Dragash Udhërrëfyesi Komunal i Dragashit për Bashkëpunim Ndërkombëtar

Size: px
Start display at page:

Download "Dragash Udhërrëfyesi Komunal i Dragashit për Bashkëpunim Ndërkombëtar"

Transcription

1 Dragash Udhërrëfyesi Komunal i Dragashit për Bashkëpunim Ndërkombëtar

2 Design and layout: 2

3 Parathënie Zhvillimi i komunave të Kosovës është zgjidhja për një Kosovë të suskesshme për të gjithë qytetarët. Në Dragash e kemi përshëndetur kornizën e re ligjore (1), e cila na ka mundësuar të krijojmë një sistem të avancuar lokal i cili përfshinë fshatrat, vendbanimet dhe lagjet urbane në zhvillim të rajonit tonë. Pastaj, e kemi përshëndetur mundësinë për të përfshirë të gjithë qytetarët, pa dallim gjinie apo grupeve kulturore, në planifikim dhe zhvillim të programeve për përmirësim të kushteve të shërbimeve themelore si dhe inicimin e zhvillimeve të reja në rajonin tonë. Bazuar në punën tonë me komunitetet (2) Dragashi krenohet me publikimin e Udhërrëfyesit të Dragashit për Bashkëpunim Ndërkombëtar Ky udhërrëfyes është krijuar si rezultat i punës së ndërmarrë në nivel fshati ku të gjitha (10) komunitetet janë angazhuar në formulimin e ambicieve për zhvillim të komuniteteve të tyre lokale me theks në përmirësimin e kushteve të jetës si në përmirësimin e kushteve të punës, gjenerimin e të hyrave, kushteve mjedisore, shfrytëzim të shëndoshë të shërbimeve të burimeve lokale dhe një të ardhme më të mirë për të gjithë. Dëshiroj të falënderoj UNDP-në që na ka shoqëruar në këtë proces për t u mundësuar qytetarëve një pjesëmarrje të drejtpërdrejtë në qeverisjen lokale. Veçanërisht dua t u falënderohem për një zotim bujar një numri të gjerë njerëzish, përfaqësuesve të shumtë të sektorit publik dhe privat, si dhe organizatave vendore dhe ndërkombëtare. Falë besimit të tyre që kushtet e jetesës në bashkësi mund të përmirësohen në Dragash, ata kanë ndarë kohën e tyre të vlefshme për të kontribuar për idetë dhe planet tona zhvillimore. Ky dokument përmban analizën e çështjeve me të cilat ballafaqohet zhvillimi në rajonin e Dragashit dhe pjesët më të rëndësishme të potencialit ekonomik, social dhe zhvillimit mjedisor të Dragashit. Qëllimi ynë ka qenë të paraqesë një numër të opsioneve specifike zhvillimore të të gjithë partnerëve dhe donatorëve të interesuar, publik apo privat, lokal, kombëtar apo ndërkombëtar, për t i mundësuar partnerëve që të zgjedhin fushat ku do të kontribuonin. Në Dragash do t i mirëpresim të gjitha kontributet për të ardhmen tonë pasi që jemi duke punuar drejt përmbushjes së Objektivave Zhvillimore për Mijëvjeçarin e Kombeve të Bashkuara. Zhvillimi i qëndrueshëm është vendimtar për ne në Dragash. Na nevojiten iniciativa që do ta ndihmojnë rajonin tonë tani por që gjithashtu që do të kenë një ndikim gjatë viteve të ardhshme. Na nevojiten iniciativa që na mundësojnë të jemi me vetëbesim në aspektin zhvillimor dhe të shfrytëzojmë resurset dhe potencialet tona në mënyrë kuptimplote dhe të qëndrueshme. Edhepse ballafaqohet me kushte të vështira mjedisore dhe me nivele të skajshme të varfërisë, Dragashi është i pasur me resurse natyrore dhe kjo përfaqëson një mundësi për një kualitet të përmirësuar të jetës për banorët e saj. Në Dragash e kemi mundësinë e krijimit të kornizës për shfrytëzim të përshtatshëm të tokës dhe resurseve natyrore që do të përfshijnë masat dhe mekanizmat për evitimin e kontaminimit të resurseve tona. Në shumë vende dhe rajone zhvillimi ekonomik është mundësuar për të zgjidhur brengat mjedis- (1) Ligji mbi Vetëqeverisjen Lokale (Ligji Nr.03/L-040, 20 shkurt 2008), Ligji mbi ruajtjen e natyrës (Nr.03/L-233 Nëntor/2010) Ligji mbi Barazinë Gjinore në Kosovë (Ligji Nr.2004/2), (2) Analiza Hapësinore në Dragash (2006), Agjenda për Zhvillim Komunal në Dragash ( ), Strategjia për Zhvillim Ekonomik Lokal ( ) Të dhëna preliminare të mbledhura për elaborimin e Planit Komunal për Zhvillim ( ). 3

4 ore dhe sociale. Në Dragash dëshirojmë të arrijmë një zhvillim të balancuar me konsideratë për të gjithë qytetarët dhe për mjedisin. Pjesëmarrja e komunitetit dhe bashkëpunimi ndërkombëtar mund të ndihmojnë që kjo të bëhet një mundësi reale. Jemi të bindur se duke siguruar përfshirjen e komuniteteve lokale si dhe ekspertizën kombëtare dhe ndërkombëtare, sfidat dhe mundësitë kryesore të zhvillimit në Dragash do të trajtohen në mënyrë efiçiente duke siguruar një ndikim më të madh dhe më afatgjatë të veprimeve. Salim Jenuzi Kryetar i Komunës së Dragashit Parathënie e UNDP-së Projekti ART GOLD i UNDP-së i Kosovës së bashku me Projektin për Zhvillim të Qëndrueshëm të Dragashit të UNDP-së (UNDP AGK-SDP), kanë për synim të përkrahin komunën e Dragashit në përmbushjen e Objektivave Zhvillimore të Mijëvjeçarit të Kombeve të Bashkuara duke u përqëndruar në: qeverisje të mirë, mjedisi, zhvillimin lokal ekonomik, mirëqenie sociale, arsim dhe shëndetësi dhe barazi gjinore. Projekti i UNDP-së në Dragash Konservimi i biodiversitetit dhe menaxhimi i shfrytëzimit të qëndrueshëm të tokës synon të çojë përpara përmbushjen e OZHM-ve përmes një pikëpamjeje të veçantë për ruajtjen e biodiversitetit, planifikimit hapsinor dhe mjedisor, zhvillimit lokal ekonomik, strategjisë së qëndrueshme të energjisë dhe ngritjes së kapaciteteve të vepruesve lokal dhe kombëtar për të përdorur instrumentet dhe kornizat e nevojshme për zhvillim të qëndrueshëm. Iniciativa UNDP ART (Artikulimi i rrjeteve territotriale dhe tematike të bashkëpunimit për zhvillim njerëzor) është një iniciativë globale e përkrahur nga UNDP-ja. Mbështet dhe promovon implementimin e një kornize vepruese, administrative dhe porgramuese duke lehtësuar artikulimin ndërmjet vepruesve të ndryshëm ndërkombëtar të interesuar për të mbështetur proceset e shteteve për zhvillim njerëzor. Metodologjia ART i ka shtuar nje vlerë relvenate projektit të UNDP-së Konservimi i Biodiversitetit dhe Menaxhimi i Shfrytëzimit të Qëndrueshëm të Tokës duke mbështetur praktikat e qeverisjes së mirë të cilat kontribuojnë në ndërtimin e kornizës së zhvillimit të qëndrueshëm. Në pajtim me punën që është bërë për të hartuar Planin Zhvillimor Komunal ( ), Komuna e përkahur nga UNDP AGK- SDP e ka përfunduar ciklin planifikues me pjesëmarrje në dhjetë fshatra (Restelicë, Brod, Bellobrad, Blaç, Brrut, Bresane, Shajne, Kuk, Rapçe dhe Zlipotok). Kjo detyrë është kryer brenda një periudhe prej katër muajsh me Grupe Punuese Lokale dhe Grupin Punues Komunal. Grupet punuese përbëjnë një strukturë shumësektorëshe (shëndetësi, arsim, mjedis, bujqësi, biznes, kulturë, OJQ dhe administratë lokale, ndër të tjera). Rezultatet e ciklit planifikues me pjesëmarrje përfshihen në këtë dokument Udhërrëfyesit e Komunës së Dragashit për Bashkëpunim Ndërkombëtar , që bazohet në identifikimin e fuqive, dobësive, mundësive dhe kërcënimeve për komunën dhe pesë fshatrat dhe përkufizon lëmenjtë kryesor ku partnerët e Bashkëpunimit Ndërkombëtar do t i sillnin një vlerë të shtuar procesit të zhvillimit endogjen. Në harmoni me parimet e Deklaratës së Parisit (2005), udhërrëfyesit synojnë të shërbejnë si kornizë referuese për partnerë të ndryshëm të zhvillimit (vendor, kombëtar, ndërkombëtar) që janë të intresuar të shtojnë përpjekjet e tyre në mënyrë të koordinuar për të kontribuar më mirë në ndihmë për efektivitet dhe zhvillim të qëndrueshëm në nivel lokal. (1) Deklarata e Parisit mbi efektshmërinë e Ndihmës, pronësinë, harmonizimin, rreshtimin, rezultatet dhe përgjegjësia reciproke. Forumi i nivelit të lartë, Paris, mars

5 Vetë procesi i pjesëmarrjes është një rezultat tjetër i rëndësishëm. Ai ka mundësuar rezultate sa i përket promovimit të qeverisjes demokratike dhe përfshirëse duke nxitur dialog shoqëror dhe institucional dhe përfshirjen aktive të qytetarëve në procesin e zhvillimit të bashkësive të tyre, kjo për faktin se ata ishin të gatshëm të identifikojnë projekte që mund të implementohen shpejt për t iu përgjigjur prioriteteve të tyre. Ia vlen të theksohet pjesëmarrja e një numri të madh femrash dhe të rinëjsh pjesa më e madhe e të cilëve kanë marrë pjesë për here të parë në diskutime mbi zhvillimin për fshatrat e tyre. Kjo u ka dhënë rastin të flasin për problemet dhe prioritetet e tyre. Lehtësimi i pjesëmarrjes aktive dhe përfshirjes së qytetarëve në zhvillimin e fshatrave të tyre është një kontribut fillestar dhe modest për ta përkrahur komunën në ofrimin e qeverisjes së mirë, në shtimin e transparencës në logaridhënie dhe përmirësim të shërbimeve publike. Konsolidimi dhe përfshrija e kësaj praktike në udhëheqjen e autoriteteve vendore përbën një sfidë jetike në procesin e përmirësimit të qeverisjes lokale në aspektin afatgjatë. Zhvillimi i kapaciteteve është komponentë thelbësore e Planit Strategjik të UNDP-së të Deklaratës së Parisit dhe e Accra Agjendës për Veprim. UNDP AGK-PZHQ në Dragash bëjnë fuqizimin e kapaciteteve kombëtare dhe lokale si një shtyllë të nevojshme për përkrahjen e udhëheqësisë lokale dhe sigurohet që rezultatet e pritura të arrihen dhe të jenë të qëndrueshme, duke u bazuar më shumë në kërkesat e shtetit se sa në furnizim përmes një çasjeje bashkëpunuese. UNDP-AGK nxit shumanshmërinë aktive, ku partnerët lokal, kombëtar dhe ndërkombëtar në mënyrë kolektive marrin pjesë në sfidat e zhvillimit lokal duke ndarë kornizën e përbashkët operacionale. Ai gjithashtu synon të kontribuojë për lidhjen dhe fuqizimin e aleancave jetëgjata ndërmjet partnerëve të bashkëpunimit të decentralizuar, rrjeteve dhe bashkësive nga vende të ndryshme për të punuar paralelisht me prioritetet shtetërore/lokale duke inkurajuar shkëmbimin e risive, njohurive dhe praktikave më të mira dhe duke ndarë nëpërmjet partneritetet Jug-Jug, Jug-Veri dhe Veri-Jug. Maria Elena Zuniga Menagjere e projektit të UNDP-së Mbështetja përgatitore për zhvillim të qëndrueshëm në Dragash Kaltrina Salihu Art Gold Kosovë, zyrtare për komunitete (2) Agjenda Accra për veprim, niveli i 3-të i lartë i veprimit, Accra shtator

6 Përmbajtja 1. Harta e Dragashit 2. Përmbledhje e potencialit zhvillimor të Dragashit 3. Udhërrëfyesi komunal për bashkëpunim ndërkombëtar a. Anëtarët e Grupit Punues Komunal b. Kushtet e Punës të Grupit Punues Komunal 4. UDHËRRËFYESIT E DRAGASHIT PËR BASHKËPUNIM NDËRKOMBËTAR 5. Profili i fshatit Bellobrad Anëtarët e Grupit Punues Lokal Projektet me prioritet Përmbajtja e shkurtër e territorit Sektorët prioritar të zhvillimit 6. Profili i fshatit Blaç Anëtarët e Grupit Punues Lokal Projektet me prioritet Përmbajtja e shkurtër e territorit Sektorët prioritar të zhvillimit 7. Profili i fshatit Brod Anëtarët e Grupit Punues Lokal Projektet me prioritet Përmbajtja e shkurtër e territorit Sektorët prioritar të zhvillimit 8. Profili i fshatit Bresanë Anëtarët e Grupit Punues Lokal Projektet me prioritet Përmbajtja e shkurtër e territorit Sektorët prioritar të zhvillimit 9. Profili i fshatit Brrut Anëtarët e Grupit Punues Lokal Projektet me prioritet Përmbajtja e shkurtër e territorit Sektorët prioritar të zhvillimit 6

7 10. Profili i fshatit Kuk Anëtarët e Grupit Punues Lokal Projektet me prioritet Përmbajtja e shkurtër e territorit Sektorët prioritar të zhvillimit 11. Profili i fshatit Shajne Anëtarët e Grupit Punues Lokal Projektet me prioritet Përmbajtja e shkurtër e territorit Sektorët prioritar të zhvillimit 12. Profili i fshatit Rapçe Anëtarët e Grupit Punues Lokal Projektet me prioritet Përmbajtja e shkurtër e territorit Sektorët prioritar të zhvillimit 13. Profili i fshatit Restelicë Anëtarët e Grupit Punues Lokal Projektet me prioritet Përmbajtja e shkurtër e territorit Sektorët prioritar të zhvillimit 14. Profili i fshatit Zlipotok Anëtarët e Grupit Punues Lokal Projektet me prioritet Përmbajtja e shkurtër e territorit Sektorët prioritar të zhvillimit 7

8 1. Harta e Dragashit / komuna e Dragashit 8

9 2. Përmbledhja e potencialit zhvillimor të Dragashit Ky dokument ka për qëllim të shërbejë si një frymëzim për të githë partnerët për zhvillim, të interesuar për ardhmërinë e komunës së Dragashit, qofshin ata publik apo privat, lokal, kombëtar apo ndërkombëtar. Ofron një përshkrim të përgjithshëm të karakteristikave të komunës së Dragashit dhe nënvizon çështjet kryesore të zhvillimit që duhet të adresohen dhe informatat që kanë ardhur nga një seri seminaresh dhe intervistash me të gjitha palët e interesuara në Dragash, nga komuna deri te bizneset e fshatrave. Pastaj, janë përmendur një numër i programeve shumë specifike për zhvillim. Dokumenti nuk është një studim i fizibilitetit për zhvillim të Dragashit por i drejton palët e interesuara në kahje ku ndihma është e nevojshme. Pastaj, u mbetet partnerëve zhvillimor se si të iniciojnë dhe vazhdojnë projektet aktuale. Sektori kryesor i përfshirë këtu përbën zhvillimin ekonomik, çështjet mjedisore, arsimin dhe trajnimin, infrastrukturën, shëndetësinë dhe trashëgiminë kulturore. Ndërsa, disa investimeve të nevojshme, siç është infrastruktura, mund të ketë nevojë për resurse të konsiderueshme, për shkak të madhësisë së Dragashit, gjithashtu janë prezentuar edhe projekte më të vogla dhe më të limituara. Komuna e Dragashit është shumë e pasur me trashëgimi kulturore dhe historike dhe me bukuri natyrore mahnitëse. Në aspekt të popullatës, është mjaft e vogël, me 33,997 banorë dhe për shkak se njerëzit duhet të shkojnë në vende të tjera për të gjetur punë, rreth 55% e popullatës janë femra. Sikurse edhe në pjesët tjera të Kosovës, ekziston një numër i konsiderueshëm i të rinjve. Ёshtë një komunë mjaft e shpërndarë me vetëm një qytet kryesor - Dragashin dhe rreth 35 fshatra të shpërndara. Përkatësia etnike e popullatës është Shqiptar dhe Goranë-Boshnjakë dhe nuk ka kurrfarë tensionesh ndërmjet këtyre dy grupeve. Çështjet kryesore që ndikojnë në zhvillimin e komunës së Dragashit janë papunësia dhe mungesa e aktiviteteve të gjenerimit të të hyrave, një mjedis që është në rrezik për t u kontaminuar dhe me infrastrukturë mjaft të varfër, transport të vështirë nëpër fshatrat e shpërndara. Sistemi shëndetësor dhe arsimor gjithashtu kanë nevojë për përmirësim dhe veprim për zhvillim, duhet pasur parasysh disbalancin gjinor në Dragash ku femrat janë të përfaqësuara mirë por pak të arsimuara dhe pak të punësuara. Dragashi ka një potencial të posaçëm zhvillimor në bujqësi posaçërisht në kujdesin për kafshët, por sektori i bujqësisë ka nevojë për përmisësim të kualitetit dhe kuantitetit të prodhimeve. Pastaj, disa praktika bujqësore janë të dëmshme për mjedisin dhe duhen të zëvendësohen. Një opsion tjetër për zhvillim është turizmi pasiqë pjesa më e madhe e territorit të Dragashit është pjesë e Parkut Nacional Sharri. Sidoqoftë, aktualisht nuk ka terrene për turistë në Dragash. Për ta shfrytëzuar këtë mundësi si turizmi ashtu edhe infrastruktura kanë nevojë për zhvillim dhe tregëtim të përbashkët në kuadër të atraksioneve të Dragashit. Pasiqë popullata është e shpërndarë në mbi 35 fshatra dhe pasiqë mesatarja e madhësisë së fermës është shumë e vogël është thelbësore të mbështetet themelimi dhe forcimi i organizatave private, asociacioneve dhe kooperativave të prodhuesve. Këtu duhet të përfshihet mbështetja për promovim, të themelohet dhe të forcohet partneriteti bashkëpunues ndërkombërar që mund të kontribuojë në procesin e qëndrueshëm dhe përfshirës zhvillimor duke ndarë praktikat më të mira dhe duke siguruar mbështetje teknike dhe financiare. 9

