Blað Føroysku Sjúkrarøktarfrøðinga Nr Fegin um prógvið

Transcription

1 Blað Føroysku Sjúkrarøktarfrøðinga Nr Fegin um prógvið

2 Oddagrein: Vár í Gong, forkvinna skrivar Útgevari og ábyrgd: Felagið Føroyskir Sjúkrarøktarfrøðingar INNIHALDSYVIRLIT 03 Oddagrein: Vár í Gong Felagið Føroyskir Sjúkrarøktarfrøðingar Lucas Debesargøtu 14 Postrúm Tórshavn Tlf Fax Skrivstovan er opin: mánadag, týs dag og fríggjadag kl Hósdag kl Mikudag er stongt Nevndin í FFS: Vár í Gong, forkvinna Sonja Nielsen, næstforkvinna Inga Old Hensia Einarsson Óluva í Gong Per Johannessen Nicolina Højgaard Starvsfólk á felagnum: Vár í Gong, forkvinna Hansa Christiansen, bókh./skrivari Annika á Steig Egholm, fakl. skrivari Vøka: Loyvt er at endurgeva tilfar (myndir undan tiknar) við teirri treyt, at keldan verður nevnd Lagt til rættis: Sp/f Rit & Ráð tel Seting, umbróting og prent: Føroyaprent 05 Frá felagnum 06 VALUPPLEGG Vár í Gong Amy Ljósheim Hensia Einarsson Vanja Vestergaard Óluva í Gong Per Johannessen 12 TEMA: Skúlin fimmti Nógv vildu læra, men torført var at fáa lærarar Akademiskt lestrarumhvørvi um nøkur ár 21 Urininkontinens millum kvinnur í Føroyym 60 til 65 ár títtleiki og ávirkan á gerandisdagin 27 Prógv sum sjúkrarøktarfrøðingur Besta útbúgvingin, ein kann nema sær Ein hin týdningarmesti varðin á lívsleið okkara Tær ivast als ikki: Hetta var tað rætta 32 Tann góða skjalfestingin og tey góðu skjalfestingaramboðini í kliniskari sjúkrarøkt 34 Røntgan Vár í Gong 1. februar rundaði Sjúkrarøktarfrøðiskúlin tey fimmti. Á skúlanum var skipað fyri hátíðarhaldi við røðum og lukku ynskjum. Var sjálv hjástødd henda dagin ein hábærslig løta við rómi um, at henda berandi skúta innan undirvísing um røkt hevur nátt so høgan aldur. Skúlin er ikki einans berandi innan sjálva røktina, men eisini í undirvísingarhøpi er Sjúkrarøktarfrøðiskúlin ein slóðbrótari skúlin hevur tey síðstu 3 árini útskrivað prógv til Bachelorar of Science in Nursing. Lærar arnir eru allir sjúkra røktar frøðingar, sum hava nomið sær hægri útbúgving á master- og kandiatstøði. Tær hava, saman við Mentamálaráðnum, ment eina útbúgving til sjúkrarøktarfrøðing á sera høgum støði, hægri enn í nøkrum av grannalondunum. Endamálið hevur alla tíðina verið at hava eina útbúgving til sjúkrarøktarfrøðing, sum til eina og hvørja tíð er av allarbestu dygd, og sum veitir sjúklinginum og samfelagnum ta bestu røktina og tænastuna, og sum støðugt er í menning. Meg minnist tíðina á Sjúkra røktarfrøðiskúla Føroya sum eina ta bestu í lívinum. Eg hevði byrjað mína leið til ynskistarv mítt. Seinni havi eg lokið prógv innan kliniska vegleiðing og grundleggjandi leiðaraútbúgving, eins og eg havi luttikið á fleiri skeiðum fyri at menna meg sum sjúkrarøktarfrøðing. Hetta er als ikki nakað eindømi fyri Skúlin 50 ár mínar starvsfelagar. Vit eru sera íðin eftir at menna okkara fakkunnleika. Vit vilja og tráa alsamt eftir at kvalitetsmenna okkara fak, sjúkrarøktarfrøðina. Hetta skal so koma sjúklingi og samfelag til góðar. Men tíanverri støðgar gleimurin her. Umsøkjaratalið til útbúgving okkara er fallið við risafetum. Einas 33 umsøkjarar vóru til útbúgvingina í fjør! Fyri bert 10 árum síðani var hetta talið 80. Hetta er ein stórur trupulleiki, og tað er alneyðugt í stundini at fáa greiði á, hví so er. Í Danmark hava tey gjørt eitt stórt átak fyri at fáa fleiri at lesa til sjúkrarøktarfrøðing, tí har hava tey sannað, at stórt trot verður á sjúkrarøktarfrøðingum um fá ár. Hetta átak er eitt samstarv millum fleiri ráð og m.a. felagið hjá sjúkrarøktarfrøðingunum í Danmark. Vit eftirlýsa, at tey sum ráða, síggja henda trupulleika og byrja at gera nakað við hann! 47 umsøkarar vóru til ískoytisút búgvingina til bachelor. Iskoytisútbúgvingin er løgd soleiðis til rættis, at lesandi skriva sína bachelorritgerð um ein kliniskan spurdóm, og soleiðis uppstiga tær seg, samstundis sum klinikkin fær nýggja vitan um sjúkrarøkt! Men ivasamt er, um øll kunnu byrja, tí nú skulu sjúkrarøktarfrøðingar gjalda fyri hesa útbúgving, orsakað av at skúlanum vantar pening, av tí at játtanin á fíggjarlógini ikki hevur raðfest hetta økið. Sum steinur oman á byrðu fáa tey, sum hava søkt, ikki tænastufrí við løn frá sínum starvsstøðum. Tað tykist ikki, sum arbeiðsgevararnir skilja, at teir við uppstigingini til bachelor ar gera eina sera skilagóða íløgu í arbeiðs styrki sína. [ 2 ] [ 3 ]

3 Frá felagnum KUNNING FRÁ FELAGNUM frá felagnum Formans- og nevndarval Tá uppstillingarfreistin til formans- og nevndarval var farin, var bert eitt valevni komið inn til formansval og 5 valevni til nevndarvalið. Hetta merkir, at einki val verður til nevndina hesa ferð. Viðtøkurnar 10, stk 1, siga, at nevndin við í mesta lagi 7 limum leiðir arbeiði felagsins. Í nýggju nevndini sita: Vár í Gong, forkvinna Per Johannessen Amy Ljósheim Hensia Einarsson Óluva í Gong Vanja Vestergaard Nevndin tekur við á aðalfundinum 13. mars 2010 og skipar seg eftir hetta. Til ber at lesa valupplegg frá øllum nevndarlimunum í blaðnum. Aðalfundur 2010 Aðalfundurin verður á Hotel Føroyum leygardagin 13. mars 2010 Aðalfundur felagsins verður leygardagin 13. mars 2010 kl á Hotel Føroyum sbrt. viðtøkum felagsins við hesi dagsskrá: Val av fundarstjóra Val av atkvøðuteljarum Góðkenning av dagsskrá Góðkenning av starvsskipan Frágreiðing formansins Framløga av rammufíggjarætlan og roknskapi, harímillum áseting av lima gjaldi Innkomin uppskot Val av tveimum grannskoðarum Ymiskt Áðrenn aðalfundin verður gestarøða hildin av Aksel V. Johannesen land stýrismanni. Eftir fundin kemur Lena Andersen at framføra. Uppskot, sum skulu verða viðgjørd á aðalfundinum, mugu vera felagnum í hendi 1. mars 2010 Yvirskriftirnar á møguligum innkomnum uppskotum verða at finna á heimasíðuni beint eftir 1. mars Limirnir fáa innlit í uppskotini við at venda sær til felagið. Tilmelding til fundin og døgurðan er neyð ug av praktiskum orsøkum. Vinar liga melda til á skrivstovu felagsins í seinasta lagi mánadagin 8. mars kl Hugnaløta eftir aðalfundin Felagið hevur valt at skipa soleiðis fyri, at góður døgurði við trimum rættum og vín ad libitum verður eftir aðalfundin umleið kl á Hotel Føroyum. Hugsanin er eisini, at fólk kunnu verða sitandi aftan á døgurðan og njóta samveruna við aðrar sjúkrarøktarfrøðingar. Vit hava skipað soleiðis fyri, at møguleiki tá verður at keypa sær okkurt leskiligt at drekka, og um undirtøkan verður hampilig, hava vit í hyggju at fáa onkran tónleikara at undir halda. Ætlanin er at fáa dagin, tá aðalfundurin er, at enda í veitsludámi. Men tað er umráðandi, at fólk taka undir við hesum; tí vilja vit nýta komandi aðalfund sum eina roynd. Nýggj reglugerð fyri summarhúsið: Dagførdar reglur fyri útleigan av húsinum: Felagið hevur havt ringar royndir av, at limir biðja um húsið í góðari tíð í bestu feriutíð, fyri síðan at avlýsa beint undan, at farast skal í húsið. Felagið hevur tá longu avvíst fleiri limum, tí húsið var útleigað, men stendur síðan brádliga uttan útleigara og við stórum fíggjarligum missi. Gjaldast skal í seinasta lagi 1 viku eftir bíleggingina. Avlýsingarfreistin er ein mánað framman undan, at farast skal í húsið, og tá verða 50% endurgoldin. Eftir hetta verður einki endurgoldið. Umsjónarmaður er Óla Jákup Dragaberg, tlf ella Nevndin broytist Nú er greitt, at nevnd felagsins verður broytt eftir aðalfundin. Sonja Nielsen, næstforkvinna, Inga Old og Nicolina Højgaard nevndarlimir, taka ikki við afturvali. Vit vilja nýta høvi at takka teimum fyri tíðina. Lesarabrøv í Vøku Enn einaferð verður heitt á limirnar um at nýta møguleikan at skriva lesarabræv í Vøku. Setið tykkum í samband við felagið hesum viðvíkjandi. [ 4 ] [ 5 ]

4 valupplegg VALUPPLEGG KUNNING FRÁ FELAGNUM valevnir Vár í Gong Vár í Gong Felagið meira sjónligt Amy Ljósheim Amy Ljósheim Hensia Einarsson Vanja Vestergaard Óluva í Gong Per Johannessen Nú havi eg virkað sum forkvinna í Felagnum í 3 ár. Hesi árini hava givið mær eina størri barlast at halda fram, og fari eg tískil við góðum treysti inn í eitt nýtt skeið sum forkvinna fyri okkara felag. Eg havi hesi tíðina kunnað sett meg inn í gerandisuppgávurnar í felagnum. Sigast kann, at tit hava gjørt eina íløgu í meg og tað er eisini ein av orsøkunum til, at eg bjóði meg fram aftur. Hendan tíðin, eg havi sitið, hevur verið sera lærurík. Tað hevur havt sera stóran týdning fyri meg, at tey viðurskifti, sum Felagið fer út í almenna rúmið við, eru í tráð við veruleikan hjá limun - um. Tí hevur tað við hvørt verið ein sera tíðarkrevjandi prosess at seta seg inn í tey ymisku viðurskiftini, arbeiðsum støðurnar o.s.fr. hjá teimum ymisku arbeiðs støðunum. Nú eru sera nógv ting nógv greiðari, enn tey áður vóru fyri meg. Eg havi skapað mær og felagnum eina breiða kontaktflatu. Tað hevur hesi 3 árini verið sera týdn inga mikið fyri meg at ment felagið innanífrá. Tað er av stórum týdningi við einari sterkari fyrisiting, ið kann virka sum ein góður reyður tráður gjøgnum skiftandi nevndir. Eisini hava vit arbeitt nógv við at skúla og brynja álitisfólk felagsins hetta er nakað, vit alsamt vilja arbeiða víðari við og eru um at fáa í fastari karmar. Hjartamál Tað eru mong hjartamál, sum liggja frammarlaga hjá mær. Umframt samráðing arnar er eitt annað stórt mál fyri meg alsamt at varpa ljós á týdningin av sjúkrarøktarfrøðini í samfelagnum. Útbúgvingin er eisini ein sera vitalur partur í øllum. Skúlin, sum er okkara eksistens grundarlag, fær støðugt færri umsøkjarar, og hendan gongd má vendast. Ískoytisútbúgvingin, sum hevur fingið sera stóran áhuga millum sjúkrarøktar frøðingarnar, er fyri fleiri ein ómøgu ligt uppgáva at fara undir, orsakað av kostnaði og manglandi vælvild um tænastu frí við løn frá arbeiðsstøðunum. Hetta er nakað, sum eg vil arbeiða fyri at fáa gjørt meiri yvirkomuligt fyri tann einstaka. Framtíðin Nógvar spennandi uppgávur standa fyri framman. Serstakliga eru tað komandi sáttmálasamráðingarnar í heyst, sum fara at krevja nógv av komandi nevnd felagsins. Tað verður ein stór, men spennandi avbjóðing saman við komandi nevndini at fáa hesa so týðandi upp gávuna avgreidda. Sitandi nevndin valdi at hava limirnar við til fyrireikingar til samráðingarnar. Vit hava havt fleiri lima fundir kring landið, har nevndin fekk møguleika at hoyra, hvørji ynski tit høvdu. Nógv kom ikki óvart á okkum, men vit fingu tó góð ráð frá tykkum til komandi samráðingar. Vit vita, at støðan í samfelagnum ikki er góð og tískil kunnu samráðingarnar gerast sera torførar; men vit vilja sjálvsagt verja borg, og saman við øðrum fak feløgum fara vit at mynda ein felags front. Jú fleiri vit eru, sterkari verða vit! Mítt navn er Amy Ljósheim, eg eri fødd 2/2-66 í Syðrugøtu, og har eri eg eisini uppvaksin. Eri gift við Jógvani Ljósheim úr Havn, og vit eiga 3 børn, sum eru 7, 6 og 4 ár. Varð útbúgvin sum sjúkra røktarfrøðingur á Sjúkrasystraskúla Føroya 1. mars Sum nýútbúgvin sjúkrarøktarfrøðingur fór eg til Danmarkar at arbeiða og arbeiddi størsta partin av tíðini á einari cardio logiskari deild á Ríkis sjúkrahúsinum. Tey 7 árini, eg arbeiddi í Danmark, setti eg meg nokk so nógv inn í sáttmálan hjá okkum í Dansk Sygeplejeråd. Í desember 1999 flutti eg heim aftur til Føroya, og sum eina sjálvfylgju fyri meg setti eg meg eisini inn í okkara føroyska sáttmála. Tá bar eg eyga við, at mangt, sum er í danska sáttmálanum, als ikki er í okkara føroyska sáttmála. Hvørja ferð samráðingar hava verið, síðani eg flutti heim, havi eg skrivað ynskir inn til Felagið Føroyskir Sjúkrarøktarfrøðingar, men tíverri er lítið og einki av tí komið við í okkara sáttmála. Tí havi eg avgjørt at stilla upp til nevndina, so eg sjálv kann fáa mína ávirkan har. Eg havi nógv hjartamál. Og fari eg at nevna niðanfyri her, hvat eg ætli mær at arbeiða fyri. Eg ætli mær at arbeiða fyri, at okkara arbeiðsvika kemur niður á 37 tímar. At grundlønin kemur upp á tað sama, sum hon er í Danmark. At sjúkrarøktarfrøðingar, sum arbeiða á ambulatorium, skulu flyta á 1-2 lønarstig hægri, í sama mun sum sjúkra røktarfrøðingar í heimarøktini, orsakað av, at tey oftast eru einsamøll við ábyrgdini. Yvirtíðargjaldið fer upp, helst uppá 100%, tað er tað hjá lærarum. At kvøld- og náttarviðbøturnar fara munandi upp, og at vit ikki skulu samráðast saman við øðrum fak feløgum um hesar viðbøtur, tí vit eru í einar serstøðu. Viðbøturnar skulu upp á minst 35% av tímalønini, ella minst 50 kr. pr. tíma. Og at viðbøturnar verða givnar fyri alla vaktina. At vit fáa innført Varslingstillæg, sum er í tí danska sáttmálanum. Tað er ein viðbót, man fær á uml. 400 kr., um ein skal inn at arbeiða á einum o-degi, og ein verður kallaður inn minni enn 72 tímar undan at vaktin byrjar. At viðbøturnar fyri eftirútbúgvingar hækka. At meira løn verður givin fyri halgidagar, har øll onnur, sum eru á arbeiðsmarknaðinum, hava frí við løn. At ískoytisútbúgvingin til bachelor í sjúkrarøkt verður ókeypis fyri limir nar í Felagnum Føroyskir Sjúkra røktarfrøðingar, so allir limir hava møgu leika at taka útbúgvingina. At arbeiðsgevarin eisini fer at rinda eftirløn av øllum tí tímalønta, sum arbeitt verður. Tað hoyrir ongastaðni heima, at vit í 2010 ikki fáa eftirløn goldna av tí, sum vit arbeiða sum tímalønt. At felagið í samráð við arbeiðsgevarar tryggjar limunum tryggar og góðar arbeiðsumstøður alt árið runt. Har hugsi eg um, at tað ár eftir ár skal sparast so nógv, at deildir mangan eru álvarsliga undirmannaðar orsakað av, at man ikki kann innkalla tímalønt tá ið t.d. sjúka ella starvsfólkamangul er á deildunum. At dagpeningasatsurin, sum vit fáa í sam bandi við transportar og útbúgvingar/skeið uttanlands, verður prístalsviðgjørdur. At tað týðiliga og greitt verður orðað í okkara sáttmála, at vit skulu hava viðbøtur fyri allar okkara eftirútbúgvingar, bara vit arbeiða sum sjúkrarøktarfrøðingar. At deildarleiðarar fara upp í løn. Tað kann ikki vera rætt, at bachelorar fara upp um deildarleiðarar í endaløn. Hetta er í høvuðsheitum tað, sum eg veruliga brenni fyri skal verða sett í verk til komandi samráðingar. Annars ætli eg mær at arbeiða fyri, at felagið verður meira sjónligt. At felagið veruliga fylgir við í tí fakligu menningini, sum fer fram í londunum rundan um okkum, so felagið á tann hátt er ført fyri at vísa politikarum á tørvin á fakligari menning hjá okkum sjúkrarøktarfrøðingum. Gott val. [ 6 ] [ 7 ]

