Blað Føroysku Sjúkrarøktarfrøðinga Nr Felagið ynskir øllum gleðilig jól og gott nýggjár

Transcription

1 Blað Føroysku Sjúkrarøktarfrøðinga Nr Felagið ynskir øllum gleðilig jól og gott nýggjár

2 Útgevari og ábyrgd: Felagið Føroyskir Sjúkrarøktarfrøðingar INNIHALDSYVIRLIT 03 Oddagrein: Vár í Gong Felagið Føroyskir Sjúkrarøktarfrøðingar Lucas Debesargøtu 14 Postrúm Tórshavn Tlf Fax Skrivstovan er opin: mánadag, týs dag og fríggjadag kl Hósdag kl Mikudag er stongt Nevndin í FFS: Vár í Gong, forkvinna Sonja Nielsen, næstforkvinna Inga Old Hensia Einarsson Óluva í Gong Per Johannessen Nicolina Højgaard Starvsfólk á felagnum: Vár í Gong, forkvinna Hansa Christiansen, bókh./skrivari Annika á Steig Egholm, fakl. skrivari Vøka: Loyvt er at endurgeva tilfar (myndir undan tiknar) við teirri treyt, at keldan verður nevnd 05 Frá felagnum 06 Væleydnað álitisfólkaskeið 07 Nevndin á ferð 08 TEMA: SSN-rástevnan Fakta um SSN Ráðstevnan í Keypmannahavn Góð kunning um ES viðurskifti Avgerðir í ES stóra ávirkan Sama støði og somu reglur í øllum ES-londum Hóttanir um uppsagnir góvu úrslit Frí uttan løn Kreppan økir áhugan fyri útbúgving hóast vánalig útlit eru at fáa starv 19 Stór norðurlendsk rástevna í Havn 20 Okkara lív sum eldri 22 Sjúkrarøktarfrøðingur innan frálandavinnuna 2. partur 25 Gestaskrivarin 27 Mítt Etiopia 28 Røntgan 30 Jólafriðurin linnaði kensluna av sjúkuni 31 Vildi ikki verið upplivingarnar fyriuttan Lagt til rættis: Sp/f Rit & Ráð tel Seting, umbróting og prent: Føroyaprent svanamerkt prentsmiðja nr [ 2 ]

3 Oddagrein: Vár í Gong, forkvinna skrivar Vár í Gong Starvsfólkarøkt Ein býur í Kina fyri flestu limir felagsins! Starvsfólkarøkt er hugtak, sum er nógv frammi í dag. Síðsta dømi var at hoyra í Kringvarpi Føroya í síðsta mánaða. Jóannes Eidesgaard, landsstýrismaður í fíggjarmálum bar fram, at hann hevði álit á leiðslum og ráðum um, hvussu hetta varð skipað og býtt. Landsgrannskoðarin boðar frá, at skil skal koma í hesi viðurskifti. Ein stýring má koma í, og leiðreglur skulu gera um, hvussu hetta skal veitast. Tó má ásannast, at sera ymiskt er, hvussu hetta verður býtt og umsitið, hóast við øll hava sama arbeiðsgevara, sum er Fíggjarmálaráðið. Tí halda vit, at tað er í lagið, sum Landsgrannskoðarin førir fram, at hesi viðurskifti skulu hava greiðar reglugerðir, tí sum nú er, verður gjørdur stórur munur á alment løntum starvs fólkum. Í innslagnum í útvarpinum hjá Kring varpin um var serligur dentur lagdur á starvsfólkarøkt, sum innibar gávur, veitslur og útferðir, og her er tað, at flestu limir felagsins als ikki kenna seg aftur. Týdn ingurin av hesum er ikki at koma uttan um ein leiðari fær mest burtur úr glaðum og nøgdum starvsfólkum, sum trívast í sínum starvi. [ 3 ]

4 6. Ráðstevnan fyri leiðandi sjúkrarøktarfrøðingar Tilmelding og skeiðgjald seinast 25. januar 2010 Limir í FÁ 6: kr ,- Ikki limir í FÁ6: kr ,- Tilmelding og skeiðgjald eftir 25. januar 2010 Limir í FÁ 6: kr ,- Ikki limir í FÁ6: kr ,- [ 4 ]

5 Frá felagnum KUNNING FRÁ FELAGNUM frá felagnum Formans- og nevndarval 2010 Smbrt. grein 10, stk.3 í viðtøkum felagsins verður formans- og nevndarval í stk. Val til stýrið fer fram í mars/apríl mán aði triðja hvørt ár millum tey valevni, sum tilmeldað eru í seinasta lagi 1. februar kl Nýggja stýrið tekur við eftir aðal fundin. Formaðurin verður valdur fyri seg. Fer formaðurin frá í valskeiðinum, tek ur næstformaðurin við eftir hann, inntil nýval kann verða hildið. Valið stendur fyri durum, og nú hevur tú møguleika at virka fyri einum framhald andi góðum og sterkum fakfelag. Teir limir, sum stilla upp til formansval og nevndarval, skulu boða Felagnum Føroy skir Sjúkrarøktarfrøðingar frá innan 1. februar kl 16.00, 2010.Uppstillingarlistar kunnu fáast frá álitisumboðunum ella av skriv stovuni í januar mánaða. Aðalfundur Aðalfundur felagsins verður á Hotel Føroy um 13. mars Uppskot, sum skulu vera viðgjørd á aðalfundinum, mugu vera felagnum í hendi 1. mars Ætlanin er at hava skránna eftir aðal fundin øðrvísi enn vanligt. Meir verður at frætta um hetta seinni. Lesarabrøv til Vøku Enn einaferð fara vit at heita á teir limir, sum hava eitt hvørt upp á hjarta, um at skriva lesarabræv í Vøku. Hetta kann bæði vera hugleiðingar, hugskot, frágreiðingar ella bert tína hugsan. Gestaskrivarin Vit hava fingið ein nýggjan teig í Vøku, Gesta skrivarin. Ætlanin við hesum teigi er at fáa fólk, sum á ein ella anan hátt hava markerað seg í samfelagnum, at skriva eina grein, sum viðkemur okkum sjúkra røktarfrøðingum. Skrivstovan hevur afturlatið millum jól og nýggjár. Skrivstovan er stongd frá 21. desember 2009 til og við 4. januar Vit ynskja øllum eini gleðilig jól og eitt gott og eydnuberandi nýggjár. Goldið ov nógv í limagjaldið Teir limir, ið hava goldið ov nógv í limagjaldið, biðjast vinaliga venda sær til felagið. Sjá undir tíðindum á heimasíðuni Viðbøtur fyri eftirútbúgving Felagið hevur fingið at vita, at tað eru lønarskrivstovur sum ikki gjalda limum felagsins viðbót fyri meir enn eina eftirútbúgving, við tí grundgeving, at sáttmálin sigur, at bert ein viðbót kann latast. Hetta er beinleiðis ósatt, tí onki er til hindurs fyri, at sjúkrarøktarfrøðingar kunnu fáa fleiri enn eina viðbót. Sjá grein 32 í sáttmálanum. Í hesum sambandi vendi felagið sær til løn ardeildina á Fíggjarmálarráðinum, sum er samd við felagnum í hesu tulking og hevur orða eitt skriv sum undirstrikar hetta. Annaika og Hansa uttanfyri skrivstovuna hjá felagnum. Mynd Tórfinn Smith [ 5 ]

6 Kunning frá Felagnum Væl eydnað álitisfólkaskeið Skeiðini vóru bæði fyri leiðarar og sjúkra røktarfrøð ingar annars Álitisfólkaskeiðini, sum Felagið Før oyskir Sjúkra røktarfrøðingar skipaði fyri í heyst, vórðu skipað sum internatskeið og riggaðu so mikið væl, at Annika á Steig Egholm, fakligi skrivarin hjá felagnum, sigur seg ikki ivast í, at hildið verður ivaleyst fram við tílíkum skeiðum eftir sama leisti. Skeiðið varð skipað í tveimum pørtum, tó við somu evnum hvørja ferð. Fyrra skeiðið var fyri sjúkrarøktarfrøðingar og leiðarar, sum virka innan sjúkrahúsverkið, og hin parturin fyri tey, sum m.a. starvast innan Nærverkið. Skeiðini stóðu øllum álitisumboðunum í boði, og leiðarar kundu síðani sjálvir tekna seg, soleiðis at ein leiðari kundi møta fyri hvørt álitisfólkið. Innihaldið var tí eisini skipað soleiðis, at evnini vóru viðkomandi fyri báðar partar. Annika heldur tað hava stóran týdning, at bæði leiðarar og sjúkrarøktarfrøðingar annars eru saman á tílíkum skeiðum. Tað kann vera við til at birta upp undir enn betri samstarv á starvsstøðunum og forða fyri, at møguligar trætur gerast óneyðuga stórir trupulleikar. At allir partar kenna bæði sáttmála og galdandi lógir og reglur kann bert vera fyrimunur í samstarvinum. Annika heldur, at nú skeiðið varð skipað sum internatskeið, hava fólk eisini møguleika til at práta saman um leyst og fast undir hugnaligum umstøðum, tí sosiali parturin skal ikki undirmetast. Felagið eisini fyri leiðarar Annika sigur, at tey í felagnum hava onkuntíð fingið skotið í skógvarnar, at felagið er ikki í nóg stóran mun fyri leiðarar, men hesum vísir hon aftur, samstundis sum hon ásannar, at tey hava neyvan gjørt nóg mikið fyri hendan starvs bólkin. At álitisfólkaskeiðini hesaferð eisini vóru fyri leiðarar er ein roynd at bøta um hetta, men hon harmast um, at ikki enn fleiri leiðarar møttu. Annika vísir eisini á, at tað er komið fyri, at tey hava havt okkurt mál fyri í samband við at leiðari og starvsfólk hava vent sær til felagið. Í tílíkum føri vilja tey altíð vera uttanveltað, soleiðis at partarnir fáa hvør sín sakførara, og at trætan kann fáa eina sakliga og rætta viðgerð. Longdi armurin Spurd um hvussu álitisfólk støðast í sínum álitisfólkastarvi sigur Annika, at tað er eitt sindur misjavnt. Tað eru tíbetur tey álitisfólk, sum trívast í sínum álitisfólkastarvi, og sum hava virkað í drúgva tíð, men so eru eisini onnur, sum halda fram, tí eingin annar hevur hug at taka yvir. Minsti áhugi at vera álitisfólk er á teimum deildum, har trupulleikar oftast eru, sigur Annika sum ásannar, at tey í dagligu umsiting felagsins hava verið undirmannað í longri tíð og hava tí ikki í nóg stóran mun tikið sær av álitisfólkaskipanini. Tað heldur hon vera stórt spell og nakað, sum tey fara at bøta um framyvir, tí álitisfólkaskipanin er ein av grundarsteinunum í felags arbeiðinum, har álitisfólkini eru felagsins longdi armur út á hvørt einstakt arbeiðspláss. [ 6 ]

7 KUNNING FRÁ FELAGNUM Mynd: Tórfinn Smith Nevndin á ferð Limafundir Í heyst hevur nevnd felagsins verið kring landið og havt limafundir. Evnið á fundunum hevur verið eittans: Sátt málasamráðingarnar Hugskotið at fara hesa rundferð kom nærum beinanvegin, hendan nevndin fór til verka í Nevndin metti tað vera av alstórum týdningi at hoyra bein leiðis frá limunum, hvar trýstið serliga skal leggj ast til næstu samráðingar. Fundirnir hava sum heild verið væleydn aðir, millum 20 og 30 limir hava møtt upp tey ymisku støðini. Nevndin og fyrisitingin fara nú at taka samanum og savna saman tað, sum kom fram á fundunum. Tá hetta arbeiðið fyriliggur, verður meiri frætta um eina greiða niður støðu. [ 7 ]

