FRÁGREIÐING TIL INNLENDISMÁLARÁÐIÐ UM UMHVØRVISKANNINGAR AV KOMBIKKI, GASTEROSTEUS ACULEATUS L., FYRI ÁRINI 2002, 2003 OG 2004

Transcription

1 FRÁGREIÐING TIL INNLENDISMÁLARÁÐIÐ UM UMHVØRVISKANNINGAR AV KOMBIKKI, GASTEROSTEUS ACULEATUS L., FYRI ÁRINI 22, 23 OG 24 CB-153 Dánjal Petur Højgaard Fiskirannsóknarstovan Tórshavn, 31. des., 24

2 2 INNIHALDSYVIRLIT Síða Fororð INNGANGUR KANNINGARTILFAR MÁTINGAR AV TEMPERATUR OG SALT Í VATNSÝNUM LONGD, VEKT OG KONDITIÓNSFAKTOR UMHVØRVISKANNINGAR: DDT, PCB, HCB og KYKSILVUR AÐRAR LÍVFRØÐILIGAR KANNINGAR...2 Samandráttur av kanningunum...23

3 3 Fororð Meginparturin av lívfrøðiligu kanningunum er farin fram á Fiskirannsóknarstovuni í Tórshavn, har møguleiki var at lána útgerð og fáa eitt arbeiðsstað samstundis sum til bar at viðgerða og umrøða úrslitini í góða vísindaliga umhvørvinum á staðnum. Líka frá fyrsta degi av sýndi Hjalti í Jákupsstovu, stjóri, áhuga fyri at hesar kanningar komu í gongd, og eigur hann stóra tøkk uppborna fyri, at at verkætlanin fekk nøktandi karmar og í heila tikið kundi koma frá ynskjum til veruleika. Fleiri starvsfólk á Fiskirannsóknarstovuni hava verið hjálpsom, tá ið á stóð. Trupult er at nevna nøvn; men eg má serliga takka Peturi Steingrund, fiskifrøðingi, fyri hjálp við hagfrøðiligu tilrættaleggingini og Regini Kristiansen fyri at gera saltmátingarnar. Við tøkuna av sýnum komu tvinnir lívfrøðingar við til fjals og fjøru: Jóhannis Danielsen til Kaldbak og Toftavatn og Kári Purkhús til Skúvadals. Uttan teirra hjálp hevði sýnistøkan verið sera trupul. Evnafrøðiligu kanningarnar av kloreraðum kolvetni og kyksilvur eru farnar fram í góðum samstarvi við Erik Greyertz við Naturhistoriska Riksmuséet, Universitet i Stockholm.Umhvørvisjáttanin hjá Oljumálaráðnum (nú undir Innlendismálaráðnum) sýndi mær tað álit, at fíggja kanningararbeiðið yvir trý ár. Eg takki Róki Tummasarson fyri stak gott samstarv. Til tess at viðgerða úrslitini í altjóða høpi havi eg luttikið á tveimum vísindaligum ráðstevnum. Tann fyrra var 31. juli 4. august, 23 í Tjarnø, Strømstad, Marinbiologisk Laboratorium í Svøríki (4th Conference on Behaviour and Evolution of Sticklebacks) og veitti Vísindagrunnur Sparikassans mær tann stóra beina at fíggja hesa ferð. Seinna ráðstevnan var juli, 24 í Valencia í Spania (EMOP IX). Henda luttøka gjørdist møgulig við figging frá STATOIL Færøyene A/S. Báðar ráðstevnurnar góvu ein framúr fakligan íblástur eins og virðismiklar vísindaligar kontaktir. Fyribils úrslit vórðu framløgd við poster-session tveir postarar eru framleiddir á ReproZ í Tórshavn. Í Tjarnø, Svøríki Í Valencia, Spania Hendan frágreiðingin tekur nøkur høvuðsúrslit fram. Ætlandi skal ein meira gjøllig viðgerð fara fram í vísindaligum greinum í komandi árum.

