Najoqqutassiaq Peqquserlulluni ilunaarniarnermik akiuiniarneq pillugu

Transcription

1 Najoqqutassiaq Peqquserlulluni ilunaarniarnermik akiuiniarneq pillugu Transparency International Greenland

2 IMARISAI SIULEQUT 2 SIULEQUTSIUSSAQ 4 KALAALLIT NUNAANNI NAVIANAATEQAR- FIUSINNAASUT 9 INATSISIT NUNANILU ALLANI TUNNGAVISSIAT 11 SULIFFEQRFIMMI PEQQUSERLULLUNI ILUANAARNIARNERMIK AKIUINIARLUNI SULINIUTEQARNEQ PIVIUSUNNGORTITSINEQ 11 TAAGUUT PEQQUSERLULLUNI ILUANAARNIARNEQ 5 ISUMALLUUTAASIVIK SAKKUSSANUT ALLANUT INNERSSUUSSINERTALIK 15 2

3 SIULEQUT isikkoqartariaqanngilaq. Maannangaaq peqquserlulluni iluanaarniarnermik akiuiniarmik suliniuteqarnitsigut periarfissaqarpugut sioqqutsisumik iliuuseqassalluta namminerlu Kalaallit Nunaanni niivernermut malitassanik eqqortunik pilersitsissalluta. PEQQUSERLULLUNI ILUANAARNIARNERMIK AKIUINIARLUNI SULINIUTEQARNEQ TASSAAVOQ SIOQQUTSISUMIK ILIUSEQARSINNAANEQ Kalaallit Nunaat pissutsinut nutaanut ikaarsaariarfiup nalaaniip poq, tamannalu suliffeqarfinnut suliassaqarfiit, sumiiffiit angissutsillu akimorlugit annertuumik piumaffiginnippoq. Iluatsitsissagutta ukiualunnguit qaangiuppata Nunatta aningaasaqarniarnerata ilangaatsiaa aatsitassanit aatsitassarsiornermullu nioqquteqartuunermit tunngaveqarsinnaavoq. Sungiusimalereerparput aatsitassanik iluaquteqarniarnerup nassatarisarai politikkikkut oqallinnerit, tusagassiuutini qulequttat, akerliussutsimik takutsitsinerit aammalu sorpassuartigut inuiaqatigiit ineriartupiloornerannut annertuumik sunniuteqarneq. Kisian ni suli sungiutinngilagut illinernik nutaanik atuilernerup sunik kinguneqarsinnaanera tamakkumi aatsaat maanna piartulerput aqqutilllu assigiinngitsorpassuit atorneqarsinnaassapput. Kalaallit Nu naanni suliffeqarfiit qitusumik inissisimapput, aningaasaqarniarnikkut attanneqarsinnaasumik ineriartortitsinermik pilersitseqataasussatut, inuiaqatigiinni tamanut iluaqutaasussamik. Uuliasiorneq aatsitassanillu piiaaneq ilisimaneqarput silarsuarmi peqquserlulluni iluanaarniarfiunerpaaffiusutut. Nunat tamalaat akornanni annertuumik maluginiarneqartalernikuupput, tassami nunat ilaanni akulerutivissimammata inuiaqatigiinnilu sorlanilluarsimallutik. Kisianni maani inuiaqatigiinni ineriartornerput taama QITIUTITAAPPUT AMMASUUNEQ ISERTUAATSUUNERLU Transparency International Greenlandimi (TIG) ilungersuullugu suliuniutigaarput alloriarfinni tamani suliniuteqarfiusunilu tamani isertuaatsumik ingerlariaaseqarnissaq siuarsassallugu. Ammasuuneq isertuaatsuussuserlu pitsaanerpaamik qulakkerinnissutaassapput, Kalaalit Nunaanni ineriartornerup tamanut iluaqutaasumik ingerlanissaanut. Tamanna ilisimavarput, Transparency International 1993-imiilli misilittakkanik, ilisimatusarnernik ilisimasanillu silarsuarmi tamarminngaannit katersaqarnikuummat. TIG-mi ilisimalikkat tamakku paasiuminarsakkamik naleqqusakkamillu iluaqutissanngorlugit atorneqarsinnaalersikkusuppagut. Tamanna pillugu TIG-mit aallarniutitut najoqqutassiatut quppersagaq manna saqqummersipparput, tassani Kalaallit Nunaanni suliffeqarfinni peq quserlulluni iluanaarniarneq akiorniarlugu iliuusissat ersersikkusullugit. Neriuutigaara sakkussatut taakkartorneqartut peqquserlulluni iluanaarniarneq akiorniarlugu suliniuteqarusunnermi iluusissanik tigussaanerulersitsiumaartut. Atuarluarisi. Isertuaatsumik inuulluaqquaqqusillunga Anders Meilvang, Transparency International Greenlandimi siulittaasoq 3

4 TRANSPARENCY INTERNATIONAL GREENLAND TRANSPARENCY INTERNATIONAL (TI) TASSAAVOQ SILARSUARMI PEQQUSERLULLUNI ILUANAARNIARNERMIK AKIUINIARTUNUT SIUTTUUSOQ. SULINIAAQATIGIIFFIK SILARSUARMI TAMARMI 100-T SINNERLUGIT IMMIK- KOORTORTAQARPOQ AAMMALU BERLIN-IMI NUNAT AKIMORLUGIT ALLAFFEQARFEQARLUNI. TI PEQQUSERLUL- LUNI ILUANAARNIARNEQ PILLUGU AJORNARTORSIUTINIK UPPERNARSAASERSUISARPOQ SAQQUMILAARSIT- SISARLUNILU AAMMALU NUNAT NAALAKKERSUISUI, INUUSSUTISSARSIUTINIK INGERLATSIVIIT NAALAKKERSU- ISUTIGUUNNGITSUMILLU SULINIAQATIGIIFFIIT SULEQATIGALUGIT ILIUUSISSANIK ATUUTILERSITSINIARTARLUNI, MALUNNAATILIMMIK PEQQUSERLULLUNI ILUANAARNIARNERMIK PINNGITSOORTITSISINNAASUNIK MIILLI TI-P KALAALLIT NUNAANNI IMMIKOORTORTAQARFIATA SULINIUTIGAA PEQQUSERLULLUNI ILUANAARNERMIK PINNGITSOORTITSINIARNEQ, NUNAP ILUANI NUNANILU TAMALAANI, TI SULEQATIGALUGU. 4