5 valupplegg valevnir Vár í Gong Amy Ljósheim Hensia Einarsson Vanja Vestergaard Óluva í Gong Per Johannessen Áhugavert og avbjóðandi Hensia Einarsson Eg ætli mær at stilla uppaftur til nevndarval hesaferð, tí eg haldi, nevndararbeiðið er áhugavert og avbjóðandi. Haraftrat eri eg í tí støðu nú, at eg havi tíðina og hugin at hava nevndararbeiði við síðuna av mínum vanliga arbeiði. Farna nevndarskeið byrjaði ógvusliga, við at øll nevndin varð útskift, og vit, sum mannaðu nevndina, vóru meira og minni óroynd í nevndararbeiði, men vit løgdu til brots við góðum huga, og úrslitið av tí kunnu tað sjálvandi vera ymiskar meiningar um, men vit hava heilt víst lært av hesum, sum eg meti kemur felagnum til góðar. Tá eg fór inn í nevndararbeiði seinasta skeið, var tað við tí fyri eyga, at leið andi sjúkrarøktarfrøðingar eisini skulu vera umboðaðar í nevndini, og tað meti eg enn er neyðugt við tað, at trupulleikarnir kunnu vera sera kompleksir, og okkara egnu limir kunnu vera mótpart ar í arbeiðstrætum. Hetta fyllir tíbetur ikki nógv í tí vanliga nevndararbeiðnum, so ásannast má, at nógvar trætur verða loystar á arbeidsstaðnum, har tær sjálvandi hoyra heima. Vit fingu tó ikki høvi at fara til samráðingar í farna nevndarskeiði, men tað høvið verður nú í komandi skeiði, og sigast má, at her er nógv at arbeiða við og at bøta um fyri limir okkara. Hvørjir spurningar, sum eru viðkomandi til komandi samráðingar, hava vit greitt fingið at vita á limafundunum, nevndin hevur havt kring landið. Sjálv meti eg, at lønarviðurskiftini hjá leiðandi sjúkrarøktarfrøðingum ikki eru nøkt andi í verandi líki. Felags fyri okk ara bólk og limirnar annars er, at viðbøturnar ikki eru pensiónsgevandi, og hetta má rættast til komandi samráðingar. Reglurnar fyri, hvussu ískoyti verða útloyst, eru ymisk frá arbeiðsstað til arbeiðsstað hjá leiðandi sjúkra røktarfrøðingum, og tað er ikki nøktandi. Hesar mugu gerast greiðari í komandi sáttmála. Hetta eru nøkur av teimum málunum, eg persónliga fari at leggja dent á komandi skeið, væl vitandi, at nógv onnur mál eru líka viðkomandi. Til komandi samráðingar kann væntast, at fleiri almenn feløg fara saman til sam ráðingar um mál av felags áhuga, og hetta kann bert koma okkum til góðar í nógvum førum, uttan at tað gong ur út yvir okkara seráhugamál. Hetta skal leggjast væl til rættis undan samráðingunum, og hetta arbeiðið er longu væl ávegis. Kveikja fakfelagsáhuga millum lesandi Vanja Vestergaard Fakfelagsarbeiði fevnir ógvuliga breitt. Gott er, um arbeiðið í nevndini verður gjørt av bæði ungum sum eldri og meira royndum sjúkrarøktarfrøðingum. Á henda hátt verður heildin best tryggjað. Tað vísir seg ofta so, at teir yngru sjúkrarøktarfrøðingarnir halda seg aftur frá hesum arbeiði, og av tí at hetta hevur mín áhugað, velji eg at stilla upp. Mín áhugi fyri fakfelagsarbeiði byrjaði longu tað fyrsta árið, eg gekk á sjúkrarøktar frøðiskúlanum í Tórs havn. Eg fór í Ráð teirra lesandi og Sam starvsnevnd ina, og seinni var eg so heppin at gerast limur í NSSK. NSSK er ein bólkur av norðurlendskum sjúkrarøktar frøðilesandi, ið møtast tvær ferðir um árið. Her vera aktuell evni innan sjúkra røkt tikin fram og diskuterað, og samstundis varð tosað um, hvat rørir seg á sjúkrarøktarfrøði økinum í hvørjum einstøkum landi. Hetta var sera áhugavert, og ein fekk betur innlit í útbúgv ingarnar og hvat rørir seg í arbeið inum hjá sjúkrarøktarfrøðingum í hvørjum einstøkum landi. Tað er umráðandi at fáa sjúkra røktarfrøðingar áhugaðar í, hvat rørir seg á teirra arbeiðsøki og í fakfelagnum. Tí áttu vit at arbeitt meira við at byrja við at kveikja hendan áhuga longu hjá teimum lesa ndi. Tað hevur víst seg at verið torført at fáa lesandi at gerast partur av fakfelagnum, tá tey byrja at lesa til sjúkrarøktarfrøðing. Hetta kann vera av ymiskum orsøkum. Ein orsøk er nokk tann, at studningurin ikki er so høgur, og tað ikki er neyðugt at melda seg inn í felagið, fyrr enn ein er liðugur at lesa. Tí slepst eisini undan at brúka pening upp á hetta. Hetta er væl skilligt, tí ein kann spyrja: Hvat fáa tey lesandi fyri teir pengarnar, tey gjalda inn til felagið, meðan tey ganga í skúla? Eg meini, at um Ráð teirra lesandi brúkti orku upp á at fáa tey lesandi í felagið, kundi ráðið fingið ein prosenpart av hesum peningi at brúkt aftur upp á tey lesandi í skúlanum. Á henda hátt høvdu báðir partar fingið ágóðan av hvørjum øðrum. Fakligi stoltleikin er stórur millum sjúkrarøktarfrøðingar. Allir eru vit samdir um, at okkara arbeiði hevur stóran týdning fyri samfelagið og at ikki ber til at vera tað fyri uttan. Arbeiðsøkið fevnir ógvuliga breitt og er ógvuliga ymiskt, alt eftir hvar vit arbeiða. Stundum kann okkara arbeiðsøki hvar markið í okkara arbeiði gongur vera ringt at síggja. Av tí sama hava sjúkrarøktarfrøðingar ofta ilt við at greiða frá, hvat okkara arbeiðsøki inniheldur, og hví okkara arbeiði er so lívsneyðugt. Hetta, at vit duga ov illa at greiða frá okkara arbeiði, hevur ávirkan á lønina vit fáa, ið er alt ov lág. Sjúkrarøktarfrøðingar fáa í dag eina 4 ára bachelorútbúgving, og eigur hend an útbúgvingin at verða lønt eins og allar aðrar bachelorútbúgvingar. Aftur at hesum arbeiða vit allar dagar í árinum, allar tíðir á degnum og hava eina ómetaliga stóra ábyrgd. Hetta arbeiðið átti at sæst aftur í bæði lønum og viðbótum, vit fáa. VALUPPLEGG KUNNING FRÁ FELAGNUM Seinastu tíðina hava sparingar á Landssjúkrahúsinum og aðrastaðni, har sjúkrarøktarfrøðingar arbeiða, havt við sær, at nógvir sjúkrarøktarfrøðingar ganga uttan arbeiði. Hetta er ein sera óheppin støða, ið vísir seg at vera afturvend andi á hvørjum ári í september mánaði og árið út. Hetta kemst av, at allir pengarnir fyri árið eru brúktir, og deildirnar vera noyddar at leggja saman fyri at spara pening. Vikariatini, sum sjúkrarøktarfrøðingarnir hava, eru oftast liðug um hesa tíð, og tá ganga sjúkra røktarfrøðingarnir, sum ikki hava fast starv, fyri vág og vind. Hesar síðstu mán aðirnar í hvørjum ári koma tær tíma løntu vaktirnar um tú fært nakra bjóðaða, ógvuliga væl við. Hetta er ikki ein haldbar støða, hvørki fyri arbeiðsplássini og tey, sum arbeiða har, ella fyri sjúkra røktarfrøðingarnar, ið ganga uttan arbeiði. Nógvar deildir hava mangul uppá sjúkra røktarfrøðingar, men sleppa ikki at seta fleiri fólk í starv orsakað av sparingum, og tí eru tey undirmannað ella fáa nýggj fólk inn at taka vaktir í heilum. Sjúkrarøktarfrøðingarnir uttan fast starv taka ofta vaktir á fleiri deild um og mugu taka allar vaktir, teir fáa bjóðaðar. Hetta ger tað torført at planleggja fram í tíðina. Mítt ynski er at kunna vera við til at bøta um umstøðurnar bæði fyri sjúkrarøktarfrøðingar og fyri sjúkra røktina, og eg ynski góðan byr fyri sjúkrarøktina og sjúkrarøktarfrøðingar í framtíðini. [ 8 ] [ 9 ]

