Blað Føroysku Sjúkrarøktarfrøðinga Nr s. 18 Nýklaktir sjúkrarøktarfrøðingar. s. 6. s. 25. rættur kostur. Álitisumboð á skeiði

Transcription

1 Blað Føroysku Sjúkrarøktarfrøðinga Nr s. 18 Nýklaktir sjúkrarøktarfrøðingar s. 6 Álitisumboð á skeiði s. 25 rættur kostur

2 Útgevari og ábyrgd: Felagið Føroyskir Sjúkrarøktarfrøðingar INNIHALDSYVIRLIT 03 Oddagrein: Óluva í Gong Felagið Føroyskir Sjúkrarøktarfrøðingar Lucas Debesargøtu 14 Postrúm Tórshavn Tlf Fax Skrivstovan er opin: mánadag, týs dag og fríggjadag kl Hósdag kl Mikudag er stongt Nevndin: Óluva í Gong, forkvinna Per Johannesen, næstformaður Hensia Einarsson Vanja Vestergaard Amy Ljósheim Starvsfólk á felagnum: Óluva í Gong, forkvinna Æna Reinert, fyrisitingarleiðari Hansa Christiansen, bókh./skrivari Vøka: Loyvt er at endurgeva tilfar (myndir undan tiknar) við teirri treyt, at keldan verður nevnd Lagt til rættis: Sp/f Rit & Ráð tel Felagið Føroyskir Sjúkrarøktarfrøðingar 04 Kunning frá felagnum 06 Álitisumboð á skeiði 07 Vit eiga at kunnameira um okkara arbeiði sum álitisumboð 09 Fleiri saman um eitt álitisumboð 10 Álitisumboð Valupplegg til forkvinnu 11 Upplegg til nevndarval 18 Ein spennandi tíð fyri framman 21 Sjúkrarøktaryrkið er sera fjøltáttað 24 Samandráttir frá ritgerðum 25 Yvirskipaða málið: At sjúklingurin kemur sum skjótast fyri seg aftur 26 Nýggja eftirlønarloysnin og ymisk viðkomandi eftirlønarviðurskifti 36 Norðurlendsk ráðstevna um etikk 19. og 20. oktobur Samskifti eitt øðrvísi háttalag 39 Røntgan: Vanja Carlsen Seting, umbróting og prent: Føroyaprent [ 2 ]

3 Oddagrein: Óluva í Gong, forkvinna, skrivar Óluva í Gong Oddagrein Aftur nú siti eg við einum lógaruppskoti um pensiónsuppsparing. Hetta er eitt víttfevnandi uppskot. Í framtíðini verður tað kravt av so gott sum øllum løn tak arum, at teir skulu gjalda inn í eina pen siónsskipan, og samstundis verður lógar ásett, hvussu peningurin skal gjaldast út aftur. Tað er eingin ivi um, at eigarin av pensión ini onga ávirkan fer at hava á sína ogn. Sum lógaruppskotið sær út, er ætlanin, at so nógvur peningur sum til ber skal fara til eina mánaðarliga veiting. Orsøkin kann bert vera, at hendan upp spar ingin skal koma í staðin fyri fólka pen siónina, spurningurin er bara, hvussu lands ins mynduleikar ætla, at tað skal ger ast. Fyri nøkrum árum síðan kom fyrsta uppskot um at skipa eina nýggja pensións skipan í Føroyum. Upp skotið var skrivað av einum bólki, sum umboðaði allir flokkar á tingi. Ein kann meina, hvat ein vil, um sjálvt uppskotið, men tað var ein breið politisk semja, sum lá aftanfyri, og harvið var uppskotið álitisskapandi. Avleiðingarnar av uppskotinum vóru væl lýstar, og har var eisini ein lýs ing av, hvørja ávirkan ein persónlig pen siónsuppsparing fór at hava á fólkapensiónina. Núverandi lógaruppskot sigur als einki um, hvussu pensiónsuppsparingin skal mótroknast í einari framtíðar fólkapensión. Andstøðan hevur tað seinasta árið biðið um at fáa kunning um, hvussu ætlan in er at mótrokna eina persónliga pen sións uppsparing í fólkapensiónini, men enn hevur ikki verið møguligt at fáa nakað at vita. Umframt at núverandi uppskot manglar allan partin um fólkapensiónina, so hevur lógaruppskotið fleiri ásetingar, har landsstýrisfólkið seinni kann áseta ymiskt við kunngerð. Hví gevur man sær ikki tíð at gera uppskotið liðugt. Hvussu ger man viðmerkingar til eitt upp skot um nýggja pensiónsskipan, tá helvtin av uppskotinum manglar, samstundis sum lógaruppskotið loyvir landsstýris manninum at regulera lógina við kunn gerð um. Í støddfrøði kallar man hetta fyri ein líkning við fleiri ókendum. Tað er vónleyst at royna at gera sær eina met ing av, hvørja ávirkan lógaruppskotið fer at hava við øllum hesum ókendu variablum. Sjúkrarøktarfrøðingar eru ein av teimum fakbólkum, sum hava spart upp til pensión gjøgnum alt arbeiðslívið. Tankin hevur alla tíðina verið at hava eina ávísa upp hædd, sum kundi supplera fólka pensiónina og sostatt gera pensiónstilveruna eitt sindur betri. Nú hava vit onga hóming av, hvat vit fara at eiga ella fáa. Sjúkrarøktaretiska ráðið Áhugaverdur sessur í Sjúkrarøktaretiska ráðnum Komandi aðalfund verður høvi at lata seg stilla upp til lim í Sjúkrarøktaretiska ráðið. Ráðið hevur nú 20 ár á baki og arbeiðir framhaldandi við at styrkja sín leiklut sum fakligur viðspælari hjá lim unum í Felagnum Føroyskir Sjúkra røktar frøð ingar. Sessurin er ógvuliga áhugaverdur og týdningarmikil til at menna fakliga innlitið og med vitið hjá einum sjálvum og limunum. Brúkið tí høvið til at stilla upp til Sjúkra røktaretiska ráðið, gerið tykkara ávirkan galdandi og verið valdar/vald á komandi aðalfundi! Ráðið arbeiðir við broytingum í viðtøkunum, so tað skal bera til at vera tiltakslimur. Broytingin fer at hava við sær, at um fleiri verða vald, verður tann fyrstvaldi fastur limur og onnur verða tiltakslimir. Meira fæst at vita við at venda sær til for kvinn una Maiken Olsen tlf ella [ 3 ]

4 KUNNING FRÁ FELAGNUM Frá FELAGNUM Aðalfundurin Aðalfundur felagsins verður á Hotel Før oyum 9 mars 2013 kl Fundurin byrjar kl stundisliga. Heitt verður á limirnar at koma í góðari tíð til innskriving, sum byrjar kl Eftir aðalfundin áleið kl verður døgurði við trimum rættum og vín ad libitum. Til ber eisini at sita longur og njóta samveruna við aðrar sjúkra røkt ar frøðingar. Vit skipa soleiðis fyri, at tilber at keypa sær okkurt leskiligt at drekka. Tilmelding er neyðug til aðalfundin og til meld ast skal á skrivstovu felag sins, tlf , í seinasta lagi mánadagin 4. mars 2012, kl Boðast skal frá, um ein lut tekur bæði til aðalfund og døgurða. Óluva í Gong Tað er nú greitt, at Óluva í Gong heldur fram sum forkvinna í Felagnum Føroy sk ir Sjúkrarøktarfrøðingar í fýra ár afturat. Felagið hevur aðalfund í næsta mánað, men freistin at stilla upp til nevndina, var 1. febr uar. Og niðurstøðan er, at Óluva í Gong er einasta val evni til formanssessin, so hon verð ur aftur vald uttan at kvøðugreiðslu. Roknskapurin 2012 Sjálvt um hett árið hevur verið tungt hava vit megnað at koma út við einum lítlum yvirskotið í rakstrinum. Rentustøðið er sera lágt, men hava vit álíkavæl megnað eisini her, at gera ser ligar avtalur, sum geva eitt sindur av sær. [ 4 ]

5 KUNNING FRÁ FELAGNUM Lucas Debesar gøta 14 og Fríðtíðarhúsið Roykstovan Nú eru bæði ognin Lucas Debesargøta 14 og Frítíðarhúsið Roykstovan liðugt umvald. Vit hava keypt nýggjar møblar til Roykstov una. Spísuborð og stólar. Eisini hava vit keypt nýggja sovusofu til stovuna og ein kemur afturat í kjallaranum. Serliga kjallarúmið eru vit sera glað fyri. Hiti í gólv inum, flott opin trappa niður í kjallar in, sum eisini er barnatryggjað. Hetta hevur kostað felagnum nakað, men hetta var neyðugt, nú báðar ognir nar hava nógv ár á baki og vit ikki, síðani tær blivu keyptar, hava gjørt stórt annað enn at málað, tá tað hevur verið neyðugt. Borð og stólar til leigu: Borð: 20,- kr. stk Stólar: 10,- kr. stk. Vit eiga 20 borð og 40 stólar. Rygg- og teldutaska Vit hava eitt lítið lagur, uml. 50 rygg- og teldutaskur við okkara búmerki til sølu fyri ein sera sámuligan prís, kr stk. Um hetta hevur tín áhuga, vinarliga ring ella send teldupost til okkara. Umsitingin Limatilboð Sjá heimasíðu okkara. Um nakað nýtt kem ur, leggja vit tað út. Fyritøkurnar vit hava gjørt avtalur við koma at lýsa í komandi VØKU. Pensjónsviðurskiftini hava tikið so at siga megin partin av okkara orku. Nú er so endiliga komið á mál og havda vit í hesum døgum kunnandi fundir kring land ið. Vit halda sjálvi, at vit hava gjørt eina nøktandi avtalu við LÍV og vóna at tit eru av somu áskoðan. [ 5 ]

6 Álitisumboð á skeiði Jóhanna Andreasen tosaði um positiva sálarfrøði sum amboð í arbeiðslívinum Orð og myndir: Tórfinn Smith Í døgunum 28., 29. og 30. januar skipaði Felagið Føroysir Sjúkra røktarfrøðingar fyri skeiði fyri álitisumboð felagsins. Skráin var vælpakkað hesar tríggjar dag ar nar. Jan Otto Holm, ráðgevi, og Heini Lützen frá LÍV greiddu frá pensións viðurskiftunum. Æna Reinert, fyri sit ing arleiðari felagsins, greiddi frá um bygnaðin í felagnum. Hvat tað vil siga at verða álitisumboð, og hvørjar upp gávur og skyldur álitisumboð hava sam bært 2 í sáttmálanum. Sigmundur Poulsen, advokatur, greiddi frá løg tingslógini um kollektivan arbeiðs rætt, løgtingslógini um starvs menn, frí tíð ar lóg ini, fyri sit ingar rætti, ymsum starvs fólka málum og leiðslurættinum hjá arbeiðs gevarum. Samarbeiði eitt øðrvísi háttalag. Her aktiveraði fyritøkan Coastzone álitis um boðini til betri samarbeiði gjøg num toymismenning. Skeiðið endaði við, at Jóhanna Andreasen, sjúkra røkt arfrøð ingur og ánari av fyritøkuni Monday, tosaði um positiva sálarfrøði sum amboð í arbeiðs lív inum. [ 6 ]

7 Álitisumboðsskeið KUNNING Álitisumboðsskeið FRÁ FELAGNUM Vit eiga at kunna meira um okkara arbeiði sum álitisumboð Sum álitisumboð eiga vit at vera sjónligari og duga betur at greiða frá, hvørjar upp gáv urnar eru hjá okk um álitisfólkum, soleiðis at starvsfelagar okkara í størri mun nýta teir møguleik ar, sum skipanan ber í sær, sigur Beinta Joensen, álitis umboð á Lands sjúkra hús inum Orð og mynd: Tórfinn Smith Beinta hevur drúgvar royndur sum álitisum boð, bæði fyri sínar starvs felag ar á síni egnu deild og sum felags álitisfólka umboð fyri sín starvsbólk á Landssjúkrahúsinum. Tað er á samstarvsfundum, at leiðsla og starvsfólk annars har Beinta er eitt av umboðunum hittast at tosa um ymsar yvirskipaðar spurningar. Spurn ing ar nir, sum har verða við gjørdir, kunnu vera bæði mangir og ymiskir, eitt nú um ætlaðar skerjingar og hvørjar avleiðingar tær kunnu hava. Niðurstøð urnar verða allar festar á blað og verða kungjørdar á sonevnda heimabeit inum hjá Landssjúkrahúsinum. Eitt av høvuðsendamálunum við sam starvsnevndini er at kunna frá leiðslu og til starvsfólk yvirhøvur. Beinta Joensen álitisumboð á Landssjúkrahúsinum [ 7 ]

8 Samstarvsnevndin Um endamálið við samstarvsnevndini stendur í reglugerðini: Fyri at stimbra áhugan hjá starvsfólkunum fyri einum virknum Landssjúkrahúsi og fyri at fanga áhugan hjá starvsfólkunum fyri arbeiðinum, verður samstarvsnevnd sett á stovn. Samstarvsnevndin skal arbeiða fyri at økja um trygd og trivna á arbeiðsplássinum. Har afturat skal sam starvs nevndin virka fyri, at øll starvsfólk á Lands sjúkrahúsinum í tí dagliga arbeiða fyri góðum samstarvi. Víðari verður sagt, at karm arnir fyri samstarvi millum leiðslu og starvsfólk verða lagd ir í sam starvs nevnd. Sum ein liður í sam starv inum skal verða strembað eftir, at ábyrgd og førleikar verða latin teim um einstøku starvsfólkunum og bólk um av starvsfólkum upp í hendur. Fyri at gera greitt, at starvsfólk veruliga hava sína medávirkan, verður m.a. sagt í reglugerðini: Fyri at tryggja, at starvsfólkini virka við til best hóskandi til rættaleggingina av dagliga arbeið inum og tørvi teirra fyri menning og tryggleika, er samstarvsnevndin samav gerandi, tá reglur viðvíkjandi arbeiðs- og starv sfólkaviðurskiftum skulu gerast. Tryggja rættin hjá starvsfeløgunum Sum álitisumboð fyri sína egnu deild hevur Beinta aðrar uppgávur enn tær, hon hevur sum limur í samstarvs nevnd ini. Tað kann vera heilt frá onkrari ósemju, sum helst skal loysast á staðnum og skjót ast gjørligt, til ymsar spurningar, t.d. hvønn rætt starvsfólk hava í sambandi við ávísar sáttmálaásettar frídagar. Tað er eisini hennara rættur og skylda at síggja til, at alt gongur rætt fyri seg í sambandi við møguligar uppsagnir, um Vit eru jú tann longdi armurin hjá felagnum,og vit hava nógv at tosa um okkara millum her á okkara stóra arbeiðsplássi viðkomandi hevur fingið hoyringsskriv og havt møguleikar at svara tí, áðrenn upp søgnin kemur. Somuleiðis at nøktandi grundgevingar fylgja við upp søgnini. Álitisumboð hava annars skyldu at ansa eftir, at lógir, sáttmálar, fyri skipanir, mattíðir o.a., sum sum er gald andi fyri arbeiðsstaðið sum heild, verða hildin soleiðis, sum fyriskrivað er í sátt málanum. Nú er ikki longur tað sama sambandið og sam skift ið millum øll álitis um boðini á Landssjúk ra hús inum, sum tað einaferð var. Beinta var eisini álitis um boð fyrst í níti ár unum, og tá hittust øll álitis um boð ini eina ferð um mánaðin at tosa um felags áhugamál og at kunna hvønn annan um hvør sítt øki, men so er ikki í dag, og tað held ur hon vera spell. Beinta heldur, at tey eiga at taka hendan táttin upp aftur. Vit eru jú tann longdi armurin hjá felag num, og vit hava nógv at tosa um okkara millum her á okkara stóra arbeiðs plássi. Tað er eisini mennandi fyri hvørt einstakt álitisfólk og kann eisini gera sítt til at økja um áhugan fyri at gerast álitisfólk, sigur Beinta, sum ikki heldur tað vera nóg mikið, at álitisumboðini bert sita hvørt á síni deild við lítlum og ongum sambandi hvørt við annað. Tá kann ein skjótt kenna seg eitt sindur einsamalla. Eiga at halda seg til Sum er kappast fólk ikki júst eftir at gerast álitisumboð, og tað heldur Beint eisini orsøkir eru fyri. Mong halda ivaleyst, at tað er ov møtimikið, tey halda seg ikki kenna lógir og sáttmála nóg væl og vita yvir høvur ov lítið um, hvat hetta arbeiðið ber í sær, og til tess at broyta hendan hug burð heldur Beinta eina gongda leið vera at kunna sín ar starvsfelagar betur um álitis fólka arbeiðið. Í sáttmálanum eru rættiliga greiðar ásetingar um teir møguleikar og umstøður, sum álitisfólk hava í starvinum sum álitis fólk. Har verður m.a. sagt, at álitis umboðið skal, í samráð við stovn in, í arbeiðstíðini hava møguleika fyri at taka sær av málum, ið viðvíkjan starvs feløg um ella arbeiðsviðurskiftum á staðnum, tó soleiðis, at tað tarnar arbeið inum so lítið sum gjørligt. Somuleiðis verður sagt í sáttmálanum, at tá ið álitisumboð søkja um at sleppa á álitis umboðsskeið og aðalfund, eigur avvarð andi stovnur at viðgera slíkar umsóknir við vælvild. Beinta sigur seg ongantíð hava havt trupulleikar við at røkja sítt álitis umboðs starv, og sama tá tað snýr seg um at luttaka á skeiði ella aðalfundi. Er okkurt áfatt á arbeiðsplássinum, kann eg sjálvandi ikki altíð bara loypa frá mínum arbeiði, men so skjótt tað ber til, kunni eg meg um, hvat málið snýr seg um, og havi tá møguleikar at fáa mær tær upplýsingar, sum skulu til, tí eins og mong onnur kenni eg ikki allar sáttmála- ella lógargreinar. Fái eg ikki lisið mær til tað, mær tørvar, er felagið altíð gott at heita á. Tá tað snýr seg um at fara á skeið o.tíl., er vanligt, at felagið søkir arbeiðsplássið um loyvi, sigur Beinta. Hóast drúgvar royndir sum álitis umboð luttók Beinta aftur á álitis um boðsskeiði hesaferð. Tað er altíð gevandi og spennandi at hoyra Sigmund Poulsen greiða frá fyri sitingarlógini og øðrum viðkomandi spurn ingum. Tað legst altíð afturat teirri vitan, eg hevði framman undan. Sama kann sigast um hini, sum høvdu okkurt upplegg fyri okkum, sigur Beinta Joensen, sum er sera fegin um at hava tikið lut á álitisumboðsskeiðinum saman við starvsfeløgum kring landið. [ 8 ]