10 Këto rrugë për zhvillim ekonomik kërkojnë të kihet parasysh mjedisi dhe aktivitetet për mjedis të pastër. Pastaj, infrastruktura aktuale nuk është e përshtatshme për asnjë formë madhore të zhvillimit ekonomik pasiqë ekziston vetëm një rrugë kryesore dhe shumë fshatra janë të lidhura me rrugën kryesore përmes rrugëve prej dheu. Infrastruktura tjetër duhet të përfshijë sistemin e ujësjellësit dhe të kanalizimit të cilat janë joadekuate dhe paraqesin rrezik për mjedisin si dhe furnizimin me rrymë elektrike e cila nuk është e mjaftueshme si në aspektin e kualitetit, kuantitetit apo disponimit. Potenciali për të shfrytëzuar resurset natyrore siç është era, uji dhe biomasa kanë nevojë për vlerësim dhe investime. Pasiqë femrat në Dragash janë të përfaqësuara mirë është e rëndësishme që për zhvillimin e ardhshëm të rajonit vëmendje e posaçme t i kushtohet e të sigurohet që femrat të përfitojnë nga iniciativat e zbatuara. E njëjtë është situata në sistemin e edukimit dhe atë shëndetësor ku femrat janë të lëna prapa. Sikurse që keni parë nga hyrja e këtij raporti, kryetari i Komunës dhe e tërë Komuna janë partnerë atkiv në zhvillimin e Dragashit por kanë resurse të limituara në dispozicion. Edhepse sektori publik në Dragash nuk është përshkruar ndarazi në këtë dokument, është mjaft i hapur dhe ka vullnet për të pranuar mbështetje posaçërisht në ngritjen e kualifikimeve dhe të kompetencave të stafit lokal si dhe në vazhdimin e procesit të planifikimit me pjesëmarrje dhe qeverisje me përfshirje që është implementuar për tri vite ( ). Mbështetja për sektorin publik do të nevojitet në zbatimin e ligjeve dhe normave lidhur me zhvillimin e qëndrueshëm ekonomik lokal. Ndonëse sistemi shëndetësor dhe arsimor në Dragash bazohet në standardet zyrtare të caktuara për Kosovën, kjo qëndron vetëm në numra. Ekziston nevoja për përmirësim të sektorit të shëndetësisë dhe të arsimit duke siguruar trajnim të mëtutjeshëm të stafit dhe pajisje moderne për shkolla dhe klinika. Zhvillimet në këto fusha duhet të kenë parasysh posaçërisht nevojat e femrave pasiqë në Dragash qasja e tyre në arsim dhe në objektet e shëndetësisë nuk është adekuate. Siç është theksuar në hyrje, Dragashi ka një trashëgimi të pasur kulturore, historike dhe natyrore. Të gjitha zhvillimet duhet të kenë parasysh këtë dhe për më shumë kërkohet që të zhvillohen këto asete përfshirë edhe zhvillimin e potencialit ekonomik që e ka kultura. UNDP ART GOLD Kosovë (AGK) dhe projekti i UNDP së për zhvillim të qën drueshëm në Dragash Maria Elena Zuniga Barrientos - UNDP Dragash, menaxhere e projektitt Giacomo Negrotto - koordinator i Programit ART Leonor Lopez Vega - Këshillëtare teknike kryesore, ART Liban Bashkim Susuri - UNDP Dragash, koordinator i projektit Kaltrina Salihu - Art Gold Kosovë, zyrtare për komunitete Ajhan Hadzija - UNDP Dragash,asistent administrativ dhe gjuhësor Naomi Alesworth - UNDP Dragash, zyrtare për gjini Falënderime: Krenar Loshi UNDP, kryesues i Njësisë për Qeverisje Demokratike Michael Neiman - Ekspert i ri për zhvillim të ekoturizmit Anëtarët e Grupeve Lokale Punuese 10

11 Grupi Punues Komunal Avni Nebiu Koordinator Drejtor për Administratë dhe Staff Ramadan Jashari Drejtor i Qendrës Kryesore të Mjekësisë Familjare Reshit Qafleshi Drejtor i shëndetësisë Hajri Ramadani Drejtor për Arsim Ahmet Bahtijari Dretor për Ekonomi Çasip Kusi Nënkryetar goran Shahadin Tërshnjaku Nënkryetar shqiptar Lindita Piraj Zyrtare Komunale për Barazi Gjinore Bajram Hodza Drejtor për Bujqësi Tafil Krasniqi Drejtor për Mbrojtje/Emergjencë dhe Shërbime Publike Bean Hadzisin Drejtor për Urbanizëm/Kadastre dhe Mbrojtje të Mjedisit Kamber Kamberi Drejtor për Kulturë/Rini dhe Sport Flamur Sylejmani Grupi Lokal për Veprim Biosharri Suad Tosuni Përfaqësues i OJQve Reshat Reshiti Përfaqësues i OJQve Nuredin Asllani Përfaqësues i sektorit privat 11

12 Pikat e referimit I. Themelimi, përbërja dhe funksionimi Grupi Punues Komunal (GPK) është një forum pjesmarrës dhe konsultues i themluar nga udhëheqësia e autoriteteve lokale në një frymë të vërtetë dialogu, solidariteti dhe barazie për të mbështetur arritjen e OZHM-ve (Objektivat e Zhvillimit të Mijëvjeçarit) në nivelin komunal brenda kornizës së përgjithshme të ofruar nga AGK. GPK përbëhet nga përfaqësues të institucioneve dhe etniteteve që janë prezente brenda territorit, si: a) Përfaqësues të qeverisë komunale (sipas sektorëve) b) Përfaqësues të sektorit të biznesit; c) Përfaqësues të shoqërisë civile; d) Përfaqësues të sektorit akademik; e) Përfaqësues të partnerëve për bashkëpunim ndërkombëtar të pranishëm në vend (agjencitë e Kombeve të Bashkuara dhe institucionet tjera multilaterale, bashkëpunimet e dyanshme, OJQ-të ndërkombëtare, përfaqësues të bashkëpunimit të decentralizuar e të tjerë); Anëtarët e GPK-së përfaqësojnë të gjitha grupet e komunitetit. Numri i anëtarëve mund të jetë i madh sa të jetë e nevojshme për të siguruar një pjesëmarrje të gjerë dhe gjithpërfshirëse të shoqërisë civile dhe sektorit privat. Asociacionet e shoqërisë civile të përfaqësuara në GPK duhet të tregojnë aftësi për të kuptuar dhe adresuar nevojat e grupeve më të rrezikuara brenda komunitetit ose brenda zonave më të rrezikuara të rajonit. Asociacionet e sektorit privat të përfaqësuara në GPK duhet të tregojnë aftësi të kuptojnë dhe adresojnë nevojat e sektorit joformal dhe të ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme. Varësisht nga agjenda, GPK -ja mund të vendos ta shtojë pjesëmarrjen e përfaqësuesve të tjerë apo këshilltarëve/ekspertëve sektorial. GPK -ja do të kryesohet nga një përfaqësues i autoriteteve lokale. Kryesuesi do të jetë kordinatori i GPK-së. Do të caktohet një sekretar dhe zëvendës kordinator. Sekretari ka për detyrë të mbajë procesverbalet e takimeve, t i shpërndajë ato duke përfshirë edhe mendimet adekuate që mund të marrë nga anëtarët e tjerë. Procesverbalet do të nënshkruhen në takimin vijues. Kordinatori ka për detyrë që të përgatisë dhe shpërndajë paraprakisht agjendën e takimit vijues, të siguroj pjesëmarrjen e të gjithë anëtarëve (apo zëvendësve të caktuar) dhe të marrë nënshkrimet në listën e pjesëmarrësve. GPK i përcakton procedurat e tjera operative. Komuna do t i sigurojë GPK-së një dhomë takimi. GPK -ja takohet në mënyrë periodike, varësisht nga nevojat por të paktën duhet të takohet një herë në muaj. II. Funksionet Roli kryesor i GPK-së është që të këshilloj qeverinë komunale për të promovuar ndihmë efektive dhe të sigurojë artikulimin mes iniciativave të ndryshme zhvillimore të institucioneve/organizatave dhe partnerëve të ndryshëm. Përveq kësaj GPK e mbështet komunën në menaxhimin dhe implementimin e projekteve dhe programeve zhvillimore. 12

13 Më saktësisht GPK do të ketë këto funksione: GPK -ja do të përcaktoj kriteret për të vendosur rreth fshatrave që do të jenë të përfshira në fazën përgatitore të AGK dhe të projektit të Dragashit për procesin planifikues lokal dhe do të marrë vendime në përzgjedhjen e fshatrave duke u bazuar në kritere. GPK -ja ka për detyrë që të zhvilloj procesin pjesëmarrës të ndërtimit të koncesensusit për të arritur në zhvillimin e prioriteteve të komunitetit. GPK do të përdorë sistemin planifikues të ART GOLD të bazuar në Hartat me Pjesëmarrje të Nevojave, Mundësive dhe Resurseve. Sipas të gjeturave të siguruara nga aplikimi i kësaj çasjeje pjesëmarrëse, GPK me asistencën teknike të ekipit të Dragashit/AGK, : - Do të mbështesë shqyrtimin e Planit Zhvillimor Komunal (PZHK) i cili do të përfshijë prioritetet shumëvjeçare gjeografike dhe prioritetet sektoriale strategjike të bazuara në nevojat kryesore për zhvillim, potencialet dhe rreziqet e identifikuara dhe do të sigurojë se të dhënat e nxjerra nga fshatrat do të mirren parasysh. Ky dokument do të përputhet me strategjitë dhe rregulloret kombëtare të zhvillimit. Të dhënat preliminare të grumbulluara për përpilimin e PZHK do të shërbejnë si një dokument referues për GPK për të shqyrtuar Udhërrëfyesin e Dragashit për Bashkëpunim Ndërkombëtar, - Do të identifikojë idetë për pojekte në përputhje me prioritetet zhvillimore të vendosura në Udhërrëfyesin për Zhvillim të Dragashit. GPK-ja siguron që idetë e identifikuara të projekteve janë komplementare me institucionet tjera kombëtare dhe ndërkombëtare që janë duke punuar momentalisht brenda zonës, duke promovuar sinergjitë në mesin e tyre dhe efektivitetin e ndihmës. - Do të shqyrtojë më tutje dokumentet e projektit bazuar në idetë e aprovuara të projekteve. - Do të shqyrtojë Planin Vjetor Punues bazuar në dokumentet e aprovuara të projektit në përputhje me PZHK-në duke përfshirë ato që duhet të mbështeten nga AGK, projekti i UNDP-së për zhvillim të qëndrueshëm të Dragashit dhe burime të tjera (partnerë lokal, kombëtar dhe ndërkombëtar, institucione dhe rrjete). GPK-ja siguron që PVP do t i integrojë prioritetet e identifikuara lokale dhe aksionet e planifikuara (fshatra) dhe që i tërë PVP të përputhet me strategjitë dhe politikat kombëtare. GPK me ndihmën teknike të ekipit të AGK Dragash do të punojë në identifikimin e dhe zbatimin e planit për zhvillimin e kapaciteteve. GPK-ja do të përcjellë dhe nëse është e nevojshme do të mbështesë implementimin e projekteve të aprovuara në nivelin komunal e të fshatrave dhe gjithashtu kurdo që të jetë e duhur do të mbështesë implementimin e tyre. GKP me ndihmën teknike të ekipit të AGK/Dragash do të punojë për të mobilizuar resurse dhe partneritete lokale dhe të jashtme të nevojshme për zhvillim të qëndrueshëm social, ekonomik dhe kulturor të komunitetit. GPK me ndihmën teknike të ekipit të projektit AGK/Dragash do t i ofrojë mbështejte të plotë delegacioneve të bashkëpunimit të decentralizuar për të krijuar parnteritete ndërmjet komuniteteve lokale homologe si dhe për të definuar dhe implementuar projekte të përbashkëta. Funksione tjera mund të caktohen bazuar në nevojat që mund të paraqiten. 13

14

15 Dragash Udhërrëfyesit e Dragashit për bashkëpunim ndërkombëtar

16 4.1 Prezantimi i territorit Demografia- popullsia dhe vendbanimet Komuna e Dragashit ka 33,997 banorë. Është ndër rajonet më dendësisht të banuara dhe më të varfëra të Kosovës. Është vlerësuar se rreth gjysma e popullsisë është nën 30 vjeç. Ka shumë pak punësim formal në dispozicion, dhe si e tillë, shumica e popullatës jetojnë nga toka. Pastaj, pasiqë ka aq pak punë në dispozicion, shumica e meshkujve kërkojnë punë jashtë Dragashit. Rreth 55% e popullatës janë femra. Shkalla formale e papunësisë është me gjajsë më e larta në Kosovë, përafërsisht 80%. Dragashi njihet si një nga komunat më të fragmentuara në Kosovë, ka 35 fshatra në tre shtretër të lumenjve dhe me dominim të dobët të vendbanimit kryesor. Pastaj ekzistojnë vështirësi të infrastrukturës. Sot, në bazë të të dhënave të komunës, Dragashi ka 854 kompani që kanë punësuar 774 persona, pa llogaritur pronarët e kompanive. Këto janë të shpërndara nëpër fshatra, por pjesa më e madhe e kompanive dhe e punësimeve janë të koncentruara në qytezën e Dragashit. Pesëmbëdhjetë fshatra nuk paraqesin asnjë kompani me punëtorë të regjistruar. Sipas komunës,ekzistojnë tri qumështore dhe tri fabrika të përpunimit të mishit/therrtore që operojnë dhe i tërë sektori privat llogaritet të ketë të punësuar rreth Sektori publik ka të punësuar rreth 950 persona. Numri i përgjithshëm i punësimeve formale në Dragash është rreth 2500 dhe rreth 6000 janë të regjistruar që kërkojnë punë. Territori i Dragashit është i ndarë në dy rrajone kulturore: treva e Opojës me 19 fshatra, e banuar me shqiptarë (rreth 57% e popullatës së përgjithshme të komunës) dhe treva e Gorës me 16 fshatra, të banuara me goranë-boshnjakë (rreth 43% e popullatës së përgjthshme të komunës). Qyteza e Dragashit është e vendosur në mes të dy trevave dhe ka popullsi të përzier shqiptaregorane-boshnjake. Komuna e Dragashit është komuna e vetme në Kosovë ku dy komunitete ndajnë institucionet e përbashkëta; pastaj, kjo komunë ka marrëdhënie të shkëlqyeshme ndërmjet shqiptarëve dhe goranëve-boshnjakëve duke favorizuar zhvillimin lokal. Karakteristikat gjeografike dhe morfologjia Komuna e Dragashit gjendet në pikën më jugore të vendit, në veri kufizohet me Prizrenin, në lindje dhe juglindje me IRJ të Maqedonisë dhe në perëndim dhe jugperëndim me Republikën e Shqipërisë. Komuna e Dragashit është unike në kontekst të Kosovës në atë kuptim që gati e tërë treva është malore. Dragashi është e vetmja komunë e Kosovës që është plotësisht e vendosur brenda maleve (>1000m). Kjo situatë e përcakton klimën lokale dhe shkakton hendikepe për bujqësinë dhe infrastrukturën. Dragashi përafërsisht ka rreth 435 km², që është 4% e tërë territorit të Kosovës, sidoqoftë komuna ka 17% të hapësirës së kullosave të Kosovës që është ndikimi i lartësisë, por gjithashtu është shenjë e moszhvillimit të bujqësisë. Dragashi është e vetmja komunë e Kosovës që ka qasje vetëm nëpër një rrugë dhe atë të vështirë. Kjo përbën një hendikep për tregëtinë ditore si dhe një faktor lokalizues për prodhim dhe biznese të shërbimeve. 16

17 Territori i komunës përbëhet nga 63.1% kullosa, 20.7% pyje, 7% livadhe, 9% bujqësi dhe 1.2% zona urbane dhe tokë të zhveshur. Gjysma e vendbanimeve në fshatra kanë mbi 80% të tokës bujqësore. Rajoni është i pasur me burime të ujit me dy lumenj kryesorë - Pllava dhe Restelica, me një numër të degëve dhe tri liqene. Fshatrat e Gorës, të vendosura nëpër bjeshkë janë më kompakte se fshatrat e Opojës të cilat janë të vendosura në rrafshina me shtëpi të shpërndara. të resuseve financiare por edhe në kuptim të sjelljes së qasjeve të reja në zhvillim dhe zotimit drejt komuniteteve të tyre si dhe ndarjen dhe këmbimin e njohurive për praktikat më të mira. Potencialet e Komunës Një pjesë e konsiderueshme e Komunës së Dragashit (24, Ha) është shpallur pjesë e Parkut Nacional Sharri. Statusi i Parkut Nacioanl është i rëndësishëm për Komunën e Dragashit, jo vetëm duke tërhequr turistë në këtë trevë, por edhe duke ndihmuar dhe mbështetur komunitetet lokale për të zvogëluar varfërimin e biodiversitetit, shpyllëzimin dhe degradimin e tokës. Për më shumë, mbrojtja e biodiversitetit dhe promovimi i shfrytëzimit të qëndrueshëm të burimeve natyrore do të krijojnë kushtet për investime miqësore për mjedis dhe zhvillim të qëndrueshëm ekonomik. Mbrojtja e mjedisit do të mundësojë ngritjen e ekoturizmit ku burimet natyrore dhe kushtet gjeografike janë thelbi i joshjes së vizitorëve. Në aspektin e fermave, mbrojtja e mjedisit gjithashtu krijon mundësi për krijim të të hyrave, pasiqë treva e Dragashit mund ta promovojë veten si një territor me ferma organike dhe/ose të furnizojë një larmi të produkteve që nuk munden të gjinden diku tjetër. Sidoqoftë, të gjitha këto plane kërkojnë investime thelbësore në infrastrukturë, marketing dhe ndërtim të kapaciteteve. Përqindja e lartë e rinisë, e përgaditur dhe e motivuar mirë, përfaqëson një resurs të madh për zhvillimin e komunës. Diaspora (qytetarë të Dragashit të cilët kanë emigruar në vende tjera në kërkim të mundësive më të mira) është në gjendje të luaj një rol të rëndësishëm në kontributet pozitive për zhvillimin e komunës, jo vetëm në kuptim Barazia gjinore në Dragash Ligji për barazinë gjinore në Kosovë (Ligji nr. 2004/2) njeh barazinë gjinore si vlerë themelore për zhvillimin demokratik të shoqërisë. Aty vendosen bazat ligjore për ofrimin e mundësive të barabarta, si për gratë ashtu dhe për burrat në fushën politike, ekonomike sociale, kulturore dhe në fushat tjera të jetës. Për t u siguruar që legjislacioni zbatohet, disa nga nenet e tij përcaktojnë se duhet të ndërmirren masa specifike dhe të matshme. Disa prej tyre janë: kërkesa e pjesëmarrjes së 40% të femrave në organet ligjvënëse, ekzekutive dhe gjyqësore në nivel qendror dhe lokal; të drejtat dhe mundësitë e barabarta për femrat dhe meshkujt në tregun e punës dhe sektorin e punësimit; kriteret e zgjedhjeve në nivelin lokal duhet të marrin parasysh barazinë gjinore; 17

