GLEÐILIG JÓL OG GOTT NÝGGJÁR

Transcription

1 Blað Føroysku Sjúkrarøktarfrøðinga Nr GLEÐILIG JÓL OG GOTT NÝGGJÁR S. 16 AV BOÐANESHEIMINUM TIL BARCELONA S. 22 EINKI FAST STARV Í FØROYUM

2 Útgevari og ábyrgd: Felagið Føroyskir Sjúkrarøktarfrøðingar INNIHALDSYVIRLIT 03 Oddagrein: Whistleblowing Felagið Føroyskir Sjúkrarøktarfrøðingar Lucas Debesargøtu 14 Postrúm Tórshavn Tlf Fax Skrivstovan er opin: Mánadag, týs dag og fríggjadag kl Hósdag kl Mikudag er stongt Nevndin: Óluva í Gong, forkvinna Amy Ljósheim, næstforkvinna Theresa Damgaard Jarnfoss, skrivari Ása Samuelsen, nevndarlimur Ása Poulsen, nevndarlimur Starvsfólk á felagnum: Óluva í Gong, forkvinna Æna Reinert, fyrisitingarleiðari Hansa Christiansen, bókh./skrivari 04 Nýtt frá felagnum 09 Hvat geri eg, nú mín engangssum verður broyttur til alderssum 10 Samandráttir úr Bachelorritgerðum 12 Fólkafundur í Løkshøll 14 Samskipar sjúkraflutningin av landinum 16 Av Boðanesheiminum til Barcelona 19 Eru sjúkrarøktarfrøðingar tilvitaðir um etisku leiðreglurnar í kliniskari praksis? 20 Kanning av arbeiðsumhvørvinum 22 Einki fast starv í Føroyum 24 NSSK-fundur í Keypmannahavn 25 Yrkisetiskar leiðreglur fyri sjúkrarøktarfrøðingar 30 Røntkan Vøka: Loyvt er at endurgeva tilfar (myndir undan tiknar) við teirri treyt, at keldan verður nevnd Lagt til rættis: Felagið Føroyskir Sjúkrarøktarfrøðingar Seting, umbróting og prent: Føroyaprent [ 2 ]

3 ODDAGREIN: ÓLUVA Í GONG, FORKVINNA SKRIVAR WHISTLEBLOWING Whistleblowing er eitt nýtt orð, sum vit skulu fyrihalda okkum til. Hvat merkir tað, og hvønn týdning hevur tað fyri okkara øki? Skipanin við whistleblowing er ein skipan, sum loyvir starvsfólkum at boða frá ymiskum innan teirra starv, uttan at arbeiðsgevarin kann revsa viðkomandi fyri at vera illoyal. Í uppskotinum, sum Tjóveldi hevur lagt fyri Løgtingið, er lagt upp til, at starvsfólk kunnu boða frá, um lógir og ásetingar ikki verða fylgdar. Er whistleblowing gott ella ikki? Tað er gott, um eitt starvsfólk kann boða frá óskili, lógarbrotum og mannagongdum, sum ikki verða fylgdar og ymiskum øðrum. Men er ein slík skipan tað, sum vit hava tørv á? Innan okkara øki eru tað ikki beinleiðis lógarbrot, vit síggja, og ein slík skipan vil tí ikki umfata sjúkrarøktarfakliga økið. Ført hevur verið fram seinastu tíðina, at starvsfólkini á Røktar- og ellisheiminum vóru whistleblower í samband við skrivið, sum tey sendu til avvarðandi um avleiðingarnar av fráboðaðu sparingunum innan eldraøkið. Eftir tí uppskotinum, sum hevur verið í Løgtinginum, høvdu hesi fólk ikki verið umfatað av tí verju, sum liggur í whistleblowerskipanini. Tað er til dømis ikki brot á nakra lóg at lata fólk liggja í songini tríggjar út av sjey døgum vegna sparingar. Tað er heldur ikki brot á nakra lóg at spara bað ella føroyskan mat til búðfólk á stovnum burtur. Hetta merkir tó ikki, at okkum ikki tørvar eina skipan, sum verjir starvsfólk sum siga frá. Sjúkrarøktarfrøðingar eru farnir at gera vart við arbeiðsumstøður og tær tænastur, sum vit bjóða borgarum í Føroyum. Orsøkin er, at játtanir til landsins stovnar ikki eru reguleraðar í mun til lønarhækkingar, prístal osfr. Hetta hevur við sær, at allar príshækkingar skulu finnast í verandi játtan. Áhaldandi sparingar innan okkara øki hevur sjálvandi avleiðingar. Ein og hvør, sum sigur nakað annað, sigur ikki satt. Hví er tað so, at vit óttast fyri avleiðingunum, um vit gera vart við, hvørja ávirkan sparingar hava á okkara arbeiðsøkið? Hvat hava vit lært seinastu árini, sum gevur okkum hendan óttan? Sum forkvinna í Felagnum Føroyskir Sjúkrarøktarfrøðingar havi eg møtt fleiri limum, sum onkursvegna hava traðka við síðuna av og tí eru innkallaðir til samrøðu hjá leiðsluni um teirra atburð. Eg undrist stórliga, hví vit hava ment eina arbeiðsmentan, sum ikki loyvir okkum at greiða frá okkara fakligu metan og hvussu arbeiðið gongur fyri seg. Spurningurin er, um vit ikki bjarga okkara politikkarum frá at taka ábyrgd av førda politikkinum, tá vit øll bara rætta inn og einki siga. Hvør hevur so ábyrgdina, fakfólk ella politikkarir? Eftir mínari hugsan kann ein skipan, sum eggjar fólki til at siga frá, styrkja leiðslur í argumentatiónini, tá skjerjingar verða framdar. Harvið verður yrkisføri styrkt í landsins stovnum. Eg fari at loyva mær at siga, at allar sparingar innan sjúkrarøktarfakliga økið sjálvandi raka tey fólk, sum vit skulu vera um antin so ella so. Ein kann tó royna at lata fakligt skil ráða og ikki politiskar meiningar. Ístaðin fyri at goyma okkum aftanfyri whisthleblowing skipanum eiga vit sum fakfólk og sum borgarir í Føroyum at varpa ljós á, hvørja tænastu vit bjóða okkara borgarum, serliga tá tænastan versnar. Vit eiga at siga frá. Royndinar vísa tó, at hetta ikki letur seg gera, og tí eru vit noydd at kjakast um at seta eina whistelblowerskipan í verk. [ 3 ]

4 NÝTT FRÁ FELAGNUM NÝTT FRÁ FELAGNUM G I Ð F Ø R O Y E F L A NEVNDARVALIÐ nevndarlimir standa fyri vali í ár, og eru tað Ása Samuelsen og Teresa Damgaard-Jarnfoss. 10, 3. stk. Val til stýrið fer fram í mars/apríl mánaði annað hvørt ár millum tey valevni, sum tilmeldað eru í seinasta lagi 1. februar kl. 16:00. Nýggja stýrið tekur við eftir aðalfundin. Formaðurin verður valdur fyri seg. Fer formaðurin frá í valskeiðinum, tekur næstformaðurin við eftir hann, til nýval kann verða hildið. S K RYGG- OG TELDUTASKA I R Nú eru vælumtóktu ryggsekkirnir aftur á goymslu fyri ein sámuligan prís á kr. 245,-. Vinaliga ring ella send ein teldupost, um hetta hevur tín áhuga. K R FRÍTÍÐARHÚSIÐ Í KLAKSVÍK Vegna trupulleikar við reingerð av húsinum, fara vit, eftir samtykt frá nevndini, frá 1. januar 2015 at taka fyri reingerð av húsinum. Ein nátt kostar kr. 900,-, og eftirfylgjandi nætur kr. 400,-. Vinaliga send teldupost til hps@sjukrarokt.fo ella at ringja til , um tú ynskir at leiga húsið. A [ 4 ] Ð I N R A G

5 AÐALFUNDUR E F L Aðalfundur felagsins verður á Hotel Føroyum 7. mars 2015 kl Dagskrá sambært viðtøkum felagsins 14, 3 stk. 1. Val av fundarstjóra 2. Val av atkvøðuteljarum 3. Góðkenning av dagskrá 4. Góðkenning av starvsskipan 5. Frágreiðing formansins 6. Framløga av rammufíggjarætlan og roknskapi, harímillum áseting av limagjaldi 7. Innkomin uppskot 8. Val av tveimum grannskoðarum 9. Ymiskt S J A G I Ð NÝTT FRÁ FELAGNUM F KUNNING FRÁ FELAGNUM Ø R O Uppskot, sum skulu viðgerast á aðalfundinum, mugu vera felagnum í hendi 1. februar Y S K I Ú RÁÐSTEVNA Í HELSINKI K Áttanda ICN/APNN ráðstevnan varð hildin í Helsinki 18. til 20. august Hetta er ein ráðstevna, ið verður hildin annað hvørt ár um framkomna kliniska sjúkrarøkt. SSN søkti í hesum sambandi ICN um møguleikan, at Norðurlond fingu ein fyrilestur um Regulation, autonomy of pracitce and legal issus. Eftir játtandi svari frá ICN fóru fyrireikingarnar av álvara í gongd. Viðtøkurnar í ICN siga, at bert lima lond í ICN kunnu halda fyrilestrar, men tá Føroyar eru limir í SSN kom hetta at verða eitt undantak, og sum fyrsti føroyingur helt forkvinna felagsins Óluva í Gong fyrilestur á eini ICN ráðstevnu umboðandi Danmark og Føroyar. Fyrilesturin hevði heitið Nordic nurses roles on advanced level today and in the future R need for regulation and authorization. Karin Bjøro, næstforkvinna í Norsk Sykepleierforbund umboðaði Ísland og Noreg, Heitið á hennara fyrilsetri var Nurse managed maternal and child health clinics hallmark of primary health care in the Nordic countries. Svøríki og Finland vóru umboðað av báður forkvinunum, Sineva Ribeiro og Merja Merasto. Heitið á teirra fyrilestri var: Nurse precribing Viewing the northern mode Umleið 800 luttakarar vóru á ráðstevnuni, og tríggir fyrilestrar vóru samstundis. Stórur áhugi var fyri SSN framløguni, og nógvir spurningar vóru settir úr salinum. Hetta viðførdi, at trupult var hjá orðstýraranum at halda ásettu tíðina. A R Ø K T A R F R Ø Ð Óluva í Gong saman við umboðum fyri hini Norðanlondini [ 5 ]