9 Álitisumboðsskeið Álitisumboðsskeið Fleiri saman um eitt álitisumboð Tað er eingin loyna, at tey eru mong, sum halda seg aftur við at gerast álitisumboð,men tað heldur Ingun onga orsøk vera fyri Hóast sáttmálin millum Fíggjar mála ráð ið og Felagið Føroyskir Sjúkra røkt ar frøðingar sigur, at har tríggir lim ir arbeiða á einum arbeiðsplássi, hava teir rætt at velja sær eitt álitis fólka umboð, ber tað kortini eisini til um arbeiðsplássið er minni enn so. Og tað er tað í ávísum førum. Eitt nú á fam ilju deplinum á Barnaheiminum í Havn, har Ingun Eidesgaard er einasti limir í sjúkrarøktarfrøðingafelagnum á sínum arbeiðsplássi. Aðrir limir eru í somu støðu, men hóast fáment, hvør í sínum lagi, vildu tey fegin vera við á álitisfólkaskipanini hjá felagnum. Nøkur av hesum smærru arbeiðsplássum tóku seg tí saman at velja sær eitt álitis fólkaumboð, og tað hevði hvørki arbeiðsgevarin ella felagið nakað sum helst ímóti. Valið fall á Ingun, sum fekk møguleika at luttaka á álitis fólka skeið inum herfyri, og tað er hon eisini fegin um og heldur seg hava fingið væl burturúr. Eg eri rættiliga nýggj sum álitis um boð, og tí kom tað eisini sera væl við at fáa møguleika at luttaka og hoyra um tær ymsu viðkomandi lógirnar, um sáttmálan og tey rættindi og tær skyldur, sum álitisumboðini hava. Harafturat var tað eisini ógvulig gevandi at hoyra um støður, sum kunnu stinga seg upp á ein um arbeiðsplássi, og hvussu tær skulu handfarast á rættan hátt, sigur Ingun, sum ásannar, at neyvan er nóg mikið at hoyra um hetta ta einu ferðina, og tí kemur arbeiðsmappan ivaleyst sera væl við, tí har eru allar viðkomandi lógir, sátt málar og annað tilfar, sum álitis um boð ini kunnu styðja seg til. Tað er eingin loyna, at tey eru mong, sum halda seg aftur við at gerast álitis um boð, men tað heldur Ingun onga orsøk vera fyri, væl at merkja um ein hevur hug at arbeiða við tílíkum fakfelags- og samfelagsmálum. Eg havi eisini hugsað tað sama sum so mong onnur. Kenni ikki sáttmálan nóg væl, hvørjar lógir eru galdandi á arbeiðsmarknaðinum, og er hetta ikki ein alt ov stór arbeiðsbyrða at átaka sær. Men ikki er at halda seg aftur, tí einki er at stúra fyri, tí hevur tú okkurt ivamál, er felagið altíð at heita á, og har fært tú holla hjálp og vegleiðing, eins og frá álitisfólkum við drúgvum royndum, sum eru góð í ráðum, sigur Ingun. Orð og mynd: Tórfinn Smith [ 9 ]

10 Álitisumboðsskeið Álitisumboð Landssjúkrahúsið: G3: Beinta Joensen tel B8: Kára Debess Magnussen tel , B7: Rutt Mikkelsen tel , B6: Hansina Mikkelsen tel , B5: Kristina Poulsen tel , G4/A3: Ása Malan Samuelsen tel , G1: Sólrun Joensen, tel , ONH: Elisabeth Hansen tel , Nark/Skurð: Gunnleyg Skaalum tel , A2 P10/20: Óluva Poulsen, tel , P40: Rúna Clementsen tel , P40/AP: Ása K. Isaksen tel , P60/70/80: Ingun Durhuus tel , Suðuroyar Sjúkrahús Songjardeild: Lisbet Jacobsen tel , Op/rtg: Elin Vang tel , Klaksvíkar Sjúkrahús Op/nark/rtg: Anna Maria Dahl tel , Deild A: Jórun S. Jákupsdóttir tel , Deild M: Klara Solmunde tel , Heimatænastan, Almannaverkið Øki 1: Súsanna Hansen tel , Malan N. Samuelsen, tel , Øki 2 Norð: Ann-Katrin T. Olsen tel , katrino@av.fo Øki 2 Vágar: Jórun Weihe tel , jorun.weihe@gmail.com Øki 2 Mið: Annfríð Haraldsen tel , annfridah@av.fo Øki 3, Øki 4, Øki 5 Øki 6: Jóhanna Hansen tel , systir@olivant.fo Stuðulstænastan, Almannaverkið Eysturoy/Norðoyggjar: Heidi I Tvørfoss tel , tvørfoss@kallnet.fo Trivnaðardepilin, Almannaverkið Eind 2 & 10: Ingun J. Eidesgaard tel , ingune@av.fo Eysturoyar Røktar- og Ellisheim Helen Pállson tel , helenpallsson@gmail.com Marjon Olsen tel , marjonolsen@gmail.com Tjarnargarður Anna Sofía Jacobsen tel , annasofia@ .fo Lágargarður Boganesheimið Mari Ann Ellendersen tel , Ellendersen@gmail.com Ellis- og Umlættingarheimið í Tórshavn Maja Johanne Warberg, tel , majawarberg@hotmail.com Suðuroyar Ellisog Røktarheim Norðoya Ellis- og Vistarheim Ása Frederiksberg tel , hape@olivant.fo Gigni Elin Ziska tel , elinz@gigni.fo Hervør Jacobsen tel , hervorj@gigni.fo Sjúkrarøktarfrøðisskúli Føroya Kristianna Dam tel , kristianna.dam@skulin Heilsuskúli Føroya Ása Mikkelsen tel , asa.mikkelsen@skulin.fo [ 10 ]

11 val 2013 Valupplegg til forkvinnu Óluva í Gong Eg havi verið ein partur av fak felagsarbeiði í samanlagt 8 ár. Herav 3 ár sum næstforkvinna og umleið eitt ár sum forkvinna. Mítt tíðarskeið í fak felags arbeiði hevur givið mær eina góða bar last á økinum, og eg føli meg tí at vera væl fyri til at bjóða meg fram til at leiða felagið tey næstu fýra árini. Sáttmálin Størsta uppgávan hjá felagnum er eftir mínum tykki at halda fast við, at sáttmálin skal haldast. Frá politiskari síðu verður nógv tosað um sparingar, og hetta hevur við sær, at arbeiðsgevarar royna, hvat teir kunnu, fyri at spara. Fyri okk ara limir merkir tað, at teir knappliga skulu missa ein part av síni løn, men kortini gera sama arbeiði. Eitt sjónligt felag Tað er mít størsta ynski, at felagið skal verða sjónligari innan almanna- og heilsu politik. Felagið skal sjálvandi ganga á odda, men brúk er fyri, at allir limir gera vart við seg í sínum nærumhvørvi og eis ini kunna felagið um broytingar. Sterk álitisumboðsskipan Sera umráðandi er við eini sterkari álitis umboðsskipan. Álitisumboðini eru longdi armurin hjá felagnum úti á deildunum, tí er neyðugt við væl skúl aðum álitis umboðum, so tey m.a. kunnu vera við at taka sær av málum, ið viðvíkja starvs feløgum, áðrenn hesi mál blíva til stórar trupuleikar. Menning Sum forkvinna vil eg áhaldandi vísa á tørvin á, at vit menna sjúkrarøktina. Serliga er stórur tørvur á at gera polit isku skipanina varuga við, hvønn vinn ing samfelagið fær við at menna sjúkra røkt ina. upplegg til nevndarval Vár í Gong Eftir áheitanir og gjølla umhugsan velji eg at stilla upp til nevndina í Felagnum Føroyskir Sjúkrarøktarfrøðingar. Orsøk in til hetta er, at eg havi stóran áhuga fyri okkara fakfelag, eins og eg brenni fyri at verja rættindini hjá okkum alment settu starvsfólkum. Hetta hevur alstóran týdning í hesum døg um. Brotasjógvar skola oman yvir okkum allastaðni frá, meðan vit al samt mugu renna skjótari fyri at klára allar uppgávur á arbeiðsstaðnum. Vit sjúkrarøktarfrøðingar hava ein so stóran og týðandi leiklut í okkara samfelag og gera mun í øllum lívsins fasum, líka frá vøggu til grøv. Hvør eri eg Eg eiti Vár í Gong og eri fødd og uppvaksin í Havn. Eg eri 36 ára gomul og varð útlærd sum sjúkrarøktarfrøðingur í Havi fyri tað mesta starvast á eldraøkinum og so eisini sitið sum forkvinna í okkara felag, og hetta var mítt full tíðarstarv í 5 ár. Eg valdi fyri einum ári síðani at fara frá sum forkvinna. 1. august í fjør var eg so heppin at fáa starv sum deildarleiðari á Boðanesheiminum. Eldraøkið Eitt av mínum hjartamálum í hesum sam bandi er eldaraøkið. Eg eri sera íðin eftir at vekja áhugan hjá sjúkrarøkt ar frøðingum at starvast á hesum spenn andi øki. Tað er eisini sera umráð andi alla tíðina at vísa politiska myndug leikanum á týdningin av nógvum sjúkrarøktarfrøðingum innan eldrarøktina, sum mangan er sera kom pleks og tí hevur tørv á best útbúnu røkt arstarvsfólkunum. Hetta er eitt øki, sum alsamt fer at gerast størri, og framrokningar vísa, at tørvur verður á nógvum sjúkrarøktarfrøðingum innan heilt fá ár. Leiðsla Sum eg nevndi, eri eg eisini deildar leiðari, og er leiðsla eisini eitt av mínum hjarta málum. Okkara leiðarar hava sera stóra ábyrgd, men hetta sæst tíverri ikki aftur á lønarseðlinum. Samráðingar verða aftur í heyst, og vil eg, um eg verði vald, gera mítt til, at leiðararnir eisini verða raðfestir til samráðingarnar. Arbeiða 3. hvørt vikuskifti Á nøkrum arbeiðsplássum er longu innført, at sjúkrarøktarfrøðingarnar skulu [ 11 ]

12 aðalfundurin 9. mars á Hotel Føroyum arbeiða 3. hvørt vikuskifti. Hetta stimbrar undir trivnaðin. Tí vil eg eisini arbeiða fyri at fáa inn í okkara sáttmála, at limir felag sins koma at arbeiða 3. hvørt vikuskifti. Løn má fylgja við nýggjum uppgávum Alsamt fleiri uppgávur verða lagdar á sjúk ra røktarfrøðingar, har í millum eisini heilsufrøðingar. M.a. eru hetta læknauppgávur, og her hugsi eg bæði um kommunulæknauppgávur og tær uppgávur, sum ein skúlalækni vildi tikið sær av. Tað er sera umráðandi, at Felagið Før oyskir Sjúkrarøktarfrøðingar alla tíðina fylgir hesi gongd. Mín hugburður til hetta er, at sjálvsagt kunnu vit átaka okkum hesar í mongum førum spennandi uppgávur, men tað er av størsta týdningi, at eftirútbúgving og løn fylgja við. Hesum vil eg eisini arbeiða fyri, um eg fái tykkara stuðul. Styttri arbeiðsviku Vit hava 40 tíma viku, og er hetta alt ov nógv, tá ein starvast sum sjúkra røkt arfrøð ingur. Fleiri lond kring okkum hava langt síðani stytt arbeiðsvikuna, og eru vit í Føroyum ein eftirbátur í so máta. Eitt breitt ynski millum nógvar limir er at fáa styttri arbeiðsviku. Hóast eg veit, at tað kostar sera nógv til samráðingarnar at leggja fram tílíkt ynski, er umráðandi hjá eini nevnd altíð at hava hetta í huga til samráðingarnar. Eg vil eisini hesaferð, um eg fái tykkara stuðul, gera mítt til, at eitt krav um styttri arbeiðsviku verður lagt fram til komandi samráðingar. Kveikjandi og mennandi tiltøk fyri lim ir nar Fyri einum ári síðani var stórur fakfestivalur hildin fyri allar limir í felagnum. Hetta var eitt væleydnað tiltak. Eg vil sum nevndarlimur arbeiða fyri, at felagið alsamt ger fleiri tílík tiltøk, sum savna og menna okkum sjúkrarøktarfrøðingar. Umráðandi er eisini, at hesi tiltøk verða hildin kring landið, soleiðis at allir limir kenna, at hetta er teirra felag og síggja tað aftur í nærumhvørvinum. Tættari samstarv við lesandi og lestrarumhvørvi Sjúkrarøktarfrøðisskúli Føroya er okkara eksi stensgrundarlag. Á skúlanum verður nýggjasta vitanin innan okkara yrki funnin fram. Tey lesandi eru spírarnir og hava nógv at geva. Á skúlanum ganga eisini á hvørjum ári ein rúgva av út lærdum sjúkrarøktarfrøðingum, sum nema sær ískoytis- og eftirútbúgvingar. Hetta er, eftir míni áskoðan, ein dýrgripur fyri okkum. Tí vil eg sum nevndarlimur arbeiða fyri, at Felagið Føroyskir Sjúkra røktarfrøðingar í størri mun fær í lag sam starv við skúlan. Framhaldni í Felagnum Føroyskir Sjúkrarrøktarfrøðingar Umráðandi er, at Felagið Føroyskir Sjúk ra røktarfrøðingar hevur eina sterka nevnd. Eg vil fegin vera ein part ur av nevndini, sum setur út í kortið arbeiðið hjá felagnum. Tey fimm árini, eg var á felagnum, hava givið mær holla vitan og barlast og drúgvar royndir innan fakfelags arbeiði. Eisini havi eg skapt mong hent sambond, sum kunnu verða Felagnum Føroyskum Sjúk ra røkt ar frøð ingum at frama. Gott val og góðan aðalfund 9. mars. upplegg til nevndarval Teresa Damgaard- Jarnfoss Navn mítt er Teresa Damgaard-Jarnfoss, og eg eri 41 ár, eri gift og vit eiga 3 børn. Tók prógv sum sjúkrasystir á Hvidovre Sygeplejeskole í nov Eftir lokna útbúgving havi eg arbeitt á tveimum ymiskum deildum á Amager Hospital. Í juni 2003 fluttu vit til Holstebro, og arbeiddi eg á sjúkrahúsinum har, á eini hæmatologiskari deild. 1. feb fór eg undir útbúgving til anestesi-sjúkrarøktarfrøðing á Holstebro Sygehus og varð útlærd 1.feb Arbeiddi á Anestesideildini har árið út. Í 2007 flutti familjan til Føroyar. Fekk starv á G1 á LS og havi arbeitt har síðan. Í løt uni eri eg í avloysarastarvi á anestesideild ini á LS. Loyvi mær nú at stilla upp til nevnd arval ið hjá Felagnum Føroyskir Sjúkra røktar frødingar. Eitt ynski um at gera mun fyri limirnar í felaginum, gera felagið og harvið okkara fak meira sjónligt. Vit eiga í felag at finna okkara fakliga samleika og stoltleika!!! Samfelagið í dag er merkt av fíggj arkreppu og harvið nógvum sparingum. Hettar merkja vit eisini væl sum fakbólk ur. Nógv hevur verið spart hesi [ 12 ]

13 val 2013 KUNNING FRÁ FELAGNUM sein astu árini, og hetta merkist á flestøllum arbeidsplássum hjá okkum sjúkrarøkt arfrøðingum. Meðan stórar sparing ar verða framdar, verða orð sum effek tivitetur, flexibilitetur, bygn að arbroytingar o.s.fr. ofta havd á lofti. Tað er ørkymlandi at síggja, hvussu eitt nú bygnaðarbroytingar innan Heilsu verkið ávirkar okkara fak. Eitt nú kann man undrast á, at sjúkra røkt ar frøðingar verða sagdir úr starvi, serliga leiðandi størvum, fyri at ein annar fakbólkur við nógv minni fakligari vitan verður settur, tí tað er bíligari. Hetta eiga vit ikki at góðtaka! Ber til at spara, uttan at dygdin í arbeidinum versnar? Í gerandisdegnum laga vit okkum til tær broytingar, sum verða álagdar okkum starvs fólki av leiðsluni á staðnum. Hettar eigur tó ikki at verða gjørt á ein slíkan hátt, at grundarsteinurin í okkara faki, nevni liga sjúkrarøktin, verð ur undirmett. Sjúklingurin eigur og skal verða í mið deplinum. Men vandin við oman fyrinevndu hugtøkunum og spar ing um kann verða, at vit missa fokus av sjúk linginum. Hevur sjúklingurin tað ikki gott, hava vit tað ikki gott, og øvut! Eg eri sannførd um, at okkum tørvar nýhugsan og framburð og ikki eiga at renna undan teimum avbjóðingum, sum standa fyri framman. Men tað má ongantídðblíva sjúk lingur in, sum skal gjalda fyri hetta. Við at lata aðrar fakbólkar yvirtaka nógv av okkara arbeiði bíligari, men ikki betri so gera vit eina dáragerð móti okkum sjálvum. Endin kann verða, at tað verdur minni tørvur á okkum sjúkrarøktarfrøðingum. Her kundi Felagið við okkara stóra limaskara kveikt lív v.m.a.: At vit fáa viðkomandi og spennandi fólk at hava fyrilestrar fyri okkara limum, sum kann geva íblástur og gera tað hugaligari. At vit kunna hava evnisdagar, sum eru stílaðir til teir ymisku bólkarnar av sjúkrarøktarfrøðingum. At vit hava fleiri tiltøk fyri at styrkja samanhaldið millum limirnar, og har møgu leiki er at tosa saman. Tað kann vera kjak, framløga av onkrum spenn andi, sum rørir seg innan okkara fak o.tíl. At vit bjóda okkum fram, so onnur síggja, hvat tað er, vit gera. Vit hava í fleiri ár sæð sjónvarpsrøðir, har tað verður fylgt vid ymiskum fólki til arbeiðis. Eg haldi, tað kundi verið áhugavert at sett meira fokus á okkara arbeiði, so onnur eisini sóu, hvat vit gera, og hvussu fjøllbroytt okkara arbeiði er, alt eftir hvar vit arbeida. Sjónlig í gerandisdegnum ikki bert í samband vid sáttmálasamrádingar. upplegg til nevndarval Per Johannesen Eg eiti Per Johannessen, 47 ár, útbúgvin SRF 2000, arbeiði í Heimatænastuni. Eg havi sitið í nevndini í tvey skeið og velji at stilla uppaftur. Eg meti, at tað er umráðandi, at útjaðarin er umboðaður í nevndini, og eisini, at nevndin er samansett av Sjúkrarøktarfrøðingum frá bæði Almannaverki og Heilsuverki. Geo grafisku viðurskiftini gera, at Sjúkra røkt arfrøðingar ofta vegna læknatrot og vantandi ferðasamband standa við eini sera Sum fakbólkur skulu vit gerast sjónligari í samfelaginum, við Felagnum á odda. Vildi ynskt, at okkara fakfelagsumboð vóru meira at síggja í fjølmiðlunum, í almennum kjaki, har tey eisini kunnu verda við til at geva íblástur, bædi politiskt og sosialt. Sum fakfelag eiga vit alla tíðina at arbeida við at menna okkum, at fáa fleiri rætt indi, størri vidurkenning og ávirkan. Eg havi ongar royndir innan fak felagsarbeiði eri púra grøn. Tó havi eg stóran áhuga og mót at átaka mær uppgávuna sum nevndar limur í Felag okkara, vælvitandi, at hetta er ein stór avbjóðing, og eg havi alt at læra. Gott val! stórari ábyrgd, bæði á Sjúkrahúsi og í Heimatænastuni. Tað eru stórar avbjóðingar fyri framman. Samfelagsstruktururin verður broytt ur nógv, og tað fer at raka Heilsuog Almannaverkið. Í hesum sambandi mugu vit tryggja, at Sjúkra røkt ar frøðingar varðveita sáttmálavunnu rættindini. Lønarsamráðingar verða aftur í ár. Til síðstu samráðingar fingu vit hækkað viðbøtur fyri kvøld, nátt og vikuskifti. Eitt av tí, sum nú má takast hond um, er, at stórur partur av lønini hjá Sjúkrarøktarfrøðingum ikki er eftir lønar gevandi. Heilsu- og Almannaráðið eru sera trek at fylgja sáttmálanum, tá tað snýr seg um førleikaviðbøtur. Hetta kunnu vit als ikki góðtaka. Serútbúgving av Sjúkra røkt ar frøðingum má vera ábyrgdin hjá arbeiðsgev ara num. Vit kunnu ikki góðtaka, at arbeiðsgevarin ikki tekur ábyrgd av øllum útreiðslum í samband við tað. Við vón um góðan stuðul. Gott val. [ 13 ]