18 kushtet dhe të drejtat në fushën e legjislacionit duhet t i ofrohen në mënyrë të barabarta për të dyja gjinitë; dhe në fund duhet të ketë barazi gjinore në qasjen në arsim. Në këtë kuptim, disa masa janë zbatuar në Dragash si për shembull përfaqësimi i mirë i grave në kuvendin komunal ku janë 8 përfaqësuese që paraqet 40% të të gjithë deputetëve. Megjithatë, ende ka shumë sfida në zbatimin e këtij ligji. Mbi 100 meshkuj punojnë në komunë, në krahasim me 9 femra, ku asnjëra prej tyre nuk është në pozitë vendimmarrëse. Ekzistojnë masa të kufizuara në planet komunale të orientuara drejt promovimit të fuqizimit të grave dhe barazisë së qasjes në shërbime dhe mundësitë e punësimit. Qendrat mjekësore janë të rralla, përfshirë këtu edhe qasjen në shërbimet e specializuara, si ato të gjinekologjisë. Bashkëpunimi ndërmjet partnerëve lokal, kombëtar dhe ndërkombëtar mund të përmirësojë gjendjen e barazisë gjinore në Dragash përmes shkëmbimit të praktikave më të mira, mbështetjes teknike dhe financiare. 18

19 4.2 Sektorët kryesor për zhvillim Zhvillimi ekonomik lokal Gjendja aktuale Deri vonë ekonomia e komunës së Dragashit ka qenë e bazuar kryesisht në ndërmarrjen shoqërore bujqësore Sharrprodhimi (NSh). Sharrprodhimi ka qenë një ndërmarrje e madhe, ku në pikun e veprimatrisë së saj ka punësuar mbi punëtorë si në aktivitetet e drejtëpërdrejta bujqësore ashtu edhe në prodhimin e tekstilit, në hotelieri dhe në shumë aktivitete tjera ekonomike. Aktualisht Sharrprodhimi i është nënshtruar privatizimit por sipas Agjencisë për Privatizim do të privatizohet vetëm një pjesë e tokës, përderisa pjesa tjetër e NSh-së do t i dedikohet Parkut Nacional të Sharrit që është në plan. Aktivitetet jobujqësore Dragashi ka përjetuar një shtim prej 54% në numrin e kompanive të regjistruara në komunë në periudhën prej vitit 2004 deri më Kjo mund të duket si mbresëlënëse por në fakt është dukshëm më e ulët se përqindja mesatare në nivel vendi me ngritje prej 82%. Mëtutje, ndërmarrjet e regjistruara janë kryesisht biznese të vogla dhe shpesh ofrojnë punësim vetëm për pronarët. Këto ndërmarrje janë të shpërndara nëpër fshtrat e komunës por shumica e tyre dhe mundësitë e punësimit janë të përqëndruara në qytetin e Dragashit. Pesëmbëdhjetë fshatra nuk kanë asnjë kompani me të punësuar të regjistruar. Sipas komunës, ekzistojnë tri qumështore dhe tri fabrika/ thertore për përpunim të mishit dhe i tërë sektori privat vlerësohet të punësojë rreth 1500 punëtorë. Sektori publik punëson 950 persona. Në përgjithësi numri i të punësuarëve të regjistruar brenda Dragashit është diku rreth Shumë pak femra janë të përfshira në sektorin afarist. Aktivitetet dominuese të ekonomisë jobujqësore brenda komunës janë: 1. Tregëtia me pakicë: gjëra ushqimore dhe joushqimore 2. Prodhimtaria 3. Transporti dhe komunikimet 4. Shërbimet: hotelet, restorantet Sektori bujqësor Me vetëm rreth 2500 vende formale të punës në dispozicion, është evidente se shumica e banorëve të Dragashit prej , jetojnë nga toka dhe nga remitanca nga njerëzit që jetojnë në ndonjë vend tjetër. Tradicionalisht, qytetarët në fshatrat e komunës së Dragashit e kanë siguruar jetesën nga punët në sektorin e bujqësisë qoftë nga bujqësia, prodhimtaria e qumështit apo nga përpunimi i prodhimeve bujqësore, por me rënien e prodhimtarisë bujqësore, këto aktivitete nuk ofrojnë mundësi për të ardhura të mjaftueshme. Kjo ndodhë edhe përkundër burimeve të pasura natyrore si: kullosat e gjelbërta, arat, ujërat e pastër, etj. Sektori bujqësor i Dragashit mund të ofrojë mundësi të mëdha, por për të prodhuar një produkt të përmirësuar ky sektor ka nevojë për një shtytje në drejtim të zhvillimit të produkteve; standarde të rafinuara dhe më të përmirësuara higjienike të prodhimtarisë, përshtatja e produketeve me kërkesat e tregut, certifikimi i cilësisë (në aspekt higjienik, organik) dhe në marketing. Aktivitetet bujqësore variojnë nga blegtoria për mbijetesë në atë më të organizuar për gjenerim të të hyrave, me rritjen e gjedhave dhe deleve si aktivitete kryesore të mbështetura nga bletaria, kultivimi i të korrave dhe mbledhjen e manave dhe barishteve (bimëve mjekësore). Sektorët me potencial të madh për zhvillim por që momentalisht janë të pa zhvilluar, përfshijnë të tërë zinxhirin e vlerave bujqësore që nga prodhimi në fermë e deri te përpunimi i ushqimeve, turizmi, komunikimi, ndërtimi dhe artizanatet. 19

20 Numri total i fermave në Dragash është % e tyre janë ferma familjare që prodhojnë vetëm për nevoja shtëpiake, 3.5% prodhojnë jo vetëm për nevojat e shtëpisë por edhe për të shitur disa produkte në treg kurse vetëm 1.5% janë ferma komerciale të orientuara kah furnizimi i tregut me produkte. Ky fakt është një tregues se i tërë sektori bujqësor nuk është i mekanizuar. Sidoqoftë, ka më shumë pajisje mekanike bujqësore në territotin e Opojës se në atë të Gorës. Blegtoria Kullosat e Kosovës janë një burim i çmueshëm dhe ofrojnë një bazë të mirë për ushqim të zhvillimit të blegtorisë, veçanërisht për ripërtypësit e vegjël. Kullosat paraqesin një bazë të rëndësishme për ushqim të kafshëve dhe për barazpeshim të ekosistemit. Rëndësia e shfrytëzimit të kullosave nuk duhet të shihet vetëm në aspektin e ofrimit të ushqimit për kafshët, veçanërisht gjatë sezonit të verës dhe për prodhimin e sanës si një burim ushqimi për kafshët. Shfrytëzimi i kullosave siç rekomandohet në përgjithësi duhet të përqëndrohet te delet por me një planifikim të duhur, ky burim mund të përdoret edhe nga kafshët tjera. Në rajonet kodrinore-malore ku shfrytëzimi i makinerisë nuk është i mundur, kullosat do të mund t i zëvendësojnë të korrat. Një aspekt tjetër i rëndësishëm i shfrytëzimit të kullosave është promovimi i blegtorisë ekologjike/organike; prodhimtaria në zonat e përshtatshme në kullosat natyrale. Produktet e përfituara nga kafshët në këto zona po përfitojnë rëndësi në tregjet kosovare, por do të mund të bëheshin edhe më fitimprurëse me futjen e tyre në tregjet e jashtme. Vlerësohet se sot ka gjithsej rreth lopë, krahasuar me sa ka pasur më parë dhe rreth dele nga më parë. Por, siç mund të shihet në vendet tjera të Kosovës ekziston mungesë e pajisjeve mekanike bujqësore dhe një metodë e disbalancuar e të mbjellurave. Veç kësaj, qumështoret dhe thertoret lokale nuk janë në gjendje të prodhojnë ushqime në përputhje me standardet ndërkombëtare për siguri dhe higjienë, dhe edhepse ekziston potencial për prodhim të produkteve cilësore për eksport, ky potencial nuk shfrytëzohet. Mungesa e standardeve ndërkombëtare gjithashtu pengon mundësinë e tregëtisë së produkteve, si në tregun vendor ashtu edhe në atë ndërkombëtar, pasiqë produktet ushqimore duhet të certifikohen për të qenë në gjendje të eksportohen. Produktet blegtorale në përgjithësi janë të orientuara për konsum vetanak, por ekziston një ngritje në komercializimin e produkteve të qumështit duke iu falënderuar krijimit të një numri të pikave grumbulluese të qumështit për prodhimin e qumështit të pasterizuar, djathit, gjalpit dhe jogurtit. Në një pikë më pozitive, sipas Organizatës Zvicerane për Bashkëpunim Zhvillimor, prodhimtaria vjetore e qumështit në Dragash është shtuar për 10% ndërmjet viteve 2003 dhe Prodhimtaria vendore e qumështit ka shtuar pjesën e vet në tregun lokal prej 3.5% në 10% në një treg, i cili ka një shtim vjetor prej 7%. Janë rreth 70 fermerë me një mesatare prej 10 lopë secili që janë të angazhuar në prodhim dhe shitje të qumështit dhe mishit të lopës. Prodhimi mesatar i qumështit në ditë për lopë është 10 litra dhe ekzistojnë 4 pika për grumbullim të qumështit: 20

21 Në fshatin Kuk (ku grumbullohen litra qumësht në ditë), në Buzez (grumbullohen litra në ditë), në Kosavë (grumbullohen mbi 700 litra në ditë) në Bresanë (grumbullohen 600 litra në ditë). Në Restelicë, Brod, Zlipotok dhe Krushevë shiten rreth litra në mënyrë joformale. Janë tri thertore në komunën e Dragashit dhe tri qumështore për përpunim të qumështit. Një nga thertoret, një fabrikë për përpunim të qumshtit, importon lëndën e parë. Gjithashtu ekziston edhe një fabrikë për përpunimin e leshit. Bletaria është një sektor i suksesshëm si rezultat i kushteve të mira klimatike, ajrit të pastër dhe florës së pasur. Pa kemikalie dhe pesticide, mjalti është i cilësisë shumë të lartë. Numri i bletarëve është shtuar në vazhdimësi si rezultat i trajnimeve dhe investimeve, duke përfshirë edhe investimet e donatorëve. Në vitin 2002 kanë qenë 12 bletarë me rreth 800 koshere, në vitin bletarë me 1600 koshere dhe në vitin bletarë me 2100 koshere. Një shoqatë e bletarëve ofron trajnime dhe prodhim të mjaltit që vlerësohet të jetë diku kg në vit, dhe 740 kg dyll bletësh. Terreni është i mirë për kultivimin e frutave dhe lajthive, aktualisht ato rriten në mënyrë të egër në natyrë. Sidoqoftë, përkundër kushteve klimatike të përshtatshme për këtë lloj kultivimi, aktualisht nuk ka mundësi për kultivim komercial të tyre. Rajoni është gjithashtu i pasur me bimë mjekësore, aromatike dhe bimë të tjera të rëndësishme për industrinë farmaceutike, ushqimore dhe kozmetike. Aktualisht është një kompani e angazhuar në promovimin e barishteve (bimëve mjekësore) erëzat dhe frutat e terura. Këto ndërmarrje blejnë lëndën e parë kryesisht nga gratë dhe të rinjtë të cilët i mbledhin bimët mjekësore dhe erëzat në natyrë. Një vlerë minimale u shtohet bimëve mjekësore dhe erëzave me terjen dhe paketimin e lëndës së parë para dërgimit te klientët. Prodhimtaria e drithërave Llojet kryesore të drithërave që rriten janë: gruri (96.5 hektarë të kultivuar në vjeshtë 2009) elbi (45 hektarë në pranverë 2010), tërshëra (40 hektarë në pranverë 2010), thekra (45 hektarë në vjeshtë 2010). Shumica e fermerëve kultivojnë patate (60 ha në pranverë 2010), e cila varësisht nga reshjet dhe lokacioni arrin prej kg/ha. Patatet si dhe perimet tjera rriten për konsum familjar. Ekoturizmi Sektori i ekotorizmit është një nga potencialet kryesore për zhvillim të komunës. Ekzistojnë një sërë atraksionesh të ekoturizmit me potenciale për zhvillim të mëtejmë duke përfshirë peshkatarinë rekreative, ecjen, alpinizmin, florën dhe faunën për t u studiuar nga entuziastët e natyrës. 21

22 Megjithatë, aktualisht objektet për të përfituar nga turizmi janë të kufizuara. Nuk ka eksursione të organizuar për në Dragash, hotelet lokale janë të pamjaftueshme, kështu që ka shumë pak vende për të qëndruar në nivel lokal dhe popullsia nuk është e trajnuar apo edhe e vetëdijshme për mundësitë në ngritjen e shërbimeve turistike në shkallë të vogël. Zejtaria Femrat e Dragashit kanë qenë tradicionalisht të angazhuara në qëndisje, thurje dhe qepje dhe janë bërë përpjekje që përmes disa programeve të paraqiten në treg këto aftësi dhe produkte. Megjithatë, ekziston nevoja për të përmirësuar aftësitë e grave në nivelin lokal si dhe cilësinë e projektimit dhe të produkteve të ofruara, pasiqë tregu për artizanatet tradicionale është i kufizuar. Çështjet që ndikojnë në zhvillimin ekonomik Bujqësia Siç është përshkruar më lartë, aktivitetet kryesore ekonomike në Dragash janë forma të ndryshme të bujqësisë dhe si të tilla zhvillimi i aktiviteteve bujqësore do të ketë efekte të gjëra. Vlerësohet se rreth 80% e artikujve ushqimorë në Kosovë janë të importuar. Kjo është jo vetëm për shkak të prodhimit të pamjaftueshëm të ushqimeve vendore por edhe për shkak të një perceptimi se ushqimi i importuar është i një cilësie më të mirë. Ka një numër të standardeve ndërkombëtare për industrinë e përpunimit të ushqimit. Këto standarde janë të drejtuara nga tregu pra, tregu është ai që vendosë nëse një standard i veçantë është i nevojshëm. Deri tani kjo nuk është një kërkesë në Kosovë për shitjen e produkteve ushqimore që ato të jenë në përputhje me një standard të veçantë, por kjo kërkesë është futur në IRJ të Maqedonisë, për shembull dhe është e nevojshme përputhshmëria me standarde dhe certifikim për eksportet e produkteve ushqimore dhe produkteve tjera bujqësore. Shikuar në sektorin e qumështit dhe në diferencën ndërmjet dy industrive kombëtare në Kosovë dhe për shembull atë të Sllovenisë, dallimi është i një çështjeje të shkallës operacionale dhe nivelit të teknologjisë. Gati 85 për qind e prodhimit të qumështit si lëndë e parë në Slloveni rrjedh nëpër përpunues të qumështit industrial. Në Kosovë përqindja e qumështit të papërpunuar i cili rrjedhë nëpërmjet përpunuesve industrial është rreth 30 për qind dhe në Dragash është 15%. Normalisht në Dragash qumështi si dhe djathi i Sharrit shiten në temperatura të dhomës. Pjesa më e madhe e këtij prodhimi është i përpunuar nga fermerët e vegjël dhe për një pjesë të vogël, nga dy përpunues të qumështit. Kjo situatë në Dragash nuk është ndryshe nga Sllovenia që ka qenë 30 vjet më parë ose SHBA-të dhe vendet e BE-së 100 vjet më parë. Siç është përshkruar më lart, ka një potencial të madh zhvillimi për veprimtari bujqësore në Dragash sidomos në blegtori dhe në prodhime dhe produktet e lidhura me të. Aktivitete të tjera bujqësore përfshijnë bletarinë dhe prodhimin e mjaltit dhe një numër i madh i familjeve plotësojnë të ardhurat e tyre duke mbledhur barëra në pyll për ekstrakt dhe shitjen e tyre te ndërmjetësit. Megjithatë, me natyrën e fragmentuar të vendbanimeve të shpërndarë në 36 fshatra dhe mungesën e informacionit të përditësuar dhe këshillave për fermerët, ka nevojë për sigurimin e mbështetjes në një numër fushash si në: 22

23 Rritjen e kafshëve, zgjedhjen e racave dhe ushqimeve të duhura Përpunimin e produkteve bujqësore dhe prodhimtarinë paketimin deponimin e mbeturinave menaxhimin e burimeve ujore marketingun dhe shpërndarjen standardet për sigurinë ushqimore dhe higjienën shfrytëzimin e nënprodukteve përpjekjet e përbashkëta (bashkëpunuese) për ofrim të informacioneve bujqësore dhe në fushën e tregut, transportit, ushqimeve, marketingut, etj Burimet pyjore në Kosovë kanë qenë të mbieksploatuara për një periudhë të gjatë kohore, duke rezultuar me humbje të konsiderueshme të kapitalit dhe mundësive për punësim. Megjithatë, ky fenomen nuk është shumë i pranishëm në Komunën e Dragashit. Edhepse i pranishëm në një sasi të vogël, prerja e pakontrolluar e drunjëve ka shtuar rrezikun e erozionit në zonat malore. Faktorët mjedisorë që vënë presion mbi pyjet përfshijnë: (1) prerjen e paligjshme të drunjëve, (2) sëmundjet dhe dëmtuesit, (3) cilësinë e dobët të strukturës së pyjeve, (4) përdorimin e pamjaftueshëm të kapaciteteve të tokës pyjore, (5) zbatimin e pamjaftueshëm të masave të pylltarisë. Toka është lënë djerrë për shkak të mungesës së përfitimit të ndjekur nga mungesa e inputeve. Mungesa e fitimit është ndikuar nga kufizimet në qasjen dhe shumëllojshmërinë e kufizuar të tregjeve. Tregjet e vetme të mallrave të përziera janë në qytetin e Dragashit dhe në Bresanë, të dy mbahen nga një herë në javë. Ekziston një nevojë për të paktën një treg të fokusuar në blegtori pasi që kjo zonë është shumë e varur nga blegtoria. Për më tepër, ka kufizime në transport, dmth. pengesa në arritjen e mallrave në treg për shkak të infrastrukturës së pazhvilluar rrugore. Çështjet mjedisore përbëjnë edhe djegien e fushave, një praktikë që është përhapur gjerësisht dhe e cila ndikon në cilësinë e tokës bujqësore. Një praktikë tjetër negative lokale, e cila ndikon në mjedis, është dëmtimi i bimëve gjatë grumbullimit të bimëve mjekësore gjë që mund të rrezikojë rritjen e këtyre bimëve në të ardhmen. Vlerësimet e trajnimit, të tregut dhe standardet e cilësisë në mbledhjen e bimëve mjekësore mund të rrisin rentabilitetin e këtij aktiviteti dhe të sigurojnë qëndrueshmëri. Aktivitetet ekonomike jobujqësore Siç u tha më herët, nuk ka shumë punë zyrtare në Dragash dhe gjithashtu ka shumë pak ofrues të trajnimeve. Kjo është një sfidë e veçantë për aktivitetet e zhvillimit ekonomik, pasiqë të gjitha projektet e zhvillimit duhet të mendojnë për komponentin e trajnimit në vet projektin e zhvillimit. Por, siç është e cekur më lartë, drejtuesit kryesorë të zhvillimit ekonomik në Dragash pritet të jenë forma të ndryshme të bujqësisë dhe pylltarisë së bashku me një shtim të pritshëm në turizëm. Kjo përsëri do të nënkuptojë se aktivitetet jobujqësore ekonomike do të jenë të lidhura me këto aktivitete kryesore dhe si e tillë, të jetë e ndërlidhur në forma të ndryshme të agropërpunimit si dhe aktivitetet që lidhen me zhvillimin e turizmit. 23