5 AALLARNIUT Najoqqutassiannguaq manna Transparency International Greenlandimut (TIG) suliffeqarfittut ilaasortanut peqquserlulluni iluanaarniarneq pillugu aaqqissuussaanerusumik suliniuteqalerusuttunut sakkussattut suliarineqarpoq. Quppersagaq aqqutigalugu anguniarneqarpoq suliffeqarfiit apeqqutini tamatigut erseqqivissumik akissutissaqartinneqanngitsuni aalajangiisinnaassuseqalernissaat. Siunertarineqarpoq tunngaviusumik najoqqutassanik imaluunniit peqquserlulluni iluanaarniarnermik akiuiniarneq pillugu politikkissamik suliaqarnissaq atuutilersitsinissarlu, suliffeqarfinni aalajangiisoqassatillugu ilitsersuutitut atorneqarsinnaasunik. Aalajangiinerit tamakku suliffeqarfinnut attuumassuteqartunut sammitinneqakkajuttarput, soorlu tuniniaavigisartagaq, pisiffigisartakkat, suliffeqarfimmu nalilinnik pappiaraatillit allallu. Najoqqutassianik saqqummersitsineq TIG-p pisinnatitaaffianut naleqqulluinnarppoq tassalu suliniaqatigiiffimmi piginnnaasat pigineqartut siammasissumik suliniuteqarnerit aqqutigalugit iluaqutissanngortissallugit, taamaalillutik TIG-p ilaasortaanut tamanut atugassiissutigineqarlutik. TIG pisinnaatitaanngilaq suliffeqarfiit ataasiakkaat peqquserlullu ni iluanaarniarneq pillugugu siunnersussallugit, kisianni nalinginnaasumik najoqqutassanik aammalu amerlanerusunut sammititamik siun nersuu tinik pitsaasunik tapersiissuteqarsinnaavoq. Quppersakkap na joqqutassiartallip saqqummersinneqarneranut atatillugu ilaatinneqassapput seqersittagartai, taakkulu ataatsimut siunertaraat suliffeqarfittut ilaasortat ikorfartussallugit namminneq suliffeqarfimminni peqquserlulluni iluanaarniarneq akiorniarlugu tigussaasumik suliaqarniarneranni, ilaatigut assersuutit pisuusaartitsisut nalornissutaasinnaasullu atornerisigut. Seqersittakkat nittartakkatsinni aaneqarsinnaapput. Assersuutit imatut ilusilersugaapput, suliffeqarfiit piviusumik nalaassinnaasaannut eqqaanarsagaallutik, taamaalilluni peqquserlulluni iluanaarniarnermik akiuiniarluni suliaqarnermik paasinninneq tigus saasutut misinnaqqullugu, sulisut suliaannut ulluinnarnilu piviusumik misigisinnaasaannut tunngassuteqartinniarsaralugit. Assersuutit tamarmik nalornisooru taasinnaasunik piviusorpalaartunik imaqarput. PEQQUSERLULLUNI ILUANAARNIARNERMIK UKKATAQARNEQ Peqquserlulluni iluanaarniarneq tamatuminngalu akiuiniarneq nunat tamalaat akornanni nutaarsiassaanngillat. Tassami 1950 ikkunni 60-ikkunnilu ilisimatuussutsikkut peqquserlulluni iluanaarniarneq pillugu allaaserinninnerit oqallinnerillu pilereernikuupput ikkut qiteqqunneranni tamanna niiveqatigiinnerup iluani oqaluuserineqartalerpoq, ilaatigut pissutigalugu suliffeqarfiit nunani assigiinnitsuneersut annertunerujartuinnartumik peqquserlulluni iluanaarniarneq akiorniarlugu ataatsimoorussamik najoqqutassaqarnissamik ujartuilermata. Tamakkiinerusumik isigalugu anguneqarusuppoq level party field suliffeqarfinnut tamanut atuuttoq, taamaalilluni peqquserlulluni iluanarniarneq pillugu malittarisassaqarnerup inuutissarsionerup tamarmiusup iluani naligiimmik naapertuilluartumillu unammilleqatigiinnissaq ikorfartorniassammagu. Peqquserlulluni iluanaarniarneq nunat tamalaat akornanni, nunarsuup immikkoortuini nunanilu ataasiakkaani sukkaqisumik sakkortusiartortumik tappiffiginiarneqariartorpoq, malittarisassat nutaat minnerunngit sumillu inatsisit amerliartuinnartut aqqutigalugit. Nunani arlaqaleri artortuni nutaanik inatsisiliornerup kingunerisaanik nunat tamalaat iluini suliffeqarfissuit sukatererrapput tamanna amerlasuutigut aamma Kalaallit Nunaanni suliffeqarfinnut malunniuttarpoq, suleqatigisat nunani allaniittut tamakku tungaasigut piumasaqaateqartalermata. Nunat tamalaat akornanni malittarisassanit immikkut taaneqarsinnaapput Naalagaaffiit Peqatigiit Peqquserlulluni lluanaarniarneq akiorniarlugu Isumaqatigiissutaat, Naalagaaffiit Peqatigiinni Global Compact, World Economic Forum aamma OECD. 1 Naalagaaffiit ataasiakkaat iluini inatsiseqarnermut tunngasutigut assersuutitut taaneqarsinnaappput Amerik kami US Foreign Corrupt Practice Act aamma Tuluit Nunaanni UK Bribery Act. TAAGUUT PEQQUSERLULLUNI ILUANAARNIARNEQ Peqquserlulluni iluanaarniarnermik oqaraangatta ataatsimut isiginnittumik pineqartarpoq iliuutsit arlariit assiginngitsut pitsaanngitsullu atorlugit inuup imaluunnit suliniaqatigiiffiiup assigiinngitsutigut iluaquserneqarnissani siunertaralugu atorfimminik atornerluinera. Taamaattumik iliuutsit taaguuutip peqquserlulluni iluanaarniarnerup iluaniittutut oqaatigineqarsinnaasut sorpassuartigut kinguneqarnerlussinnaapput inuiaqatigiinnuinnaanngitsoq aammali suliffeqarfimmut aalajangersimasumut taassumalu tusaamaneqarneranut. Peqquserlulluni iluanaarniarneq akiorniarlugu suliniarnermi siunertaasarpoq kingunerluutaasin naasunik pinaveersaartitsiniarneq tamakkulu pillugit paasisitsiniaaneq, aammalu suliffeqarfittut peqquserlulluni iluanaarniarnermik nalaa taqartilluni kiisalu taamatut pisoqarnissaanik pinngitsoortitsiniarluni qanoq iliuuseqarsinnaaneq. Peqquserlulluni iluanaarniarneq Transparency Internationalimit nassuiarneqartarpoq imminut iluanaarutissinniarluni tatigisaasutut atorfigisa mik atornerluinertut. Kikkunnut tamanut ajoqusiisarpoq, inuit oqartussaasutut inissisimasut qanoq unneqqaritsiginerat allat inuunerannut, pilersorneqarnerannut pilluarnerannullu apeqqutaatinneqaleraangat. Taaguut peqquserlulluni iluanaarniarneq sorpassuarnut tunngasinnaavoq, assigiinngitsorpassuartigullu saqqumertarluni pisup suunera apeq qutaatillugu. Peqquserlulluni iluanaarniarnermik akiuiniarluni suliaqarnermi aamma ilaannikkut pinngitsaaliilluni akiliisitsinerit, illersorneqarnermut pinngitsaalisaalluni akiliiuteqartarneq aammalu pinerlunnikkut aningaasarsianik malunnarunnaarsaaneq isummersorfigissallugit pisariaqalersinnaasarpoq. Quppernerni tulliuttuni peqquserlulluni iluanaarniarnerit nalinginnaanerusut pillugit assersuutinik takusaqarsinnaassaatit. 1 Taakkununnga ingerlatitseqqiffiit qupperneq 17-imi takuneqarsinnaapput 5