4 4 1. INNGANGUR Orsøkin til, at kanningarnar innan IBOY (International Biodiversity Organisation Year) fóru í gongd, var ein áheitan frá Dr. Glenn Bristow við Universitetet i Bergen á heysti 21. Søkt varð um fígging av kanningum, ið partvís skuldu fevna um lívfrøðiligog partvís umhvørvislig viðurskifti. Høvuðstankin var, at kombikk, Gasterosteus aculeatus L., ið finst um alla norðurhálvu jarðar, kann nýtast sum indikator fyri støðuna hjá umhvørvinum, har hann livir. Umhvørvisjáttanin hjá táverandi Oljumálaráðnum (nú undir Innlendismálaráðnum) gekk umsóknini á møti, og farið varð í gongd við fyrireikingar á vári 22. Til tess at verða betri førur fyri at kanna ein tílíkan lítlan fisk sum kombikk, fór undirritaði á skeið hjá Dr. Glenn Bristow í Bergen. Livandi kombikk vórðu tikin við úr Føroyum í august 22. Hesi vórðu síðan gjølla kannaði við Zoologisk Institut (nú Biologisk Institut), og út frá hesum kanningum varð ein ætlan gjørd fyri, hvussu og hvat skuldi kannast víðari í Føroyum. Kombikk finnast í sera ymiskum støðum: á viðum havi (MYND 1), í áum, vøtnum tjarnum og fjøruhyljum. Ynskiligt kundi tí verið at tikið sýni á flestu oyggjum; men av praktiskum grundum vóru seks støð vald út, ið kundu metast at umboða flestu umhvørvi, ið kombikk liva í á Føroya-leiðini. Sýni vórðu síðan tikin á seks ymiskum støðum í juli-august 22 (sí TALVU 2). Vald vórðu trý sølt støð (við høgum saltinnihaldi: Kaldbak, Kráargil og Rituvík, sí TALVU 3 og MYND xx) og trý ósølt støð (við lágum saltinnihaldi: Toftavatn, Klubbatjørn og og Skúvadalur, sí TALVU 3 og MYND xx). Á heysti 22 fóru so fyrstu kanningarnar í gongd. Sýni vórðu tikin aftur um somu tíð og á somu støðum í 23 og 24. MYND 1. Kombikk frá villini havi, á positiónini 63gr.5min. N, 8gr.min.V. Fingið við Magnusi Heinasyni. Myndirnar tók Rógvi Mouritsen í 24. Fiskurin er fingin við troli í vatnskorpuni, uml. 1 fjórðingar norður úr Mykinesi, tann 24. mai 24. Botndýpið var millum 199 og 114 m. 3. KANNINGARTILFAR Til vatnsýni. Dupultsýni í serstøkum 2 ml. saltfløskum. Goymt við stovuhita.temperaturur varð mátaður á staðnum við sýnistøku (1 cm undir vatnskorpu). Sjá TALVURNAR 2 og 3. Til umhvørviskanningar. Til hvørt kanningarumfar kravdist 3 g av fiski (vanliga 4-6 fiskar), ið varð fryst við 18 gr.c og flutt til Svøríkis. Til lívfrøðiligar kanningar.kannaðir eru tilsamans 115 fiskar (TALVA 1). Vatnsýni eru tikin av øllum kanningarstøðum, har temperaturur (TALVA 2) og salt varð mátað (TALVA 3). Til tess at fáa so høgan tryggleika sum gjørligt fyri at finna t.d. allar sjúkur, ið eru til staðar í kombikki, var eitt lutfalsliga stórt tal av fiskum tikið fyrsta árið. Vanliga verður roknað við, at umleið 33 fiskar eru hagfrøðiliga umboðandi til tílíkar kanningar. Fyrsta árið vórðu í flestu førum kannaðir 2 og 3 ferðir hetta tal av fiskum. Seinnu árini varð hetta talið lækkað niður móti tí hagfrøðiliga kravda. Fyrsta

5 5 árið (22) vórðu soleiðis kannaðir 418 fiskar, annað ári (23) 362 fiskar og seinasta árið (24), tilsamans 325 fiskar. Smærri og størri glúpar vórðu nýttir, har hyljar vóru (Kráargil, Rituvík, Kaldbak). Hin sonevnda Gol-fellan varð nýtt í vøtnum og tjarnum (Toftavatn, Skúvadalur og Klubbatjørn). Varð evnað til úr 1,5 litur sodavatnfløsku, har hálsurin varð skorin av, settur øvugt inn í fløskuna og festur við bandi í tveimum holum. Nakrir smásteinar vóru latnir í felluna fyri at fáa hana at søkka betur. Gol-fellan full! Ein teggja av fellum Kári hevur tikið upp Mynd 4. Gol-fellan, ið royndist sera effektiv til at fanga kombikk við. Á Skúvadali og á Klubbatjørn nýttust fellurnar bert at standa nakrar fáar tímar. Á Toftavatni var neyðugt við nøkrum døgum. Fiskarnir vór ðu goymdir í 4-6 % formaldehyd til kanningin fór fram (máting av longd og vekt, skráseting av plátum og parasitologisk kanning við dissektión og mikroskopering); síðani yvirførdir hvør sær í fløskur við 7 % ethanol (møguleiki fyri framtíðarkanningum av t.d. føði) TALVA 1. Yvirlit yvir tal av kannaðum fiskum og kanningarstøð, har sýni eru tikin. STAÐ / ÁR Tilsamans Toftavatn Skúvadalur Klubbatjørn Kaldbak Kráargil Rituvík Tilsamans