24 Dy çështje kryesore duhet të mirren parasysh për agropërpunimet, që do të thotë përmirësimin e cilësisë në gjithë zinxhirin bujqësor të vlerës së shtuar, që nga fermeri e deri te konsumatori dhe çështja e furnizimeve të përshtatshme dhe të besueshme të jetë në dispozicion. Pasi që shumica e fermave janë të shkallës së vogël apo edhe ferma në mbijetesë, ekziston një nevojë urgjente për të mbështetur dhe zhvilluar përpjekjet bashkëpunuese dhe tregjet lokale për të siguruar një furnizim koherent të mallrave si dhe përmirësimin e cilësisë së mallrave të prodhuara. Vetëm atëherë kur prodhime të përshtatshme lokale janë në dispozicion, si në aspektin e sasisë dhe cilësisë, agroindustria do të jetë në gjendje të zhvillohet dhe të krijojë vende të reja pune. Kjo përsëri kërkon që të sigurohet mbështetje në të gjitha nivelet, nga niveli i fermës e deri te transportimi dhe tregëtimi i mallrave. Mbështetja është e nevojshme në një numër të niveleve, përfshirë: nivelin e gjerë komunal në përgatitjen e një plani të përgjithshëm të marketingut për sektorin e bujqësisë në komunë dhe për të identifikuar blerësit e mundshëm të prodhimit bujqësor dhe produkteve nivelin e industrisë, në përgatitjen e qumështoreve lokale dhe thertoreve në përmirësimin e cilësisë nivelin e fermës, në përgatitjen e fermave individuale për prodhimin e produkteve cilësore nivelin e fshatit, në mbështetje të veprimeve të përbashkëta bashkëpunuese për transportin e mallrave, rritjen e produkteve ushqimore të kafshëve, deponimin e mbeturinave, etj nivelin komunal, në krijimin e një njësie të informacionit, të aftë për të siguruar informacion bujqësor në nivel ferme mbi çmimet dhe për prodhimet, si dhe të funksionojë si një kalendar për ngjarje të fshatit duke lehtësuar ndërveprimet brenda fshatit. Lidhur me turizmin dhe aktivitetet e lidhura me të, këto janë në një masë të madhe embrionale në Dragash - por me një potencial të madh për zhvillim, pasiqë Parku Kombëtar i Maleve të Sharrit do të themelohet. Aktivitetet e rekomanduara për të ardhmen Hartimi i një strategjie të qëndrueshme Ekoturizmi Shfrytëzimi i tokës dhe ndikimi mbi natyrën (shtigje, kampe, infrastruktura) Përdorimi i tokës për aktivitetet e jetesës tradicionale Mbeturinat dhe mbrojtja e burimeve natyrore Lidhja me rrugët për në Prizren, Shtërpce, Maqedoni, Shqipëri Zhvillimi i një marke konsistente Shënimi dhe mirëmbajtja e shtigjeve për ecje Trajnimi i ciceronëve lokal për të ofruar turne dhe përmirësimin e aftësive të gjuhës angleze Promovimi i kulturës dhe traditës Mundësitë e bujtinave me mëngjes Marketingu i Dragashit si destinacion turistik Informacioni turistik Pasiqë tash nuk ka turizëm të vërtetë në Dragash ky zhvillim do të kërkojë marketing të mirë të kombinuar me përgatitjen e popullatës lokale për pranimin e turistëve. Nuk ka nevojë për t u angazhuar në aktivitetet e marketingut për sa kohë që rajoni nuk ka asgjë për të ofruar për treg. Kjo do të kërkojë një veprim të dyfishtë i cili nga njëra anë siguron që objektet turistike, të tilla si banesa, hotelieria dhe objektet e tjera të jenë të zhvilluara në aspekt vendi, ndërsa në të njëjtën kohë të sigurohet marketing efektiv i objekteve të tilla. 24

25 Vet atraksionet e Maleve të Sharrit, nuk do të jenë të mjaftueshme për të zhvilluar turizmin në një sektor të krijimit të punëve. Turistët e mundshëm duhet të udhëzohen rreth atraksioneve nëpërmjet qasjes dhe të infrastrukturës, në formën e shtigjeve për ecje, mundësitë e peshkimit, kampeve dhe gjëra të tjera për t u zhvilluar. Popullata lokale pastaj duhet të përfshihet në trajnime për ofrimin e shërbimeve turistike si zhvillim të strehimit, hotelieri (ndoshta duke shtuar vlerë për traditën e shkëlqyer lokale), udhërrëfim,, etj Pasi që tregu për turizëm në zonën e Sharrit do të jetë i specializuar dhe pasi që ajo do të marrë kohë për t u zhvilluar në një numër të konsiderueshëm të turistëve që vijnë në Dragash, marketingu duhet të jetë shumë selektiv dhe i përqëndruar në shënjestër. Ekziston nevoja për një program për t i zhvilluar në mënyrë efektive të dy anët e turizmit në të njëjtën kohë, atraksionet dhe objektet dhe marketingun e rajonit si të tillë. Punimet artizanale janë në një masë të lidhura me turizmin, por gjithashtu mund të jenë një veprimtari ekonomike në vetvete. Në veçanti gratë e Dragashit kanë qenë tradicionalisht të angazhuara në qëndisje, qepje dhe thurje. Megjithatë, tregu për produktet artizanale tradicionale është i kufizuar, por aftësitë mund të kombinohen me dizenjatorë më modern. Ekziston nevoja për të zhvilluar një program për paraqitjen e aftësive të punëtorëve të artizanateve lokale dhe për të shikuar nëse mund të themelohet një lidhje me dizenjatorët modern. Ekzistojnë dizenjatorë dhe një shkollë dizajni në Prishtinë dhe gjetiu në Kosovë, të cilët mund të jenë në gjendje të përdorin aftësitë artizanale të Dragashit në prodhimin e dizajneve të tyre, dhe si të tilla, artizanatet lokale mund të jenë një kontribues i rëndësishëm për zhvillimin ekonomik lokal. Kjo përsëri do të kërkojë organizim dhe koordinim në të dy nivelet lokale, duke siguruar që gratë e Dragashit janë të gatshme, të interesuar dhe të afta për të marrë pjesë në një program të tillë dhe sa i përket komponentës së turizmit, nevojitet një program shumë selektiv dhe i specializuar në marketing. Një program i tillë gjithashtu mund të kërkojë që trajnimi të jetë në dispozicion në rajonin e Dragashit për t u lejuar grave që t i përmirësojnë aftësitë e tyre, nëse bëhen kërkesa të veçanta. Arsimi Gjendja Aktuale Komuna e Dragashit ka 12 shkolla fillore 11 prej të cilave kanë edhe klasë parashkollore, një shkollë të mesme dhe një tjetër për nxënës me nevoja të veçanta. Në vitin 2012, kanë qenë rreth 5,000 nxënës të përfshirë arsimin fillor të ulët dhe të mesëm, 326 mësimdhënës dhe 63 punëtorë administrativ. Në arsimin e mesëm janë të përfshirë 950 nxënës dhe 69 mësimdhënës dhe 9 punëtorë administrativ. Janë 35 femra të punësuara në sektorin e arsimit, shumica janë mësimdhënëse në arsimin fillor. Të dhënat e mbledhura në vitin 2012 tregojnë se ka pasur përmirësime në përfshirjen e vajzave në shkollim. Nga klasa 6-9, 53% janë meshkuj dhe 47% femra. Në shkollën e mesme në Dragash, 63% të nxënësve janë meshkuj dhe 37% femra. 25

26 Disa fshatra kanë dy sisteme arsimore, sistem kosovar dhe sistemi paralel të mbështetur nga Serbia. Ngjashëm si në vendet tjera në Kosovë, një numër i mësimdhënës nuk kanë trajnime formale përveç shkollimit të mesëm, edhepse kualifikimet e tyre po përmirësohen vazhdimisht ende ekziston nevoja për mësimdhënës të kualifikuar për lëndë të veçanta. Të gjitha shkollat kanë nevojë për investime për përmirësimin e infrastrukturës dhe për materiale arsimore, si: libra, video-projektorë, harta dhe pajisje tjera për shkollë në veçanti për kabinete të biologjisë, muzikës, fizikës, shkencave shoqërore dhe informatikës. Sfidat dhe investimet e nevojshme Në shkollat fillore dhe të mesme, investimet në trajnimin e mësimdhënësve si në lëndë ashtu edhe trajnime pedagogjike, dhe në infrastrukturën shkollore dhe pajisje që do ta përmirësojë në masë të madhe arsimin e ofruar dhe si të tilla gjithashtu tërheqin më shumë nxënës për të vazhduar shkollimin. Në mënyrë të veçantë ka nevojë për programe, të cilët promovojnë shkollimin e vajzave pas moshës 14 vjeçe dhe inkurajojnë vajzat dhe familjet e tyre për të vazhduar arsimimin e tyre. Kjo mund të jetë në formën e bursave të veçanta për vajzat, shpërblime të ofruara për vazhdim të shkollimit dhe apo shpërblime të ofruara për studentët më të mirë duke ua mundësuar atyre që të vazhdojnë arsimimin. 26

27 Ka nevojë për futjen e trajnimit për lëndët të cilat janë të reja për Dragashin. Kjo mund të jetë në lidhje me rritjen e parashikuar në turizëm ku shkollat profesionale aktualisht nuk kanë në dispozicion formë të trajnimit për udhërrëfyes, gatim, kamerierë, apo aftësime tjera të nevojshme. Kjo mund të jetë në lidhje me përmirësimin e cilësisë së ushqimeve të prodhuara në Dragash ku ka një nevojë për teknikë të ushqimit, teknikë veterinare, objekte laboratorike, etj. Përderisa nevoja për përmirësimin e arsimit fillor dhe të mesëm dhe përmirësimin e qasjes në arsim të vajzave është e qartë, përmirësimi i trajnimeve profesionale duhet të koordinohet me programet e tjerë të zhvillimit në Dragash. Kështu, një investim në sistemin e arsimit do të ketë efekt shumë më të thellë për zhvillimin social dhe ekonomik. Ajo është gjithashtu e rëndësishme për të përfshirë punëdhënësit në Dragash në ndonjë program për përmirësimin e formimit profesional, pasiqë kontributi dhe nevoja e tyre për staf të trajnuar do të ketë një efekt të rëndësishëm mbi mundësitë e punësimit për ata që mbarojnë shkollën. Shëndetësia Gjendja aktuale Në komunën e Dragashit gjendet një Qendër Kryesore e Mjekësisë Familjare (në qytezën e Dragashit me shërbim 24 orësh), 5 Qendra të Mjekësisë Familjare dhe 8 Ambulanca. Kriteret për të vendosur dhe pajisur me personel një Qendër të Mjekësisë Familjare apo Ambulancë janë: - Ambulanca për banorë - Qendra e Mjekësisë Familjare për banorë - Qendra Kryesore e Mjekësisë Familjare për banorë - 1 mjek dhe 2 teknik mjekësor për banorë Si rezultat i kufizimeve buxhetore jo të gjitha fshatrat kanë qendra shëndetësore. Megjithatë është kryer një ushtrim i zonimit për të siguruar që të gjitha fshatrat janë të mbuluar me shërbime nga qendrat ekzistuese. Dragashi ka 14 mjekë (të gjithë meshkuj), 31 infermierë, 5 mami, 1 pediatër, 1 gjinekolog, 1 radiolog, 5 dentistë, 4 teknik dhëmbësh dhe 6 teknik laboratori, 4 farmacist dhe popullsi prej 33,997 banorësh. Pra në përputhje me politikën shëndetësore të Kosovës, Dragashi plotëson standardet e kujdesit shëndetësor të aspektit personelpacient, edhepse me një raport gjinor të çekulibruar fortë sa i përket mjekëve. Sipas treguesëve për cilësinë e shërbimeve dhe të shëndetit të popullsisë, që nga viti 2009 shërbimet mjekësore në komunë janë përmirësuar dukshëm. Në vitin 2009 mortaliteti në lindje ishte 0%, mortaliteti i foshnjave 0.6% dhe shkalla e imunitetit në Dragash ishte më e larta në Kosovë. Ekzistojnë shërbime përmes të cilave ofrohen edukimi shëndetësor dhe planifikimi familjar dhe se dështimet spontane të shtatzënisë dhe shtatzënitë e padëshiruara janë në rënie. Shkalla e sëmundjeve ngjitëse është ulër në 858 raste të regjistruara në vitin 2009 që është shumë e ulët në krahasim me komunat tjera. Shërbimet kryesore të cilat ofrohen në Qendrën Kryesore të Mjekësisë Familjare janë: shërbimi i shëndetit familjar, pediatria, gjinekologjia, shërbimi dental, emergjenca, diagnostika dhe furnizimi me barna. Për çdo muaj punëtorët vijojnë ligjëratat përsëritëse nga ekspertët lokal dhe kombëtar. Edhe pse janë bërë përpjekje të vazhdueshme për të përmirësuar shërbimet e shëndetësisë, sistemi i shëndetësisë ka nevojë për disa investime në infrastrukturë, staf, mjete pune dhe materiale. Nuk ka mjeke prandaj kjo shkakton vështirësi për gratë në qasjen e shërbimeve gjinekologjike pasiqë në qytezën e Dragashit gjindet vetmëm një gjinekolog. Pastaj, janë vetëm dy mjekë pediatër për gjithë komunën. Qasja në medikamente është gjithashtu një çështje edhe pse Ministria e Shëndetësisë furnizon me barna, ato nuk janë të mjaftueshme për t i përmbushur nevojat e popullsisë. 27

28 Sfidat dhe investimet e nevojshme Ofrimi i shërbimeve shëndetësore për një komunitet të shpërndarë siç është territori i Dragashit është një sfidë në vete. Me një popullsi prej 33,997 banorë që jetojnë në 35 fshatra në terren malor, vetëm ofrimi i shërbimeve bazë shëndetësore për njerëzit kërkon shumë burime dhe organizim. Programe për femrat për t i inkurajuar që të ndjekin një karrierë mjekësore dhe programe për tërheqjen e më shumë mjekeve dhe infermiereve në Dragash Programe për ngritjen e vetëdijes për të minimizuar përhapjen e sëmundjeve ngjitëse Një studim i fizibilitetit për vlerësimin e mundësisë për ngritjen e shërbimeve shëndetësore të bazuara në internet. Mjedisi Ndërsa, numrat tregojnë se shërbimet shëndetësore në Dragash janë brenda kërkesave kombëtare për mjekët, infermieret dhe klinikat, këto shifra nuk përputhen me përbërjen reale të popullsisë, e cila është me një shumicë të grave. Për këtë arsye investime të mëtejshme në sistemin shëndetësor në Dragash janë të nevojshme, në veçanti në fushat e mëposhtme: Pajisje moderne si për qendrën kryesore shëndetësore në Dragash ashtu edhe për qendrat lokale shëndetësore si në aspektin e pajisjeve mjekësore, ashtu edhe në formën e pajisjeve të komunikimit dhe mediave Përqëndrim të përmirësimit për shëndetin e grave, në veçanti për shëndetin riprodhues Gjendja aktuale Rajoni rreth Dragashit është i pasur me bukuri mahnitëse natyrore. Ajo është vendndodhja e Maleve të Sharrit me peizazhet e tyre të bukura dhe lugina dhe ka liqene, pyje të mëdha, burime të ftohta dhe lumenj. Vegjetacioni është ende i pasur dhe i llojllojshëm dhe rajoni është i pasur me burime ujore. Siç u përmend më lart, ka plane të vazhdueshme për krijimin e një rezervati natyror rreth komunës së Dragashit duke mbuluar jo vetëm Kosovën por edhe vendet fqinje. Rezervati i Maleve të Sharrit pritet të përfshijë Parkun Sharr në Kosovë, Mavrovën në Maqedoni dhe Parkun e Korabit në Shqipëri. Kjo është një zonë me bukuri mahnitëse natyrore dhe me ajër të pastër dhe të freskët (për shkak të industrisë së pazhvilluar dhe nivelit të ulët të urbanizimit). Edhe pse Dragashi është i vendosur në një rajon malor vetëm 11-15% e territorit është i mbuluar me pyje, me pjesën më të madhe të territorit që përdoret për bujqësi të gjerë, kryesisht kullosa. Të dhënat ekzistuese të burimeve pyjore në Dragash tregojnë për specie të rëndësishme për biodiversitetin e Pinus heldreichii (pisha boshnjake) e cila gjindet në Koritnik. Specie të tjera të drunjëve të pranishëm janë ahu, dushku, mështekna, bredhi, pisha e zezë. Produktiviteti i pyllit është i mirë, por mund të përmirësohet nëse bëhet menaxhim i duhur i cili mund të kontribuojë në ekonominë lokale, punësim dhe biodiversitet. 28

29 Territori i Dragashit si tërësi është një ekosistem i veçantë, i përbërë nga toka pjesërisht e egër, pjesërisht e kultivuar dhe e pasur me biodiversitet. Përfshirja e tij në Parkun Nacional planifikuar Nacional do të ndikojë në mënyrë vendimtare në zhvillimin e Dragashit, duke përfshirë mënyrën se si është menaxhuar toka jobujqësore si dhe të ketë një ndikim të madh në atë se si është zhvilluar bujqësia dhe se si janë shfrytëzuar burimet natyrore. Megjithatë dhe fatkeqësisht, ekziston ndërgjegjësim i kufizuar shoqëror për mbrojtjen e mjedisit duke çuar në ndotjen e përhapur. Mbeturinat e ngurta hedhen në gjithë lumenjtë, hapësirat publike dhe fushat, ndërsa sasi të mëdha të mbetjeve të ndërtimtarisë hidhen përgjatë lume njve dhe rrugëve në deponi të paligjshme. Disa burime të ujit janë të ndotura dhe uji i pastër i pijshëm është i pamjaftueshëm kurse rezervuarët e ujërave janë në gjendje të keqe dhe ujërat e zeza shkarkohen pa trajtim paraprak. Ndotja e ujit të rajonit dhe burimeve natyrore është e dëmshme për florën dhe faunën dhe për këtë arsye për tërë ekosistemin por edhe lehtëson zhvillimin dhe përhapjen e sëmundjeve.andaj, situata e tanishme nuk është në përputhje me asnjë strategji të ekoturizmit pasiqë degradimi i burimeve natyrore është i përhapur gjerësisht dhe shkatërron bukurinë natyrore. Pasiqë popullata në Dragash në masë të madhe nuk është në dijeni për rreziqet e ndotjes dhe efektet që do të ketë jo vetëm 29