6 AKILIILLUNI PEQQUSERLUTSITSINEQ AAMMA AKILIILLUNILU AQILISAANEQ Akiliilluni peqquserlutsitsineq tassaavoq sullinneqarnissaq siunertaralugu sullissisoq neqe roorfigigaanni arlaatigut akilissallugu, massa taamaaliortussaanngikkaluartoq. Assersuutigalugu sullissisut akilerneqalaarnissamik neqeroorfigineqarsinnaasarput, suliap sukkanerusumik ingerlanneqarnissaa siunertaralugu, naak inatsisit malillugit sullinneqarnerit tamakku akeqartussaanngikkaluartut. Taamaaliornerit taaneqakkajuttarput akiliilluni aqilisaanertut imaluunniit facilitation payments. ASSERSUUUT: AKILIILLUNI PEQQUSERLUTSITSINEQ Suliffeqarfiup Kalaallit Transportip avammut nalunaarutigaa, suliassat amerliartuinnarneri pissutigalugit nassiussanut uninngasuutinut inissaq annertunerusoq pisariaqartilersimallugu. Tamanna tunngavigalugu illunik titartaasarfiup Islandimiittup isumasioqatigiinnissamut pineqartumut tunngassuteqartumut nammineq aaqqissuussaminut pisortaq qaaqquaa. Pisor tap Islandiliarnissaminut nuliani ilaginiarpaa. Pilersaarutaavoq ataatsimiinneq naappat Kalaallit Transport-ip pisortaa illunillu titartaasarfiup pisortaa nuliiser lutik Blå Lagune-mi unnuissasut, ne reqa tigiinnermik naggasikkamik. Unnuineq nereqatigiinnerlu illunik titartaasarfiup akilissavaa. APEQQUT OQALLISIGISASSAQ Pisortap qaaqqusissut akuersaarsinnaavaa, isumasioqatigiinnissamut atatillugu angalanini illunik titartaasarfimmit akilerneqassappat? Pisortaq nulialu unnuinissamut nereqatigiinnissamullu peqataasinnaappat? ISUMAQATIGIINNIARNERMI ISER- TORTUMIK AKISIAQ/UTERTOORUT Utertooruteqarnertut oqaatigineqartarpoq namminersorluni suliffeqarfimmi sulisoq suliffeqarfiup avataaneersumit aningaasatigut ajunngitsorsiassaqartinneqaraangat, taarsiivigineqarluni (iliuuseqarsimaneq pillugu utertooruserneqarluni) suliakkerneqarneq, pisiniarfigineqarneq allatulluunnit soqutigisanik pissarsitinneqarneq pillugu, tamannalu pippat suliffeqarfik sinniisuufffigisaq ilisimatinnagu. Ajunngitsorsiassaqartitsineq pippat aningaasanik tunineqartoq suliffigisaminut pisussaaffimminik akerliusumik iliuuseqartinniarlugu imaluunniit iliuuseqanngitsoortinniarlugu, tamanna pinerluttuliornerusinnaavoq. ASSERSUUT: ISUMAQATIGIINNIARNERMI ISERTORTUMIK AKISIAQ Piitap sannavimminut atortussanik maskiinanillu pisiniussisarnissaq akisussaaffigaa. Danmarkimi marlussunnik aalajangersimasunik pisariaqartimi nik pissarsiffigisinnaasaminik pisiniarfinnaaqarpoq, aammalumi attaveqaa tai taakku Piitap atorfissaqartitaanik akikitsunik ujarlillaqqipput, pingaartumik Piitaq amerlangaatsiartunik pisisussaatillugu. Amerlasuunik pisissatilluni takussaagajuppoq immikkut soqutiginaatilimmik ilanngussisoqartarnera. Assersuutigalugu nioqqutissanik takussutissi a mi kingullermi periarfissaavoq ma skiinanik qinneriaatinik tallimanik pisinikkut iphone-mik pissarsisinnaa neq. Imaluunniit qulinik pisigaanni fladskærmi akeqanngitsumik pineqarsinnaalluni. APEQQUT OQALLISIGISASSAQ Piitaq neqeroorummut akuerseq qusaava?akuersissagaluaruni taava iphone imaluunniit fladskærmi nammineq pisinnaavaa, tassami sannavimmi taakku atorfissaqartinneqanngillat? SOQUTIGISANIK APORAATTOORNEQ QANIGISANILLU SALLIUTITSINEQ Soqutigisanik aporaattoorneq pisarpoq, inuup nammineq soqutigisai suliffeqarfiup soqutigisaanit salliutinneqaraangata. Aamma qanitanik salliutitsineq atuuttarpoq atorfinitsitsinerni imaluunniit suliffeqarfimmi ajunngitsorsiassiinerni ilaquttat, ikinngutit nalunngisalluunnit allanut naleqqiullugit pitsaanerusumik pineqaraangata. ASSERSUUT: QANIGISAMIK SALLIUTITSINEQ Cleaning Greenland Sisimiuni allaffimminut allaffimmi suleqatigiinnik aqutsisussamik atorfinitsitsisussaavoq. Atorfik taanna pilerigineqarluarpoq, qinnuteqaatillu 20-it sinnerlugit takkupput. Aalajangerneqarpoq qinnuteqartunit tallimat oqaloqatigineqarnissamut aggersarneqassasut. Aalajangersaavigine qareersimavoq, inuk qanoq ittoq atorfinitsinneqarusunnerunersoq. Tatigisaalluni sulisuusoq Hansine Motzfeldt pisinnaatitaaffilerneqarpoq qinnuteqartut akornanni inunnik tallimanik oqaloqatigineqartussanik innersuussuteqarnissamut. Qinnuteqartut tallimat oqaloqatigineqarnissamut piukkunnarnerpaatut isigisani Hansinep toqqarpai. Taakku akornanniippoq Hansinep ikinngutigilluagaa Maliina, Hansinep anaaananngorlaaqatigiinni naapittagaa. APEQQUT OQALLISIGISASSAQ Taamatut pisoqarnera Hansinep qanoq iliuuseqarfigissavaa? 6

7 TUNISSUTIT ALIIKKUSERSUINERILLU Tunissutit aliikkusersuinerillu nalinginnaa sorujussuarmik annertuumillu atorneqartarput, siunissami maannakkullu suleqatinik attaveqarluarnissaq qulakkeerumallugu. Killilimmik atoraanni tunissuteqarneq imaluunniit tunissutisianut aliikkusersuutinulluunnit akuersaarneq kukkunertut isigineqartariaqanngilaq. Kisianni tunissutit aningaasanillu nalillit soorlu aningaasat, nioqqutissat, akikilliliivigitinnerit, aaqqissuussinernut isissutissat, sulinngiffeqarnerni najugaqarfiusinnaasut kiffartuussinerillu allat annertuallaamik atorneqalerunik naliliisinnaassutsimut sunniinerlussinnaapput. Tassaniisinnaagamimi akiliilluni peqquserlutsitsineq, tassami tunissuteqarnermut aliikkusersuinissamillu neqerooruteqarnermut taarsiullugu iluaquserneqarnissamik isumalluartoqarsinnnaammat. Allaammi sulinermut atatillugu annikilluinnartumilluunnit tunissuteqarneq tunisinnerluunnit assuarnartuullunilu inatsisinik unioqqutitsinerusinnaavoq.. ASSERSUUT: TAPERSERSUIL- LUNI ANINGAASALIINERIT Mads, suliffeqarfiup Tasiilami immikkoor tortaqarfiani pisortaavoq, taannalu ukiut tamaasa periarfissaqartitaavoq najukkami tapersersuilluni aningaasaliissutissanik koruuninik agguaassisarnissaminut. Ukiuni siuliini ani ngaasat suliniaqatigiiffinnut assigiin ngitsunut arlalinnut agguaattarsimavai, ukiorli manna assammik arsartartoqatigiinnit saaffigineqarpoq aperineqarluni aningaasat tamaasa assammik arsartartoqatigiinnut tunniussinnaannginnerai, Nuummut unammiartornissaminnut akissaqarusukkamik. TUNISSUTEQAATIT AAMMA TAPER- SERSUILLUNI ANINGAASALIINERIT Siunertanut pitsaasunut aningaasanik tunissuteqarneq tapersuisutulluunnit aningaasaliineq CSR tungaanit isigalugu isumassarsiatsialaasinnaavoq. Ilaatigulli tunissuteqarneq tapersersuisutullu aningaasaliinerit suliffeqarfiup/oqartussaqarfiup soqutigisai pinnagit soqutigisat allat siuarsarniarlugit atornerluinerusinnaapput.taamaammat sapinngisamik annertunerpaamik paasiuminartuunissaq angorusullugu pisariaqarsinnaavoq ammaffigissallugu siunertat suut tapersersuilluni aningaasaliiffigineqarsimanersut qanorlu annertutigisumik aningaasartaqartinneqarnersut. ASSERSUUT: TUNISSUTEQAATIT AAMMA TAPERSERSUILLUNI ANINGAASALIINERIT 2010-mi Kalaallit Supermarkedip ingerlanneqarnera Nuummi pisiniarfeeqqamut Olsvig catering -imut ingerlatassanngortinneqarpoq. Isumaqatigiissut ukiut pingasukkaarlugit nutarterneqartartussaavoq, tamannalu siullermik pissaaq juli 2014-imi imi poorskilernerani Kalaallit Supermarked-ip aqutsinermut pisortaa viinnitsialannik puiaasanik qulinik kr.-inik nalilinnik Olsvig catering -imit tunissutisivoq. APEQQUT OQALLISIGISASSAQ Aqutsinermut pisortap tunissut tigujumasinnaavaa? Aqutsinermut pisortap viinnimik puiaasat marluk tigujumasinnaavai? Mads-ip pania najukkami assammik asartartoqatigiinni arsaqataasarpoq Nuummullu unammiartoqataasussaalluni. APEQQUT OQALLISIGISASSAQ Assammik arsartartoqatigiinnut koruunit Madsip tunniussinnaavai? 7

