Vlerësim i Shpejtë i Zhvillimit të Zinxhirit të Vlerës së Turizmit në Zonën e Pukës

Transcription

1 Vlerësim i Shpejtë i Zhvillimit të Zinxhirit të Vlerës së Turizmit në Zonën e Pukës SHQIPËRI Nëntor

2 Vlerësim i Shpejtë i Zhvillimit të Zinxhirit të Vlerës së Turizmit në Zonën e Pukës (Shqipëri) AUTORËT: SHKELZEN MARKU TOM PREKU SABAH DJALOSHI NËNTOR 2016 Kujtesë: Ky dokument është përgatitur nga AgroPuka në bashkëpunim me Fondacionin Partneritet për Zhvillim (PfD) me mbështetje nga We-Effect. Opinionet e shprehura në këtë dokument janë opinionet e ekspertëve dhe të kontribuesve të ndryshëm dhe nuk shprehin domosdoshmërisht pikëpamjet apo politikat e AgroPuka, PfD apo We-Effect. Për pasojë, AgroPuka, PfD apo We-Effect nuk mund të mbahen përgjegjës për çfardo lloj përdorimi që mund ti bëhet informacionit të gjendur në këtë dokument. Të gjitha kërkesat duhet të dërgohen në adresën: Agropuka, Lagjja e Re, Pukë, Shqipëri Copyright: 2016 AGROPUKA PROFILI I ZONËS SË PUKËS Sipërfaqja: 1045,95 kilometër katrorë Popullësia: 28,487 banorë (rreth 27,24 banorë/km2) Njësitë administrative: Bashkia Pukë dhe Bashkia Fushë-Arrëz, me 76 fshatra gjithsejt. Pozicioni Gjeografik: Zona e Pukës shtrihet në pjesën qëndrore të Veriut të Shqipërisë, në të djathtë të Shkodrës. Në veri dhe verilindje rrethohet nga rrether Tropojë dhe Has, në jug nga rrethi i Mirditës, në jugperëndim nga rrethi i Lezhës dhe në perëndim nga rrethi i Shkodrës. Klima: Puka ka një klimë sub-kontinentale me dimër relativisht të ftohtë (më e ulta nga -3 në -10 C), reshje të shumta (afërsisht 2020 mm/vit), dëborë që mund të zgjasë deri në Prill, dhe një verë të freskët dhe të shkurtër (zakonisht ndërmjet C dhe më e larta arrin ndonjëherë deri në afërsisht + 39 C). 2

3 Mirënjohje Ky studim është mbështur, në forma dhe madhësi të ndryshme kontributesh, nga një numër i madh personash dhe pavarësisht pamundësisë për t i përmendur të gjithë emrat, ne u jemi shumë mirënjohës për kontributin dhe mbështetjen e tyre në realizimin e këtij studimi. Autorët deshirojnë të falenderojnë veçanërisht individët e mëposhtëm që ndanë me ne ekspertizën, eksperiencën, njohuritë dhe sugjerimet e tyre: Përparim Laçi, Xhimi Begeja, Astrit Kuçi, Vaid Lluka, Dritan Frroku, Mirjana Pashkaj, Jetmir Qafa, Tonin Bala, Dodë Marinaj, Gezim Vata, Lin Marku, Petrit Dobi, Saimir Muslia. Një falenderim i veçantë shkon për Kryetarin e Bashkisë Pukë, Z. Gjon Gjoni dhe Kryetarin e Bashkisë Fushë-Arrëz, Z. Fran Tuci, që na vonë në dispozicion kohën e tyre dhe ndanë me ne vizionet, planet dhe dijet e tyre për zhvillimin e sektorit të turizmit në territoret administrative përkatëse. Së fundmi, i jemi shumë mirënjohës stafit të AgroPuka, veçanërisht Besmira Aliaj dhe Mary Lou Surgi, për mbështjetjen e tyre në kordinimin e punës tonë në terren si dhe për ndarjen me ne të njohurive dhe sugjerimeve të tyre profesionale. 3

4 Përmbajtja PËRMBLEDHJE EKZEKUTIVE HYRJA Historiku Shoqata AgroPuka Qëllimi dhe Metodologjia e Studimit TURIZMI NË EKONOMINË SHQIPTARE ZINXHIRI I VLERËS SË TURIZMIT NË PUKË Turizmi në zonën e Pukës Kërkesa dhe Oferta Turistike Informacioni mbi Destinacionet Transporti dhe Infrastuktura Akomodimi dhe Ushqimi Aktivitetet dhe Argëtimi Dyqanet e Turistëve Shërbimet për Turistët FORCIMI I ZINXHIRIT TË VLERËS DHE IMPAKTIT TË TIJ NË KOMUNITET Analiza SWOT Ndërgjegjësimi dhe Njohuritë Lokale Informacioni, Promovimi dhe Marketimi Zhvillimi i Produktit Zhvillimi i Burimeve Njerëzore Qeverisja dhe Koordimi Infrastruktura dhe Shërbimet Lidhjet dhe Ndërlidhjet KONKLUZIONE DHE REKOMANDIME...26 BIBLIOGRAFIA

5 Lista e Figurave Figura 1. Skema e hakllave dhe aktorëve të zinxhirit të vlerës së turizmit...12 Figura 2. Pikat kryesore të futjes së turistëve në zonë...15 Figura 3. Shpërndarja gjeografike e faciliteteve të akomodimit për turistët...16 Figura 4. Rezultatet e analizës SWOT në zinxhirin e vlerës së turizmit...21 Akronime ALL BE EUR PBB NMVM MZHUT PfD SCC UK USD WTTC Monedha Shqiptare Lek Bashkimi Europian Monedha e BE Euro Prodhimi i Brëndshëm Bruto Ndërmarrjet Mikro, të Vogla dhe të Mesme Ministrua e Zhvillimit Urban dhe Turizimit Fondacioni Partneritet për Zhvillim Qëndra Suedeze e Koperativave Mbretëria e Bashkuar Dollar i Shteteve të Bashkuara Komiteti Botëror i Udhëtimit dhe Turizmit 5