6 6 Rituvík Toftavatn MYND 4. Dømir um fiskasýni: Rituvík og Toftavatn. Rituvík (myndin tikin13. aug., 23), á hesum stað var yvirhøvur eitt javnt býti millum smá og stór kombi kk TALVA 2. Dato fyri sýnistøkur á teim ymsu støðunum. STAÐ / ÁR Toftavatn 31/7-2/8 1-25/8 7-9/8 Skúvadalur 6-7/8 9/8 5/8 Klubbatjørn 1-9/8 12/8 31/7 Kaldbak 21/7 15/8 3/8 Kráargil 1/8 12/8 2/8 Rituvík 1/8 13/8 31/7

7 7 MYND 3. Tey 6 kanningarstøðini, har bæði vatnsýni og fiskasýni vórðu tikin. Trý eru ósølt (Toftavatn, Skúvadalur og Klubbatjørn), trý eru sølt (Kaldbak, Kráargil og Rituvík). Toftavatn (TO) Skúvadalur (SK) Klubbatjørn (KL) Hetta er Lítlavatn ið er tann Ovasta Vatnið á Skúvadali har Ovara Klubbatjørn, ið liggur parturin av Toftavatni, ið liggur ongin mjørki var 6. aug., 24. eystanfyri Gásafelli. (15m) norðanfyri Brúnna. (uml. 1 m) (uml. 3 m) Kaldbak (KA) Kráargil (KR) Rituvík (RV) Hyljarnir á Kaldbaksnesi. Ein av hyljunum (5 m y.h.) Kombikkhylur, á eystara (1-2 m yvir havinum) armi á Rituvíkini (15 m) MYND 4. Kort yvir kanningarstøðini, har sýni vórðu tikin. Bláur litur sipar til ósølt støð, reyður litur sipar til søltu støðini.

8 8 1. MÁTINGAR AV TEMPERATUR OG SALT Í VATNSÝNUM Tøka av sýnum fór fram í seinastu viku í juli, til og vardi til uml. hálvan august. Tískil eru bert fingin tøl frá sumri, ið yvirhøvur liggja rættiliga høgt í virði, tá ið talan er um temperatur (uml. 1-2 gradir C, sjá TALVU 3). TALVA 3. Yvirlit yvir miðal-temperaturmátingar á kanningarstøðunum (mátað 1 cm undir vatnskorpuni) STAÐ / ÁR Toftavatn 16, 16,8 17,8 Skúvadalur 15, 15,* 15,2 Klubbatjørn 16, 18, 14, Kaldbak 13, 16,5 11,5 Kráargil 21,8 16,* 15,2 Rituvík 17,5 13,5 15,5 *hesi tøl eru mett ikki mátaði MYND 5. Við Toftavatn vórðu sýni tikin frá Brúnni og norður móti Løkinum.Ovara, vinstra mynd: staðið, har Løkurin rennur oman í Runavík. Niðara, høgra mynd: útsýnið frá Løkinum og suður eftir, móti Brúnni. Niðara, vinstra mynd: útsýnið frá Brúnni og norður eftir

9 9 Sammet við temperaturgongd, er tað øvugta galdandi fyri salinitet (saltinnihald). T.d. eitt høgt saltvirði frá brimi á vetri lækkar vegna tynning frá regnvatni á vári og út á summarið (Rituvík og Kráargil, sjá MYND 6 ). Sum vituligt er, hava søltu støðini, ið liggja nær sjónum hægsta salinitet, frá uml.,1 35, 5 o/oo. Kaldbak, ið liggur lægst, hevur týðuliga hægsta og mest støðuga saltinnihald, meðan Rituvík, ið liggur hægst, hevur lægsta talið, uml.,1 o/oo. MYND 6. Saltmátingar á kanningarstøðunum: miðaltøl fyri tvey sýni. Mátað við AUTOSAL 84A Guildline. KA= Kaldbak, KR= Kráargil RV= Rituvík. Saltmátingar fyri "søltu" støðini 4 promilla KA KR RV ár Fyri vøtn og tjarnir - tey ósøltu støðini - eru tølini munandi lægri aftur: t.d. uml.,1 o/oo. (Sjá MYND 7). Í 24 var annað talið fyri Skúvadal og Klubbatjørn væl hægri enn vanligt (tí eitt miðaltal omanfyri,1 o/oo. MYND 7. Saltmátingar á kanningarstøðunum: miðaltøl fyri tvey sýni. Mátað við AUTOSAL 84A Guildline. TO= Toftavatn, SK= Skúvadalur KL= Klubbatjørn Saltmátingar fyri "ósøltu" støðini,15 promilla,1,5 TO SK KL ár