8 KALAALLIT NUNAANNI NAVIANARTORSIORFIUSINNAASUT Peqquserlulluni iluanaarniarneq taamaallaat atuugaalluarsinnaavoq isertuaatsumik ingerlatsiffiunngitsuni. Tamanna pillugu peqquserlulluni iluanaarniarnermik paasisaqarnissaq ajornakusoorsinnaavoq ataatsimullu isigiuminaassinnnaalluni. Isummat assigiinnngittarput, qaqugukkut iliuutsip peqquserlulluni iluanaarniarnermik taaneqarsinnaanera pillugu. Ilutigisaanik inatsisinik unioqqutitsineq pineqarmat inuit pissusissamisuunngitsumik pisoqarneranik ilisimasaqarsinnaasut ingerlatitseqqiitinniarnerat ajornakusoortarpoq, nammineq isiginerlunneqalersinnaanerminnik kinguneqarsinnaammat. Suli Kalaallit Nunaanni peqquserlulluni iluanaarniarnerup qanoq atugaatiginera pillugu iternga tikillugu misissuisoqarnikuunngilaq. 2 Kisianni 2012-imi immikkoortunik aalajangersimasunik toqqartuilluni misissueriaaseq National Integrity Study (NIS-imik misissuineq) atorlugu misissuisoqarnikuuvoq. NISimik misissuinermi suliffeqarfiit nunatsinni innarligassaanngissusermik peqquserlullunilu iluanaarniarnermik pisoqannginnissaanik qulakkeerinnittussat qanoq qajannaatsiginerat nalilersorneqartarpoq. Ilaatigut makkuusinnaapput: eqqartuussiviit, Naalakkersuisut, pisortat suliffeqarfiutaat, politikkimi partiit ima luunnit tusagassiorfiit. NIS-imik misissuinermi 2012-imi Nordic Consulting Group-imit ingerlanneqartumi qitiutillugit isiginiarneqarsimapput pisortat suliffeqarfiisa aatsitassaqarnerup aalisarnerullu tungaasigut kiisalu ineqarneq aammalu attaveqaatit atortulersuutillu pillugit ingerlatsinerat, taakkunanimi pisortanit inunnut ataasiakkaanut aningaasarpassuit ingerlateqqinneqartarput. 2 TIGp suliniutigaa Kalaallit Nunaata arlaannannulluunnit attuumassuteqanngitsunik malinnaavigineqalernissaa, taamaalilluni nunat tamalaat akornanni peqquserlulluni iluanaarniartarneq pillugu nalunaarsuiffinni takuneqarsinnaalersillugu, soorlu Corruption Perception Index aamma Global Corruption Barometer Misissuinermi atorfilittat akilerlugit peqquserluttoqarneranik, aningaasanik paarisanik peqquserluttoqartarneranik imaluunnit allatigut peqquserlulluni iluanaarniartoqarnera pillugit ilisarnaateqarsinnaasunik paasisaqartoqanngilaq. Illua tungaatigulli erser poq ikinngutinut iluasaarneq, qanitanik salliutitsineq sulianul lu attuumassuseqarpallaarneq mianerinnittumik pissusilersorfigisariaqartut. Inatsisinik ataqatigiissaarineq amigaraangat taamatut iliuutsit piaarinaat soornermik pisut iluini toqqoqqasinnaasarput aammalu ammaanneqartarluni pisortat ingerlataannut politikerit akuliussinnaasarne rat. Suliffeqarfiit tamakkunannga toqqaannartumik toqqaannanngitsumilluunnit eqqorneqarsinnaapput. Ilutigisaa nik Kalaallit Nunaan ni namminersortumik ingerlatsivinnut ilisarnaataavoq, tamakkunan nga amerlanerit pisortanit tamakkiisumik ilaan nakortumilluunniit pigineqarmata. Suliffeqarfiit Naalakkersuisunit isornartorsiuinissartik ajornakusoortissinnaavaat, taakkuusinnaappummi piginnittuusut, annertunerpaamik suliassaqartitsisuusut aammalu suliffeqarfiup siulersuisussaannik toqqaasussat. NIS-imik misissuinermi pingaarnertut makku Kalaallit Nunaanni peqquserlulluni iluanaarniarsinnaanermut navianaatitut tikkuarneqarput: Innuttaasut suliniaqatigiiffii ikipput sanngiillutillu periarfissarissaaratillu atuagassarpassuit paasiuminaassinnaasut nunanit allaneersut paasilluassallugit minnerunngitsumik avatangiisinut tunngasut eqqarsaatigalugit Tusagassiorfiit pisortanit aningaasaliiffigineqartarnissamik pisariaqartitsipput aammalu pisunut malinnaallutik nakkutilliisutut inissinnissaminnut piginnaasakillutik Peqquserluttuliorneq pinngitsoortinniarlugu sulisussanik ikitsuinnarnik nukissaalatsisunillu sullissiveqarpoq. Sullissiviit pioreersut najukkani ataatsiakkaani nunalu tamakkerlugu immikkut akisussaaffiigisaminnik sammisaqarsinnaanerat amigaataavoq Pisortat aqutsisoqarfiini eqqumaffigineqar neq, akuutinneqarneq ilisimasallu amigaataapput, pingaartumik sulisut taarseraan nerujussuat aammalu inatsisinik tunngavissaluppallaarneq tunngavigalugu naliliiginnarpallaartarnerit pissutigalugit Inuit peqquserluttoqarneranik ilisimasallit illersorniarlugit whistleblower-qarnermik aaqqissuussaqarneq amigaataavoq Inatsisiliornermi isertuaatsuuneq amigaataavoq, pingaartumik Aatsitassanut Ikummatissanullu Pisortaqarfik eqqarsaatigalugu Attaveqatigiiaat ilaqutariillu imminnut qanittoriipput, tamatumalu kingunerisaanik ulorianaateqarluarpoq pissusissamisuunngitsumik inoqatinut innimisorujussuarsinnaaneq ikioqatigiissinnaanissarlu Arlariinnik assersuutissaqarpoq, qanoq suliffeqarfiit malittarisassanut avatangiisinut inuillu pisinnaatitaaffiinut attuumassuteqartunut sunniuteqartigisinnaanersut, ilutigisaanillu soqutigisallit allat sissuertutut inissisimanissaagaluaminnut inor sarsinnaallutik, sammineqartoq pillugu paasisimasaqassutsikkut piginnaaneqassutsikkullu piginnaanikippallaarneq pissutigalugu. Ilimanaateqarsinnaavoq ukiuni tulliuttuni naviartorsiorneq annertuseriaannarsinnaasoq. Nunani tamalaani suliffeqarfiit uuliasiornermik qaarusulerinermillu ingerlatallit navianaateqarfiunerpaanut akuupput, tamannalu Kalaallit Nunaannut annertuumik sunniuteqaratarsinnaavoq. Taama qajannartigisumik inissisimareernerput eqqarsaatigalugu ilimagisariaqarpoq, siunissami pineqartoq pillugu unammilligassat ilungersunarnerulersinnaanissaat. 8