14 aðalfundurin 9. mars á Hotel Føroyum upplegg til nevndarval Amy Ljósheim Eg eiti Amy Ljósheim. Eri fødd og uppvaksin í Syðrugøtu. Búgvi nú inni á Gøtu í Hoyvík. Eri gift og eigi 3 børn. Havi verið útbúgvin sjúkrarøktarfrøðingur í 20 ár. Arbeiddi øll 90-ini á cardiologiskari deild á Ríkissjúkrahúsinum. Eitt skifti í 1999 og 2000 arbeiddi eg í heimarøktini í Suðurstreymi. Síðani 2000 havi eg arbeitt á Landssjúkrahúsinum, mest innan fyri cardiologi, tó eisini nakað á intensiv og skaðastovuni. Nú arbeiði eg í hjarta rehabi literingini á LS. Eg havi nú verið nevndarlimur í Felagnum Føroyskir Sjúkra røkt ar frøð ing ar í 3 ár. Hetta tíðarskeiðið hevur verið sera avbjóðandi, læruríkt og áhugavert. Havi verið við til samráðingar 2 ferðir, bæði saman við 4 øðrum fakfeløgum, og har vit, sjúkrarøktarfrøðingar, hava verið fyri okkum sjálvar. Báðar ferðirnar høvdu sínar avbjóðingar við sær, og tað havi eg lært sera nógv av. Vit hava gjøgnum hesi 3 árini arbeitt sera nógv við pensjónini fyri at fáa hana flutta til føroyskan veitara, og so ta stóru avbjóðing, tað hevði við sær, at pensjónin brádliga skuldi skattast við inngjald. Umframt hetta hava vit í nevndini havt nógv annað at arbeitt við. So saman um tikið hevur hetta verið ein sera avbjóðandi og lærurík tíð. Vit hava fingið nokkso so nógv á skafti, men nógv er eftir. Og sjálv meti eg, at eg havi nógv eftir, sum eg vil arbeiða fyri. Fyrst og fremst okkara lønarviðurskifti. Vit fingu náttarvaktarviðbótina bæði upp og broytta til seinastu samráðingar. Vit fingu broytt okkara vaktarviðbøtur til %, sum eg meti er munandi betri, tí so hækkar tann viðbótin, samstundis sum lønin hækkar. Eisini eru aðrar broytingar komnar í okkara sáttmála, m.a., at eftirútbúgvingar nú ikki bert eru nevndar í tímatali, men eisini í ECTS stigum. Tað, sum eg m.a. ætli mær at arbeiða fyri, er: At okkara arbeiðsvika verður stytt niður til 39 tímar, so vit koma at arbeiða sama tímatal sum limirnir hjá Starvsmannafelagnum. Og hetta skal broytast, uttan at tað skal kosta okkum so nógv, sum Fíggj ar mála ráðið sigur. Tey vilja hava, at vit fara 2,5 % niður í løn, um okkara arbeiðsvika verður stytt við einum tíma. Men tað kemur ikki upp á tal. At grundlønin fer upp, og at øll okkara skattskylduga løn verður pen sjónsgevandi, eisini tað tímalønta, uttan at tað kemur at kosta fyri okk um. At øll, sum hava tikið Bachelor, skulu hava bachelorløn, óansæð hvørja eftir útbúving ein hevur. At leiðandi sjúkrarøktarfrøðingar og deildarleiðarar fáa meira í løn. At yvirtíðargjaldið fer uppá 100%. At sjúkrarøktarfrøðingar, sum arbeiða á ambulatorium, fara upp í løn. Hetta, tí tað vera altíð sett stór krøv til sjúkrarøktarfrøðingar, sum arbeiða á ambulatoriunum. Mangan er tað yvirlæknaarbeiði, sum verður flutt yvir á sjúkrarøktarfrøðingarnar at gera. Tað krevur jú stóra vitan og drúgv ar royndir á tí fakliga økinum. Í nógvum førum verður eisini latið hesum sjúkrarøktarfrøðingum upp í hendur at stýra heilivági. Tá ið ein sjúkrarøktarfrøðingur hevur arbeitt á einari seingjardeild áðrenn, lækkar lønin við fleiri túsund krónum um nánaðin, og tað er ikki rætt, men sera óvirðiligt. At umstøðurnar hjá sjúk ra røkt arfrøð ingum, sum ferðast uttanlands við sjúklingum, verður betra munandi, bæði tá ið talan er um løn og arbeiðs umstøður. At viðbøturnar fyri eftirútbúgvingar og víðari útbúgvingar verða hækkað ar. Tær flestu viðbøturnar hava staðið í stað í áravís. At samsýningin fyri arbeiði halgidagar verður hækkað. At felagið áhaldandi ávirkar arbeiðsgevararnar soleiðis, at sjúkra røkt arfrøð ingum verður tryggjað góðar og tryggar arbeiðsumstøður alt árið alla staðni, har sjúkrarøktarfrøðingar eru í starvi. At felagið ávirkar arbeiðsgevararnar soleiðis, at teir síggja, hvussu týðandi tað er fyri sjúklingarnar, brúkararnar og samfelagið sum heild, at sjúkrarøktarfrøðingar verða mentir fakliga alla tíðina, og at peningur verður sett ur av til tað. Hetta er í høvuðsheitum tað, sum eg brenni fyri og ætli mær at arbeiða fyri. Eisini vil eg hava mína ávirkan á, at felagið verður sjónligt, og at vísa bæði al menninginum og politikk ar unum á, hvussu týdningarmiklir sjúkra røkt arfrøð ingar eru fyri okkara samfelag sum heild. Gott val. [ 14 ]

15 val 2013 KUNNING FRÁ FELAGNUM upplegg til nevndarval Ása Poulsen Eg havi ikki stillað upp fyrr, men havi altíð havt áhuga fyri fakfelagsarbeiði. Um eg verði vald, vil eg m.a. arbeiða við hesum málum: At vit fáa ein seniorpolitikk. At vit hava eina grundløn. Tað er ein munur í grundlønini á kr. um mánaðin á endalønarstigum hjá okkum við tí gomlu útbúgvingini og bachelor út búgvingini. Lønarstigini hjá okkum við gamlari útbúgving eiga at hækka, ella eiga vit at fáa viðbøtur, so at vit koma upp á hægri endalønarstig. At viðbøtur hækka meira fyri vaktarbeiði, vikuskiftis- og halgi dagsarbeiði. At leiðarar í røktini fáa virðiligari løn. At vit fáa fíggjarligan stuðul at nema okkum ískoytisútbúgving. At vit fáa fleiri eftir- og framhaldsútbúgvingar í Føroyum, og at felagið stuðlar gransking í røktini. At felagið verður meira aktivt, sjónligt og meira opið. At felagið skipar fyri fleiri tiltøkum. T.d skeið fyri vanligar limir um sáttmálan, fyrisitingarlóg o.tíl., so vit eru betur kunnað um okkara rættindi. upplegg til nevndarval Minna Poulsen Eg eri útbúgvin sjúkrarøktarfrøðingur í 1987 og heilsufrøðingur í Eftir lokna útbúving í 1987 starv aðist eg á yms um deildum á LS. Í 1989 fór eg í fast starv sum heimasjúkrarøktarfrøðing ur. Eg havi altið havt stóran áhuga fyri fak felags arbeiði og bleiv tí vald sum álitis umboð. Í hesum tíðarskeiði varð tað tiltikna bilmálið aktuelt og gjørdist til eitt rættarmál, ið felagið vann. Frá 2001 byrjaði eg at starvast sum heilsu frøðingur, og har var eg eisini álitisumboð í nøkur ár. Á báðum starvsøkjunum hevði eg eitt sera gott samstarv við starvsfólkini og leiðslurnar. Eg stilli upp, tí eg vil saman við nevndini í felagnum arbeiða fyri betri arbeiðs-, løn ar- og útbúgvingarumstøðum hjá sjúk ra røktarfrøðingum. Eg vil eisini virka fyri, at tey sum ætla sær at lesa víðari, bæði bachelor og kandidat, skulu hava møguleikan at lesa víðari í Føroyum, og at ráðini skulu sektor ábyrgdast. Eg haldi, at sjúkrarøktarfrøðing ar skulu verða løntir eftir fakligum førleika og ábyrgd, og vil eg tí arbeiða fyri, at løn in verður í samsvari við førleikar nar. Eisini eigur felagið at tryggja, at sjúkra røkt ar frøðingar eiga størvini, har sjúkra røkt krevst, hesum vil eg eisini stríð ast fyri. Umframt hetta fari eg eisini at arbeiða fyri, at sjúkrarøktarfrøðingar fáa ein skip aðan eldrapolitik. Mítt uppskot er, at sjúkra røkt ar frøðing ar, ið eru eldri enn 60 ár, og sum starvast við tungum røktarsjúklingum, skulu hava møguleika fyri at velja at fara niður í tíð uttan at fara niður í løn. Um meg sjálva: Eg eri jalig, ágrýtin og arbeiðssom, eg síggi møguleikar fram um forðingar. Setið tí krossin við meg, og eg vil umboða teg. upplegg til nevndarval Jannet Poulsen Eg eri 38 ár og havi arbeitt sum sjúkrarøkt ar frøðingur síðani Eri út búgvin í Sønderborg. Eg arbeiði í løtini sum deildarleiðari á Føðideildini A2. Eg ynski at silla upp, tí eg vil fegin hava ávirkan á okkara arbeiði og løn. Eg eri kedd og hørm um munin mill um sjúkrarøktarfrøðingar, sum hava Bachelor og sum ikki hava Bachelor, og vil fyrst og fremst arbeiða fyri at javnseta hesar. [ 15 ]

16 aðalfundurin 9. mars á Hotel Føroyum upplegg til nevndarval Ása Samuelsen Eg eiti Ása Samuelsen. Eg eri 40 ár, fødd og uppvaksin í Havn, men eg búgvi nú í Vestmanna. Eg eigi trý børn millum 15 og 20 ár. 17 ára gomul fór eg í læru sum elektrik ari og arbeiddi síðani sum sveinur, til eg 26 ára gomul fór á HF og síðani at lesa til sjúkrarøktarfrøðing. Tá eg fekk prógv í 2004, fekk eg starv á B5/G4 á Landssjúkrahúsinum. Fyrst sum feriuavloysari, tímalønt og so fast starv. Har havi eg so arbeitt síðani. Til G4 hoyra A3 og dagskurður. Í løtuni eri eg í holt við eina framhaldsútbúgving innan sár. Í frítíðini eri eg bólkaleiðari hjá KFUMskótunum í Kvívík. Annars kann nevnast, at eg seinasta val skeið havi sitið í skúlastýrinum í Vestmanna Skúla. Eg havi eitt stutt skiftið sitið sum trygdar umboð og eri nývalt álitisumboð á G4. Áhugin fyri fakfelagsarbeiði hevur, alt tað eg kann minnast, verið har. Av tí, at mamma mín hevur sitið í nevnd og verið forkvinna í fakfelag alla mína tíð, eri eg uppvaksin við at hoyra um ymisk viður skifti á arbeiðsmarknaðinum og sátt mála samráðingar. Styrkin í einum fakfelag er, at limirnir standa saman. Tað er bert, um vit standa saman, at vit eru sterk. Hugsa vit einans um okkum sjálvi sum einstaklingar, so kunnu vit ikki vænta, at onnur hugsa um okkum, tá ið á stendur. Tí er alneyðugt, at vit styrkja samanhaldið í okkara felag. Um vit leita eftir dygdum heldur enn feilum, so gerast vit sterk. Mín meting er, at vit ikki duga nóg væl at krevja sáttmálabundnan rætt. Her hugsi eg til dømis um varningsgjald og matarstøðg. Við hesum meini eg, at vit sum einstaklingar ikki altíð krevja, at arbeiðs gevarin heldur seg til sáttmálan. Hetta kemur ivaleyst ofta av, at limirnir ikki kenna sáttmálan/lógarverkið nóg væl og eisini, at vit ofta hava lyndið til at verða ov eftirgevandi. Her kann felagið gera meira við at upplýsa limirnar um teirra rætt. Eg vil sjálvsagt arbeiða fyri at betra um okkara arbeiðsumstøður og fyri hægri løn. Betri arbeiðsumstøður kosta ikki altíð so nógv. Til dømis rætt til at powernappa á náttarvaktum fyri at betra um okkara heilsu. Lønarmunurin millum sjúkra røkt arfrøð ingar við Bachelor og teir, ið ikki eru Bachelor, býtir okkara felag sundur í tveir bólkar. Eisini hava vit leiðarar og mein iga sjúkrarøktarfrøðingin í sama felag. Orsakað av hesum kann tað viðhvørt kennast sum, at bert ein partur av limunum fær nakran ágóða eftir eitt samráðingarumfar. Tað er ikki altíð, at allir partar kunnu fáast ígjøgnum við samráð ingum. Tað er tí av stórum týdningi, at allir sjúkrarøktarfrøðingar hugsa um at styrkja okkara felag, og at vit fokusera á samstarvið. Um eg ikki fái nakað hesaferð, so má eg duga at gleðast um, at onkur annar fekk betri sømdir hesaferð. So kanska eg standi fyri tørni næstu ferð. Eg vil arbeiða fyri at gera felagið sjónligari í samfelagskjakinum. Hvørja ferð, broyt ingar verða gjørdar politiskt, ið ávirka okkara øki, verður lurtað eftir politik arum og øðrum fakbólkum, uttan at vit, sum arbeiða á økinum, blanda okkum upp í kjakið. Tí er neyðugt, at vit sum fakbólkur og fakfelag taka størri lut í samfelagskjakinum. Ynskiligt hevði verið, um vit kundu fingið inn í sáttmálan, at vit arbeiða triðja hvørt vikuskiftið heldur enn sum nú, har tað í flestu førum er annaðhvørt vikuskifti. Tá ið hetta ber til í útlondum, so má tað eisini bera til hjá okkum. Eg undrist eisini á, at tá skeivir halgidagar fella á sunnudag, er lønin tann sama sum ein og hvønn annan sunnudag. At vera til arbeiðis t.d. jólaaftan kann ikki javnsetast við at arbeiða vanligar sunnudagar. Hetta er ikki í lagi. Gransking uttanlanda vísir, at um vit arbeiða fast náttar- og kvøldvaktir, økist vandin fyri t.d. krabbameini munandi. Fastar náttar- og kvøldvaktir skuldu tí havt styttri arbeiðsviku. Í útlondum, t.d. í Noregi, hevur man valt at løna teimum føstu náttar- og kvøldvaktunum við fullari arbeiðsviku, hóast munandi færri tímar, umframt hægri løn. Gransking vísir, at tað er skaðiligt fyri okkum at arbeiða í skiftisvaktum. Tí er um ráðandi, at vaktarskipanin verður løgd soleiðis til rættis, at hædd verður tikin fyri at avmarka skaðiligu árinini av skiftis vaktum mest møguligt. Skal hetta kunnað nýtast í praksis, er neyðugt at fáa hetta ført inn í sáttmálan fyri at hava nakað at vísa á. Møguleikar okkara fyri skeiðvirksemi og framhaldsútbúgving mugu eisini gerast betri. Vit eru í tí serligu støðu í Før oyum, at vit ikki hava møguleika at hava serlæknar á øllum økjum. Tað hevur tí stóran týdning, at teir sjúkrarøkt arfrøðingar, sum hava hug til tess, fáa møguleikan at nema sær servitan á sínum øki. Hetta er nakað av tí, ið eg vil arbeiða fyri, um eg fái møguleikan at koma í nevndina. Gott val. [ 16 ]