6 Përmbledhje Ekzekutive AgroPuka, një shoqatë prodhuesish e themeluar në Gusht 2001, ka zbatuar një sërë projektesh dhe ka ofruar mbështetje të konsiderueshme për zhvillimin e zonës nëpërmjet një game mjaft të gjërë ndërhyrjesh. Ky studim u zhvillua në kontekstin e projektit të AgroPuka Të Kontribojmë për një Përmirësim të Qëndrueshëm të Mirëqënies së Njerëzve në Zonat Rurale të Pukës, financuar nga WeEffect (ish-scc). Studimi ka për qëllim të vlerësojë situatën aktuale të zinxhirit të vlerës së turizmit në zonën e Pukës, të identifikojë mangësitë dhe ndërhyrjet e mundshme për zhvillimin e aktiviteteve turistike në këtë territor. Kjo analizë e zhinxhirit të vlerës mbulon të githë territorin e Pukës, përfshirë Bashkinë Pukë dhe Bashkinë Fushë-Arrëz. Studimi bazohet kryesisht në rishikimin e dokumentave të disponueshëm, vizitat e ekspertëve në terren, si dhe intervista, takime dhe diskutime me aktorët kryesorë të zinxhirit të vlerës. Për shkak të karakteristikave të studimit (madhësia e vogël dhe numëri i kufizuar i aktorëve të disponueshëm, mungesa e të dhënave dhe statistikave zyrtare, gjeografia e zonës, etj.) konsulentët kanë përzgjedhur qasjen e vlerësimit të shpejtë të zinxhirit të vlerës duke u bazuar në analizën empirike dhe deskriptive. Studim është i organzuar në pesë pjesë kryesorë. Pjesa e parë prezanton medotologjinë e përgjithshme të studimit si dhe konceptet e përdorura. Pjesa e dytë paraqet rëndësinë e turizmit për ekonominë Shqiptare, një hyrje në turizmin malor në Shqipëri, dhe më pas një hyrje mbi zhvillimit e turizmit në zonën e Pukës dhe rëndësinë e tij në zhvillimin e ekonomisë lokale. Pjesa e tretë futet më në detaje në analizimin e gjendjes së zhvillimit të zinxhirit të vlerës së turizmit në zonën e Pukës, duke e ndarë atë dhe analizuar progresin e bërë në secilën prej hallkave të ndryshme. Pjesa e katërt fokusohet në analizimin e aspekteve të ndërvarura dhe horizontale të zhvillimit të zinxhirit të vlerës dhe propozon një listë me ndërhyrje të mundshme, që janë të nevojshme për të përshpejtuar një strukturim më të mirë dhe forcim të zinxhirit të vlerës dhe impaktit të tij në komunitetin lokal. Pjesa e pestë dhe e fundit paraqet një përmbledhje të gjetjeve kryesore dhe rekomandimeve për ndërhyrje zhvillimore. Ndërhyrjet kryesore të propozuara zhvillimin e zinxhirit të vlerës fokusohen në shtatë pikat e mëposhtme (shih pjesën 5 për një listë më të detajuar të rekomandimeve afat-shkurtra, afat-mesme dhe afat-gjata): Përmirësim i njohurive dhe ndërgjegjësimit të aktorëve pjesëmarrës në zinxhirin e vlerës për burimet dhe atraksionet turistike, si dhe dijet e tyre mbi mënyrat sesi të kthehen këto burime dhe atraksione në mundësi reale për zhvillimin e turizmit. Përmirësim i informacionit për turistët, promovimit dhe marketingut të produkteve dhe destinacioneve të zonës së Pukës, përfshirë këtu dizenjimin dhe realizimin e një mesazhi, marke dhe një fushate marketingu të thjeshtë, por kuptimplotë, bazuar veçanërisht në platformat online. Përmirësim i zhvillimit të produkteve, cilësisë së produkteve dhe krijimi i një portofoli të diversifikuar me produkte të ndryshme turistike për të rritur tërheqjen dhe shitshmërinë e destinaconit tek një gamë më të gjerë klientësh.

7 Përmirësim i burimeve njerëzore, rritje e aftësive dhe profesionalizmit të aktorëve të zinxhirit të vlerës në mënyrë që të mundësojnë ofrimin e shërbimeve më cilësore dhe menaxhim më të mirë të produkteve, si dhe përmirësimin të aftësive dhe kapaciteteve të stafeve të qeverisjes vendore që janë përgjegjës për mbështetjen dhe zhvillimin e sektorit të turizmit. Përmirësim të qeverisjes dhe kordinimit. Përgatitja e një plani afat-mesëm të zhvillimit të turizmit për të dy bashkitë dhe ngritja e një strukture menxhuese të destinacioneve, e përbërë nga aktorë publik dhe privatë, që të ketë një vështrim më të gjërë mbi rajonin dhe rrisë kordinimin dhe bashkëpunimin mes aktorëve. Përmirësim i infrastrukturës dhe shërbimeve për ta bërë Pukën më tërheqëse jo vetëm për turistët por gjithashtu edhe për investitorët në sektorin e turizmit. Mbështetja e zhvillimit të lidhjeve dhe ndërveprimeve me aktorët e tjerë, përfshirë: krijimin e lidhjeve me organizatorët e tour-eve dhe aventurave turistike në nivel lokal, kombëtar dhe ndërkombëtar; krijimin e disa dyqaneve suveniresh për të rritur ofertën e produkteve për turistët; mbështetjen e fermerëve dhe përpunuesve të vegjël për të përmbushur rregullat e sigurisë ushqimore dhe përmirësuar kapacitetet e prodhuesve për përpunimin, paketimin dhe marketingun e produkteve me vlerë të shtuar.

8 1. Hyrja 1.1. Historiku Shoqata AgroPuka AgroPuka është një shoqatë prodhuesish e themeluar në Gusht 2001 si një shoqatë jo fitim prurëse. Ajo ka më shumë se 300 anëtarë përfshirë prodhues, fermerë, këshillues dhe individë të tjerë interesuar. Misioni i AgroPuka është të kontribojë në zhvillimin e integruar të zonës rurale të Pukës duke inkurajuar dhe promovuar zhvillimin rural ekonomik, ndërhyrket për xhvillimin e komunitetit dhe iniciativat për përmirësimin e mirëqenies së anëtarëve të AgroPuka si dhe komunitetit të zonave rurale rë Pukës. Për të përmbushur këtë mission, AgroPuka fokusohet në dy drejtime kryesore: (i) modelet e prodhimit bujqësor, marketingut dhe bashkëpunimit, përfshirë informacione dhe analiza mbi tregjet, bujqësia e qëndrushme, lehtësimi i hyrjes në treg dhe shitjeve, praktikat miqësore ndaj mjedist me bujqësi, mbrojtje e mjediseve kulturore; etj.; dhe (ii) promovimi i demokracisë lokale dhe përfshirjes sociale, përfshirë mundësi të barabarta per femrat dhe meshkujt, mbështetja dhe zhvillimi i të rinjve, qeverisja dhe bashkëpunimi local, fuqizimi i shoqërisë civile, etj. Që në vitin 2001, AgroPuka ka zbatuar shumë projekte dhe ka ofruar një mbështetje të konsiderueshme për zhvillimin e zonës nëpërmjet nje sërë ndërhyrjesh. Duke filluar që nga Nëntori i vitit 2011, AgroPuka po zbaton projektin Të Kontribojmë për një Përmirësim të Qëndrueshëm të Mirëqënies së Njerëzve në Zonat Rurale të Pukës, financuar nga We-Effect (ish-scc), i cili është tani në fazën e dytë ( ). AgroPuka ka identifikuar turizmin si një nga sektorët me potencial të lartë për zhvillim në zonën e Pukës dhe ka realizuar këtë studim në mënyrë që të vlerësojë situatën aktuale dhe të identifikojë ndërhyrjet potenciale në mbështetje të zhvillimit të aktiviteteve turistike në këtë territor Qëllimi dhe Metodologjia e Studimit Objektivi i këtij studimi është të identifikojë dhe të japë një përshkrim të përgjithshëm mbi gjendjen aktuale të zinxhirit të vlerës së turizmit në këtë rajon, përfshirë oportunitetet, mangësitë dhe nevojat në mënyrë që të prioritizohen dhe përzgjidhen ndërhyrjet e mëpasme me më shumë potencial për të prodhuar impakt pozitiv në zhvillimin e komunitetit dhe sidomos të varfërve në këtë zonë. Studimi identifikon dhe rekomandon ndërhyrjet më të nevojshme për të përshpejtuar zhvillimin e sektorit të turizmit brënda territorit. Kjo analizë e zinxhirit të vlerës mbulon të githë territorin e Pukës, përfshirë bashkitë Pukës dhe Fushë-Arrëz. Pjesa më e madhe e studimit është bazuar mbi rishikimin e dokumentave të disponueshme, të dhënat e grumbulluar në terren, vizitat në terren, intervistat, takimet dhe diskutimet me aktorët kryesorë të zinxhirit të vlerës. Për shkak të karakteristikave të studimit (madhësia e vogël dhe numëri i kufizuar i aktorëve të disponueshëm, mungesa e të dhënave dhe statistikave zyrtare, gjeografia e zonës, etj.) konsulentët kanë përzgjedhur qasjen empirike dhe deskriptive për grumbullimin dhe analizën e të dhënave ndaj asaj më statistikore. Si e tillë, ndonëse studimi rreket të mbulojë një gamë të gjërë të çështjeve të zinxhirit të vlerës, numrat e dhënë në këtë dokument duhet të merren me rezerva, dhe vetëm si orientues të çështjes respektive në konsidatë.