6 valupplegg VALUPPLEGG KUNNING FRÁ FELAGNUM valevnir Vár í Gong Óluva í Gong Per Johannessen Amy Ljósheim Hensia Einarsson Vanja Vestergaard Óluva í Gong Eg eiti Óluva í Gong, eri útbúgvin sjúkrarøktarfrøðingur á Bispebjerg Hospital í Eg arbeiddi 1½ ár á I 14 á Bispebjerg Hospital, sum er ein serdeild í diabetes. Havi síðani arbeitt á B5/G4 á Landssjúkrahúsinum. Eg havi nú sitið í nevndini í Felagnum Føroyskir Sjúkrarøktarfrøðingar síðani mars Hetta hevur verið ein spennandi og gevandi tíð, sum hevur lært meg nógv um, hvussu slíkt arbeiði er. Eg velji at stilla uppaftur til nevndina, tí eg haldi, at felagið hevur nógv mál at arbeiða fyri. Nevnast kann at: Í Føroyum hava nógvir sjúkra røktarfrøðingar arbeitt leingi á sama stað og hava við hesum upparbeitt sær stóra vitan og førleika, sum hevur stóran týdning at geva víðari. Henda vitan og førleiki verður, sum er, ikki løntur. Eg vil arbeiða fyri, at vit fáa førleikaviðbøtur innførdar. Tað hevur alstóran týdning, at allir sjúkrarøktarfrøðingar, sum hava hug, fáa høvi til at dagføra sína útbúgving til Bachelor. Eg vil arbeiða fyri, at møguleiki er at gera hetta við løn. Sum sjúkrarøktarfrøðingar hava vit eitt arbeiði, sum ger, at vit mugu í vaktir. Vaktar viðbøturnar eru alt ov lágar; og tað vísir seg, at tað er trupult at fáa sjúkrarøktarfrøðingar í vaktir. Sum sjúkra røktarfrøðingur í kvøld/náttarvakt er tú rættiliga einsamallur við teimum trupulleikum og avgerðum, sum skulu takast, og má henda ábyrgd eisini lønast væl. Annars meini eg, at okkara felag má og skal verða aktivt í samfelagskjakinum. Við tí vitan og førleika, vit hava innan heilsu, eiga vit og hava skyldu til at greiða fólki frá, hvønn týdning umstruktureringar og broytingar hava fyri tað einstaka fólkið og umráðið sum heild. Vit hava alt ov leingi latið politikarar og aðrar fakbólkar stýrt kjakinum uttan aftursvar. Eg eiti Per Johannessen og eri 44 ára gamal. Eri útbúgvin sjúkrarøktarfrøðingur frá juni Eg havi starvast á Klaksvíkar Sjúkrahúsi, bæði á medisinskari og kirurgiskari deild. Harafturat havi eg starvast uttanlands, millum annað í Noregi, gjøgnum vikarbureau. Síðan okt starvast í heima tænastuni í Norðoyggjum. Eg velji at stilla uppaftur til nevndarval, tí eg havi áhuga í nevndararbeiði og meti meg hava tíð og orku til at luttaka aktivt í hesum arbeiði. Annars havi eg eisini mínar visjónir fyri, hvussu umstøðurnar hjá okkum sjúkrarøktarfrøðingum kunnu mennast og betrast. Lønin er ov lág í mun til ábyrgd og saman borin við aðrar starvsbólkar við líknandi útbúgvingum á sama støði. Vaktar- og halgidagsviðbøturnar eru óvirðiliga lágar. Serliga sæð í mun til vísindalig prógv fyri, at vaktararbeiði er heilsuskaðiligt, og í mun til økta ábyrgd í vaktunum. Sjúkrarøktarfrøðingurin eigur at fáa tillutað eina ávísa upphædd um árið (frá arbeiðsgevaranum), til skeiðvirksemi og víðariútbúgving. Meira orka skal leggjast í upp lýsandi arbeiði innan skeið og útbúgv ingarmøguleikar, soleiðis at vit fáa fleiri sjúkra røktarfrøðingar við hægri útb ú g vi n g u m. Álitisumboðini skulu útbúgvast betur til at røkja sínar uppgávur. Avbjóðingin í komandi samráðingum er stór, hvussu fáa vit betra sáttmálan. Fakfelagspolitiskt er hetta ein stór avbjóðing, og er tað sera umráðandi, at øll alment sett standa sterkt saman. Annars fari eg at arbeiða aktivt og seta meg væl inn í onnur mál, sum røra seg innan fakfelagsgátt. Við vón um at fáa góðan stuðul frá mínum starvsfeløgum kring landið. Gott val. Per Johannessen [ 10 ] [ 11 ]

7 SkÚLin FIMmTI Tá undirvísingin byrjaði í 1960, fór teoretiska undirvídingin fram á ovaru gongd á Dronning Alexsandrines Hospitali. Skúlin fimmti Orð: Tórfinn Smith Hóast sjúkrasystraútbúgving hevur verið í Føroyum í júst 100 ár, skuldu ganga hálvthundrað ár, áðrenn veruligur sjúkra systraskúli varð settur á stovn her á landi. Nú føroyski skúlin kann halda sín fimmtiáradag er hann, við nýggju bachelor-útbúgvingini, í minsta lagi á hædd við somu skúlar í grannalondunum Sjúkrasystrarnar Sølvá Patursson og Poula Poulsen savnaðu fyri nøkrum árunum tilfar og skrivaðu søguligt yvirlit, sum VØKA hevur fingið loyvi til at taka burturúr Myndirnar eru úr bókini Frá diakonissuni til sjúkrasystrina Áðrenn nakar sjúkrasystraskúli varð settur á stovn í Føroyum, er undirvísing av sjúkrasystrum kortini farin fram her á landi, um ikki í serliga føstum karmum. Í 1959 varð seinasti flokkur av sjúkrasystrum útbúgvin eftir gomlu skip anini. Nøkur ár framman undan vóru danir farnir undir at fyrireika eina nýggja sjúkrasystraútbúgving, sum skuldi gerast meira einsháttað á øllum útbúgvingarstøðum. Av tí, at danska Heilsustýrið skuldi Myndin er tikin uttan fyri Gamla hospital í Havn. Sitandi f.v. Elisabeth Djurhuus og Sunneva Magnussen (Magga). Standandi f.v. Ida Magnussen og Magdalena Klein, sum var hin fyrsta sjúkrasysturin, sum fekk útbúgving í Føroyum eftir tí nýggju útbúgvingini. Hetta var í 1925 á Dronning Alexandrines Hospitali. góðkenna útbúgvingina í Føroyum, var neyðugt at fylgja danska leistinum, soleiðis at sjúkrasystrar, sum vórðu út búnar í Føroyum, skuldu lúka somu treytir sum starvsfelagar teirra í Danmark. Tørvur var á fleiri sjúkrasystrum í Føroyum, og torført var at fáa danskar sjúkrasystrar higar. Harafturat vóru tá ætlanir um at útbyggja føroyska sjúkrahúsverkið, og við tí fór tørvurin at gerast enn størri. Tað var tí alneyðugt at fáa sett ein føroyskan sjúkrasystraskúla á stovn. Undangongufólk Heitasti talsmaður fyri at seta á stovn Sjúkrasystraskúla Føroya á stovn var Hanus Debes Joensen, landslækni, og í 1957 varð nevnd sett at skriva álit um eina tílíka útbúgving. Umframt landslæknan varð nevndin mannað við Th. Paula Dahl, yvirlækna á Drotningar Alexandrines Hospitali, Joen Petur Joensen, landsskúlaráðgeva, og Jonu Joen sen, deildarsjúkrasystur, sum tá var forkvinna í Dansk Sygeplejeråd, Føroya Deild. Ejvind Bonnevie, umsjónarmaður, var skrivari hjá nevndini. Eftir at álit varð skrivað, varð farið undir samráðingar við danska Heilsustýrið og Innanríkisráðið, sum tóku undir við álitinum, tó við ávísum treytum. Til at standa fyri undirvísingini varð kravt, at tað skuldi vera ein sjúkrasystir við fram haldsútbúgving frá Danmarks Sygeplejerskehøjskole við Århus Universitet. Praktikktíðin skuldi partvíst fara fram á teim um trimum føroysku sjúkrahúsunum og partvíst í Danmark. Neyðuga lógargrundarlagið varð fingið til vega, og 1. juli 1959 varð Anna Johans son sett sum sjúkrasystralærari. 1. februar í 1960 varð Sjúkrasystraskúli Føroya settur á stovn. Á fyrsta forskeiði byrjaðu átta næmingar, sum allir høvdu verið á sjúkrasystraforskúla í Danmark. Trongligt fyrstu árini Hølisviðurskiftini hesi fyrstu árini hava verið alt annað enn góð. Tá undirvísingin byrjaði í 1960, fór ástøðiliga undirvísingin fram á ovaru gongd á D.A.H., har leiðarin eisini hevði skrivstovu. Á heysti árið eftir byrjaði fyrsti forskúlaflokkur á Føroya Fólkaháskúla, har øll tann ástøðiliga útbúgvingin fór fram. Sjúkrasystraskúlin hevði eina skúlastovu har og eina demon stratiónsstovu. Henda var ikki stór, men kortini vóru har tríggjar sengur, so lítið arbeiðsligt hevur verið. [ 12 ] [ 13 ]

8 skúlin fimmti SkÚLin FIMmTI Anna Johansson v.m. var fyrsta fyristøðukvinnan á sjúkrasystraskúlanum og einsamøll lærari Í 1971 varð nýggi skúlin í B75 tikin í nýtslu. Hann helt til í stovuhæddini, har umstøðurnar vóru munandi frægari. Har var skúlin, til hann í nítiárunum varð fluttur í ovastu hædd á Eirargarði. Bústaðarrættur og skylda Tá sjúkrasystraskúlin byrjaði, høvdu næm ingarnir bæði bústaðarskyldu og bú stað arrætt. Fyrstu næmingarnir búðu í Skemmuni, tveir ella tríggir saman. Seinri gjørdist Skemman ov lítil, og tí varð neyðugt hjá sjúkrahúsinum at leiga hús ymsastaðni í býnum, so næmingarnir ikki stóðu á gøtuni. Á Háskúlanum vóru kømur til taks til forskúlanæmingarnar, og viðhvørt bar til at verða verandi har eina tíð, eftir at forskúlin var liðugur, um háskúlin ikki sjálvur skuldi nýta hølini. Fyrstu árini sluppu bert giftir næmingar at búgva úti í býnum, men so við og við sum tað gjørdist torført at fáa næm ingunum innivist, kundu næming ar nir úr Havn og aðrir, ið høvdu tætt tilknýti til familju í Havn, fáa loyvi at flyta út. Tó var skylda at búgva á sjúkrahúsøkinum, meðan praktikktíðin var á skurðstovuni. Tá B75 varð tikið í nýtslu í 1971, kom bústaðarskyldan aftur í gildi. Fleiri næmingar, serliga teir úr Havn, vóru mis nøgdir við bústaðarskylduna, og tí var hesin spurningur ofta umrøddur á skúlaráðsfundum. Í 1974 fall bú staðarskyldan burtur. Serligur búni Tá forskeiðið byrjaði, fingu næmingarnir eyðkennisbúna. Fyrstu árini var búnin ein blá- og hvítstríputur kjóli, hvítt fyriklæði, hvítur leysur kragi og stríput band til sloyfu um hálsin. Tá royndin eftir forskeiðið var staðin, kom hvíti kappin afturat, og tá varð hildin kappaveitsla. Miðskeiðis í sjeytiárunum fór stríputi búnin í søguna, og við honum eisini kappin. Fyrsti næmingaflokkur í hvítum kittli fekk prógv í Forskúlin Eitt av krøvunum til nýggju sjúkrasystraútbúgvingina var, at næmingarnir skuldu hava verið á góðkendum forskúla og hava staðið roynd í donskum, føroyskum, rokning og alis/ evnafrøði, áðrenn teir kundu byrja á sjúkrasystraskúlanum. Í Føroyum var eingin forskúli, men í 1954 varð sett nevnd at gera álit um ein tílíkan. Eftir at álitið var liðugt, varð samráðst við danska heilsustýrið, sum setti ymiskar treytir, áðrenn byrjast kundi. Samráðingarnar vóru lidnar í 1961, og 1. september hetta sama árið byrjaði fyrsti forskúlaflokkur á Føroya Fólkaháskúla. Fyrsta fyristøðukvinna var Anna Matras, g. Madsen, og eftir hana kom Helga Ettrup, sum eisini var fyristøðukvinna á Landssjúkrahúsinum. Umframt hesar undirvístu eisini aðrar sjúkrasystrar. Teir næmingar, sum byrjaðu á forskeiði í 1960 og 61, høvdu allar verið á sjúkrasystraforskúla í Danmark. Sjúkrasystraforskúlin var á Háskúlanum í tíggju ár. Fyrstu árini var Marius Johannesen háskúlastjóri, og tað seinasta árið var tað Steinbjørn B. Jacobsen. Upptøkutreytir Fyri at kunna byrja sum sjúkra systranæmingur vóru ymisk krøv, sum síðani eru nógv broytt. Fyrstu árini vóru eingi krøv sett til skúlagongd. Flestu genturnar høvdu bert 7 ára skúlagongd, og tí fóru fleiri teirra á vanligan háskúla, áðrenn tær byrjaðu á forskúla. Nakrar høvdu eitt ára handilsskúlaprógv. Sum skúlagongdin síðani er broytt, eru eisini krøvini økt. Fyrst til 10. flokk, víðkað skeið / real prógv, síðani students-, HF- prógv ella samsvarandi. Krav til arbeiðsroyndir vóru tey fyrstu árini eitt ára húspláss. Hetta krav varð seinri broytt til krav um arbeiðs royndir uttan fyri heimið ella burturi í heimi. Aldursmarkið tey fyrstu árini var millum 18 og 27 ár, men í sjeytiárunum varð ovara aldursmarkið strikað. Seinasta treytin fyri at gerast sjúkrasystranæmingur, var ein góðkend læknaváttan, men seinri fall eisini tann treytin burtur. Einsamallur lærari Líka til 1969 var fyristøðukvinnan einsamall ur lærari á sjúkrasystraskúlanum, men sum arbeiðsbyrðan vaks, komu fleiri til. Tað var tó ikki lætt at fáa lærarar til skúlan, og so galið hevur onkuntíð verið, at vandi var fyri, at skúlin fór fyri bakka. Um framt føstu lærararnar á skúlanum hava fleiri tímalærarar undirvíst har. Ringt at fáa praktikkpláss Í Føroyum var ikki gjørligt at fáa alla praktikktíðina, tí her vóru ikki nóg nógvar serdeildir. Danska heilsustýrið hjálpti sjúkrasystraskúlanum at fáa praktikkpláss í Danmark, m.a. á Sundby Hospitali og á Statshospitalinum í Nykøbing á Sælandi. Í 1969 lat fyrsta psykiatriska deildin upp í Føroyum, aðrar komu nakað seinri. Fyrireiking fór fram fyrst í sjeyti árunum til at taka næmingar, og hesum varð Anna Maria Persson sett at taka sær av. Í 1974 varð søkt um at fáa psykiatri útbúgvingina til Føroya. Tað góðtók heilsustýrið, og árið eftir tóku tey ímóti fyrstu næmingunum. Í 1976 varð øll Sjúkrasystranæmingar leggja fram úrslit av bólkaarbeiði, tá skúlin helt til á Eirargarði psykiatriútbúgvingin góðkend at vera í Føroyum. Miðskeiðis í sjeytiárunum lat intensiv deild B8 upp, og í 1977 varð søkt til Heilsustýrið um at fáa alla útbúgvingina góð kenda í Føroyum. Fyrstu næmingarnir byrjaðu á B8 í Fyrsti sjúkrasystraflokkur, ið fekk alla útbúgvingina í Føroyum, var liðugur í Stóra løtan Eftir lokna útbúgving kom so stóra løtan, tá næmingarnir fingu handað prógvini, fingu nálina og góvu sjúkrasystralyftið. Hetta var hátíðarløta við lít við innbodnum gestum og mongum røðum. For - maðurin í skúlaráðnum handaði prógvini, fyristøðukvinnan handaði nálina, og hvør næmingur fekk eitt lítið blómu tyssi frá deildarsjúkrasystrunum. [ 14 ] [ 15 ]