17 val 2013 upplegg til nevndarval Vanja Vestergaard Í januar mánað í ár vóru føroyingar, eins og á hvørjum ári, sera hepnir. Tá fekk enn ein flokkur av føroyingum prógv sum sjúkrarøktarfrøðingar. Hesir sjúkra røktarfrøðingar eru ofta ung fólk, ofta kvinn ur í besta aldri, ið eru við til at halda landi okkara uppi. Føroyar hava tørv á ung um, dugnaligum og vælútbúnum fólki, og ein skuldi tí mett, at samfelagið tók ímóti teimum við opnum ørmum. Tíverri er støðan í dag tann, at okkara nýútbúnu sjúkra røkt arfrøðingar ofta velja at flyta av land inum, tí teir ikki fáa føst størv, samstundis sum vit kunnu dokumentera, at eini 30 fulltíðarstørv ikki verða sett. Arbeiðsgevarar halda aftur við at seta sjúk ra røktarfrøðingar í fast starv og spara tí millum annað eftirlønarútgjaldið til hesar sjúkrarøktarfrøðingar. Eg eiti Vanja Vestergaard, eri 29 ár og útbúgvin sjúkrarøktarfrøðingur á Sjúk ra røktarfrøðiskúlanum í Eftir lokna útbúgving havi eg sum so nógvir aðrir sjúkrarøktarfrøðingar verið í ymiskum vikariatum og havi arbeitt tímalønt á ymiskum deildum á Landssjúk ra húsinum. Tað gjørdist mær skjótt greitt, at eg havi serligan áhugað fyri tí pediatriska økinum, og eg valdi tí í 2011 at fara til Svøríkis at taka eina eitt ára langa framhaldsútbúgving sum barna sjúkrarøktarfrøðingur. Í dag gleðist eg um at hava fingið fast starv á Føði deildini. Eg havi nú í trý ár siti sum nevndarlimur og velji at stilla uppaftur til enn eitt valskeið. Mær dámar sera væl nevndararbeiðið og meti, at eg havi nógv eftir at arbeiða fyri, tí vit hava framvegis eina rúgvu at avgreiða og betra. Orkan hjá nevndini í ár eigur fyrst og fremst at leggjast í fyrireikingarnar til samráðingarnar, ið vera í heyst. Dentur skal sum altíð leggjast á, at sjúkrarøktarfrøðingar fáa hægri grund løn og kvøld- og náttarviðbøtur. Til sein astu samráðingar blivu kvøld- og nátt ar viðbøtur umlagdar til prosent og hækkað ar nakað. Hetta er ein sera positiv gongd, og vit skulu halda fram at hækka tær munandi. Ikki eru tað bert kvøldog náttarviðbøtur, ið eru neyðugar at hugsa um til samráðingarnar. Veruleikin í dag er tann, at landið (Fíggjarmálaráðið) hevur eitt ynski um, at viðbøtur verða burtur. Her er kanska serliga talan um funk tiónsviðbøtur og viðbøtur fyri eftirog framhaldsútbúgvingar. Hetta eru viðbøtur, ið nevndir frammanundan hava stríðst fyri, og sum sjúkrarøktarfrøð ingar ofta hava trupult við at fáa útgoldnar frá arbeiðs gevarum. Funktiónsviðbøtur eru eitt nú leiðaraviðbøtur av ymsum slag. Leið arar eru ofta sjúkrarøktarfrøðing ar, ið eru á sínum endastigi og fáa eina viðbót afturat síni grundløn. Teir uppliva ofta at fáa minni ella stórt sæð somu løn sum onnur starvsfólk, tey hava starvandi hjá sær, hóast ta stóru ábyrgd, teir hava. Tí hevði eitt uppskot verið at fingið funk tións viðbøturnar upp í grundlønina og gjørt ein serligan lønarstiga fyri leiðandi sjúkrarøktarfrøðingar. Hetta hevði hækkað lønarstigan hjá leiðarum og gjørt tað lættari at samráðst hesa løn ina enn hægri. Fer funktiónsviðbótin upp í grundlønina, verður hon sam stundis eftir lønargevandi. Vit skulu arbeiða fram ímóti, at øll lønin hjá sjúkra røkt ar frøðing um gerst eftir løn ar gev andi. Sum nú er, er ein trið ing ur av lønini hjá sjúkrarøkt ar frøð ingur við bøtur, og tær eru ikki eftir løn ar gev andi. Við hesum sigi eg ikki, at vit skulu ganga burtur frá øllum við bótum, als ikki, men har møguleikar eru at betra um umstøðurnar hjá sjúkrarøkt arfrøð ing um, eiga vit at hugsa um tað. Fyri flestu sjúkrarøktarfrøðingar er tað ein partur av arbeiðslívinum at arbeiða annað hvørt vikuskifti. Hetta kann kennast sera bindandi, og nógv høvdu heldur ynskt sær at arbeitt triðja hvørt vikuskifti. Á summum arbeiðsplássum ber til at fáa arbeiðslistan at hanga saman við arbeiði triðja hvørt vikuskifti, um sjúkrarøktarfrøðingar harafturímóti arbeiða 12 tíma vaktir hetta vikuskiftið. Sum nú er, stendur í sáttmálanum, at arbeiðs tíðin hjá sjúkrarøktarfrøðingum er millum 7 og 9 tímar, og at kvøldviðbót verður goldin fyri arbeiði, sum byrjar kl.14 ella seinni. Afturat hesum vilja arbeiðs gevarar ikki geva yvirtíð fyri planlagdar 12 tíma vaktir. Hetta hevur við sær, at um eitt arbeiðspláss hevði prakti serað 12 tíma vaktir, høvdu sjúkrarøkt arfrøðingarnir farið niður í løn. Tí áttu vit í staðin fingið samrátt okkum til betri sømdir í sambandi við 12 tíma vaktir, soleiðis at arbeiðsumstøðurnar hjá sjúkrarøktarfrøðingum verða betrað ar, uttan at teir fara niður í løn. Ynskiligt er, at Felagið Føroyskir Sjúkrarøkt arfrøðingar gerst meira sjónligt. Lim irnir sakna kunning, hetta havi eg ásannað, eftir at eg stovnaði bólkin Sjúkra røktarfrøðingar á Facebook. Heima síða felagsins skal endurnýggjast og brúkast meira aktivt. Millum annað átti javnan at verið dagført, hvussu langt felag ið er komið í ymiskum málum. Gott val. [ 17 ]

18 Ein spennandi tíð fyri framman Vit hava ognað okkum sera góðar førleikar á sjúkra røkt arfrøði skúlanum, men sjúkrarøktarfaklig vitan er ongantíð liðug, men altíð í menning, og læringin heldur fram nú, tá ið vit byrja at arbeiða sum sjúkrarøktarfrøðingar, segði Sunniva K. Olsen m.a. í røðu síni vegna nýklaktu sjúkrarøktarfrøðingarnar Vitan er pallurin forvitni er drívmegin, sigur slagorðið hjá Fróðskaparsetri Føroya. Tað er við sorgblídni, at vit nú enda hendan kapittul á lívsleið okkara. At hava verið lesandi á Sjúkra røkt ar frøðiskúlanum hevur avgjørt verið ein spenn andi, lærurík ur og forvitnisligur kapit tul. Í dag sita vit allar her, nýklaktir sjúkra røkt ar frøðing ar aftan á fýra ár, har vit hava útvegað okk um rúgvis mikla vitan innan sjúk rarøkt. Tá ið vit møttu fyrsta dagin, vóru vit smædnar og hildu kanska mest saman við teimum, sum vit framman undan kendu. Ísurin bleiv tó skjótt brotin, tá ið vit millum annað ein kava dag fóru rústúr til Oyndarfjarðar, har vit sluppu at skreiða úti í kavanum og hugna okkum við góðum mati, víni og spølum um kvøldið. Men umframt hetta lógu nógvar spennandi avbjóðingar fyri framman ígjøgnum tíðina á Sjúkra røktar frøðiskúlanum. Tað arbeiðið, sum kann brúkast, er tað, sum verður gjørt við dugnaligum hond um, stýrt av gløggskygni og inspi rer að av einum kerligum hjarta. Soleiðis segði slóðbrótandi kvinnan innan sjúkrarøkt, Florence Nightingale. Ígjøgnum lestrar tíðina hava vit bæði Travelbee nevnir millum annað, at umsorgan ikki er nakað, ið tú kanst gera teg verdan at uppnáa, men nakað, ið tú hevur uppiborið sum menniskja fingið góða undir vísing í skúla num og góðar prak sis royndir, tá ið vit hava verið í starvsvenj ing. Vit eru upplærdar í human ist iskari menn iskja áskoðan. Her kunnu vit eisini nevna Joyce Travel bee, sjúkra røktarástøðing og eks isten tial ist, sum stórur dentur er lagdur á í undir vís ingini. Travelbee nevnir millum annað, at umsorgan ikki er nakað, ið tú kanst gera teg verdan at upp náa, men nakað, ið tú hevur uppiborið sum menniskja. Sum menn iskja hevur tú eitt virði, ið ikki er tengt at mentanarligum virðum ella dóm um tað er í kraft av sjálvum sær. Ideal ist isku tankarnir hjá Nightingale og Travel bee eru ein góð hjálp framyvir og kunnu gera okkum medvitandi um okkara atferð, tá ið vit skulu arbeiða sum sjúkra røktarfrøðingar. Vit skulu í arbeið inum sum sjúkrarøktarfrøðingar veita nógvum ymiskum menniskjum við ymisk um tørvi sjúkra røkt. Vit hava skrivað fleiri uppgávur, har vit hava víst á, hvat nýggj gransking og ástøði siga. Ávísar próvtøkur hava verið so krevjandi, at nevnast kann, at tvær okkara einaferð brúktu so nógva konsentratión, at tær nærum svímaðu. Men tá var trygt og gott at vera staddur á sjúk ra røkt arfrøðiskúlanum, har bæði floksfelagar og lær arinnur veittu góða hjálp í eini venj ingarstovu við góðum sjúkra seingj um. Vit hava verið í starvsvenjing runt um í Føroyum. Eisini hava nakrar av okkum verið í starvsvenjing uttanlands. Onkuntíð leikti hart á, tá vit skuldu býta praktikkplássini ímillum okkum. Men samanumtikið hava vit verið sera glaðar og væl nøgdar við tey pláss, har vit hava verið í starvsvenjing. Tað hevur verið sera læruríkt og spennandi. Hendan seinasta tíðin hevur eisini verið spennandi, vit hava allar sæð fram [ 18 ]

19 nýklaktir sjúkrarøktarfrøðingar Aftast, frá vinstru: Angela Mørk, Sólvá Klode, Maria Magnussen, Hjørdis Janusardóttir Johannesen, Armgarð Arnbjarnardóttir á Regni, Sunniva K. Olsen, Diana Johannessen, Ragnhild I. Rubeksen, Kristina Viderø Nysted, Martha Sigurstein, Elisabeth Michelsen Hjaltalin, Angilie Joensen, Sunfríð Simonsen, Kristina Poulsdóttir, Rigmor S. Fonsdal, Sólrun Annika Borgarlíð, Oddvør Simonsen, Winnie D. Poulsen, Borghild J. Fagradal, Ragnhild Djurhuus, Ragnhild Mørk til hendan dagin, tá prógvini, sum vit hava arbeitt fyri í fýra ár, skuldu hand ast. Vit hava skrivað spennandi bachelor ritgerðir, sum hava verið við komandi vitan viðvíkjandi sam felags ligu umstøð unum innan sjúk ra røkt í Før oyum. Kom bi na tión in av sjúkra røkt ar frøði ligum lesnaði og starvs venjingum hevur givið okkum góð evni til at skyna á og meta um ymisk ar møgu ligar framferð ar hættir og ymisk ar møgu ligar loysn ir á sjúk rarøktarfakligum iva málum. Tað er nú ikki bert tað ástøðiliga og praktiska, ið hevur ment okkum hesi At møta hvørjum øðrum við virðing og forstáilsi er nakað, sum er týdningarmikið at taka við sær, nú farið verður hvør sínar leiðir, út í arbeiði ella víðari at lesa ár ini. Vit hava eisini skapt sera góð vinarbond. Allar eru vit ymsa staðni frá í Før oyum. Umframt mið staðarøkið, eru málføri úr Norðoyggjunum, Sand oynni og Suðuroynni um boðað í flokk inum. Vit eru ymsa staðni staddar í lív inum. Nakrar av okk um hava mann, børn og egið hús, meðan aðrar enn búgva heima hjá foreldr unum. Aldurin hjá okkum er frá 24 til 36 ár. Vit kunnu sigast at vera sera ymiskar, men allar hava vit valt at blivið sjúkrarøktarfrøðingar, so okkurt hava vit til felags. Samanhaldið í flokkinum hevur verið í topp. Vit hava havt floksveitslur, bindiklubbar og verið útferðir saman. Tann góði stemningurin, um tað so hevur verið í skúlatíð ella í øðrum høpi, ger, at man følir seg væl virda og góðtikna. At møta hvørjum øðrum við virðing og forstáilsi er nakað, sum er týdningarmikið at taka við sær, nú farið verður hvør sínar leiðir, út í arbeiði ella víðari at lesa. Skúlin hevur verið góður, og av tí, at skúlin er lítil, og tað eru fáir lærarar og lesandi, ger, at man kennir hvønn annan væl. Hetta halda vit er sera positivt. Tað kennist gott og heimligt at vera lesandi á sjúkrarøktarfrøðiskúlanum. [ 19 ]

20 Vit vilja fegin takka øllum fantastiska góðu lærarum. Tit eru øll sera dugnalig, tit fyrireika tykkum væl til undirvísingina, og eisini vísa tit stóran áhuga í at práta við okkum aftan á skúlatíð. Vit takka skrivarunum, tit hava eitt stórt arbeiði við at halda skil á øllum pappírunum, og samstundis hava tit tíð til at vera blíðar við okkum. Reingerðardamurnar eiga eisini eina stóra tøkk fyri at gera reint og eisini at taka sær stundir til eitt gott prát við okkum. Vit takka starvsfólkum úti í klinikkunum, ið hava tikið væl ímóti okkum og verið við til at ment okkara royndir í praksis. Heimafronturin verður heldur ikki gloymdur, tit hava havt gott tol og verið stuðlandi, tá ið á hevur staðið. Annars øll onnur, sum vit hava havt við at gera, takk fyri. Nú byrjar ein nýggjur kapittul í lívi okkara. Næstu ferð vit fara í hvíta arbeiðsbúnan, verður tað ikki sum lesandi, men sum sjúkrarøktarfrøðingar. Vit standa við ábyrgd, ábyrgd av at veita sjúkrarøkt og umsorgan til menniskju, sum hava tað fyri neyðini. Vit hava ognað okkum sera góðar førleik ar á sjúkrarøktarfrøðiskúlanum, men man má samstundis hava í huga, at sjúkrarøktarfaklig vitan er ongantíð liðug, men altíð í menning, og at læringin eisini heldur fram nú, tá ið vit byrja at arbeiða sum sjúkrarøktarfrøðingar. Tað ligg ur ein spennandi tíð fyri framman. Bestu ynski til tykkum øll. Takk fyri! Ein spennandi tíð fyri framman Vit hava ognað okkum sera góð ar førleikar á sjúkrarøktarfrøðiskúla num, men sjúkrarøktarfaklig vitan er ongan tíð liðug, men altíð í menning, og læringin held ur fram nú, tá ið vit byrja at arbeiða sum sjúkrarøktarfrøðingar, segði Sunniva K. Olsen m.a. í røðu síni vegna ný klaktu sjúkrarøktarfrøðingarnar Nógv fólk vóru komin saman at heilsa uppá og heiðra nýklaktu sjúkrarøktarfrøðingarnar Súsanna M. Mortensen, deildarleiðari, handar Sunnivu K. Olsen prógvið Mynd: Tórfinn Smith Mynd: Jógvan Horn Mynd: Tórfinn Smith Umboð fyri felagið heilsaðu uppá teir nýklaktu sjúkrarøktarfrøðingarnar [ 20]

21 nýklaktir sjúkrarøktarfrøðingar KUNNING FRÁ FELAGNUM Æna Reinert og Hansa Christiansen, frá umsitingini, Vanja Vestergaard, nevndarlimur, og Óluva í Gong, forkvinna, saman við Jónvør Christiansen, sjúkrarøktarfrøðingi, sum var gestarøðari Røða í sambandi við prógvhandan hjá sjúkrarøktarfrøðingum 16. januar 2013 Mynd: Tórfinn Smith Sjúkrarøktaryrkið er sera fjøltáttað Tað eru nógvir vegir, ein kann fara. Felags er tó, at arbeiðið og avbjóð ing in sum sjúk ra røkt ar frøð ing ur er um sorgan fyri menniskjum í ymiskum lívs skeið um, segði Jónvør Christian sen, sjúkra røkt ar frøð ing ur í gesta røðu sini Góða samkoma, góðu sjúkra røkt arfrøð ingar, familja og lærarar! Tað er mær ein stór gleði at røða fyri tykkum hendan serstaka dagin í lívi tykkara, nú tit eftir virkið arbeiði, nógvan lesnað og bachelorritgerð standa við próvnum í hondini. Eg veit, at tit hava lagt nógva orku í tað prógv, sum tit standa við í dag. Og hugsa tit um fyrsta dagin, tit settu fótin inn um dyrn ar á Sjúkrarøktarfrøðiskúlanum, kunnu tit ivaleyst ásanna, at tit hava verið í eini munadyggari menningar- og lærutil gongd hesi 4 árini. Skulu vit føra tað yvir á vísindaástøði, har vit nýta hermeneutikkina sum fatanarkarm, kunnu vit siga, at tykkara forfatan og bak grundsvitan var ein avmarkað fatan, sum tit hava sett í spæl, og ígjøgnum lesnað, undirvísing og orðaskifti við lærarar, floksfelagar og á praktikkplássum í ymisk um praksis felagskapum hava tit fingið nýggjar fatan ir. Og munnu tykk ara nærmastu ikki eisini hava tikið lut í tykkara spurdómum. Tann her men eut iski spiralurin hevur verið fyri nógv um snúningum hesi 4 árini. Tit hava fingið nógvar nýggjar fatanir, og tykk ara sjón ar ringur innan heilsuvísindi er mun andi víðk aður. Tann vitanin, tit hava í dag, er útgangs støði fyri nýggjari og størri fatan, [ 21 ]