9 Gjithashtu, siç është e provuar gjërësisht në shtete të tjera, strukturat publike qeverisëse e influencojnë zinxhirin e vlerës, por ato nuk mund të riformojnë një produkt ose treg me anë të vendimeve. Si rrjedhojë, studimi është fokusuar më shumë në identifikimin e ndërhyrjeve të bazuara mbi tregun, që përfshijnë sektorin privat dhe që i mundësojnë tregut të funksionojë në mënyrë më efektive dhe të prodhojë impakt më positiv në zhvillimin e komunitetit dhe të varfërve të zonës. Përveç kësaj, rishikimi dhe analiza e informacionit të mbledhur është bazuar në një set konceptesh dhe përkufizimesh të mirënjohura dhe praktike që mundësojnë identifikimin më të qartë të bashkëveprimeve mes aktorëve si dhe veprimeve potenciale të nevojshme për tu ndërmarrë për përmirësimin e situatës. 2. Turizmi në Ekonominë Shqiptare Shqipëria ka potencial të konsiderueshëm për zhvillimin e turizmit. Numri i mardh aseteve të saj turistike ofron një sërë eksperiencash të ndryshme për vizitorët - nga 470 km bregdet Mesdhetar me plazhe të mrekullueshme deri tek zonat malore dhe liqenet si dhe një trashëgimi kulturore e pasur dhe e shumëllojshme dhe histori të shquar. Vëndet më të vizituara të Shqipërisë përfshin kryeqytetin Tirana, si një portë hyrjeje në Shqipëri dhe për arsye biznesi; pjesa bregdetare qëndrore dhe jugore; qëndrat arkeologjike të Butrintit dhe Apollonisë, dhe; qytetet historike të Beratit dhe Gjirokastrës. Në juglindje, zona e Korçës është e njohur për kulturën dhe historinë e saj, për liqenet (Ohri dhe Prespa), si dhe për fshatrat historike dhe malet e saj. Pjesa veriore e vëndit ofron peisazhe të ashpra malore dhe mundësi të mrekullueshme turizmi ekologjik dhe adventuror. Gjatë viteve të fundit, Shqipëria është vizituar nga një numër në rritje turistësh nga vendet e Europës Perëndimore dhe Lindore. Në vitet e fundit, shumë gazeta dhe media ndërkombëtare për turizmin (p.sh. Lonely Planet, The New York Times, etj.) e kanë përmendur Shqipërinë si një nga destinacionet prioritare kryesore për t u vizituar. Megjithatë, shumica e turistëve të huaj që vizitojnë Shqipërinë mbeten akoma shqipëtarët etnik nga vendet fqinje si Kosova, Maqedonia, Mali i Zi, Italia dhe Greqia si dhe më tej nga Diaspora Shqiptare. Shumica e turistëve të huaj (jo-shqiptar) zakonisht vijnë nga Europa Qëndore dhe Lindore, veçanërisht nga Polonia, Sllovakia, Hungaria dhe Çekia. Një numër në rritje turistësh kanë filluar të vijnë gjithashtu dhe nga shtete si Gjermania, Belgjika, Hollanda, Franca, Mbretëria e Bashkuar, vendet Skandinave si dhe nga Amerika, Turqia dhe vendet Aziatike. Kontributi total i Udhtime & Turizëm në PBB (përfshirë efektet e gjëra nga investimet, zinxhirin e vlerës dhe impaktet indirekte të të ardhurave) ishte billion ALL në 2015 (21.1% e PBB, nga e cila 6% si kontribut direkt) dhe pritet të rritet me 5.4% në billion ALL (21.5% e PBB) në Në vitin 2026, ai parashikohet të rritet me 5.3% për vit ose billion ALL (27.2% e PBB, ku kontributi direkt pritet te shkojë në 7.9% e PBB). Kontributi total i Udhtim & Turizëm në punësimin (përfshirë efektet e gjëra nga investimet, zinxhirin e vlerës dhe impaktet indirekte të të ardhurave) ishte 180,000 vënde pune në 2015 (19.3% e punësimit total) nga të cilat 51,000 vënde pune direkte (5.5% e punësimit total). Kjo parashikohet të rritet me 3.1% në 2016 me 185,500 vënde pune (19.7% e punësimit total). Deri në 2026, Udhtime & Turizëm parashikohet të krijojë 265,000 vënde pune (25.4% e punësimit total), një rritje prej 3.6% për këtë periudhë. Paratë e shpenzuara nga vizitorët e huaj në Shqipëri (ose eksportet e vizitorëve) në 2015 arriti në rreth bilion ALL. Në 2016, kjo

10 shifër pritet të rritet me 5.7%, dhe vendi pritet të tërheqë rreth 3,809,000 turistë të huaj. Në vitin 2026, ardhjet e turistëve të huaj parashikohet të arrijnë në rreth 5,789,000, duke gjeneruar afërsisht billion ALL shpenzime në vend, ose një rritje prej 5.5% për vit. (WTTC, 2016)1 Këto numra reflektojnë kryesisht aktivitetin e konsiderueshëm ekonomik të gjeneruar nga bizneset e turizmit si hotelet, agensitë turistike, linjat ajrore dhe shërbimet e tjera transportit të pasagjerëve, si dhe kontributin e rëndësishëm të turizmit në ekonominë e Shqipëtare. Përfitimet ekonomike nga turizmi janë reflektuar në bilancet e pagesave të bizneseve, rritjen e punësimit, rritjen e të ardhurave dhe rritjen e aktiviteteve sipërmarrëse në Shqipëri. Argumenti më i dukshëm në favor të turizmit është efekti i tij shumëfishues. Në këtë mënyrë, turizmi mund të gjenerojë të ardhura dhe gjithashtu dhe të veprojë si një shtysë për zhvillimin e përgjithshëm ekonomik, duke mbështetur një numër të madh biznesesh vendore apo kombëtare që luajnë rolin e furnizuesve ose ofruesve të shërbimeve për restorantet, hotelet, transportin dhe guidat turistike në të gjithë vëndin. Si një industri shërbimesh, turizmi ofron një gamë të gjërë mundësish profesionale të ndryshme, duke filluar nga punët me aftësi të ulta profesionale deri tek ato me aftësi të larta, që janë vecanërisht të përshtatshme për femrat dhe të rinjtë. Femrat dhe të rinjtë veçanërisht përbëjnë një pjesë të madhe të fuqisë punëtore në turizëm. Ky është një faktorët që e bën sektorin e turizmit (sidomos turizmin rural dhe agro/eco-turizmin) shumë të rëndësishëm për punësimin e tyre, ku pothuajse gjysma e popullsisë së varfër në Shqipëri janë nën moshën 21 vjeç, më shumë se gjysma e popullsisë jeton në zonat rurale dhe rreth 57% e tyre janë femra. Gjithashtu, familjet e mëdha dhe ato rural kanë një tendencë të jenë më të varfër dhe rreth 50% e familjeve me 7 ose më shumë anëtarë jetojnë poshtë nivelit të varfërisë. 2 Qeveria ka vendosur së fundmi një fokus më të madh në drejtim të rritjes së turizmit në zonat malore dhe rurale. Strategjia për përmirësimin e industrisë së turizmit në vënd përfshin tani gjithashtu fshatrat rurale që shërbejnë si vënde kryesore për tërheqjen e turistëve. Me më shumë se 1,300 fshatra të shtrira në të gjithë zonën malore të vendit, Shqipëria mund të kthehet në një destinacion të preferuar të turistëve duke i nxjerrë më mirë në pah këto fshatra dhe komunitete të vegjël. Strategjia inkurajon dhe mbështet krijimin e stukturave tradicionale të mikpritjes në zonat rurale, veçanërisht në zonat e thella malore, dhe orientimin e investimeve drejt përmirësimit të infrastrukturës në këto zona.(mzhut, 2014)3 Alpet Veriore të Shqipërisë, një zgjatim i sistemit malor Dinarik, mbulojnë pjesën veriore të vëndit. Kjo pjesë e Shqipërisë, me lartësi që i afrohen 2,700 metrave pjesa më thyer e vëndit, është e njohur për pejsazhin malor alpin, bjeshket e mbrojtura, territoret historike, rezervuaret e mëdha hidroelektrike, hanet tradicionale dhe zonat e kampingut, dhe aty ku ndodhen pjesa më e madhe e akullnajave të Europës jugore. Kjo është një zonë me pyje të dendura dhe një popullsi të rrallë dhe të shpërndarë dhe ku jetesa e shumicë së popullsisë është e lidhur kryesisht me pylltarinë ose me mbarështimin e blegtorisë. Në kontrast me Alpet, pjesa më qëndrore dhe jugore e zonës malore, që shtrihet nga veriu në jug nga lumi Drin deri tek lumi Devoll në qëndër dhe pjesa e poshtme e lumit 1 WTTC, Travel& Tourism: Economic Impact 2016, Albania, Rural Poverty Portal; Rural poverty in Albania; Ministria e Zhvillimit Urban dhe Turizmit: Draft Strategjia e Zhvillimit të Turizmit