8 Vár í gong Fakta um SSN Sygepleierens Samarbeit i Norden, SSN, varð stovnað í Føroyar hevði eyðleiða støðu frá 1993, til vit gjørdust aktivur limur í samstarvinum í SSN er eitt samstarv fyri sjúkrarøktarfeløgini í Danmark, Føroyum, Finnlandi, Íslandi, Noreg og Svørríki. Samstarvið umfatar áleið sjúkrarøktarfrøðingar. SSN hevur eitt stýrið, har 1 nevnd arumboð fyri øll limalondini situr. Stýrið hevur fund 2 ferðir árliga. Í løtuni er svenska næstforkvinnan Lisbeth Löpare- Johansson, forkvinna í stýrinum fyri SSN. Vár í Gong er stýrislimur fyri Føroyar, og Sonja Nielsen er varastýrislimur. Mál/fokus fyri samstarvið er: At deila og korigera sjónarmið millum norðurlensku londini Fakpolitisk kjak um aktuel økir innan fakfelagsarbeiði Íblásturstað Skipa fyri ráðstevnum, bæði fakpolitiskum og opnum ráðstevnum, tá ið evni, sum eru frammi í tíðini stinga seg upp. Londini stuðla eisini hvør øðrum fakpolitikst SSN stuðlar eisini samstarvinum millum tey lesandi í Norðanlondum, NSSK. Tey lesandi hava eisini fundir í samband við tí árligu fakpolitisku ráðstevnuna. [ 8 ]

9 TEMA: SSN-RÁSTEVNAN KUNNING FRÁ FELAGNUM Ráðstevnan í Keyp mannahavn SSN skipaði í september 2009 fyri ráðstevnu í Keypmannahavn. Ráð stevnan snúði seg í stórum um ES. Tosað var nógv um hvønn týdning ES hevur fyri sjúkrarøktina og serliga framtíðar sjúkra røktina. Stórur tørvur er á sjúkrarøkrarfrøðingum kring alt ES, og avbjóð ingin verður at loysa hendan trupulleika. Tað kom fram at nøkur ES lond hava í huga at broyta/lækka upptøkukrøvini til sjúkrarøktarfrøðisskúlarnar. M.a. eru lond, sum halda, at 10 ára skúlagongd er nóg mikið áðrenn fari verður undir at lesa til sjúkra røktarfrøðing. Hetta er nakað sum Norðanlond ikki kunnu taka undir við, men spurningurin er bara, um trýstið ikki bara økist saman við tí vaksandi tørvinum á sjúkrarøktarfrøðingum. Tí eru stórar avbjóðingar fyri framman. Orð: Vár í Gong. Myndirr: Tórfinn Smith Á ráðstevnuni varð eisini tosa um ávís direktivir sum liggja til kjak í ES kommisiónini, viðvíkjandi tí at sjúklingar frítt kunnu velja hvar í ES teir vilja verða viðgjørdir. Ein áhugaverd ráðstevna um ES veldið, sum hóast vit ikki eru limir, hevur stóra ávirkan á okkum. [ 9 ]

10 Avgerðir í ES stóra ávirkan eisini fyri lond sum ikki eru limir Orð og.myndirr: Tórfinn Smith Góð kunning um ES viðurskifti Æna Reinert SSN norðurlendska meginfelagið fyri sjúkrarøktarfrøðingar hevur ráðstevnu eina ferð um árið, og at fyrireika ráðstevnuna er eitt umboð úr hørjum limalandi. Føroyska umboðið í fyrireikingarnevndini er Æna Reinert. Æna greiðir frá, at tá stýrið fyri felagsskapin hevur gjørt av, hvat evni skal viðgerðast á ráðstevnu, fer fyrireikingarnevndin til verka. Í hesum føri skuldi ES setast á breddan, og so ráddi sjálvandi um at fáa frægastu kreftirnar á ráðstevnuna at hava fyrilestrar. Umframt ymisk norðurlendsk umboð, sum á ein ella annan hátt virka innan ES, luttók eisini aðalskrivarin í EFN, ið er evropeiski felagsskapurin hjá sjúkrarøktarfrøðingum. Fyrilestrarnir snúðu seg í høvuðsheitum um bygnaðin hjá ES, hvussu limalond kunnu gera seg galdandi, bæði nationalt og internationalt, og hvørji mál eru serliga uppi í tíðini. Æna Reinert, sum eisini virkaði sum annar av fundarstjórunum á ráðstevnuni, sigur seg vera væl nøgda við stevnuna og heldur, at fólk fingu nógv burturúr. ES er í mongum førum ein frumskógur av reglugerðum og mannagongdum, og tí kom tað væl við hjá ráðstevnuluttakarunum at fáa eina so neyva og góða kunning um evropeiska felagsskapin, sum fær alt størri ávirkan á tað sum hendir í hvørjum einstøkum landi, heldur Æna Reinert. Lisbeth Löpare-Johansson Í døgunum 23. til 25. september skipaði norðurlendska megin felagið fyri sjúkrarøktarfrøðingar fyri ráðstevnu í Keypmannahavn við ES-spurningum á skránni. M.a. í hvønn mun ES-samtyktir hava ávirkan á viðurskiftini í teim um ymisku londunum, um útbúgving av sjúkrarøkt arfrøðingum og teirra arbeiðsumstøður. Um orsøkina til, at tey valdu ES sum høvuðsevnið á ráðstevnuni hesaferð, sigur Lisbeth Löpare-Johans son, sum er for kvinna í svenska sjúkrarøktafrøðingafelagnum, at uttan mun til hvørji av norðurlondum eru limir í ES ella ikki, so hevur tað sum ES samtykkir, stóra ávirk an á viðurskiftini í øllum norðurlondum. Tí er av alstórum týdningi, at tey kenna mannagongdir og vita, hvat hendir og hvat er í umbúna í EF høpi. Spurd um ES-spurningar hava áhuga millum svenska fólkið yvirhøvur, ásannar hon, at áhugin man vera sera ivasamur millum leiðarar innan heilsuverkið er, sum natúrligt er. Tó er áhugin stórur, tí hetta hevur stóra ávirk an á lógarverkið innan økið, arbeiðstíðarreglur, arbeiðs um støður, eins og onnur viðurskifti. Lisbeth Löpare-Johansson sigur, at sjúklingar verða í alt størri mun viðgjørdir í øðrum londum enn heimlandinum, og eisini tað ger tað sera umráðandi at vera dagførdur um tað, sum hendir uttanum ein sjálvan. [ 10 ]

11 TEMA: SSN-RÁSTEVNAN Framtíðar sjúkrarøkt: Sama støði og somu reglur í øllum ES-londum Hesum miðar ES ímóti, og tí gera norðurlendsku sjúkrarøkt ar frøðingarnir sítt ítarsta at ávirka myndugleikarnar at røkka so høgt støði sum gjørligt Tað var ikki av tilvild at ráðstevnan hjá norðurlendska meginfelagnum hjá sjúkra røktarfrøðingunum snúði seg um hvussu evropeiska rákið innan heilsuverkið gongur, hvussu hetta fer at ávirka framtíðar heilsutænastuna, sjúkra røktarútbúgvingina, arbeiðs viður skifti teirra, sum virka innan sjúkrarøktina, og hvussu sjúkrarøktin í Evropa verður útint við fokus á sjúklingatrygd. Ætlanin er at hava felags reglur og treytir innan øll øki. Útbúgvingin er, sum vera man ein sera týðandi partur, og við hesum eisini upptøkutreytir, sum eru rættiliga ymiskar í ES-londum. Í Norðan londum krevst í minsta lagi ein miðnámsútbúgving at koma á sjúkrarøkt ar frøðiskúla, men soleiðis er ikki manga aðrastaðni. Eitt nú hava politikkarnir í Italia lagt uppskot fram í ES um munandi lægri upptøkutreytir. Teirra støða er at vanlig fólka skúlaútbúgving er nóg mikið. Annaðhvørt arbeiði ella frí Munur er eisini á arbeiðs- og lønarviðurskiftunum í teimum ymisku londunum. Innan føroyska sjúkra húsverkið, eins og í hinum Norðanlondunum, ert tú á flestu arbeiðsplássum til arbeiðis. Á ávísum deildum er vakt eisini tilknýtt. Fyri ein stóran part kanst tú vera heima tá tú hevur vakt, men vera tilbúgvin, um boð eru eftir tær. Hevur tú vakt, er ikki talan um fulla løn. Røddir í ES tala nú fyri, at annaðhvørt ert tú til arbeiðis, ella hevur tú frí. Æna Reinert, sum var ein av føroysku luttakarunum á ráðstevnuni sigur, at verður tað galdandi her hjá okkum, skulu nógvir sjúkrarøktarfrøðingar og onnur starvsfólk setast afturat í føroyska heilsuverkinum. Men hvussu verður og ikki við ætlaðu broytingum innan heilsu verkið, so fer hetta rákið at ávirka Norðanlond og eisini okkum, uttan mun til um vit eru limur í ES ella ikki, heldur hon. Gera sína ávirkan galdandi Skulu somu reglur og treytir galda fyri øll ES-lond, er so ikki vandi fyri, at ein lægri felagsnevnari verður galdandi enn hann sum vit kundu hugsað okkum og hava virkað fyri? Jú so avgjørt, og tað er júst tí, at Norð an lond gera sítt ítarsta fyri at gera sína ávirkan galdandi í ES høpi, og tað hava tey eisini góðar møguleikar til, sigur Æna Reinert. Hon vísir á, at Norðanlond eru sera sterk fakpolitiskt og standa væl saman at stuðla hvørjum øðrum. Harafturat eru Norðanlond eisini fíggjar liga sterk mótvegis mongum øðrum ES-lima londum, og tað hevur eisini nógv at siga, tá tað ræður um, hvørji sjónarmið verða tey ráðandi. Æna Reinert sigur, at eitt av endamálunum við ráðstevnuni var júst at kunna um, hvussu ES er samansett, og hvussu lond á besta hátt kunnu ávirka gongdina. Lobbyvirksemi Eitt væl kent fyribrigdi, ikki minst í ES-høpi, er sonevnda lobbyvirksemi. Sann roynd er, at á bonaðu gólvunum í ES eru í hópatali av lobbyistum, sum einki annað hava at gera enn at royna at ávirka tey, sum skulu taka avgerðir. Sagt verður, at upprunin til tær veruligu stóru avgerðirnar verða sjálvdan tiknar við fundarborðið, men heldur í koridorunum, á onkrari kaffistovu ella við eitt væl búgvið døgurða borð. Lobbyvirksemi fer fram bæði millum lond og innanlands. Men spurn ingurin er, hvussu føroyingar kunnu verða hoyrdir, tá vit hvørki eru ES-limir ella hava lobbyistar eins og onnur. Tað er sjálvandi ein trupulleiki, at vit ikki hava okkara egnu umboð til staðar har alt hendir, men vit kunnu Orð: Tórfinn Smith [ 11 ]