22 Sjúkrarøktaryrkið er sera fjøltáttað nú tit skulu út at arbeiða sum sjúkrarøkt ar frøðingar. Og møguleikarnir fyri menn ing innan sjúkrarøkt eru óenda lig ir, eins og tann hermeneutiska fatan ar tilgongdin er endaleys. Sjúkrarøktaryrkið er sera fjøltáttað, og tað eru nógvir vegir, ein kann fara. Felags er tó, at arbeiðið og avbjóðingin sum sjúkrarøktarfrøðingur er umsorgan fyri menniskjum í ymiskum lívs skeið um. Sjúk ra røkt til nýføðingar, børn, ung, vaksin, miðaldrandi og gomul eru alt týdn ing ar miklir tættir í okk ara yrki. Eftir sum eldraøkið er tað, sum hevur mín ser liga áhuga, fari eg at royna at vísa á, hví eldra økið eigur at verða eitt inn satsøki fyri framtíðar sjúkra røkt ar frøðingar. Gerontologi og geriatri Týdningarmikið fyri tey, sum arbeiða innan heilsu- og sjúkrarøkt og á eldraøki num er at skilja, hvussu aldurs býtið fer at broyt ast næstu ártíggjur. Tað verða tey eldru, sum fara at nýta stóran part av veittu sjúkrarøktini. Høgur aldur er tann sterk asti vágafaktorurin fyri sjúkdómi og deyða. Eg havi síðstu 10 árini arbeitt á eldraøki num, og í fjør vár hevði eg møguleika at taka skeið í gerontologi, læruni um eldri, á Sjúkrarøktarfrøðiskúlanum. Eg fegnist um hesar møguleikar fyri fakligari menn ing á eldraøkinum í Føroyum, og skal skúlin hava tøkk fyri at skipa fyri slíkum skeiðum. Eldraøkið hevur verið eitt lágstatus øki, bæði innan sjúkrarøkt ar frøði og læknafrøði, og júst slík initi ativ at bjóða fakliga menning er við til at gera tað meira dragandi at arbeiða á eldraøkinum. Eldraøkið er eitt sera spennandi øki, og við breiðu út búgvingini í heilsuvísindum og sjúkrarøkt arfrøði er eitt gott grundarlag lagt fyri, at sjúkrarøktarfrøðingar kunnu gera mun bæði í útinnan av sjúkrarøkt til eldri og í gransking, sum kann svara nógvum ósvaraðum spurningum. Við demografisku broytingunum í huga er týdningarmikið, at tey eldru verða so sjálvhjálpin sum møgu ligt. Gransking á eldraøkinum í Norð ur lond um vísir, at eldri fáa óhóskandi viðgerð og gerast sjúk ari av hesi orsøk. Í Svøríki hava kanningar víst, at 15-40% av inn leggingum av eldri skyldast óhósk andi heilivági 1. Sum heild er tørvur á gransk ing og vitan á nógvum økjum, tá tað kemur til eldrasjúkur. Í Føroyum er ongin serlækni í geriatri, hóast tey eldru telja lutvíst nógv ar sjúkrasengur á sjúkrahúsunum. Samanlíknað við servitan í sambandi við børn eru fleiri barnalæknar í Føroyum, og fleiri sjúkrarøktarfrøðingar, eitt nú heilsufrøðingar, eru serútbúnir viðvíkj andi børnum. Tað er sera gott og neyð ugt, at so er. Líknandi møguleikarnir fyri menn ing innan sjúkrarøkt eru óenda lig ir, eins og tann hermeneutiska fatanartilgongdin er endaleys menning hevur vantað á eldra økinum. Fyrr vóru lut víst fleiri børn enn vaksin, men nú og í framtíð ini verða fleiri eldri. Aldursbroytingar í sær sjálvum eru van liga av góðum slag (ikki illkynjað) og avmarka ikki førleikan stór vegis. Trupul leikin hjá tí vaksandi skaranum av eldri er ikki aldurin í sær sjálvum, men sjúka, sum kemur við aldrinum, og sum avmarkar før leikan. Frísk eldri 1 Odar-Cederlöf et al., 2008; Fryckstedt & Asker-Hagelberg, 2008 hava vanliga ikki tørv á medisinskum og sosialum tæn ast um og eru sjálvhjálpin langt upp í árini. Av bjóðingin er tey elstu, tí tey fáa ofta fleiri sjúkur samstundis. Vitan um vanligar aldursbroytingar er sera týdningarmikil, ikki minst fyri at skilja vanligan aldurdóm frá sjúku. At viðgera aldursbroytingar í tí trúgv, at tað er sjúka, er at útseta tann einstaka fyri óneyðugar vandar. Ikki at viðgera sjúkur hjá eldri í tí trúgv, at tað eru aldurs broytingar, gevur verri lívsgóðsku, óneyð uga líðing og ber í sær, at tey verða meira bundin av hjálp. Sjúkrarøkt til eldri, sum hava fleiri sjúkur samstundis, krevur høgan fakligan førleika og vitan á nógvum økjum og um nógvar sjúkur. Sjúkrarøktarfrøðingar skulu kunna handfara multisjúkur og megna at loysa kompleksar sjúkra røktar uppgávur, so tey gomlu fáa rætta viðgerð og røkt, so tey ikki gerast sjúkari enn neyðugt. Harafturat eigur at verða lagd ur dentur á primera, sek und era og tertiera heilsufremjan og sjúku fyri byrging. 2 Tað er týdningarmikið at hava vælvirk andi sjúkrahús, sum geva eina munadygga við gerð eisini til eldri, men dentur eigur eisini at verða lagdur á heilsu fremj andi til boð til heimabúgvandi, tí tað er heima, vit liva okk ara lív. Tað er ein sannroynd, at tað eru bert fáar dagar av lívinum, vit eru á sjúkra húsi. Eg havi sjálv starvast nógv ár á sjúk rahúsi, og eg eri sera glað fyri tann førning í sjúkrarøktarfrøði, eg havi Gransking á eldraøkinum í Norð ur lond um vísir, at eldri fáa óhóskandi viðgerð og gerast sjúkari av hesi orsøk 2 primer, at fremja heilsu og fyribyrgja, at sjúka uppstendur, b) sekunder, at uppspora og viðgera sjúku tíðliga, c) ter tier, at forða fyri afturstigi ella at sjúka versnar [ 22]

23 nýklaktir sjúkrarøktarfrøðingar fingið har. Í tí hvíta búnanum á sjúk rahús inum er kanska ikki so ringt at fáa eyga á, hvør sjúkrarøktarfrøðingurin er. Sum sjúkrarøktarfrøðingur á pri mera økinum, skal ein kanska finna ein annan samleika. Havi onkuntíð fingið spurningin í mínum arbeiði sum sjúk ra røktarfrøðingur millum eldri í komm ununi, tá tað nú fyrst og fremst er sam talan, sum er amboðið, tá ið arbeiðið verður útinnt: Arbeiðir tú ikki long ur sum sjúkrasystir? Sjúk ra røkt er so nógv, og al samt nýggir tættir gera seg galdandi í yrkinum, eins og samfelagið broytist. Minnist frá heim bygd ini heilsupersónin í bygdini, sproytu konuna, sum gav bygd ar fólkinum injek tiónir av penisillini. Ymiskt er broytt síðan tá. Tøknin og nýggir útbúgvingarmøguleikar Hvønn dag hoyra vit um týdningin av at hava møguleika at fáa útbúgvingar í Føroy um. Tøknin ger tað møguligt í dag at kunna taka víðari útbúgving, meðan ein er búsitandi í Føroyum. Í heyst hevði eg møguleika at taka skeið í geriatri, læran um sjúku hjá eldri, á Ørebro universiteti í Svøríki. Fyrilestrar blivu lagdir út á net ið hjá lesandi, og so kundi ein sita í frið og náðum heima og lurta eftir undirvísing í geriatri. Eina ferð um vikuna kundi ein fáa webundirvísing og taka lut í bólkaarbeiði á netinum. Skeiðið end aði við, at skrivlig uppgáva skuldi lat ast inn, og so ein skrivlig próvtøka á 7 tímar. Hetta eru framúr møguleikar, sum kunnu viðmælast henni og honum, sum ynskir at fáa øktan fakligan førleika. Epital og tøkni Nýggja tøknin letur eisini upp fyri øðrum háttum at útinna sjúkrarøkt. Sjúklingurin er sjálvur stjóri í framtíðarheilsuverkinum, Sjúklingurin er sjálvur stjóri í framtíðarheilsuverkinum, har bæði yvirvaking og viðgerð fer at vera framd í heiminum hjá sjúk ling inum har bæði yvirvaking og viðgerð fer at vera framd í heiminum hjá sjúklinginum, stóð at lesa í grein í Sygeplejersken (Nr. 12, 2012). Epitalið (mótvegis hospitalið) er eitt av svarunum til framtíðar heilsuverk, har fleiri sjúklingar verða viðgjørdir í egn um heimi. Sjúk lingur in við eitt nú KOL fær ein telduskíggja og kann samtala við heilsustarvsfólk gjøg num netið. Hann mát ar puls, tem pera tur, ilt upptøku, lungna funk tión og admini strer ar heili vágin sjálv ur. Hann kann ígjøg num Skype tosa við heilsu starvs fólk eftir tørvi. Hetta skal so fyribyrgja innlegging á sjúkra hús við tað, at við gerð kann verða sett í gongd, beinanvegin tekin er um lungna bruna til dømis. Etikkur Tøknin gevur møguleikar, og ein kann gerast bergtikin av tøkn ini og teimum stóru sam skiftismøguleikunum, s u m fi n na s t. Jacob Birkler skrivar í Kristi ligt Dag blad 4. Juni 2012: 3 Vit samskifta meira enn nakran tíð. Men tað er fjarsam skifti. Vit hava skapt ein tal gild antøkniligan heim, har vit al samt stremba eftir sambandi. Men tað er eitt tøkni ligt samband og ikki eitt bein leiðis menn iskjaligt samband. Greinin er um samskiftismøguleikar 3 Vi kommunikerer mere end nogensinde. Men det sker på afstand. Vi har skabt et digitalt-teknologisk univers, hvor der konstant stræbes efter forbindelse. Men der er tale om en teknologisk forbindelse og ikke en direkte menneskelig kontakt. hjá nútíðar menniskjum sum heild við fartelefon, teldu o.t. uttan menniskjaligt samband, men vit kunnu eisini føra tað yvir á tøkni og nútíðar sjúklingatænastur. Týdningarmikið er at vera tilvitað um, at vit hava tørv á menniskjaligum nærsambandi og eygnasambandi. Tað er í sam veruni við onnur menniskju, at vit verða brýnd sum medmennskju. Vit eiga at taka av teimum møguleikum, sum tøknin gevur, men vit eiga eisini at vera varin, um tøknin er til bága fyri virðismikið menniskjaligt samband millum sjúk ling og sjúkrarøktarfrøðing. Fer tann tøkniliga menningin at vera svarið á framtíðar tænastur til eldri? Nógv verður granskað á hesum øki, og hetta eru spurningar, vit eiga taka støðu til. Nær er tøknin til gagn, og nær voldir hon skaða, eru etiskir spurningar, vit eiga at skifta orð um. vit hava brúk fyri tykkara vitan og eg fari at eggja tykkum til at gea av tykkara forningi og koma við nýggjari vitan í samtalu á arbeiðsplássinum Endi Tað verður spennandi hjá tykkum at royna flogið. Í praksis eru óenda ligir møgu leikar fyri menning. Tit hava fingið før leikan at leita eftir gransking innan sjúkra røktarfrøði og annan fróðskap. Vit hava brúk fyri tykkara vitan, og eg fari at eggja tykkum til at geva av tykkara førningi og koma við nýggjari vitan í samtal um á arbeiðsplássum. Hjálpið til, at orða skiftið verður litríkt og avbjóðandi, soleiðis at vit øll mennast. Sum orðatakið sigur, teir nýggju kustarnir feia betur, men teir gomlu finna betur krók arnar. Vit hava brúk fyri hvørjum øðrum! Eg ynski tykkum blíðan byr á tykkara yrkis leið! Hjartaliga til lukku við próvnum! [ 23 ]

24 fleiri spennandi bachelor-uppávur Samandráttir frá ritgerðum Hvørt ár verða fleiri sera áhugaverd ar bachelorritgerðir skrivaðar av før oy sk um sjúk ra røktar frøðingum. Eisini verða nakrar master ritgerðir skriv aðar. Í fyrstu roynd okkara at byrja henda nýggja tátt í Vøku, verða samandráttir frá tveimum bachelor ritgerðum lagdir fram. Rit gerð irnar eru skrivaðar í 2010 og í Uppliving av ábyrgd hjá AV VArð ANdi hjá minnisveikum. Ein kvalitativ metasyntesa (2011) Í Skorini, Maria Tey avvarðandi eru ein týðandi liður í røktini av minnisveikum og hava ofta stóra ábyrgd av tí minnisveika. Tí er umráð andi hjá sjúkrarøktarfrøðingum at skilja støðuna og tørvin hjá teimum avvarð andi fyri at kunna veita teimum hjálp. Spurdómsorðingin er: Hvussu upp liva avvarðandi at hava ábyrgd av minnis veikum í egnum heimi? Endamálið í hesi uppgávu er at greina upplivingarnar hjá teimum avvarð andi úr einum fenomenologiskum og hermeneutiskum sjónarhorni. Endamálið er eisini at finna fram til, hvussu vit ígjøgnum hesar upplivingarnar kunnu menna sjúkrarøktina bæði til frama fyri tey minnisveiku og tey av varð andi. Niðurstøðan er: Tær positivu upp liv ingarnar um sorgan, kærleiki, gleði, nøgd semi og virð ing eru ein inte grer aður part ur av at hava ábyrgd. Tætt tilknýti millum avvarðandi og minnis veik skapar eitt sterkt ynski um at vísa ábyrgd. Ógrundaðar ákærur føra til strongd og niðurbróting av sjálvsmynd. Upplivingarnar av strongd vóru fysiskar, psykiskar og eksistentiellar. Ábyrgdin førdi til máttloysi, serliga tá tey avvarðandi noyddust at yvirtaka tann minnisveika sum persón. Avvarðandi upplivdu ymisk sløg av missi: at missa líðandi, at missa persónin áðrenn hann doyr, at missa við lætta og at missa við skuldarkenslu. Vreiðin var torfør at tulka sum signal, og skuldarkenslan kundi upplivast sum vónloysi. Hetta gevur okkum nýggja fatan av ábyrgd hjá avvarðandi og av møguleikum at fremja betri sjúkrarøkt. Leitorð: Dementia, family caregivers, re sponsi bility, experiences, quality of life. Liðugt medisinskt við GJørdir sjúklingar á medi Sinskum deild UM (2010) Nørspang Beinta, Carlsen Vanja, Petersen Maria K. Evnið í hesari ritgerð snýr seg um røkt til liðugt medisinskt viðgjørdar (LMV) sjúk lingar, og um hvørjar avbjóðingar vísa seg í røktini til hesar. Spurdómsorðingin ljóðar soleiðis: Á hvørjum økjum meta sjúk ra røktarfrøðingar, at tørvirnir hjá LMV sjúk lingum verða nøktaðir? Hvørjar avbjóð ingar meta tær eru í røktini til LMV sjúk lingar, og í hvønn mun hava karmar, sum avbjóðing, ávirkan á røktina? Endamálið er at lýsa røktina til LMV sjúklingar, og hvørjar avbjóðingar kunnu vísa seg her. Eisini er endamálið at varpa ljós á LMV sjúklingar við einum sjúk ra røktarfakligum sjónarhorni, og har við kunna skapa eina refleksjón um út intu sjúkrarøkt til henda sjúklingabólk. Enda málið er eisini at skapa eina breiðari fatan av, hvat ger seg galdandi í røktini til LMV sjúklingar. Tilgongdin í ritgerðini er hermen eutisk, har háttalagið er kvalitativt fokus bólkainterview við tríggjar sjúk rarøktarfrøðingar frá tveimum medi sin skum deilum. Ástøðið hjá Merry E. Scheel um inter ak tionella sjúkrarøktarpraksis og ástøðið hjá Jürgen Habermas um system verð og lívsverð vórðu nýtt til at greina og tulka við. Niðurstøðan var, at sjúkra røktar frøð ingarnir mettu, at fokuserað varð mest á ta likamligu røktina, t.v.s. ta kognitivt-instrumentellu røktina, og at avbjóðingarnar, sum vístu seg, vóru vantandi tíð, orka, normering á deild ini og fysiskir og fíggjaligir karmar. Harafturat vístu avvarðandi og samstarv við læknar seg at verða avbjóðingar, ið fylla nógv í røktini. Leitorð: Liðugt medisinskt við gjørdir sjúklingar, røkt, tørvir, av bjóð ing ar, karmar, interaktionell sjúk ra røkt arpraksis, systemverð og lívsver ð. [ 24 ]

25 rættur kostur KUNNING FRÁ FELAGNUM Yvirskipaða málið: At sjúklingurin kemur sum skjótast fyri seg aftur Orð og mynd: Tórfinn Smith Tað er ein sannroynd, at fólk, sum eru illa sjúk, hava brúk fyri orkuríkum kosti, og tí hava tey á B6 á Landssjúkrahúsinum í fleiri ár kostscreenað sjúklingar fyri at tryggja sær, at hesir sjúklingar fáa tann kost, teimum tørvar. Ring sjúka økir um orkutørvin hjá sjúklinginum, men hóast tað minkar matarhugurin, og tí mugu hesir sjúklingar ikki lætna, hóast tey annars viga ov nógv hava ov høgt BMI, tí tá minkar vøddamongdin heldur enn feittið, og fólk hava tá longri tíð um at koma fyri seg aftur. Sonja Nielsen, leiðari á B6, sigur, at kost screeningin sigur teimum, hvørjir sjúk lingar eru í vandabólki fyri at fáa ov lítla orku og lætna, og hvønn tørv á kosti sjúklingurin tí hevur. Tá tað er staðfest, hevur mannagongdin annaðhvørt verið tann, at tey á deildini við síni fakligu vitan og tí, køkurin kann bjóða, hava sett kostin saman. Hin møguleikan, tey hava brúkt, er at lata ein kostfrøðing gera eina serliga kostætlan til hvønn einstakan sjúkling, sum hevur tørv á tí, alt eftir hvat kostscreeningin avdúkar. Soleiðis hava tey gjørt í longri tíð, sigur Sonja, sum leggur afturat, at tað hevur verið rættiliga umfatandi hjá køkinum er gera serkost til fleiri. Spurningurin er, um ikki flestu av sjúk lingunum á B6 hava tørv á orku rík um kosti og munandi færri, sum ikki hava tørv á øðrum enn vanligum sjúkra húskosti. Og so er spurningurin, um tað ikki hevði verið bæði betri og einfaldari at latið øllum sjúklingum orkuríkan kost sjálvandi við ávísum undantøkum. Tey eru tí nú farin undir eina kann ing, sum skal vísa, um tey hava rætt í tí, sum tey nú hava varhugan av. Kann ingin fer fram á tann hátt, at tey máta BMI, vøddamegi og feittprosent við inn legging, einaferð um vikuna, meðan sjúk ling urin liggur á sjúkrahúsi, og so aftur, tá hann verður útskrivaður. Hendan kanning verður gjørd av 100 sjúklingum, sum kanningartíðina fáa tann kost, teir fáa í dag. Síðani fara tey at leggja kostin um til orkuríkan og at gera ta somu kanningina av 100 aðrar sjúklingar, fyri at síggja hvørja ávirkan tað hevur. Sonja Nielsen, deildarleiðari á B6, Landssjúkrahúsið At fíggja kanningina hava tey søkt um stuðul úr ymiskum grunnum. Sonja Nielsen sigur, at yvirskipaða málið við átakinum er at minka um tær av leið ing ar, bráðfeingis og/ella álvarslig sjúka hevur, so sjúklingurin harav kemur fyri seg skjótari. Fyri køkin verður tað iva leyst eins gott at gera orkuríkan kost til øll, heldur enn at gera ymiskar kost ætlanir. At enda heldur Sonja, at hetta mennir dygdina í innleggingini og sjúkra røktini, sum økir lívsgóðskuna og re habi lit eringina, og vónandi eisini styttir um inn leggingartíðina, og tað gagnar fyrst og fremst sjúklinginum og kemur ivaleyst eisini sjúkrahúsinum til góðar. [ 25]