6 KUNNING FRÁ FELAGNUM ÁLITISUMBOÐ Landssjúkrahúsið: G3 Beinta Joensen B8 Kára Debess Magnussen B7 Rutt Mikkelsen B6 Bjørg Dam Thomassen B5 Kristina Poulsen G1 Sólrun Joensen ONH/eygnad. Elisabeth Hansen Nark. Gunnleyg Skaalum A2 Vanja Vestergaard P20 (p 10) Óluva Poulsen P40 Rúna Clementsen P40 Ása K. Isaksen P60/70/80 Ingun Durhuus Suðuroyar Sjúkrahús: Op/rtg Noomi Holm songjard. Arnóra B. Petersen Klaksvíkar Sjúkrahús: Deild A Jórun S. Jákupsdóttir eilerj@olivant.fo Deild M Jorie Josephsen joriejo@hotmail.com Heimatænastan, Almannaverkið: Øki 1 Súsanna Hansen ussa@ .fo Malan N. Samuelsen malansamuelsen@gmail.com Øki 2, Norð Ann-Katrin T. Olsen katrino@av.fo Øki 2 Vágar Majbrith Reynskor reynskor@olivant.fo Øki 2 Mið Øki 3 Anna Sofía Jacobsen anna.sofi.jacobsen@gmail.com Øki 4 Frida Marsten frida.marsten@gmail.com Øki 5 Øki 6 Jóhanna Hansen systir@olivant.fo SJÚKRARØKTAR- ETISKA RÁÐIÐ Áhugaverdur sessur í Sjúkrarøktaretiska ráðnum. Komandi aðalfund verður høvi at lata seg stilla upp til lim og tiltakslim í Sjúkrarøktaretiska ráðið. Ráðið hevur meir enn 20 ár á baki og arbeiðir framhaldandi við at styrkja sín leiklut sum fakligur viðspælari hjá limunum í Felagnum Føroyskir Sjúkrarøktarfrøðingar. Sessurin er ógvuliga áhugaverdur og týdningarmikil til at menna fakliga innlitið og medvitið hjá einum sjálvum og limunum. Brúkið tí høvið til at stilla upp til Sjúkrarøktaretiska ráðið, gerið tykkara ávirkan galdandi og verið valdar/vald á komandi aðalfundi! Meira fæst at vita við at venda sær til forkvinnuna Maiken Olsen tlf ella imo@olivant.fo Almannaverkið Trivnaðardepilin eind 8: Heidi I Tvørfoss heidit@av.fo Eysturoyar Røktar- og Ellisheim: Helen Pállson helenpallsson@gmail.com Marjon Olsen marjonolsen@gmail.com Boganesheimið: Heidi Kragesteen hkragesteen@hotmail.com Lágargarður Ellis- og Umlættingarheimið í Tórshavn Tjarnargarður Suðuroyar Ellis- og Røktarheim: Fríðgerð Midjord f.midjord57@gmail.com Norðoya Ellis- og Vistarheim: Gigni: Ása Frederiksberg hape@olivant.fo Karin Strøm karins@gigni.fo Barbara Vestergaard barbarav@gigni.fo Sjúkrarøktarfrøðisskúli Føroya: Kristianna Dam kristianna.dam@skulin Fakligur áhugabólkur, av sjúkrarøktarfrøðingum, sum starvast og ella hava áhuga fyri krabbameini, AIDS og palliatión. Fakligi áhugabólkurin, FÁ2, hevur aðalfund tann 10. februar 2015 kl. 19 í hølinum hjá Felagnum Føroyskir Sjúkrarøktarfrøðingar Lucas Debesargøta 14 Skrá sambært við tøkum hjá FÁ2. Tilmelding seinast 6. februar á fa2.sjukrarokt@gmail.com. Nevndin [ Heilsuskúli 6 ] Føroya: Ása Mikkelsen asa.mikkelsen@skulin.fo

7 KENNIR TÚ TÍN PROSTATA? KUNNING FRÁ FELAGNUM VISTI TÚ AT VISTI 28 menn fáa staðfest prostatakrabba árliga UM TÚ hevur trupult við at lata vatnið Les meira inni á krabbamein.fo 1 út av 10 tilburðum eru ættarbregði Sjúkan sæst sjáldan hjá monnum undir 50 ár Vandin fyri at blíva sjúkur økist við aldrinum fert ofta á wc, men følir, at bløðran ikki verður tømd hevur blóð í landinum ella sáðnum so far til læknan, tí tað kann verða tekin uppá prostatakrabba. Sjúkrarøktarfrøðislesandi [ 7 ]

8 Tí TÚ Tel siri.fo Sundsvegur 6 Tel: yndi.fo yndi@yndi.fo [ 8 ]

9 PENSJÓNSVIÐURSKIFTI? VERÐUR BROYTTUR TIL ALDERSSUM HVAT GERI EG, NÚ MÍN ENGANGSSUM Eins og í Føroyum hava danir framt eina nýskipan av teirra pensjónsøki. Flestu limir í Felagnum Føroyskir Sjúkrarøktarfrøðingar, ið hava eina uppsparing í PKA, verða raktir av hesum. Talan er um flestu limir, ið hava savnað sær eina pensjón, sum á yvirlitinum frá PKA kallast engangssum. Her er ein stutt frágreiðing, ið greiðir frá, hvat tú sum limur skalt gera í hesum sambandi. Stutta svarið til spurningin í yvirskriftini tó er: Tú skalt einki gera! FDanska pensjónsnýskipanin ger í stuttum, at savnaði peningurin sum engangs sum, verður skattaður nú, í staðin fyri við útgjaldi. Síðani broytir hendan uppsparingin navn til alderssum og verður skattafrí við útgjaldi. Limurin fekk tó eitt skotbrá, hóast sera stutt, at boða frá, um hesin ikki ynskti hesa broytin. Tá var einasta val, at uppsparingin ístaðin varð broytt til eina lívslanga mánaðarliga veiting. Einnýtissútgjaldið hevði tá dottið burtur. Bæði engangssum og alderssum eru sokallaðar kapitaluppsparingar ella kapitalpensjónir. Hetta merkir, at hesar uppsparingar verða útgoldnar í einum, tá limur nær eftirlønaraldur, ella tann aldur, ið er avtalaður, fyri at hendan uppsparing kann útgjaldast. Hjá teimum limum, ið byrjaðu at spara upp til pensjón áðrenn 2007, er støðan tann, at hendan uppsparing kann útgjaldast, tá limurin fyllir 60 ár. Avbjóðingin fyri føroyska limin er, at engangssum verður skattað við 37,3% í Danmark og hetta er 2,3%-stig omanfyri føroyska skattin á 35%, av hesi uppsparing. Við øðrum orðum høvdu føroysku limirnir tískil komið at rindað 2,3%-stig ov nógv í skatt, um einki varð gjørt. Felagið hevur tí verið í tøttum samskifti við bæði PKA og TAKS fyri at finna eina loysn, ið tryggjar, at broytingin ávirkar limirnar sum minst, og at limirnir fáa ov nógv goldna skattin í Danmark, tey 2,3%- ini, afturgoldnan í Føroyum. Loysnin er, at PKA sendir TAKS eitt yvirlit yvir allar limir, hvørs kapitalpensjón verður broytt frá engangssum til alderssum. TAKS kann síðani seta seg í samband við danska Told & Skat, fyri at fáa skattin frá føroyska liminum til Føroyar. Hetta er av týdningi, tí annars hevði ikki verið gjørligt at endurgoldið tey 2,3%-ini. At PKA sendir yvirlitið til TAKS tryggjar eisini, at einstaki limurin ikki sjálvur nýtist at fáa upplýsningarnar til vega, sum krevjast, fyri at endugjaldast kann. Talan er um nógvar limir, ið hava rætt til endurgjald á 2,3%. Tí fer tað at taka nakað av tíð, áðrenn málið er endaliga avgreitt hjá TAKS. Tíðliga í 2015 fáa allir limir eina ársuppgerð fyri 2014 frá PKA. Í hesi ársuppgerð sæst, hvør skattur er rindaður av engangssum og annað hesum viðvíkjandi. Við ársuppgerðini í hendi, kunnu limir tá seta seg í samband við TAKS fyri at tryggja, at endurgjald verður veitt, og at endurgjaldið er rætt. Sambært okkara kunnleika til málið, verður hetta tó ikki neyðugt. Sum dømi kann nevnast, at um limur hevur savnað sær kr sum engangssum, verða rindaðar kr í skatti til danska statskassan beinanvegin nú. Við føroyska skattasatsinum er skattur in kr Munurin er kr 2.300, ið limurin síðani fær endurgoldnar sum skjótast frá TAKS. Engangssum skiftir síðani heiti til alderssum, og verður útgjaldið tá skattafrítt. [ 9 ]

10 SAMANDRÁTTIR ÚR BACHELORRITGERÐUM SAMANDRÁTTIR ÚR BACHELORRITGERÐUM Vøka byrjaði fyri nøkrum árum síðani at prenta samandráttir frá serliga bachelor ritgerðum, men eisini frá onkrari master ritgerð. Nú verður tátturin tikin uppaftur, og hesu ferð eru tríggir saman dráttir úr bachelorritgerðum frá flokkinum á Sjúkrarøktarfrøðisskúla Føroya, sum fekk prógv í summar. Í komandi blaði verða tríggir samandráttir afturat prentaðir. Likam & sál hond í hond [ 10 ] Lesandi: Laila Midjord Jespersen, Barbara á Høgabóli, Jacqueline A. Skúvadal, Leila Thomsen Samandráttur: Ritgerðin tekur støði í hugburðinum hjá sjúkrarøktarfrøðingum til tann sálarliga tørvin hjá sjúklingum við apopleksi, og hvørjar forðingar gera seg galdandi, tá tær skulu skjalfesta sálarliga tørvin. Undranin er sprottin fram, meðan vit hava verið í starvsvenjing, har vit eygleiddu, at størri dentur var á likamliga tørvinum, og lítið var skjalfest um tann sálarliga tørvin. Granskingar frá londum rundan um okkum vísa, at sjúklingar við apopleksi er ein sjúklingabólkur, ið er raðfestur lægri enn aðrir. Hesir sjúklingar eru í øktum vanda fyri at fáa tunglyndi, og tí er neyðugt at leggja dent á sálarligan tørv í sjúkra - røktini. Út frá hesum eru vit komnar til fylgjandi spurdómsorðing: Hvønn hugburð hava sjúkrarøktarfrøðingar til tann sálarliga tørvin hjá sjúkling um við apopleksi hvønn týdning hevur skjalfesting av sálarliga tørvinum. Valt varð eitt kvalitativt háttalag. Empiriin varð savnað við at gera eitt fokusbólkainterview, har vit valdu at arbeiða hermeneutiskt við at nýta hermeneutisku greinanina hjá Dahlager og Fredslund. Høvuðsástøðingarnir, ið verða nýttir, eru Joyce Travelbee og Kari Martinsen. Úrslitið vísir, at ymiskar forðingar eru, ið ávirka hugburðin hjá sjúkrarøktarfrøðingunum, ið gera tað torført at røkta sálarliga tørvin hjá sjúklingum og skjalfesta hann. Niðurstøðan er, at hugburðurin hjá sjúkrarøktarfrøðingunum í Føroyum samsvarar við gransking í londunum rund an um okkum. Empiriin vísir á, at hugburðurin hjá sjúkrarøktarfrøðingunum er, at tær eru vitandi um, at tær eiga at handla í mun til sálarligan tørv hjá sj., men at tað eru ávísar kenslur, ið ávirka atburðin soleiðis, at tær ikki skjalfesta sálarliga tørvin...men ein sær allan persónin.. Lesandi Teitur Vágadal Samandráttur Holistisk sjúkrarøkt er hugtak, ið er grundað á humanistiska tankan, har menniskja er í fokus. Tó er ikki nøkur eintýðug skilgreinan av hugtakinum holistiskari sjúkrarøkt. Her leggja yrkisetiskar leiðreglur fyri sjúkrarøktarfrøðingar og ástøðingar upp til, at heildarumsorgan skal útinnast í sjúkrarøktini fyri at náa heildartørvin hjá sjúklingum. Ymsar fyriskipanarligar forðingar eru nevndar, fyri at sjúkrarøktarfrøðingar kunnu veita holistiska sjúkrarøkt, men er ivamál um, hvussu eftirfarandi tær eru. Tí var hesin spurdómur framsettur: Hvørja fatan hava SRF av holistiskari sjúkrarøkt, og hvørjar møguligar forðingar eru fyri at útinna holistiska sjúkrarøkt? Spurdómurin varð kannaður við at gera eitt systematiskt narrow integrativt review. Hermeneutiski greiningarfrymilin hjá Dahlager og Fredslund varð nýttur til at greina tvær kvalitativar greinar úr Svøríki og Onglandi. 3 kategoriir og 1 undirkategori komu fram og vóru tær: Hvat inniber holistisk sjúkrarøkt?, Fyriskipanarligar avbjóðingar og Veruleikend holistisk sjúkrarøkt? Hvat inniber holistisk sjúkrarøkt? hevði undirkategoriina Samskifti. Kategoriirnar vóru greinaðar við litteraturreviewum hjá Rinchen Pelzang um patient-centered care (PCC), ástøðinum hjá Jürgen Habermas og Joyce Travelbee. Greinanin vísti, at sjúkrarøktarfrøðingar høvdu eina greiða fatan av hugtakinum holistiskari sjúkrarøkt, ið samsvaraði við ástøði, og sum var lært á útbúgvingarstovnum. Fyri skipanarligu forðingarnar fyri útinnan av holistiskari sjúkra røkt vóru: Normeringar, tíðarneyð, stór arbeiðsbyrja, skill-mix og øktar leiðsluuppgávur. Enska kanningin setur spurnartekin við, um útbúgvingin til sjúkrarøktarfrøðing er veruleikakend, og at útbúgvingin má tillagast veruleikanum í praksis, vegna óveruleika kend ideal lærd á útbúgvingini. Samanumtikið høvdu sjukrarøktafrøðingar eina greiða mynd av og ynski um at útinna holistiska sjúkrarøkt. Hóast at yrkisetiskar leiðreglur siga, at sjúkrarøktarfrøðingar skulu virka fyri einum rættvísum tilfeingi, ið kann