12 hinvegin gera okkara fyri at stuðla hinum Norðanlondunum. Sum limur í SSN verða vit væl og virðiliga kunnað um tað sum hendir í ES-høpi, soleiðis at vit á tann hátt kunnu tosa við, tá Norðanlond fyrireika seg til at gera sína ávirkan galdandi, sigur Æna Reinert. Sjúkrarøkt um landamørk Í Føroyum hevur tað altíð verið so og tað er enn, at sjúklingar, sum føroyska sjúkrahúsverkið ikki megnar at taka sær av, verða fluttir á onnur sjúkrahús. Serliga á Ríkissjúkrahúsið og seinastu árini eisini aðrastaðni. Føroyar eru lítið land í mun til Danmark, men Danmark er eisini eitt lítið land í mun til alheimin. Rákið í dag er, at serfrøðin verður savnað í færri eindir við hvør síni sergrein. Við øðrum orðum frá altumfatandi viðgerð og røkt til serstaka viðgerð og røkt. Hesum er Æna Reinert ikki í iva um og vísir á, at í dag hevur sjúklingurin sjálvur munandi størri vitan enn áður og krevur tí at verða viðgjørdur, har besta viðgerðin og røktin fæst, uttan mun til hvar í heimi tað er, heldur enn at fáa næstbestu viðgerðina í grannalagnum. Hon heldur, at føroyska sjúkrahúsverkið ongantíð ov skjótt ger sær greitt, hvørjar viðgerðir vit eiga at halda okkum til her og við tí eisini gera okkum til serfrøðingar á teimum ávísu økjunum. Tá er heldur ikki óhugsandi, at vit kunnu bjóða okkum til at taka ímóti øðrum enn føroyskum sjúklingum, heldur hon. [ 12 ]

13 TEMA: SSN-RÁSTEVNAN Hóttanir um uppsagnir góvu úrslit Eftir fleiri verkføll og onnur tiltøk vóru úrslitini kortini soltin, men so funnu finsku sjúkra røktarfrøðingarnir upp á onnur ráð... Starvsfólk innan finska heilsuverkið hava ligið rættilga niðarliga í inntøku í mun til aðrar starvsbólkar við stórt sæð sama útbúgvingaráramál. Fakfelag teirra hevur mangan strongt á, og fleiri ferðir eru tiltøk av ymiskum slag framd, tó uttan stórvegis úrslit. Politikarar hava í fleiri førum sagt seg vilja bøta um hesi viður skifti, uttan nakað er hent, og tá heilsustarvsfólk enn einaferð upplivdu tað sama eftir seinasta ríkisdagsval fyri tveimum árum síðani, var tolið uppi. Marianne Falck, sum hevur umboða Finland í SSN høpi í nógv ár, sigur, at eftir at tey í felagnum væl og virðiliga høvdu umrøtt hvørji ráð vóru til at taka, kom onkur við hugskotinum at tey hesaferð skuldu gera vart við seg við hóp uppsagnum. Hóttu við uppsagnum Hetta skuldi gerast soleiðis, at hvørt starvs fólki sjálvboði og einsæris skuldi siga seg úr starvi. Hesum boðaði felagið myndugleikunum frá. Dagin fyri at hetta skuldi henda, tóktist álvarin at ganga upp fyri myndugleikunum, sum óttaðust fyri avleiðingunum og boðaði okkum til fundar at tingast um nýggjan lønarsáttmála, sigur Marianne Falck, sum ongantíð áður hevur upplivað eitt so gott tilboð frá sínum sáttmála parti. Arbeiðsgevarin bjóðaði ein fýra-ára sáttmála frá 2007 til Vit eiga at hava í huga, at hetta hendi áðrenn nakar tosaði um kreppu, og tí gjørdist sáttmálin munandi betri enn vit grun aðu tá. Gjørdu vit sáttmála nú ella í fjør, fingu vit ikki hetta úrslitið, sigur Marianne Falck, og leggur afturat, at nú er støðan, í mun til aðrar starvsbólkar, hin øvugta. Heilsustarvsfólk hava tryggjað sær ein lønarvøkstur komandi tvey árini, meðan vandi er fyri at onnur skulu niður í løn. At gera sáttmálar yvir fýra ár er óvan ligt í Finlandi. Mest vanliga er tvey ár. Orð og.myndirr: Tórfinn Smith [ 13 ]

14 Frí uttan løn Marianne Falck Orð og.mynd: Tórfinn Smith Tað er frægari enn uppsøgn, tí hendan skipan er tiðaravmarkað, men tað rakar heilsuøkið sera meint, sigur Marianne Falck Alheims fíggjarkreppan rakar eisini finska samfelagið meint, og heldur ikki heilsuverkið sleppur undan. Hinvegin er ymiskt hvussu myndugleikar vilja spara í teimum ymisku kreppuraktu londunum. Marianne Falck sigur, at skert verður á øllum økjum, eisini innan heilsuverkið. Fleiri øki verða umskipað, deildir verða lagdar saman, og ymiskar aðrar rationaliseringar verða framdar. Men hinvegin verður roynt at sleppa undan uppsagnum. Tey hava heldur valt at skipa skerjingar innan starvsfólkaøkið soleiðis, at fólk skiftast um at halda frí eina tíð uttan løn tvær ella tríggjar vikur hvørja ferð. Marianne Falck sigur, at hetta nervar sjálvandi bæði starvsfólkini peningaliga, hóast hetta er frægari enn uppsøgn, men ikki minni darvar hetta heilsuverkið, sum frammanundan ikki er ov væl mannað. Hon heldur at ráðstevnan hevur verið spennandi og lærurík, tí hóast tey sum ES-limir eru von við ymiskar reglur og mannagongd ir innan evropeiska felagsskapin, er á ráð stevnuni ymiskt komið fram, sum tey ikki frammanundan hava hugsað so nógv um. Í veruleikanum hava vit munandi størri møgu leik ar at verða hoyrd í ES, enn vit áður hava givið okkum far um, sigur Marianne Falck. [ 14 ]

15 TEMA: SSN-RÁSTEVNAN Kreppan økir áhugan fyri útbúgving hóast vánalig útlit eru at fáa starv Undan kreppuni var áhugin at útbúgva seg sum sjúkra røkt arfrøðingur avmarkaður, men í 2009 kom vend í og um sókn irnar tví fald aðust. Grav gang urin eftir eftir útbúgvingum er eisini vaksin Á SSN ráðstevnuni í Keypmannahavn í heyst luttók eisini Elsa Fríðfinnsdóttir, for kvinna í íslendska felagnum hjá s j ú k r ar ø k ta r f r ø ð i n g u m. V Ø K A n ý t t i høvi at tosa við hana um ymisk viðurskifti hjá íslendsku sjúkra røktarfrøðingunum, ikki minst nú fíggjarkrepp an rættiliga hevur gjørt um seg í landinum. Elsa Fríðfinnsdóttir greiðir m.a. frá um útbúgvingar- og eftir útbúgv ingarmøguleikar, um lønar- og starvs sømdir, hvussu krepp an hevur ávirkað viðurskiftini hjá sjúkra røkt arfrøðingunum, og hvønn leiklut fakfelag teirra hevur í tí truplu støðu, íslendska samfelagið er í. Íslendingar hava altíð lagt stóran dent á høgt støði innan heilsuverkið, sum tí eisini hevur ment seg almikið og er á einum tílíkum støði í dag, at íslendingar eru førir fyri at veita serviðgerð á mest sum øllum økjum. Tó verður samstarvað við útlendsk sjúkrahús og útlendskar serfrøðingar, eitt nú tá ið gøgn verða flutt millum fólk og í samband við heilt serliga krabbameinsviðgerð. Elsa greiðir frá, at hendinga ferð koma serfrøðingar til Íslands til serligar uppgávur. Eitt nú kemur ein lækni frá USA í samband við nýraskurðviðgerðir, og haraftrat fáa tey viðhvørt ein serútbúnan heilaskurðlækna úr Svøríki at hjálpa teimum. Tey hava ein sersáttmála í samband við flutning av vevn aði. Fyrr hevði LSH (Landsspítali há skólasjúkrahús) sáttmála við eitt sjúkra hús í Keypmannahavn, men nú samstarva tey við eitt sjúkrahús í Gøtaborg. Arbeitt verður við at gera sáttmála um gransking á serligum økjum. Menna fakliga førleikan Um sjúkrarøktina sigur forkvinnan í sjúkrarøktarfrøðifelagnum, at 22 røktar serfrøðingar arbeiða á LSH, hvør á sínum øki. Seinastu tvey árini hevur LSH havt serliga starvsútbúgving fyri sjúkrarøktarfrøðingar, ið júst eru lidnir við kanditatsútbúgving og hava í umbúna at søkja um ser frøðiviður kenning. Hetta er tvey ára eftir- Orð og.myndirr: Tórfinn Smith Elsa Fríðfinnsdóttir [ 15 ]

16 Elsa Fríðfinnsdóttir saman við øðrum íslendskum luttakarum. útbúgving, har sjúkrarøktarfrøðing ar fáa serligar starvsroyndir á ávísum øki, undirvísingarfrálæru og gransking ar menning. Serfrøðingastørv verða ikki tøk til øll hesi fólkini, men starvsútbúgvingin hjálpir teimum við framhaldandi serfrøðis menning. Heilt síðan 1986 hevur sjúkrarøktarfrøðin verið bachelorútbúgving á einum lærdum háskúla. Samstundis varð tann gamli skúlin niðurlagdur. Umleið 70% av starvandi sjúkrarøktarfrøðingum hava tikið bachelorútbúgving ella uppaftur hægri út búgving. Sjúkrarøktarfrøðingar í Íslandi eru sjálvstøðug eind sambært lóg og hava fulla ábyrgd av sjúkrarøktini og sjúkrarøktarskipanini. Størsti parturin av teimum starvast hjá tí almenna, har øll vanlig tænasta og sertænasta verða veitt. Nógvir sjúkrarøktarfrøðingar hava tikið serútbúgving, og røktarserfrøðingarnir eru nú umleið 40 í tali. Tann fakligi førleikin hevur lagt lunnar undir góð úrslit í íslendska heilsuverkinum, og sam bært landslæknanum verður sjáldan klagað um røktina. Serútbúgvingar Spurd um hvussu er við eftirútbúgving ella serútbúgving, greiðir Elsa frá, at til ber at taka serútbúgving í sjúkra røkt bæði á Háskóla Íslands og á Há skólan um á Akureyri. Talan er um diplomúbúgving á ymiskum ser økjum, eitt nú innan skurðstovuviðgerð, doyv ing, sálarsjúkur, vaksnamannarøkt, komm unu læknatænastu o.a. Harumframt taka fleiri s j ú k r ar ø k t a r f r ø ð i n g a r m e i s ta r aú t b ú g v- ing á hesum báðum skúlun um. Meist araútbúgvingin er akademisk, tvs. granskingar út búgving á einum serøki. Til ber at taka doktaraheiti sum sjúkrarøktarfrøðingur á Há skóla Íslands, og beint nú eru sjey sjúkra røktar frøðingar í tílíkari útbúgving. [ 16 ]