26 Nýggja eftirlønarloysnin og ymisk viðkomandi eftirlønarviðurskifti Felag okkara hevur í longri tíð fylgt neyvt við arbeiðinum hjá landsins leiðslu at gera eina pen sjóns nýskipan. Eftir at skattalógin varð broytt við tí úrsliti, at PKA ikki longur megnar at taka ímóti okkara pensjónsinngjøldum, fór Felagið Føroyskir Sjúk rarøktarfrøðingar miðvíst í gongd við at leita eftir nýggjum eftir lønar veit ara. Greinarnar í hesi Vøku um hetta evnið greiða frá hesum arbeiðinum. Harumframt greiða greinarnar millum annað frá, at nýggj eftir løn arloysn verður hjá LÍV, hvat nýggja eftir løn arloysnin fevnir um og eisini, hvat verandi limir, sum hava eina uppsparing í PKA, skulu hugsa um. Viðurskifti at hugsa um, tá nýggj eftirlønarloysn skal finnast Ein samlað eftirlønarloysn er van liga bygd upp av trimum lutum. Hesir eru sam lagstrygging, eisini kallað bólkatrygg ing, trygging við óarbeiðs føri og uppsparingarparturin. Sam lags trygg ingin fevnir aftur vanliga um eina lívstrygging og eina trygging, ið rindar pening til tann tryggj aða, um hesin fær eina sokallaða hættis liga sjúku. Fyrimunir við samlagstrygging Fyrimunurin við eini samlagstrygging er millum annað, at limirnir í felagnum kunnu koma í skipanina uttan læknaváttan, og at kostnaðurin er munandi lægri, enn um lim ir nir vóru tryggjaðir sum einstaklingar. At hugsa um viðvíkjandi einari lívstrygging Viðvíkjandi lívstryggingini eru ávís viðurskifti, ið hugsast mugu um. Um lim ur doyr, verður upphædd goldin til hjúna felaga ella næsta avvarðandi, um eingin hjúna felagi er. Tó er eisini gjørligt at ein lívstrygging umframt útgjald til t.d. hjúna felaga rindar upphædd til børnini, um limur doyr. Serliga ógift pør mugu hugsa seg um Er støðan tann, at limur livir í ógiftum parlag við felags børnum, kann útgjald frá lívstrygging til børnini vera ein óheppin støða. Um vit sum dømi hugsa okkum, at eitt ógift par eigur eini hús, sum hava eitt frívirði, verður tað eitt krav, at búgvið verður gjørt upp, um limurin, sum í hesum dømi hevur nevndu lívstrygging, doyr. Partur av frívirð inum skal síðani (og tað er ikki eitt val) rindast til børnini, samstundis sum tey fáa útgoldið lívstrygging. Eru børnini ung og tískil ómyndug, er peningurin frá lívstryggingini heldur ikki tøkur, fyrr enn børnini gerast myndug. Úrslitið er, at makin, sum situr eftir limin við lívstryggingini, fær økta skuld, samstundis sum børnini gerast peningaliga ríkari. Hetta er sera óheppið fyri makan, ið situr eftir, og kann gerast ein fíggjarlig vanlagna fleiri verulig dømi eru um hetta. Tískil er tað ein betri loysn at strika útgjald ið frá lívstryggingini til børnini og afturfyri hækka lívstryggingina til sjálvan makan. Hetta er samstundis ein bíligari tryggingardekningur, og tann, ið hevur tørv á peninginum í sorgarstøðuni, har maki doyr, fær sjálvur peningin. Við hægra útgjaldinum hevur makin, ið situr eftir, nú betri fíggjarligt rásarúm, enn við hinari loysnini, og hevur betri møguleika at taka sær av børnunum. Tað, børnini hava tørv á, er jú ikki peningur, ið heldur ikki er tøkur, men hinvegin eitt foreldur, [ 26 ]

27 Eftirløn KUNNING FRÁ FELAGNUM Mynd: Tórfinn Smith Heini Lützen frá LÍV fremst á myndini ið veruliga kann taka sær av teimum og hevur rímiligar fíggjarligar fortreytir til tað. Dekningur við hættisligari sjúku eisini týdningarmikil Hin luturin í samlagstryggingini er dekning urin við hættisligari sjúku. Lítil munur, um nakar, er frá einum tryggingarfelag til annað, hvørjar sjúkur eru á listanum yvir hættisligar sjúkur. Høvuðsreglan er, at um limur fær staðfest eina av sjúkunum á nevnda lista, fær limurin eina eina ferðupphædd útgoldna, ið t.d. liggur um kr Jú hægri dekningur verð ur keyptur, tess dýrari er tryggingin. Hendir vanlukkan, og limur fær eina av hættis ligu sjúkunum, kann tað gerast kostn aðarmikið at fáa viðgerð, serliga um viðgerðartíðin er long. Tískil er tað góð hjálp at fáa slíkt útgjald, soleiðis at fíggjarligu avleiðingarnar av sjúkuni verða avmarkaðar. Hugsa um børnini viðvíkjandi hættisligari sjúku Eins og við lívstryggingini er tað eisini møgu ligt viðvíkjandi hættisligari sjúku at tryggja børnini. Her eru ikki somu vansar galdandi sum við lívstryggingini, og har umframt er hendan trygging sera bílig fyri barn hjá limi. Tí er skilagott Í løtuni eru hesar sjúkur fevndar av tryggingini hjá LÍV: Illkynjaða krabbameinssjúku (cancer) Blóðtøpp í hjartanum (hjartainfarkt) Bypass-skurðviðgerð ella ballónvíðkan fyri krúnu lív æðra kálking Hjartaloku-skurðviðgerð Lívshóttandi óregluligur pulsur, við ísetan av ICD-eind (hjartakvikli) Aorta sjúka (Sjúka í meginlívæðrini) Slag (Heilabløðing / blóðtøppur í heilanum) Bjølgar á lívæðrum í heilanum (innanskalla sakkulat aneurisma) æðraavskapan í heilanum (AV-malformatión) ella kavernøst (poknut) angiom í heilanum Ávísir góðkynjaðir vøkstrir í heila ella mønu Disseminerað sklerosa Amyotrofisk lateralsklerosa (ALS) / Motorisk neuron sjúka Vøddasvinn HIV-ígerð, sum er fylgja eftir blóð gávu ella arbeiðstreytaðari smittu AIDS (eyðkvæmi) Nýrasvignan Flutningur av størri yrkisgøgnum Parkinsons sjúka Paralysis agitans Miss av sjónini Miss av hoyrnini Alzheimers sjúku Creutzfeldt-Jacobs sjúku Meningitis bert galdandi fyri børn tryggjaða/u Fylgjur eftir bruna í heila- ella heilaserki Týðandi brunaskaðar (ambustio) Kelda: [ 27]

28 Nýggja eftirlønarloysnin eisini at velja dekning fyri hættisliga sjúku hjá barni. Trygging við avlami og óarbeiðsføri Afturat samlagstryggingini er trygging, ið dekkar, um limur gerst avlamin ella óarbeiðs førur. Viðvíkjandi avlamni ella óarbeiðsføri eru tvær møguligar trygging ar. Hesar eru avlamissummur og trygg ing við óarbeiðsføri. Avlamissummur er bílig loysn Í heitinum avlamissummur liggur, at talan er um einaferðútgjald, um limurin t.d. gerst 2/3 óarbeiðsførur ella meira. Fyri munurin við hesi trygging er, at hon er lut falsliga bílig. Vansin er, at talan skal vera um varandi óarbeiðsføri. Trygging við óarbeiðsføri er góð loysn Tann betra tryggingin, um limur gerst avlamin ella óarbeiðsførur, er trygging við óarbeiðsføri. Í mun til avlamissummin er ikki neyðugt, at talan er um varandi óarbeiðsføri. Er lim urin t.d. 2/3 óarbeiðsførur, er nóg mikið, at arbeiðs førleikin er skerdur í styttri tíðar skeið. Fyrstu tríggjar mán að ir nar Lívsgongd hjá kvinnum Deyð 10% Aktiv 30% Avlamin 10% Frá fundinum í Havn er kortini eingin dekningur. Hendan trygg ing er nakað dýrari enn avlamissummur, tí um limur gerst varandi óarbeiðs førur, fær hann árligt útgjald líka fram til tann aldur, ið verður valdur, tá tryggingin verður teknað. Hetta kann t.d. verða til 67 ára aldur. Eisini skal veljast, nær óarbeiðsførið í seinasta lagi skal henda, fyri at tryggingin skal dekka. Er talan um sokallaðan 67/67 dekning, skal óarbeiðsførið verða íkomið áðrenn Langt lív 50% 67 ára aldur, og er hetta valt, verður goldið árliga, líka til limurin fyllir 67 ár. Talan kann sostatt vera um útgjald í mong ár. Tí er hendan trygging dýr. Uppsparingin má muna Seinasti luturin í einari samlaðari trygging arloysn er sjálvandi uppsparingin. Tá ein samlað eftirlønarloysn skal veljast, er sera týdningarmikið, at limirnir hava góða trygging. Samstundis er sera týdning ar mikið, at sum mest fer til upp sparing. Talan er tískil um eina tví støðu, tí fer meira í tryggingarlutin, fer minni í upp sparingarlutin. Tí má farast skynsamt fram. Bæði uppsparing og trygging týdningarmikil Havast skal í huga, at tá talan er um kvinnur, fáa umleið 50% eitt langt lív, harumframt fáa onnur út við 30% ein virknan aldurdóm. Umleið 10% gerast óarbeiðsfør fyri eftirlønaraldur, og umleið 10% doyggja fyri eftirlønaraldur. Fyri tey, sum gerast óarbeiðsfør, og fyri onnur, sum sita eftir tey, ið doyggja, eru trygg ingarnar ómetaliga týdningarmiklar. Megin parturin nær tó eftirlønaraldur og Myndir: Felagið Føroyskir Sjúkrarøktarfrøðingar [ 28 ]

29 Eftirløn KUNNING FRÁ FELAGNUM Frá fundinum í Havn hevur tí tørv á eftirlønini. Við hesum í huga verður vanliga sagt, at helst skal í mesta lagi 25% av einum inngjaldi fara til trygg ing, hóast lógin væntandi fer at seta hægsta markið til 33%. Fyri at eftirlønin skal muna, tá eftirlønaraldur verður náddur, skal tí helst 75%, ella so, fara til upp sparing. Við at fara skynsamt fram, tá samlað eftirlønarloysn verður vald, er gjørligt at fáa nærri 80% av einum inngjaldi til uppsparing, og kortini fáa eina nøktandi trygging. Tryggingar sum ískoyti til almennar veitingar Havast skal eisini í huga, at tryggingarnar, sum limir í Felagnum Føroyskir Sjúkrarøkt arfrøðingar hava og fáa, skulu síggjast sum ískoyti til møgulig almenn gjøld, um vanlukka hendir. Hví skuldi nýggjur eftirlønarveitari finnast? Eftir ætlan kemur nýggj eftirlønarlóg í gildi 1. januar Hendan eftirlønarlógin hevur verið leingi ávegis og skuldi bæði verða sett í gildi 1. januar 2012 og 1. januar Tískil er lógin í uppskoti broytt fleiri ferðir seinastu árini, men nú er tó líkt til, at lógin verður samtykt og sett í verk. Ikki øll noyðast at flyta eftirlønarloysn til Føroyar Lógin sigur, at tað verður ikki neyðugt hjá teimum, sum higartil hava havt avtalu við danskan eftirlønarveitara, at flyta til føroyskan eftirlønarveitara. Hesi kunnu halda fram við síni núverandi skipan og harvið sleppa undan ásetingini í lógini. Hetta ljóðar áhugavert, men ein onnur lógarbroyting, sum fyri útlend skar veitarar eins og PKA kom í gildi 1. juli 2012, forðar hesum. Talan er um skattalógina, ið broytti skattingina av eftir lønargjøldum soleiðis, at tey frá hesum degi skuldu skattast við inngjald heldur enn við útgjald. PKA megnar ikki at halda skil á inngjøldum Nýggja skattalógin ger, at PKA, sum Felag ið Føroyskir Sjúkrarøktarfrøðingar í nógv ár hevur havt eftirlønar- og trygging ar avtalu við, ikki er sinnað at halda fram við at hava felagið sum viðskiftafólk, tí tey megna ikki at halda skil á skattaðum og óskattaðum inngjøldum. Sostatt er tað ein samanrenning av nýggju skattalógini og førleikanum hjá PKA at veita felag num tænastur, ið ger, at felagið noyð ist at finna nýggja eftirlønarloysn. Serligar treytir fyri tey eldru Í lógini í uppskoti er eisini áseting um, at persónur føddur fyri 1. januar 1954 ikki hevur skyldu at spara upp til eftir løn. Sam bært Fíggjarmálaráðnum er hendan áseting ætlað til at fyribyrgja, at persón ur, ið er eldri enn 60 ár, tá lógin kemur í gildi 1. januar 2014, og sum onga eftir lønarskipan hevur frammanundan, skal noyðast at til at byrja upp á nýggja eftirlønarskipan. Starvssáttmáli kortini avgerandi Fyri limirnar í okkara felagi er tað tó galdandi, at tá limur sambært starvs sáttmála skal rinda 15% av løn til eftirløn, er tað hendan áseting, sum er galdandi, hóast lógin, fyri onkrar av limunum, sigur nakað annað. Eitt undantak er tó, at um lim ur verður settur í starv sum 60 ár, tað vil siga limurin ikki er í starvi, tá hann fyll ur 60, tá kann limurin fáa tey 15 prosent ini útgoldin sum bruttoløn. Í dag er tilskilað, hvussu ein kann gjalda inn til eftirløn Higartil hevur eftirlønarlógin (rentutrygg ingarlógin) tilskilað, hvussu gjaldast kann inn til eftirløn. Tær fyrstu kr (eftir skatt) kunnu fara til kapitaleftirløn, tær næstu kr til sokallaða luta eftir løn, ið er eftirløn, sum gevur mánað ar ligt útgjald til limin í 10 ár, eftir at farið er á pensjón, og síðani kann restin rindast inn til ta lívlongu veitingina, ið gevur eitt mánaðarligt gjald, so leingi lim ur in er á lívi. Gjaldast kann inn eftir hesum leisti fram til 1. januar 2014, og tá uppsparingin, ið er framd fram til hendan dag, kemur til útgjaldingar, verður tað eisini sambært hesum gomlu regl unum. [ 29]

30 Nýggja eftirlønarloysnin Frá 1/1-14 verður tilskilað, hvussu gjaldast kann út frá eftirlønini Nýggja lógin hevur avmarkingar fyri, hvussu eftirlønaruppsparingin kann gjald ast út, og ikki sum skjótt gamla lógin, hvussu gjaldast kann inn. Eftir 1. januar 2014 verður goldið ótilskilað inn til eftirløn, men tá tað, sum er upp spart eftir 1. januar 2014, kemur til út gjald ingar, skal í minsta lagi 45% rindast út sum lívlong veiting, í mesta lagi 55% sum luta eftirløn og í mesta lagi 10% sum kapital útgjald. Partur av uppsparingini kann arvast Tann peningur, sum fram til 1. januar 2014 er goldin til kapital- ella luta eftirløn, kann arvast. Tað vil siga, at um limur doyr, sum hevur spart upp til hesi bæði sløgini av eftirlønarútgjaldi, arvar hjúnafelagi ella næsti avvarðandi pen ingin. Tað sama er galdandi fyri tann partin, ið verður goldin inn eftir 1. januar Ikki verður neyðugt at boða frá, hvør partur av hesi nýggju upp sparing skal vera ávíkavist lívrenta, luta- ella kapitaleftirløn, fyrr enn stutt fyri eftirlønaraldur. Í hesum førinum verður øll hendan uppsparingin fatað sum lutaeftirløn og kann tí arvast. Kortini kunnu fyrimunir vera í at boða frá beinanvegin, hvussu nógv skal vera goldið út sum lívrenta, men tá vendist ikki aftur. Hetta eiga allir limir at tosa neyvari við LÍV um. Landskassin vil spara á eftirlønarøkinum Orsøkin til avmarkingarnar í útgjaldinum fyri ta uppsparing, sum er framd eftir 1. januar 2014, er, at Fíggjarmálaráðið vil noyða so stóran part sum gjørligt at verða útgoldnan sum leypandi útgjald. Á hendan hátt er gjørligt hjá lands kassanum at mótrokna sum mest í fólka pensjónini, soleiðis at útreiðslurnar til fólkapen sjón lækka. Útgjaldingarhættir og mørk fyri útgjalding Lívlong veiting ella lívrenta Eftirlønaruppsparing, ið verður goldin út mánaðarliga, frá at persónur fer á pensjón, og so leingi persónurin er á lívi. Av tí, sum verður spart upp eftir 1. januar 2014, skal í minsta lagi 45% rindast út sum lívlong veiting Lutaeftirløn ella lutaeftirlønarútgjald Eftirlønaruppsparing, ið verður goldin út mánaðarliga, frá at persónur fer á pensjón og 10 ár fram. Av tí, sum verður spart upp eftir 1. januar 2014, skal í mesta lagi 55% rindast út sum lutaeftirløn. Kapitaleftirløn ella kapitaleftirlønarútgjald Einaferðútgjald, ið verður goldið út sum ein upphædd, tá ið persónur fer á pensjón. Av tí, sum verður spart upp eftir 1. januar 2014, skal í mesta lagi 10% rindast út sum kapitalútgjald. Talið av arbeiðsførum lækkar Hetta verður gjørt, tí at framrokningar vísa, at um 30 ár verða bert tvey arbeiðs før fyri hvønn pensjónist, sammett við í dag, har fýra arbeiðsfør eru fyri hvønn pensjónist. Hetta rák leggur eitt stórt trýst á almannaútreiðslurnar, og fyri at tálma tær, verður nevnda broyt ing framd. Tilgongdin at finna nýggjan eftirlønarveitara Tilgongdin at finna nýggja eftir løn arveitara hevur verið drúgv, av tí at eftirløn ar lógin hevur verið leingi ávegis og er broytt javnan seinastu árini. Tískil hevur verið trupult at halda seg til ítøkilig viður skifti, sum skulu til fyri at tryggja, at til gongdin er skilagóð. Nýggja skattalógin kravdi nýggjan veitara Eftir at nýggja skattalógin forðaði fyri, at limir okkara framhaldandi kundu rinda eftirlønargjald til PKA, fór felagið mið víst undir at kanna møguleikarnar at finna nýggjan eftirlønarveitara. Í vár bað felag ið sostatt føroysku veitararnar Bank Nordik, LÍV og Betri pensjón um tilboð upp á samlagstrygging, trygging við óarbeiðs føri og uppsparing. Hesir tríggir veit ar ar nir vóru í fyrstu atløgu bidnir at geva tilboð uppá trygg ingarloysn, ið var meinlík loysnini, ið PKA hevur veitt. Har um framt vóru føroysku veitararnir bidnir um at grundgeva fyri ymiskum viðurskiftunum aftan fyri sínar loysnir. Bank Nordik, LÍV og Betri pensjón ynsktu at geva tilboð Allir tríggir ynsktu fegnir at vera við í tilboðs gongdini og lótu tilboð inn til ásettu freist. Hereftir fór ávíst samskifti fram millum felagið og veitararnar fyri at tryggja, at tey trý innkomnu tilboðini kundu sammetast. Eftir at tilboðini vóru komin inn, og eftir at tey vóru granskað nærri, var skjótt greitt, at LÍV samanumtikið hevur bestu dekningar, bestu treytir umframt bestu prísir. Tað var tí ikki ringt at velja [ 30]