9 INATSISIT NUNANILU ALLANI TUNNGAVISSIAT UKIUNI QULIKKAANI KINGULLERNI SULIFFEQARFINNUT TUNGATILLUGU NUNAT ATAASIAKKAAT NUNALLU TAMALAAT ILUINI INERIARTORNEQ Nunat tamalaat akornanni suliniaqatigiiffik siullersaalluni suliffeqarfiit qanoq peqquserlulluni iluanaarniarnerup iliuuseqarfigisinnaaneranik allaaserinnittoq tassaavoq International Chamber for Commerce (ICC). ICC isumaqarnerarpoq qulakkeerniarneqartariaqartoq suliffeqarfiit naligiimmmik unammilleqatigiissinnaanermut periarfissaqarnissaat. Taamaammat ICC Rules of Conduct to Combat Extor tion and Bribary-mik taaneqartartoq 1977-imi saqqummiunneqarpoq. Maleruagassat piumassutsimik suliaapput, taamaakkaluartorli nunat tamalaat akornanni oqallinnermut sunniuteqarlutik imi Transparency International (TI) pilersinneqarpoq, Peter Eigen-ip allallu quli ngilua, tamarmik Verdensbanken-imi atorfeqarsimasut, suliniuteqarnerisisigut. Taamani peqquserlulluni iluanaarniarneq nunat tamalaat akornanni suli oqallisaarpianngilaq. Taamaattoq TI nunanilu ataasiakkaani immikkoortortaqarfii nunat tamalaat akornanni sukkasuumik akuersaarneqarlualerput, peqquserlulluni iluanaarniarneq isertuaatsumillu ingerlatsisariaqarneq pillugit aaqqissuussaalluartumik suliaqarnertik pissutigalugu imiilli maannamut pingaarutilittut toqqammaviit ilagivaat TI-mit sananeqartoq Corruption Perceptions Index. Nalunaarsuiffiup taassuma saqqummeqqaarnerani nunat 45-t ilaatinneqariarlutik manna nunat 175-it sinnerlugit ilaapput. Ilutigisaanik 1990-ikkut ingerlanerini paasineqariartuaarpoq peqquserlulluni iluanaarniarneq aamma politikkikkut, inuttut, aningaasaqarniarnikkut isumaginninnikkullu pisinnaatitaffiit imminnut sutigut ataqatigiinnersut. TI-p kimigiiserneratigut peqquserlulluni iluanaarniarnermut tunngasut 1994-imi OECD-p suleriaasiinut ilanngutsinneqarput, aallaqqaammut akuersissutigineqarluni akiliuteqarluni peqquserluttoqartarnerup akiorneqarnissaanik innersuussuteqarneq imi isumaqatigiissutivik akuersissutigineqarpoq. Tassuuna naalagaaffiit 34-t imminnut pisuussaaffilerput pisortat suliffeqarfiini sulisut nunaqqatitik nunanilu allamiut akilerlugit peqquserluuteqartarnerup pinerlunnertut isigineqalernissaa pillugu nunaminni inatsisiliussallutik. Taanna Europarådillu ataani imi peqquserlulluni iluanaarniartarneq pillugu isumaqatigiissut arlaannaalluunnit Kalaallit Nunaanni atuutinngillat. Taamaakkaluartoq pinerluttuliornerunera Kalaallit Nunaanni Pinerluttulerinermi Inatsisip 38-iani aamma 40- ani erseqqissarneqarpoq aammalu isumaqatigiinniarnerni isertortumik akisiaq inatsisip 116-iani inerteqqutaatinneqarpoq imiilli Naalagaaffiit Peqatigiit (FN) iluani peqquserlulluni iluanaarniartarneq assigiinngit sutigut oqallisigineqartarpoq, tamatumalu kingunerisaanik 2003-mi nunarsuarmut tamar mut atuuttumik peqquserlulluni iluanaarniarneq pillugu isumaqatigiissut akuersissutigineqarpoq. Isumaqatigiissummi arlalitsigut peqquserlulluni iluanaarniarnermut tunngasut sammineqarput, ilaatigut pinaveersaartitsinemut, pinerluttuliortuuneraanermut, nunat tama laat akornanni suleqatigiinnermut aammalu nunat killeqarfii akimorlugit pingaartitat annaasimasat nassaarineqaqqinnissaannut tunngasut pineqarlutik. Isummaqatigiissut Kalallit Nunaannut atuuttuulersinneqarnikuunngilaq. Nunat tamalaat akornanni isumaqatigiissutit naalagaaffinnut taakkulu pisussaatitaaffiinut tunngatinneqarput. Kisianni suliffeqarfinnut tunngatillugu suliaq, ICC-p malittarisassaliorneranik aallartinneqartoq, ineriartorteqqinneqarnikuuvoq. OECD-p Malittarisassai suliffeqarfinnut killeqarfiit akimorlugit suliaqartunut tunngatinneqartut, taakkuusullu nunat naalakkersuisuisa suliffeqarfinnut nunat akimorlugit ingerlatalinnut innersuussutit, 2001-imi ilassuserneqarput akiliilluni peq quserlutsitsinerup akiorneqarnissaanik immikkoortortalerlugit mi FN-imi Global Compact-iani tunngavissat qulit saqqummiunneqarput. Tunngavissat qulingat naapertorlugu oqaatigineqarpoq suliffeqarfiit suleqataasariaqartut, peqquserlulluni iluanaarnermik suugaluartumilluunnit pisoqartarunnaarnissaanik anguniaqarnermut. FN-imi Global Compact sakkussaavoq nammineq piumassutsimik atugassiaq, taamaakkaluartorli silarsuaq tamakkerlugu suliffeqarfippassuarnut tunngavissiivoq, tassami suliffeqarfiit tunngavissanut akuersaarnikuusut amerlasuutigut angisoorujussuusarnerat pissutigalugu aammalu suliffeqarfiit taakku tunngavissanik malitsitsiniarnerminni pisiffigisartakkatik suleqatitillu allat sunnerniartussaanerat pissutigalugu. Taamaammat Kalaallit Nunaanni suliffeqarfiit toqqaannanngikkaluamik tunngavissianit sunnerneqarsinnaapput. NUNAT ALLAT INATSISAATAAT KALAALLIT NUNAANNUT SUNNIUTEQARSINNAASUT Nunat tamalaat akornani eqqummaarinnerusumik pissusilersulerneq ilutigalugu, nunat arlariit namminneq nunaminni inatsisaatiminnik sukaterilerput, imatut tikkuaasumik inatsisit tunngavigalugit suliffeqarfiit allaat nunap avataani iliuutsiminnut akisussaatinneqarsinnaalersillugit. Ineriartorneq pingaaruteqarnerpaaq aallanerpoq, USA-mi inatsit tusaamasaq suliffeqarfippassuarnillu qunugineqartoq US Foreign Corrupt Practice Act (FCPA)1977-imi akuersissutigineqarmat. Inatsisip aallaavigivai USA-mi kusanaatsuliornerit arlariit aalajanger sagarivaalu, inuit imaluunnit suliffeqarfiit USA-mut attuumassuteqartutut oqaatigineqarsinnaasut USA-mi pillarneqaatigisinnaagaat USA-p avataani pisortat suliffeqarfiini sulisunik akiliillutik peqquserlutsitsimagunik. Unioqqutitsinermut pillaatisiarisinnaavaat annertuumik akiliisitaaneq, paarnaarussaaneq kiisalu pisortanit suliakkerneqartarunnaarnissaq. Pillaatisiassap annertussusilerneqarnerani ilanngulllugu nalilersuutigineqarsinnaavoq suliffeqarfik uppernarsarsinnaasaminik peqquserlulluni iluanaarneq akiorniarlugu najoqqutassaliorsimanersoq (compliance programme). Inatsit assingusoq aamma assersuuutigalugu Canadami nassaassaavoq. Kingullertigut ineriartornermi pingaarutilittut atuutilersinneqartoq tassaavoq UK Bribery Act, 2010-meersoq. Assersuutigalugu FCPA-mut allaanerussutigivaa akiliilluni aqilisaanerit suuugaluartulluunnit tassani inerteqqutaammata, soorluttaaq pisortat suliffeqarfiini sulisunik akiliilluni peqquserlutsitsinerit kisiisa pinnagit aammali Niiveqatigisamiit-Niiveqatigisamut akiliilluni peqquserlutsitsinerit aamma pineqarlutik. Oqaluttuarisaaneq qiviassagaanni inatsit taanna, OECD-p isumaqatigiissutaanik 1997-meersumik atuuttuulersitsisuusoq, toqqammaveqarpoq akiliilluni pinerlutsitsilluni pisimasumik aalajangersimasumik annertuumik Tuluillu Nunaata nunanit arlariinnit kimigiiserfigineqarneranit. Inatsit taanna FCPA-mut naleqqiullugu sukannernerusumik akisussaaffiliisutut amerlasuunit nalilerneqartarpoq. Taamaakkaluartoq suliffeqarfik akisussaatinneqanngit 9