11 Osum, ka një popullësi më të dendur dhe një terren më të zbutur. Në pjesën më lindore të vendit, ndodhet blloku prej gipsi i malit më të lartë të Shqipërisë, Mali i Korabit, që arrin deri në 2,753 metra. Kjo zonë ka një depozitë të konsiderueshme mineralesh si kromi, hekur-nikeli dhe bakri. Aktivitetet kryesore ekonomike janë pylltaria, mbarështimi i blegtorisë, puna në minierë dhe bujqësia. Në pjesën jugore të maleve qëndrore ndodhet një sërë vargmalesh te orirnetuara drej veri-perëndimimit dhe jug-perëndimit, me lartësi që arrin deri në rreth 2,500 metra. Të përbëra nga shkëmbinjë gëlqeror, vargmalet ndahen nga lugina të gjëra. Ndryshe nga Alpet dhe zonat qëndrore të cilat janë të mbuluara me pyje të dendur, malet e kësaj zone janë ose të zhveshura ose kanë vetëm një mbulesë të hollë me shkurre Medhetare, dushk dhe pisha Mesdhetare. Për shkak të diversitetit të klimës dhe pamjeve të mrekullueshme, Shqipëria ka një shumëllojshmëri të madh bimësh dhe një gamë të gjërë zogjsh dhe kafshësh si ujqër, dhelpra, arinjë, drerë, dhi, mace, etj. Pyjet shqipëtare janë gjithashtu shtëpia e një numëri të madh zogjsh dhe kafshësh q ë janë zhdukur ose janë në zhdukje në rajon. Flora e Shqipërisë është e pasur me më shumë se 3,221 lloje bimësh. Rreth 489 bimë janë specifike për Gadishullin Ballkanik dhe 40 prej tyre ndodhen vetëm në Shqipëri. Pyjet e lisit janë tipike dhe përbëjnë 20% të pyjeve të vendit. Në zona të tjera, vizitorët mund të gjejnë shkurre mediterreane deri në lartësinë 800m mbi nivelin e detit si dhe eucalipt, fiq të egër dhe dafina. 3. Zinxhiri i Vlerës së Turizmit në Pukë 3.1. Turizmi në zonën e Pukës Sipërfaqja e Pukës mbulon bashkitë Pukë dhe Fushë-Arrëz, me një sipërfaqje prej 1, km2, me 28,487 banorë ose një desitet prej 27,24 banorë/km2 (në krahasim me banorë në fillim të viteve 90 ) dhe është e ndarë në 76 fshatra dhe 2 qytete të vogla (Bashkia Pukë me sipërfaqje 505,53 km2 dhe 16,836 banorë dhe Bashkia Fushë-Arrëz me sipërfaqje km 2 dhe 11,651 banorë). Zona e Pukës ndodhet në pjesën qëndrore të Veriut të Shqipërisë, në anën e djathtë të rrethit të Shkodrës. Në veri dhe verilindje, Puka rrethohet nga rrethet Tropojë dhe Has, në juglindje nga Mirdita, në jugperëndim nga Lezha dhe në perëndim nga Shkodra. Puka ka një klimë sub-kontinentale me dimër relativisht të ftohtë (minimumi -3 deri në -10 C), reshje të shumta (afërsisht 2020 mm/vit), me dëborë në disa nga malet e larta që zgjat afërsisht deri në Prill, dhe verë të shkurtër dhe të freskët (zakonisht ndërmjet C dhe më e larta arrin ndonjëherë deri në afërsisht + 39 C). Puka ka një terren të ashpër me lugina të thella dhe male të larta si Mali i Krrabit që arrin deri në 1680 metra mbi nivelin e detit dhe Mali i Munellës me lartësi deri në 1991 metra mbi nivelin e detit. Malet janë të pasura me pyje, kullota të gjelbërta, lëndina, të përshkuara me përrenj dhe lumejnë të shumtë, me ujë të patër, të ushqyer nga bora, dhe që zgjasin deri heret në pranverë. Vegjetacioni pyjor mbulon rreth 80% të zonës së Pukës duke e bërë një nga vëndet më të ndjekura në Shqipëri. Pylli ka qenë dhe vazhdon të mbetet një simbol për Pukën. Vegjetacioni pyjor është i pasur dhe i shumëllojshëm, me afërsisht 160 specie drurësh, ndër të cilat më të përhapurat janë shkurret

12 Mesdhetare, dushku, ahu, pisha e zeza, bredhi i bardhë, shkoza, etj. Gjithashtu, pyjet e Pukës kanë një faunë të pasur me kafshë të ndryshme si ujku, dhelpra gri dhe dhepra e kuqe, lepuri, vjetulla, derri i egër, dhia e egër, macja e egër, ariu i murrmë, dreri, kunadhja, rrëqebulli Ballkanik, lepuri, qelbësi European, iriqi, dhe shumë zogjë të tillë si shqiponja, thëllënza, pëllumbi i egër, etj. Pavarësisht, burimeve natyrore të përmendura më sipër, zona e Pukës është një nga më të varfërat në Shqipëri, me më shumë se 2/3 e popullësisë që jetojnë në varfëri dhe më shumë se 45% që mbështeten me asistencë nga shteti. Kjo vjen për shkak të shumë faktorëve - mungesa e infrastukturës, largësia dhe izolimi, madhësi ae vogël e fermës, tokat e varfëra, mundësitë e kufizuara të punësimit, etj. Vështirësitë e aksesit në tregje për fermat e vogla, të shperndara dhe të izoluara, si dhe niveli i kufizuar i dijeve rreth cilësisë dhe prodhimit të orientuar nga tregu nga njëra anë, dhe inefiçienca e organizimit të tregjeve nga ana tjetër, mbeten arsyet kryesore për kapacitetet e ulta të gjenerimit të të ardhurat nga bujqësia. Përveç bujësisë dhe mbarështimit të blegtorisë, të sjellin të ardhurat bazë për rreth dy të tretat e popullësisë në zonat rurale, burime të tjera me rëndësi janë edhe shërbimet publike, transporti, tregtia, ndërtimi, pylltaria dhe përpunimi i drurit. Papunësia në zonë vlerësohet të jetë mbi 20%, sidomos tek femrat dhe të rinjtë, ndërsa nën-punësimi vlerësohet të jetë mbi 50%. Ky nivel i lartë papunësie, i shoqëruar me mundësi ekonomike dhe punësimi të kufizuara, ka shkaktuar një emigracion masiv drejt zonave urbane në Shqipëri dhe jashtë saj. Kjo lë mbrapa një popullsi përditë e më të moshuar dhe fshatra të braktisura. Në këtë situatë kompleke, shto këtu dhe mungesën e mjedisit favorizues për biznesin, bëhet akoma më e vështirë për migrantët që kthehen nga Europa të shohin dhe zhvillojnë mundësitë e biznesit në Shqipëri. Figura 1. Skema e hakllave dhe aktorëve të zinxhirit të vlerës së turizmit Informacioni & organzimi i udhe mit Transpor & infrastruktura Accommodim dhe ushqim Ac vitete dhe arge m Dyqane sherbime Online & individe Transpor ajror Hotele & buj na Eskursione & ak vitete te tjera Shitje me pakice Siguria (policia) Agjensi udh mesh Makina vetjake & makina me qira Hane & vende kampingu Guida turis ke lokale Ferma lokale Qendrat shendetesore Operatore turesh Sherbime te tjera transpor Restorante & bar-kafe, etj. Vete-organizuar, ture, sh gje, etj. Qendra ar zana Sherbimet financiare Asetet natyrore ne des nacionet turis ke (i.e. flora, fauna, mjedisi, vendndodhjet historike, grupet e iden te t, aventurat, sportet, etj.) Source: Përshtatur nga Spescha & Reutimann (2013) Edhe pse zhvillimi i mëtejshëm i bujqësisë mbetet sfidues për shkak të kushteve stukturore dhe agroekologjike, zona ka potenciale për të ndërlidhur më të mira trashëgiminë natyrore dhe kulturore me turizmin rural/malor, dhe sidomos me turizmin agro/ekologjik. Shtimi i shërbimeve turistike përmes organizimit dhe transformimit të aktiveteve, vendeve dhe atraktisioneve të zonës në eksperienca turistike dhe përmes rritjes së madhësinë e tregut për produktet lokale ushqimore dhe naturore do të sjellë mundësi të reja për më shumë punësim dhe gjenerim të ardhurash.