9 skúlin fimmti SkÚLin FIMmTI Frá vinstru Poula Poulsen og Sølvá Paturs son. Nógv vildu læra, men torført var at fáa lærarar Orð og mynd: Tórfinn Smith Tað mundi vera høvuðs or søkin til, at tær báðar, Sølvá Patursson og Poula Poulsen, gjørdust lær arar á sjúkrasystra skúl anum stutta tíð eftir lokna útbúgving Tilvild hjá onkrum og miðvís ætlan frá ungum árum hjá øðrum, hvussu teirra starvsliga lívsleið skuldi laga seg. Tað kann eisini sigast um tær báðar, Poulu Poulsen og Sølvá Patursson, sum neyvan vistu hvør av aðrari, men komu at fylgjast, fyrst í útbúgving og seinri í starvi sum lærarar á Sjúkrasystraskúla Føroya. Hjá Poulu var tað meira av tilvild, at hon valdi sjúkrasystraútbúgvingina. Eftir at eg hevði verið í Danmark og arbeitt eitt ár, kom eg heimaftur og visti ikki reiðiliga, hvat eg so skuldi taka mær til. Arbeiddi fyrst á eini bilstøð í Vágsbotni eina tíð. Einasta, eg var sannførd um, var, at eg ikki skuldi vera lærari ella arbeiða á skrivstovu. Tað vóru annars rættiliga avmarkaðir møguleikar, hvat tú kundi læra í Føroyum, men sjúkrasystir var so ein møguleiki. Eg søkti at koma á forskúla og slapp upp í part. At tað so seinri skuldi vísa seg, at eg kom at arbeiða bæði sum lærari og á skrivstovu, má sigast at vera lagnunar speiðsemi, greiðir Poula frá. Við Sølvá var eitt sindur øðrvísi. Eg visti alla tíðina, hvat eg vildi. Tað var at læra til djórasjúkrasystur. Okkurt við djórum skuldi tað so í hvussu so er vera, men so bleiv kortini ikki, men næst eftir hesum stóð hugurin at læra til sjúkrasystur, og eg fór til Danmarkar á forskúla, tí tað tóktist at vera eitt sindur ivasamt við forskúlanum í Føroyum. Eg kom á forskúla og nam mær sostatt hendan fyrsta partin av læruni, greiðir Sølvá frá. Báðar tóku tær prógv á Sjúkrasystraskúla Føroya í Poula arbeiddi síðani eitt skifti á Fredriksberg Hospitali, eitt skifti á Landssjúkrahúsinum og var eisini nakrar mánaðir í Ravns Stóroy í Grønlandi. Eftir lokna útbúgving starvaðist Sølvá eitt skifti á statshospitalinum í Nykøbing á Sælandi, seinri á Ríkissjukrahúsinum, var eitt skifti eisini í Skotlandi og eina tíð á Landssjúkrahúsinum. Stórur tørvur á lærarum Við stóra áhuganum at koma á Sjúkrasystraskúlan vaks eisini tørvurin á lærarum. Men tað var ringt at fáa lærarakreftir til skúlan. Onkuntíð var so galið, at vandi var fyri, at skúlin fór fyri bakka. Tí varð frá skúlans síðu dúgliga heitt á sjúkrasystrar at gerast lærarar, men áhugin var lítil. Eisini Poula og Sølvá fingu fleiri tílíkar áheitanir, men treytin var, at tær fyrst skuldu nema sær framhaldandi útbúgving á lærda háskúlanum á Århus. Tær tóku báðar av avbjóðingini og nomu sær neyðuga førleikan har; og í 1969 vórðu tær settar sum lærarar á skúlanum. Tilboðið var rættiliga freistandi. Skúlin skuldi rinda fyri útbúgvingina, men so skuldu tær eisini binda seg til at arbeiða har í minsta lagi í trý ár. Poula og Sølvá byrjaðu so sum lærarar á skúlanum í Anna Johansson, sum tá var leiðari á skúlanum, gavst í starvinum í 1971, og Poula gjørdist leiðari, og tað starvið røkti hon til Tær báðar greiða frá, at stórur áhugi var at koma á skúlan, so mikið stórur, at eingin møguleiki var at játta øllum umsóknunum. Hinvegin var mangan sera torført hjá útbúnu sjúkrasystrunum at fáa arbeiði. Størvini, tær tá kundu fáa, vóru stórt sæð bert á sjúkrahúsunum í Klaksvík, í Havn og á Tvøroyri. Bløðini skrivaði enntá um, at talan var um yvirproduktión av sjúkrasystrum, sum bliva útbúnar fyri at enda í arbeiðsloysi. Tað var tað rætta... Báðar halda seg hava valt eina skilagóða starvsleið. Poula iðrar seg als ikki, hóast hon ivaðist stórliga, áðrenn hon tók avgerðina um, hvat hon skuldi læra til. Hon heldur, at skuldi hon valt umaftur, og tað ikki bleiv sjúkrasystir, so skuldi tað verið at lisið føroyskt. Hóast hon ikki longur er í føstum starvi, tekur hon nakrar vaktir av og á, og tað líkar henni væl. Sama er við Sølvá. Heldur ikki hon heldur seg kunna hava valt nakað betri. Tá hon gavst á skúlanum, gjørdist hon forkvinna í Dansk Sygeplejeråd Føroya Deild í 1978 og var í hesum heiltíðarstarvi til Hetta var ikki minni áhugavert, men tann nógva ferðingin, sum hetta starvið bar í sær, sampakkaði ikki so væl við tað, at hon eisini í veruleikanum var bóndakona í Kirkjubø. Sølvá gavst tá at arbeiða á sjúkrarøktarøkinum og gjørdist bóndakona burturav, men nú er hon aftur so smátt farin at taka nakrar vaktir. 20 ár burtur frá fakinum, so talan er ikki um fast starv, men nakrar vaktir dámar mær væl, sigur Sølvá. [ 16 ] [ 17 ]

10 skúlin fimmti SkÚLin FIMmTI Akademiskt lestrarumhvørvi um nøkur ár Orð og mynd: Tórfinn Smith Eg ivist ikki í, at vit um nøkur ár hava eitt akadem iskt lestrar umhvørvi í Føroyum. Tað er ikki bert ynski ligt men alneyðugt, um vit skulu rokna okkum sum ein part av alheiminum, sigur rektarin á Sjúkrarøktarfrøðiskúla Føroya Sjúkrasystraskúli Føroya, ella Sjúkrarøktarfrøðiskúli Føroya, sum hann nú eitur, hevur í hesum døgum fimmti ár á baki. Sjúkrarøktarfrøðiskúlin er frá 1. august 2008 ein partur av Fróðskaparsetrinum, men longu í 2003 byrjaðu tær fyrstu 22 lesandi lestrar leið sína at gerast bachelorar í sjúkrarøktarfrøði. Við hesum varð føroyska sjúkrarøktarútbúgvingin vorðin ein akademisk útbúgving við øktum krøvum, bæði til skúlan og lesandi, sum aftur at yrkisførleika gevur teimum útbúnu sjúkrarøktarfrøðingunum beinleiðis atgongd til allar kandidat- og masterútbúgvingar, sum hava við sjúkrarøkt at gera. Súsanna M. Mortensen, rektari skúlans, letur væl at gongdini, síðani útbúgvingin er komin á akademiskt støði. Tey lesandi hava staðið seg væl, og starvsfólk skúlans hava lagt stóra orku í at fáa skúlan á eitt í minsta lagi líka høgt støði sum teir bestu í teimum londum, vit vanliga sammeta okkum við. Hinvegin ávarar hon ímóti, at vit sláa okkum til tols við tað. Mugu granska Nú skúlin er komin á eitt akademiskt støði, er sera umráðandi, at krøvini altíð kunnu sammetast við krøv aðrastaðni. Tað er ikki nóg mikið, at vit bjóða okkara lærarakreftum bert at undirvísa. Fáa tey ikki samstundis møguleika til at granska, fáa tey ongan møguleika at menna og nýta sín granskingarførleika. Tá fáa vit heldur ikki savnað nýggja vitan um føroysk viðurskifti, tí tað er eingin annar uttan vit sjálv, sum kunnu granska í sjúkrarøkt í Føroyum. Í so máta eiga vit tí at vera í fremstu røð, og tað átti at ligið væl fyri í einum so lítlum landi sum okkara. Her eigur at liggja sera væl fyri at fara undir ymiskar verkætlanir, bæði sjálv og í samstarvi við onnur, sigur Súsanna M. Mortensen, sum heldur tað vera tvingandi neyðugt at koma í gongd við at menna granskingina. Sparingar raka Í sambandi við almennar sparingar var setanarsteðgurin frá juni í fjør eisini galdandi fyri Sjúkrarøktarfrøðiskúlan, og tað hevði m.a. við sær, at færri starvsfólk eru á skúlanum í dag í mun til tá. Rektarin sigur, at høvdu tey tikið lesandi inn á skúlan nú 1. februar, sum ætlanin annars var, fór at sansa at fíggjarliga. Nýggja lestrarárið byrjar í ár ikki fyrr enn 1. september, og tí fara skerjingarnar ikki at kennast so meinar í ár, heldur hon, men ávarar samstundis ímóti, at fíggjarkarmarnir gerast so mikið trongir, at tað forðar skúlanum í at seta lærarar við hægri útbúgvingum. Hendir tað, at skúlin ikki hevur nóg mikið av lærarakreftum við granskingarførleika, heldur rektarin, at skúlin kann koma í somu støðu sum sjúkrarøktarfrøðiskúlarnir í Noregi, sum komu í sera vánaligt ljós av tí orsøk, at teir í akademiseringini av útbúgvingini høvdu satsað alt á at menna útbúgvingarnar og ikki høvdu havt í huga, at lærararnir skuldu menna granskingarførleika sín fyri at kunna lektarametast, so sum krav er í universitetsverðini. Tørvandi politiskur vilji Rektarin á føroyska sjúkra røktarfrøðiskúlanum harmast um tørvandi politiska vilja til at uppraðfesta gransking, sum er ein treyt fyri at menna tann partin av sjúkrarøktarfrøðini innan sjúkrarøkt. Hon vísir á, at sjálvandi ynskja lærararnir somu sømdir sum hini vísindastarvsfólkini á Fróðskaparsetrinum ella á øðrum uni versitetum. Somuleiðis mugu vit vænta, at tey, sum søkja um arbeiði á einum skúla, sum er partur av einum universiteti, eisini hava hesi krøv, og soleiðis skal tað eisini vera. Liva vit ikki upp til hesi krøv, kunnu vit ikki vænta, at vísindastarvsfólk søkja sær arbeiði her á skúlanum. Tað er jú karrierusjálvmorð! Eingin ivi skal vera um, at Sjúkrarøktar frøðiskúlin tryggjar lesandi eina sera góða útbúgving, og at undirvísingin er á høgum støði. Lærararnir her gera eitt megnararbeiði, og eg eri stolt Einki er at ivast í, at rektarin á Sjúkra røktarfrøðiskúlanum nýtir hvønn møguleika at tala sína søk fyri skúlan. Her í práti við Axel V. Johannesen, landsstýrismann við heilsumálum, og Poul Geert Hansen, aðalstjóra í Heilsumálaráðnum. av at vera rektari á einum skúla við so dugnaligum og arbeiðssomum starvsfólkum. Eisini tí meti eg, at tað er av alstórum týdningi, at hesi fólk, sum hava investerað lív og sál í at menna eina útbúgving á altjóða støði, fáa møguleika [ 18 ] [ 19 ]