11 SAMANDRÁTTIR tryggja eina holistiska sjúkrarøkt, eru fyrskipanarligar forðingar enn til staðar. Hví so er, er ein spurningur, sum má svarast og kunnu sjúkrarøktafrøðingar ikki longur síggja burtur frá hesum spurningi. Sjúkrarøktarfakliga sjónarmiðið; ímun til palliativa røkt til KOL sjúklingar. Lesandi, Edith Ingunsdóttir Poulsen og Leila Heinesen Samandráttur Okkara ritgerð snýr seg um, hvat sjúkrarøktarfrøðingar meta hevur týdning, tá teir røkta palliativar sjúklingar við kroniskari obstruktivari lungnasjúku (KOL). Undranin til okkara ritgerð er sprottin út úr upplivingum, ið vit hava haft ígjøgnum okkara kliniska part av útbúgvingini. Endamáli er at varpa ljós á hetta, soleiðis at úrslitið møguliga kann nýtast, sum liður í at menna kliniska praksis í samband við palliativa røkt til aðrar sjúklingabólkar enn cancersjúklingar í Føroyum. Vit hava eina hermeneutiska tilgongd til ritgerðina og kvaliativt fokusbólkainterview verður nýtt sum kanningarháttur. Vit valdu at gera eitt fokusbólkainterview við fýra sjúkrarøktarfrøðingum, ið arbeiða á somatiskari lungnadeild. Úrsliti av interviewinum varð tulkað við tí hermeneutisku greinanini. Temaðini, ið vit komu fram til verða undirbygd við ástøði. Vit hava valt at hava ástøðið hjá Eriksson um líðing, sum høvðusástøði, har vit síðani supplera við øðrum ástøði ígjøgnum greinanina, m.a. við Scheel, Travelbee, Orem, Stifoss-Hansen og Kallenberg og Henderson. Úrslitið av okkara kanning vísir á, at sjúkrarøktarfrøðinganir meta at tann medisinska viðgerin hevur, saman við tí sálarliga, andaliga og sosiala, stóran týdning. Men at tann andaligi tørvurin oftani verður gloymdur, og lítil dentur verður lagdur á tann sosiala tørvin, ímeðan tann likamligi og sálarligi tørvurin verða lýstur sum væl røktaðir.

12 FÓLKAFUNDUR Í LØKSHØLL FÓLKAFUNDURIN Í LØKSHØLL Í september var Felagið Føroyskir Sjúkrarøktarfrøðingar á fólkafundi í Løkshøll í Runavík. Hetta er triðja árið, sum skipað verður fyri Fólkafundi, og er hetta aðru ferð, vit eru við. Endamálið við fólkafundinum lýsa fyriskipararnir soleiðis: Endamálið við Fólkafundinum er skifta orð um alskyns samfelagslig viðurskiftir. Sostatt er Fólkafundurin staðið, har kjakarar, fólk, ið taka avgerðir og onnur týðandi fólk møtast fyri at netverka og byrja nýggj átøk saman. Somuleiðis er Fólkafundurin staðið at gera seg galdandi hjá alskyns feløgum, flokkum og samtøkum við at hoyrast og síggjast við teirra sjónarmiðum til allar teir vanligu borgararnar í Føroyum. Orsøkin, at nevndin valdi at taka lut í Fólkafundinum í ár, er, at vit hildu at hetta var ein upplagdur møguleiki at varpa ljós á okkara starvsøki. Onkur nevndarlimur helt, at vit máttu hava okkurt at takast við, meðan vit tosaðu við fólk, og tí bjóðaðu vit okkum fram at máta blóðtrýst og blóðsukur hjá luttakarunum. Hetta hildu fólk vera ógvuliga spennandi, og nógv fólk vitjaðu á básinum hjá okkum, og prátið gekk óført, meðan virðini vórðu máld, sigur Óluva í Gong. Á fólkafundinum høvdu luttakararnir møguleika at hava tiltøk og framløgur av ymiskum slagi. Nógvar spennandi framløgur vóru. Eitt nú nýtti Starvsmannafelagið høvi til at varpa ljós á stóru kanningina, sum er gjørd um strongd innan teirra øki. Felagið Føroyskir Sjúkrarøktarfrøðingar valdi at nýta høvi til at varpa ljós á hví sjúkrarøktarfrøðingar hava ein sjálvsagdan leiklut innan eldraøkið. Forkvinnan Óluva í Gong hevði fyrst eina framløgu, har hon hugleiddi um eldraøkið, og síðani hevði Annfríð Neslíð eina framløgu um, hvønn leiklut sjúkrarøktarfrøðingar hava innan eldraøkið í dag. Annfríð Neslíð Ása Poulsen tekur blóðtrýstið Nevndarlimir: Amy Ljósheim, Theresa Damgaard Jarnfoss og Ása Samuelsen 12

13 KUNNING FRÁ FELAGNUM Áarvegur FO-100 Tórshavn Telefon [ 13 ]

14 SAMSKIPAR SJÚKRAFLUTNINGIN AV LANDINUM SAMSKIPAR SJÚKRAFLUTNINGIN AV LANDINUM Tey trý sjúkrahúsini hava yvirtikið játtanina til sjúkra viðgerð uttanlands. Eftirlitið er ein stór avbjóðing, tí ilt er at siga frammanundan, hvussu nógvir sjúklingar skulu av landinum, sigur Hergerð Heldarskarð, sum er leiðari fyri Uttanlandstænastuna. Orð : Randi Jacobsen Hergerð Heldarskarð setti sær fyri nøkrum árum síðan fyri at fáa leiðarastarv. Eg hevði eitt starv í kikaranum, tí eg visti, at arbeitt varð við einum starvi at fáa sum mest burturúr samskipanini av sjúklingagongdunum uttanlands, sigur Hergerð Heldarskarð. Hetta helt eg vera sera spennandi og avbjóðandi. Í 1992 tók hon prógv sum sjúkrarøktar frøðingur. Hon hevur arbeitt gott trý ár á donskum sjúkrahúsi, men annars á Landssjúkrahúsinum. Hon hevur fingið sær serútbúgving sum anæstesisjúkrarøktarfrøðingur. Tá ið hon hevði tikið leiðsluútbúgving á Handilsskúlanum, visti hon, at tað var leiðsluvegin, hon vildi ganga. Nú er hon í gongd við eina masterútbúgving í almennari leiðslu. Hon fekk eitt tíðaravmarkað starv sum leiðari á Uttanlandstænastuni, og 1. januar í ár varð hon sett í fast starv sum leiðari fyri Uttanlandstænastuna. Landssjúkrahúsið sendir umleið 1200 sjúklingar um árið, og er talan um áleið 2000 uttanlandsferðir. Harafturat koma fylgjarar. Týdningarmesta uppgávan hjá Uttanlandstænastuni er saman við læknum at tryggja, at sjúklingar fáa eina væl skipaða sjúklingagongd havandi trygd og dygd í huga. Nú føroyska heilsuverkið er í eini tilgongd at innføra Trygd og Dygd í øllum sjúklingagongdum. eru sjúklingagongdirnar uttanlands ein partur av hesi uppgávu. Trygd og Dygd er ein góðskuskipan, sum føroyska heilsuverkið næstu árini fer at arbeiða við at innføra. Trygd og Dygd er ein tillagað føroysk skipan av Den Danske Kvalitetsmodel (DDKM), sum verður brúkt í Danmark. Torført er at stýra hesum økinum fíggjarliga, tí vit kunnu ongantíð frammanundan vita, hvussu nógvir sjúklingar skulu av landinum í viðgerð, hvørja viðgerð, teir skulu til, og hvat kostnaðurin av viðgerðini verður, sigur Hergerð Heldarskarð. Heilsumálaráðið hevur lagt umsitingina av játtanini til sjúkrahúsini at umsita. Hendan uppgávan verður av Landssjúkrahúsinum loyst í einum toymi við sjúkrahússtjóra, læknafakligum varastjóra, leiðandi yvirlæknum og leiðara fyri Uttanlandstænastuni. Uttan - landstænastan hevur ábyrgd av eftirlitinum og metingunum saman við Heilsumálaráðnum. Hetta er ein avbjóðandi uppgáva, tí torført er at meta um kostnaðin, men tað verður í løtuni løgd stór orka í at menna hetta. Týdningarmikið er, at hetta verður gjørt í tøttum samstarvi við yvirlæknarnar, sum eru teir, sum ávísa og kenna tørvin á viðgerð uttanlands. Í nýggja bygnaðinum er ein samráðingarnevnd sett, og við hesum eru avtalur við viðgerðarstøð og aðrar veitarar eisini útdelegerað. Eisini hetta verður ein spennandi og avbjóðandi uppgáva, sum er neyðug fyri at gagnnýta tað tilfeingi, vit hava, so munagott sum gjørligt. Á Uttanlandstænastuni arbeiða sjúkra - røktarfrøðingar og skrivarar, sum samskipa sjúklingagongdirnar. Vit arbeiða tætt saman við fyristøðukvinnunum á hinum sjúkrahúsunum, sum samskipa sjúklingagongdirnar hjá teimum sjúklingum, tey senda. Umframt tað hava vit eitt bókhald, sum umsitur allar rokningar fyri øll sjúkrahúsini, og hava vit harvið eisini eftirlitið av játtanini. Fara í fleiri lond Eitt áhugavert við arbeiði sínum heldur Hergerð Heldarskarð vera, at hon hevur so nógvar samstarvsfelagar. Umleið 90 prosent av sjúklingunum verða sendir til Danmarkar, ikki bara á Ríkissjúkrahúsið men til øll sjúkrahús í Region Hovedstaden og onnur sjúkrahús í Danmark við. Í 2010 gjørdi føroyska sjúkrahúsverkið avtalu við Landspitalið í Íslandi, og fleiri og fleiri sjúklingar fara nú til Íslands at fáa viðgerð. Tann skipanin riggar væl, eisini tí at Landspitalið hevur sett í starv ein føroyskan samskipara, sum kann hjálpa sjúklingum og avvarðandi, ikki bara málsliga men við øllum møguligum. Á Ríkissjúkrahúsinum er eisini ein føroyskur sjúklingavegleiðari, sum partvíst [ 14 ]