10 1 4. LONGD, VEKT OG KONDITIÓNSFAKTOR Longdin er mátað niður til nærmasta millimetur til longsta mát, ið nevnist totallongd. Miðallongdirnar eru sýndar niðanfyri í MYND 8. Vit síggja, at Skúvadalur hevur hægstu miðallongd og Toftavatn tað minstu (hevur helst hægsta predatiónstrýstið frá fugli, sílum og møguliga eisini állum). MYND 8. Miðallongdirnar (totallongd) hjá kombikkum frá teim ymsu kanningarstøðunum. Miðallongdir (cm) fyri tey ymsu støðini 6 5 cm TO SK KL KA KR RV Kanningarstað Eitt serstakt lutfall millum longd (cm) og vekt (g) verður roknað til Konditiónsfaktor (K= 1 vekt/longd3). Hetta tal gevur eitt boð uppá, hvussu væl fyri fiskarnir eru. Hvørt fiskaslag hevur eitt ávíst interval, har júst tað slagið hevur sín konditiónsfaktor liggjandi. Havast má tó í huga, at konditiónsfaktor er bundin at aldri (longd)og tyngd. MYND 9 sýnir miðallkonditiónsfaktor fyri tey ymsu kanningarstøðini. MYND 9. Miðal-Konditiónsfaktor fyri øll árini. Um vit samanbera MYND 8 og og MYND 9, sæst at Toftavatn og Kráargil við lægstu miðallongdum eisini hava lægstu konditiónsfaktorar. Hetta kemst av, at størri fiskar oftast eisini hava ein høgan konditiónsfaktor (vektin økist munandi skjótari enn longdin á fiskinum). Miðaltøl fyri Konditiónsfaktor 1 vekt/ longd 3 1,2 1,8,6,4,2 TO SK KL KA KR RV Kanningarstað

11 11 Tá ið tøl eru tøk fyri longd og vekt, ber til at gera grafar yvir vøksturin, ið út frá teim 115 kannaðu fiskunum sæst vera antin linerur ella eksponentiellur. Tvey dømi, ið umboða hesa gongd, vera sýnd niðanfyri. Jú størri kombikkini eru, týðuligari sæst eksponentielli vøskturin sum t.d. fyri Skúvadal (sjá MYND 11). Hagfrøðilig viðgerð er ikki gjørd enn, men munurin tykist ikki stórur í vøkstri fyri tey kannaðu árini (sjá MYND 12, Rituvík) Mynd 1. Sambandið millum totallongd og vekt fyri Rituvík 23 sams var við frymil fyri linju. 2,5 2 VØKSTUR Rituvík 23 y =,512x - 1,2853 R 2 =,9592 vekt (g) 1,5 1,5 -, longd (cm) Series1 Power (Series1) Linear (Series1) MYND 11. Sambandið millum totallongd og vekt fyri Skúvadal í 23 samsvar við frymil fyri eksponentialfunktión. VEkt (g) 3,5 3 2,5 2 1,5 1,5 VØKSTUR Skúvadalur 23 y =,99x 2,9437 R 2 =, Longd (cm)

12 12 MYND 12. Vøkstur hjá kombikki úr Rituvík. avmyndað sum vekt (g) í mun til totallongd (cm). Myndirnar benda ikki á tann stóra munin í vøkstri millum tey ymsu árini (tó vantar ein hagfrøðilig viðgerð) 3 Vøkstur Rituvík 22 Vekt (g) Longd (cm) Vøkstur Rituvík 23 VEkt (g) Longd (cm) Vøkstur Rituvík 24 3 Vekt (g) Longd (cm)