11 skúlin fimmti Urininkontinens Stórur munur er á, hvussu undirvísingin verður løgd til rættis nú samanborið við fyri nøkrum árum síðani. Nú verður alt størri dentur lagdur á sjálvlestur við góðari vegleiðing, heldur enn ta gomlu siðbundnu undirvísingina. Tað vil tó ikki siga, at minni brúk verður fyri væl útbúnum lærarum, sum framvegis skulu vegleiða, og ikki minst altíð dagføra sína vitan, sigur Súsanna M. Mortensen. at menna sín granskingarførleika, soleiðis at tey eisini kunnu vera við til at lyfta útbúgvingina enn eitt stig og menna eitt granskingarumhvørvi innan sjúkrarøkt í Føroyum. Øll, sum arbeiða innan útbúgvingar, ynskja, at tær eru á so høgum støði sum gjørligt, og tað er sjálvandi ikki nøkur løtt uppgáva hjá Mentamálaráðnum at býta út av eini avmarkaðari peninganøgd, sigur Súsanna M. Mortensen og leggur afturat, at mann aldrin kann kunna politiska myndugleikan nóg nógv um, hvønn alstóran týdning hægri útbúgvingar hava fyri okkara samfelag. Langtíðarætlanir neyðugar Spurd um, hvussu rektarin heldur, at skúlin hevur tað um fimm til tíggju ár, sigur hon seg ikki ivast í, at vit um kanska eini tíggju ár hava eitt rættiligt akademiskt lestrarumhvørvi í Føroyum, og at Sjúkrarøktarfrøðiskúlin, eisini á granskingarøkinum, er komin ájavnt við onnur universitet. Tað tekur drúgva tíð at byggja tílíkt upp, men tað eigur at bera til. Tað ber snøgt sagt ikki til at steðga á. Vit tosa um altjóðagerð, og at vit skulu vera á hædd við onnur, helst upp aftur betri. Leggja vit ikki dent á at menna okkum, reka vit skjótt aftur við borðinum, og tað má ikki henda. Men hetta kemur ikki av sær sjálvum. Alneyðugt er við langtíðarætlanum í minsta lagi fimm ár fram, tí annars verður ógjørligt at tilrættaleggja, stýra og menna, sigur Súsanna M. Mortensen, sum í dag ikki veit, hvussu játtanin til skúlan verður næsta ár. Tað er ein stórur trupulleiki, og tað elvir til alt ov stóran iva millum øll á skúlanum. Stórur áhugi Áhugin hevur altíð verið stórur hjá fólki at nema sær útbúgving innan sjúkrarøkt, og tað er hann framvegis. Í 2008 fekk skúlin hálvthundrað umsóknir, harav 22 komu á skúlan. Pláss er fyri enn fleiri lesandi á sjálvum skúlanum, men av tí, at ein partur av útbúgvingini fer fram á kliniskum útbúgvingarplássum á sjúkrahúsum, ellis- og røktarheimum og í heimatænastuni, er avmarkað, hvussu nógv lesandi hesi kunnu taka í senn. Hetta er tó ein trupulleiki, sum eg vænti, at vit við góðum vilja kunnu finna eina loysn á, sum ikki tyngir klinisku útbúgvingarplássini óneyðugt. Framrokningar, sum Æna Reinert hevur gjørt fyri Felagið Føroyskir Sjúkra_ røktarfrøðingar, vísa, at innan stutta tíð verður fráfallið størri enn tilgongdin av sjúkrarøktarfrøðingum. Tí er neyðugt, at vit í nærmastu framtíð økja upptøkuna av lesandi. Súsanna M. Mortensen sigur, at stórur tørvur er á sjúkrarøktarfrøðingum, og alt bendir á, at stórur tørvur verður eisini í framtíðini. Hon vísir á, at samfelagið ger nógv fyri fólkaheilsuna. Fólk liva longur, men hóast heilsan kann vera góð yvirhøvur, kann verða brúk fyri hjálp og røkt av onkrum slag. Vit fáa eisini alt fleiri ellis- og røktarheim, og av tí, at sjúkrarøktarfrøðiútbúgvingin er á høgum stigi og rættiliga breið, eru sjúkrarøktarfrøðingar at finna í fleiri ymiskum høpum. Vit finna sjúkrarøktarfrøðingar á so ymiskum arbeiðsplássum sum á boripallum, innan fyribyrgjandi arbeiði, innan ymisk hjálpararbeiði og á mongum øðrum økjum. Ískoytisútbúgving Á heysti 2008 fór skúlin undir eina ískoytisútbúgving til teirra, sum tóku prógv, áðrenn útbúgvingin gjørdist akademisk, soleiðis at tey gerast bachelorar í sjúkrarøktarfrøði. Stórur áhugi hevur verið fyri hesi útbúgving. Fyrsta árið søktu 108 at koma á skúlan, men møguleiki var bert at taka ímóti 28. Henda ískoytisútbúgving heldur fram, og áhugin fyri henni er framvegis sera stórur. Tað er eingin ivi um, at henda menning av yrkinum fer at ávirka sjúkrarøktina í Føroyum positivt. Hetta er ein vala investering, sum gagnar Heilsuverkinum og Nærverkinum og fólkinum í Føroyum sum heild. Kliniskir vegleiðarir Í kliniska partinum av útbúgvingini hava sjúkrarøktarfrøðingar við vegleiðara útbúgving ábyrgd av lesandi. Hetta er krav í nýggju útbúgvingini. Í fyrstuni bjóðaði Sjúkrarøktarfrøðiskúlin hesa útbúgving út við at keypa hana úr Danmark, men í dag er útbúgvingin lagað til føroysk viðurskifti, og Ása Róin, útbúgvingarleiðari á skúlanum, hevur staðið fyri útbúgvingini. Tíverri hevur skúlin ikki neyðuga tilfeingið at bjóða útbúgvingina út í ár. Urininkontinens millum kvinnur í Føroyum 60 til 65 ár Títtleiki og ávirkan á gerandisdagin Ása Róin, sjúkrarøktar frøðingur, Hildur við Høgadalsá, sjúkra røktar master í yrkismenning frøðingur, master í yrkis menning Inngangur Urininkontinens (UI) er ein vanlig, men undirmett støða, sum hevur stóra ávirkan á gerandislívið, likamliga, sálarliga og sosialt. Títtleikin er hægri hjá kvinnum enn hjá monnum og hækkar við aldrinum. [1,2,3,] Ongar kanningar eru gjørdar í Føroyum fyri at meta um títtleikan av UI, men samanborið við onnur Norðurlond verður mett, at umleið 3400 kvinnur eldri enn 20 ár hava ampa av UI í verri ella minni mun. [4] Okkara kanning snýr seg um at finna títt leikan av UI, kanna, hvørja vitan kvinn ur hava um UI, hvussu teirra lív er ávirkað av UI, og í hvønn mun tær hava søkt sær professjonella hjálp. Endamálið var at varpa ljós á og gera meting av framtíðarinnar tiltøkum (intervention). Tilfar og háttalag Kvantitativa kanningin Allar kvinnur í Føroyum frá 1938 til 1942 fingu spurnarblað, 1548 í alt. Øll formlig loyvi til kanningina vóru fingin frá Dátueftirlitinum og Løg mála ráðnum. Allar kvinnurnar fingu kunn andi bræv um verkætlanina, veg leið ing og spurnarblað. Støðið undir spurn ar blaðnum var The Inkontinence Impact Questionaire (IICQ). Tað er gjørt serliga til at máta, hvørja ávirkan UI hevur á gerandislívið hjá hvørjum ein støkum: Tað er eftirkannað og validerað. Fyri at fáa at vita, hvørja vitan kvinnurnar høvdu um útgreinan og viðgerð, og um tær høvdu søkt sær professjonella hjálp, settu vit spurningar afturat á spurnarblaðið spurnarbløð vóru send út. 914 svaraðu spurnarblaðnum, av teimum vóru 19 ógildað. Sostatt var svarprosentið 59, svaraðu nei til at hava UI, 366 svaraðu ja, tey eru sostatt grundarlagið undir sjálvari kanningini 40%. Øll data vóru sett í Excel rokniark. Kvalitativa kanningin Í brævi var heitt á kvinnurnar um at taka lut í kvalitativari samrøðu við tí endamáli at fáa tær at lýsa sína støðu við egnum orðum og greiða frá, hvussu tað er at liva við UI. 19 kvinnur góvu tilsøgn, og úr teimum vóru 5 tilvildarliga valdar út. 4 samrøður fóru fram heima hjá viðkomandi kvinnum og ein á øðrum stað. Samrøðurnar vóru semi struktureraðar. Fokus var á UI og ávirkan á gerandislívið, men vit ynsktu eisini at fáa eina betri mynd av UI út frá einum sosialum og mentanarligum sjónarhorni. Grundarlagið undir sam røðu leið beiningini var fingið frá einari kanning hjá gransk aranum Morten Hoff Analysis of Stories of the Body, Ageing and Physical Activity. Serligan íblástur til spurningarnar fingu vit burturúr hansara hugtøkum lived body og the constructed body.[5] Fimm temu vóru støði undir samrøðunum. Byrjan: Hvussu kvinnurnar upplivdu hesa og hvussu kvinnurnar tulkaðu og skiltu likamligu broytingarnar. Aksept: variabul, sum skuldi siga nakað um, hvat fekk kvinnurnar at góð tka UI og liva við tí, sum t.d. aldur, barnsburður, tungt arbeiði og arvur. Meistring: variabul, sum skuldi siga okkum nakað um, í hvønn mun kvinn urnar høvdu/ikki høvdu megnað at kompensera í gerandisdegnum ella meistra støðuna við UI. Ikki aksept: variabul, sum skuldi lýsa, hvørjar møguleikar kvinnurnar høvdu upplivað í mun til at fáa professjonella hjálp. Lívsgóðska: ein heildarlýsing av støðuni við UI, og hvørja ávirkan hon hevði á lívsgóðskuna. [ 20] [ 21 ]

12 Urininkontinens millum kvinnur í Føroyum 60 til 65 ár Urininkontinens Samrøðurnar vóru bandaðar og trans skriberaðar. Úrslit av spurnablaðskanningini Svarprosentið var 59%. 366 kvinnur (40%) høvdu upplivað óviljaða vatnlating. Flestu kvinnurnar høvdu eina kombinatión av urge og stress inkontinens. Ymiskar kategoriir við dømum lýstu ávirkanina á gerandislívið. Húsligt arbeiði, likam ligur aktivitetur, mentanarligur aktivitetur, ferðing, sosialur aktivitetur og sálarlig ávirkan. Greining av kvantitativum data Krosskanning av ymisku variablunum viðvíkjandi ávirkan á gerandislívið og ynski um viðgerð vísti ikki, at nakar faktorur var signifikantur fyri avgerðina. Vitan um viðgerð var ei heldur avgerandi fyri, um kvinnurnar ynsktu hana. 180 av 248 svararum (72,6%), sum ikki høvdu vitan um viðgerðarmøguleikar, ynsktu hana. OR við atliti at vitan, sum avgerandi fyri ynski um viðgerð, var 1,2 (0,77,1,63) 95%CI. 234 kvinnur svaraðu, at UI forðaði teimum í at vera likamliga aktivar í ávísan mun. 48 (11,3%) søgdu, at tað var ofta. 14 av hesum kvinnum mettu, at teirra lívsgóðska var vánalig (10 á skali frá 0 til 10). Bert 66 kvinnur høvdu verið hjá kommunulækna. Burtur úr teimum vóru 49 (72,4%) kannaðar. 39 (59%) høvdu fingið skurðviðgerð og 20 (30,3%) høvdu fingið medisinska viðgerð. 17 kvinnur høvdu fingið fysioterapeutiska viðgerð eftir at hava verið hjá kommunulækna. 9 av hesum høvdu eisini fingið skurðviðgerð. Vit ynsktu at vita, hvat fekk kvinnurnar at søkja ráð hjá kommunulækna. Data vóru krosskannað fyri at avgera, Talva 2. Ávirkan á gerandislívið Tal Prosent Húsligt arbeiði ,8 % Likamligur akt ,4 % Mentanarligur akt ,4 % Ferðing ,5 % Sosialir akt ,2 % Sálarlig ávirkan ,2 % Talvan vísir talið og prosentið av kvinnum, sum uppliva, at UI ávirkar teirra aktivitetir í gerandisdegnum og teirra sálarligu vælveru. Kvinnurnar vóru bidnar um at meta um, í hvønn mun UI forðaði teimum í at liva lívið soleiðis, sum tær ynsktu sær tað, á einum skala frá 0 til 10 Talva 1. Skali Tal Prosent ,3 % ,4 % ,2 % ,9 % ,2 % ,3 % ,9 % ,8 % ,5 % 9 6 1,7 % ,6 % Í alt % Spurningurin var ætlaður at lýsa teirra meting av lívsgóðsku. um ein ávísur variabul, spurdur um í spurnarblaðnum, gjørdi, at kvinnurnar søktu sær hjálp. Bert negativa ávirkanin av UI á møguleikarnar at taka lut í sosialum aktivitetum vísti signifikans. OR við atliti at ávirkan á sosiala lívið, sum var avgerandi fyri, um kvinnurarnar søktu sær hjálp hjá kommunulækna, var 2,62 (2,37;2,87) til 95% CI. Úrslit av kvalitativu samrøðunum Transskriberaði teksturin var fyrst lisin fleiri ferðir fyri at fáa eina generella fatan av, hvussu tað er at liva við UI (5). Samrøðuleiðbeiningin var skipað við ymiskum temum, sum vit ynsktu at kanna nærri. Útsagnir, sum kundu kategoriserast undir tey ymisku temuni, Ymiskar kategoriir við dømum lýstu ávirkanina av UI á gerandislívið. Húsligt arbeiði, likamligur aktivitetur, mentanarligur aktivitetur, ferðing, sosialur aktivitetur og sálarlig ávirkan. Svarini til ískoytisspurningarnar um vitan um viðgerðarmøguleikar, viðgerð og ynski um viðgerð eru á talvuni niðanfyri. Talva 3. Tal Prosent Í alt Leita ráð við lækna 66 18,9 % 348 Leita ráð við apotekara 12 3,8 % 327 Vitan um viðgerð 60 17,1 % 352 Kannað fyri UI 07 32,2 % 332 Skurðviðgerð 39 11,4 % 342 Medisinsk viðgerð 24 7,4 % 340 Fysioterapeutisk viðgerð 35 11,3 % 341 Ynski um viðgerð ,6 % 317 vóru niðurskrivaðar. Temuni gjørdust, í einari hermeneutiskari terminologi, til partar av forstáilsi, sum góvu meining í sjálvum sær, um hvussu tað er at liva við UI. Samanumtikið verður sagt um byrjan ina, at UI kemur sníkjandi sum tjóvur á nátt. Sum grundgeving fyri góðtøku av UI var gjøgnumgangandi tann fatan, at hetta var eitt natúrligt aldursfyribrigdi og ofta eisini orsakað av arvaligum veikleika og barnsburði. Eisini hugsaðu kvinnurnar um, at tær sjálvar høvdu ávísa skuld í støðuni vegna tað, at tær ikki høvdu vant kokubotnin aftan á barnsburðin. Um kvinnurnar ikki góðtóku eitt lív við UI og søktu sær hjálp hjá lækna, upplivdu tær, at tær ikki at vóru tiknar í álvara. Dømi vóru, sum nærum kunnu metast sum terapeutisk nihilisma. Kvinnurnar upplivdu, at tær ikki vóru tiknar fyri fult, tá ið teirra umbøn um hjálp var avvíst t.d. við útsøgnini, at í dag finnast so góð bind. Trupulleikin við UI var fataður sum skomm og var ikki nakað, kvinnurnar tosaðu um, enn ikki við tey nærmastu. Tað kom fram, at UI hevði stóra ávirkan á gerandisdagin. Kvinnurnar søgdu seg hava fyri neyðini altíð at tillaga gerandisdagin t.d. soleiðis, at trygd fekst fyri at kunna sleppa á wc, altíð at hava bind uppi á sær, ikki drekka nógv o.s.fr. Samanumtikið var UI ógvuliga stýrandi í gerandisdegnum. Diskussjón Sum áður greitt frá, vísa kanningar, at títtleikin av UI hækkar við aldrinum, og at UI ofta verður fatað sum normal aldursbroyting og ein støða, sum kvinnur liva við og laga seg til í gerandisdegnum. Orsakað av hesum valdu vit at senda spurnarblað til allar kvinnur í Føroyum ímillum 60 og 65 ár. Svarprosentið var 59. Tað samsvarar væl við aðrar kanningar og ger tað møguligt at samanbera. Okkara data góvu ikki svar upp á, um ávísir faktorar vóru viðvirkandi til, at kvinnurnar svaraðu. Vit høvdu ikki data um geografisk viðurskifti, sosialar umstøður o.a. Av tí at kvinnurnar vóru navnloyndar, var spurningurin um, at UI er tabu, ikki hildin at hava signifikantan týdning fyri luttøku. Funnið var fram til, at títtleikin av UI var 40%. Tað samsvarar við úrslit frá øðrum kanningum. Hunskaar et. al funnu, at títtleikin av UI ímillum kvinnur 60 til 64 ár var 46%.[6] Andersen et al funnu, at títtleikin var 40% fyri kvinnur ímillum 50 og 64 og 60% fyri kvinnur ímillum 65 og 79 ár.[3] Ávirkanin á gerandisdagin var týðilig, serliga tá ið tað snúði seg um likamligan aktivitet. 36,8% mettu, at UI av og á forðaði teimum í likamligum aktiviteti, og 32,6% mettu, at tað var regluliga og ofta. Í mun til, at likamligur aktivitetur er besta fyribyrging móti skaðum seinri í lívinum, er hetta úrslitið skelkandi. Møguleikarnir at ferðast, at taka lut í mentanar- og sosialum aktivitetum vóru ikki eins nógv ávirkaðir av UI sum likamligur aktivitetur. Meira enn 60% noktaðu, at UI forðaði teirra aktivitetunum. Kvalitativu samrøðurnar søgdu, at meistringsstrategiirnar høvdu stóran týdning fyri kvinnurnar, við tí endamáli at vera aktivar hóast UI. Nýtslan av bindum og eyka klæðum vóru týdningarmiklar meistringsstrategiir. Í samrøðunum søgdu allar kvinnurnar, at UI var nakað, ein mátti liva við. UI var ikki hildið at vera eitt sjúkueyðkenni ella ein verulig sjúka, men heldur ein veikleiki, ein skal liva við. Í góðtøkuni av støðuni vístu kvinnurnar á, at tær sóu UI sum ein part av normalum elli og greiddu eisini frá, at UI var natúrlig avleiðing av barnsburði og ættarbregði. Góðtøkan av støðuni kann forklára, hví bara 18,9% av svararunum høvdu leitað sær hjálp hjá kommunulækna. Kvinnur, sum ikki aksepteraðu UI og [ 22 ] [ 23 ]