31 Eftirløn KUNNING FRÁ FELAGNUM Mynd: Tórfinn Smith Sjúkrarøktarfrøðingar í Suðuroynni møttu fjølmentir á fundi LÍV burturúr og at fara undir eina neyvari til gongd, har endaliga eftirlønarloysnin skuldi finnast. Árin av at flyta eftirlønarloysn úr PKA til Føroyar Ávísir munir eru millum danska PKA og føroyska LÍV. Ein av stóru mununum er støddin á marknaðinum, ið hesir pensjóns veitararnir virka á. Danski marknað urin er meira enn 100 ferðir størri enn tann føroyski, og PKA hevur eisini heilar limir, meðan LÍV liggur nærri kundum. Hesi bæði viðurskiftini gera, at tað er gjørligt hjá PKA at veita bíligari loysnir enn LÍV. Hetta sæst eisini aftur á tí umsitingargjaldi, ið feløgini taka fyri at taka sær av eftirlønarupp spar ingini. Meðan PKA tekur ein árliga kostnað á 1,5% av inngjaldinum, er LÍV noytt at taka 6% av inngjaldinum umframt kr. 300 árliga fyri at raksturin skal bera seg. Leggjast skal tó aftrat, at tey 1,5% hjá PKA vórðu tikin av brutto inngjaldinum (inngjald fyri skatt), meðan tey 6% hjá LÍV verða tikin av netto inngjaldinum (inngjald eftir skatt). Sostatt svara hesi 6% til 3,6%, um sammetast skal við PKA. Danska og føroyska lógin eru eins Eingin munur er tó á trygdini undir ein ari danskari og einari føroyskari eftir lønar skipan. Í Føroyum er tað Lóg um tryggingarvirksemi, ið skipar økið, men hendan lógin er at kalla reint av skrivað av donsku Lov om finansiel virk somhed. Við øðrum orðum er trygdin undir føroysku skipanini eins góð og trygdin undir donsku skipanini. Hesar báðar lógir nar hava greiðar ásetingar um, hvørjar íløg ur donsk og føroysk feløg kunnu gera fyri uppsparingina hjá kund unum. Heldur ikki her er nakar munur. Strangar trygdarreglur Hendir tað, helst óhugsandi, at eitt slíkt felag fer av knóranum, eru heilt greiðar reglur, sum syrgja fyri, at uppspar ingin hjá kundunum ikki fer fyri skeyti. Her er heldur eingin munur, og hetta er týdningarmikið, tí tað vildi verið ein vanlagna, um kundar missa pen ing, ið skal tryggja aldurdómin, um eitt lívstryggingarfelag ella ein eftir lønar grunnur fer av knóranum. Men sum kunnugt er trygdin í hæddini eisini viðvíkjandi hesum viðurskiftum. Stødd ávirkar ikki vinning Hóast PKA er munandi størri enn LÍV, er tað ikki støddin, ið ávirkar tann vinning, ið feløgini bæði megna at fáa til vega til kund arnar. LÍV er nevniliga nóg stórt til at fáa avsláttir og er tí kappingarført á hesum økinum. Gaman í er tað ymiskt frá ár til árs, hvønn vinning feløgini megna at geva kundunum, men tað sjáldan, at eitt og sama felag stendur seg best hvørt ár. Ikki vist, at hægri umsitingargjald ávirkar Umsitingargjaldið er sum greitt frá oman fyri lægri í PKA, og hetta vil stimbra vinningin lutfalsliga í mun til hjá LÍV. Hvussu nógv hetta ávirkar, er eisini tengt at, hvussu stórur partur av [ 31 ]

32 Nýggja eftirlønarloysnin saml aða inngjaldinum fer til trygging, og hvussu stórur partur fer til uppsparing. Sum greitt er frá aðrastaðni, fer størri lutur til uppsparing í nýggju loysnini hjá LÍV, sammett við gomlu loysnina hjá PKA. Tí er tað okkara meting, at lim ir nir ikki fara at ávirkast stórvegis av, at umsit ing argjaldið er nakað hægri í Før oyum. Gamla eftirlønarloysnin hjá PKA Tað er torført at siga, júst hvussu gamla eftirlønarloysnin í PKA sum heild er hjá limunum í okkara felag. Orsøkin er, at nógv skiftisdato eru, har ymisk viðurskifti eru broytt. Sum tað sæst niðanfyri, eru nakrar av tryggingunum eisini tengdar at uppsparda virðinum. Uppsparda virðið er tengt at løn og tíðarskeiði, ið goldið er inn, so aftur her eru viðurskifti, sum gera, at sera ymiskt er, hvussu limirnir higartil eru tryggjaðir í PKA. Kortini hava vit valt at taka eitt typiskt dømi, sum helst er nøkulunda umboðandi fyri flestu limirnar. Samlagstryggingin í PKA Samlaða eftirlønarloysnin í PKA er í tveimum lutum. Fyrri luturin er sam lagstryggingin, og seinni luturin er pen sjónsparturin. Í samlagstryggingini eru tríggjar trygg ingar. 1. Tann fyrsta er ein lívstrygging, ið gevur maka, ið situr eftir lim, ið doyr, kr í útgjaldi. Tilburður við hættisligari sjúku kann tó minka um hesa upphædd. 2. Aftrat lívstryggingini er trygging, ið rindar kr til limin, um hann fær hættisliga sjúku. Treytin er tó, at hættisliga sjúkan skal verða staðfest og diagnosan stillað, áðrenn limurin fyllur 65 ár. 3. Triði luturin í samlagstryggingini er sokallaður avlamissummur. Hetta er trygging, ið rindar kr út til limin, um honum verður veitt fyritíðarpensjón. Í hesum ligg ur, at talan skal vera um varandi óarbeiðs føri. Treytin fyri, at goldið verður út er, at limurin skal gerast fyri tíð ar pensjón istur, áðrenn hann er fyltur 60 ár. Útgjøld frá hesum trimum tryggingum, ið liggja undir samlagstryggingini í PKA, eru skattafrí. Kostnaðurin fyri hesar trygg ing ar er kr. 148 um mánaðin. Uppsparingin í PKA Umframt samlagstryggingina er ein pensjóns partur, ið umframt uppsparing eisini hevur tryggingar. Hesar tryggingar eru sum nevnt tengdar at, hvussu nógv er spart upp. 1. Um limur doyr, fær næsti avvarðandi útgoldið 60% av uppsparda virðinum hjá liminum. 2. Harumframt fáa øll børn undir 21 ár útgoldið 25% av uppsparda virðinum, til tey fylla 21 ár. Hendan barna pensjónin kemur til út gjald, um lim urin doyr ella gerst fyri tíð ar pensjónistur. 3. Gerst limur fyritíðarpensjónistur fyri 65 ára aldur, verður eisini rindað út frá uppsparda virðinum. Hesi útgjøld frá uppsparingarpartinum eru bruttogjøld. Tað vil siga, at skattur skal rindast av útgjøldunum. Kostnaðurin fyri hesar tryggingar er umleið 20% av teimum 15% av lønini, ið verða goldin til PKA. Hetta merkir, at við eini løn á kr kosta hesar tryggingarnar umleið kr. 750 um mánaðin. Tað, sum eftir er, fer síðani í uppsparingarpartin og kemur við rentu, rentu til útgjalds, fyri flestu limir, tá teir gerast 65 ár. Fyri onkrar limir er tó galdandi, at útgjaldið er við 60 ára aldur, og fyri onkrar av teimum yngstu limunum er markið 67 ár Nýggja eftirlønarloysnin hjá LÍV Nýggja eftirlønarloysnin, sum Felagið Føroyskir Sjúkrarøktarfrøðingar hevur valt til sínar limir, eftir drúgvu og umfatandi tilboðsrunduna, er sum kunn ugt hjá LÍV. Talan er um eina lutfalsliga einfalda loysn, sum eigur at vera løtt at skilja, og sum samstundis hevur tær tryggingar, sum felagið metir eru neyðugar fyri at geva limunum ein nøktandi tryggleika. Har um framt er felagið sannført um, at tann parturin av samlaða gjaldinum, ið fer til uppsparing, eisini er nóg stórur. Nýggja lívstryggingin í LÍV Lívstryggingin er í trimum fetum, soleiðis at dekningurin lækkar við aldrinum. Við deyða fyri 50 ára aldur rindar lívstryggingin út kr Við deyða eftir 50 ár, men fyri 60 ár, er útgjaldið kr Við deyða eftir 60 ár, men fyri 67 ár, er útgjaldið kr Orsøkin til hesi fet er, at tey gera trygging ina bíligari. Royndirnar vísa eisini, at tørvurin á útgjaldi frá lívstrygging lækk ar við aldrinum. Ein orsøk til hetta er, at um limur doyr, er arvarættur til part ar av uppsparingini. Undir van ligum umstøðum er uppsparingin hægst hjá eldru limunum, soleiðis at hetta í ávísan mun bøtir fyri lægra lívs trygg ingar útgjaldið. Tískil er tað skilagott at hava fet ini innbygd. Trygging við hættisligari sjúku í LÍV Trygging er eisini, ið dekkar, um limur ella barn hjá limi fær hættisliga sjúku. Fær limurin hættisliga sjúku, er útgjaldið kr , og fær barn hjá limi hættisliga sjúku, er útgjaldið kr Trygging við óarbeiðsføri í LÍV Triðja og seinasta tryggingin í nýggju eftir lønarloysnini hjá LÍV er trygging við óarbeiðsføri. Um limur gerst 2/3 óarbeiðsførur, kemur hendan trygging in til útgjalds, tí mótvegis óarbeiðsføris tryggingini í PKA skal ikki vera talan um varandi óarbeiðsføri. Dekningur er eisini, um talan bert er um fyribils [ 32 ]

33 Eftirløn KUNNING FRÁ FELAGNUM Dømi 1 uppá nýggju tryggingarloysnina við løn á kr Løn full tíð Gjald eftirløn 15% Skattur 40% Netto inngjald Upphædd Dekningur eftir skatt Kostnaður % av kostn. % av inngj. Lívstrygging 800'->675'-> ,00 22,6% 4,3% Hættislig sjúka ,00 10,2% 1,9% HS barn ,00 1,1% 0,2% Samlagstrygging 150,00 33,9% 6,4% Óarbeiðsføri 67/ ,00 66,1% 12,5% Kostnaður 443,00 100,0% 18,9% Dømi 2 upp á nýggju tryggingarloysnina við løn á kr Løn full tíð Gjald eftirløn 15% Skattur 40% Netto inngjald Upphædd Dekningur eftir skatt Kostnaður % av kostn. % av inngj. Lívstrygging 800'->675'-> ,00 28,3% 6,2% Hættislig sjúka ,00 12,7% 2,8% HS barn ,00 1,4% 0,3% Samlagstrygging 150,00 42,5% 9,3% Óarbeiðsføri 67/ ,00 57,5% 12,5% Kostnaður 353,00 100,0% 21,8% óarbeiðs føri. Hendir skaðin, er útgjald eftir 3 mánaðir, tí sokallað karenstíð upp á 3 mánaðir er. Av tí at hendan trygging er lut falsliga dýr, hevur felagið valt, at hon skal vera lutfalsliga tengd at lønini soleiðis, at útgjaldið er um 22% av løn eftir skatt. Sum dømi kann nevnast, at er mánaðarløninum kr , er árliga útgjaldið við óarbeiðsføri kr árliga, men eftir skatt. Lækkar lønin, lækkar ikki bara útgjaldið samsvarandi, men eisini kostnaðurin fyri hesa trygging. Lutfalsligur kostnaður fyri trygging við óarbeiðsføri Kostnaðurin fyri samlagstryggingina (lívs trygg ing og hættislig sjúka) er fastur fyri allar limir. Dekningurin fyri samlags tryggingina er eisini tann sami fyri øll, og hetta metir felagið vera rætt, tí tørv ur á lívstrygging og útgjaldi vegna hættis liga sjúku er tann sami óansæð løn. Kostnaðurin fyri óarbeiðs føris trygging ina er hinvegin lutfalsliga tengdur at inn gjaldinum og liggur altíð á 12,5% av hesum. Óarbeiðsføristryggingin er beinleiðis ískoyti fyri mista løn, tískil kann útgjaldið frá hesari trygging í størri mun verða tengt at lønini. Av tí at sam lagstrygg ingargjaldið er fast og eins fyri allar limir, fer hjá limunum, sum tjena minni, lutfalsliga størri partur av inn gjald inum til tryggingar. Øll gjøld úr LÍV eru eftir skatt Tað, sum er sera týðandi munur millum gomlu loysnina hjá PKA og nýggju loysnina hjá LÍV, er, at meðan skattur skal gjald ast av útgjøldunum frá PKA, ið hoyra undir uppsparingarpartin, eru øll út gjøld frá LÍV nettogjøld ella gjøld eftir skat. Eingin skattur skal tí gjaldast av hesum útgjøldum. Uppsparingin fer at muna meira Sum tað sæst í bsum dømunum, rá LÍV nettogjøld ella ir skatum ftir skatt. Er lønin um ðis, at er til eftirlønarpartin, at hesin ar, sum feáðum dømunum, so fara millum 18,9% og 21,8% av netto inngjaldinum til trygging. Limurin við eini løn á kr hevur eitt netto inngjald á kr og rindar kr. 443 fyri sínar tryggingar. Limurin við eini løn á kr hevur eitt netto inngjald á kr og rindar kr. 353 um mánaðin fyri sínar tryggingar. Hetta er munandi minni upphædd enn tann, ið verður goldin fyri tryggingarnar hjá PKA, og tískil fer munandi meira til uppsparingina. Við hesi trygging, sum felagið metir verða nøktandi, fer uppsparingin at muna meira, hóast umsitingargjaldið er hægri í LÍV enn PKA. Hvat hendir við eftirlønarloysnini hjá PKA Sum greitt er frá aðrastaðni, skuldu inngjøldini til PKA frá 1. juli 2012 skattast við inngjaldi, orsakað av broyting í skatta lógini. Av tí at PKA ikki megnaði at halda skil á skattaðum og óskattaðum [ 33 ]

34 Nýggja eftirlønarloysnin inn gjøld um, var vandi fyri, at inngjøld, sum longu vóru skattað við inngjald, eisini vórðu skattað við útgjald, um hesi fram haldandi vóru send til PKA. Tískil varð fyribilsloysn funnin hjá LÍV. Hetta førdi við sær, at limirnar í okkara felag longu síðani 1. juli 2012 hava goldið inn til upp sparingina hjá LÍV. Summar tryggingar í PKA halda fram at dekka Tryggingin í PKA fall kortini ikki burtur, og allir limir komu undir sokallaðan bidragsfri dækning frá 1. juli 2012 og 1 ár fram, ella til 1. juli Bidragsfri dækn ing merkir, at eitt inngjald ikki rindar fyri tryggingina, men at gjaldið verður tikið av uppsparda virðinum. Nú ein nýggj eftirlønarloysn er funnin, verða allir limir í felagnum hvílandi limir frá 1. juli Tá dekkar samlagstryggingin í PKA ikki meira, men samstundis traðkar tryggingin í LÍV til, soleiðis at allir limir fram haldandi verða dekkaðir. Trygg ingar dekningarnir í PKA, sum hoyra undir pen sjónspartin, dekka framvegis, men við øðrum upphæddum enn áður. Eingin dettur niður ímillum Sum greitt er frá omanfyri, steðga trygging ar nar í PKA at dekka við 60 og 65 ára ald ur, meðan allar tryggingar í LÍV dekka til 67 ára aldur. Hetta kundi ført við sær, at limir, sum fylla 65 fyri 1. juli 2013, ongan dekning hava í eitt tíðarskeið. Hetta hevur felagið kortini tikið hædd fyri soleiðis, at tá dekningarnir í PKA steðga, traðka dekningarnir í LÍV í verk. Fyllir limur t.d. 65 ár 1. mai, verður tað ikki soleiðis, at eingin trygging er frá 1. mai til 1. juli. Nei, tvørturímóti so vil hesin limurin longu frá 1. mai verða fataður av tryggingini í LÍV. Sama er galdandi fyri limir, sum júst eru lidnir á skúla og tí ikki hava verið limir Í PKA. Hesir verða beinanvegin fevndir av tryggingini í LÍV. Allir aðrir limir, tað vil siga teir, sum eru yngri enn 65 ár 1. juli 2013, og sum í dag eru tryggjaðir í PKA, koma undir tryggingina hjá LÍV frá 1. juli 2013 at rokna. Framhaldandi tryggingarnar í PKA lækka Men hvussu broytast viðurskiftini á trygg ing unum, sum eru tengdar at uppsparda virðinum í PKA, og sum soleiðis eisini dekka eftir 1. juli 2013? Hetta er tengt at, hvussu nógv er uppspart, og at hvussu gamal limurin er. Vit taka tí trý dømi, sum vísa, hvussu viðurskiftini broytast hjá limi, sum liggur um 30 ára aldur, hjá limi, sum liggur um 45 ára aldur, og hjá limi um 60 ára aldur. Av fleiri orsøkum er ymiskt, hvussu nógv hesir tríggir limirnir hava spart upp higartil. Tí er eisini ymiskt, hvussu upphæddirnar eru undan broytingini. Tryggingar tengdar at uppsparing 60 ár fyri broyting 60 ár eftir broyting 45 ár fyri broyting 45 ár eftir broyting 30 ár fyri broyting 30 ár eftir broyting Størst broyting fyri tey yngru Munurin á tølunum í talvuni, sum standa í raðnum fyri broyting og eftir broyting, stavar frá, at í tølunum fyri broyting liggur fortreytin, at limurin heldur fram at spara upp til 65 ára aldur, og dekningurin fyri broyting í talvuni er tí ein framrokning, sum tekur støði í, at uppsparingin heldur óbroytt fram. Fyri limin, sum í dag er 60 ár, verður mett, at uppspart verður óbroytt næstu 5 árini. Fyri tann, sum er 45 ár, verður mett, at uppspart verður óbroytt næstu 20 árini, og fyri tann 30 ára gamla limin verður mett, at uppspart verður óbroytt næstu 35 árini. Tískil er tað greitt, at tá uppsparingin steðgaði 1. juli 2012, og uppsparingin samstundis rindar fyri tryggingarnar frá 1. juli 2012 til 1. juli 2013, er broytingin størst fyri yngsta limin og minst fyri elsta limin. Dømi um broyttan tryggingardekning í PKA Í talvuni sæst sum dømi, at um tann í dag 60 ára gamli limurin hevði hildið fram at spart upp til 65 ára aldur, hevði til dømis lívstryggingin, ið er tengd at uppsparingini, verið kr Nú uppsparingin steðgar, lækk ar lívs tryggingin til kr Taka vit annað dømi við víkjandi árligu fyri tíð ar pensjónini hjá 45 ára gamla liminum, lækkar hendan úr kr í kr , nú uppsparingin steðgar. Triðja dømið er broytingin í barna pensjónini hjá 30 ára gamla liminum. Hendan lækkar úr kr í kr , nú uppsparingin í PKA steðgar. Her er tó tvey týðandi viðurskifti at leggja aftrat. Nú hesar tryggingar lækka, koma nýggjar tryggingar í LÍV ístaðin. Harumframt eru dekningarnir í PKA fyri skatt, meðan dekningarnir í LÍV eru eftir skatt. At hugsa um í framtíðini teir tilkomnu limirnir Týðandi spurningar, ið flestu limirnir óivað sita við, eru helst: Hvat við teirri upphædd, sum er spard upp í PKA? Hvat skal gerast við hana? Loysir tað seg hjá limunum, ið eru eldri enn 60 ár, at byrja nýggja trygging? Er tað ikki betur at halda fram Árlig fyritíðarpensjón Barnapensjón Lívstrygging [ 34]