17 TEMA: SSN-RÁSTEVNAN Tann fyrsti doktarin varð liðugur við árs lok Sjúkrarøktarfrøðingar hava eisini tikið útbúgving bæði á læknaog samfelagsvísindadeildini á Háskóla Íslands. Fleiri nema sær útbúgving Hvussu við tilgongd og eftirspurningi í samband við eftirútbúgvingina og serútbúgvingina? Tá ið tíðirnar vóru góðar, var minni grav gangur eftir at sleppa inn sum sjúkrarøktarlesandi enn á flest øðrum økjum á Háskóla Íslands. Á heysti 2009 kom tó vend í, og umsóknirnar tvífaldaðust frá tí árið fyri. Einans eitt ávíst tal sleppur gjøgnum nálareygað, nú sum fyrr, og bara helvtin av teimum, ið byrjaðu á útbúgvingini seinasta heyst, sleppa at halda á eftir próvtøkuna í desember. Gravgangurin eftir eftirútbúgving er eisini vaksin. Arbeiðsloysið er farið at gera um seg, og útbúgvingarleiðslan hevur tí gjørt av, at ikki er longur neyðugt við tvey ára starvsroyndum sum sjúkrarøktarfrøðingur, áðrenn farið verður undir serútbúgving. Á sumri 2008, tá ið eftirspurningurin eftir sjúkrarøktarfrøðingum var 20% størri enn útboðið, skrivaði felagið fyri íslendskar sjúkrarøktarfrøðingar undir almennan lønarsáttmála. Minkað varð um yvirtíðina og vanlig tímaløn hækkaði. Hetta hevði við sær, at fleiri sjúkrarøktarfrøðingar fóru upp í tíð. Tá ið fíggjarkreppa kom í oktober 2008, søktu enn fleiri um at fara upp í tíð, og tillagingar vórðu gjørdar, ið høvdu við sær, at fleiri almenn sjúkrarøktarstørv vórðu niðurløgd. Ein partur av teimum, ið útskrivaðust seinasta Talva yvir lønir vár, fingu tí ikki fast starv aftan á summarfrítíðina, og í oktober 2009 vóru 40 sjúkrarøktarfrøðingar arbeiðstøkir. Hetta svarar til umleið 1,5% av øllum sjúkrarøktarfrøðingum. Kortini er vert at nevna, at næstu 5-10 árini fara nógvir sjúkrarøktarfrøðingar frá fyri aldur, og tí er tørvur á nógvum arbeiðsfúsum hondum í framtíðini, sigur Elsa, sum heldur, at tá ið kreppan er av, fara helst fleiri sjúkrarøktarfrøðingar aftur í starv á privata arbeiðsmarknaðinum, og tá fer at tørva í hjá tí almenna. Løn og starvssømdir Lønin er sum víst á talvuni niðanfyri, har sjúkrarøktarfrøðilønin er 1. Og arbeiðsumstøður? Har stendur yvirhøvur væl til. Ávís rættindi eru sáttmálasett, og meðan ov fáir sjúkrarøktarfrøðingar vóru á marknaðinum, kappaðust stovnarnir sínámillum og góvu sersømdir og góðar umstøður. Kanningar vísa eisini, at sjúkrarøktarfrøðingar eru yvirhøvur nøgdir við sítt arbeiði. Í dag verður spinkað og spart, og eitt nú ber ikki til at tilkalla hjálp, tá ið arbeiðsbyrðan er óvanliga stór, ella tá ið fólk verða sjúkameldað, og sjálvandi hevur hetta við sær, at fólk verða ovbyrjað. Beint nú ganga sjúkrarøktarfrøðingar høgt upp í tænastustøðið og tryggleikan hjá sjúklinginum, og fleiri kenna seg ótrygg og stúra fyri, hvussu skilið fer at verða. Umleið 70% av øllum sjúkra røktar frøðingum arbeiða niðursetta tíð. Helst tí arbeiðsvikan í Íslandi er 40 tímar, og vit hava leingi viljað verið við, at 80% vaktarbeiði átti at verið mett sum fult starv. Tey, sum arbeiddu niðursetta tíð, plagdu at taka eykavaktir og fingu sostatt fulla løn. Nú er so gott sum einki yvirarbeiði at fáa, og hetta er helst atvoldin til, at fleiri eru farin upp í tíð. Stórar avleiðingar av fíggjarkreppuni Um hvussu fíggjarkreppan hevur ávirkað sjúkrarøktina, greiðir Elsa Fríðfinnsdóttir soleiðis frá: Sum áður nevnt hevur fíggjarkreppan gjørt, at nógv fleiri eru farin undir at lesa. Vit í felagnum bera ótta fyri, at niðurskurðurin á arbeiðsmarknaðinum fer at broyta lutfallið millum starvs bólkarnar, og at fleiri ófaklærd ella minni lærd verða sett í starv. Hetta fer at ávirka tænastustøðið og tryggleikan, og vit eru sera tilvitað um, at sparitiltøkini kunnu fáa sjúklingin at vera við sviðusoð. Felagið hevur tí biðið limirnar skriva niður, meira enn annars verður gjørt, hvørja ferð niðurskurðurin ger, at ikki ber til at røkja arbeiðið til lítar. Yvirhøvur verða nýggj fólk ikki sett í starv, og fólk verða ikki tikin inn fyri tey, sum gevast ella fara í barnsburðarfarloyvi. Haraftrat eru yvirtíð og útkall mest sum farin í søguna. Fólk høvdu úr at gera frammanundan, men nú ber av. Skerjingar? Einans hendinga stovnar hava sagt sjúkrarøktarfrøðingar úr starvi, men deildarleiðarstørvini eru vorðin færri í tali, og endurbúgvingarstovnar hava stívliga 20% færri sjúkrarøktarfrøðingar og sjúkrahjálparar í starvi enn fyrr. Harafturat verður arbeitt við at endurskipa sjúkrarøktina á tveimum bygd- Sjúkrarøktarfrøðingar Læknar Lærarar Løgregla Fysioterapi Sjúkrahjálparar 1 1,65 0,93 0,84 1,04 0,71 [ 17 ]

18 arsjúkrahúsum, og tey hava í tí sambandi sagt allar leiðandi sjúkra røktar frøðingar úr starvi. Heilsuverksleiðslan kring landið arbeið ir beint nú við fíggjarætlan fyri næsta ár, og í miðal skal rakstarkostn að urin lækka við 5%, og onkrastaðni á bygd skal heilsuverkið lækka kostnaðin við heilum 10%. Leiðslan á Landspítalanum hevur fingið álagt at lækka raksturin við 9% næsta ár, og hon hevur sagt, at hetta ikki ber til uttan uppsagnir, meðan heilsumálaráðharrin sigur, at ikki verður loyvt at fækka um starvsfólkatalið. Á einum upplýsandi fundi, sum leiðarin á LSH hevði við starvsmannaleiðsluna 24. november, kom fram, at hóast leiðslan ger alt fyri at sleppa undan at siga fólk úr starvi, verður niðurskurðurin helst 200 størv komandi ár. Minkað verður um tænastustøðið bæði vikuskifti og kvøld, og tað sæst aftur innan sjúkrarøktina. Meiri verður gjørt av at lata deildir aftur, og miðað verður móti at helvtina færri verða sett sum avloysarar næsta summar. Hetta økir um trýstið á tann einstaka sjúkrarøktarfrøðingin, og tey, sum verða liðug við skúlan til várs, fáa torførari við at fáa starv. Helst flyta fleiri uttanlands. Á ávísum økjum á LSH verður tænastuøkið skert. Eitt nú verða færri samdøgurssengur, hjartaæðrakanningar og skurðviðgerðir, og longur verður at bíða eftir viðgerð. Felagið og kreppan Spurd um hvørjar uppgávur felagið á tekur sær í samband við tær avleiðingar, ið kunnu standast av kreppuni, greiðir forkvinnan frá, at felagið er bæði fakfelag og fakligt felag. Tað skal taka sær av sjúklingatrygd og starvsfólkamálum og syrgja fyri, at onnur fakfelagsmál verða rætt viðfarin, eitt nú lønarsáttmálar og onnur limarættindi. Formaðurin og leiðarin á lønar- og sáttmáladeildini hava ferðast kring landið seinastu vikurnar og hildið fundir við sjúkrarøktarfrøðingar, har upplýst varð um komandi tiltøk og upplýsingar og svar við átroðkandi spurn ingum vórðu fingnar til vega frá limunum. Felagið leggur eisini stóran dent á at hava regluligar fundir við álitisfólk og nýta Sjúkrarøktarfrøðingatíðarritið og heimasíðuna hjá felagnum sum upplýsingarmiðil. Harafturat hevur felagið nógv jørn í eldinum á leiðsluøkinum, tí flest allir leiðarar á røktarøkinum eru limir í felagnum, og felagið hevur bæði ábyrgd av at kunna teir og geva teimum mótspæl. Økisleiðarin á lønar- og rættindadeildini og løgfrøðingur felagsins taka sær av einstøkum starvsfólkamálum og sáttmálabrotum. Formaðurin og nevnd in royna at ávara alment móti avleiðingum av teimum tiltøkum, sum gjørd verða í løtuni, og í hesum sambandi hevur verið alneyðugt at samstarva við heilsumálaráðharran og aðrar stjórnmála menn. Í junimánaði sendi nevndin skriv til ráðharran við uppskotum og yvirskipaðum ráðleggingum í samband við tær skerjingar, ið væntandi eru á heilsuøkinum. Lønarlagið lækkað Tað frættist, at limirnir vilja góðtaka lønarlækkanir at forða fyri arbeiðsloysi? Dúgliga hevur verið kjakast um gongdar leiðir at lækka lønarútreiðslur á heilsuøkinum. Eitt nú at øll fara nakað niður í tíð og løn og varðveita verandi arbeiði, og/ella at tey, ið farin eru um eftir lønaraldur, fara frá og lata yngra ættarliðið sleppa framat ella sleppa at varðveita síni størv. Nevndin hevur ikki tikið nakra avgerð í hesum høpi, tí mett verður, at slíkt má fara fram í samstarvi við starvsfólkini á hvørjum einstøkum stovni. Ymiskt er, hvussu starvshópurin er í vavi, og tí kunnu ymiskar loysnir vera hóskandi. Lønarlagið er longu lækkað. Yvirhøvur verður ikki rindað eyka fyri nakað, eitt nú koyring og fast yvirarbeiði, uttan so at tað stendur í sáttmálanum. Ásetur sáttmálin einki um hetta, kann leiðarin skera ígjøgnum uttan samráðingar. Felagið arbeiðir við at gera kanning av støðuni hjá tí einstaka liminum og upplýsa um m.a. tað broytta lønarlagið seinastu mánaðirnar. Felagið hevur, sum áður sagt, fundast við heilsumálaráðharran og er komið við uppskotum. Formaðurin roynir at vísa á sjónarmið okkara, tá ið fundast verður í heilsumálanevnd Altingsins. Felagið er har afturat limur í Bandalagi háskólamanna (BHM) (Akademikarafelagnum) og formað urin har situr í fleiri almennum árbeiðsbólkum. Deildarleiðarin á lønarog rættindaøkinum er limur í BHMarbeiðs bólkinum við løn og sáttmálum undir sær og ger vart við áskoðan felagsins í tí høpi. Uppgávur undir verandi umstøðum Vit spurdu Elsu Fríðfinnsdóttir hvørjar serligar uppgávur felagið hevur átikið sær undir verandi umstøðum. At upplýsa og ráðgeva limunum er helst tað týdningarmesta beint nú og eina tíð framyvir. Felagið má syrgja fyri, at sjúkrarøktarfrøðin er nóg góð, og at trygdin er í hásæti. Harafturat er neyðugt at verja borg í samband við lønarspurningar og trygdarspurningar. Umráðandi er at benda teimum ráðandi á møguligar avleiðingar av teimum spariuppskotum, ið løgd verða fram, og tá hugsa vit bæði um tænastu og starvsfólkatal, so byrgt verður upp fyri, at ov nógv flyta av landinum, og at við harvið missa tann mest dagførda kunnleikan, sigur forkvinnan í íslendska felagnum hjá sjúkrarøktarfrøðingunum. [ 18 ]