13 13 5. UMHVØRVISKANNINGAR: PCB, DDT, HCB OG KYKSILVUR Fyrstu sýnini vórðu tikin í 22 á Klubbatjørn og Rituvík, umboðandi ósalt og salt umhvørvi. Tiknu sýnini skuldu sendast til Kanada, har kyksilvur, PCB og DDT skuldu kannast. Sýnini vórðu send saman við sýnum hjá Heilsufrøðiligu Starvsstovuni við privatum flutningsfelagi. Hetta royndist eitt sera óheppið val, tí kassin við sýnum fór í knús í floghavnini í Kanada. Sostatt komu ongi tøl til sættis í 22. Avgjørt varð tí at royna aðrar leiðir við næstu sýnunum frá 23 og 24. Aftaná ráðstevnuna í Tjarnø í Svøríki, fekst samband við fólk, ið fingust við líknandi kanningar har. Prof. Bertil Borg viðmælti starvsstovum við Universitetet i Stockholm. Har játtaði Erik Greyerz við Naturhistoriska Riksmuséet at gera kanningarnar av PCB og DDT, meðan hann beindi kyksilvurkanningarnar til National Veterinary Institute í Uppsala. Í 24 varð avgjørt eisini at taka eina eyka kanning við til tess fyri møguliga at fáa mát fyri luftbornu dálkingini á ymsum støðum í Føroyum. Sýni vórðu tikin í Suðuroy av Dr. Eilifi Gaard á sumri 24 og tikin við á Stockholmsvitjan, har samstundis gjørdist høvi at vitja rannsóknarstovuna (sjá MYND 13). Kanningarúrslitini eru sett upp í TALVU 4, 5, 6 og 7. MYND 13. Kanningarnar av PCB, HCB og DDT við Naturhistoriska Riksmuséet, Stockholm. A: Erik Greyerz ger sýnini tilreiðar (fiti-ekstraktión); B: GC-Útgerð ( Gas Chromatograph & Electron Capture Detector, við tveimum kapiller-kolonnum); C: úrlsit frá gass-kromatografinum (einstakar congenir av t.d.). A B C KANNINGARHÆTTIR Niðanfyri er ein samandráttur av mannagongdini hjá Erik Greyerz við kanning av PCB, fitiekstraktión o.a. Analysis The analysis of chlorinated hydrocarbons were made at the Special Analytical Laboratory at the Museum of Natural History in Stockholm. The method for extraction and clean-up is found in Appendix 1. Analysis were made using GC (Gas Chromatograph) equipped with ECD (Electron Capture Detector) and two capillary columns. The mercury analysis were performed at the National Veterinary Institute in Uppsala

14 14 Appendix 1. Description of the "RSL" method of fat extraction. Method used at the Special Analytical Laboratory, the Swedish Museum of Natural History. Extraction. * The sample, around 1 grams, is cut in small pieces, weighed in an 5 ml E-flask and homogenized in 35 ml acetone. It is then poured into an upper funnel with a glass frit, see figure. * 25 ml hexane/diethyl-ether 9:1 is poured into the E-flask and into a 1 ml bottle respectively. To wash the homogenizer it is run first in the E-flask, then in the bottle. Before next sample the homogenizer is also run in distilled water, then wiped with a Kleenex towel and finally run in ethanol. * After about 5 min the acetone in the upper funnel is passed down into a lower separatory funnel, filled with 5 ml.9% Na in.1m H3PO4. (The first few ml of turbid acetone may be collected in a test tube and returned to the upper funnel.) Nitrogen gas is used to force residue solvent from the sample. * The hexane/ether in the E-flask is poured into the upper funnel, the content is stirred with a glass rod for 3 sec and after about 5 min it is passed down as above. * The procedure is repeated with the hexane/ether in the 1-ml bottle, via the E-flask. * The lower separatory funnel (plugged) is gently shaken 2 times. The two phases are allowed to separate. It may be necessary to move the glass rod through the border layer to free it from air bubbles. * The lower, aqueous, phase including all separating foam is passed into the 1-ml bottle. The upper phase is carefully decanted into a low 1-ml beaker, previously weighted, not allowing any remaining droplets of water phase to pass through. * The aqueous phase in the bottle is brought back to the separatory funnel and is washed with 2 ml hexane (2 gentle shakings). After separation the aqueous phase is passed down and the solvent phase decanted to the beaker as above. * The beaker is placed at the opening of the ventilation cabinet with the shutter almost closed and the airflow at idle speed. The solvents are allowed to evaporate overnight. * With the fat dry, the beaker is weighted and the fat content calculated. ean-up procedure with Sulfuric Acid. * Internal Standard (IS) is added to the lipid in the beaker with a suitable amount. As solvent for the IS iso-octane is used. The solution is transferred to a test tube with screw cap. * Concentrated H2SO4 is added; about 2 ml per 1 mg lipid. The tubes are turned upside down 4 times. * Centrifuge the tubes. Sometimes the treatment is performed twice: the main part of the lower phase is sucked out with a Pasteur pipette and a small amount of H2SO4 is added. Repeat the procedure above. * The upper phase is transferred to vials. Potassium Hydroxide treatment. Part of the sulfuric acid treated sample is additionally treated with a KOH solution to reveal peaks situated under DDT and DDD (which are not stable in KOH) in the chromatograms. *. Make a KOH solution by solving 1 gram (about 1 pellets) KOH in.5 ml dest H2O (heat), then add 9.5 ml EtOH (enough for 1 samples). * Transfer 1ml sample solution to a test tube with screw cap, add 1ml KOH solution and turn over a couple of times.