15 SAMSKIPAR SJÚKRAFLUTNINGIN eisini ferðast út til hini sjúkrahúsini í økinum. Hon er ein partur av Uttanlandstænastuni. Tað er gott fyri okkara sjúklingar. Ein trupul uppgáva er at avgera, hvørjir sjúklingar skulu hava fylgjara við. Ta upgávuna eiga vit á Uttanlandstænastuni, og fyristøðukvinnurnar á hinum sjúkrahúsunum. Tað slepst ikki undan, at nøkur eru misnøgd, men leggja vit stóran dent á at fara líka við øllum. Tað hendir eisini, at føroyskir sjúklingar fara í viðgerð í øðrum londum enn í Danmark og í Íslandi. Læknar kunnu søkja visitasjónsnevndina um at senda sjúklingar til eitt nú Noregs og Svøríki, og onkur er eisini farin aðrastaðni. Alt eftir, hvat bagir sjúklinginum, sum harvið kann fáa bestu viðgerðina. Annars er gongdin, at fleiri og fleiri sjúklingar kunnu fáa viðgerð fyri til dømis krabbamein í Føroyum. Góð avtala Hergerð Heldarskarð letur væl at avtaluni, sum sjúkrahúsverkið hevur við Ísland viðvíkjandi sjúklingum við nýrasteini. Avtalan er, at sjúklingar kunnu fara úr Føroyum fríggjadag til Íslands, fáa viðgerð um vikuskiftið og sleppa heim aftur mánadag. Sjúkrahúsverkið hevur tríggjar ser avtalur við Ísland, og tær eru um bróstkrabba, lívmóðurhálskrabba og nýrastein. * Ísland liggur so tætt við, tá ið tað snýr seg um bráðfeingis sjúkraflutning, og sjúklingurin sleppur fyrr í viðgerð. Hetta er eitt øki, vit arbeiða við í løtuni. * Vit hava eitt tætt og gott samstarv við Sjúklingahotellið í Keypmannahavn, sum er ein partur av føroyska heilsuverkinum. Nøgdsemiskanningar Hergerð Heldarskarð heldur, at ov lítið verður gjørt við at gera nøgdsemiskanningar millum sjúklingar. Hon kundi hugsað sær at gjørt eina millum sjúklingar, sum fara til viðgerð uttanlands. Slík kanning verður í løtuni gjørd millum føroyskar sjúklingar, sum fara til Íslands. Hetta stendur Landspitalið fyri. Hergerð Heldarskarð leggur stóran dent á at fáa gjørt meira upplýsandi tilfar um viðgerð uttanlands. Tilfarið skal bæði vera elektroniskt og í pappírsútgávu. Harafturat skal heimasíðan hjá Landssjúkrahúsinum útbyggjast. Hon rósar áhugafeløgum eins og avvarðandi og frískum fólkum fyri leiklutin at gera umstøðurnar á t.d. sjúklingahotellinum betri við at savna inn pening. Tey hava verið ófør, sigur hon. Hon fegnast eisini um góða samstarvið við Atlantsflog. Eitt starvsfólk hjá Atlantsflog situr á Landssjúkrahúsinum í starvi, og í góðum samstarvi millum partarrnar, gongur ikki meira enn ein hálvur tími, frá tí at ein bráðfeingis sjúkraflutningur av landinum verður bílagdur, til sjúklingurin kann fara av Landssjúkrahúsinum. Annars er Uttanlandstænastan ein góður kundi hjá Atlantsflog, tí tænastan keypir millum 3600 og 3700 ferðaseðlar um árið. Hergerð Heldarskarð SKEIÐSVIRKSEMI Á SJÚKRARØKTARFRØÐIDEILDINI Í fleiri ár hevur verið gjørligt at taka ískoytisútbúgving til bachelor í sjúkrarøktarfrøði á Sjúkrarøktarfrøðideildini (SFD). Ùtbúgvingin er skipað við 3 eindum á 10 ECTS á hvørjari eind. Ætlanin er í framtíðini at dagføra eind I, so hon verður 15 ECTS og gevur rætt til upptøku á tey masterskeið, sum verða boðin út á SFD. Farið er eisini í holtur við at bjóða út masterskeið. Fyrsta skeiðið var boðið út í heyst: Grundskeið í vísindaástøði og granskingarháttalag á masterstigi. Ætlan og lestrarskipan er gjørd fyri seks skeið í alt, har trý eru kravd og trý kunnu takast á øðrum universiteti eftir góðkenning frá SFD -. Síðani er møguleiki at innstillast til at taka 30 ECTS (tvær eindir) til at skriva masterritgerð. Samsvarandi hesari skipan fer SFD at bjóða onnur faklig skeið á masterstigi. Eitt tað fyrsta vit fara at menna er kliniskt vegleiðaraskeið á masterstigi. Vit hava í ár bjóðað eitt skeið í diabetes fyri sjúkrarøktarfrøðingar í læknaviðtalum. Skeiðið var á bachelorstigi, tó skipað soleiðis, at sjúkrarøktarfrøðingarnir kunnu uppstiga skeiðið til masterstig. Við teimum avbjóðingum, sum eru orsakað av nýggjum uppgávum, broyttum strukturum og kørmum á almanna- og heilsuøkinum, fer tørvurin á heilsufakligum skeiðum væntandi at vaksa. Sjukrarøktarfrøðideildin gleðir seg til at samstarva við yrkið, arbeiðsplássini, Almannamálaráðið, Heilsumálaráðið og Setrið um at menna skeið, sum menna førleikarnar hjá heilsustarvsfólkum í Føroyum. [ 15 ]

16 AV BOÐANESHEIMINUM TIL BARCELONA AV BOÐANESHEIMINUM TIL BARCELONA Birgit Jacobsen og Martha Hansen Í heyst fóru fýra húsfólk til Spania á eina frítíðarferð. Saman við teimum vóru eisini tveir sjúkrarøktarfrøðingar, ein fysioterapeutur av Boðanesheiminum og ein av varðandi. Leiðin gekk til lítla frítíðarbýin, Santa Susanna, sum liggur ein tíma norðan fyri Barcelona í norður Spania. Orð og myndir: Vár í Gong Ynski frá húsfólkunum Fyri sløkum ári síðani fóru nøkur starvsfólk á Boðanesheiminum í Tórshavn at kanna møguleikan fyri at fara á eina uttanlandsferð við nøkrum av hús fólkunum á Boðanesheiminum. Orsøkin til kann ing ar arbeiðið var, at starvsfólkini í práti við hesi eldru vóru komin eftir, at tey høvdu ein dreym um at fara at ferðast. Ikki her í Føroyum men suðureftir. Talan var um mentalt frísk fólk úr tveimum av røktardeildunum, allar kvinnur. Ein av stigtakarunum til hesa ferð var Jacobina Jacobsen, sjúkrarøktarfrøðingur, og greiðir hon soleiðis frá: Tankin um at fara júst hesa ferð kom fyri umleið einum ári síðani. Nøkur av teimum, sum búgva á Boðanesheiminum høvdu eitt ynski um at sleppa at ferðast. Uppskot var frammi um at fara til Danmarkar á okkurt heilsustað, men hesum vóru húsfólkini ikki so bergtikin av. Teimum longdust eftir sólini og hitanum sunnanfyri, og tað er so óvist við veðrinum í Danmark, vildi onkur teirra vera við. Tí settu nøkur starvsfólk sær fyri at gera hendan dreym til veruleika. Hvussu hetta skuldi gerast, vistu vit ikki heilt, men gjørdu av at arbeiða miðvíst fram ímóti, at ein tílík ferð skuldi førast út í lívið. Talan var um fýra húsfólk, allar kvinnur, sum búðu á tveimum av røktardeildunum á Boðanesheiminum. Fyrireikingarnar byrja Ein slík ferð krevur nógva fyrireiking, men starvsfólkini fóru við góðum treysti at kanna ferðamál og ferðamøguleikar. Samband varð tikið við ferðaskrivstovu og skjótt gjørdist greitt, at lættast og bíligast var at keypa ein ferðapakka, sum hevði við sær, at tað varð flogið beinleiðis til Barcelona, og hotell var somuleiðis við í ferðapakkanum. Av tí at talan var um fýra fólk, sum vegna sjúku vóru rørðslutarnað og høvdu tørv á at hava koyristól við, vórðu fýra dupultkømur fyri fólk við rørðslutarni bíløgd, greiðir Jacobina frá. Fígging til ferðina Í fyrstu syftu var ætlanin at savna pening til endamálið, men hetta kundi skjótt gerast ein trupul og ov long tilgongd, sum kanska eisini fór at skapa óneyðugt uppmerksemi. Tí var niðurstøðan tann, at húsfólkini sjálvi máttu bera kostnaðin av ferðini. Hetta merkti samstundis, at [ 16 ]

17 AV BOÐANESHEIMINUM TIL BARCELONA Ferðalagið á kendu gøtuni La Rambla í Barcelona eisini tey skuldi gjalda fyri hjálpina, sum tey høvdu við á ferðini. Avgjørt var, at á hvørjum hotellkamari skuldi eitt húsfólk gista saman við einum hjálpara. Ferðin byrjar 28. september var dagurin, tá ferðin byrjaði. Flogfarið fór tíðliga úr Vágum, so húsfólk og starvsfólk máttu vera tíðliga á fótum. Bussurin fór av Boðanesheiminum kl Á flogvøllinum vóru vit tey fyrstu, sum fóru umborð á flogfarið. Vit nýttu stóru nýggju lyftina. Flogferðin gekk væl, og veðrið var frálíkt. Komin til Barcelona sá eitt sindur grátt út og júst, sum vit koma á flogvøllin byrjaði at regna av grimd. So mikið av regni kom niður, at lyftan í okkara bussi gjørdist óvirkin, júst sum vit allar vóru komnar í bussin. Hetta hevði við sær, at hurðin á bussinum ikki fekst aftur, og ein nýggjur bussur varð boðsendur. Nú vóru fleiri í ferðalagnum troytt, men einki annað var at gera enn at brynja seg við tolni, tí næsti bussurin kom ikki fyrrenn hálvanannan tíma seinni, sigur Jacobina. Ferðalagið kom tó í øllum góðum á hotellið. Tey vóru troytt, og eftir ein betri bita fóru tey til songar. Morgunin eftir var alt betri. Sólin bakaði niður, og eftir at hava smurt tjúkt á við sólkremi, var farið út í sólina til langan gongutúr í nærumhvørvinum. Talan var um eitt vanligt frítíðarumhvørvi. Har var ein gonguvegur framvið strondini við handils lívi, høgum pálmatrøum og hópin av hotellum. Vitjan í stórbýnum Ferðalagið búði, sum áður nevnt, nakað norðanfyri Barcelona. Tann eina dagin var avrátt at fara at vitja stórbýin. Eftir at hava koyrt í toki í góðan tíma kom ferðalagið inn í hjartað í Barcelona. Har var nógv at síggja og uppliva. Gingið varð eftir tí víðagitnu gøtuni La Rambla, [ 17 ]

18 AV BOÐANESHEIMINUM TIL BARCELONA AV BOÐANESHEIMINUM TIL BARCELONA og millum 1000-tals fólk, sølubúðir, sang og hugnaligar kaffistovur upplivdu húsfólkini á Boðanesheiminum saman við okkum, hendan suðurlendska stórbýin. Niðri á keiøkinum sóust lyftirnar sum leiðir fólkini til ymisk ferðamál. Vit gingu eisini inn á tær mongu hugnaligu smáu gøturnar í gamla býarpartinum og støðgaðu við eina kaffistovu beint yvirav hábærsliga katedralinum mitt í gamla býarpartinum. Áðrenn farið var aftur við tokinum, varð ein lítil túrur gjørdur gjøgnum eina handilsgøtu. Sjálvandi varð eisini vitjað í onkrum av handlunum, og gávur til ommubørnini vórðu keyptar, greiðir Jacobina frá. Hetta var ein langur og hendingaríkur dagur, og hóast góðar upplivingar var ferðalagið fegið um at koma aftur á hotellið, tá klokkan nærkaðist 22. Sum vera man, varð nógv tíð nýtt til at njóta heitu sólina. Onkur av eldru damunum hættaði sær eisini at royna uttandura svimjihylin. Eisini vóru nakrar í fylginum í innandura kurstaðnum. Nógv undirhald var hvørt kvøld á hotellinum. Nakrar ferðir varð møguleikin nýttur at síggja og hoyra hetta. Serliga áhugavert var, tá tað eitt kvøldið var Lennon og Mcartney show. Fleiri í ferðalagnum kendu sangirnar, og tá eingin annar á hotellinum tordi, var farið uppá gólv saman við nøkrum av húsfólkunum, sum stuttleikaðu sær óført. Tað bilar einki, um vit gera okkum til skammar, tí ongin kennir her hevði ein av eldru kvinnunum sagt. Annars dámdi ferðalagnum best at sita saman á altanini um kvøldarnar, njóta ein kaffimunn, onkuntíð ein írskan, og syngja og práta saman. Hjálpsamir spaniólar Allastaðni, har ferðalagið kom, vóru fólk blíð og beinasom. Sera lætt var at koyra við koyristóli, bæði í Santa Susanna og inni í Barcelona. Einasta veruliga avbjóðingin, tey møttu viðvíkjandi atkomumøguleikum, var í samband við toktúrin millum Barcelona og Santa Susanna. Tokini koyrdu hálvan hvønn tíma, og bert nøkur teirra høvdu avlamnisvognar, men eingin kundi upplýsa um, nær eitt tok við avlamnisvogni koyrdi. Hepnið var ikki við okkum, tá vit skuldu koyra, tí ongin avlamnisvognur var í tokinum, sum vit skuldu koyra við, so neyðugt var at lyfta koyristólarnar inn í toki bæði til Barcelona og úr Barcelona. Men Gott er at sita í sólini og hyggja út á Miðalhavið. Á myndini eru Martha Hansen og Birgit Jacobsen [ 18 ]