19 Norðurlendsk ráðstevna Hergerð Heldarskarð Stór norðurlendsk ráðstevna í Havn Nú ber til at tekna seg til ráðstevnuna, sum áhuga bólkurin fyri anestesi og intensiv sjúkra røktarfrøðingar, Fá3, skipar fyri næsta heyst. Fyrireik ararnir vóna, at kunna savna 500 luttakarar Tað er ein stór avbjóðing fakligi áhugabólkurin hjá anestesi- og intensiv sjúkrarøktarfrøðingunum átekur sær at skipa fyri einari stórari ráðstevnu næsta heyst. Norðurlendska meginfelagið fyri sjúkrarøktarfrøðingar innan hetta økið hevur eina tílíka ráðstevnu triðja hvørt ár, og hesum samstarvi hava føroysku starvsfelagar teirra verið við í seinastu 11 árini. Hergerð Heldarskarð, sum er forkvinna í Fá3, dylir ikki fyri, at talan er um eina stóra avbjóðing, lutvíst tí at ráðstevnan verður sera fjølment, og sama er at siga um skránna. Vanligt er, at sjúkrarøktarfrøðingar vísa hesum ráð stevnum stóran áhuga. Síðsta ráðstevnan var í Íslandi, og tá vóru útvið 500 luttakarar, í Noregi vóru 1000, og tá stevnan var í Svøríki fyri tveimum árum síðani, vóru tey tilsamans 800 luttakarar. Av somu orsøk hava tey eisini fyrireika seg væl og virðiliga í longri tíð. Longu í samband við ráðstevnuna í Svøríki í 2007, kunnaðu føroysku umboðini um stevnuna í Føroyum, og síðani hava tey nýtt høvi á fleiri ymiskum skeiðum, tey hava luttikið á, at greiða frá innihaldi og praktiskum viðurskiftum, bæði um sjálva ráðstevnuna og viðurskiftum í Føroyum yvirhøvur. Gisting eisini ein avbjóðing Eisini heimasíðan er eitt gott amboð í kunningarátaki. Í samband við allar prakt iskar spurningar, m.a. gisting, samstarva tey við Greengate, sum hevur drúgvar royndir á økinum. Avmarkað er við hotellplássum, og tá so nógvir gestir koma til Føroya samstundis, ber illa til at bjóða hvørjum luttakara kamar fyri seg sjálvan, men Hergerð vónar ikki, at tað verður nakar trupulleiki. Sjálv ráðstevnan verður í Norðurlandahúsinum, sum hevur tær bestu umstøðurnar í so máta at bjóða til eina fjølmenta ráðstevnu. Skráin fyri stevnuna verður í næstum lýst á heimasíðuni: nokias, og kann tá eisini tilmelding fram. Breiða vitan hóast smá Ráðstevnan verður fyrireikað í tøttum samstarvi við norðurlendska meginfelagið, og tað er sjálvt innihaldið eisini, sigur Hergerð. Tey hava lagt seg eftir at hava ymisk evni, sum eru uppi í tíðini og viðkomandi fyri tey flestu. Ikki minst fara tey at varpa ljós á nýggja vitan. Hinvegin er samstundis eisini ein partur, sum ivaleyst hevur serliga stóran áhuga fyri føroysku luttakararnar. Talan er m.a. um brámóttøku og børn. Hergerð greiðir frá, at børn á anestesiog intensiv deildini er ein sergrein fyri seg, og aðrastaðni eru tílíkar sergreinir savnaðar á størri sjúkrahúsunum. Men í Føroyum uppliva vit eins nógvar ymiskar tilburðir um ikki í eins stórum tali og tað setir stór krøv til føroysku sjúkrarøktarfrøðingarnar. Kunnu velja millum ymisk evni Tað vil so vera, at ymiskt er, hvønn áhuga luttakarar hava fyri teimum ymisku evnunum, sum umrødd verða, og tí kunnu luttakarar velja, hvørjum evni tey hava størstan áhuga í. Hergerð sigur, at nú talan er um norðurlendskt samstarv og eina norðurlendska ráðstevnu, hava tey valt, at flest allir fyrilestrar eru á skandinaviskum. Onkur einstakur verður tó á enskum. So ódýrt sum gjørligt Ferðakostnaðurin til og úr Føroyum ger, at munandi dýrari er fyri flestu luttakararnar, at stevnan er í Før oyum heldur enn á skandinaviska meginland inum. Fyri at meirkostnaðurin skal darva minst møguligt, hava tey sett luttøkugjaldið so lágt sum gjørligt, krónur fyri hvønn. Fyri at tað skal bera til, verður ein tílík ráðstevna eisini fíggjað av ymiskum framsýnarum, sum vanliga eru heilivágsveitarar, sum sjúkrahúsverkini samstarva við. Orð og.mynd: Tórfinn Smith [ 19 ]

20 Okkara Lív sum Eldri OLE2 er ein millumtjóðað verkætlan, sum Nærverkið, Heimatænastan og Føroya Kommunufelag, saman við kommunum í útjaðaraøkjum í Norðureuropa samstarva við um at finna loysnir ið skulu betra um umstøðurnar hjá tí eldra borgaranum í framtíðini. Málið er at røkka framtíðarkrøvum, tørvum og ynskjum hjá okkara eldru borgarum. OLE2 varpar ljós á fýra øki við nýggjum møguleikum og tænastum. Økini eru: Netverk, Heilsutænastur, Bústaðir- og Tænastur Starvsfólkamenning- og starvsfólkatilgongd (Nærverkið og Føroya kommunufelga). Eldraøkið í Norðurlondum hevur trupult við at rekrutera og fasthalda sjúkra røktarfrøðingar. Nærverkið Heima tænastan er við í tí parti av verkætlanini, ið snýr seg um starvsfólkamenning- og tilgongd. Fyri at bøta um umstøðurnar hjá teim eldru og teirra avvarðandi er neyðugt at hava fakliga vælkvalifiseraði starvsfólk. Hvør er so orsøkin til, at sj.r.fr. frávelja at arbeiða innan eldraøkið? Kanningar í Norðurlondum (Fagerberg m.fl. 2000, Bergland og Lærum 2002 og Schrøder 2002) vísa á, at sj.r.fr. frávelja eldraøkið av tí, at eldraøkið líður av tilfeingistørvi og hetta ger, at sj.r.fr kenna, at teir ikki kunnu veita nøktandi røkt. Kanningarnar vísa eisini, at eldraøkið hevur lágan status millum sj.r.fr. Tað gevur ikki prestigu, at tú arbeiðir innan eldraøkið ella á einum røktarheimi. Arbeiðið kennist einstáttað og rutinukent, har lítið samband er við aðrar starvs felagar í tí dagliga arbeiðinum. Arbeiðið innan eldraøkið er likamliga slítandi, har eru nógv tung tøk og skeivar arbeiðsstøður. Víst verður á, at sj.r.fr. kenna, at tað er tørvur á fakligum avbjóðingum og møguleikum fyri fakligari menning, tí eldraøkið hevur ikki eitt nøktandi fakligt umhvørvi og læringsmøguleikar. Hinvegin so vísa kanningarnar eisini á, at summir sj.r.fr. frávelja eldraøkið av tí, at tørvandi útbúgvingar- og menningarmøguleikar gera tað trupult hjá teimum at ganga øktu krøvunum til kompetensu í sjúkrarøktini á møti. Kanningarnar vísa, at tørvur er á eftirútbúgving innan gerontologi og geriatri, um sj.r.fr skulu støðast innan eldraøkið. Ongar kanningar eru gjørdar í Føroyum hesum viðvíkjandi, men tað er sannlíkt, at omanfyri nevndu orsøkir eisini gera seg galdandi innan eldraøkið í Føroyum. Omanfyri nevndu orsøkir til, hví sj.r.fr. frávelja eldraøkið í Norðurlondum, liggja sum grundarlag undir OLE2 verkætlanini, ið Nærverkið Heimatænastan luttekur í viðvíkjandi menning av sj.r.fr. Útgangstøðið í verkætlanini við víkjandi menning av sj.r.fr er at skapa eitt fakligt umhvørvið, sum gevur rúm fyri læringsmøguleikum og fakligari menning hjá sj.r.fr. í Heimatænastuni. Ætlanin er m.a., at hetta forum skal vera ein heimasíða, har sj.r.fr. í Heimatænastuni, ið hava eina servitan innan t.d. sárrøkt, demens, diabetes, inkonti nens, praktikvegleiðing o.a., kunnu veita vegleiðing til hinar sj.r.fr., ið ikki hava hesa servitan. Hugsað dømi kundi verið, at ein sj.r.fr. í øki 5 hevur eitt trupult sár, har hann ivast í, hvør røkt er best. Her er ætlanin, at viðkomandi kann samskifta við sj.r.fr. við servitan innan sárrøkt í t.d. øki 3. Mynd av sárinum verður løgd á heimasíðuna, ella ein teldurpostur verður sendur út og samskift verður um, hvør røkt er best í mun til júst henda sjúklingin. Á henda hátt fær sj.r.fr. víðkað um sítt fakliga umhvørvi, ment sítt fakføri og nýtt førleikar, ið Heima tænastan varar av, og harvið givið sjúklinginum eina vælkvalifiseraða røkt. [ 20]

21 Ætlanin er eisini at skipa fyri undirvísing til sj.r.fr., fyri at menna og økja um teirra fakligu førleikar. Fyrsta stig í OLE2 verkætlanini við víkjandi menning av sj.r.fr., er at skráseta før leikarnar hjá sj.r.fr. Ætlanin við hesum er at sjónliggera, hvørji øki skulu raðfestast, tá tosað verður um undirvísing og menning av sj.r.fr., samstundis at vitan verður um, hvørjir sj.r.fr. í Heima tænastuni hava eina servitan og á hvørjum øki. Heimasíðan er í ger, og ætlanin er at taka hana í nýtslu á komandi ári. Fyri at kunna skráseta førleikarnar hjá sj.r.fr, verður eitt spurnarblað latið øllum sj.r.fr. í Heimatænastuni. Sj.r.fr, MKS Maiken Olsen Deildarleiðari í øki 6 Nærverkið, Heimatænastan Tilvildarlig savnsmynd [ 21 ]