15 15 * Place in 7 C-water bath for 3 min, then let the test tube cool. * Add 1 ml.9% Na solution, turn over 3 times, and centrifuge. * Remove the upper phase to a vial. KLORERAÐAR HYDROKARBONIR (KOLVETNI) Av hesum eru 3 bólkar kannaðir: PCB-bólkurin, DDT-bólkurin og eisini HCB (hexaklorbenzen) Tey kannaðu PCB-evnini eru hesi: CB-15 CB-118 CB-138 CB-153 CB-156 CB-18 Tey kannaðu DDT-evnini eru hesi H H C 2 p,p'-dde CH 2 p,p'-ddd C 3 p,p'-ddt Evnafrøðiligi frymulin fyri HCB er hesin: HCB

16 ÚRSLIT TALVA 4. Kanningarúrslit fyri tey ymsu PCB -evnini (congen). PCB-evni RITUVÍK KLUBBATJØRN NORÐBERGSVATN (tøl í mg/kg fiti) CB-15,3,1,32,2 -,13 CB-118,1,4,76,75 -,5 CB-138,21,8,181,16 -,87 CB-153,36,16,313,28 -,17 CB-156,2 <,1,17,11 -,5 CB-18,13,5,125,8 -,36 TILSAMANS (mg/kg fiti),85,34,744,626 -,46

17 17 TALVA 5. Kanningarúrslit fyri DDE, DDD og DDT. "DDT-evni" RITUVÍK KLUBBATJØRN NORÐBERGSVATN (tøl í mg/kg fiti) C 2 p,p'-dde,48,22,174,15 -,15 H CH 2 p,p'-ddd,1,6,4,3 -,12 H C 3 p,p'-ddt,7,3,2 <,2 -,8 TILSAMANS (mg/kg fiti),65,31,18,153 -,17 TALVA 6. Kanningarúrslit fyri Hexachlorbenzen. Hexachlorbenzen RITUVÍK KLUBBATJØRN NORÐBERGSVATN (HCB) mg/kg fiti HCB,7,4,8,9 -,5 TALVA 7. Kanningarúrslit fyri kyksilvur (Hg). Kyksilvur RITUVÍK KLUBBATJØRN NORÐBERGSVATN (Hg) mg/kg vátvekt,98,189,39,63 -,55 mg/kg turrvekt,346,84,124,252 -,243