13 Urininkontinens millum kvinnur í Føroyum 60 til 65 ár Urininkontinens høvdu leitað sær hjálp hjá kom munulækna, høvdu royndir av ikki at verða tiknar í álvara og møta tí, sum Teunissen et al. kalla terapeutisk nihilisma. Tvær kvinnur fingu at vita, at tær skuldu venja við at klípa kokubotnin saman nakrar ferðir um morgunin. Tveir kommunulæknar løgdu eisini dent á, at í dag eru bindini so góð. Manglandi áhugin hjá kommu nulæknanum hevur stóra ávirkan á møgu leikan hjá kvinnunum at fáa nóg góða hjálp. Í Føroyum hava kvinnurnar fyri neyðini at konsultera sín egna kommunulækna fyri at fáa ávísing til serfrøðing. Møguleikin at søkja sær hjálp í inkontinensklinikk eru ikki til staðar her eins og í øðrum londum. Kvinnurnar vóru spurdar um tær høvdu ynskt viðgerð fyri UI, um tað var møguligt. 83,6% svaraðu játtandi. Aðrar kanningar vísa, at bert fáar kvinnur ynskja viðgerð. Anderson et al. funnu, at bert 18% ynsktu viðgerð. Vit spurdu, um kvinnurnar ynsktu viðgerð, um møguleiki var fyri tí. Hetta hevur kanska givið fatan av, at viðgerð er ein møguleiki fyri leking. Harafturat var spurningurin hypotetiskur, og kvinnurnar kunnu svara uttan sjálvar at hava ábyrgdina av at gera nakað. Kortini halda vit, at úrslitið er týdn ingarmikið, tí tað vísir, at hóast meistrings strategiir ynskja kvinnurnar viðgerð, um hon hevði verið møgulig. Sum áður nevnt, brúktu vit IIQ spurnarblað í okkara kanning og settu ískoytisspurningar. bert 18,8% av kvinnunum søkt sær hjálp hjá kommunulækna Vit umsettu spurnarblaðið til føroyskt beinleiðis úr enskum. Vit eru vitandi um, at munur í mentan hevur ávirkan á týdningin og frávik. 10 kvinnur, eldri og yngri enn kannaðu kvinnurnar, svaraðu spurnarblaðnum frammanundan, og tað hevði bert smærri tillagingar við sær. Sostatt gav tað okkum ikki orsøk til at ivast í validitetinum. Niðurstøða Vit ynsktu at kanna títtleikan av UI hjá kvinnum í Føroyum føddar millum 1938 og 1942, og hvussu tað ávirkaði teirra gerandisdag. Spurnarblaðið IIQ var brúkt við ískoytisspurningum. Vit løgdu kvalitativar samrøður afturat kvantitativu kanningini fyri at fáa nærri at vita, hvat kvinnurnar sjálvar siga um støðuna at liva við UI. Títtleikin var 40%. Negativ ávirkan á møguleikarnar fyri likamligum aktiviteti var funnin at vera veruleiki hjá 69,4% av kvinnunum. Tó høvdu bert 18,8% av kvinnunum søkt sær hjálp hjá kommunulækna. Meistringsstrategiir tøktust at vera einasti møguleikin, av tí at kvinnurnar mettu UI at vera orsakað av normalum ellisbroytingum. Tað kom týðiliga til sjóndar í samrøðunum, at manglandi áhugin hjá kommunulækna styrkti áskoðanina, sum kvinnurnar høvdu á UI. Sum áður greitt frá í innganginum, var okkara endamál at varpa ljós á og at gera neyðugar metingar av framtíðarinnar tiltøkum viðvíkjandi UI. Tað man vera eyðsýnt, at stig eiga at vera tikin til at betra møguleikarnar hjá kvinnum, sum líða av UI, at fáa viðgerð. Í fyrstu atløgu er neyðugt við hugburðsbroyting innan heilsuverkið og í samfelagnum sum heild, tá ið tað snýr seg um aldur í sjálvum sær, og hvat ein eigur at akseptera sum normalar aldursbroytingar, hetta í mun til at viðurkenna, hvat sjúka er á ellisárum og harvið, hvat er møguligt at viðgera. Umráðandi er, at sjúkrarøktarfrøðingar eru tilvitaðir um hendan trupulleika í sínum dagliga yrki. Etisk umhugsni Allar kvinnur í Føroyum frá 1938 til 1942 fingu spurnarblað, 1548 í alt. Øll formlig loyvi til kanningina vóru fingin frá Dátueftirlitinum og Løgmálaráðnum. Kvantitativa kanningin var navnloynd. Kvinnurnar í kvalitativu kanningini fingu kunnandi og undirskrivað bræv við lyfti um anonymitet, og at ikki var gjørligt at kenna tær aftur í lidnu rapportini. Harafturat vóru øll data burturbeind eftir viðgerðina. Stuðul Vit takka Granskingarráðnum fyri peningaligan stuðul og Sjúkra røktarfrøðiskúla Føroya fyri praktiskan og moralskan stuðul. Møguligir spurningar kunnu sendast til Ásu Róin ella Hildur við Høgadalsá Keldur 1. Hannestad,YS,Rortveit G,Sandvik H et al.(2000) A community-based epidemiological survey of female urin ary incontinence: The Norwegian EPINCONT study.epidemiology and Incontinence in the county of North-Trondelag. Journal of Clinical Epidemiology, 2000:53: Andersson,G, Johansson,J E et.al (2004) Urinary incontinence prevalence, impact on daily living and desire for treatment. Scandinavian Journal of Urology and N, Nephrology, Volume 38, Issue 2, april Dansk Selskab for Almen Medicin (1999) Udredning og behandling af urininkontinens i almen praksis. DSAM 4. Andersson, G, Johansson, J E et.al. (2005) Urinary incontinence why refraining from treatment? A population based study. Scandinavian j of Urology and Nephrology: 39:4, Hoff, Morten (2006) Som en tyv om natten. Analyser af fortællinger om krop, aldring og fysisk aktivitet, Syddansk Forlag. 6. Kruuse,Emil(2005) Kvalitative forsknings metoder I psykologi og be slægtede fag. Dansk Psykologisk Forlag 7. Hunskar, s et al. (2003) Epidemiology and natural history of urinary incon tinence in women. Urology 2003;62:16-23 [ 24 ] [ 25 ]

14 PRÓGV sum sjúkrarøktarfrøðingur KUNNING FRÁ FELAGNUM Prógv sum sjúkrarøktarfrøðingar Mikudagin 20. januar fingu 17 lesandi á Sjúkrarøktarfrøðiskúlanum prógv sum sjúkrarøktarfrøðingar. Umframt hesar hava tveir sjúkrarøktarfrøðingar lokið prógv í ískoytisútbúgvingini til bachelor í sjúkrarøktarfrøði. Í hesum sambandi skipaði skúlin fyri samkomu, har landsstýrismaðurin við heilsumálum, onnur almenn umboð og avvarðandi komu saman at hátíðarhalda dagin saman við teimum nýklaktu. Súsanna M. Mortensen, rektari, beyð vælkomin, og við vælvaldum orðum ynskti hon til lukku við góðynskjum á yrkisleið teirra. Eftir at prógvini vórðu handað, helt Naina Túgvustein, varastjóri á Landssjúkrahúsinum, gestarøðuna, og vegna nýklaktu sjúkrarøktarfrøðingarnar takkaði Heidi Joensen fyri lestrartíðina. Fremsta rað f.v.: Elin Maria Jóannesardóttir av Reyni, Tórshavn, Elsebeth Sofía Danielsen, Árnarfjørður, Ketty Danielsen, Klaksvík, Fríðhild Kristina Højgaard, Saltnes, Jenny Hansen, Syðrugøta, Heidi Joensen, Tórshavn, Vanja Johansen, Saltangará, Mirjam Doreta á Lakjuni, Leirvík, Valborg H. Laksáfoss, Hoyvík. Aftara rað f.v.: Margith Olsen Latupeirissa, Klaksvík, Rakul Olsen, Tórshavn, Joan Poulsen, Funingur, Judith Schwartson, Tórshavn, Rini Sivertsen, Hoyvík, Gunnhild Thomsen, Hvalba, Tórvør Østerø Vang, Hoyvík, Lisbeth Vang, Argir og Christa Niclasen, Argir, (bachelor í sjúkrarøktarfrøði). Mynd: Jens Kr. Vang Vár í Gong, forkvinna, handaði teim um nýklaktu eina blómu heils an frá felagnum saman við nálini. Mynd: Tórfinn Smith Stór frøi nú prógvið er lokið. Mynd: Tórfinn Smith [ 26 ] [ 27 ]

15 PRÓGV sum sjúkrarøktarfrøðingur KUNNING FRÁ FELAGNUM Besta útbúgvingin, ein kann nema sær Tað segði Naina Túgvu stein, varastjóri á Lands sjúkra húsinum, í gestarøðu síni fyri nýú t b ú n u s j ú k r ar ø k t a rf r ø ði n g unum Sjúkrarøktarfrøði útbúgvingin er eftir mínum tykki ein tann besta út búgvingin, ein kann nema sær. Tað er ein útbúgving, sum kann teljast millum tær útbúgvingarnar, sum geva teir fjølbroyttastu møguleikarnar á arbeiðsmarknaðinum, bæði úti í verðini og heima. Tað finnast óteljandi møguleikar fyri at menna seg á ávísum økjum í sjúkrarøktarfakinum. Og meini eg, at útbúgvingin er vorin uppaftur betur, nú tað er ein bachelor útbúgving. Sjálv valdi eg at fara leiðsluvegin og havi ment meg á hesum øki tey síðstu mongu árini. Tað var eisini á hesum øki, eg hitti tykkum sum flokk fyri skjótt einum ári síðan. Eg havi undirvíst einaferð um árið á skúlanum nú í fleiri ár. Tað kann tykjast eitt sindur fjart hjá teimum lesandi at fáa undirvísing í leiðslu, áðrenn ein so mikið sum hevur lært tað, sum er at læra um sjúkrarøkt, fyrst. Men hetta er so millum annað mín avbjóðing, tá eg standi og greiði frá teimum ymisku leiðsluháttunum og leiðslustigunum, og hví leiðsla í heila tikið er týðandi og neyðug, segði Naina Túgvustein, sum hevði nógv gott at bera hesum flokki, sum hon helt vera nakað serligt. Tað var góð uppmøting, næstan eingin sat við stokkum, og enntá var onkur spurningur. Ofta er evnið, eg undirvísi í, eitt sindur ringt at fyrihalda seg til hjá teimum lesandi og mest nakað, sum man bara skal hava. Men hendan dagin upplivdi eg nakað øðrvísi, tað var eitt serligt engagement og tráðan eftir læru, meira enn eg hevði upplivað fyrr. Bachelor ger mun Naina Túgvustein fegnaðist um, at útbúgvingin er komin upp á bachelorstøði. Eg eri ein av teimum, sum frøist almikið yvir, at sjúkrarøktarfrøði útbúgvingin hjá okkum í Føroyum er komin á eitt hægri støði og nú eitur Bachelor of Sience in Nursing. Tað er ein sigur, og skal skúlin við rektara hava eitt stórt rós fyri tað. PraktikKplássini skulu eisini hava eitt herðaklapp, og hava tey eisini gjørt sítt til at fylgja við menningini og hava støðugt ment seg millum annað við at fáa útbúgvið eftirhondini heilt nógvar kliniskar vegleiðarar. Hendan dagin, eg undirvísti, segði eg við tær lesandi, at tær als ikki skuldu taka sær av, tá tær fingu kritikk úti í klinikkini um, at tær høvdu so lítlar praktiskar royndir og ikki dugdu at venda sær, tá tær vóru lidnar. Eg kundi ugga tær við, at kanningar vístu, at bachelorarnir eru skjótari at læra tað praktiska kynstrið, og nýta tær styttri tíð til tess, inntil tær duga tað sama sum teir sjúkrarøktarfrøðingarnir, sum hava verið leingi á deildini. Gjøgnum útbúgvingina læra tit ein annan hátt at ogna tykkum vitan, og sæst hetta aftur í klinikkini. Mynd: Tórfinn Smith Nógvar eru meiningarnar, um tað nú eisini ger nakran mun, at útbúgvingin er broytt. Sjálv ivist eg onga løtu í, at tað er tað, sum eigur lívið í framtíðini og tilverurættinum innan sjúkrarøktaryrkið. Einki stendur í stað, og er broyting ein heilt natúrligur partur av lívinum, eisini av arbeiðslívinum. Her er tað sera umráðandi, at tað verður fylgt við tíðini, og helst skal ein verða frammanfyri og kunna brynja seg til tær avbjóðingar, sum koma. Sjúkrarøktin hevur stóran tørv á vælútbúnum bachelorum, sum skulu vera við til at menna og flyta sjúkrarøktina í framtíðini til gagns fyri sjúklingin og borgaran. Her hugsi eg líka so nógv um ta basalu røktina, sum er grund arlagið fyri allari sjúkrarøkt, sum tað høgtspesialiseraðu røktina. Gransking í sjúkrarøkt verður ein natúrligur partur av gerandisdegnum, og røktin verður alsamt meira bygd á evidens. - Á lívsleið okkara eru ymiskir varðar, sum eru avgerandi fyri, hvønn veg leiðin gongur. Á veg frá einum varða hava vit næsta varðan í eygsjón. Dagurin í dag er ein hin týdningarmesti varðin, vit hava sæð fram til í longri tíð, ja líka síðani vit byrjaðu 1.februar 2006, segði Heidi Joensen í røðu síni vegna nýútbúnu sjúkrarøktarfrøðingarnar. Heidi ásannaði, at gøtan hevur ikki altíð verið sløtt. Fyri at røkka málinum, vit settu, og liva upp til tey krøv, ið útbúgvingin setti til okkum, hava vit við hvørt verið noyddar at gingið í brattlendi. Men tað at hava gingið í brattlendi nýtist ikki at vera Í londunum rundan um okkum hevur í áravís verið arbeitt við at koma ásamt um eina felags sjúkrarøktardokumentatión, men tað hevur víst seg at vera ein stór avbjóðing. Nú vit hava fingið THS í einum stórum parti av heilsuverkinum, og ætlanin er, at tað skal fevna um alt heilsuverkið, hava vit ein gyltan møguleika fyri at arbeiða við at hækka støðið á dokumentatiónini, tí her er talan um eitt felags amboð fyri allar fakbólkar, sum betrar um samskiftið tvørtur um sektorar og økir um kontinuitetin í røktini. Somuleiðis kunnu fáast til vega hagtøl, ið kunnu verða nýtt til gransking, og her seti eg mítt álit á tykkum og komandi bachelorar. Haldið fram Tit standa nú á gáttini til at skula út at virka sum sjúkrarøktarfrøðingar. Eg vil eggja tykkum til at halda tykkum til og ikki aftur. Tað er sera umráðandi, at vit Ein hin týdningarmesti varðin á lívsleið okkara av tí ringa. Tá fær ein roynt seg sjálvan, ein lærir síni mørk at kenna, mennist og flytir egin mørk. Og nú vit hava fingið prógvið í hondina, er tað ein almenn váttan um, at vit allar eru komnar vegin fram, vit eru sjúkrarøktarfrøðingar, segði Heidi. Rós til lærarar Lærararnir á skúlanum fingu eisini góð orð frá henni. Teir spardu seg ikki og løgdu lív og sál í undirvísingina fyri at geva teimum lesandi neyðugar førleikar til at røkja starvið sum sjúkra røktarfrøðingur. Í hesum sambandi endurgav síggja sjúklingin sum eitt heilt menniskja, sum ikki kann skiljast sundur, hvørki í sjúkur, tørv ella sergreinir. Landssjúkrahúsið er farið undir eitt arbeiði við at lýsa og optimera sjúklinga gongdir. Hetta er eitt arbeiðið, sum stimbrar tað fleirfakliga samstarvið og brýtur niður mørk. Sjúklingagongdin fevnir um alla gongdina hjá sjúklinginum, bæði primera og sekundera sektorin, uttan mun til, hvat honum bagir. Hetta er fullkomiliga í tráð við ta áskoðan, sjúkrarøktin hevur og framvegis arbeiðir eftir, segði varastjórin á Lands sjúkrahúsinum, sum ynskti til lukku og fegnaðist um at hitta nýútbúnu sjúkrarøktar frøðingarnar runt um á deildunum á Landssjúkrahúsinum, nú teir skulu arbeiða og menna sjúkrarøktina sum útbúnir sjúkrarøktarfrøðingar. Mynd: Tórfinn Smith [ 28 ] [ 29]