30 në formën e tanishme të jetesës por edhe se si ajo do të ndikojë në iniciativat e planifikuara, të tilla si turizmi, janë duke ndodhur praktika të paqëndrueshme në të gjitha dimensionet e sjelljes shoqërore. Ekziston ndërgjegjësim i kufizuar ose nuk ka fare ndërgjegjësim në mesin e përfituesve lidhur me atë se pse është e rëndësishme që të ndryshojë ky trend apo se burimet më të çmuara dhe tani të bollshme natyrore të vendit janë në rrezik. Edhepse ndotja e ajrit nuk është aktualisht një problem i madh praktikat aktuale potencialisht mund të shkaktojnë ndotjen e ajrit, si djegia e karburantit dhe e mbeturinave. Pasiqë nuk ka një sistem të duhur të menaxhimit të pyjeve në vend, pyjet janë të degraduara dhe të mbishfrytëzuara pasiqë njerëzit i përdorin për çfarëdo që ata mund të gjejnë në to, bimë, pyje, etj, edhepse prerje ilegale të organizuara deri më tani nuk janë duke ndodhur. Shpopullimi i rajonit të Dragashit është gjithashtu një kërcënim për mjedisin. Edhe pse shpopullimi njerëzit që e kanë lënë Dragashin për të kërkuar një jetesë diku tjetër - do të çojë në më pak njerëz që do të ndotin zonën, kjo gjithashtu paraqet një kërcënim për mjedisin, pasi shpopullimi mund të çojë në menaxhim më të paktë të burimeve të tokës. Edhepse mjedisi mund të ketë potencial për zhvillim të energjisë së erës dhe ujit dhe mbase shfrytëzim të përmirësuar të biomasës, ka mungesë të investimeve në sektorin e energjisë dhe mungesë të ekspertëve në këtë fushë. Sfidat dhe investimet e mundshme Investimi në mjedis në Dragash nuk është vetëm një përfitim në nivel lokal, por siç është treguar në shumë vende investimi në përmirësim të mjedisit ka efekt të gjërë. Kjo përmirëson jetën lokale dhe kushtet e jetesës dhe ndihmon në minimizimin e rreziqeve të shëndetit në nivel lokal. Por, investimet mjedisore kanë edhe efekte ndërkufitare jo vetëm për të siguruar kushte më të mira për mjedisin por edhe si projekte demonstruese për vendet fqinje. Investimet në mjedis hapin mundësi për përfitime ekonomike si në formë të përmirësimit të turizmit ashtu edhe në formën e investimeve të mundshme në teknologji të gjelbër dhe në tokë të gjelbër si dhe në praktikat e menaxhimit të pyjeve e të ujit. Për të filluar dhe për të vazhduar me praktikat mjedisore të pastrimit dhe të mirëmbajtjes në Dragash është e rëndësishëme që të ngritet vetëdija e popullatës lokale për problemet e ndotjes dhe për të prezantuar praktika të qëndrueshme të mjedisit për bujqësi, pylltari, prodhim dhe në përgjithësi të jetesës së përditshme. Kjo përfshinë praktikat e ngritjes së vetëdijes dhe të qëndrueshmërisë për hedhjen e mbeturinave, trajtimin e tyre, të ujit, bujqësinë dhe praktikat bujqësore duke përfshirë edhe djegien e mbetjeve në fusha dhe të mbeturinave të kafshëve dhe në përgjithësi ruajtjen e kafshëve, bimëve dhe specieve pyjore. Pjesë të një programi të tillë mund të përfshijnë praktika të ripyllëzimit, për shembull përmes aksioneve Mbjell një fidan për fëmijët e shkollave dhe aktivitetet shkollore për pastrimin e mjedisit. Angazhimi i të gjithë fshatrave apo qyteteve në programe të pastrimit kanë rezultuar të suksesshme në vende të tjera, shpesh duke qenë pjesë e tregjeve lokale apo ditëve festive. Një program i tillë masiv ka shumë gjasa që të marrë formën e një veprimi të dyfishtë ku një pjesë është për rritjen e vetëdijes së popullatës për rreziqet e ndotjes kurse pjesa tjetër për të siguruar alternativa ndaj praktikave të ndotjes, të përdorura sot. Njerëzit nuk do ta ndalojnë hedhjen e mbeturinave nëse nuk ka një alternativë të paraqitur për këtë praktikë apo nëse nuk ndalohet përdorimi i lumenjve si vende për hudhjen e mbeturinave përveç rasteve kur alternativat janë në dispozicion. Mundësisht, veprime të tilla duhet të përfshijnë edhe masa ndëshkuese për ata që vazhdojnë me sjellje ndotëse. Disa nga këto investime janë investime të mëdha infrastrukturore në impiante, për shembull të trajtimit të ujit dhe do të paraqiten në fushën e infrastrukturës më poshtë. 30

31 Duke qenë pjesë e këtij parku nacional, Dragashi do të njihet menjëherë si një destinacion për turistë, që do të tërheqë investime në këtë sektor. Në vitin 2012 Projekti i UNDP-së në Dragash Ruajtja e Biodiversitetit dhe Menaxhimi i Shfrytëzimit të Qëndrueshëm të Tokës ka bërë një vlerësim mbi potencialin e energjisë diellore në Dragash. Burimet e erës, ujit dhe biomasës janë tashmë të pranishme në Dragash por nuk ka plane për mënyrën se si të shfrytëzohen burimet e tilla për të kontribuar në zhvillimin e qëndrueshëm lokal. Kjo përfshin vlerësimin e vendeve potenciale për parqet e erës dhe modelet e erës duke vlerësuar potencialin për krijimin e impianteve diellore fotovoltaike dhe hidrocentrale të vogla. Një vlerësim i tillë i energjisë për Dragashin duhet të përfshijë prodhimin e energjisë në fermë duke përfshirë edhe sugjerime se si të shfrytëzohet biomasa dhe burime të tjera në fermë për prodhimin e energjisë. qytetarëve, si për nga cilësia ashtu edhe nga sasia, sepse sistemet janë vjetëruar dhe dëmtuar ndërsa kërkesa për ujë është rritur. Në përpjekje për të përmirësuar situatën e furnizimit me ujë në 15 fshatra dhe në qytezën e Dragashit, Komuna e Dragashit ka inicuar një Projekt Madhor për furnizim me ujë. Projekti synon të sjell ujin e pijshëm nga Lumi Radesha, në një impiant trajtimi, ta mbledh atë në rezervarin qendror, mëpastaj ta shpërndajë sipas gravitetit në 16 rezervaret kryesore të lokaliteteve të targetuara. Në vitin 2012, Projekti i UNDP-së në Dragash, pëkatësisht një ekip porfesionistësh kanë punuar një Master Plan për ujë dhe kanalizim për Komunën e Dragashit. Shërbimet themelore dhe infrastruktura Gjendja aktuale Përderisa në komunën e Dragashit ofrohen shërbimet themelore publike si uji, energjia elektrike, grumbullimi i mbeturinave dhe infrastruktura si rrugët dhe telekomunikacioni prap se prap këto shërbime janë joadekuate dhe për më tepër të shpërndara në mënyrë jo të barabartë ndërmejt fshatrave. Uji është një nga pasuritë më të mëdha të komunës. Ekzistojnë sisteme të ndryshme të ujësjellësit në qytezën e Dragashit dhe në disa vendbanime të tjera. Kompania regjionale e ujit Hidroregjioni Jugor në Komunën e Dragashit i ofron shërbime vtëm qytezës së Dragashit dhe fshatit Pllavë. 34 fshatrat tjerë kanë sistemet e tyre të furnizimit dhe kryesisht furnizohen nga burimet. Kapaciteti i sistemeve furnizuese të ujit në disa fshatra nuk i plotëson nevojat e Si rezultat i analizave tё ujit tё pijshёm nga Instituti Kombëtar për Shëndetin Publik, kontaminimet mikrobiologjike tё ujit janё identifikuar nё kёto fshatra: Brrut, Bellobrad, Leshtan, Kukulanë, Kuklibeg, Kosavë dhe Dragash dhe ndotje kimike nё: Bellobrad dhe Zlipotok. Aktualisht, afër fshatit Kapre, është duke u ndërtuar një impiant për trajtimin e ujërave të zeza. Në këtë impiant do të lidhen fshatrat Kuk, Kosavë dhe Kapre; me numër të banorëve 4,253 ose rreth 10% e popullsisë së komunës. Impianti i trajtimit do 31

32 të ndaloj ndotjen që shkarkohet nga këto fshatra dhe arrin pikën akumuluese 1 (lumin e Bellobradit) të skemës së hidrocentralit të Zhurit, dhe do të ndihmoj në ruajtjen e cilësisë së ujit. Në anën tjetër ujërat e zeza të fshatrave tjerë shkarkohen në lumenjtë më të afërt. Shërbimet e grumbullimit të mbeturinave ofrohen në qytezën e Dragashit, 17 (nga 19) fshatra të Opojës dhe në 3 (nga 16) fshatra të Gorësrajonin e Opojës i cili ka 19 fshatra por ekziston vetëm një deponi legale e mbeturinave. Janë 15 fshatra, që përbëjnë 35% të popullsisë që nuk kanë qasje në mbledhjen e mbeturinave. Edhepse sistemi i furnizimit me energji elektrike mbulon gjithë komunën, ai është i vjetër 60 vjet dhe ka nevojë për rinovim dhe përmirësim. Ndriçimi publik ofrohet vetëm në qytezën e Dragashit (jo në tërë qytezën) dhe në disa fshatra. Sistemi i telefonisë fikse është prezent vetëm në tri vendbanime dhe në qytezën e Dragashit; në përgjithësi vetëm 8% e popullsisë kanë telefoni fikse. Telefonia mobile pothuajse e mbulon gjithë territorin. Shërbimet postare ofrohen në qytezën e Dragashit dhe në katër vendbanime të tjera. Shërbimet bankare ofrohen vetëm në qytezën Dragashit. Të gjitha vendbanimet lidhen me rrugën kryesore por në disa nga fshatrat mund të shkohet vetëm përmes rrugëve të pa asfaltuara. Shumë fshatra nuk kanë qasje në ndonjë formë të transportit publik dhe janë krejtësisht të varur nga makina për çdo formë të transportit. Eshtë e panevojshme të thuhet, por jo shumë njerëz në fshatra janë në gjendje të kenë një makinë në dispozicion të tyre. Janë ndërmarrë disa aktivitete për pastrimin e mbeturinave në disa fshatra dhe përgjatë disa rrugëve dhe është bërë pastrimi i mbeturinave nga lumenjtë. Sistemi për furnizim me rrymë elektrike ekziston në gjithë komunën e Dragashit. Komuna e Dragashit ka qenë një nga rajonet e para rurale në Kosovë që është furnizuar me rrymë elektrike. Energjia elektrike furnizohet nga KEK-u, por jo në sasi të mjaftueshme dhe me cilësi të dobët që nuk përmbushë nevojat aktuale të popullatës, e aq më pak për të mundësuar ndonjë rritje të ndjeshme të aktivitetit ekonomik. Sfidat dhe investimet e mundshme Investimet në infrastrukturë shpesh mund të jenë masive dhe studimet e fizibilitetit janë vendimtare për të shmangur gabime të kushtueshme në investime. Megjithatë, investimet në infrastrukturë janë gjithashtu një çelës për zhvillimin e potencialit social dhe ekonomik të rajoneve. Me një vetëdije në rritje në mbarë botën në çështje të veçanta në lidhje me mjedisin, zhvillimet kanë favorizuar zgjidhje të vogla dhe të përshtatura individuale për shumë çështje të infrastrukturës. Në disa raste, investimet e kushtueshme mund edhe të shmangen nëse zbatohet një ndryshim i sjelljes në mesin e popullatës. Në Dragash, për shkak të gjeografisë së shpërndarë dhe të vështirë, është thelbësor kreativiteti për të zgjidhur disa nga problemet e infrastrukturës në një mënyrë të përshtatshme, por me kosto efektive. Qasja në ujë të pastër është me rëndësi të madhe për çdo popullsi dhe si i tillë natyrisht edhe në Dragash. Një program për një vlerësim të plotë të furnizimit me 32

33 ujë dhe trajtim të ujit në komunën e Dragashit është i nevojshëm për të ofruar një pasqyrë të investimeve të nevojshme. Megjithatë, në fshatrat pa qasje në sistem të duhur të kanalizimit ose sistemet e ujit në dispozicion, do të duhej të identifikohen zgjidhje individuale. Programe të tilla për përmirësimin e sistemit të furnizimit me ujë do të përmirësojnë efektin e tyre duke u shoqëruar me fushata për ngritjen e vetëdijes dhe forma ë ttjera të fushatave, përfshirë komunitetet lokale dhe popullsinë në të dy investimet dhe në mobilizimin e burimeve lokale për menaxhim më të mirë dhe shfrytëzimin e rrjetit ekzistues. Sa i përket hedhjes së mbeturinave të ngurta nevojitet një sistem menaxhues i integruar për mbeturinat dhe ujërat e zeza. A ekziston mundësia për krijimin e një sistemi më të mirë dhe më të lirë të grumbullimit të mbeturinave? A është e mundur të përdoren mbeturinat në prodhimin e energjisë? A duhet që tarifat për grumbullimin e mbeturinave të mblidhen përmes taksave apo formave tjera të pagesave të detyrueshme? A ka dënime për hedhjen e mbeturinave dhe ndotje dhe a janë dënimet e tilla të zbatueshme? A është i mundur riciklimi i disa formave të mbeturinave dhe si duhet të organizohet? Transporti dhe infrastruktura rrugore është një fushë ku në të kaluarën Dragashi ka vuajtur nga mungesa e investimeve. Rrugët kudo kishin nevojë për përmirësim. Viteve të fundit situata është përmirësuar pasiqë komuna i ka përqendruar investimet e saj kryesisht në infrastrukturën rrugore dhe si rezultat i kësaj ka rregulluar dhe shtruar pjesën më të madhe të rrugëve që lidhin fshatrat e Dragashit me rrugën kryesore që çon në qytetin e Prizrenit. Përmirësimi i infrastrukturës rrugore duhet të vlerësohet tërësisht sa i përket përfitimeve që mund të rrjedhin nga përmirësimi i rrjetit rrugor. Investimet në infrastrukturën rrugore duhet të shihen në funksion të planeve të zhvillimit për komunën e Dragashit dhe nevojën e parashikuar për investime të tilla. Kjo do të thotë se plani për përmirësimin e mëtejshëm të infrastrukturës së transportit duhet të marrë parasysh zhvillimet e mundshme ekonomike dhe nevojën për përmirësimin e infrastrukturës për transportin e mallrave, për shembull nga përmirësimi i bujqësisë apo nevojat e infrastrukturës nga rritja e turizmit, duhet që Dragashi ta marrë statusin e parkut nacional. Çdo investim i planifikuar në objekte turistike apo në njësi më të mëdha ekonomike si impiante të përpunimit bujqësor etj. duhet të përfshihen në planifikimin e infrastrukturës së transportit. Në këndvështrimin pozitiv, është parë në vende tjera në Kosovë se kur shtohen aktivitetet ekonomike në një zonë, kompanitë e transportit janë të parat që reagojnë me investime. Qytetet, për shembull, ku investimet janë bërë në aktivitete të gjenerimit të punësimit, kanë parë përparësi të shtuar të kompanive private të autobusëve të cilat kanë ndërmarrë aktivitete të ofrimit të shërbimeve për qytetet e tyre. Kjo mund të ndodhë edhe në Dragash. Identiteti dhe trashëgimia kulturore Situata aktuale Dragashi është i pasur me trashëgimi kulturore dhe identitet. Traditat dhe vlerat kulturore janë të thella në shoqëri dhe manifestohen në mënyra të ndryshme. Ka, 33

34 për shembull, një numër ngjarjesh të cilat janë pjesë e identitetit të popullatës në komunën e Dragashit dhe që kanë vlera të rëndësishme kulturore dhe shpirtërore. Disa shembuj janë dita e Shën Gjergjit (festë pagane), kremtimet e fejesave dhe martesave. Këto ngjarje janë të rëndësishme në jetën e Dragashit dhe gjatë festave të tilla barten veshje unike tradicionale të kësaj pjese të vendit. Dragashi gjithashtu ka tradita të pasura në muzikë, folklor, gara sportive (kuaj, mundje), këngë, lojëra, vallëzim dhe ushqim, për të përmendur vetëm disa aspekte të jetës, ku trashëgimia kulturore shfaqet në vetvete. Institucionet kryesore kulturore ndodhen në qytetin e Dragashit dhe përfshijnë shtëpinë e kulturës dhe bibliotekën. Biblioteka më të vogla ka në Bresanë, Brezne, Bellobrad, Brod dhe Krushevë. Janë edhe disa shoqëri kulturore-artistike në disa fshatra por shkaku i vështirësive buxhetore ato pothuajse nuk funksinojnë. Kultura tradicionale e Dragashit manifestohet githashtu edhe me një numër të artizanateve kryesisht në qepje dhe qëndisje të veshjeve tradicionale dhe dekorime të ndryshme për shtëpi. Si kudo tjetër, rëndësia në rritje e TV-ve dhe e masmediave po e vë kulturën tradicionale nën tendosje. Të rinjtë priren të jenë më të angazhuar në kulturën e zakonshme të shfaqur nga media se sa në festimin e kulturës tradicionale dhe kjo është e theksuar nga mungesa e fondeve në disponim për organizimin e ngjarjeve tradicionale lokale në një mënyrë të përditësuar. Mungesa e fondeve do të thotë se monumentet kulturore dhe historike nuk janë të mirëmbajtura dhe janë në rrezik të zhdukjes dhe e njejta vlenë edhe për shtëpitë tradicionale dhe ndërtesat e tjera. Në vitin 2012, Projekti Trashëgimia Kultorore pa kufi, në bashkëpunim me Ministrinë e Kulturës, Rinisë dhe Sportit, Ministrinë e Mjedisit dhe Planifikimit Hapsinor dhe Komunën e Dragashit ka filluar implementimin e projektit Planet Lokale të Trashëgimisë Kulturore Ky plan do të identifikoj pasuritë e trashëgimisë kulturore dhe natyrore që mund të shfrytëzohen si bazë për zhvillimin social dhe ekonomik të komunitetit. Sfidat dhe investimet e mundshme Zhvillimi i një zone për t u kujdesur për trashëgiminë e saj kulturore kërkon një përpjekje të planifikimit afatgjatë. Për më shumë, është e nevojshme që të mbahet në mend se të gjitha praktikat kulturore nuk janë domosdoshmërisht vlerë për t u promovuar dhe kjo është jetike për të mbajtur një mendje kritike kur promovohen vlerat tradicionale. Është një ekuilibër shumë delikat për të promovuar trashëgiminë tradicionale dhe kulturore në një mënyrë që siguron se vlerat bashkëkohore si barazia gjinore dhe respektimi i mjedisit, janë të përfshira dhe të respektuara. Në plan: Investimet e nevojshme do të përbëhen nga fondet dhe burimet në disponim për studim të përgjithshëm dhe planifikim të një programi të trashëgimisë kulturore. Prorgami i tillë duhet të përpilohet në bashkëpunim të ngushtë me aktivitetet e tjera në zbatim në komunë, në veçanti me aktivitetet e planifikuara dhe ato që janë duke u zbatuar në sektorin e zhvillimit ekonomik, pasiqë do të ketë dyfishime me iniciativën për të promovuar për shembull turizmin, ose tregjet lokale. 34