13 Skema mësipërme prezanton një gamë të gjërë aktivitetesh dhe aktorësh, që ndërveprojnë me njëritjetrin brënda zinxhirit të vlerës për krijimin e një experiencë të veçantë për turistët dhe gjenerimin e të ardhurave dhe mundësive të punësimit për komunitetin dhe bizneset lokale. Ndonëse aktivitete të tilla po zhvillohen me shpejtësi në pjesën më veriore të Shqipërisë (p.sh. Theth, Vermosh dhe Valbonë), ato janë akoma mjaft të kufizuara në territorin e Pukës. Megjithatë, zona e Pukës ka shumë monumente naturore që mund ti shfrytëzojë më mirë, si akacia e Migjenit, pyjet e pishës në Dardhë, guri i Shenjtë, pyjet e gështenjave të Kokëdodës, sofra e Lekës, ujëvara e Kryeziut, akacia e Kabashit, lisi i Lekës, kështjella e Micoit, burimi i zanave, shpella e Kaurrit si dhe shumë shpella të tjera, etj. AgroPuka dhe grupet e grave dhe fermerëve që ajo ka mbështetur kanë krijuar qëndra përpunimi dhe një markë që njihet për cilësinë e saj të lartë si dhe për produktet lokale të paketuara që shiten në të gjithë Shqipërinë. Rritja e profilit të këtyre produkteve me paketime dhe maketing të përmirësuar në Tiranë dhe destinaione të tjera turistike do ta forcinte profilin dhe brandin e cilësisë natyrore nga territori i Pukës Kërkesa dhe Oferta Turistike Gjetja e statistikave mbi arrdhjet e turistëve dhe matja e kërkesës turistike është një mision pothuajse i pamundur jo vetëm në Pukë por në të gjithë Shqipërinë. Pavarësisht disa statistikave lidhur me numrin e vizitorëve të huaj në Shqipëri, që mbledhura nga zyrat kufitare, Shqipëria nuk është akoma e aftë të masë saktësisht fluksin e turistëve. Puka e ka akoma më të vështirë në këtë aspekt, për shkak të mungesës së strukturave dhe sistemeve të përshtatshme, si në nivel të qeverisjes vendore ashtu dhe në nivel të aktorëve akomodues. Për më tepër, niveli i lartë i informalitetit e bën akoma më të vështirë mbledhjen e këtyre të dhënave, sidomos në zona si Puka. Në këto kushte, ne mund ti referohemi vetëm shifrave anektodike të mbledhura përmes intervistave të kryera me aktorë të ndryshëm të përfshirë në zinxhirin e vlerës. Bazuar në intervistat e kryera me aktorët kryesorë, vlerësohet se rreth 5,700 vizitorë (afërsisht 2,700 të huaj dhe rreth 3,000 shqiptarë) kanë vizituar Pukën në 2015, dhe këto të dhëna duken të jenë në rritje gjatë 2016 si për vizitorët e huajt ashtu dhe për ata shqiptarë. Shumica e këtyre turistëve mund të kategorizohen në tre segmente: (i) ata që vizitojnë të afërmit dhe shoqërinë (shumica janë persona me origjinë nga Puka që vijnë të vizitojnë familjen, duke qëndruar zakonisht nga 1-3 netë); (ii) ata që vijnë për relaksim (familjet ose grupet shoqërore që vizitojnë zonën brënda një ditë ose mksimumi deri në 2 ditë) dhe; (iii) ata që adhurojnë natyrën, aventurat dhe dashamirësit e sportit, ku përfshihen shumica e vizitorëve të huaj dhe disa sportistë shqiptarë të cilët vijnë në grupe të organizuara dhe që shumicenën a rasteve kanë një itinerar dhe axhendë aktivitetesh të paracaktuar që duhet të ndjekin (p.sh çiklizëm dhe moto-ciklizëm, rally, ture të studimit të mjedisit, etj.) Edhe pse anekdotike, këto shifra janë të rëndësishme sepse, kur i krahasojmë me rreth 350 vende të disponueshme (që nënkupojnë një total prej rreth 127 mijë krevatë/netë ose vënde fletje potencialisht të lira në vit), ato tregojnë përafërsisht një nivel shfrytëzimi të përgjithshëm shumë të ulët - maksimumi vetëm 6-8%. Megjithate, ky nivel i përgjigjshëm fsheh karakteristikën shumë sezonale, me shifra zënje/shfrytëzimi shumë të ulta gjatë vjeshtës, dimrit dhe pranverës dhe