10 soorneqarsinnnaavoq imaluunnit sakkukinnerusumik pillarneqarluni, uppernarsarsinnaaguniuk peqquserlulluni iluanaarniar neq akiorniarlugu suliniuteqartuulluni. Suliniut arfinilinnik immikkoortoqartariaqarpoq: Pisarialiimik iliuuseqartarnissamik najoqqutassat; qullersatut aqutsisut pisussaaffii; ingerlaavartumik naviannataasinnaasunik nalilersuineq; iliuuserisani pissusissamisoortumik peqqissaartuuneq; suliffeqarfiup iluani attaveqaqatigiinneq sungiusartarnerlu kiisalu malittarinninneq naliliisarnerlu. Nunat ataasiakkaat iluini taamatut inatsise qarnerit nunat akimorlugit anginerusunik suliffeqarfiutilinnut taakkulu suleqataannut sunniuteqalernikuupput. Taamaattumik Kalaallit Nunaanni suliffeqarfinnit naalanneqariaannaavoq, peqquserlulluni iluanaarniarneq akiorniarlugu iliuusissanik pilersitsinissamik piumaffigineqarnissaq aammalu peqquserlulluni iluanaarniarneq akiorniarlugu suliniuteqarnertik uppernarsarsinnaassagaat. KALAALLIT NUNAANNI MALITARI- SASSAT PEQQUSERLULLUNI ILUANAARNIARNERMUT ASSIGUSUMIK ILIUUSEQARNER- MIK PINAVEERSAARTITSISUSSAT MALITSEQARTITSISUSSALLU Soorlu eqqaaneqareersoq pinerluttulerinermik inatsit peqquserlulluni iluanaarniarneq pillugu arlariinnik aalajangersagaqarpoq. Ilaatigut taakkununnga tapiliullugit najoqqutassiuunneqarnikuupput, pisortat suliffeqarfiini sulisut suliffimminni taassumalu avataani pissuserissaartuunissaannut tunngasut (decorum malitassat), soorluttaaq suliffeqarfinni sulisut sulisitsisuminnut ilumoortuunissaat naatsorsuutigineqartoq. Neqerooruteqartitsi neq pillugu malittarisassat, soorlu neqerooruteqartitsisarneq pillugu inatsisip aammalu Naalakkersuisut pisiniartarneq pillugu kaajallaasitaata 2010-meersup unam milleqatigiitto qarnissaata saniatigut qulakkeerniartussaavaa, aalajangiiniarnerit isertuaatsumik ingerlanneqartarnissaat. Unammilleqatigiinneq pillugu inatsiseqarnissaq immikkut pingaaruteqarsinnaavoq, tassami peqquserlulluni iluanaarniarnermi unammilleqatigiinneq annikillisarneqartarpoq. Peqquserlulluni iluanaarniarnermut assingusumik pissusilersornermi suliffiutillit isertortumik isumaqatigiittarnerat immikkut isiginiagassaavoq, tamatumuunakkummi unammilleqatigiinneq annnikillisarneqartarpoq ersernerluttumillu pissusilersorneq pilersarluni, inuiqatigiinnut ajoqutaasumik. Qanittukkut Kalaallit Nunaanni suliffeqarfiit arlallit isertortumik isumaqatigiittarsimasutut eqqartuussaapput. Namminersorlutik Oqartussat suliffe qarfiit akornanni isertortumik isu maqatigiittorneranik takussutissat pillugit atu agassiannguamik ataatsimik quppernilimmik saqqummiussaqarnikuupput. Namminersorlutik Oqartussat aamma akuersissutiginikuuaat Namminersorlutik Oqartussat suliffeqarfiutaannik pitsaasumik aqutseriaaseqarnissaq pillugu malittarisassat aammalu tunissutinik pisinnaanissaq malittarisassiuunneqarnikuulluni, Naalakkersuisut ilassinninnermut aningaasartuu tinik, angalanermi aningaasartuutinik aamma aningaasartuutinik allanik kaajallaasitaat aqqutigalugu aammalu tunissutinik tigusaqarsinnaaneq pillugu Aatsitassanut Pisortaqarfiup 2006-imi malittarisassiai aqqutigalugit. Taakku allanut isummersuutissatut atorneqarsinnaapput. Aamma aalajangersimasumik ilinniaqarlutik suliallit pillugit malittarisassaqarpoq, assersuutigalugu eqqartuussisuserisunut naatsorsuuserisunullu; taakku ileqqorissaarnissaq pillugu aammalu pinerlunnikkut aningaasarsianik malunnarunnaarsaaneq pitsaaliorniarlugu malittarisassiaapput. Pinerlunnikkut aningaasarsianik malunnarunnaarsaaneq aamma inatsisitigut aalajangersaavigineqarnikuuvoq. 10