16 KUNNING FRÁ FELAGNUM PRÓGV sum sjúkrarøktarfrøðingur KUNNING FRÁ FELAGNUM hon Joyce Travelbee, sum sigur, at øll menning hendir í samspæli við onnur. Vit taka ikki munnin ov fullan, tá vit siga, at í okkara føri hevur flokkurin verið eitt menningarrúm, har hvør einstakur hevur fingið loyvi at blomstra. Ein flokkur, sum er merktur av viðurkenning, av ymiskleikum, har hvør einstakur hevur fingið loyvi at vera tann, hann er. Góð barlast Heidi hevði eisini alt gott at bera teimum starvsplássum, har tær hava verið. Jú, Sjúkrarøktarfrøðiskúli Føroya hevur sanniliga givið okkum eina góða barlast. Tó mugu vit ikki gloyma sjúkrahúsini, røktarheimini og onnur starvspláss kring landið, og enntá uttan fyri landoddarnar, ið hava verið karmur um okkara menning í praksis. Tað er á hesum plássum, vit veruliga hava roynt okkum saman við nógvum dugnaligum vegleiðarum. Sosiali parturin av lestrartíðini hevur sambært Heidi eisini havt nógv at siga. Sjúkrarøktarfrøðiskúli Føroya hevur ikki bert verið ein bóklig menning fyri okkum. Tað sosiala hevur eisini havt ein sera stóran týdning hesi fýra árini, og nógv vinarbond eru knýtt, sum koma at vara alt lívið. Tískil er tað við sorgblídni, vit sita her í dag, hetta er seinastu ferð, vit sita saman sum ein flokkur her á skúlanum, segði Heidi, sum helt, at allir nýútbúnu sjúkrarøktarfrøðingarnir eru spentir at vita, hvat framtíðin hevur at bjóða. Næstu ferð, vit standa til reiðar í hvíta arbeiðsbúnanum, er tað ikki sum lesandi, men sum sjúkrarøktarfrøðingar. Nú liggur ábyrgdin eisini á okkum... Vit hava eina útbúgving, vit kunnu vera stoltar av. Vit hava ein fakligan førleika, ið hevur stórt virði fyri føroyska samfelagið, segði Heidi, sum takkaði øllum starvsfólkum skúlans fyri góð og lærurík ár á skúlanum og á starvsplássum kring landið. Tær ivast als ikki: Hetta var tað rætta Hósdagurin 20. januar var ein stórur dagur hjá Vanju, Heidi og Lisbeth, tá tær fingu handað prógv sum sjúkrarøktarfrøðingar Allar tríggjar hava tær havt okkurt meira ella minni fyrifallandi arbeiði, áðrenn tær tóku avgerð um at fara á sjúkrarøktarfrøðiskúlan. Tær kunnu ikki siga, at sjúkrarøktarfrøðiútbúgvingin júst hevur verið teirra dreymur frá barnsbeini av, men heilt ókunnugur hevur tankin kortini ikki verið til fakið, hóast tær ikki kendu nógv til útbúgvingina og hvørji krøv hon setur til tey lesandi. Vanja heldur, at lestrartíðin hevur verið sera spennandi og gevandi, og at hon hevur lært ein heilan hóp, sum hon kann brúka, sjálvandi fyrst og fremst í sjúkrarøktarfrøðingaarbeiðinum, men eisini í lívinum yvirhøvur. Útbúgvingin er ógvuliga breið og kann brúkast í nógvum ymiskum høpi. Satt at siga var eg frammanundan ikki greið yvir, at útbúgvingin var á einum so høgum støði, sum hon er. Tú fær ikki bert eina neyva kunning um alt tað, sum hevur við sjúkur og sjúkrarøkt at gera, men eisini tann meira menniskjaliga partin. At hava hjartað við sær og kenna Orð og mynd: Tórfinn Smith seg sjálva og sín egna hugburð til tað og tey, man hevur við at gera. Tað snýr seg fyri ein stóran part um umsorgan og næstrarkærleika, men sanniliga eisini at duga at halda høvdið kalt og duga at handla í einari knappari vending, sigur Vanja. Starvsvenjing í Grønlandi Eisini Heidi letur sera væl at lestrartíðini, bæði teoretiska og kliniska partinum. Ikki minst teoretiski parturin fyllir nógv, men tað kom eisini væl við, tá tú sleppur at royna hetta í praksis, sigur Heidi, sum var so heppin at fáa ein part av praktikktíðini á læknaklinikkini í Nuuk í Grønlandi. Læruríkt og spennandi at síggja og uppliva aðrar umstøður enn tær, vit eru von við, og øðrvísi vóru umstøðurnar har, leggur hon afturat. M.a. var hon eisini onkran túr úti við læknabátinum og vitjaði í lítlari bygd. Heidi heldur, at útbúgvingin er á sera høgum støði, og hon hevði frammanundan ikki ímyndað sær, at útbúgvingin fevndi um so mong øki. Serliga venjingarnar á venjingarstovuni vóru sera gevandi, tí við teimum kom praksis veruliga eisini inn á skúlan. Rætta valið Lisbeth hevði, sum vera man, gjørt sær Frá v.: Vanja Johansen, Lisbeth Vang og Heidi Joensen siga seg ikki ivast í, at tær tóku røttu avgerðina, tá tær valdu sær yrkisleið. sínar tankar um skúlan, áðrenn hon kom hagar. Eg helt hetta vera eina spennandi útbúgving, uttan at eg visti so nógv um útbúgvingina frammanundan, men eg gjørdist skjótt sannførd um, at hetta var rætta valið. Tað hevur verið rættiliga strævið við nógvum sjálvlestri, og tað krevur sjálvdisiplin. Sera gevandi var tað at skifta millum tíðina á sjálvum skúlanum og tíðina á klinikk. Tú kemur ikki sovandi til prógvið, sigur hon. Lisbeth sigur, at stórur fyrimunur er við útbúgvingini, nú hon er komin á bachelorstøði, og tí liggur væl fyri at nema sær framhaldsútbúgvingar á hesum øki. Saman við tí taldi tað eisini nógv hjá henni, at møguleiki er at lesa til sjúkrarøktarfrøðing í Føroyum, ikki minst tá tú hevur børn. Eitt sindur trilvandi byrjan Hóast tær allar hava alt gott at bera skúlanum og tí, tær hava fingið burturúr, ásanna tær, at fyrsta tíðin, nú tær skulu standa á egnum beinum í sjúkrarøktarfrøðiyrkinum, ivaleyst verður eitt sindur trilvandi. Men tær ivast kortini ikki í, at við góðari hjálp og vegleiðing frá meira vandum starvsfeløgum og teirri hollu útbúgving, tær hava nomið sær, fer ivaleyst at bera til. Júst hetta hava nýútbúnu sjúkrarøktarfgrøðingarnir tosað nógv um sínámillum, og hetta er eisini at hoyra frá teimum, sum undan teimum hava gingið. Einki fast starv enn Enn hava tær tríggjar ikki fingið nakað fast starv. Vanja hevur fingið í boði at taka nakrar vaktir á Ellis- og røktarheiminum í Runavík, og tað fer hon at halda seg til fyribils. Hon hevur annars eisini sent onkra umsókn til Danmarkar, men har er heldur ikki lætt at fáa starv í løtuni. Verður einki starv, tá ein tíð er fráliðin, umhugsar Vanja at fara undir framhaldandi lestur. Heidi hevur søkt starv á Klaksvíkar Sjúkrahúsi, men fyribils heldur hon størri sannlíkindi vera fyri at fáa onkrar vaktir, men tað heldur hon kortini ikki vera so galið at byrja við. Lisbeth hevur ikki gjørt sær tær stóru vónirnar um at fáa fast starv nú beinanvegin, men hevur søkt á Landssjúkrahúsið um at fáa nakrar vaktir. Eisini hon heldur tað vera eina brúkiliga loysn at byrja við. [ 30] [ 31 ]