14 pothuajse kapacitet të plotë në një periudhë të shkurtë të sezonit të veres. Pjesa më e madhe e turizmit në zonën e Pukës është gjeografikisht e përqëndruar kryesisht rreth dy qyteteve, në tre hotele kryesore që ndodhen në qytetin e Pukës, Fushë-Arrëzit dhe në fshatin e Dardhës dhe në shumë pak bujtina që ndodhen në akset Pukë, Fushë-Arrëz, Qafë Mali, Kryezi, Dardhë, Iballë dhe Munellë. Sezonaliteti është një karakteristikë e rëndësishme e turizmit në Pukë dhe faktor qëndror që spjegoj nivelin e ulët të zënjes/shfrytëzimit të vendeve të akomodimit. Aktivitetet e destimacioneve verore janë të fokusuara në një periudhë të shkurtër zakonisht nga Maj deri në Shtator dhe vuajnë nga një periudhë e gjatë boshlleku dimror në kërkesë turistike që shkon zakonisht nga Tetori në Prill. Ky sezonalitet i lartë ndikon negativisht në shfrytëzimin oprimal të aseteve fikse (si hotelet dhe bujtinat) si dhe afekton ata që varen nga të ardhurat nga turizmi, sidomos më të varfërit që marrin pjesë në zinxhirin e vlerës Informacioni mbi Destinacionet Hapi i parë i çdo turisti është të vendosë se ku të shkojë. Kjo përfshin kërkime, marrjen dhe rishikimin e informacioneve mbi alternativat e ndryshme dhe më pas zgjedhjen e destinacionit. Ndonëse fushatat e rajonale dhe kombëtare të promovimit janë të rëndësishme për të promovuar oportunitetet e zonës, ato zakonisht vetëm rrisin dëshirën për të kërkuar më shumë informacion mbi destinacionin përmes një ose më shumë kanaleve të mësipërme. Hapi tjetër është kërkimi i më shumë detajeve mbi destinacionin e zgjedhur me anë të kanaleve të disponueshme. Tre janë kanalet kryesore ku turistët e gjejnë një infromacion të tillë: (i) kontaktet me shoqërinë dhe familarët të cilët mund të kenë pasur eksperienca të mëparshme; (ii) kontaktet me agjensitë turistike, operatorët e tureve ose organizimet individuale të udhëtimeve, dhe; (iii) kërkimet në platformat e ndryshme online. Për destinacionet e Pukës, kanali më i rëndësishëm i informacionit mbetet familja dhe shoqëria, përfshirë këtu edhe kontaktet personale ose fjalë-pas-fjale. Turistët vëndas përdorin kryesisht kanalet jo-formale dhe rekomandimet personale për të zgjedhur një hotel ose restorant. Kur kërkon informacion për Pukën si destinacion turistik, dallohet qartë mungesa e madhe e të dhënave nga të gjitha kanalet e tjera. Shumë pak nga agjensitë turistike e përmëndin dhe/ose të ofrojë Pukën si një destinacion, madje edhe ato që e përmendin/ofrojnë atë, zakonisht e ofrojnë si një udhtim kalimtar për dikund tjetër. Gjithashtu, zonës së Pukës nuk i kushtohet fare ose vetëm shumë pak vëmëndje në broshurat dhe guidat lokale. Shpeshherë, në rastet që përmendet, thjeshtë është emërtuar në hartë ose është konsideruar si një pikë kalimi për turistët dhe vetëm një numër shumë i vogël ofrojnë një historik fare të shkurtër të zonës dhe qytetit të Pukës. Pavarësisht se përdorimi i internetit është perhapur masivisht në Shqipëri, gjetja e një informacioni të plotë dhe të saktë në platformat online për destinacionet e Pukës është akoma i vështirë, dhe pothuajse e pamundur të krahasosh çmimet dhe të organizosh transportin ose aktivitete të tjera me anë të internetit. Prezenca online e hoteleve dhe bujtinave është shumë e kufizuar, me një cilësi të dobët dhe jo të përditësuar siç duhet. Shumica e aktorëve të zinxhirit të vlerës kanë një presencë më të madhe dhe ofrojnë më shumë infomacione në rrjetet sociale sesa në websitet përkatëse. Megjithatë, ko formë promovimi zakonisht nuk arrin të prezantojë një produkt të mirëorganizuar dhe

15 është i fokusuar kryesish drejt turistëve vendas, dhe jo drejt turistëve të huaj të cilët kanë një fuqi blerëse më të madh Transporti dhe Infrastuktura Shumica e turistëve (rreth 80%) udhëtojnë drejt Pukës me mjetet e tyre, përfshirë me makinat personale dhe mjete të perbashkëta, biçikletat ose motoçikletat, ndërsa pjesa tjetër përdorin transportin e ofruar nga agjensit turistike dhe një numër shumë i vogël përdorin transportin publik, taksitë ose makinat me qera. Pikat kryesore të hyrjes në zonën e Pukës mbetet rruga e Vaut të Dejës drejt Pukës (që përdoret nga rreth dy e treta e vizitorëve) dhe rruga Fierzë -Pukë (shih skemën mëposhtë, ku shigjetat tregojnë rrugët kryesore të hyrjes). Figura 2. Pikat kryesore të futjes së turistëve në zonë Infrastruktua rrugore është përmirësuar shumë në vitet e fundit, përfshrë dhe rikonstuktimin e rrugës Kryezi - Iballë që kanë ka hapur mundësi të reja për zhvillimin e tureve turistike në këtë zonë. Gjithsësi, intervistat dhe vizitat në terren kanë treguar që disa rrugë kryesore (p.sh. rruga Reps Gjegjan Fushe-Arrëz) dhe veçanërisht ato që lidhin fshatërat më të thella, janë akoma në gjendje të dobët. Përveç cilësisë së rrugës, aktivitetet turistike vazhdojnë të vuajnë nga ndërprerje e shpeshta të energjisë, furnizimi problematik me ujë, ndriçimi i zonave publike, vendosje jo të mirë të shënjave orientuese përgjatë destinacioneve, si dhe menaxhim të dobët të mbetjeve. Pavarësisht se turistët nuk paguajnë në mënyrë direkte për këto shërbime, mungesa ose cilësia e dobët e infrastukturës mund të jetë përcaktuese nëse turistët do ta zgjasin apo shkurtojnë kohën e qëndrimit të tyre në ketë zonë, ose nëse do të kthehen përsëri herë tjetër në këtë zone apo jo.

16 3.5. Akomodimi dhe Ushqimi Puka mbetet akoma një destinacion i kufizuar turistik dhe i pazhvilluar mirë, me një numër total prej më pak se 350 krevatë në të tre hotelet dhe dhjetë bujtinat. Përveçse gjeografikisht i shpërndarë, aktiviteti turistik është i fokusuar kryesisht në një numër të vogël të hoteleve më të mëdha. Bazuar në intervistat tona, pothuajse 90% e akomodimit të disponueshëm të turistëve gjendet në tre hotelet e Pukës, Fushë-Arrëz dhe Dardhë dhe në një nga bujtinat në Pukë, ku pothuajse tre të katërtat e numrit total të krevatëve gjenden në qytetin e Pukës. Pjesa tjetër e krevatëve tëe disponueshëm gjenden në nëntë bujtinat e tjera që variojnë në madhësi nga rreth 6 deri në 9 krevatë secila. Pavarësisht se individualisht çdo hotel/bujtinë duket se shfrytëzohet nën kapacitetin e saj, pjesa më e madhe e tyre janë larg njëra-tjetrës duke e bërë të vështirë akomodimin e grupeve të mëdha prej më shumë se 10 turistë që ndalojnë në zonë dhe kërkojnë akomodim të rastësishëm, sidomos në zonat jashtë qyteteve Pukë dhe Fushë-Arrëz. Figura 3. Shpërndarja gjeografike e faciliteteve të akomodimit për turistët Hotelet kryesore Buj na Rruge kryesore Rruge dytesore Rruge anashkaluese Ndonëse të tre hotelet dhe një pjesë e bujtinave kanë një cilësi të pranueshme, pjesa tjetër e dhomave të dispoueshme në zonë është me cilësi të ndryshme dhe përgjithësisht modeste. Deri tani nuk ka akoma një system kombëtar klasifkimi, kështu që operatorët turistikë bëjnë vetë një vlerësim të cilësisë së kushteve të akomodimit. Kjo do të thotë, gjithashtu, se nuk ka ndonjë garanci që standarti i cilësisë së akomodimit në Pukë të jetë i njëjtë me ato të destinacioneve të tjera. Gjatë viteve të fundit, ka pasur disa iniciativa të mira dhe investime private në zhvillimin e produkteve, në përmirësimin e kushteve të hoteleve dhe ngritjen e disa bujtinave të reja. Shumica e restauranteve dhe shërbimeve të tjera të ushqimit në Pukë ofrojnë zakonisht ushqime tradicionale dhe të shëndetshmë. Më shumë investime nevojiten sidomos në llojshmërinë e ushqimeve, cilësisnë e shërbimit, dhe jo vetëm nëpër fshatra. Megjithatë, disa nga të intervistuarit deklaruan që për shkak të nivelit të ulët të turistëve dhe çmimeve të ulta, të ardhurat nga akomodimi (sidomos në zonat larg Pukës dhe Fushë-Arrëzit) janë të pakta dhë të pamjaftueshmë për të mirëmbajtur numrin ekzistues