19 Kvøldið áðrenn heimferðina, har túrurin verður eftirmettur hvørja ferð við stóðu við hesi avbjóðing, lupu fleiri spaniólar til at hjálpa, sigur Jacobina. Samanumtikið Tankin at fara á hesa ferð var sprottin frá húsfólkunum sjálvum, sum saman við teirra avvarðandi hava mett hetta vera eitt sera gott átak. Samanumtikið eru húsfólkini sera fegin um túrin. Veturin er ikki so tungur og myrkur, nú yvirskot av d-vitamin er fingið til vega. Ímyndin av, at tá tú er flutt á røktarheim, letur einki seg gera, er eisini gjørd til skamma. Hesi fýra húsfólkini á Boðanesheiminum hava fingið enn eitt minni fyri lívið og spyrja longu, hvar leiðin skal leggjast næstu ferð, sigur Jacobina Jacobsen at enda. ERU SJÚKRARØKTARFRØÐINGAR TILVITAÐIR UM ETISKU LEIÐREGLURNAR Í KLINISKARI PRAKSIS? Hendan spurning settið Sjúkrarøktaretiska ráðið sær fyri at kanna og hava gjørt eina rapport í november Niðanfyri ber til at lesa samandráttin. Ì januar og februar 2015 fer Sjúkrarøktaretiska ráðið á ferð kring landið at hava framløgur av kanningini. Samandráttur Sjúkrarøktaretiska ráðið hevur verið virkið í 20 ár og hevur øll árini havt skrivligar etiskar leiðreglur fyri sjúkrarøktarfrøðingar. Í hesum sambandi hevur ráðið avgjørt at gera eina kanning, sum skal geva eina ábending um, hvussu sjúkrarøktarfrøðingar brúka skrivligu etisku leiðreglurnar í teirra dagligu praksis. Undranin er, um føroyskir sjúkrarøktarfrøðingar eru tilvitaðar um etisku leiðreglurnar og gera brúk av hesum í sambandi við tvístøður og etiskar spurningar í teirra dagliga virksemi. Verður tíð sett av til hetta virksemið og um ikki, hvørjar eru so orsøkirnar til, at hetta ikki verður gjørt? Meta sjúkrarøktarfrøðingar, at skrivligu etisku leiðreglurnar hava nakran týdning fyri teirra virksemi og fyri teirra fak? Svarið til kanningarspurningarnar fæst við fokusbólkainterview og eru grundaðir á tulkingar- og fyribrygdarfrøðiliga tilgongd. Dáturnar eru viðgjørdar við støði í ástøðinum hjá Steinar Kvale. Fylgjandi temu komu til sjóndar: 1. Etisk vitan, 2. Nýtsla, 3. Hugburður, 4. Umstøður, 5. Fak-yrki og 6. Broyting. Úrslitini vístu, at sjúkrarøktarfrøðingarnir vóru lítið tilvitaðar um og høvdu trupult við at endurgeva etisku leiðreglurnar. Men tær framføra, at hesar eru integreraðar í teirra virksemi og verða brúktar ótilvitað. Hinvegin halda tær, at tær høvdu havt størri tyngd, um tær høvdu løgfrøðiligt gildi. Sjúkrarøktarfrøðingar meta, at ávísar umstøður, serliga tíð og rúm, forða fyri brúki av leiðreglunum. Men at hesar kundu verið við til at betra praksis og hava berandi týdning fyri fakið. Ástøðið frá ástøðingum innan sjúkrarøktar-, professjóns- og samfelags vísindi verða brúkt í tulkingini av temunum. Í perspektiveringini verða uppskot sett fram um at menna tilvitanina um etisku leiðreglurnar, etiska refleksjón og vart verður gjørt við, hvønn týdning karmar hava fyri hesa menning. Harafturat verður dentur lagdur á, hvørja ábyrgd útbúgving, fakfelag og leiðsla hava hesum viðvíkjandi. Kannað og skrivað rapportina hava: Katrin Andersen, Hildur við Høgadalsá og Annemi Joensen. [ 19 ]

20 KANNING AV ARBEIÐSUMHVØRVINUM Maria Magnussen, sjúkrarøktarfrøðingur, stud.cand.cur STÓR NÝGGJ KANNING AV SÁLARLIGA ARBEIÐSUMHVØRVINUM HJÁ FØROYSKUM SJÚKRARØKTARFRØÐINGUM Orð: Maria Magnussen Fyri 8 árum síðani varð seinasta kanningin av sálarliga arbeiðsumhvørvinum hjá sjúkra røktarfrøðingum gjørd. Síðani tá eru hendar stórar broytingar, til dømis umlegging og heimtøka av sergreinum, umlegging til toymisskipan á psykiatriska deplinum og verksetan av talgildu heilsuskipanini. Tí er ætlanin at gera eina nýggja spurnar blaðkanning eftir jól, ið skal lýsa støðuna hjá sjúkrarøktarfrøðingum í dag. Týdningurin av arbeiðsumhvørvinum. Í 2008 gjørdi Dansk Sygeplejeråd eina bókmentagjøgnumgong, ið snúði seg um samanhangin millum arbeiðsumhvørvið og góðskuna av røkt innan heilsuverkið. Høvuðsniðurstøðan var, at arbeiðsumhvørvið hevði ávirkan á sjúklingin í mun til deyðstíttleika, óætlaðar hendingar (so sum mistøk innan heilivágsgevan), innleggingartíð og sjúklinga nøgdsemi. Okkara arbeiðsumhvørvið er sostatt av alstórum týdningi fyri sjúklingin og góðskuna av røkt. Klivi 1: Tvífaldu eginleikarnir hjá tí sálarliga arbeiðsumhvørvinum: Avleiðingarnar av høgum og lágum virðum innan tey seks gullkornini. Faktorur Neilig árin Jalig árin Ávirkan Lítil ávirkan: Maktarloysi, hjálparloysi Nógv ávirkan: Virkisførleiki, tekur ábyrgd Meining Lág kensla av meining: Fremmandagering og regluloysi Høg kenslu av meining: Kensla av meining og samanhangi. Sosialur stuðul Møguleika at spáa um tað, sum kemur (forudsigelighed) Lágur sosialur stuðul: Einsemi, avbyrging Lágur møguleiki at spáa um tað sum kemur: Ótrygd, óvissa Høgur sosialur stuðul: Sosialt rótfesti og samansjóðing. Høgur møguleiki at spáa um tað sum kemur: Tryggleiki Viðurkenning Krøv Lítil viðurkenning: Fánýtiskensla, lágt sjálvsvirði Ov høg krøv: Strongd Ov lág krøv: Líkasæla Nógv viðurkenning: Persónlig tign og høgt sjálvsvirði Nøktandi krøv: Persónlig menning og persónligur vøkstur. Umsett frá Kristensen 2012, s. 21. [ 20]

21 KANNING AV ARBEIÐSUMHVØRVINUM KUNNING FRÁ FELAGNUM Kanningin millum limirnar hjá starvsmannafelagnum hevur somuleiðis seinastu tíðina sett strongd í brennidepilin, og verður tað mett, at strongd kostar føroyska samfelagnum 140 mió. kr. árliga. Serliga seks faktorar í arbeiðsumhvørvinum verða settir í samband við strongd. Hesir verða vanliga nevndir tey seks gullkornini og eru lýstir í kliva 1: Heilsustarsvsfólk verða søgd at vera í størri vanda enn flestu aðrir starvsbólkar at fáa langtíðar strongd, og tí eru hesir seks faktorar, umframt strongd og at vera útbrendur, ein partur av spurnablaðakanningini. Ein lýsing av heildini Tá ið arbeiðsumhvørvið hjá sjúkrarøktarfrøðingum verður lýst í miðlunum, er tað vanliga neilig umtala. Vit hoyra um sparingar og broytingar, at vit noyðast at renna skjótari, at vit drukna í dokumentatión og um allar sjúklingarnar, ið liggja á gongini. Tann nýggjasta kanningin úr Danmark, ið varð útgivin í 2013, vísir tó, at danskir sjúkrarøktarfrøðingar ikki eru meira strongdir enn miðal danska kvinnan, ið er virkin á arbeiðsmarknaðinum. Jú, sjúkrarøktarfrøðingar uppliva fleiri broytingar og krøv í arbeiðinum, men samstundis uppliva vit eisini eina hægri kenslu av meining í arbeiðinum og størri sosialan stuðul á arbeiðsplássinum enn miðal danska kvinnan. Í táttinum Røntgan aftast í Vøku, hava ymiskir sjúkrarøktarføðingar í nøkur ár lýst, hvat teimum dámar og ikki dámar við teirra starvi. Sjálvt um broytingar, sparingar og høgt arbeiðstrýst fylla sítt í hesum lýsingum, hava vit gjøgnumgangandi eisini nógv at fegnast um; sambandið við sjúklingin og starvsfelagar, kensluna av at gera mun og fakliga og persónliga mennandi avbjóðingar. Endamálið við hesu nýggju kanningini er at tekna eina víðfevnda og fjølbroytta mynd av okkara sálarliga arbeiðsumhvørvi, ið tekur hædd fyri bæði tí jaliga og neiliga. Úrslitini verða hagtøl, ið kunnu viðvirka til at varpa ljós á, hvar neyðugt er við broytingum, og hvar tað gongur gott. Kanningin verður eisini eitt høvi at samanbera umhvørvið í dag við tí fyri 8 árum síðani, umframt við líknandi føroyskar og útlendskar kanningar. Nærri um kanningina Spurnarbløðini verða send út til allar aktivar limir felagsins í januar-februar mánaði. Tey fara at taka útgangstøði í The Copenhagen Psycho-social Questionnaire, ið er eitt validerað og nógv nýtt amboð til at máta sálarliga arbeiðsumhvørvið. Nevnast kann, at spurnablaðið er nýtt sum standardur til máting av arbeiðsumhvørvinum í Danmark, Spania og Týsklandi og er eisini grundar lagið undir teimum donsku kanning unum millum sjúkrarøktarføðingar og tí seinastu føroysku kanningini. Tað er ætlanin, at tað bæði skal vera møguligt at svara spurnablaðnum talgilt og í pappírsformi. Svarini verða navnleys, og tað eru ikki tey einkultu svarini, men heldur heildin og teir størru samanhangirnir, ið hava áhuga. Um tú hóast hetta heldur, at einkultir spurningar gera, at tú kennist aftur, ella um teir koma ov nær, ert tú vælkomin at leypa teir um. Kanningin verður gjørd sum ein liður í mínari serritgerð innanfyri sjúkrarøktarvísind (cand.cur.) í samstarv við Felagið Føroyskir Sjúkrarøktarfrøðingar. Úrslitini verða væntandi almannakunngjørd í heyst Eg vóni, at tit taka væl undir við kanningini, og at hvør einstakur sjúkrarøktarfrøðingur fer at taka sær stundir til at svara spurnarblaðnum. Keldur Andersen, R. A. og Wiegman, I.-M., Kvalitet af sygeplejen og arbejdsmiljø i sundhedssektoren en dokumentationsrapport. Dansk Sygeplejeråd. Jákupsson, N. H. (ábyrgdari), Strongdkanning av limum hjá Starvsmannafelagnum. [Power Point]. Fegin. Knudsen, K. J. L og Mýri, M. H., Sjúkrarøktarfrøðingur í 2006 ein trivnaðarkanning. Granskingardepilin fyri økismenning. Kristensen, T. S., Hannerz, H. Høgh, A. og Borg, V., The Copenhagen Psychosocial Questionnaire a tool for the assesment and improvement of the psychosocial work environment. Scandinavian Journal of Work Environment and Health. 31(6), s Kristensen, T. S., Psykisk arbejdsmiljø blandt sygeplejersker Arbejdsmiljøundersøgelse. København: Dansk Sygeplejeråd. Netterstrøm, B Udbrændt på jobbet. Sygeplejersken. (30), s [ 21 ]