35 Ngritja e vetëdijes lokale për rëndësinë e trashëgimisë kulturore do të kërkojë gjithashtu investime në veprime specifike si, për shembull, rehabilitimin e kinemasë dhe të monumenteve për të promovuar vlerat kulturore dhe historike të komunitetit. Megjithatë, kur planifikohen investime të tilla, aspekti i mirëmbajtjes është vendimtar për t u mbajtur në mend. Për shembull, rinovimi i një kinemaje do të kërkojë që dikush të jetë me të vërtetë i interesuar dhe i aftë për udhëheqjen e kinemasë si një sipërmarrje biznesi, dhe rinovimi i monumenteve duhet të përfshijë shenjëzimin për t i siguruar statusin e mbrojtjes si dhe për të dhënë informacion për turistët. Ngritja e vetëdijes për rëndësinë e kulturës tradicionale duhet të përfshijë edhe veprime të posaçme, të drejtuara në të rinjtë, ndoshta të organizuara në bashkëpunim me shkollat lokale dhe bibliotekat. Programe të tilla mund të jenë në formën e festivaleve apo aktivitete sportive dhe mund të përfshijnë edhe aspektet mjedisore (pastrimi i Dragashit, dita e mbjelljes së një fidani, etj.) dhe mund të përfshijnë çmime për shkollat më të mira ose nxënësit pjesëmarrës më të mirë. Iniciativa të tjera të rëndësishme janë për të promovuar zejtarinë ku femrat lokale janë të inkurajuara të dokumentojnë dhe formalizojnë njohuritë e tyre lokale të punimeve artizanale, tekstileve, historisë dhe trashëgimisë kulturore si një mjet i rëndësishëm për ruajtjen e kulturës së Dragashit dhe për turizëm joshës. Kjo është e rëndësishme për të filluar programe të tilla që sigurojnë qëndrueshmëri në mënyrë që investimet në kohë dhe burime nuk janë vetëm çështje të një çasti. Kjo do të thotë se aspektet tregtare duhet të përfshihen gjatë iniciativave planifikuese. Kjo mund të jetë në formën e përfshirjes të bizneseve vendore si sponsor ose për nxitjen e zejtarisë lokale për blerësit potencial të produkteve. Mundësia e krijimit të një qendre komunale historike, kulturore dhe etnografike / muze duhet të jetë pjesë e planit kulturor për Dragashin. Për shembull, në një qendër të tillë përveç tjerash mund të ekspozohen rroba tradicionale, instrumente muzikore, mobilje tradicionale dhe materiale dhe mund të jetë një partner i vlefshëm në promovimin e identitetit të Dragashit. 35

36

37 BELLOBRAD Mirësevini në fshatin e gjelbër

38 Grupi Punues Lokal Burim Qafleshi Lulzim Rifaj Emin Mujaj Sinan Mujaj Masar Qafleshi Rrahime Baxhaku Liridona Rifaj Masar Baxhaku Mjedis Kryesues i Asamblesë Komunale në Dragash Koodinator Ekonomi Arsim Arsim Rini Biznes Natyra përreth fshatit është shumë e bukur; ka pyje që janë shumë të pasura me llojllojshmëri të drunjëve (ahu, dushku, pisha) bimëve, barërave dhe frutave të egra (mjedra, dardha, molla, lajthia, qershiza). Investimet kryesore të nevojshme në Bellobrad, siç janë cekur nga komuniteti i Bellobradit janë: Ngritja dhe përmirësimi i sistemit të ujësjellësit publik pasiqë 40% e shtëpive nuk kanë qasje të rregullt dhe të vazhdueshme në ujë të pastër Ngritja dhe përmirësimi i sistemit të edukimit, në veçanti klasat parashkollore Përmirësimi i shërbimeve shëndetësore për fshatarët 38

39 5.1. Prezantim i territorit Banorë 948 Mashkuj 473 Femra 475 Mosha Përkatësia etnike Shqiptar Boshnjak Numri i ekonomive familjare 161 Një apo më shumë banues të përhershëm Numri i shtëpive me banim të përhershëm dhe sezonal Të rezervuara për shfrytëzim sezonal Të zbrazëta Numri i banesave tradicionale të zhfrytëzuara Banorët e kyqur në shkollim 6-14 vjet vjet vjet Banorët (mbi moshën 15 vjeçare) që kanë përfunduar shkollimin Shkollën e mesme të ulët Shkollë e mesme të lartë Studimet universitare Studimet postuniversitare Doktoraturën Bellobradi është fshati që lidh të gjitha fshatrat në rajonin e Opojës. Ndodhet në anën e djathtë të lumit të fshatit dhe lartësia mbidetare është 1000 m. Fshati ka shumë bukuri dhe pasuri natyrore; ka një lum, kullosa dhe male. Institucionet kryesore ku ofrohen shërbimet publike për aktivitete ekonomike, kulturore, shoqërore, fetare në fshat përfshinjë një shkollë publike, një biblotekë, një qendër kulturore, një xhami, një qendër për shërbimet primare shëndetësore, një barnatore, një zyrë postare dhe një internet kafe si dhe disa shërbime private (auto mekanik dhe autolarje, një pikë karburanti, dy marangozë, dy vullkanizerë, katër dyqane ushimore, pesë kafiteri, dy berberë). Në Bellobrad jetojnë rreth 948 banorë (161 familje). Rreth 50% e popullatës janë të gjinisë mashkullore dhe rreth 50% të gjinisë femrore kurse rinia përbën 50% të popullatës së përgjithshme të fshatit. Papunësia është në nivel të lartë. Numri i përgjithshëm i punëtorëve të regjistruar është 183 prej të cilëve 118 punojnë në sektorin publik dhe 65 në sektorin privat. Shumica e banorëve në një mënyrë janë të lidhur me aktivitete të ndryshme bujqësore apo të fermës (më shumë se 60%). Është një numër i njerëzve të vetëpunësuar me iniciativa private. Për arsye të vështirësive për t u punësuar, gjysma e familjeve të fshatit kanë të paktën një anëtar që punon jashtë vendit (319 persona jetojnë jashtë vendit) dhe remitanca është burimi kryesor i të ardhurave për familjet në Bellobrad. Janë 19 familje të cilat kanë migruar brenda vendit për punë, kryesisht në Prizren dhe Prishtinë. 39

40 5.2. Sektorët me përparësi zhvillimi Zhvillimi i ekonomisë vendore Rreth 20-30% e tokës përdoret për kultivimin e fasules dhe patateve. Rreth 200 kg fasule dhe 700 kg patate mblidhen gjatë vjeshtës por ato më së shumti përdoren për konsum personal. Pjesa tjetër e tokës përbën tokë kullosash për kafshë. Gjysma e familjeve në fshat kanë nga një lopë (gjithsej 60 lopë ) dhe ia shesin qumështin të tjerëve në fshat që nuk kanë lopë. Për çdo ditë nga lopët mirren rreth 500 litra qumësht. Janë rreth 200 dele dhe leshi i tyre nuk shfrytëzohet sepse nuk ka treg për të. Qengjat shiten shumë lirë. Për të përmirësuar veprimtaritë që gjenerojnë të ardhura agroekonomike në Bellobrad nevojiten pajisje, këshilla apo trajnime teknike dhe qasje në treg, veçanërisht për produkte të qumështit. Aktivitetet e tjera në fermë përfshijnë bletarinë, por në fshati ka vetëm një bletar që prodhon mjalt, kryesisht për përdorim personal (4 zgjoje bletësh), dhe mbledhja e frutave dhe manave të egra. Disa nga frutat më të shpeshta janë dardhat dhe mollat e egra, lajthitë dhe qershitë. Në të kaluarën ka qenë e mundur që në lumë të gjindet peshkutroftë, fatkeqësisht për arsye të ndotjes së ujit kjo nuk është e mundur më. Femrat prodhojnë produkte të ndryshme artizanale, (kostume tradicionale për nuse dhe gjëra të ndryshme për dekorim të shtëpive) dhe ua shesin ato grave të fshatit, të fshatrave përreth apo në tregun e Prizrenit. Femrat janë të interesuara të përfshihen në disa veprimtari ekonomike dhe shumë prej tyre kanë marrë pjesë në kurse të qepjes. Ato i kanë disa pajisje (makina qepëse) por ato nuk mund të gjejnë treg për prodhimet e tyre. Femrat do të dëshironin të krijojnë llojllojshmëri produktesh dhe të mësojnë aktivitete të reja për të gjeneruar të ardhura. Janë disa sipërmarrës që ofrojnë disa shërbime apo kanë biznese të vogla private. Këtu përfshihen dy automekanikë, pesë dyqane ushqimore, katër kafiteri, dy berberë dhe dy butikë të vegjël. Bellobradi ka toka bujqësore të bukura, dyqane dhe kafiteri përgjatë rrugës kryesore që shërbejnë si pika pushuese të përshtatshme për udhëtarët për të blerë ujë, ushqim apo gjëra të tjera. Sidoqoftë, aktualisht potenciali turistik për fshatin akoma mbetet sfidë. Si tërësi, rajoni i Opojës mund të ndërlidhet si një vend rural interesant rajonal ku shetitja nëpër male apo çiklizmi malor dhe aktivitetet tjera rekreative do t u mundësonin vizitorëve një kënaqësi duke vizituar fshatra të ndryshme. Shtigjet përgjatë kodrave në veri të fshatit në drejtim të Prizrenit dhe Llopushnikut do të mund të zhvilloheshin mëtutje. Bellobradin e përfytyrojmë si një fshat me bujqësi të zhvilluar dhe me ofrim të shërbimeve të ndryshme për turistët. (Ushtrim i vizionimit* ). *Përveç ushtrimeve tjera që janë bërë me Grupet Punuese, me qëllim të identifikimit të rreziqeve dhe të burimeve të komunitetit dhe të Komunës, ushtrimi i vizionimit gjithashtu ishte një pjesë e ciklit të tërë të planifikimit me pjesëmarrje. 40

41 Shëndetësia Fshati ka një Qendër të Mjekësisë Familjare ku punojnë një mjek, një infermiere dhe një punëtor në laborator, 8 orë në ditë. Në këtë Qendër ofrohen falas shërbimet parësore shëndetësore. Janë edhe dy qendra private shëndetësore dhe një barnatore private. Ka edhe një stomatolog që ofron shërbime private. Në fshat është shprehur nevoja për të pasur qasje në shërbime publike stomatologjike. Për shërbime të shkallës së dytë dhe të tretë fshatarët shkojnë në Dragash, Prizren dhe Prishtinë. Janë disa fshatarë në situatë më të rëndë personat e moshuar dhe personat të cilët për arsye të sëmundjes nuk mund të lëvizin të cilët kanë nevojë që mjeku apo infermierja të shkojë në shtëpitë e tyre por ky lloj shërbimi shëndetësorë nuk ofrohet nga Qendra Publike e Mjekësisë Familjare. tjera për përmirësimin e infrastrukturës (aneksit të shkollës) dhe pajisjeve të tjera. Në vitin 2011 Proketet UNDP Dragash dhe Art Gold në bashkëpunim me Komunën e Dragashit kanë mbështetur rehabilitimin e ndërtesës së bibliotekës, e cila ishte në gjendje të keqe. Gjithashtu është bërë pajimi i sallës së leximit me kompjuterë. Arsimimi Fshati ka një shkollë fillore publike e cila ka tri shkolla të ndara në tre fshatra përreth: Brrut, Kapre dhe Zym. Kjo shkollë vetëm në Bellobrad ka 35 mësimdhënës që punojnë në dy ndërrime me rreth 200 nxënës (prej parashkollores deri në klasën e nëntë). Aktualisht janë rreth 50 nxënës (djem dhe vajza në përqindje të ngjashme) nga Bellobradi që shkollohen në shkollën e mesme në Dragash dhe Prizren (shumica e nxënësve shkojnë në Prizren sepse ka më shumë drejtime se në Dragash ku janë vetëm tri drejtime). Rreth një e treta e popullsisë së fshatit i takon moshës 6-19 vjet, prej të cilëve 85% janë të përfshirë në shkollim (shkalla e përfshirjes në shkollimin e detyrueshëm është 95%). 80% e banorëve të moshës vjet vijojn shkollimin e mesëm. Mungesa e vazhdimit të shkollimit të mesëm dhe të lartë, sidomos për vajzat, më së shumti ndodh për arsye të pengesave shoqërore, mungesës së perspektivës për të ardhmen, dhe kushteve ekonomike (transportit, çmimit, dhe materialeve shkollore). Edhe pse janë bërë disa investime në përmirësimin e kushteve të shkollimit në formë të orendive dhe pajisjeve për shkolla edhe mëtutje ka nevojë për investime të Biblioteka ka nevojë për përmirësim dhe furnizim me disa orendi dhe materiale shkollore (libra të rinj). Veç kësaj, jo të gjithë mësimdhënësit janë të kualifikuar dhe trajnimet e reja do të ishin shumë pozitive për të shtuar cilësinë e shkollimit. Mjedisi Disa nga drunjtë që mund të gjinden më së shpeshti në këtë vend janë ahu, dushku dhe pisha. Edhepse natyra përreth është e bukur, ndotja e lumit, dhe shprehitë e këqija të hedhjes së mbeturinave ndikojnë negativisht në mjedis. Ka vetëdije të limituar të popullatës për mjedisin dhe rëndësinë e tij si dhe për ndikimin e shprehive të paqëndrueshme. Kjo ndikon jo vetëm në shëndet por ka edhe një efekt dëmtues në zhvillimin ekonomik lokal (turizëm të limituar, humbje të florës dhe faunës, kontaminim të tokës). 41

42 Shërbimet dhe infrastruktura themelore Në të ardhmen Bellobradin e shohim si një fshat me infrastrukturë të mirë dhe funksionale ku shërbimet publike u ofrohen të gjithë fshatarëve. (Ushtrim për vizionim). 60% e fshatit furnizohet me ujë nga rezervuaret private të ujit përderisa 40% e fshatarëve furnizohet nga rezervuari i fshatit i cili është në gjendje të mjerueshme; si rezultat fshatarët kanë probleme të furnizimit me ujë që manifestohet me mungesë gjatë kohës së caktuar në ditë. Në vitin 2012, Projekti i UNDP-së në Dragash ka kontraktuar Institutin Kombëtar për Shëndet Publik në Prizren për të bërë analizat e cilësisë së ujit. Sipas gjetjeve të IK- SHP-së parametrat mikrobiologjik nuk janë në përputhje me standardet e Organizatës Botërore të Shëndetësisë. Supozohet se ujërat e zeza nga fshati Buzez depërton në burimin e ujit në Bellobrad dhe ndot ujin. Për ta tejkaluar këtë gjendje nevojitet mbështetje teknike dhe investim në infrastrukturë. Edhepse në fshat është një ndërmarrje private e cila bën mbledhjen e mbeturinave një herë në javë, për arsye të mungesës së vetëdijes dhe kushteve ekonomike, janë disa familje të cilat i hedhin mbeturinat në lumë. Siç është cekur më parë, kjo jo vetëm që e ndotë lumin dhe ambientin por ndikon edhe në shëndet (sëmundjet ngjitëse, sidomos te fëmijët). Nëpër rrugë nuk ka kontejnerë të mjaftueshëm për mbeturina. Përveç kësaj, ka shumë njerëz që i hedhin mbeturinat nga dritaret e veturave kur kalojnë nëpër Bellobrad për të shkuar në fshatrat e tjera. Në Bellobrad 100% e shtëpive janë të kyçura në sistemin e kanalizimit. Shtëpitë janë të kyçura në mbledhësin kryesor, i cili nuk trajtohet për shkak të mungesës së impiantit trajtues dhe shkarkohet direkt në lumin e fshatit. Shumica e popullatës në fshat paguan ndërmarrjen publike KEK për furnizim me energji. Sistemi elektrik mbulon tërë fshatin por energjia ka tension të dobët. Sa i përket sistemit të komunikimit, në fshat nuk ka TV kabllovik apo sistem të telefonisë fikse, popullata përdorë telefonat celularë. Bellobradi është njëri prej fshatrave të pakët që ka zyrë të postës. Interneti është në disponim (rreth 10% e familjeve kanë qasje në shtëpitë e tyre). Edhepse nuk ka shërbime publike të transportit, shërbimet e transportit ofrohen nga kompanitë private të autobusëve, me orar të rregullt dhe kushte të mira për udhëtim. Rrugët në përgjithësi janë në kushte të mira, megjithatë mungon ndriçimi rrugor, shenjat e trafikut dhe policët e shtrirë. Nuk ka ndonjë vend publik nën qiellin e hapur për ndërveprim shoqëror, argëtim të fëmijëve dhe rinisë apo për aktivitete rekreative për bashkësinë. 42

43 Identiteti dhe kultura Si në të gjitha fshatrat përreth rajonit të Opojës edhe në Bellobrad kremtohen festa pagane për hir të fillimit të pranverës dhe të gëzimit për jetën. Këto festa kremtohen kryesisht nga vajzat e reja të cilat përcjellin disa rituale kulturore si prerja e flokëve afër lumit, ngjyrosja e vezëve, shetitjet nëpër fusha, ndezja e zjarreve, etj. Fshatarët u kushtojnë rëndësi të madhe kremtimeve të fejesës, martesës dhe synetisë. Në fshat janë disa pika që kanë vlerë kulturore dhe historike. Gjithashtu, është një pajisje e vjetër për përpunimin e leshit që është dhe një mulli i vjetër për bluarjen e misrit, grurit, tërshërës, etj. që përdoret rrallë. 43