22 Anna MAria Simonsen framhald frá síðstu Vøku Sjúkrarøktarfrøðingur innan frálandavinnuna Orð Tórfinn Smith Seinastu átta árini hevur Anna Maria Simonsen úr Havn arbeitt í oljuvinnuni sum sjúkrarøktarfrøðingur. Bæði á boripalli og við skipi. Í hesum øðrum parti greiðir hon m.a. frá hvussu hon upplivdi borgarakríggj á Fíla bein strondini, um strongu trygd arkrøvini umborð og ikki minst, hvussu tað er at virka sum sjúkrarøktarfrøðingur í frálandavinnu Føroyingar eru allastadni Vit vóru tríggir føroyingar umborð. Umframt meg vóru tveir, ið arbeiddu sum ROV pilotar hjá Oceanering. Ein dagin, eg var farin upp á helikoptaradekkið at spáka, róptu teir frá stand by skipinum, um hatta ikki var ein føroyingur, ið var farin ein gongutúr. Eg svaraði sum vera man skjótt aftur, og løtu seinni var rópt, at ein pakki var á veg upp til mín og hinar báðar umborð. Glað var eg at finna turran fisk og tvøst í pakkanum og skundaði mær at finna okkurt gott at senda niður aftur. Minnist meg rætt varð tað gummibomm og onkrar T-skjúrtur. Eisini tá vit skuldu inn til Filabeins strondina við skipi ta einu ferðina, tí eingin tyrla var tøk, hitti eg ein føroying, ið var yvirmadur umborð. Borgarakríggj Í nakrar mánaðir lógu tey uttan fyri Fílabeinstrondina, har Anna Maria upplivdi rættiligt borgarakríggj. Óhugnaligastu upplivingarnar haðani vóru, tá tey ferðaðust til og frá flogvøllinum, har strangt vaktarhald var. Mest ræðandi við hesum helt hon vera at síggja hálvvaksnar dreingir við tungum vápnum. Nei, tað dámdi mær einki, men ein uggi var kortini, at vit skuldu altíð ferðast í bólkum, og har var altíð onkur, sum tók ímóti okkum og fylgdu okkum til gistingarhúsið. Fyrstu ferð eg skuldi út á pallin í Equatorial Guinnea var eitt ein heldur serlig uppliving. Beint áðrenn vit komu út á sjálvan flogvøllin, vóru vit steðga av herðmonnum, tí flogvøllurin var stongdur. Orsøkina til tað fingu vit seinni at vita. Tað var tí, at forsetin nýtti flogvøllin, tá hann skuldi jogga, og so mátti flogferðsla vera flogferðsla Aftur undir Føroyum Eftir heldur ræðandi upplivingarnar við Fílabeinstrondina gekk leiðin aftur til Føroya. Her var Anna Maria eitt stutt skeið við Belford Dolphin. Har var útlendskur sjúkrarøktari umborð, men hesin fekk ikki loyvi til at virka, so leingi skipið var í føroyskum sjógvi. Eftir hetta var hon eina tíð aftur í fremm andum sjógvi til hon, umvegis eitt breskt oljufelag, fekk boðið starv í norskum sjógvi. Nú skuldi aftur tingast um setanarsáttmála, sum ein vikarstova í Aberdeen skuldi taka sær av. Tað gekst teimum kortini ikki so væl, tí tey ynsktu at fáa í so ríkiligt í sín egna part og so var ikki annað at gera, enn at hon sjálv tók sær av at tingast um løn og setanartreytir annars, og tá bar betri til. Við hesum skipi, Far Saga, sum tað eitur, byrjaði Anna Maria fyri trimum árum síðani, og har er hon framvegis. Treytirnar eru góðar,- tvær vikur umborð og fýra vikur heima. Far Saga er eitt sokallað IMR (Inspection-maintenance and repair) og ROV (remote operated vehicle) skip, og uppgávan er í stuttum, at við nýtslu av fjarstýrdum robottum, hava tey viðlíkahald av og eftirlit við gass og olju installatiónum hjá StatoilHydro frá havbotninum og upp til vatnskorpuna. Arbeitt verður í norskum sjógvi og sigla tey ofta innanskers sum man vera eitt av heimsins vakrastu farvatnum, sama hvat árstíðin er. Strævið men spennandi Tá oljuskip virkar í føroyskum, donskum og norskum sjógvi, og mann ingartalið fer upp um 30 er krav, at sjúkrarøktarfrøðingur er umborð. Anna Maria, sum er einsamallur sjúkrarøktarfrøðingur um borð, hevur nógv at síggja til. Eitt nú í samband við tey mongu og strongu trygdarkrøvini og sama við rein føriskrøvum í øllum liðum. M.a. skal væl útgjørda sjúkrastovan, við øllum útbúnaði, altíð standa tilbúgvin, [ 22 ]

23 Frálandavinnan Anna Maria Simonsen Tá vit síggja myndir av boripallum eru tad oftast av fólkum í reinum spildurnýggjum ketildraktum. Tad sigur ikki nógv um veruligu umstøðurnar umbord. Hendan myndin er tikin uppi á borigólvinum á GSF Magellan. Teir arbeiða 12 tímar í senn og arbeiði er bæði vandamikið og sera skittligt. Teir nýta oljubaseraða runu til sjálva boringina. Tað eru nógvir, ið ikki tola tað fyri húðina, so ein av uppgávunum hjá mær var at geva teimun góðar handskar, verjukrem og greiða frá, hvussu ein best kann verja seg sigur Anna Maria Simonsen Til fyrstu hjálparnar [ 23 ]

24 Anna MAria Simonsen og nógmikið av heilivági skal vera til taks. Hon hevur eisini eftirlit við, at øll trygd umborð er í lagi. Hon hevur eftirlit við, at manningin hevur galdandi heilsuváttan, neyðug lívbjargingarskeið, og serligar trygdarreglur eru í sambandi við, at tyrla verður nýtt. Hon hevur eisini eftirlit við øllum mati, og at reinføri í samband við matgerð er í lagi, og sama er við drekkivatninum, sum hon kannar við jøvnum millumbili og sendir royndir til kanningarstovu í landi. Einaferð um vikuna fer hon saman við skipara og honum, sum hevur ábyrgdina av matgerðini, í hvønn krók í skipinum at tryggja sær, at alt er, sum tað skal vera. Somuleiðis undirvísir hon í fyrstuhjálp og hevur eftirlit við, at eingin hevur nakað í viðførinum, sum er bannað umborð. Stórur dentur verður lagdur á fyribyrgjandi tiltøk og átøk av ymiskum slag verða javnar sett í verk. Tilboð sum kolesterolkanningar, blóðtrýstmátan, roykiav venjingarskeið, kostvegleiðing o.a er fastur táttur. Viðvíkjandi skiftiholdsarbeiði verður greitt frá týdningi av at fáa nóg mikið av hvíld eins og frálæra um at nýta rætta persónliga trygdarútgerð so sum brillur, maskur, handskar, hoyrivernd o.a verður givin. Hjá teimum, ið nýta teldu sum arbeiðstól, verður eisini ein kanning gjørd, sokallað DSA test ( display screen assessment). Nógv skrivligt arbeiði er eisini. Hvør vitjan og viðgerð á sjúkrastovuni skal skrivast upp, og hagtøl sendast til lands. At skriva og senda frágreiðingar frá fundum er eisini hennara arbeiði, eins og dagligt samskifti vid HTU ( heilsa-trygd og umhvørvi) fólk í landi. Hetta er alt á enskum, tí enskt er altjóðað oljumál. Yvirlækni í Aberdeen Anna Maria sigur seg tíbetur ikki hava upplivað álvarsligar skaðar umborð, og í flestu førum kann hon sjálv taka sær av viðgerðini, men tað er eisini komið fyri, at tey hava sent boð eftir tyrlu fyri at flyta sjúkling í land. Nú, hon hevur virkað við Far Saga, er enskur lækni, sum hevur støði í Aberdeen, sum hevur evstu ábyrgd við øllum sjúkutilburðum umborð, og tí skal hon altíð boða frá teimum viðgerðum hon ger. Sama um onkur fær tørv á heilivági, sum vit vanliga rokna sum reseptheilivág, skal læknin geva loyvi til tað. Hóast hendan skipan kann tykjast nakað tung, heldur Anna Maria skipanina eisini hava sínar fyri munir. Hóast øll trygd verður sett í hásæti, snýr oljuvinnan seg eisini um pening, og tí ræður um at so fáir skaðatilburðir henda sum gjørligt. Skiparin er ikki áhugaður í, at nakar verður sendur í land uttan avgjørt neyðugt, og so kann tað koma fyri, at sjúkrarøktarfrøðingurin og skiparin hava hvør sína uppfatan av støðuni. Tá hevur Anna Maria tann tryggleika at kunnu vísa til sín yvirlækna, sum stendur við endaligu fakligu ábyrgdini. Læra at leggja av at roykja Tað er ikki bannað at roykja umborð í einum oljuvinnuskipi ella boripalli, men hinvegin er royking bert galdandi í serligum roykirúmi. Men so hvørt sum roykjarar eru troðkaðir burtur frá almenna rúminum eru teir, sum heldur vilja gevast við tubbakkinum, og tað kunnu teir, sum hava hug til tess, eisini fáa hjálp til umborð. Ein partur av arbeiðinum hjá sjúkrarøktarfrøðinginum er heilsurøkt av manningini, og við tí hoyrir eisini tilboð um skeið at leggja av at roykja. Anna Maria sigur, at fleiri taka av hesum tilboði og væl hevur riggað. Brennivín kortanei Er pláss fyri teimum sum roykja, er ikki sama galdandi fyri tey, sum kundu hugsa sær eitt glas av sterkum. Har er eingin bøn. Verður ein tikin fyri at hava smakkað sær á, verður hann sendur heim, og kemur ikki til arbeiðis har aftur. Tilboð at stytta sær stundir tróta ikki. Umborð er alt hugsandi í so máta. Sjónvarp og video eru á hvørjum kamari og ítrivsmøguleikar annars av øllum slag. Ljóðføri av ymiskum slag, væl útgjørt venjingarrúm, sauna, solarium, fleiri sjónvarpsstovur, og ofta verður skipað fyri ymiskum kappingum. Til hvønn túr fáa tey nýggjar filmar og bøkur umborð. Maturin er góður umborð,- næstan ov góður, sigur Anna Maria skemtandi, sum áður hevur arbeitt á norskum sjúkrahúsi, har maturin ikki var at sammeta við hann, tey fáa frá norska kokkinum umborð. Sama kann hon ikki siga um matin, tey fingu úr landi, tá tey vóru við Vestur Afrika har tað fleiri ferðir kom fyri, at hon sendi matin í land aftur. Fakligur førleiki At ein hevur sín fakliga stoltleika er sera týdningarmikið, tí í oljuvinnuhøpi verður ikki sett spurnartekin við nakað sum hevur við trygd, heilsu og reinføri at gera. Tað lønar seg eisini, tí tað kemur sjáldan fyri, at nakar er frá arbeiðinum vegna skaða ella sjúku. At taka fólk av vakt days away from work sum tey kalla tað, kostar pengar. Við Far Saga hava tey havt 1653 dagar uttan nakran skaðaella sjúkutilburð, og fyri tað fingu tey herðaklapp frá Statoil-Hydro, krónur, sum tey kunnu nýta í sambandi við hugna og vælferð umborð. Hetta er eitt ótrúliga gott og spennandi arbeiði, og eg trívist sera væl, hóast tað viðhvørt kann vera eitt sindur baldrut í Norðsjónum, men sjó verk kenni eg einki til, sigur ein væl nøgdur sjúkra røktarfrøðingur í oljuvinnuni og leggur afturat, at útbúgvingin til sjúkrarøktar frøðing man vera heimsins besta, tí hon er so fjøltáttað, at tú kann nýta hana allastaðni og við eitt sindur av hepni kann kjósa tær júst tað arbeiði, ið passar best til tín. [ 24 ]

25 Gestaskrivarin Kann alt sigast við blómum? Tá starvsfólk gerast sjúk, hoyri eg javnan arbeiðsgevarar siga, bæði her og uttanlands at teir ikki vilja sneyta. Lata tí heldur starvsfólkið fáa frið. Men er tað sneyt at spyrja, hvussu fólk hava tað? Nakrir leiðarar og starvsfelagir siga: Eg veit, at starvsfelagi mín er álvarsliga sjúk. Men eg vil ikki spyrja, hvussu hann hevur tað, tí hvat um hann so heldur, at eg sneyti, kontrolleri ella ikki veruliga trúgvi henni? Ella hvat um eg spyrji, og hann gerst keddur? Tá eg so havi tosað við tann, sum er vorðin sjúkur, havi eg ferð eftir ferð hoyrt hesi orð: Eg havi verið á arbeiðsplássinum í longri tíð og altíð møtt væl upp. Nú eg eri vorðin sjúk, hoyri eg ikki eitt orð frá teimum. Tey sendu mær eitt blómutyssi men annars ikki eitt orð. Veit ikki hvussu verður, tá eg komi aftur til arbeiðis...um tey vilja hava meg aftur Bergtóra Høgnadóttir Joensen Hvussu hevur tú tað? Tað snýr seg um umsorgan. Hvussu vísa vit umsorgan? Tá tú veitst, at starvsfelagin er sjúkur, spyr hvussu hon ella hann hevur tað. Um tit gera okkurt sosialt á arbeiðsplássinum felags morgunmat, fara út saman, bowla ella okkurt annað bjóðið so tí, sum er sjúkur, við eisini. So veit hin sjúki, at tit framvegis hava hann í huganum, ynskja at viðkomandi er við og framvegis síggja hann sum ein part av toyminum ella deildini. Tað fløvar, eisini um tann sum er sjúkur sigur nei takk. Veit, at hetta alt ljóðar so upplagt, men royndir mínar eru, at hin sjúki mangan ikki verður boðin við. Sjúkusamrøður Aðrastaðni er púra vanligt sum ein partur av starvsfólkapolitikkinum við um sorganarsamrøðum ella sjúku sam røðum. Hesar eru antin, tá fólk eru oftani sjúk, sjúk í longri tíð ella um arbeiðslagið í longri tíð er broytt. Eingin undrast, tá samrøðurnar eru. Tær kunnu fyribyrgja uppsagnum. [ 25 ]