22 EINKI FAST STARV Í FØROYUM EINKI FAST STARV Í FØROYUM Gerda saman við børnunum 17. mai í Norra Tað var ein starvslýsing fyri stuttum frá Landssjúkrahúsinum. Starvið var í eitt ár við upplæring, men fekk eg tíverri ikki hetta starvið. Eg havi eisini spurt meg fyri á hinum sjúkrahúsunum í Føroyum, men har er einki fast starv til mín í løtuni, so eg havi valt at fara til Norra at arbeiða fyri at fáa neyðugu royndirnar og fyri at halda fakið viðlíka. Tað er innan anæstesi eg vil arbeiða, sigur Gerda Mortensen, sum hevur nomið sær serútbúgving sum anæstesisjúkrarøktarfrøðingur. Orð: Jarvin F. Hansen Gerda Mortensen er 33 ára gomul, útbúgvin sjúkrarøktarfrøðingur, gift við sjómanni og hava tey 2 børn. Hon fekk prógv sum sjúkrarøktarfrøðingur á Sjúkrarøktarfrøðiskúla Føroya í Harafturat hevur hon lokið prógv sum bráfeingissjúkrarøktarfrøðingur í 2011 og í apríl mánaða í ár fekk hon prógv sum anæstesisjúkrarøktarfrøðingur. Gerda hevur starvast á G4/A3 skurðseingjardeild, G1 intensiv/brámóttøkuni og innan eldraøkið. Gerda hevði stóran áhugað fyri anæstesi undir sínari lestrartíð og vildi tískil næstan fyri ein og hvønn prís nema sær serútbúgving innan hetta økið. Hon søkti á eina útbúgving innan anæstesi í Danmark, men slapp ikki inn, tí áhugin fyri hesi útbúgving er sera stórur, og torført er at sleppa inn á hesa útbúgving. Fekk møguleikan í Norra Hon hevði mestsum lagt dreymin á hyllina, tá fekk hon eini boð frá Landsjúkrahúsinum um, at Landsjúkrahúsið arbeiddi við at gera eina samstarvsavtalu við Haukeland sjúkrahús í Bergen. Í hesum sambandi hevði Landssjúkrahúsið gjørt avtalu við Høgskolen í Bergen um at taka tvey lesandi inn til útbúgving sum anæstesisjúkrarøktarfrøðingur at byrja í januar Samstundis varð avtala gjørd við Haukeland sjúkrahús um at taka tann praktiska partin har. Tað var møguleiki at søkja um stipend frá Haukeland sjúkrahúsi. Møguleikar vóru eisini at søkja um bústað við Haukeland sjúkrahús ella Høgskolen. Eg søkti beinanvegin, og eg slapp inn. Krøvini til útbúgvingina vóru prógv sum sjúkrarøktarfrøðingur, 2 ára royndir sum sjúkrarøktarfrøðingur og norsk autorisatión sum sjúkrarøktarfrøðingur. Tað var eingin møguleiki at fáa farloyvi frá G4, tí setunarsteðgur var, so eg valdi at siga [ 22]

23 EINKI FAST STARV Í FØROYUM KUNNING FRÁ FELAGNUM Tað nýggja anæstesiliðið meg úr starvinum. Vit máttu gera skjótt av. Vit tóku í felag eina skjóta avgerð og ein mánaða seinni varð familjan, 2 børn og maður á veg til Norra, sum skuldi verða okkara næsta heim í hálvtannað ár. Dótturin skuldi byrja í 6. flokki, og sonurin slapp at ganga í einum barnagarði. Vit fingu ein bústað, sum var ætlaður lesandi við børnum. So tað var nógv at fáa frá hondini, áðrenn vit skuldu flyta. Gerda sigur, at skúlagongdin var sera intens og krevjandi. Eg var altíð fyrireika til allar fyrilestrar og tók alt upp fyri síðan at kunna hoyra tað um aftur heima, tí til tíðir kundu teir, sum høvdu fyrilestur verða sera ringir at skilja. Eg hevði eisini ein sera góðan lestrarbólk, og eg og Lis (hin føroyingurin) brúktu nógv hvørja aðra. Kundi ikki binda seg í 2 ár Tað hevur verið vanligt, at tú bindur teg í minsta lagið 2 ár at starvast á sjúkrahúsinum (útbúgvingarstaðnum), eftir at útbúgvingin er liðug. Hetta kundi eg ikki binda meg til, tí vit vildu aftur til Føroyar sum skjótast, og eg visti ikki hvussu umstøðurnar hjá okkum fóru at verða í Norra. Høvdu umstøðurnar verið øðrvísi, so høvdu vit ikki flutt heim enn, men sonurin slapp ikki at halda fram í barnagarðinum og dóttirin skuldi fermast. Eg arbeiddi fulla tíð í 5 mánaðir. Eftir hetta eg fekk bjóða eitt starv, sum svarar til 40 % av einum fullum starvi. Við bert at starvast 40 %, eri eg bangin fyri, at eg hevði dottið út úr fakinum, greiðir Gerda frá. Gerda sigur víðari, at lønin er munandi hægri í Norra og skattaprosentið er 33%. Men hon er sjálv noydd at gjalda fyri ferðing aftur og fram úr Føroyum. Hon hevur eitt kamar, sum er 10 fermetrar og kostar 3100 norskar krónur um mánaðin. Annars er starvsinnihaldið spennandi. Gerda skuldi longu eftir einum mánaði sum útbúgvin anæstesisjúkrarøktarføðingur standa á egnum beinum. Eg arbeiði á kirurgisk seksjon á Haukeland Universitetssjúkrahúsinum. Hetta er ein deild, sum tekur ímóti bæði ætlaðum og bráfeingis sjúklingum í øllum aldursbólkum. Tað eru stórar skurðviðgerðir og ofta sera torgreiddar. Sum anæstesisjúkrarøktarfrøðingur eru vit, saman við anæstesilæknunum, við til at geva anæstesi til tann einkulta sjúklingin. Vit vaka yvir og taka okkum av sjúklinginum undir skurðviðgerðum. Eisini um ein bráfeingis støða stingur seg upp, so sum hjartasteðgur, eru vit á staðnum og halda fríar luftvegir. Somuleiðis hava vit tekniskar førleikar til at leggja venekanylir bæði til vaksin og børn. Hevði als ikki borið til uttan hjálp frá teimum nærmastu Nú er familjan flutt heim. Gerda sigur, at hon kennir seg nú sum ein sjómann, sum er heima í 8 vikur og í Norra í 4 vikur. Hetta er als ikki nøkur ynskistøða, og hevur Gerda eisini søkt tey størv, sum hava verið her í Føroyum. Tað var ein starvslýsing fyri stuttum frá Landssjúkrahúsinum. Starvið var bert í eitt ár við upplæring, men fekk eg tíverri ikki hetta starvið. Eg havi eisini spurt meg fyri á hinum sjúkrahúsunum í Føroyum, men tað er einki fast starv til mín, so eg eri noydd at fara til Norra at arbeiða fyri at fáa neyðugu royndirnar og halda fakið viðlíka. Tað er innan anæstesi eg vil arbeiða, sigur Gerda Mortensen. Hetta hevði als ikki borið til, um vit ikki fingu so góða hjálp frá okkara nærmastu. Uttan tey hevði hetta als ikki borið til, sigur Gerda Mortensen at enda í samrøðu við Vøku. (Beint áðrenn blaðið fór til prentingar, fekk Gerda nakrar vaktir sum tímaløntur anæstesisjúkrarøktarfrøðingur á Landssjúkrahúsinum.) [ 23 ]

24 NSSK-FUNDUR Í KEYPMANNAHAVN NSSK-FUNDUR Í KEYPMANNAHAVN Í september í ár var NSSK-fundur hjá teimum norðurlensku sjúkrarøktarfrøðilesindi. Umboð fyri Føroyar, Danmark, Noreg, Svøríki, Finland og Ísland luttóku. Føroysku umboðini vóru Jóhanna E. Persson og Guðrið Alis Vestergaard. Føroysku umboðini vóru Jóhanna E. Persson og Guðrið Alis Vestergaard. Menn sum sjúkrarøktarfrøðingar Á fundinum var fyrst og fremst tosað um, hvussu fleiri menn kundu fáast at gerast sjúkrarøktarfrøðingar. Semja var um, at tørvur er á fleiri sjúkrarøktarfrøðingum og serliga á mannligum sjúkrarøktarfrøðingum, tí teir eru sera fáir. Tosað varð um, hvussu feløgini hjá teimum sjúkrarøktar frøðilesandi kunnu vera við til at fáa fleiri menn at vera áhugaðir í at gerast sjúkrarøktarfrøðingar. Hetta við at bróta tí typisku myndina av einum sjúkrarøktarfrøðingi, sum er ein kvinna. Leiðin fram er at bróta fordómarnir og vísa á, at tað er líkamikið, hvat kyn tú er sum sjúkrarøktarfrøðingur. Avgjørt var at gera eitt átak fyri at varpa ljós á, hvat sjúkra røktarfrøðifakið veruliga inniheldur, og harvið vera við til at steðga fordómunum um kyn. Heitið á átakinum er A nurse is a nurse gender doesn t matter. Átakið fer m.a. at innihalda plakatir við myndum av ymiskum sløgum av mannligum sjúkrarøktarfrøðingum og ein stuttan film. Fleiri fundir vórðu avtalaðir, so átakið kann byrja. Til høgru er samtykt frá fundinum. A NURSE IS A NURSE Gender does not matter At the Nordic Nursing Students Contact forums (NSSK) meeting in Copenhagen in September 2014 Sweden, Norway, the Faroe Islands, Finland, Iceland and Denmark agreed on the following statement. It has come to our attention that gender issues still affect the nursing profession in a great manner. The purpose of this statement is to focus on gender issues and make sure that people understand that nursing is a profession for everybody and that gender does not matter. In nursing you have an amazing opportunity to build a career. There is a broad perspective of job options, and the flexibility is attractive. The problem as we see it is that we are losing great nurses because they do not apply to our profession due to gender issues and the exposure of gender prejudice. Another problem is that we still need more nurses in the world, and to meet the best interest of the patients, we need to give them the opportunity to talk to a professional nurse of both genders. Right now it is not possible to give patients this opportunity, because the majority of nurses in the world are female. We therefore suggest that we all encourage more women but especially men to apply to nursing school. This can be done through primary- or high school counsellors. Every nursing student organisation and nurse organisation should visit schools around their country to make the nursing profession visible. We should also focus on changing the culture in each country and make gender prejudices disappear. Furthermore it is our obligation to make good role models for future students, and for more men to apply to nursing school, we especially need male role models. The Nordic Nursing Student Organisations will be making a campaign throughout 2014 and 2015 to show the reel picture of what the nursing profession contains. It is not just holding hands or acute care there is a lot in between! Hopefully the campaign will contribute to erasing gender prejudice. [ 24 ]