17 te krevatëve dhe jo më për të përmirësuar cilësinë dhe për të zgjeruar më tej numrin e tyre. Gjithashtu, shprëndarja e madhe gjeografike dhe niveli i ulët i sinergjise mes aktorëve të zinxhirit të vlerës mbeten faktorë të rëndësishëm kufizues de ndokojnë negativisht në përfshirjen e komunitetit dhe impaktin e turizmit tek më të varfërit. Intervistat treguan një diferencë të madhe në çmimet e dhomave, ku hotelet dhe disa bujtina me cilësi më të lartë aplikojnë çmime mes për dhomë/natë (përfshirë mëngjësin) dhe bujtinat në zonat e thella aplikojnë çmime nga 5-15 për dhomë/natët. Ndonëse dhomat e kontraktuara nga operatorët turistikë mund të jenë më të ulta sesa sesa ato të paguara nga vizitorët e pavarur, këto shifra duhet të shikohen në një kontekst më të gjërë. Së pari, të dhënat në vendet e tjera turistike në veri (Theth, Valbonë dhe Vermosh) tregojnë të njëjtat tarifa nga 5 deri në 10 në kohën kur ato sapo e kishin nisur aktivitetin e tyre turistik dhe kishin pothuajse të njëjtën cilësi akomodimi, dhe i rriten më pas deri në 15 deri në 25 me rritjne e aktivitetit turistik dhe cilësisë së kushteve të akomodimit. Bazuar në intervistat tona dhe në një vlerësim të përgjithshmë, të ardhurat mesatare për hotelet dhe bujtinat me cilësi të lartë afër qytetit të Pukës dhe Fushë-Arrëz variojnë ndërmjet 500 dhe 750 për krevat në vit (përjashtuar të ardhurat nga ushqimi i drekës dhe darkës), ndërkohë në bujtinat e tjera më te vogla dhe me cilësi më të ulët variojnë midis 200 deri në 350 për krevat në vit (ose një xhiro prej për një bujtinë me 6 krevatë të dispueshëm). Kjo nënkupton një të marzhë bruto rreth 60% për akomodim (përfshirë mëngjesin) ose një nivel punësimi që varion nga rreth 3.5 deri në 6 muaj ekujvalent punësim me kohë të plotë në një bujtinë me 6 krevatë. Këto shifra do të jenë akoma më të larta nëse përfshijmë këtu dhe të ardhurat e gjeneruara nga shitja e ushqimit të vakteve të tjera gjatë ditës (drekë dhe darkë). Mungesa e aksesit në kapitale e ilustruar shumë qartë nga individët më të pasur që kanë në zotërim hotelet, bujtinat dhe restorantet është një vështirësi mëse e dukshme për zhvillim e pjesës më të madhe të popullësisë qe ka më pak asete financiare. Kjo bën një kontrast të dukshëm në krahasim zonat e tjera turistike veriore (Thethi, Vermoshi dhe Valbona), ku shumica e bujtinave janë ndërtuar përgjithësisht nga pjesëtarë të zakonshëm të komunitetit që u janë përgjigjur nxitjeve të investimeve, ku shumë prej tyre janë mbështetur financiarisht dhe teknikisht edhe nga projekte të ndryshme zhvillimi Aktivitetet dhe Argëtimi Aktivitetet dhe argëtimi i turistëve përfshin një gamë të gjërë veçorish të ambjentit natyror dhe atij të krijuar nga dora e njeriut që janë me interes për turistët, dhe që përbëjnë arsyet bazë pse turistet kanë ardhur në këtë zonë. Këto vaçori përfshijnë vendodhjet historike dhe natyrore, muzeumet, festivalet, sportet dhe aktivitetet kulturore, aktivitetet e biznesit (p.sh. konferencat, seminaret, vizitat studimore, etj.), pjesmarrjet në aktivitet fizike në natyrë, etj. Falë mjedisit natyror impresionues dhe shumëllojshmërisë se atraksioneve, Puka ofron mundësi për shumë lloje aktivitetesh turistike, përfshirë turet në natyrë, ngjitjet në male, çiklizmin dhe shumë aktivitete të tjera në kuadër të turizmit rural dhe malor, turizmit sportev dhe adventuresk, etj. Në zonë gjenden vendodhje historike, shtige nëpër pyje, thesare botanike, shpella të paeksploruara,

18 muzeume, shkolla dhe kisha që duhet të jenë në hartën e turistëve që kalojnë. Por ka shumë pak informacion, si të shkruar apo online, në anglisht apo në gjuhë të tjera, mbi vëndet dhe objektet që janë shumë afër në distancë me ato që janë më të njohura për turistët. Megjithëse ofertat ekzistuese turistike në Pukë (paketat dhe itineraret) mbeten akoma shumë të kufizuara, disa shembuj të mirë kanë filluar të zhvillohen gjatë viteve të fundit dhe të paraqesin provat e interesit dhe tërheqjes së turistëve për këtë zonë. Për shëmbull, mund të përmëndin rrugët malore nga Puka në Koman ose nga Iballa në Fushë-Arrëz që kanë fillua të tërheqin ciklistët nga Ballkani dhe vënde të tjera, rrugët për rrally/motociklim nga Fushë-Arrëz - Kryezi Iballë - Fierzë dhe nga Pukë Kabash mali i Krrabit, si dhe lundirmin në liqenin Koman i cili është një aventurë që duhet bërë për gjithë vizitorët e zonës së Shkodrës. Përvec vendodhjeve kuturore dhe natyrore, disa aktivitete lokale rajonale kanë filluar të zhvillohen në Pukë të cilat mund të kontribojnë në një tërheqje më të madhe të turistëvë, si: Dita Kulturore e Pukës (9 Qershor), Dita e Trashëgimisë Kulturore (10 Shtator), Sofra Pukjane (E djela e parë e Nëntorit), Festivali i Ndërkombëtar i Fëmijës (E Djela e tretë e Majit), dhe Dita Shën Palit (28 Qershor). Aktivitete të tjera të ngjashme priten të krijohen dhe/ose të transformohen në aktivitete turistike në të ardhmen (p.sh. dita e emigrantëve, etj.). Pavarësisht përmirësimit gjatë viteve të fundit, oferta turistike nuk e plotëson potencialin që ka zona dhe çfarë është më e rëndësishme, produktet dhe paketat e ofruara janë akoma të pazhvilluara mirë si në cilësi ashtu dhe në sasi. Ndonëse kërkesa turistike në Pukë ka filluar të rritet, ajo vazhdon të jetë akoma më e ulët seç duhet për të nxitur mjaftueshëm zhvillimin dhe diversifikimin e mëtejshëm të ofertës, përfshirë përmirësimin e itenerareve, krijimin e shërbimeve komplementare, organizimin e më shumë aktiviteteve argëtuese, përmirësimin e produkteve lokale, etj. Arsye të tjera përfshijnë mungesën e ndërgjegjësimit dhe bashkëpunimit ndërmjet aktorëve privatë lokalë si dhe kapacitetet të kufizuara të institucioneve lokale për të marrë në dorë rolin drejtues të zhvillimit të sektorit. Guidat turistike janë një nga aktorët e rinjë që i janë shtuar kohët e fundit sektorit të turizmit lokal. Deri pak kohë mëparë, guidat turistike nuk konsideroheshin si një profesion i mirëfilltë në Pukë, kështu që guidat ekzistuese e praktikonin këtë aktivitet pa pasur ndonjë trajnim formal apo çertifikim të njohur. Ministria e Mirëqenies Sociale dhe Rinisë ka filluar kohët e fundit të ofrojnë trajnime, ku grupi i parë i guidave turistike prej 20 vetash janë çertifikuar në fillim të verës dhe një grup tjetër me po 20 pjesmarrës kanë filluar trajninim fill mëpas. Gjithsesi, për shkak të arsyeve të ndryshme, vetëm disa prej tyre (më pak se 10) vazhdojnë të jenë aktivë në treg deri tani. Përmirësimi i këtij funksioni është veçanërisht i rëndësishëm pasi guidat turistike kanë fuqinë të krijojnë të rëndësishëm në kënaqësinë dhe perceptimine turistëve mbi cilësinë e produkteve vëndëse turistike në zonë. Si pasojë, kjo ndikon shumë në numrin e turistëve që mund të rikthehen përsëri ose ta rekomandojnë këtë specifik destinacion tek personat e tjerë Dyqanet e Turistëve Siç përmedëm mëparë sektori i turizmit është i ndërlidhur me shumë sektorë të tjera, por më shumë me bizneset e artizanatit dhe agro-ushqmit. Të dyja këto sektorë kanë një ndikim të madh në krijimin