11 SULIFFEQARFIMMI PEQQUSERLULLU- NI ILUANAARNIARNEQ AKIORNIARLUGU SULINIUTEQARNEQ ATUUTILERSITSINEQ A. Pinerluttullortoqarsinnaaneranik misissuineq G. Nalunaarutiginnissinnaaneq (Whistleblowerordning) B. Peqquserlulluni iluanaarniarneq akiorniarlugu anguniakkat / najoqqutassat C. Suliffeqarfiup iluani attaveqaqatigiineq, sungiusarneq akuulersitsinerlu F. Nakkutiginninneq nalunaarusiornerlu E. Niueqatinik avataaneersunik attaveqarnissamik eqqarsaatiginninneq D. Suliffeqarfiup avataanut attaveqarneq Suliffeqarfiup peqquserlulluni iluanaarniarnerup tungaatigut suliniuteqarnerminik ingerlariaaseqarnissaa arlariinnik pingaarutilinnik immikkoortortaqarpoq. Immikkoortut tamarmik pingaaruteqarput qulakkeerniassagaanni suliap nalitulluarnissaa aammalu suliffeqarfiup iluani pitsaasumik tunngaviliilluarnissaa. Suliniutip ingerlanneqarnissaani takuneqarsinnaavoq suliffeqarfiup iluani peqquserlulluni iluanaarniarnermik akiuiniarneq aaqqissuussaalluartumik suliarissagaanni alloriarfissat assigiinngitsut suunersut, ataanilu alloriarnerit taakku ataasiakkaarlugit itisiliivigineqassapput. A. NAVIANAATEQARFIUSINNAASUNIK QULAAJAANEQ Peqquserlulluni ilunaarniartarneq akiorniarlugu aaqqissuussamik suliniuteqarniarnermi alloriar neq siulleq tassaassaaq suliffeqarfimmi peqquserlulluni iluanaarniarsinnaanermut navianaataasinnaasunik qulaajaanissaq. Tamanna ilaatigut pisinnaavoq sulisunik suliffeqarfimmi susas saqarsinnaasunik apersuinikkut aamma/ imaluunniit suleqatigiikkuutaarluni sammisaqa qatigiinnernik ataatsimik arlariinnilluunnit aaqqissuussaqarnikkut. Taamaaliornermi siunertaavoq apersuutigissallugu paasisaqarfigissallugulu, qaqugukkut sulisut apeqqutinut peqquserlulluni iluanaarniarnermut tunngassuteqartunut aalajangiisussanngortitaasinnaanersut minnerunngitsumillu aalajangiinerit tamakku ataatsimoorluni oqallisiginissaat. Taamatut periuseqarnermi eqqaamasariaqarpoq, peqquserlulluni iluanaarniarneq pineqartillugu tamatigut aalajangigassaq nalorninaatsuuneq ajormat. Taamaattumik qulaajaanermi siunertaanngilaq isummerfissat alla tut aalajangiiffigineqarsinnaasimagaluartut isornartorsiusallugit, kisiannili aalajangiiniarnerup immikkuualuttortaasa sukumiisumik oqallisiginissaat. Taamaattumik suleqatigiikkuutaarluni sammisaqaqatigiinneq periarfissiisariaqarpoq peqquserlulluni iluanaarniartoqarsinnaaneranik navianaataasinnaasunit nalornissutaasinnaasut oqallisigilluarnissaannut. Ilutigisaanik suleqatigiikkuutaarluni sammisaqaqatigiinnermi naqissuserneqassaaq, sulisut suliassaqarfimminni peqquserlulluni iluanaarniarnermut akuutinniarneqarunik qanoq qisuariassanerinik kissaateqartoqarnersoq. Suliffeqarfimmut tunngasuteqartumik nalornissautaasinnaasut periarfissiilluarsinnaapput oqallisigissallugit, qaqugukkut peqquserlulluni iluanaarniarneq suliffeqarfimmut attuumassuteqarsinnaasanersoq, minnerunngitsumillu taamatut pisoqartillugu sulisut qanoq qisuariassanersut. Nalornissutaasinnaasut taakkununngalu apeqquteqaatit pillugit qulequttap Peqquserlulluni iluanaarniarnerup iluani assersuusiat takukkit. B. PEQQUSERLULLUNI ILUANAARNIARNEQ AKIORNIARLUGU POLITIKKISSAMIK/ NAJOQQUTASSANIK SULIAQARNEQ Suliffeqarfiup alloriarnissaa tulleq tassaavoq peqquserlulluni ilunaarniarneq akiorniarlugu politikkissamik suliaqarneq, tassani erseq qis 11

12 Jens Lauridsen, Mittarfeqarfiit pisortaat: Ammasumik ingerlatseriaaseqarnermut siuarsaataasunik iliuutsinik suliffeqarfiit timitaliinermikkut peqquserlulluni iluanaarniartarneq akiorniarsinnaavaat. Taamaaliornikkut pissutsit nalornilersitsisut saqqummernissaat pinaveersaartissinnaavagut. sarneqassalluni suliffeqarfik peqquserlulluni iluanaarniarneq pillugu qanoq inissisima nersoq. Politikkissaq suliarineqassaaq qulaajaasimaneq aallaavigalugu, navianaataasinnaasunullu naleqqussarneqassalluni. Politikkissami immikkut isummerfigineqassapput suliffeqarfiup makku pillugit inissisimanera: Akiliilluni peqquserlutsitsineq Akiliilluni aqilisaaneq/facilitation payments Tunissutit, aliikkusersuinerit aamma aningaasartuutinik matussusiineq Soqutigisanik aporaattoorneq assigisaallu, ilaatillugu qanigisanik salliutitsineq Tunissuteqaatit politikkimik ingerlataqartunut, ikiuiniarnermut, tapersersuisutut aningaasaliinerit assigisaallu Naleqqussorineqarpat aamma pinngitsaaliilluni akiliisitsiniarneq, illersugaanissamut akiliuteqarneq aamma pinerlunnikkut aningaasarsianik malunnarunnaarsaaneq Aammattaaq peqquserlulluni iluanaarniarneq akiorniarlugu politikkeqassagaanni pisariaqarpoq qullersaallutik aqutsisut erseqqissumik pisinnaatitaaffiliissasut, suliffeqarfik ammasumik isertuaatsumillu ingerlanneqarnissaa, peqquserlulluni iluanaarniarnermik akuersaartuunnginneq aammalu tamanna pillugu inatsisinik malittarisassanillu naleqquttunik tamanik malittarinninnissaq pillugit. Politikki amerlanertigut quppernernik 1-2 annertussuseqartarpoq aammalu pitsaaqutigiinnassallugu politikkimik unioqqutitsisoqassatillugu qanoq iliuuseqartoqarnissaanik najoqqutassiat ilanngunneqarsimappata. C. SULIFFEQARFIUP ILUANI ATTAVEQAQATIGIINNEQ, SUNGI- USARNEQ AKUULERSITSINERLU Politikkip suliffeqarfimmi tunngavilerluanissaa eqqummaariffigineqarnissaalu anguniarlugit pisariaqarpoq najoqqutassiat suliffeqarfimmut siaruarterluarnissaat. Ilutigisaanik pisariaqarpoq, sulisut sammisamit kalluarneqarsinnaasut politikkip iluani najoqqutassiat pillugit pisariaqartitsinertik naapertorlugu sungiusarneqarnissaat, taamaalillutik nalunnginniassagamikku qanoq piumaffigineqarnerlutik, aammalu peqquserlulluni iluanaarniarnermik nalaataqassagaluarunik tamanna qanoq qisuariarfigissanerlugu. Pitsaaqutaaginnassaaq sungiusaanermut imaritinneqarpata sulisut ulluinnarni sullissinerminnni nalornissutigisinnaasaannut eqqaanartut. Peqquserlulluni iluanaarniarneq akiorniarlugu politikki aamma suliffeqarfiup allatigut politikkerisaanut kaputartuunneqarsinnaavoq, amerlasuutigullu aamma sulisoqarnermut politikkit, pisiniartarnermut politikki kiisalu tapersersuilluini aningaasaliisarnermut politikki iluatsillugu isummersorfigissallugit tulluarsinnaavoq. Taamaattumik peqquserlulluni iluanaarniarneq pillugu politikki politikkinut pioreersunut akuutinneqartariaqarpoq, taamaalilluni suliffeqarfiup tamarmiusup iluani erseqqissumik paasineqarniassammat, peqquserlulluni iluanaarniarneq qanoq iliuuseqarfigineqartassanersoq. D. SULIFFEQARFIUP AVAMMUT ATTAVEQARNERA Suliffeqarfiup avammut attaveqarnerani pineqarpoq, najoqqutassiat suliffeqarfiup attaveqaataanut nalunaarutigineqarnissaat. Ilaatigut politikki aamma suliffeqarfiup nittartagaatigut suliffeqarfiullu niiveqatigisartagaanut pissarsiarineqarsinnaasunngortinneqarsinnaavoq. Ilanngulluguttaaq suliffeqarfiup suliaqarsimanini ukiumut nalunaarusiaminut, CSR pillugu nalunaarusiaminut assigisaannullu allanut allaaserisin naavaa, suliniuteqarsimanerit siammasinnerusumik siaruarnissaat anguniarlugu. E. NIIVEQATINUT AVATAANEER- SUNUT ATTAVEQARNEQ Peqquserlulluni ilunaarniartarneq akiorniarlugu suliaqarnermini suliffeqarfiup avataani suleqatigisartakkani ilanngullugit eqqarsaatigisariaqarpai. Tassani ilaatigut eqqarsaatigineqarpoq piumasarineqarsinnaammat, sullitat suleqatillu aamma namminneq peqquserlulluni iluanaarniartarneq pillugu politikkeqassasut imlt. najoqqutassiorsimassasut. Aammattaaq suliffeqarfinnit eqqumaffigineqartariaqarpoq, qanoq ililluni peqquserlulluni iluanaarniarnermut akiuineq allanik suleqateqarnissamik atsioqatigiinnerni ilanngunneqarsinnaanersoq, suliffeqarfiup ammut immikkoortortai aammalu nammineq isumaqatigiissusiat kiisalu qummut suleqatinut pisiffigisartak kanullu isumaqatigiissutit eqqarsaatigalugit. Kiisalu naatsorsuutigineqarsinnaavoq suliffeqarfik peqquserlulluni iluanaarniarnermik akiuiniarluni suliaqarnerminut atatillugu aaq qissuussaasumik aamma tamatigut suleqatissaminut nutaanut isumaqatigiissu siussatilluni taakkununnga due diligence-mik naammassinnittassasoq (tassa mianersorfigisassaasinnaasunik naliliiffiginninneq). F. NAKKUTIGINNINNEQ NALUNAARUSIORNERLU Pingaaruteqarpoq pisunik nakkutiginnittarneq pillugu aammalu eqquutsitsinngit 12