25 YRKISETISKAR LEIÐREGLUR YRKISETISKAR LEIÐREGLUR FYRI SJÚKRARØKTARFRØÐINGAR Mars 2008, dagførdar 2014 Innleiðandi viðmerkingar Yrkisetisku leiðreglurnar fyri sjúkrarøktarfrøðingar byggja á megin reglur nar í etisku leiðreglunum hjá ICN og grundleggjandi mannarættindunum, soleiðis sum tær eru lýstar í manna rættindasáttmálanum hjá ST. Staðfest verður í grundarlagnum í sjúkra røktini, at grundarlagið undir allari sjúkrarøkt skal vera virðingin fyri lívinum hjá hvørjum einstøkum menniskja og tignini, sum er í hvørjum einstøkum menniskja. Sjúkrarøkt skal grundast á miskunnsemi, umsorgan og virðing fyri grundleggjandi mannarættindum. Leiðreglurnar nágreina og gera ítøkiligt, hvat verður hildið at vera etiskt ráðiligt innan nógv øki. Grundleggjandi skyldan hjá sjúkrarøktarfrøðingum er at vísa umsorgan fyri øllum, sum líða, uttan mun til, hvør orsøkin til líðingina kann vera. Sjúkrarøktarfrøðingurin má ásanna sjúklingsins viðbrekni og ansa eftir hansara/hennara integriteti og tign við støði í, hvussu hvør einstakur upplivir sína støðu. Yrkisetiska ábyrgdin hjá sjúkra røktarfrøðingum fatar um menniskju í øllum tíðarskeiðum frá lívsins byrjan til enda. Tað fatar um hvønn einstakan og samfelag, sjúklingar, avvarðandi, samstarvsfólk og sambandið við egnu yrkisgrein. Tær dagførdu leiðreglurnar víkja frá undarfarnu leiðreglunum við, at sjúkrarøktargrundarlagið verður lýst sum innleiðandi grundvøllur fyri leiðreglunum. Leiðreglurnar eru harafturat styttar frá 8 til 6 øki. Roynt hevur verið at orða ávísar leiðreglur neyvari í mun til dagsins tvístøður í yrkinum. Hugtakið sjúklingur verður nýtt sum felagsheiti fyri øll menniskju, sum fáa ella hava heilsuhjálp í boðið. Heilsuhjálp verður skilgreinað sum handlingar, sum hava fyribyrgjandi, sjúkuavgerðarligt, viðgerandi, heilsuvarðveitandi, endurmennandi ella røktar- og umsorganarendamál, og sum eru útintar av heilsustarvsfólki. Vit halda, at hetta fevnir um alla sjúkrarøkt. At vera sjúklingur inniber harafturat lógartryggjað rættindi. Yrkisetiska ábyrgdin hevur mørk saman við fakligu og løgfrøðiligu ábyrgdini. Ein handling kann vera fakliga ráðilig og løgfrøðiliga loyvd, uttan at henda kann verða góðtikin etiskt. Yrkisetisku leiðreglurnar skulu hvørki skilgreina, hvat er fakliga ráðilig sjúkrarøkt, ella týða lógaravgerðir, sum skipa yrkisútinnanina. Tær geva heldur ikki ítøkiligar loysnir til etiskar tvístøður, men tær skulu vísa á leiðina, tá ið tú skalt taka eina avgerð. Skulu leiðreglurnar gerast eitt hent amboð, mugu tær gerast livandi við dagligari nýtslu. Tær skulu ikki bert vera yrkisetikkur hjá sjúkrarøktaryrkinum, men etikkur í praksis hjá tí professionella sjúkrarøktarfrøðinginum. Uppskotið hjá ICN um nýtslu av etisku leiðreglunum og av høvuðspørtunum kann við fyrimuni eisini nýtast til yrkisetisku leiðreglurnar. Leiðreglurnar skulu spegla samfelagsbroytingarnar og nýggju trupul leikastøðurnar, sum sjúkrarøktar frøðingar standa andlit til andlits við. Sjúkrarøktaretiska ráðið fer at endurskoða yrkisetisku leiðreglurnar triðja hvørt ár fyri at meta um tørvin á møguligum dagføringum. [ 25]

26 YRKISETISKAR LEIÐREGLUR FYRI SJÚKRARØKTARFRØÐINGAR Tú kanst geva eitt ískoyti til at menna yrkisetikkin hjá sjúkrarøktarfrøðingum og evnini til etiska refleksjón. Tað gert tú við at skapa rúm fyri etiskum orðaskifti á arbeiðsplássunum, nýta etisku leiðreglurnar og boða Sjúkrarøktaretiska ráðnum frá, har leiðreglurnar ikki tykjast at røkka. Omanfyrinevnda verður hildið at vera umráðandi í einum samfelagi, sum støðugt verður meira fjøltáttað, og har etiskt umhugsni kann verða (her stóð áðrenn ofta verður ) raðfest lægri. Nýtsla av sjúkrarøktaretisku leiðreglunum: Sjúkrarøktaretisku leiðreglurnar eru vegleiðandi í ymiskum samanhangi, har etisk støðutakan er neyðug. -- Ætlanin hjá Sjúkrarøktaretiska ráðnum er, at leiðreglurnar kunnu virka fyri at: -- fremja etiskt orðaskifti og um hugsni hjá sjúkrarøktarfrøðingum -- stuðla sjúkrarøktarfrøðingum í teimum støðum, tá ið etisk val verða tikin -- fremja góða skynið við tí í hyggju at menna fakligu góðskuna í sjúkrarøktini -- seta fokus á etiskar tvístøður, so at etisk val verða sjónlig Sjúkrarøktaretisku leiðreglurnar eru ikki raðfestar, men talmerktar av hendigum ávum. Yrkisetiskar leiðreglur fyri sjúkrarøktarfrøðingar Sjúkrarøktargrundarlagið Grundarlagið undir allari sjúkrarøkt skal vera virðingin fyri lívinum og íbornu tignini hjá hvørjum einstøkum menniskja Sjúkrarøkt skal grundast á miskunnsemi, umsorgan, virðing fyri grundleggjandi mannarættindum, kunnleika og vitan Sjúkrarøktarfrøðingurin og sjúklingurin Sjúkrarøktarfrøðingurin varðar um integritetin hjá hvørjum einstøkum sjúklingi, herundir rættin til heildarumsorgan, rættin til ávirkan og at verða virdur. 1. sjúkrarøktarfrøðingurin vísir umsorgan fyri øllum sum líða uttan mun til orsøk til líðingina. 2. Sjúkrarøktarfrøðingurin linnar líðing og er við til at tryggja ein virðiligan deyða. 3. Sjúkrarøktarfrøðingurin verjir og varðveitir lív til tað frá náttúrunnar síðu má haldast at vera endað. Tiltøk, sum hava í hyggju at skunda undir sjúklingsins deyða, t.v.s. aktiv deyðshjálp, skal ikki nýtast. Ein sjúkra røktarfrøðingur skal ikki hjálpa sjúklinginum til sjálvmorð. At stuðla undir at miðleys, lívsleingjandi viðgerð verður endað ella ikki byrjað, verður ikki roknað sum aktiv deyðshjálp. 4. Sjúkrarøktarfrøðingurin virðir sjúk - lingsins sjálvsavgerðarrætt og virðir hansara rætt til at velja sjálvsavgerðarrættin frá. 5. Sjúkrarøktarfrøðingurin fremur sjúklingsins møguleika at taka sjálvstøðugar avgerðir við at geva nøktandi, tillagaða kunning og tryggja sær, at kunningin er skild. 6. Sjúkrarøktarfrøðingurin ger sítt til, at sjúklingurin varðveitir sín integritet, og verjir sjúklingin ímóti særandi handling um. Óneyðug nýtsla av tvingsli, afturhaldi og avmarking av rættindum verður ikki útint. 7. Sjúkrarøktarfrøðingurin tryggjar sjúklingsins rætt til verju av upplýsingum, sum eru givnar í trúnaði. 8. Sjúkrarøktarfrøðingurin heldur sær frá sambondum, sum kunnu elva til misnýtslu av sjúklinginum. Sjúkrarøktarfrøðingurin og tey avvarðandi Sjúkrarøktarfrøðingurin hevur virðing og umsorgan fyri teimum avvarðandi. 1. Sjúkrarøktarfrøðingurin tekur hond um rættindini hjá avvarðandi 2. Sjúkrarøktarfrøðingurin samstarvar við avvarðandi og viðgerð upplýsingar teirra í trúnaði. 3. Um ósamsvar er millum áhugamál sjúklingsins og tey avvarðandi, verður sjúklingurin tikin framum. Sjúkrarøktarfrøðingurin og yrkisgreinin Sjúkrarøktarfrøðingurin ásannar og við ur kennir sær fakligu og persónligu ábyrgdina av egnari atferð og metingum í útinnanini av sjúkrarøkt. Somuleiðis setir sjúkrarøktarfrøðingurin seg inn í lógarverkið, ið skipar tænastuna. 1. Sjúkrarøktarfrøðingurin hevur persónliga ábyrgd av, at egið yrki er fakliga, løgfrøðiliga og etiskt dygdargott. 2. Sjúkrarøktarfrøðingurin ásannar mørk fyri egnum førleika og virkar innan hesi mørk. 3. Sjúkrarøktarfrøðingurin er tilvitaður [ 26 ]