19 e një përceptimi më të mirë tek turistët për zonën dhe dëshirën e tyre për të zgjatur kohën e qëndrimit, për tu kthyer dhe/ose për t ua rekomanduar këtë destinacion të tjerëve. Edhe pse disa iniciativa janë marrë këto vitet e fundit, gjendja e përgjithshme e produkteve artizanale dhe ushqimore të disponueshme për turistët janë akoma pak të zhvilluara (si në cilësi dhe në sasi). Numri i vëndtregtimeve ku ofrohen produkte artizanale për turistët turistët janë shumë të pakta, dhe këto produkte janë të disponueshme pothuajse vetëm qytetet Pukë e Fushë-Arrëz. Edhe produktet ushqimore që shkojnë për sektorin e turizmit janë gjithashtu të lufizuara. Përveç produkteve qe blihen nga fermerët prej hoteleve, bujtinave dhe restaurantëve dhe që më pas u ofrohen turistëve si një produkt i përfunduar, sasia e produkteve lokale që u ofrohen në mënyrë direkte turistëve duket se është shumë e vogël. Disa produkte lokale të mbështetura dhe të zhvilluara nga njësia e marketingut pranë AgroPuka janë një shembull i mirë se si këto lloj produktesh mund të përdoren për të promovuar territorin lokal me gjithë burimet e tij. Shumë persona të intervistuar në Tiranë që kishin vizituar Pukën, kur u pyetën se cilat janë dy cilësitë e para që u vijnë në mendje rreth visitës në Pukë, përmendën natyra e këndshme dhe produktet e AgroPukës (p.sh. frutat e thara, mjalti, reçeli, etj.). Si bujqësia ashtu dhe produktet e përpunuara në fermat e vogla familjare kanë një potencial të madh për sa u përket llojeve të produkteve që mund të vendosen në dispozicion të turistëve si për shëmbull, frutat e thata, reçeli, kompostot, djathii i dhisë, etj. Zhvillimi i suvenireve dhe produkteve të tjera për tregun turistik do të ndihmonte jo vetëm në përmirësimin e perceptimit mbi produktin turistik por gjithashtu do të kontributojë dhe në zhvillimin ekonomik lokal përmes gjenerimit të të ardhurave shtesë për familjet vëndase Shërbimet për Turistët Aktualisht pjesa më e kërkesës turstike vjen kryesisht ngaata që vizitojnë familjen dhe miqtë dhe turistët adventurierë/sportistë që ndjehen rehat në terrenet malore - ose si pasojë e njohurive personale dhe lidhjeve me zonën, ose se janë tipa aventuresk. Për të tërhequr një gamë më të gjërë turistësh nevojiten përmirësime të dukshme në cilësinë e shërbimeve. Ndër këto shërbime, shumë të rëndësishme janë ato të lidhura me sigurinë personale dhe shërbimet e kujdesit mjeksor. Ndonëse siguria personale është përmirësuar në mënyrë dukshme në vitet e fundit në të gjithë territorin e Pukës, përfshirë dhe fshatet e thella, shumë pak është bërë për të përmirësuar imazhin dhe për të ndryshuar perceptimin e turistëve më të orientuar drejt shmangjes së riskut. Ajo cfarë është shqetësuese është situata e shërbimit shëndetësor. Në shumë fshatra këto qendra mungojnë por edhe aty ku janë prezente, përvec spitalit në qytetin e Pukës, nuk kanë pajisjet dhe kapacitetin e nevojshëm për të dhënë shërbimet minimale për turistët. Gjendja e sigurisë shëndetësore është akoma më shqetësuese. Qëndrat shëndetësore në shumicën e fshatrave mungojnë dhe edhe ku ekzistojnë, përveç ndoshta në sipalin e qytetit të Pukës, nuk kanë pajisjet dhe kapacitetet për të ofruar minimumin e shërbimit shëndetësit të përshtatshëm për turistët. Cilësia e dobët e shërbimeve shëndetësore, ndikon shumë tek oferta turistike në Shqipëri në përgjithësi dhe akoma më shumë ne zonat malore. Kjo është gjithashtu një nga arsyet kryesore pse shumë turistë vëndas, si familjet me fëmijë të vegjël, zgjedhin destinacione të tjera, më të sigurta (p.sh. jashtë vëndit) ose zgjedhin të udhëtojnë në zonat rurale dhe malore për maksimumi një ditë të vetme.

20 Gjithashtu, edhe pse shumica e turistëve që vizitojnë Pukën për më gjatë se një ditë, tentojnë të jenë disi turistë aventurierë, siguria e ushqimeve, transportit, tureve, etj., është një element i rëndësishëm në zgjedhjen e destinacioneve. Duke qënëse turizmi adventuresk pritet të rritet më shpejt në Pukë sesa llojet e tjera të turizmit, guidat turistike individuale dhe operatorët e tureve që ofrojnë aktivitete turistike duhet të marrin më shumë masa sigurie dhe të bëjnë të mundur që këto masa të jenë sa më të dukshme për turistët. Shërbimet financiare për turistët në Pukë vazhdojnë të jenë të pazhvilluara, dhe të gjitha pagesat kryhen me para në dorë. Shërbimet financiare online si rezervimet dhe sistemet e pagesave të shpenzimeve në vënd (me karta krediti/debiti) akoma nuk janë futur në zonën e Pukës. Pothuajse të gjithë turistët, që nuk vijnë në Pukë përmes operatorëve të tureve, i bëjnë rezervimet ose duke kontaktuar direkt me vëndet e akomodimit të tyre të preferuar ose përmes kontakteve personale. Pavarësisht se kudo që të shkojnë, turistët mund të paguajnë akomodimin me cilëndo nga valutat më të përdorua (sidomos në EUR dhe USD), ata duhet të mbajnë më vete një shumë të caktuar lekësh që të paguajnë shpenzimet e ndryshme gjatë rrugës. Duke qënë se shërbimet e këmbimit valuator ndodhen vetëm në dy qytetet e zonës, mbajtja e një shume të tillë parash kontrobon gjithashtu në rritjen e ndjenjës së pasigurisë personale gjatë udhtimit në destinacionet e thella malore. 4. Forcimi i Zinxhirit të Vlerës dhe Impaktit të tij në Komunitet 4.1. Analiza SWOT Figura e më poshtë preznaton një përmbledhje të pikave të forta, dobësive, mundësive dhe kërcënimeve të sektorit të turizmit në zonë e Pukës, bazur në rezultatet e vizitave në terren dhe intervistave me aktorët e zinxhirit të vlerës. Pjesa e mëpasme shpjegon më në detaje elementët më shqetësues dhe propozon disa ndërhyrje që mund të ndërmerren për të përmirësuar situatën. Figura 4. Rezultatet e analizës SWOT në zinxhirin e vlerës së turizmit