26 Tað kann vera leiðarin ella starvsfólkadeildin, sum hava slíkar samrøður við starvsólkini. Starvsfólkini eiga altíð at hava møguleikan at hava ein við sær eitt nú makan ella eitt vinfólk. Møguliga saman við einum álitisfólki ella yrkisfelag. Best er, um ein frymil er fyri sjálvari samrøðuni, tí so vita allir partar, hvat tosið fer at snúgva seg um og kunnu fyrireika seg. Lyklaorðini eru: Ver til staðar og lurta! Hvør bjóðar? Oftast er tað arbeiðsplássið, sum bjóðar til samrøðuna. Hinvegin um slíkar samrøður eru ein sjálvsagdur partur av starvs fólkapolitikkinum er eisini vanligt, at starvsfólk sjálvi undan langari sjúkra legu tosa við arbeiðsplássið um tað. Kanska um hin sjúki skal í viðgerð ella kanska børn ella makin eru álvarsliga sjúk. Ella kanska hjúnarskilnaður ella annað á vási, sum eisini kann ávirka arbeiðslívið. Leiðarir latast í Sjálvsagt er umráðandi, at leiðarir kenna seg ílatnar til umsorganarsamrøður. Tað kann gerast við skeiðum og venjingum, og eisini kann supervisjón vera góð. Fyrireiking er alneyðug, men umráðandi er eisini, at starvsfólk kenna seg aftur í og hava ávirkan á starvs fólkapolitikkin á arbeiðsplássinum starvsfólkapolitikk - urin skal ikki smoyggjast niðurum oyruni á starvs fólkunum. Hesi skulu vera við í tilgondini, og hava kensluna: Her havi eg tað gott, eisini um eg gerist sjúk! Sálarsjúka truplast at tosa um Hóast sálarsjúka í dag tykist at vera eitt minni tabu enn fyri fáum árum síðani ikki minst psykiatriska deplinum fyri at takka tykist tað oftast at vera truplari at tosa um eitt nú tunglyndi enn um diskus prolapsar. Eisini tykist mær, at álvarsligar sjúkur sum krabbamein kunnu tykjast fólki truplar at spyrja inn til. Men tøgnin kann gera støðuna hjá tí sjúka enn verri. At koma aftur til arbeiðis Tá fólk hava samband við arbeiðsstaðið koma tey í mongum førum fyrr til arbeið is aftur. Um opinleikin hevur verið til staðar undir sjúkraleguni, eru sannlíkindini fyri eini góðari afturkomu til arbeiðslívið størri. Lættari er at gera av, hvussu hin sjúki byrjar aftur í arbeiðinum. Skulu møguligar nýggjar uppgávar umhugsast? Eru ávísar uppgávur ov krevjandi? Hvussu við arbeiðstíðini? Skal talan vera um niðursetta tíð at byrja við? Umráðandi er, at tann, sum hevur verið burturstaddur, kann byrja við uppgávum og arbeiðstíð sum viðkomandi heilt víst megnar heldur enn at ovbyrða seg og møguliga fáa eitt niðurlag. Starvsfólkapolitikkur neyðugur? Mong arbeiðsstøð hava ongan sjúkrapoli tikk. Kanska arbeiðsstaðið er so lítið, at einki er fest á blað, ella kanska arbeiðstøðini ikki hava hildið seg hava tørvin. Er talan um eitt alment arbeiðstað, er ein meiri yvirskipaður starvsfólkapolitikkur. Tá kann vera umráðandi at tosa um, hvat hevur týdning fyri júst okkum á okkara arbeiðstað? Kenna vit okkum aftur í starvsfólkapolitikkinum? Er nakað vit sakna í starvsfólkapolitikkinum? Veit, at tey, sum gerast sjúk í mongum førum fegnast um slíkan sjúkupolitikk. Leiðararnir kenna seg væl, tá teir kenna seg ílatnar til alskyns samrøður. Kenna, at teir duga at samskifta við øll starvsfólkini. Starvsfólkini, fegnast um at vera á einum arbeiðstaði, har tey vita, at hond verður tikin um tey, og rúmd er, eisini um tey gerast sjúk. Eitt arbeiðstað við einum sunnum starvsfólkapolitikki er eisini eitt gott brand og eggjar tískil eisini dugnaligum starvsfólkum. Hetta er søgan um eina gøtukvinnu, sum hevur upplivað so nógv, at tað er næstan ótrúligt. Tað er hetta, henda bókin snýr seg um. Eg havi stórt sæð altíð kent Elsu Jacobsen. Vit eru bygdarfólk og nærmasta ætt. Tískil minnist eg eisini, tá ið Elsa í 1960 fór til Etiopia sum trúboðari. Hetta var eitt stórt stig at taka, serliga tá í tíðini. Hon er fyrsti føroyingur í nýggjari tíð og annar føroyingur yvirhøvur, sum hevur tikið hetta stig. Eisini er hon fyrsti trú boðari, sum hevur verið sendur út úr Føroyum av einum føroyskum missiónsfelag. Tað frættist eisini frá Elsu úr Etiopia. Hon skrivaði nógv brøv heim. Eisini frættist javnan frá henni í Kirkjuliga Missiónsblaðnum. Hetta gjørdist meira ítøkiligt, tá ið hon tók til sín tvíburarnar Jákup og Jóhannes. Tey vóru nógv, sum fylgdu við, hvussu tað gekst teimum, ikki minst í Gøtu. Nú eru teir og teirra eisini partur av bygdasamfelagnum í Gøtu. Nú eru mong ár síðan Elsa kom heim. Hon hevur javnan greitt frá sínum upplivingum í Etiopia, eisini [ 26 ]

27 Elsa Jacobsen: Mítt Etiopia Serprísur til limir okkara: Bókin fæst fyri kr. 180,- við at venda sær til felagið. í útvarpinum, møtum og ymsum samkomum. Hetta skapti so hugskotið at fáa savnað hennara søgu í høvuðsheitum úr enda í annan. Tað førdi so í fyrsta umfari til eina røð í Miðvikuni í Sosialinum. Røðin gjørdist drúgvari enn roknað varð við. Elsa visti framvegis so nógv at fortelja afturat, og hetta var alt slíkt, sum mátti koma við. Úrslitið varð so trettan partar í Miðvikuni við nógvum myndum. Lesarar hildu hetta vera sera áhugavert. Hetta gav aftur hugskotið at geva frásøgnina út í bók, so fólk kunnu eiga hana savnaða. Tað er so tað, sum er gjørt her. Í høvuðsheitum er innihaldið í bókini tilfarið, sum var í Miðvikuni. Men tað er eisini komið rættuliga fitt av tilfari og myndum afturat, og ger hetta bert frásøgnina enn betri. Myndir lýsa ofta eina frásøgn betur enn nógv orð. Eingi orð kunnu lýsa betri týdningin av missións- og sjúkrarøkt arvirkseminum enn báðar myndir nar av Robu, sum vísa hana áðrenn og aftaná, at hon kom í samband við missiónsklinikkina. Dentur hevur í fyrsta lagi verið lagdur á at lýsa missiónsvirksemið, sum Elsa hevur verið við í. Hetta umfatar eisini at hjálpa fólki við teirra verðsliga tørvi sum sjúkrahjálp, skúlaskap av ymiskum slagi og annað. Elsa dylir heldur ikki fyri, at hon metir missión og sjúkrarøkt at vera ein eind. Trúgvin skal vísast í verki! Í øðrum lagi verður givin ein lýsing av Etiopia, landi og fólki. Her er talan um ein heilt annan heim, enn vit kenna til. Etiopia er einasta land í Afrika, sum ikki hevur verið hjáland. Tí hevur europeiska ávirkanin verið avmarkað. Her eru eisini viðurskifti, sum vit øtast um, men har Elsa metir gleðiboðskapin at vera loysnin. Men eingin ivi er um, at Elsa hevur alsk til fólkið, sum hon hevur virkað millum. Í triðja lagi verður Etiopia lýst undir tí kommunistiska stýrislagnum Her hevur Elsa upplivað bæði reisn og fall hjá einum slíkum harðræði. Tað var kanska í sínum uppruna ætlað at hjálpa fólkinum til betur kor, men úrslitið gjørdist tað beint mótsatta. Her verða lýst viðurskifti, sum hava verið so ræðulig, at tað finnast illa orð fyri tí. Fólk vórðu forfylgd bæði vegna teirra kristintrúgv og fyri at vera í skeiva partinum innan ráðandi kommunistaflokkin. Tað eru nógv dømi í heimssøguni um, hvussu ein politiskt skipan kann gerast til eitt slíkt harðræði. Men her hava vit eina frágreiðing frá einum eygnavitni, sum hevur upplivað hetta. Sum útlendingur var hon sjálv vard. Tí kann Elsa nú greiða frá, hvussu tað gekk hennara vinum og kenningum. Tilfarið í hesi bók viðvíkir alt umstøðum og persónum, sum Elsa sjálv hevur kent. Fleiri av persónunum, sum eru umrøddir í bókini, hava eisini vitjað í Føroyum. Elsa dugur jú sera væl at greiða frá, eisini frá tí skemtiliga í annars álvarsomum hendingum. Tað er gjørt nógv burtur úr myndum. Tær eru um 150. Alt í alt er hetta ein framúr frásøgn. Elsa hevur lagt dent á, at hon skuldi ikki framhevjast. Tað hevur heldur ikki verið gjørt. Men fyri tað kann sigast, at Elsa hevur verið sera sterk! Hon hevur ikki bakkað fyri nøkrum, sjálvt ikki fyri sjálvum Mengistu Haile Mariam, sum var oddamaður fyri ræðuleikarnar undir hansara stýri. Táið hann kom á vitjan á sjúkrahúsinum, har Elsa arbeiddi, vóru summi, sum vildu taka burtur Bíbliur og kristiligan lesna frá støðum, har hann kom framvið. Men Elsa segði kortanei. Tey skuldu ikki krógva sjálva orsøkina til, at tey vóru her! Tað varð heldur ikki gjørt. Henda søgan er eisini eitt gott dømi um, at føroyingar kunnu gera mun úti í heimi. Leggjast skal afturat, at hetta eisini er ein partur av søguni hjá Kirkjuliga Missiónsfelagnum. Ein annar partur av somu søgu er tann hjá Doris Heinesen, sum eisini var í Etiopia ein part av tíðini, Elsa var har, og sum eisini er umrødd í bókini. Hjá mær sjálvum hevur tað verið spennandi og áhugavert at arbeiða við hesi bók. Vænti eisini, at tey sum lesa hana halda tað sama. Orð: Óli Jacobsen [ 27 ]