27 um persónliga styrki og veikleikar og leitar sær vitan, hjálp og stuðul í truplum støðum. 4. Sjúkrarøktarfrøðingurin verjir sjúklingin móti gerðum ella viðgerðarætlanum, sum eru fakliga og etiskt óráðiligar. Hetta er galdandi í mun til egna atferð, eins og í mun til samstarvsfólk, aðrar einstaklingar ella myndugleikar, sum virka í stríð við sjúklingsins besta. 5. Sjúkrarøktarfrøðingurin dagførir seg um gransking og menning og skjalprógvaða siðvenju á sínum arbeiðsøki. 6. Sjúkrarøktarfrøðingurin gevur sítt íkast til virðistilvitsku, fakliga menning og gransking og tryggjar, at nýggjur kunnleiki verður evnaður til og nýttur í yrkinum. 7. Sjúkrarøktarfrøðingurin kann, vegna sína samvitsku, verða frítikin fyri skyldur á sínum arbeiðsøki, men bert um heimild er fyri tí í lógini, ella arbeiðs gevarin hevur givið skrivligt loyvi. 8. Sjúkrarøktarfrøðingurin tekur ikki lut í marknaðarførslu ella øðrum handils virksemi, sum kann ávirka álitið hjá sjúklinginum og samfelagnum á sjúkrarøktina. 9. Sjúkrarøktarfrøðingurin kann einans nýta navn og heiti, sum hann við útbúgving, løggilding og starvi hevur rætt til, og sum gevur eina rætta mynd av førleikum og virkisøki. Sjúkrarøktarfrøðingurin og starvsfelagir Sjúkrarøktarfrøðingurin vísir virðing fyri starvsfeløgum og arbeiðinum hjá øðrum og stuðlar í truplum fakligum og persónligum støðum. Hetta forðar ikki fyri at taka brot á viðgerð av fakligum, etiskum ella grundsjónarmiðum hjá samstarvs feløgum 1. Sjúkrarøktarfrøðingurin loyvir ikki mismuni móti starvsfeløgum. 2. Sjúkrarøktarfrøðingurin tekur stig til og fremur eitt fakligt og tvørfakligt samstarv tvørtur um yrkis- og før leikamørk í øllum pørtum av heilsu tænastuni. 3. Sjúkrarøktarfrøðingurin hevur fakliga og etiska vegleiðaraábyrgd mótvegis heilsustarvsfólki, sum taka lut í røktarog umsorganarstørvum. 4. Sjúkrarøktarfrøðingurin kennir og viðurkennir sær sín leiklut og førleika í fakligum og tvørfakligum toymum og gevur sítt fakliga íkast til at loysa felags uppgávur. 5. Um áhugamálsstríð koma fyri innanhýsis í fakbólkinum ella millum ymiskar fakbólkar í sambandi við at loysa eina uppgávu, verður fyrst hugsað um heilsuna og lívið hjá sjúklinginum. Sjúkrarøktarfrøðingurin og arbeiðsplássið Sjúkrarøktarfrøðingurin ger seg kunnugan við virðir, hugsjónir, mál og virkið á arbeiðsplássinum og skal vera trúgvur mótvegis hesum, í tann mun hesi sam svara við sjúkrarøktargrundarlagið. 1. Sjúkrarøktarfrøðingurin ger seg kunnugan við egnar skyldur og rættindi, tá ið hann byrjar á einum arbeiðsplássi, og dagførir sína vitan um broytingar innan mál og lógir. 2. Sjúkrarøktarfrøðingurin viðvirkar til at fremja greið og fakliga fullgóð mál fyri arbeiðsplássið. 3. Sjúkrarøktarfrøðingurin mótmælir, tá ið sjúklingar fáa skilaleysa ella óvirðiliga viðferð. Trúfesti mótvegis arbeiðsgevara forðar ikki hesum. 4. Sjúkrarøktarfrøðingurin er við í kjaki og tiltøkum, sum kunnu betra umstøður á arbeiðsplássinum. Sjúkrarøktarfrøðingurin og samfelagið Sjúkrarøktarfrøðingurin gevur síni yrkisábyrgd og etisku ábyrgd gætur mótvegis sjúklingum, arbeiðsstaði og samfelagi bæði í tjóðar- og heimshøpi. 1. Sjúkrarøktarfrøðingurin arbeiðir fyri einum rættvísum tilfeingisbýti og umsiting innan heilsutænastuna bæði í tjóðar- og heimshøpi. 2. Sjúkrarøktarfrøðingurin arbeiðir fyri einum tilfeingisgrundarlagi, sum gevur møguleika fyri at varðveita eina etiskt fullgóða sjúkrarøkt, sum er lagað til støðuna hjá einstaka sjúklinginum. 3. Sjúkrarøktarfrøðingurin er við til at bera so í bandi, at fakligar og etiskar reglur verða grundarlagið undir sosialog heilsupolitiskum avgerðum. 4. Sjúkrarøktarfrøðingurin dagførir sína vitan innan sosial- og heilsupolitisku menningina og viðvirkar til raðfestingar, sum røkja áhugamálini hjá teimum, sum hava størstan tørv á sjúkrarøkt. 5. Sjúkrarøktarfrøðingurin verjir umdømi hjá fakinum og skal, um stigið verður fram alment, gera greitt, um tosað verður vegna seg sjálvan, yrkisbólkin ella onnur. [ 27]

28 Dermaroller og EDS Dermastamp Til rukkur, linjur, arr, akni og strekkmerkir gevur sera gott úrslit. Eisini bjóða vit innspræning við hyaloron, laser hártøku, Permanent Make Up, Feitt-Frysting v. m. tel: Suðurstíggjur 10 FO-160 Argir Tel Gávan Gleð onkran við einum Gávubrævi til kosmetiska akupunkturviðgerð LimatiLboð -10% kosmetisk akupunktur [ 28 ]

29 Hjálp frá byrjan til enda at hugna tær saman við gestunum KUNNING FRÁ FELAGNUM GÓÐI SJÚKRARØKTARFRØÐINGUR Vit ynskja at veitslan skal verða ein hugnalig og stuttlig løta saman við vinum og familju mótvegis strævna gerandisdegnum. Tí geva tær 15% í avslátti av besta og størsta úrvalinum av einnýtisborðbúnaði*, sum lættir munandi um borðreiðingina og ruddingina. Tað einasta tú skalt gera er, at vísa limakortið tá tú keypir. HVØRT HØVI SÍN TØRV Vit hjálpa tær at finna júst ta borðreiðingina tær tørvar hetta við litum, nøgd, stødd, góðsku og prísi. STATT IKKI OG MANGLA Ilt er at spáa um hvussu nógv tær tørvar, tí kanst tú bera óuppbrotna vøru aftur. Vit geva tær peningin aftur! NÝTT STELL Okkara nýggja glæsiliga stell, MILANO, hóskar avbera væl til fínara høvi. Gløsini eru flott og borðbær við silvurrond. Serliga eru tallerkarnir til stóra hjálp, tí teir eru lættir at bera, hóast teir síggja út sum postalín. Tallerkarnir fáast í øllum vanligum støddum í svørtum og hvítum. Tað besta er, at teir halda til fleiri veitslur, tola uppvaskimaskinu og fylla lítið at goyma. *Undantikið er niðursett vøra Vitja okkum og fá íblástur á Hálsi ella á Facebook 15 % avsláttur til limir MILANO: Nýtt klassiskt stell Thomas Dam á Hálsi Heykavegur 3 Tlf post@thomasdam.fo [ 29]

30 RØNTKAN RØNTGAN Navn: Anni Lützen Bústaður: 177 Syðradalur S Aldur: 50 Útbúgvingardato og stað: 1992, Sjúkrasystraskúli Føroya Starv: Ábyrgdarhavandi sjúkrarøktarfrøðingur á skaðastovu/bráðfeirgismóttøku á G1 á LS. Anni Lützen 1. Eru hendar broytingar í sjúkrarøktarfakinum í tínum starvi, síðan tú byrjaði? Ja, eg havi verið í DK og tikið basisuddannelse som akutsygeplejerske. 2. Hvat dámar tær best í tínum starvi? Eg eri so heppin at hava eitt so fjølbroytt og spennandi starv. Eingin dagur er líka, sorg og gleði, grátur og látur, men soleiðis er lívsins gongd. Tað er ein so ómetalig kensla, ein fær, tá ein aftaná at hava staðið í dysti millum lív og deyða, og lívið sigrar. Tað styrkir og mennir og fær ein at hugsa. Ein verður mintur á, at løtan er eittans, og at vit øll bara eiga dagin í dag. Men sjálvandi, tað er ikki altíð, at alt gongur eftir vild. Tað tykist tá kalt og meiningsleyst. Ein venur seg ongantíð við tað, men tað má ein eisini læra seg at takkla og liva við, og tá er tað sera gott at eiga góðar starvsfelagar, og tað eigi eg. 3. Hinvegin, hvat dámar tær lítið? Tað er einki í mínum arbeiði, sum mær dámar lítið, men sjálvandi eru nøkur viðurskifti, eg kundi hugsað mær øðrvísi: Fleiri starvsfólk meiri tíð til hvønn sjúkling, o.s.fr.. 4. Lýs heilt stutt ein góðan arbeiðsdag Eg havi einans góðar arbeiðisdagar, nú eg arbeiði niðursetta tíð, og tá er orkan í topp, tá eg møti til arbeiðis. Eg eigi ómetaliga góðar, stuttligar, hugnaligar og ikki minst dugnaligar starvsfelagar. Eg haldi, at Landssjúkrahúsið er so forkelað at hava so stórt tilfeingi av sera dugna ligum starvsfólki. Eingin nevndur, eingin gloymdur. Ein góður arbeiðsdagur fyri meg er at hava nógv at gera, fáa nógv av skafti, hava sjúklingar og av varðandi í hásæti, og at sjúklingurin fær skjóta og góða viðgerð, so hann og avvarðandi fara nøgd avstað frá mær. Hetta alt botnar í góðum tvørfakligum samstarvi, og kann eg bara siga fyri meg, at tað eg eri so heppin at hava og havi altíð havt. Eisini skal rúm vera fyri starvsfólkahugna og røkt. Tað gangi eg høgt uppí, tí eitt er víst, er nøgdsemi millum starvsfólk, fæst tað fleirfalt aftur í teirra arbeiðssemi. Eg kann fyri stuttleikar nevna, at eg eri útnevnd sum trivnaðarstjóri á G1. Aftaná at hava havt ein góðan arbeiðsdag, kundi eg hugsa mær at møtt Florence Nightingale, og givið henni eitt klemm. 5. Heldur tú, at tað eru nóg nógvar avbjóðingar til sjúkrarøktarfrøðingar í Føroyum? Nei, tað haldi eg ikki, men vit eru jú eitt so lítið land. Men nú eru tað fleiri, sum fara uttanlands at arbeiða sum sjúkra røktarfrøðingar, og tað er sera mennandi. Eg var sjálv í Noregi í summar, fyri fyrstu ferð og arbeiddi. Tað kann heilt víst viðmælast. 6. Hevur tú roynt onnur starvsøki enn sjúkrarøkt, síðan tú varð útlærd? Eg eri so at vera bóndakona, og tað riggar sera væl saman við mínum starvi sum bráfeingissjúkrarøktarfrøðingur. 7. Hevur tú útbúgvið ella hugsað um útbúgvið teg til okkurt annað? Nei, eg elski mítt arbeiði sum sjúkrarøktarfrøðingur. [ 30]

31 8. Hvussu sært tú uppá framtíðina hjá sjúkrarøktarfrøðingum í Føroyum? Vit síggja, at tað eru fleiri og fleiri sum fara uttanlands at arbeiða, og hví? Fyrst og fremst haldi eg, at tað er lønin sum lokkar. Sjálvandi er tað eisini læruríkt at síggja, hvussu tey arbeiða har og fáa aðrar góðar upplivingar eisini. Men heilt víst má lønin upp, og rúm má vera fyri førleikamenning. Annars vænti eg, at vit koma at missa fleiri og fleiri av okkara dugnaligu føroysku sjúkrarøktar frøðingum. 9. Um tú sat sum forkvinna í felagnum, hvat hevði so verið tað fyrsta tú fórt í gongd við? Lønin, starvsfólkamenning og ikki minst starvsfólkatrivnaður og -røkt. 10. Um tú sat sum landsstýriskvinna í almanna- og heilsumálum, hvat hevði so verið aðalmál títt? Mítt hjartamál hevði heilt víst verið at ment og styrkt primera økið, eldra økið, heimarøkt og Nærverkið sum heild. Soleiðis fingu tey sjúku, tey røktar krevjandi og tey gomlu og teirra avvarðandi meira tilfeingi at taka burturav. Tað hevði heilt víst hjálpt uppá tann brennandi spurningin, sum vit alt ov ofta standa í: Ov sjúk til at verða heima, -Ov frísk til at verða innløgd. Takk fyri at eg kundi verða við í Røntguni. Tað var sera áhugavert, og fær ein at hugsa um okkara týdningarmikla starv sum sjúkrarøktarfrøðingar og alt, sum hvør einstakur av okkum gevur til okkara týdningarmikla starv sum sjúkrarøktarfrøðingur. Øll góð og bjørt ynskir fyri framman til okkum øll. Gleðilig jól og eitt av Harranum vælsignað nýggjár! Swipp - og rokningin er deild Eik Banki P/F Tel Við Swipp kanst tú skjótt og lætt senda pening við fartelefonini til onnur. Tú sendir ynsktu upphæddina til fartelefonnummarið hjá móttakaranum, og við eitt er peningurin á kontu hjá honum. Ikki er neyðugt at kenna kontunummarið hjá móttakaranum. Melda teg til Swipp í dag gjøgnum netbankan á telduni ella á fartelefonini. Les meira um Swipp á [ 31 ]

32 LÍV Pensjón Ein gevandi framtíð