13 soqartillugu iliuusissanik aalajangersaanissaq. Tamanna ilaatigut isumaqarpoq, nakkutilliineq pillugu aammalu nakkutiginninnerit taakku akulikitsumik nalilersortarnissaat pillugit iliuusissanik pilersitsisoqarnissaa. Taamaattumik erseqqissumik malittarisassiuunneqassaaq eqquutsitsinngittoqartillugu qanoq iliuuseqartoqartassanersoq aammalu qanoq kinguneqartitsisoqartassanersoq. G. EQQUNNGITSULIORNERIT PILLUGIT OQAATIGINNITTARNER- MIK AAQQISSUUSSINEQ (WHISTLEBLOWERORDNING) Whistleblower kalaallit aammalumi qallunaat oqaasiini taaguuteqartinneqanngilaq. Inuppassuit taaguut whistleblower tusaraangamikku eqqaasarpaat oqaatsip pinngorfia, tassalu Tuluit Nunaanni politiit bobbies-inik taaneqartartut pillugit atorneqartarnikuunera, taakkumi inatsisinik unioqqutitsisumik takugaangamik qallortaatertik siggartittarsimavaat. Taamaalilluni oqaatsip nagguigivaa inuiaqatigiinnik sullissinermi qulakkeerneqassasoq, inatsimmik unioqqutitsisup paasissagaa takuneqarsimalluni aammalu unioqqutsitsinerup allanit ilisimaneqalernera. Suliffeqarfinnut tunngatillugu whistleblower tassaasinnaavoq suliffeqarfimmi sulisoq, niueqatigisaq imaluunniit inuk alla suliffeqarfimmut attuumassutilik. TI-imit whistleblowerimut nassuiaatigineqartarpoq, suliffimmi peqquserlulluni iluanaarniarpasissumik pissusilersortoqarneranik imaluunniit taamaattoqarsinnaaneranik navianaateqarneranik inunnut immikkoortortanulluunnit pissusilersuummut iliuuseqarfiginnissinnaasunut paasissutissanik apuussineq. Whistleblowerimik atuinissamik aaqqissuussaqarneq imatut ilusilersugaavoq, whistleblowerimit imminut kinguneqarnerlunnissaanik annilaangassuteqartariaqarnani pisortanut, suliffeqarfimmi immikkoortortamut aalajangersimasumut imaluunnit suliffeqarfimmut avataaneersutut siunnersortimut pissusissamisuunngitsumik pissusilersortoqarneranik oqaluttuartarneq. Tamanna sioqqullugu pissusissamisuunngitsumik pissusilersorneq suusinnaanersoq nassuiaasersorneqareersimassaaq, taamatuttaaq aamma suliap ingerlanissaa suliallu kingunerisinnaasai. Suliap ingerlanerani naammagittaalliortup naammagittaalliutigineqartullu pisinnaatitaaffii ataqqineqassapput. Whistleblowing atugaatillugu amerlanertigut pineqartarput pinerluttuliornermut tunngassuteqartut, taamaammallu ilimananngilaq maannakkuugallartoq paasissutissat tamakku suliffeqarfinni nalunaarsorneqarsimasinnaaneri. Tamatumunnga pissutaavoq, Kalaallit Nunaanni pisortat inuillu namminneq nalunaarsuutaat pillugit inatsisini toqqaannartumik suliffeqarfiit nalinginnaasut taamatut nalunaarsuisinnaanerat akuersaarneqanngimmat, naak tamanna pisariaqaraluartoq suliffeqarfiup iluani paasiniaaqqinnissaq ingerlasinnaassappat. Tunngaviatigut whistleblower-eqarnermik aaqqissuussine rit Danmarkimi Datatilsynet-imut na lunaarutigineqartussaapput. Kisianni Kalaallit Nunaanni suliffeqarfiit arlaannaalluunnit suli aaqqissuussamik taama ittumik atuisinnaasussatut nalunaarsorniarneqarsimanngilaq. Inatsisartut 2013-imi ukiakkut ataatsimiinnerminni aalajangerput, pisari aqarfiisigut inatsisinik allannguisinnaanermik periarfissat misissorneqassasut. Inatsisitigut inissiisoqarnissaata tungaanut suliffeqarfiit naammagittaalliummik apuussivigineqarunik sapinnngisamik sukkanerpaamik isumaginiassavaat, taamatut paasitinneqarnermik politiinut apuunneqarnissaa, taakku misissueqqinnissaat pisinnaaqqullugu. Taamaattorli suliffeqarfiit TI-mit kajumissaarneqarput, aaqqissuussinermik taama ittumik peqalerusukkunik, tamanna pillugu inatsisilerituunik siunersorneqarnissartik ujartoqqullugu. Michael Binzer, TELEPOST-imi pisortaq: Suliffeqarfinni qanorluunnit pitsaatigigaluartuni soqutisanik aporaattoorneq nalaanneqarsinnaavoq. Taamaattumik sulisitsisoq akisussaassuseqarluartoq pisussaavoq malittarisassanik iliuusissanillu erseqqissunik pilersitsissalluni, taamaalilluni sulisut ataasiakkaat iliuuseqarsinnaaniassammata, nalornissutiginagu qanoq iliorunik pitsaanerussanersoq. Immaqa tamanna Kalaallit Nunaanni nunanut allanut naleqqiullugu pingaarneruvorluunnit, tassami inukitsunnguuvugut immitsinnullu ilisarisimalluta. Taamaammat Transparency Greenlandip suliniuteqarnera pingaarutilerujussuuvoq, inuiaqatigiit isertuaatsumik aqutseriaasillit, nukittuut, apeqqusiisinnaasut atasinnaassuseqarluartullu ineriartornerannut. 13

14 PAASISSUTISSANIK AALLERFISSAT ALLAT ILUAQUTAASINNAASUT Chr. Michelsen Institute: U4 Anti-Corruption Resource Centre Nordisk Ministerråd, Erhvervs- og Vækstministeriet og Dansk Industri: CSR Kompasset FN: Global Compact FN: Konvention mod Korruption Mæglings- og klageinstitutionen for ansvarlig virksomhedsadfærd: OECD retningslinjer Akileraartarneq atugarissaarnerlu pillugit Isumalioqatigiissitap isumaliuutissiisutaa: Pigissaarnissarput atugarissaarnissarpullu maannakkut iliuuseqarfigineqartariaqarpoq Emner/Landsstyre/Departementer/Departement_ for_finans_indenrigs/skattevelfaerdskommissionen/~/ media/812349a726754a4f8e3c78c894fc95e4.ashx Transparency International: Bribe Payers Index Transparency International: Global Corruption Report: Corruption and the Private Sector global_corruption_report_2009 Transparency International: UK Bribery Act Transparency International Greenland US Department of Justice: Foreign Corrupt Practices Act World Economic Forum: Partnering Against Corruption partnering-against-corruption-initiative Transparency International: Business Principles for Countering Bribery principles_for_countering_bribery 14

15 15

16 Transparency Greenland GER nr attaveqaat: Facebook/TransparencyGreenland