44

45 BLAÇ Mikpritja, bujaria, kultura, puna dhe tradita

46 Grupi Punues i Grave Fadilete Nebiu Ardiana Aliu Edina Halimi Sara Halimi Emine Koçinaj Jasmine Faiku Amira Destani Shkurta Jusufi Grupi Punues i Meshkujve Zaim Hajredini Xhafer Nebiu Feti Isufi Naser Meleqi Xhevdet Koçinaj Latif Latifi Safet Kamberi Ramadan Zejnullahu Vetim Ramadani Dëshirojmë që rinia jonë të shkollohet, përfshirë vajzat dhe djemtë. Blaçin e shohim në të ardhmen me një ekonomi të zhvilluar. Por, gjithashtu dëshirojmë që pasuritë natyrore të fshatit të kenë zhvillim të qëndrueshëm. (Ushtrimi i vizionimit ) Investimet madhore të nevojshme në Blaç, siç janë cekur nga komuniteti i Blaçit, përfshijnë: investimet në infrastrukturë, arsim, krijimin e vendeve të punës dhe shërbimet shëndetësore. Prioritetet për të përmbushur vizionin përbëjnë: Lehtësimin e qasjes në arsimin e mesëm si dhe trajnimet dhe programet e organizuara për të rinjtë Krijimin e mundësive të punës për vajza dhe gra, organizimin e kurseve për frizere dhe të kurseve të tjera të formimit profesional për vajza dhe gra Shërbime primare të zgjëruara shëndetësore Ulje të ndotjes së mjedisit Ngritja e pikës së grumbullimit të prodhimeve bujqësore Rehabilitimi i sistemit të ujit Rehabilitimi i sistemit të kanalizimit 46

47 6.1. Prezentim i territorit Banorë 1455 Mashkuj 749 Femra 706 Mosha Përkatësia etnike Shqiptar Boshnjak Number of households 213 Një apo më shumë banues të përhershëm Numri i shtëpive me banim të përhershëm dhe sezonal Të rezervuara për shfrytëzim sezonal Të zbrazëta Numri i banesave tradicionale të zhfrytëzuara Banorët e kyqur në shkollim 6-14 vjet vjet vjet Banorët (mbi moshën 15 vjeçare) që kanë përfunduar shkollimin Shkollën e mesme të ulët Shkollë e mesme të lartë Studimet universitare Studimet postuniversitare Doktoraturën Blaçi është një fshat në hapësirën e Opojës. Ka tri lagje, shtëpi të bukura, rrugë të gjëra dhe të pastërta. Njerëzit nga ky fshat janë mikpritës dhe punëtorë. Rinia është e organizuar mirë dhe shumë aktive (Ushtrimi i vizionimit ). Blaçi ndodhet në pjesën veriore të Komunës së Dragashit me lartësi mbidetare rreth 1100 m. Infrastruktura fizike kryesore për shërbimet dhe aktivitetet publike, shoqërore, fetare dhe ekonomike janë sheshi kryesor, lumi, xhamia, disa dyqane ushqimore, katër kafiteri, një qendër shëndetësore, shkolla, një fushë sportive dhe një qendër rinore. Në Blaç janë 218 shtëpi; 1455 banorë, 49 % femra dhe 51 % meshkuj. Shumica e banorëve në fshat punojnë në sektorin e bujqësisë dhe punët zyrtare janë të pakëta.. Shkalla e papunësisë është e lartë. Rreth 65% të popullatës është e papunë. 47

48 6.2. Sektorët me përparësi zhvillimi Zhvillimi ekonomik vendor Patatet, fasulja, gruri dhe elbi në të kaluarën janë kultivuar në sasi më të mëdha se tani. Sot shumica e tokës përdoret vetëm për barin e saj për sanë. Numri i familjeve që mirren me bujqësi është zvogëluar sepse nuk është veprimtari profitabile për fshatarët të cilët mendojnë që më lirë është t i blejnë produktet bujqësore në treg se t i kultivojnë ato. Megjithatë, disa familje vazhdojnë të kultivojnë produkte të tilla si fasule dhe patate por vetëm për përdorim personal familje mbledhin boronica dhe ua shesin blerësve individual më së shumti nga Prizreni dhe Gjakova, të cilët vijnë në fshat dhe i blejnë boronicat e mbledhura. Çmimi i boronicave ndryshon prej vitit në vit, varësisht nga sasia e boronicave në male për çdo sezon. Në vitin 2010 çmimi për një kilogram ishte Euro. Edhe pse ka sasi të mjaftueshme të boronicave, nuk është e lehtë të mblidhen, më së shumti për arsye të rrugëve të këqija që çojnë në male. 80% e fshatarëve, meshkujt dhe femrat, mirren me bagëti. 90% e familjeve kanë lopë (gjithsej rreth 300) dhe 2 familje kanë nga 100 dele prej të cilave marrin qumështin, prodhojnë djathin dhe sigurojnë mishin. Një mesatare prej 10 litrash qumësht mblidhet për një ditë nga një lopë. Edhepse janë dy qendra për grumbullimin e qumështit afër Blaçit (në Buzez dhe Bresanë), shumica e prodhimeve të qumështit përdoren për konsum të familjeve, pasiqë çmimi i qumështit dhe djathit është shumë i ulët dhe nuk ia vlen transportimi i këtyre mallërave në këto qendra apo në treg. Çmimi i paguar për qumësht në qendrën e qumështit në Bresanë është 0.25 euro për litër. Lopët dhe ushqimi i lopëve janë gjithashtu të shtrenjta andaj numri i lopëve është zvogëluar. Mungesa e rrugëve të mira rrezikon ngjitjen në male atje ku kafshët dërgohen për kullosje. Bazuar në të gjitha arsyet e lartpërmendura shumë fshatarë po i shesin lopët, viçat dhe delet në fshat dhe në fshatrat përreth, veçanërisht në fshatin Bresanë për një çmim të mirë. Dëshirojmë një ekonomi të zhvilluar ku pasuritë natyrore të fshatit do të përdoren në mënyrë të qëndrueshme. E shohim Blaçin si një vend me bujqësi të zhvilluar (Ushtrimi i vizionimit). 6 familje mirren me bletari duke prodhuar kg mjaltë në vit. Varësisht nga sezoni, bleta mbretëreshë dhe moti, një zgjua bletësh mund të prodhojë rreth 25 kg mjaltë në vit. Si mesatare 1 kg mjalt shitet për 7 Euro. Përderisa ekziston Shoqata e Bletarëve të Kosovës, bletarët në Blaç nuk kanë mbështetje nga ajo. Në fshat janë shtatë biznese që prodhojnë dhe shesin plastikë, metal dhe dyer druri, ku janë të punësuar 8-10 persona të Blaçit. Punonjësit janë të gjithë të kualifikuar për aftësitë e tyre. Gjithashtu janë edhe dy kompani ndërtimi të cilat sjellin material ndërtimor në Blaç dhe shesin prodhimet e tyre aty dhe në fshtrat e tjera. 48

49 Janë dy rrobaqepës komercial, njëri punon në fshat dhe tjetri në Dragash. Ka edhe fshatarë të tjerë të cilët qepin për nevoja personale. Ka femra të cilat merren me artizanate ku përfshihen prodhimi i gjërave për nuse dhe gjëra të tjera për shitje, megjithatë këto gjëra shiten me çmime shumë të lira në Prizren. Sa i përket turizmit, ka shtigje malore të cilat nuk funksionojnë dhe të cilat fshatarët do të donin t i rihapnin pasiqë pozita e fshatit është e mirë për arritje në fshatrat e tjera të rajonit. Shtigjet përgjatë kodrave në drejtim të Zaplluxhës, Bresanës dhe në juglindje të fshatit do të mund të zhvilloheshin më tutje. Qendra Rinore e Blaçit mund të përdoret si një Qendër e mirë informuese për të huajt pasiqë njohuritë e gjuhës angleze të personelit janë të mira. Kjo qendër mund të jetë si pikë referimi për bashkëpunim ndërmjet fshatrave për ndihmë të turistëve gjatë shetitjes nëpër male apo udhëtimeve në rajonin e Opojës. Dyqanet lokale kanë ushqim, ujë dhe artikuj të tjerë për turistë. Megjithatë, aktualisht potenciali turistik i fshatit ende nuk është plotësisht i qartë. Për shembull, është e vështirë të gjendet një vend akomodimi. Shëndetësia Ka vetëm një qendër për shëndetin parësor me 4 dhoma të pajisura. Mjeku punon me gjysmë orari, një paradite në javë, pasiqë ai punon edhe në qendrën shëndetësore në Bellobrad. Janë edhe dy mjekë privat që punojnë në qendra private. Edhepse ka më shumë mjekë nga Blaçi, shumica e tyre punojnë në Prizren. Për raste emergjente fshatarët e Blaçit udhëtojnë në Bresanë me automjete private (rreth 10 km distancë). Në fshat nuk ka shërbime publike gjinekologjike apo pediatrike; për këto shërbime fshatarët shkojnë në qytezën e Dragashit. Arsimi Sipas regjistrimit të popullsisë të vitit 2011, në fshatin Blaç, 168 banorë mbi moshën 15 vjeçare kanë përfunduar nivele të ndryshme shkollimi; prej të cilëve 8 arsimin fillor, 98 arsimin e mesëm, 46 studimet universitare dhe 16 studimet master. Është një shkollë fillore publike, e cila në përgjithësi është në gjendje të mirë. Kohët e fundit janë bërë përmirësime në infrastrukturë si instalimi i ngrohjes dhe orendi të reja (banka dhe karrige). Megjithatë, shkolla ende ka nevojë për përmirësime të infrastrukturës, materialeve dhe cilësisë së metodologjisë së mësimdhënies. Nevojitet një sallë sportive e mbuluar për orët e edukatës fizike dhe një park/kopsht i shkollës për fëmijët. Gjithashtu nevojiten të bëhen edhe disa punë të vogla rehabilituese për të rregulluar kulmin që të mos pikë dhe disa dritare të prishura. Rinia e fshatit është shumë aktive. Para pak vitesh është themeluar një Qendër Rinore (duke i falënderuar OJQ-ve Caritas, Fisnikët dhe Dora Dorës ) ku ofrohen kurse të gjuhës angleze, të cilat nuk i vijojnë vetëm djemtë por edhe vajzat. Duke i falenderuar kësaj Qendre, rinia ka një vend për t u takuar, kanë qasje në internet dhe mirren me organizime të aktiviteteve kulturore si Java e filmit. Qendra Rinore ka potencial të konsiderueshëm që edhe mëtutje të zhvillojë, organizojë dhe implementojë aktivitete. Dëshirojmë që rinia, përfshirë vajzat dhe djemtë, të shkollohen (Ushtrimi i vizionimit). 49

50 Mjedisi Mjedisi në Blaç është i pasur me livadhe, male të bukura përreth dhe me ajër të pastër. Fatkeqësisht, ambienti po ndotet nga hedhja e dëmshme e mbeturinave. Nevojitet ngritja e vetëdijes së popullsisë për rëndësinë e përkujdesjes për mjedisin dhe resurseve të tij. Shërbimet themelore dhe infrastruktura Ka një sistem uji që përfshinë të gjitha shtëpitë por është i vjetër dhe ka nevojë për riparim. Shërbime për mirëmbajtjen e sistemit të ujit nuk ofrohen dhe sistemi i furnizimit me ujë nuk është i mirë. Edhepse rrjeti i gypave që mbledh ujin nga burimet malore në rezervuar ka kapacitet të mirë (gypa të gjerë), në rrejtin gypor në fshat përdoren gypa më të ngushtë. Adaj, sasia e ujit që arrin nëpër shtëpi nuk është e mjaftueshme. Katër familje kanë rezervuare personale për grumbullimin e ujit. Në fshat ofrohen shërbime për mbledhjen e mbeturinave, por si pasojë e rritjes së çmimit, disa fshatarë të cilët kanë vetëdije të limituar për mjedisin, refuzojnë të paguajnë dhe i hedhin mbeturinat në lumë. Prandaj, siç u cek edhe më lartë, nevojitet ngritje e vetëdijes së qytetarëve për një ambient të qëndrueshëm për të shtuar angazhimin e tërë komunitetit. Nuk ka rrjet të kanalizimit, andaj ujërat e zeza largohen nga shtëpitë individualisht dhe zbrazen në lumë. Andaj, nevojiten shërbime për trajtimin e ujërave të zeza dhe zbrazjen e tyre. Rrugët në fshat në përgjithësi janë në kushte të mira por nuk është njejtë me rrugët të cilat çojnë tek fushat apo malet. Kushtet e këqija të këtyre rrugëve vështirësojnë qasjen në fusha të punueshme dhe në male, të cilat janë të pasura me fruta dhe barëra. Më herët rruga që lidh shkollën me rrugën kryesore ka qenë në gjendje të vështirë, por në vitin 2012, projekti i UNDP-së në Dragash dhe projekti Art Gold në bashkëpunim me Komunën e Dragashit ka financuar kubëzimin e kësaj rruge. Ekziston sistemi elektrik i cili mbulon tërë fshatin. Brenda 10 viteve ne e shohim Blaçin si një fshat me infrastrukturë të përmirësuar dhe të zhvilluar; përfshirë rrugë të mira, sistem të ujësjelësit më të mirë, sistem të kanalizimit, mjedis të pastër pa hedhje ilegale të mbeturinave dhe një park për kafshët e egra dhe hapësira për piknik. (Ushtrim i vizionimit). Kultura dhe identiteti Në fshat bëhen disa kremtime për hir të fillimit të stinës së pranverës. Për Verzë, më 13 mars fëmijët ulen rreth një zjarri të madh dhe të nesërmen ata ngjyrosin vezë dhe i shkëmbejnë ato me njëri-tjetrin. Në këtë ditë gjithashtu gatuhet ushqimi tradicional i quajtur flija. Më 5 dhe 6 maj festohet Shën Gjergji, më 14 maj Jeremia dhe më 23 maj Shën Kolli. Qëllimi ynë për zhvillim mund të arrihet me punën e madhe të secilit fshatar, me rritje të kapaciteteve profesionale dhe vetëdijësim për çështje të ndryshme dhe me zhvillimin e programeve dhe ideve të ndryshme për zhvillim të përgjithshëm të fshatit. (Ushtrimi i vizionimit). 50

51

52

53 BRODI Një vend për të jetuar

54 Grupi Punues i Grave Elmaza Velan Ata Ismaili Raba Kamberi Nazifa Bajgora Vatima Dulderan Serifka Bojda Safija Mamdok Ata Lika Sajda Abdurahmani Fatima Abdurahmani Semija Vejapi Meljaeta Hadzija Aniva Ajmani Lata Bajrami Esma Cako Bojga Burcul Ajsa Maznikar Grupi Punues i Meshkujve Bean Hadzihasan Cenan Skenderoski Jasim Cako Izet Skenderoski Damir Maznikar Ky fshat i vogël është hyrja kryesore për në pamjet dhe reliefet më të pasura të Maleve të Sharrit: territori më i pazbuluar i Dragashit. (Ushtrimi i vizionimit ). Investimet kryesore të nevojshme në Brod siç janë cekur nga banorët e Brodit përfshijnë investimet në arsim, infrastrukturë dhe në krijimin e vendeve të punës. Dëshirat e veçanta të shprehura janë: Përmirësimi i infrastrukturës rrugore të fshatit Shtimi i cilësisë së arsimit Zhvillimi i potencialeve të ekoturizmit në fshat Rehabilitimi i shtratit të lumit 54

55 7.1. Prezentim i territorit Banorë 1544 Mashkuj 788 Femra 756 Mosha Përkatësia etnike Shqiptar Boshnjak Serb Goran Turk Tjerë N/A Numri i ekonomive familjare 382 Një apo më shumë banues të përhershëm Numri i shtëpive me banim të përhershëm dhe sezonal Të rezervuara për shfrytëzim sezonal Të zbrazëta Numri i banesave tradicionale të zhfrytëzuara Banorët e kyqur në shkollim 6-14 vjet vjet vjet Banorët (mbi moshën 15 vjeçare) që kanë përfunduar shkollimin Shkollën e mesme të ulët Shkollë e mesme të lartë Studimet universitare Studimet postuniversitare Doktoraturën Brodi gjindet në pjesën jugore të komunës së Dragashit, 12 km nga qendra. Është afër kufirit me Maqedoninë dhe ndodhet në luginën ndërmjet maleve të Sharrit me një lartësi mbidetare deri në m. Nëpër Brodi rrjedhin tre lumenj: Gorno Mauska Reka, Leva Reka dhe një përrua i quajtur Shëntinica. Përtej Brodit ekzistojnë shtigje mbresëlënëse përmes maleve, ku liqenet, fushat plot lule dhe terrene të hapura mahnitin vizitorët. Fushat malore me dëllinja dhe bimë të tjera barishtore janë të lehta për t u gjetur në periferi të fshatit. Korriku dhe gushti janë muaj të mbledhjes së boronicave, kur shumica e banorëve i mbledhin këto fruta pasiqë këto janë të ardhura të mira për buxhetin familjar. Sasia e tyre që mund të gjindet varet nga kushtet sezonale. Përveç boronicave, edhe shumë bimë të tjera mund të gjinden në periferi të maleve të Brodit, si dëllinjat, kaça, syri i fazanit (Adonis Vernalis) dhe specie të kafshëve, si dhitë e egra dhe shkaba. Shpopullizimi i vendbanimeve është një dukuri e përhapur në tërë Kosovën, sidomos në vendet rurale, dhe më tepër në fshatrat rreth luginës së lumenjve të Brodit, (Brodi, Dikance, Mlika). Shumica e personave të cilët largohen nga fshatrat e tyre shkojnë jashtë vendit për të kërkuar punë (më së shumti në Maqedoni, Mal të Zi, Serbi) apo shpërngulen në qytetet më të mëdha në Kosovë. 55