18 VIÐGERÐ AV ÚRSLITUM Í hesi kanningini hevur ikki verið møguligt at kanna fiskarnar hvør fyri seg, tí nøgdin av fiti í hvørjum fiski er ov lítil til at tað ber til. Allar kanningar eru tí gjørdar av homogenati (har fiskasýni er malið væl saman). Kanningar av kyksilvur, DDT, PCB og HCB tykjast ikki verða gjørdar áður av føroyskum kombikki, Gasterosteus aculeatus L. Heilsufrøðiliga Starvsstovan hevur tó kannað fisk, fugl og djór á landi og djór fram við landi fyri hesi nevndu evnir og onnur umhvørviseitur. Hvussu er so støðan við omanfyri nevndu umhvørviseitrum í Føroyum? Kloreraði evnir: PCB-bólkurin Taka við kloreraðu evnini fyrst, er týðuligt, at konsentratiónirnar í føroyskum vatnafiskum er á leið tann sama sum í Svøríki. Samanbera vit t.d. bleik(j)u, Salvelinus alpinus L., so liggja samlaðu PCBmiðaltølini millum,21,63 mg/kg fiti (Naturhistoriska Riksmuséet, Contaminant Research Group, meðan føroysku tølini fyri sama fiskaslag eru,9,124 mg/kg fiti (Føroya Umhvørvi í tølum 21, Heilsufrøðiliga Starvsstovan, Sostatt tykjast hesi føroysku tølini tó samantikið nakað lægri enn tey svensku tølini. Taka vit síðani tølini fyri kombikk, so sýna hesar kanningar í vøtnum/tjarnum:,46 mg/kg fiti (Norðbergsvatn, 24), meðan Klubbatjørn var,626 (í 24) og,744 mg/kg fiti (í 23). Kanningin staðfestir sostatt sama dálkingarstøði fyri PCB í Føroyskum vøtnum sum í Svøríki. Harftrat bendir føroyska kanningin á, at Suðuroyggin er frægari fyri enn Eysturoyggin viðvíkjandi PCB. Møguliga tí oyggin liggur longri frá verandi brennistøðum (Tórshavn og Leirvík). Nærri kanningar áttu at verið gjørdar av hesum viðurskiftum. Tølini fyri PCB í kombikk úr Rituvík við nakað av salti í vatninum eru 1-2 ferðir lægri enn í ósøltu Klubbatjørn og Norðbergsvatni. Lægru tølini koma helst av tynning frá brimi sjógvurin hevur nógv størri rúmd í mun til flatuna, samanborið vit tjarnir og vøtn. DDT-bólkurin Samanbera vit tølini fyri DDE hjá bleikju, nevnir somu keldur sum omanfyri, at hesi tøl eru: fyri Svøríki:,41,15 mg/kg fiti og fyri Føroyar:,52,146 mg/kg fiti. Kanningarnar fyri kombikk sýndu hesi úrslit: EYSTUROY. Klubbatjørn,174 mg/kg fiti í 23 og,15 mg/kg fiti í 24. SUÐUROY. Norðbergsvatn,15 mg/kg fiti í 24. DDT-er tikið úr nýtslu fyri fleiri áratíggjum síðani; men kortini er tað at finna enn í somu nøgdum sum t.d. í Svøríki. Her kundi hugsast, at fuglar kundu átt ein leiklut í spjaðingini millum lond (og til vøtn og tjarnir). Hesi tøl eru øll væl lægri enn tey fyri PCB, sum helst framvegis finst í plastikkvørum, ið verða brendar. Eins og við PCB-bólkinum, eru virðini fyri DDT-bólkin í Rituvíks-sýninum munandi lægri enn á ósøltu støðunum (uml. 5-1 ferðir).

19 19 HCB (Hexaklorbenzen) Fyri føroyska bleikju liggja virðini millum,23 og,54 mg/kg fiti, meðan svensku bleikjurnar liggja millum,9 og,53 mg/kg fiti (somu keldur sum omanfyri). Her eru 4 av 5 mátingum av kombikk lægri: millum,4 og,9 mg/kg fiti. Ongin týðandi munur tykist her vera millum sølt og ósølt støð. Kyksilvur Føroyskar bleikjur liggja millum,11 og,25 mg/kg vátvekt, meðan tær svensku liggja millum,31 og,223 mg/kg vátvekt. Kombikkini frá ósøltu støðunum liggja væl lægri. Klubbatjørn hevði,98 (23) og,189 (24), meðan Norðbergsvatn hevði,55 mg/kg vátvekt í 24. Til samanberingar sýndu kanningarnar av Rituvík tølini,98 og,189 mg/kg vátvekt. Samantikið liggja tí kombikkini nakað lægri enn bleikjan. Hetta kann møguliga vera tí kombikk liva styttri og eru lægri í føðiketuni enn bleikjan. Ein kann undrast á, hví tølini fyri kombikk eru hægri í 24 enn í 23 (TALVA 7). Hyggja vit at miðallongdini fyri kombikkini, sær soleiðis út: Ár Rituvík Klubbatjørn 23 3,99 cm 4,39 cm 24 4,36 cm 3,42 cm Fyri Rituvík kann sostatt talan vera um størri (eldri) fisk, ið hevur meira kyksilvur; men hetta er ikki grundin fyri Klubbatjørn. Talan kann tí vera um tilvildarligar munir, har kanska einstakir fiskar kunnu broyta tølini.