35 Eftirløn KUNNING FRÁ FELAGNUM Mynd: Tórfinn Smith Kortini er sera, sera týdningarmikið at minn ast til, at um uppsparingin verður flutt heim, so fella tær tryggingar í PKA, sum í dag eru tengdar at uppsparingini, burtur. Tískil má ein hugsa seg sera gjølla um, áðrenn uppsparing verður flutt úr PKA til LÍV. Jan Otto Holm greidd frá um eftirlønarskipanini við sokallaða bidragsfría dekn inginum? Hvat við einari nýggjari uppsparing í LÍV? Er tað ikki meira møði enn føði at byrja upp á nýggja trygging nú? FMR og TAKS mugu fáa avtalu í lag við donsku myndugleikarnar Um tað loysir seg at flyta uppsparingina frá PKA er fyri tað fyrsta tengt at, um Fíggjarmálaráðið og TAKS megna at fáa í lag avtalu við danska skatta myndugleikan, soleiðis at eftirløn, spard upp í Dan mark, kann flytast uttan avgjald til Før oyar. Vit meta tað vera mest sannlíkt, at før oyski myndugleikin megnar hetta, soleiðis at hetta ikki verður ein forðing. Uppsparda virðið og rentan avgerandi, um tað loysir seg at flyta uppsparing til Føroyar Um tað annars loysir seg peningaliga at flyta uppsparda virðið til Føroyar er tengt at, hvussu nógv er spart upp, og hvør rentan verður í framtíðini. Í 2012 var kontorentan í PKA 3,2%. Rentustigið er lágt í løtuni, og lat okkum siga, at rentan framyvir einans verður 2%. At vera hvílandi limur í PKA kostar árliga kr. 498 (prísurin fyri 2013). Hetta merkir, at um samlaða uppsparingin er omanfyri kr , gevur ein renta á 2% hægri vinning enn kr. 498 árliga. Við øðrum orðum minkar uppsparingin ikki í hesum førinum. Verður rentan lægri enn 2%, krevst, at uppsparda virðið er omanfyri kr fyri at forða fyri, at samlaða virðið lækkar. Verður rentan omanfyri 2%, er støðan øvut. Tummilfingurregla Fyri at svara spurninginum, um tað loys ir seg peningaliga at flyta uppsparda virðið til Føroyar, nágreiniligari, má hyggj ast neyvt eftir viðurskiftunum hjá ein staka lim inum. Vit kunnu tó sum tummil fingurreglu siga, at um limur hevur spart upp í meira enn 1 ár, loysir tað seg helst ikki at flyta uppsparingina heim. Hevur limur spart upp styttri enn 1 ár, skal hetta um hugsast. Marknaðarrenta er í lagi Viðvíkjandi uppsparingini í LÍV, sum varð byrjað 1. juli 2012, er spurningurin, um tað er heppið hjá eldru limunum at byrja eina nýggja uppsparing, við marknaðarrentu, hjá LÍV. Við markn aðar rentu er møguligt, at okkurt ár gevur hall, men hóast lutfalsliga stutt tíð er, til farið verður á pensjón, er longri tíð, til seinasta krónan av uppsparingini skal brúkast. Tískil er størri trygd fyri, at samlaða rentan gevur ein vinning. Afturat syrgir LÍV fyri, at uppsparingin hjá eldru limunum í munandi størri mun er tengd at varligu lánsbrøvunum, enn upp sparingin hjá yngru limunum. Tí er í høvuðsheitum eingin vandi hjá eldri limum at byrja uppsparing hjá LÍV. Dýrt við longdum bidragsfri dækning Viðvíkjandi tryggingini kunnu eldru lim irnir søkja um longda bidragsfri dækn ing. Hetta tíðarskeiðið kann leingj ast í 3 ár og í summum førum í 5 ár. Bidragsfri dækning er tó ein dýr loysn, ið kann liggja um kr um mán að in. Ein slík loysn máar tí nógv av upp sparda virðinum. Harumframt er týdn ingar mikið at minnast, at trygging ar dekn ing ar nir í PKA steðga við 60 ára aldur og onkur við 65 ára aldur (sí oman fyri). Tí er skilagott og trygt, serliga hjá eldru lim unum, at vera partur av trygg ingarloysnini í LÍV, tí her dekka allar trygg ingar til 67 ára aldur, tá farið verður á pen sjón. Tað er jú júst í eldru árunum, at sann líkind ini fyri hættisligari sjúku ella óarbeiðs føri er størst. [ 35 ]

36 Norðurlendsk ráðstevna um etikk 19. og 20. oktobur 2012 Á hvørjum ári hittast Sjúkrarøktaretisku ráðini til fundar, har etikkur verður viðgjørdur út frá nógvum ymiskum sjónarhornum. Ráðstevnurnar eru eitt afturvendandi árligt tiltak og ganga fyri seg til skiftis í teimum ymisku londunum. Fyrsta ráðstevnan varð hildin í Danmark í Í ár var etiska ráðið í Føroyum vertur við hesa ráðstevnu, sum var hildin í høl unum hjá Sjúkrarøktarfrøðideildini. Lut takarar uttanífrá vóru úr Svøríki, Noregi, Danmark og Grønlandi. Vónað og væntað varð, at Ísland eisini kundi verða um boðað, men tey hava júst fyri stuttum endur stovnað sítt sjúkrarøkt aretiska ráð og hava ikki byrjað sítt arbeiði enn; tí vænta tey at taka lut næsta ár. Vertslandið velur skránna fyri dag arnar, og føroyska etiska ráðið hevði valt at seta áleikandi evni á skránna. Lýsing av vón hjá kvinnum, sum júst hava fingið staðfest krabba mein, við Kristi onnu Hammer, sjúkra røkt ar frøðingi og Ph.d Framløga av fyribils arbeiðinum við at kanna hvussu sjúkrarøktarfrøðingar í Føroyum brúka yrkisetisku leiðreglurnar, við Annemi Joensen, Katrin Andersen og Hildur við Høgadalsá, allar sjúkrarøkt ar frøðingar og ávikavist stjórnsmála frøðingur og master í yrkismenning Retorikkur um eldri í etiskum perspek tivi, við Ásu Róin sjúkrarøktarfrøðingi og stud. Ph.d Ad 1. Granskingin hjá Kristionnu Hammer leggur dent á at varðveita vónina hjá kvinnum, sum júst hava fingið stað fest krabba mein. Kristianna hevur eisini brúkt nýggjan hátt at samskifta við infor mant arnar. Hon hevur latið kvinnur nar tekna, sum grundarlag undir samrøðuni. At tekna og at brúka tekn ingina sum samskiftisamboð er ikki nýtt innan sjúkrarøkt, men tað er nýggjur háttur innan gransking. Kristianna hevur skrivað 3 greinar um sína gransking, og tær eru allar útgivnar í vísindaligum tíðar ritum, tann seinasta um tekning innan gransking í Cancer Nursing. Hendan greinin er skrivað saman við prof.emer. Elisabeth Hall frá Aarhus Uni versiteti og prof. Ole Mogensen frá Syddansk Universiteti. Greinin er tann triðja hjá Kristionnu Hammer, sum verður givin út í altjóða tíðarriti. Greinin lýsir kanningina, sum snýr seg um sambandið millum vón og krabbamein. Kannað verður við samrøðum og tekningum, hvussu kvinnur, sum júst hava fingið staðfest krabbamein, greiða frá vón. Hvussu ein persónur megn ar hetta tíðarskeiðið kann hava ávirkan á, hvussu hann kemur ígjøgnum tíðina sum sjúklingur, og her er vónin ein viðspælari. Franski filosoffurin Gabriel Marcel sigur um vón, at: Hope is for the soul what breathing is for the living organism. Where hope is lacking, the soul dries up and withers. It is no more than a function. (Marcel 1951). Atknýtt leinkja Les greinina her: pubmed/ Eftir framløguna var bólkaarbeiði, har luttakararnir royndu at brúka tekning sum grundarlag undir samskifti. Ad 2. Nú er granskingin viðvíkjandi nýtslu av yrkis etisku leiðreglunum komin so langt, at fokusbólkasamrøðurnar eru lidnar, og data eru transskriberað. Sostatt var gjørligt at leggja fyrstu úrslitini av kanningini fram. Niðurstøðan er í heilt stuttum tann, at sjúkrarøktarfrøðingar brúka ikki leiðreglurnar beinleiðis, men leggja [ 36]

37 Norðurlendsk ráðstevna KUNNING FRÁ FELAGNUM stóran dent á at arbeiða etiskt. Arbeitt verður víðari við at greina og viðgera data og at skriva rapport. Ætlanin er at leggja endaliga úrslitið fram til várs. Eftir framløguna var bólkarbeiði við støði í spurningum, har luttakarnir skiftu orð um, hvørt tørvur er á skrivligum yrkisetiskum leiðreglum, og hvussu tey sóu møguleikan at integrera leiðreglurnar í dagliga arbeiðið. Harafturat var spurt, um etisku leiðreglurnar kunnu brúkast sum argumentasjónsamboð í sam bandi við ymiskar praktiskar støður sjúkrarøktarfakliga góðsku, sparingar ella røktartyngd. Og hvørjar royndir lut takar arnir hava við at brúka etisku leið reglur nar sum refleksjónsamboð. Ad 3. WHO hevur skýrt 2012 til at vera eldra ár. Etiska ráðið vildi peika á hetta um ráðandi evnið og vísti á, at alt ov lítið ella at kalla einki fokus hevur verið sett á evnið, og einki orðaskifti er um nevndu viðurskifti, hvørki fakliga ella al ment. Etiska ráðið tekur eisini frá støðu frá negativu umrøðuni um eldri og elli. Dømini um hetta eru nógv í miðla heiminum, har hugsað verður um umrøðuna sum t.d. eldrabyrðan. Har aftur at eru framhaldandi skerjingar innan um sorgan og hjálp til eldri borgarar. Eingin veit, hvussu henda umrøðan ávirkar tey eldru. Ása kannar, hvussu eldri verða ávirkað, og legði fyribils arbeið ið við hesum fram. Mentanarligi parturin var lýstur við at bjóða luttakarunum rundferð í gomlu Havnini við ferðaleiðara og vitjan í Tilhald inum, har leiðarin tók ímóti og greiddi frá arbeiðinum. Sjúkrarøktarfrøðideildin lat hølini til ráðstevnuna, og Tórshavnar Býráð var vertur við døgurða um kvøldið, og vit takka hjartaliga fyri stuðulin. Komandi norðurlendsk ráðstevna innan etikk verður í Svøríki 26. og 27. sept Sjúkrarøktaretiska ráðið [ 37 ]

38 Samskifti eitt øðrvísi háttalag Álitisfólkini fingu seg hart royndan á álitis fólkaskeiði. Fyri at venja samskifti á ein ørvísi hátt skuldu tey byggja lego, skrúða eina trillubøru sam an og sparka fótbólt samanbundin við einum bildekki FÁ5 FÁ5 hevur aðalfund í hølum felagsins tann 28. februar 2013 kl Skrá sambært viðtøkum felagsins Aftaná aðalfundin heldur Sirið Stenberg fyrilestur um sjúk rarøktarfrøði og heilsufrøði sum íblástur í pollitiska arbeið num Nevndin [ 38]

39 Røntgan KUNNING FRÁ FELAGNUM Navn: Vanja Carlsen Bústaður: Tórshavn Aldur: 38 ár Útbúgvingar: Jan. 2011: á Sjúkrarøktarfrøðiskúlanum í Tórshavn Starv: Sjúkrarøktarfrøðingur á B8, LS Vanja Carlsen, 38 ár 1. Eru hendar broytingar sjúk ra røktarfakliga í tínum starvi, síðan tú byrjaði: Eg kann ikki staðfesta eina týðandi broyting, við tað at tað er so stutt fráliðið síðan eg varð liðug sum lesandi. Men í dag liga starvinum sær man, at alsamt størri dentur verður lagdur á mannagongdir og veg leiðing ar innan sjúkrarøkt. 2. Hvat dámar tær í tínum starvi? Mær dámar sera væl tær fakligu av bjóðing ar nar, eg møti í gerandisdegnum. Eg eri sera bráð av lyndi og havi ringt tol við, at eg ikki veit líka nógv sum tær, sum hava verið har í langa tíð. Mær dámar sera væl tað fakliga og sosiala samanhaldið, vit hava á deildini sum starvsfelagar, ið ber merki av einum jaligum, vinaligum, hjálpsomum anda, ið leggur stóran dent á fakligheit og fakliga menning. Alt, sum skal til fyri at vera eitt sera gott arbeiðspláss, har man kann trívast og mennast, bæði persónliga og fakliga. 3. Hinvegin, hvat dámar tær lítið? Mær dámar lítið at síggja liðugt viðgjørdar sjúk lingar liggja á sjúkrahúsinum. Mítt hjarta grætur, tá eg síggi, at tey ikki koma víð ari í «systeminum» á ein viðriligan hátt. Ei heldur dámar mær sjúklingagongdir, ið hava gingið minni væl. 4. Lýs heilt stutt ein góðan arbeiðsdag: Ein góður arbeiðsdagur, er tá eg fái røktað mínar sjúklingar til fulnar, har alt gongur, sum tað skal, har ein ikki gongur og bíðar ov leingi eftir øðrum funktiónum, sum forða ein ari góðari og effektivari sjúklingagongd. Hetta so sjúklingurin fær ta viðgerð, hann skal hava, skjótt og væl, og kann blíva útskriv aður aftur til heimið. 5. Heldur tú, at tað eru nóg nógvar avbjóðingar til sjúkrarøktar frøð ingar í Føroyum? Jú avgjørt. Fyri meg, í hesi løtu, finni eg avbjóð ingar allastaðni. Hetta hevur allarhelst við mín starvsaldur at gera. Eg taki alt til mín, sum eg yvirhøvur kann, men serliga kardiologiska økið er eitt øki, har eg finni tær størstu avbjóðingarnar í løtuni. Har er nógv at læra og nógv at seta meg inn í. Sum heild haldi eg, at sjúkrarøktarfrøðingum mangla ikki avbjóðingar í gerandisdegnum. Um man ikki dámar avbjóðingar, so hevur man nokk valt skeiva útbúgving. Tær finnast allastaðni. 6. Hevur tú roynt onnur starvsøki enn sjúkrarøkt, síðan tú varð útlærd? Nei. 7. Hevur tú útbúgvið ella hugsað um at útbúgvið teg til okkurt annað? Jú, - eg kundi hugsað mær at fingið mær eina eftirútbúgving innan lungnasjúkur, og so sjálvandi kardiologiska eftirútbúgving. 8. Hvussu sært tú uppá framtíðina hjá sjúkrarøktarfrøðingum í Føroyum? Mín vón er, at sjúkrarøktarfrøðingar fáa ein betri lønar sáttmála, ið betur samsvarar við ta ábyrgd og dygd, ið liggur í útbúgvingini. Eisini vildi eg ynskt, at meira varð gjørt burtur úr gransking, soleiðis at vit sum sjúkra røkt ar frøð ingar vísindaliga kunnu stað festa eitt nú manglar, tørvir, etiskar/ fak ligar tví støð ur o.s.fr., sum vit observera í ger andis deg num, so tað ikki «bara» verður orð móti orði, men vísindaliga prógvað, so vit vera hoyrdar. 9. Um tú sat sum forkvinna í felagnum, hvat hevði so verið tað fyrsta, tú fórt í gongd við? Eg hevði arbeitt fyri at givið sjúkra røktar frøðingum betri grundløn, betri løn fyri halgi dagar og vikuskifti, og so sjálvandi fingið arbeiðsvikuna niður í 37 tímar. Sum heild arbeitt fyri, at okkara lønarsáttmáli verður líkur teimum, sum eru í londunum rundan um okkum. 10. Um tú sat sum landstýriskvinna í Almanna- ella Heilsumálum, hvat hevði so verið aðalmál títt? Størri játtan til Landssjúkrahúsið. Hóast hini sjúkrahúsini gera eitt gott arbeiði, hevði eg lagt sjúkrahúsini saman til frama fyri sjúklingin og viðgerðina annars. So hevði eg sett álvarslig tiltøk í verk fyri at basa trupulleikanum við liðugt viðgjørdum sjúk lingum við at seta tað sama í verk, sum tey gera í Danmark og Noreg, einans fyri «fyrrverandi sjúklingsins» besta. Hetta er mítt hjartamál. [ 39]

40