28 KUNNING Røntgan FRÁ FELAGNUM Røntgan Navn: Nomi á Stongum Búðstaður: Norðskáli Aldur: 35 ár Útbúgvingarár og staður: Sjúkrasystraskúli Føroya 2002 Starv: Stuðulstoymi í Eysturoy og Norðoyggjum Nomi á Stongum 1. Eru hendar broytingar sjúkra røktar fakliga í tínum starvi, síðan tú byrjaði: Fyri meg eru hendar stórar bróytingar av tí at eg havi verið í fleiri ymiskum størv um. Eg varð útbúgvin í 2002 og starv aðist uml. 1 ár á B8 á Landssjúkrahús inum. Havi starvast sum heimasjúkrasystir og á røktar heimi. Havi nú í 1 ár starvast sum stuðul. 2. Hvat dámar tær í tínum starvi? At eg havi góðar starvsfelagar, og at toymis arbeiði vísir seg at virka væl. Tað er spennandi at arbeiða fleirfakliga og saman við fólki við ymiskum starvs roynd um. Úrslitið av góðum samarbeiði hevur gjørt, at vit hava ment nøkur social tilboð, sum eru komin brúkarum tilgóðar. Starvið inniber, at eg kann nýta meg sjálva, mín lærdóm og mín kreativitet tera peutiskt, tá eg skal stuðla fólki við ymiskum skerdum førleikum, likamliga, sálarliga ella socialt. Endamálið er altíð at styrkja um tilfeingi hjá tí einkulta menniskjanum og fáa vent evt. forðingum til fyrimunir. 3. Hinvegin, hvat dámar tær lítið? Mær dámar lítið tá ið starvsfólkarøktin verð ur niðurraðfest, og tíðin hjá starvs fólki at sparra og tosa saman verð ur undir mett. Vit, sum arbeiða við menn iskjum, vita, at vit verða rørd á ymiskan hátt av lagnum teirra, og at hetta kann ávirka okkara arbeiðslag og faklig heit. 4. Lýs heilt stutt ein góðan arbeiðsdag. Ein góður arbeiðsdagur er lagdur væl til rættis, avtalur verða hildnar, og málini fyri dagin verða nádd. Ein serliga góður dagur er, tá ið eg síggi, at brúkari hevur ment seg, hevur fingið fleiri handlimøguleikar og er glaður fyri veittan stuðul Góðir dagar eru ymiskir og eingin er eins 5. Heldur tú, at tað eru nóg nógvar avbjóðingar til sjúkrarøktarfrøðingar í Føroyum? Ja, eg haldi, at tað eru avbjóðingar á øllum økjum. Tað er bara ein spurningur um, hvat ein hevur hug og áræði til. 6. Hevur tú roynt onnur starv søki enn sjúkrarøkt, síðan tú bleiv útlærd? Nei. 7. Hevur tú útbúgvið ella hugsað um at útbúgvið til okkurt annað? Ja, havi ofta hugsað tankan! Við 3 børn um og manni, sum siglir úti í verð, hevur tað ikki altíð borið til at arbeitt í vaktum og vikuskiftum, sum mær annars dámar væl. Kundi tó hugsa mær at útbúgvið meg víð ari innan sjúkrarøktarfakið. 8. Hvussu sært tú uppá framtíðina hjá sjúkrarøktarfrøðingum í Føroyum`? Framtíðin er trupul at spáa um, men longu nú vita vit um fleiri avbjóðingar sum sjúkrarøktarfrøðingar, eins og aðrir fak bólkar skjótt noyðast at fyrihalda seg til og hava eina meining um. Her hugsi eg serliga um avmarkaða tilfeingi í mun til vaksandi talið av eldri, sum um fá ár hava tørv á hjálpartænastum. Eg vænti, at sjúkrarøktarfrøðingar í fram tíðini verða uppkvalificeraðir, og at fleiri hava viðkomandi eftirútbúgvingar. Eg vænti eisini, at sjúkrarøktarfrøðingar í fram tíðini duga betur at deila sína vitan og samstarva tvørfakligt í størri mun enn í dag. [ 28 ]

29 fyri limirnar í Áhugabólkinum Leiðandi Sjúkrarøktarfrøðingar FÁ6 9. Um tú sat sum forkvinna í felagnum, hvat hevði so verið tað fyrsta, tú fórt í gongd við`? Við teimum broytingum, sum eru nevndar omanfyri og stóru avbjóð ing unum fyri framman, hevði eg sum forkvinna lagt dent á at styrkt og ment fakið til framtíðina fingið fleiri útbúnar sjúkra røktarfrøðingar við at lagt dent á, hvussu breiða útbúgving vit hava og víst á øll økir, har tað er neyðugt at hava sjúkrarøktrfrøðingar í starvi, nú og í framtíðini. 10. Um tú sat sum landstýrismaður í Almanna-og Heilsuráðum, hvat hevði so verið aðalmál tít? Eg haldi, at akutti tørvurin á røktarplássum má nøktast beinanvegin Men annars eri eg ein av teimum, sum ikki toli hugsanina um at koyra øll okkara gomlu og óhjálpnu á røktarheim! So eg hevði heilt víst arbeitt ímóti hesi vanahugsan og heldur lagt dent á alternativar loysnir t.d. eldraíbúðir og heildar tæn astur, sum gjørdu tað møgu ligt hjá fólki at hækka sína samlaðu heilsustøðu og harvið klára seg betur og longri sjálvi. Mítt aðalmál hevði nokk verið í mun til heilsufremjan og fyri byrgjan... kanska eg hevði stovnað eitt nýtt ráð! Aðalfundur verður á Hotel Føroyum mánadagin Skrá: 1. Byrjað verður við morgunmati kl. 12:00 2. Aðalfundurin byrjar kl Dagsskrá: 4. Val av fundarstjóra 5. Val av atkvøðuteljara 6. Góðkenning av dagsskránni 7. Góðkenning av starvsskipan 8. Frágreiðing formansins 9. Framløga av fíggjarætlan, roknskapi og áseting av limagjaldið 10. Val av nevndarlimum 11. Innkomin uppskot 12. Val av grannskoðara 13. Ymiskt Tilmelding til aðalfundin skal sendast til: seinast Limagjald, sum er 250,00 kr um árið, skal vera goldið áðrenn lima fundin konto í Suðuroyar Sparikassa. Tekna teg sum lim á [ 29]

30 Frá v. Marita Zachariasen, Dania Andreassen, Birita Dam og Katrin Dahl Jólafriðurin linnaði kensluna av sjúkuni Í Tilhaldinum í Tórsgøtu í Havn hittu vit fýra sjúkrasystrar, sum høvdu verið til eitthvørt ítriv í húsinum. Nú sótu tær bara og hugnaðu sær áðrenn leiðin gekk heim aftur, og prátið gekk um alt millum himmal og jørð, eisini um eitt og annað, sum hevði við jólini at gera. Tær mintust aftur á gamlar dagar tá tær vóru á jólavakt á sjúkrahúsinum. Tankarnir sveima aftur til tíðina á gamla hospitalið Dronning Alexandrines Hospital. Øll viðurskifti og umstøður vóru smærri og munandi øðrvísi enn í dag, men ikki varð gjørt minni burtur úr jólunum enn nú. Dúgliga varð fyrireikað drúgva tíð undan jólum, tí tey gjørdu alt sjálvi. Ein serligur stemningur og hugni, meðan jólaheilsurnar og tónleikur, sum hoyrdi jólunum til, ljómaðu úr útvarpinum, gjørdu tey jóladekoratiónir og annað jólaprýði, sum skuldi gera tað so jólaligt sum gjørligt fyri øll, sum har vóru. Vanliga komu heilsølur við kaffi, te og øðrum góðum til jóla. Sjúklingarnir skuldu eisini hava hvør sína jólagávu. Hon var, í hvussu er ta einu tíðina, ein vøkur skál við innskriftini hjá hospitalinum á, fylt við góðgæti. Tó lógu rættiliga nógv fólk á sjúkrahúsið, tí vanliga lógu tey har munandi longri tíð enn í dag. Jólaaftan fór fram eftir einum føstum rituali. Byrjaði tíðliga á morgni, tá ein hvítur skari gekk syngjandi í lusiagongu í eina stovu í aðra. Einaferð kom ein teirra í gonguni so mikið illa fyri, at eldur kom í hárið, men tað spældi annars væl av. Jólaaftan varð eisini skipað fyri guðs- [ 30]

31 Vildi ikki verið upplivingarnar fyriuttan tænastu í forhøllini, og har komu øll sum vóru so fræg, uppstásað, sum tað sømir seg á jólum. Jóladøgurðin var annaðhvørt gás ella dunna og alt tað, sum hartil hoyrir, og um kvøldið kom breyð við góðum viðskera á borðið. Onkran av jóladøgunum varð vanligt at borðreia við røstum kjøti, og nýggjarsaftan vóru riv á skránni. Katrin Dahl, Marita Zachariasen, Dania Andreassen og Birita Dam minnast aftur á hesar jólaløtur sum góðar upplivingar, tí tað var sum hesin jólahugnin og friðurin linnaði alla kenslu av sjúku, og ikki minni minnast tær hvussu fegnir og takksamir sjúklingarnir vóru. So takksamir, at ein næstan varð foyur um at uppliva tílíkt takksemi. Síðani Katrin Dahl tók prógv sum sjúkra systur á Bispebjerg Hospitali í 1962, starvaðist hon tey mongu fyrstu árini á ymiskum psykiatriskum deildum í Dan mark, og har upplivdi hon mangt og hvat. Tað fall eisini henni mangan í lut at vera til arbeiðis jólaaftan, ein vakt, sum starvs fólk ikki beinleiðis longdust eftir. Hinvegin sigur Katrin, at tær jólaaftanir, hon hevur upplivað á sjúkrahúsum saman við sjúklingum, vildi hon ikki verið fyriuttan. Hon greiðir soleiðis frá einari av hesum jólaaftanum: Fleiri av sjúklingunum vóru innlagdir í longri tíð og høvdu kanska meira en nakar annar tørv á, at tað varð hugnað um teir um høgtíðirnar. Eg minnist eitt árið, eg møtti á kvøldvakt á eini afturlætnari psykiatriskari deild, sum bert var fyri menn. Á slíkum deildum kundi ofta vera í so buldras ligt, og hesir seinastu dagarnir upp undir jól tóktust ikki vera nakað undantak. Men tá jólaaftan kom, var tað, sum tað sníkti seg ein friður og ein hátíðarligur dámur inn um dyrnar, og hetta endurtók seg á hvørjum ári. Henda jólaaftan vóru vit fýra starvsfólk á vakt saman við 22 sjúklingum. Vit starvsfólk samdust um, at vit skuldu gera alt, sum vit kundu fyri at gera kvøldið so hugnaligt og hátíðarligt sum gjørligt. Ein av sjúklingunum var Hr. Petersen, ein 54 ára gamal maður frá Amager, sum hevði verið á deildini í hálvtannað ár. Hann hevði ikki sagt eitt einasta orð hetta seinasta árið. Dagarnir hjá Hr. Petersen gingu við tá hann ikki lá í songini at hann gekk við fullari ferð aftur og fram eftir gongini. Hann stóð, meðan hann át, og setti seg ongantíð niður. Gekk bara í sínum egna afturlatna heimi, og ivasamt var, um hann fekk nakað við av tí, sum gekk fyri seg uttan um hann. Vit høvdu ein sera góðan nátturða hetta jólaaftankvøldið, og annars alt gott sum hoyrir jólunum til. Jólatræið var sjálvandi eisini tendrað, og jólapakkar vórðu býttir út til øll. Meðan jólaevangeliið varð lisið, steðgaði Hr. Petersen á og stóð púra stillur við hondunum aftan bak og stardi beint niður í gólvið. Vit tóku hendur saman og dansaðu um træið, meðan vit sungu jólasálmar. Tað eydnaðist eisini at fáa i hondina á Hr. Petersen, sum gekk nakrar ferður um træið saman við okkum. Kvøldið gekk av tí allar besta, og øll vóru væl nøgd og samd um, at ein betri jólaaftan kundu vit neyvan fingið, sum umstøðurnar nú einaferð vóru. Men tá farast skuldi til songar hvukku vit øll við, tí við klárari rødd mælti Hr. Petersen hesi orð: Her er sgu så hyggeligt, så man skulle tro, at det var juleaften. [ 31 ]

32 Hugsar tú um frælsi og smidleika við MasterCard hevur tú møguleikan. Kortið til húskið og fyritøkuna. frælsi smidleika møguleikar