20 2 6. AÐRAR LÍVFRØÐILIGAR KANNINGAR 6.1. BRYNJA plátuformarnir leiurus, semiarmatus og trachurus. Flestu beinfiskar hava roðslu uttaná kroppinum. Kombikk hevur ikki roðslu, men ístaðin eina plátuskipan, ið kann uppfatast sum eitt slag av brynju, sum kann fjala meira ella minni av kroppinum. Heilt smá kombikk hava als onga brynju, og tí skulu úrslitini takast við tí fyrivarni, at smá kombikk økja um prosentpartin av leiurus-forminum (har ongar ella bert heilt fáar plátur síggjast). Higartil hava føroysk kombikk verið flokkaði undir trachurus-formin (har páturnar røkka allan vegin framvið síðuni og aftur í stertin, sjá MYND 14. MYND 14. Yvirlit yvir teir tríggjar plátu-formarnar hjá kombikki, Gasterosteus aculeatus L. trachurus-formurin semiarmatus-formurin leiurus-formurin Hendan kanningin fann einans trachurus-formin á Skúvadali (27 %, sjá MYND 15). Mest vanligi formurin tykist vera semiarmatus. Høgu tølini av leiurus á Toftavatni og Kráargili koma í stóran mun frá smáum fiski. Býti millum formarnar er arvaligt, soleiðis at ymiskt prosentbýti millum plátuskipan gevur ábending um serstakar stovnar. MYND 15. Prosentbýti av plátum á øllum støðum í 22. leiur= leiurus; semi= semiarmatusog trach= trachurusformurin. Semiarmatus-formurin er her flokkaður soleiðis, at pláturnar koma afturum 2. ryggpík, men nema ikki við kjølin við stertin. Hjá trachurus náa pláturnar heilt aftur til kjølin á stertinum. Yvirlit yvir býti millum plátur í 22 prosent TO SK KL KA KR RV Kanningarstað leiur semi trach

21 PARASITOLOGISKAR/SJÚKRAFRØÐILIGAR KANNINGAR Tilsamans eru funnir 9 sløg av sjúkum/infektiónum (sa TALVA 8) SJÚKA/INFEKTIÓN Finna rot (bakteriur) Hvítir blettir (bakteriur) Trichodina sp. (Ciliatur) Gyrodactylus sp. (monogen ikta) Scistocephalus solidus (bendilormur) Hysterothylacium aduncum (rundormur) Eygnaparasittur (trematoda) Svullir (cystur av ókendum uppruna) Thersitina gasterostei (krabbadýr) STAÐ fjaðrar, stertur húð húð, táknuhola húð (serl. við fjaðrar) í búkholu í búkholu í eygnaholu húð, táknur táknuhola, húð Av hesum hava serliga Trichodina sp. og Gyrodactylus sp. áhuga fyri alivinnuna, tí hesir sníkar kunnu vera atvold til deyða hjá laksafiski. Ongar dyrkingar eru gjørdar av bakterium ella virus. Við tað, at kombikk svimja um allar føroysku strendurnar og niðan í allar áir, áttu t.d. ILAkanningar eisini at verið gjørdar av hesum fiski. MYND 16 sýnir nøkur dømi tøl fyri um sjúkur ella sjúkra-elvandi verur (sníkar, parasittar). Myndin sýnir eisini, hvussu ymisk umhvørvini kunnu vera tá ið talan er um álop frá tílikum verum. Bendilormurin Schistocephalus solidus er bert funnin í vøtnum/tjarnum, krabbadýrið Thersitina gasterostei ber bert funnið á søltum støðum og einkyknudýrið Trichodina sp.er funnið bæði har salt og ósalt er.

22 22 Scistocephalus solidus prosent TO SK KL KA KR RV Kanningarstað Scistocephalus-bendilormar Thersitina gasterostei prosent TO SK KL KA KR RV Kanningarstað Thersitina gasterostei (krabbadýr, 1-2 mm) Trichodina sp. 1 8 prosent TO SK KL KA KR RV Kanningarstað Trichodina sp. (einkyknudýr) MYND 16. Dømi um tøl fyri infektión av nøkrum útvaldum sníkum og myndir av teimum.

23 23 7. SAMANDRÁTTUR AV KANNINGUNUM 1. Nógv nýggj tøl fyri longd, vekt og morfologi hjá kombikki, Gasterosteus aculeatus L. í Føroyum eru fingin til vega. Tølini benda á, at tey ymsu støðini hava serstakar stovnar. 2. Dálkingarstøðan í vøtnum, tjarnum og hyljum við strondina er lýst viðvíkjandi kloreraðum kolbrintum og kyksilvur. Dálkingarstigið fyri kloreraðar kolbrintur í Eysturoy tykist á leið tann sama sum í svenskum vøtnum. Ábending er um, at dálkingarstigið er lægri í Suðuroy(møguliga tí frástøðan til brennistøðir er størri). 3. Eitt ávíst yvirlit er fingið fyri sjúkrastøðuna hjá kombikkum í ymsum umhvørvi í Føroyum. Kanningarúrslitini eiga at verða havd í huga í alihøpi. 4. Úrslit frá kanningunum verða viðgjørd nærri í vísindaligum greinum í komandi árum.