17 DAsys Tann góða skjalfestingin og tey góðu skjalfestingaramboðini í kliniskari sjúkrarøkt Yvirskriftin er heitið á ráðstevnu, sum undirritaða, við stuðli frá Sjúkrarøktarfrøðiskúlanum, Lands sjúkrahúsinum og Felagnum Føroyskir Sjúkrarøktarfrøðingar, var so heppin at sleppa at luttaka á. Ráðstevnan var hildin á Århus Universitetshospital Skejby í døgunum 23. og 24. sept Ráðstevnan er afturvendandi eina ferð árliga. Í ár var hon serlig á tann hátt, at fyriskiparar vóru bæði Dokumenta tiónsráðið og Center for kliniske retningslinjer, sum hoyra til Dansk Sygepleje Selskab (Dasys). Tað er vælkent, at skjalfesting av sjúkrarøkt alla staðni í verðini skal blíva betri. Tað er eisini vælkent, at brúk av kliniskum leiðreglum (retningslinjer) ger stóran mun fyri úrslitið av sjúkrarøktini. Tað vísir seg tó at ganga striltið at menna og implementera kliniskar leiðreglur. Ráðstevnan í ár hevði tí fokus á týdningin av kliniskum leiðreglum í sambandi við skjalfesting av sjúkrarøkt. Teir 312 luttakararnir á hesari ráðstevnuni, sum er met, man vera eitt úttrykk fyri tørvinum á meira vitan og netverki, til tess at betra um skjalfestingina av sjúkrarøkt. Ráðstevnan hevði sum endamál at presentera og sjónliggera kliniskar leiðreglur at byggja brúgv millum kliniskar leiðreglur og daglig sjúkrarøktarfaklig skjal fesetingaramboð at gera týðiligt, hvørjir sjúkra røktar- fakligir spurdómar eru egnaðir til kliniskar leiðreglur at luta út vitan og erfaringar um góð klinisk skjalfestingaramboð at skapa netverk um tey góðu klinisku skjalfestingaramboðini Á ráðstevnuni vóru einir 14 fyrilestrar umframt fleiri postarar úti í forhøllini, sum hvør á sín hátt lýstu ymiskar menningarverkætlanir viðvíkjandi skjalfesting. Eg havi valt at lýsa nakrar av fyrilestrunum her, men møguligt er at lesa meira á hesari leinkjuni dasys.dk/text.php?id=7 Hønen eller ægget Tað var Vibeke Krøll, sjúkrarøktarstjóri á Skejby og formaður í Center for kliniske retningslinjer, sum greiddi frá sambandinum millum Den Danske Kvalitetsmodel, kliniskar leiðreglur og skjalfesting. Hvat kom fyrst hønan ella eggið? Tað er eitt kjak, har neyvan kemst til bara eina niðurstøðu. Ongin ivi er um, at fremsta uppgávan hjá sjúkrarøktarfrøðinginum er at veita góða sjúkrarøkt, soleiðis at sjúklingurin upplivir kvalitet, kontinuitet og tryggleika í sambandi við sjúkrarøktarfakliga veiting. Hetta krevur, at tvørgangandi samskifti verður raðfest frammarlaga. Víðari kann sigast, at um tvørgangandi samskifti skal vera gott, so krevst neyv og nøktandi skjalfesting. Eitt annað endamál við skjalfesting er at finna data aftur, so tey kunna verða endurnýtt upp á sjúklingabólkar og til hagtøl. Tað verður staðfest í Den Danske Kvalitetsmodel, at til tess at veita góða sjúkrarøkt er neyðugt at veita so evidensbaseraða sjúkrarøkt sum til ber. Og skulu vit tað, so mugu vit skjalfesta. Men hvussu fáa vit tað? Tað skula fýra treytir vera til staðar fyri at evidensbaserað sjúkrarøkt verður implementerað í kliniska praksis. Hesar eru 1. Klinisk ekspertisa 2. Evidensur í formi av kliniskum leiðreglum, forprentaðum røktar ætlanum v.m. 3. Tilfeingi sett av á deildini til at arbeiða málrættað við implementeringini 4. Sjúklingapreferensur. Sjúklingurin skal altíð takast við upp á ráð Vibeke kom inn á kjakið um tíðarnýtslu í sambandi við skjalfesting, sum hevur havt stóran almennan áhuga seinastu tíðina. T.d verður ført fram, at 47% av sjúkrarøktarfrøðingum brúka ½ 1½ tíma um dagin til skjalfesting. Tað er nógv, men Vibeke problematiserar hetta soleiðis: Hvat nú, um skjalfestingin er relevant og meinigsfull? So kann man skera tíðina til óneyðugu skjalfestingina burtur. Kanningar vísa, at 1 tími, nýttur til at leggja ætlan fyri eina longri sjúkrarøktargongd, viðførir styttri sjúklingagongd og betri sjúkrarøkt til einstaka sjúklingin. Vibeke meinar, at hetta kjakið setir skjalfesting og sjúkrarøkt í kapping við hvørt annað. Tað er meiningsleyst, tí skjalfesting er ein neyðugur og integreraður partur av sjúkrarøkt. Annað er, at sjúkrarøktarfrøðingar skulu hava góð skjalfestingaramboð. Her verður sipað til kliniskar leiðreglur, for prentaðar røktarætlanir og góð skjal festingarsystem annars. Síðst men ikki minst, so er alneyðugt við góðari leiðslu. Sambært Vibeke Krøll er ein av avbjóðingunum í framtíðini at finna felags stev um týdningin av evidensbasering. Prediktorar fyri evidensbaseraðari praksis er, at ávíst tal av fólki við akadem iskari útbúgving finnast í klinikkini, at málini sum sett verða, eru realistisk, og at innsatsurin hevur dyggan stuðul frá leiðslu. Ein onnur avbjóðing verður at finna skipan at endurnýta data. Arbeitt verður við at stovnseta eitt nationalt databasuráð saman við Dansk Medicinsk Selskab, har ambitiónin í fyrsta umfari er at fáa ein sjúkrarøktarfakligan indikator, t.d. føðsluscreening, við í tríggjar landsumfatandi kliniskar kvalitets dátugrunnar. Hava kliniskar leiðreglur týdning fyri kvalitet av sjúkrarøkt? Eitt systematiskt litteraturstudie Trine A. Horsbøl, cand. cur, og Preben Ulrich Pedersen, lektor, phd., greiddu frá einari bókmentakanning, sum tey hava gjørt. Kannað verður, hvørja ávirkan implementering av kliniskum leiðreglum hevur á sjúkrarøkt, sammett við vanliga sjúkrarøkt. Niðurstøða teirra er, at nógv bendir á, at implementering av kliniskum leiðreglum hevur positivt árin á úrslitið av veittu sjúkrarøktini. Hvørjir sjúkrarøktarfakligir spurdómar eru egnaðir sum grundarlag undir kliniskum leiðreglum? Annette de Thurah, sjúkrarøktarfrøðngur, MPH, phd.-lesandi, greiddi frá týdn inginum av at seta fokuseraðar spurningar. Hesir skulu umfata: hvør er sjúklingabólkurin? hvør sjúkrarøktarhandling? hvat alternativ er til handlingina? hvørji úrslit skulu brúkast sum mátiparametur? Niðurstøðan upp á spurningin í yvirskriftini er, at ikki allir spurningar eru egnaðir sum grundarlag undir kliniskum leiðreglum. Í summum førum er tað betri við einum instruksi ella mannagongd. Samanumtikið kann man siga, at kliniskar leiðreglur virka best, tá ið teir sjúkrarøktarfakligu spurningarnir leggja upp til eina ávísa handling, soleiðis at tað gerst møguligt at formulera eina til ráðing, sum kann verða operationaliserað. Hvørjir sjúkrarøktarfaklingir spurdómar egna seg ikki sum grundarlag undir kliniskum leiðreglum? Linda Schumann Scheel, phd, cand. pæd. og sjúkrarøktarfrøðingur hugleiddi um evidensbaseraða og erfaringsbaseraða praksis. Í stórum trekkum, so eru situatións orienteraðir spurdómar neyv an egn aðir sum grundarlag fyri kliniskum leið reglum. Situatiónsorienterað sjúkrarøkt hevur fokus á respektina fyri sjúklinginum, hansara integriteti og týdn inginum av at taka sjúklingin við í av gerðir, til tess at kunna geva individuella sjúkrarøkt og viðgerð. Men sambært Lindu, so er týdn ingarmikið, at situatiónsorienteraða sjúkrarøktin verður sædd um eitt supplement til evidensbaseraða sjúkrarøkt, ikki sum mótpólur. Sostatt eru sjúkrarøktarfakligir spurdómar, har sjúkrarøktarfrøðingurin skal tora at vera til staðar í løtuni, tora at geva nakað av sær sjálvum, tora at vera erlig mótvegis sjúklingum og kollegiala felagsskapinum, ikki egnaðir sum grundarlag undir kliniskum leiðreglum. Samanumtøka Aðrir fyrilestrar høvdu fokus á konkretar verkætlanir, sum vístu, hvussu samansjóðing av kliniskum leiðreglum og sjúkra røktarskjalfesting hevur havt positivt árin á úrslitið av veittu sjúkrarøktini. Nú kunnu vit spyrja, hvat vit skulu brúka alt hetta til. Eftir mínari fatan er ongin ivi um, at vit noyðast at seta skjøtil á hetta arbeiðið í Føroyum. Løtan er helst eisini sera hóskandi, eftirsum at nógv orka verður nýtt upp á skjalfesting í sambandi við implementering av THS. So spurningurin snýr seg mest um at skapa karmar. Vit eiga hópin av dugnaligum sjúkrarøktarfrøðingum, sum ivaleyst høvdu havt hug og áræði at farið undir hetta arbeiðið. Tit eru vælkomin at gera viðmerkingar og seta spurningar. Sigrun Wardum, sjúkrarøktarfrøðingur, Master í kliniskari sjúkrarøkt [ 32 ] [ 33 ]

18 KUNNING Røntgan FRÁ FELAGNUM Røntgan Røntgan Navn: Sigrun Wardum Bústaður: Hoyvík Aldur: 54 ár Útbúgvingarár og -stað: Sjúkrasystraskúli Føroya 1978 Starv: Undirvísari á Sjúkrarøktarfrøðiskúla Føroya 1. Eru hendar broytingar sjúkra røktar fakliga í tínum starvi, síðan tú byrjaði: Ja. Sjúkrarøktarfakið hevur verið fyri stórum broytingum síðani Á Landssjúkrahúsinum, har eg eigi flest arbeiðstímar, er størsta ítøkiliga broytingin út- og nýbyggingin av sjúkra húsinum við nógv betri kørmum. THS er í hesum døgum um at vera tikið í nýtslu á øllum somatiskum deildum á LS. Harumframt hava tøkniligu framstigini seinnu árini gjørt tað møguligt at viðgera fleiri sjúkur á lagaligari hátt. Hetta hevur viðført nógv styttri sjúklinga gongdir, sum so aftur hevur viðført, at sjúkrarøktarfrøðingar skulu vera enn longur frammi í skónum fyri at megna at røkka málum um góða og effektiva sjúkrarøkt. Tað krevur sjúkra røktar frøðingar við góðum yvirblikki og støðugum evnum at menna seg fakliga. 2. Hvat dámar tær í tínum starvi? At sleppa at arbeiða við og millum ung fólk fólk, sum brennandi ynskja at gerast sjúkrarøktarfrøðingar. Tað er bæði lívsjáttandi og sera spennandi. Og ikki minst ábyrgdarfult, tí hvat er tað fyri sjúkra røktarfrøðingar, vit hava brúk fyri? Harafturat dámar mær so sera væl tey góðu kjakini millum lesandi og starvsfelagar um faklig áhugamál eins væl og háttalagsligar spurningar. Samstarvið við klinikkina virðismeti eg somuleiðis sera høgt. Vildi ynskt at kunnað samansjóðað undir vísing inararbeiðið á skúlanum og arbeiðið í klinikk ini meira, enn veruleikin er í dag, til tess at fyribyrgja, at mín kliniski førleiki ikki fjarar út. Samstundis meti eg, at klinikkin kundi fingið ágóða av mínum ástøði liga førleika til gagns fyri sjúklingar, avvarðandi, starvsfólk og samfelag. 3. Hinvegin, hvat dámar tær lítið? Skal útbúgvingin til sjúkrarøktarfrøðing gjøgn um akkrediteringsnálareygað, so krevst, at ávíst tal av lærarum hava gransking arførleikar. Men við eini tætt pakk aðari 40 tíma arbeiðsviku, so eru ikki sannlíkindi fyri, at hetta kravið kann vera gingið á møti í nærmastu framtíð. Tískil kunnu vit vænta okkum dumpikarakter, tá vit vera akkrediterað um nøkur fá ár. Og hvat gera vit so? 4. Lýs heilt stutt ein góðan arbeiðsdag. Ein góður arbeiðsdagur er, tá ið eg upplivi, at undirvísingin eydnast. Tá tað er týðiligt, at lesandi eru upptikin av evnin um, seta spurningar og taka lut í kjaki. Tað krevur av mær, at undirvísingin er løgd soleiðis til rættis, at hon hóskar til málbólkin, bæði hvat viðvíkur ástøðiligum úrvali og námsfrøðiligum hættum. 5. Heldur tú, at tað eru nóg nógvar avbjóðingar til sjúkrarøktarfrøðingar í Føroyum? Avbjóðingarnar í Føroyum eru ovurstórar. Tá vit ikki kunnu hava óavmarkað tal av spesialum í okkara lítla landi, hvussu kunnu vit so uppbyggja nøktandi fakliga vitan, soleiðis at sjúkrarøkt veitt í Føroyum kvalitetsmessiga í minsta lagi er á hædd við sjúkrarøkt veitt í grannalondunum. Hvussu geva vit karmar at dyrka spesiali, soleiðis at starvs fólk ikki hoknar undir byrðuni, so leiðis sum vit hava sæð fleiri dømi um sein astu árini? 6. Hevur tú roynt onnur starv søki enn sjúkrarøkt, síðan tú bleiv útlærd? Nei. 7. Hevur tú útbúgvið ella hugsað um at útbúgvið til okkurt annað? Tíðum grundi eg yvir, hvat tað er sum ger, at nógvir politikarar raðfesta, sum teir gera. Ájú, vit skulu hava eina akademiska sjúkrarøktarfrøðiútbúgving eins og í grannalondunum. Men hví? Út frá tí, sum politikarar siga og skriva, so er torført at fáa eyga á, hví raðfestingin bleiv soleiðis. Munnu teir vita sjálvir? Tað er væl dokumenterað, at høg útbúgving gevur betri úrslit fyri sjúklingarnar. Men loyvi verður ikki givið til at taka fleiri lesandi inn. 8. Hvussu sært tú uppá framtíðina hjá sjúkrarøktarfrøðingum í Føroyum`? Tíðum grundi eg yvir, hvat tað er sum ger, at nógvir politikarar raðfesta, sum teir gera. Ájú, vit skulu hava eina akademiska sjúkrarøktarfrøðiútbúgving eins og í grannalondunum. Men hví? Út frá tí, sum politikarar siga og skriva, so er torført at fáa eyga á, hví raðfestingin bleiv soleiðis. Munnu teir vita sjálvir? Tað er væl dokumenterað, at høg útbúgving gevur betri úrslit fyri sjúklingarnar. Men loyvi verður ikki givið til at taka fleiri lesandi inn. 9. Um tú sat sum forkvinna í felagnum, hvat hevði so verið tað fyrsta, tú fórt í gongd við`? Eg hevði raðfest arbeiðið við at fáa sjúkrarøktarfrøðingar at ynskja at arbeiða í vaktum. Tað er nevniliga sera týdn ingarmikið, at sjúkrarøktarfrøðingar eru um sjúklingarnar alt samdøgrið. Sum nú er er torført at manna vaktir við starvs fólki við sjúkrarøktarfakligum førleika. Eg giti, at orsøkir til tess kunnu vera, at lívsførslan, sum vaktarbeiðið viðførir, hóskar illa inn í modernaðan lívsstíl. Harumframt er vælkent, at tað er heilsu skaðiligt at arbeiða ov nógv í vaktum. Síðst, men ikki minst, so hevur penga pungurin nokk so nógv at siga. Um samsýningin fyri vaktir veruliga er til at merkja, so vænti eg, at tað hevði verið lættari at manna vaktir við vælnøgdum starvsfólki. 10. Um tú sat sum landstýrismaður í Almanna-og Heilsuráðum, hvat hevði so verið aðalmál tít? Sigrun Wardum Uppbygt rehabiliteringsøkið fyri alt Føroya land. Tað er sera tiltrongt at fáa sett ferð á hetta arbeiðið, tí rehabilitering er ein so týdningamikil partur av nógvum av væl ferðarsjúkunum. Og tað hevur skund. Eitt annað, sum eg sum lands stýrismaður eisini noyðist at taka upp, er at seta orð á og gera reglur fyri, hvussu starvs fólktilfeingið verður best nýtt. [ 34 ] [ 35]

19 Myndirnar eru úr bókini Frá diakonissuni til sjúkrasystrina