56 Brodi ka rreth 382 shtëpi dhe rreth banorë; gjatë verës numri i banorëve shtohet në me banorët që vijnë nga Diaspora. Rreth 51% e popullsisë janë meshkuj dhe 49% janë femra. Rinia paraqet një të tretën e popullsisë. Rreth 20% e popullsisë (të gjithë meshkuj) janë të punësuar (pa përfshirë punët sezonale) Sektorët me përparësi zhvillimi Zhvillimi ekonomik vendor Fshati ka rreth 120 lopë të cilat janë pronë e 5 familjeve që prodhojnë 15 tonë djathë në vit dhe dele që janë pronë e 6 familjeve që prodhojnë djathë për shitje dhe konsum personal. Vetëm 10 nga 200 shtëpi në fshat mirren me prodhimin e djathit. Mishi i viçit përpunohet në një mishtore të vogël. Produktet bujqësorë aktualisht prodhohen për konsum personal pasiqë ekzistojnë kufizime në pajisje kurse mundësitë ekonomike për t i zhvilluar këto veprimtari për tregëti janë të limituara. Andaj, përkrahja e fshatarëve me ide dhe pajisje për të prodhuar produkte të ndryshme do ta shtonte prodhimtarinë bujqësore. Gjysma e popullsisë së fshatit mbledhin boronica në stinën e verës (2 muaj). Rreth 100 tonë grumbullohen gjatë verës dhe dërgohen në Dragash, por çmimi që paguhet për to ndryshon dhe është i ulët. Dhjetë familje mbledhin barishte dhe prodhojnë çaj për përdorim personal. Organizimi, vjelja e frutave të egra dhe bimëve barishtore do t i ndihmonte fshatarët që ta shtojnë gjenerimin e të ardhurave nga këto veprimtari. Në fshat janë 3 familje të cilat mirren me punë bletarie dhe prodhojnë rreth 500 kg mjaltë në vit (kilogrami shitet 8-10 euro). Brodi ka potencial shumë të mirë për ekoturizëm duke përfshirë vëzhgimin e shpezëve, shetitjen nëpër male, çiklizmin malor, bredhjet afër deleve të shpërndara, hasjen në dhi të egra tek ecin pa kujdes majave më të larta, madje edhe kalërimet. Ka mundësi të shihen kafshë të rrezikuara si rrëqebulli apo ujqit e shpërndarë. Këto janë disa nga mundësitë që janë në disponim të atyre që e vizitojnë Brodin. Hoteli i kompletuar Arxhena është i vetmi hotel në Dragash që punon me kapacitet të plotë. Restorani i hotelit dhe restorani Ramçe përgjatë lumit janë biznese të forta për përkrahje të turizmit. Gjithashtu, në fshat janë disa dyqane në disponim të turistëve për të blerë ujë, ushqime dhe mallëra tjera. Gjithashtu ka mundësi më të mëdha zhvillimi për turizmin dimëror siç është shtegu i skijimit dhe për momentin po planifikohet ndërtimi i një skilifti në këtë shteg. Shtigjet e vjetra dhe rrugët për në Maqedoni si dhe shtigjet të cilat aktualisht përdoren për dele, lopë dhe kuaj janë të sigurta dhe të përdorshme si shtigje për shetitje nëpër male. Ekziston edhe një numër i madh liqenësh akujnorë, një gejzer, disa shpella, një burim uji, një grykë e quajtur Steska dhe kafshë të egra në male për joshjen e turistëve. 56

57 Megjithatë, janë disa sfida të rëndësishme që kanë të bëjnë me promovimin e ekoturizmit. Strategjia komunale për të identifikuar veprimet kryesore në mënyrë që të tejkalohen mangësitë është qenësore për zhvillim të plotë të ekoturizmit. Ngritja e vetëdijes së popullsisë për qëndrueshmëri të mjedisit dhe për lumenjë dhe male të pastra do të ndihmonin në rritjen e turizmit, dhe natyrisht edhe në përfitimet e tjera nga natyra. Një sfidë e rëndësishme është edhe zhvillimi i aftësive turistike dhe menaxhuese të disa fshatarëve si aftësitë gjuhësore, menaxhimi i veprimtarive turistike etj. Shëndetësia Brodi ka një qendër të vogël të shëndetit primar-ambulancë. Një mjek i cili është nga Brodi punon dy herë në javë dhe një infermiere e cila punon gjatë tërë javës. Andaj, shërbimet mjekësore publike që u ofrohen popullsisë nuk janë të mjaftueshme, veçanërisht për grupet e rrezikuara siç janë personat me aftësi të kufizuara. Gratë kërkojnë një gjinekolog që do të vinte në fshat së paku dy herë në muaj. Sëmundjet më të shpeshta janë sulmi në zemër, kanceri në gji dhe në vezore. 57

58 Arsimimi Fuqizimi gjinor është një çështje e cila duhet të adresohet. Një nga nevojat qenësore është të krijohen mundësi më të mëdha të punësimit për femra dhe meshkuj në mënyrë që potenciali i fshatit të orientohet me suskes në drejtim të zhvillimit të komunitetit dhe të ndërpriten tendencat për shpopullzim (Ushtrimi i vizionimit). Fshati ka vetëm një shkollë fillore. Janë dy ndërrime të ndryshme për dy sisteme të shkollimit, sistemi kosovar dhe sistemi paralel serb. Në ndërrimin serb janë 80 nxënës dhe 14 mësimdhënës. Në sistemin kosovar janë 34 nxënës dhe 14 mësimdhënës (2 mësimdhënëse në secilin sistem). Nxënësit meshkuj, pasiqë të përfundojnë shkollën fillore shkojnë në Dragash për të ndjekur shkollën e mesme. Në këtë shkollë ka kompjuterë (në përdorim janë 5). 100% e banorëve të Brodit kanë përfunduar shkollën fillore (femra dhe meshkuj); 50% kanë shkollën e mesme (gati të gjithë meshkuj) dhe 30% univerzitetin (të gjithë meshkuj). Promovimi i vijimit të shkollimit të mesëm dhe të lartë është qenësor, veçanërisht për vajzat. Nevoja për mësimdhënës të kualifikuar për lëndë të caktuara është evidente për të dy sistemet. Sa i përket materialeve të mësimdhënies (librave shkollore), nxënësit të cilët ndjekin mësimet sipas kurrikulumit kosovar, marrin libra falas deri në klasën e nëntë, ndërsa në sistemin paralel serb nuk ka libra shkollorë të mjaftueshëm dhe botimet e këtyre librave janë të vjetra dhe nuk përdoren në Serbi. Në vitin 2012, projekti i UNDP-së në Dragash dhe projekti Art Gold në bashkëpunim me Komunën e Dragashit shkolla është pajisur me pajisje për laboratorët e informatikës, kimisë dhe biologjisë si dhe me material mësimor për klasën e parashkollorëve. Mjedisi Ka nevojë për trajnime për ngritjen e vetëdijes për mjedis të pastër dhe menaxhimin e ujit. Zhvillimi i kapaciteteve është qenësor (Ushtrimi i vizionimit). Brodi ndodhet në ndërmjet tre lumenjve. Shtëpitë prej guri të rrethuara me pejsazhe të mrekullueshme të gjelbërta, ajër të pastër, fruta të egra dhe barishte, e bëjnë ambientin përreth fshatit shumë të pasur dhe të shëndetshëm. Megjithatë, një gjë që e prish imazhin e bukurive natyrore të Brodit janë mbeturinat që hidhen në lumë. Kjo është pasojë e mungesës së vetëdijes së fshatarëve për çështjet e mjedisit, mbledhjen e mbeturinave dhe riciklimin e tyre si dhe mungesës së shërbimeve për mbledhjen e mbeturinave në fshat nga kompanitë publike apo private. Infrastruktura dhe shërbimet themelore Prioritetet më të rëndësishme për Brodin janë menaxhimi i mbeturinave dhe ujërave. Ky fshat pëson si rezultat i menaxhimit të dobët i të dyjave, kombinuar me mungesën e vetëdijes së popullsisë se si ndikon kjo gjë tek vet ata. Fëmijët vuajnë nga sëmudjet e shkaktuara nga uji, ndërsa familjet shumë të varfëra nuk kanë mundësi të pinë ujë të pastër (Ushtrimi i vizionimit). 58

59 Sipas fshatarëve situata aktuale e Brodit është paradoksale pasiqë Brodi shtrihet ndërmjet tre lumenjve, ndërsa popullsia ende ballafaqohet me mungesë uji. Sistemi i ujësjellësit është më i vjetër se 30 vite dhe ka nevojë për përmirësime emergjente. Nuk ka shërbime për menaxhimin dhe mirëmbajtjen e sistemit të ujësjellësit. Edhepse Brodi është i rrethuar me bukuri natyrore mbresëlënëse, mbeturinat mbulojnë një pjesë të madhe të lumit veçanërisht në hyrje të fshatit. Pamja dhe kundërmimi në hyrje të fshatit të detyrojnë të kërkosh mbledhjen e mbeturinave dhe ngritjen e vetëdijes. Mungesa e ofrimit të shërbimeve publike apo private për mbledhje të mbeturinave më së shumti është si pasojë e çmimeve të larta që popullsia do të duhej të paguante për këtë shërbim. Kompania aktuale e cila ofron shërbimet e mbledhjes së mbeturinave në rajonin e Opojës duhet t i ngritë çmimet për fshatarët në Brod për arsye të pozitës gjeografike të Brodit dhe distancës së gjatë nga fshati deri te deponia e mbeturinave. Pozita periferike e Brodit, lidhjet e kufizuara rrugore me fshatrat e tjera si dhe mungesa e shërbimeve të transportit publik paraqesin sfida për zhvillim të cilat janë prezente në territor. Rrugët e këqija dhe mungesa e ndriçimit rrugor dhe e shenjave për kufizim të shpejtësisë e bëjnë një mjedis transportues të pasigurtë në fshat. Sistemi elektrik e mbulon tërë fshatin por tensioni është i ulët. Shërbimet sociale (asistenca e mirëqenies sociale) u ofrohen atyre fshatarëve që janë më të rrezikuar. Në fshat nuk ka ndihmë juridike apo shërbime për promovim të punës. Një nga festivalet më të njohura është festivali pranveror. Janë disa legjenda vendore tradicionale të përcjella brez pas brezi si ajo për burimin e ujit të quajtur Burimi i Nuses. Legjenda thotë se një herë ndër kohëra një nuse u ndal skaj burimit, e mahnitur nga bukuria e ujit që rridhte prej gurëve dhe uji filloi ta përpinte atë. Informatat e dokumentuara që kanë të bëjnë me historinë, kulturën dhe traditat e fshatit të Brodit janë shumë të vjetra. Organizimi i aktiviteteve të ndryshme në fshat dhe bashkëpunimi me fshatërat e tjera gorane dhe me fshatërat e Opojës do të ishin mundësi e mirë për ta përforcuar lidhjen ndërmjet vendbanimeve dhe për të promovuar shkëmbime kulturash. Zhvillimi duhet të jetë i qëndrueshëm, duke pasur parasysh mbrojtjen e trashëgimisë kulturore. Identiteti i fshatit duhet të ruhet nga dëmtimet potenciale të cilat do të mund të shkaktoheshin nga tregu ndërkombëtar (Ushtrimi i vizionimit). Development should be sustainable, keeping in mind protecting the culture heritage. The village identity should be protected against potential damages that could be caused by international market (Visioning exercise). Identiteti dhe kultura Fshati është i vjetër më shumë se 500 vite dhe ka disa shtëpi të vjetra e të bukura të ndërtuara prej guri. Fshatarët flasin një dialekt të gjuhës gorane që është unike për këtë fshat, pasiqë ky dialekt nuk flitet në fshatrat e tjera gorane. 59

60

61 Bresanë Mirë se vini në fshatin urban të Opojës

62 Grupi punues lokal Ajet Reshiti Muhidin Xhezairi Fitim Tefiku Behar Salihu Milazim Garipi Gursel Idrizi Bajramshah Zejnullahu Nuridin Veseli Ferik Mustafa Ridvan Hakiu Melisa Ramadani Elma Abdurahmani Brodosana është kombinim i fshatit me qytetin, është qendër e Opojës, por, pikë e rëndësishme edhe për pjesën e Gorës, veçanërisht në aspektin e zhvillimit të aktiviteve tregtare. Vizioni: Pas disa viteve e shohim fshatin tonë me një plan urbanistik, me rrugë të organizuara mirë dhe me shërbime të mira themelore si dhe me një rini të vetëdijësuar për vlerat e vendit të tyre, dhe me mundësi të reja për ta që të ushtrojn profesione të ndryshme brenda fshatit Aktivitet prioritare që duhet përmbushur për të arritur vizionin: 1. Krijimi i vendeve të punës; 2. Promovimi i aktiviteteve praktike për mbrojtjen e mjedisit; 3. Rehabilitimi i rrjetit të vjetëruar të ujësjellësit; 4. Ndërtimi i gropave skeptike; 5. Zgjerimi i rrugëve bujqësore nëpër bjeshkë dhe hapja e shtigjeve për ecje; 6. Ndriqimi i rrugëve të fshatit ; 7. Rregullimi i rrethojës së shkollës së fshatit dhe gjelbrimi i kopshtit; 8. Përcaktimi i lokacionit dhe rregullimi i tregut të gjelbërt dhe tregut të kafshëve ; 9. Rregullimi i një hapsire të caktuar parkingu; 10. Ruajtja e pyllit afër fshatit dhe pyllëzimi i sipërfaqeve të zhveshura me fidane të reja ; 11. Rregullimi i miniparqeve në brehisht mundësi për pushim, rekreacion dhe turizëm ; 12. Rrënimi i të ashtuquajtërës Ura e Madhe, dhe ngritja e një ure që përmbush nevojat e komunikacionit të kohës me standarde moderne; 13. Shënjëzimi me shenja të komunikacionit në fshat sidomos afër objektit shkollor dhe ndalim parkingut të pa lejushëm ; 14. Pastrimi dhe rregullimi i shtratit të lumit ; 15. Ndalesa e deponive të palejueshme mbi dy lumenjët e fshatit ; 16. Ndërtimi i një Dige në Lumin mbi fshat me emrin Reka e shehit të madhë në vëndin e quajtur Rrasa e Shqipes. 17. Kubëzimi i stazave dhe rrugës së shkollës që të shpie në objektin e shkollës ku përafërsisht nevojiten 600 m2 kubëza. 62

63 8.1. Demografia Banorë 1455 Mashkuj 1422 Femra 1417 Mosha Përkatësia etnike Shqiptar Tjerë Number of households 414 Një apo më shumë banues të përhershëm Numri i shtëpive me banim të përhershëm dhe sezonal Të rezervuara për shfrytëzim sezonal Të zbrazëta Numri i banesave tradicionale të zhfrytëzuara Banorët e kyqur në shkollim 6-14 vjet vjet vjet Banorët (mbi moshën 15 vjeçare) që kanë përfunduar shkollimin Shkollën e mesme të ulët Shkollë e mesme të lartë Studimet universitare Studimet postuniversitare Doktoraturën Përshkrimi i territorit Fshati Bresanë ka numrin më të madh të popullësisë nga fshatrat e rajonit të Opojës ku sot numëron me 2839 banorë. Shtrihet në pjesën veriore të Komunës së Dragashit. Fshati ka lidhje shumë të mirë me rrugën kryesore jashtë komunës, duke qënë se është më afër Prizrenit se sa qendrat e tjera të fshatrave. Është një venbanim relativisht i madh, i cili shtrihet përgjatë rrugëve kryesore dhe me ndërtesa rishtazi të ndërtuara për të krijuar një vendbanim mesatarisht të dendur. Zgjerimi është i kufizuar me pyje dhe topografi në kufijtë veriorë dhe verilondorë. Përgjatë akseve të rrugës kryesore që dalin nga fshati dhe shpiejnë drejt fshatërave Zgatar, Kuk, Buzez dhe Blaç, mund të vërehet një strukturë e zakontë e shtrirjes urbane. Gjithashtu ka një afërsi dhe zhvillim drejt fshatit Kuklibeg. Fshati Bresanë ka karakter të fuqishëm të trashegimisë, sidomos numri i objekteve tradicionale në pjesën lindore të vendbanimit. Krahas qytezës së Dragashit që njëherit është qendra e Komunës në përgjitheësi, fshati Brodosanë së bashku me fshatin Restelicë mund të konsiderohen si dy nënqëndra mjaft të rëndësishme. Në Brodosanë janë prezente shumica e institucioneve publike si shkolla, ambulanta, posta, zyra e vendit, shtëpinë e kulturës, stacionin e autobusëve dhe ndërmarrje të shumta, ku nga 856 ndërmarrje të regjistruara të vogla dhe të mesme në Komunën e Dragashit, 89 (10.39%) gjenden në këtë fshat. 63

64 Sektorët kryesor për zhvillim Burim i rëndësishm i të ardhurave për një numër të konsiderueshëm familjesh të fshatit është mbështejta financiare që u bëhet atyre nga familjarë të cilët jetojnë në diasporë, kryesisht në Austri, Zvicër dhe Itali, Gjermani, Suedi, Slloveni, SHBA, etj. Faktor i rëndësishëm që ndihmon gjenerimin e të ardhurave për familjet e fshatit janë ndërmarrjet e vogla dhe të mesme, të cilat ofrojn shërbime dhe produkte nga më të ndryshmet, duke dominuar ato ushqimore (ku hyjn gjelletoret, qebaptoret, ëmbëltoret, kafenet, mishtoret dhe marketet e vogla me artikuj të kombinuar) dhe të veshmbathjes (ky hyjn butiqet dhe dyqanet e këpucëve). Fshatarët mirren edhe me aktivitete bujqësi dhe blegtori, ku për dallim nga kohët e mëparshme kur kultiovheshn edhe produkte tjera bujqësore, tani më shumë kultivohet ushqimi për kafshë sepse shumica e familjeve të fshatit kanë nga 1 ose 2 lopë. Këto familje produktet e qumështit dhe mishin e përdorin kryesisht për konsum familjar. Përveç familjeve me numër të vogël lopësh, në fshat gjenden edhe 4 ferma lopësh me mbi 15 lopë, ku njëra nga to ka mbi 40 krerë, Këto ferma e përpunojn qumështin dhe prodhojn djath, të cilin e furnizijn tregun e fshatit dhe më gjerë, dhe pikën grumbulluese të qumështit ABI në Prizren. Krahas fermave të lopëve në fshat gjendet edhe 10 ferma delesh me mbi 1500 dele. Nga qumështi i deleve pronarët e tyre prodhojn djath Sharri, të cilin e tregtojnë në rrethin të Opojës dhe regjionit të Prizrenit. 64

65 Disa familje mirren edhe me bletari, të cilat kanë nga 5-10 koshere, por është vetëm një bletar që ka rreth 100 koshere bletë dhe që prodhon sasi më të mëdha të mjaltit, të cilën e shet. Meqenëse në fshat çdo të shtune zhvillohet tregu i kafshëve dhe tregu i gjelbërt, mundësia për të shitur produktet e ndryshme nga tregtarë të ndryshëm të fshatit, duke kursyer shpenzime shtesë për transport, është mjaft e rëndësishme, për më tepër bizneset e vogla që ofrojn shërbime ushqimore përfitojn nga tregtarët dhe blerësit e shumtë nga fshatrat tjera, të cilët shesin/blejnë në tregun e Bresanës dhe i shfrytëzojn këto shërbime gjatë ditës. Përqindja e banorëve të punësuar është diku rreth 40, ku 15% janë të punësuar në sektorin publik ndërsa 35% janë të inkuadruar në sektorin privat, ku disa janë të vetëpunësuar, d.m.th. janë pronar të bizneseve të tyre. Arsimi Në fshat gjendet shkolla fillore 28 Nëntori e cila numëron 650 nxënës nga 1000 sa kishte para luftës dhe 40 mësimdhënës. Kjo shkollë është e ëma e të gjitha shkollave të tjera në Opojë dhe daton që nga viti 1928 me karakter institucional dhe shkencor. Ndërsa edukata dhe arsimi në Brodosanë daton shumë më herët se sa vetë shkolla shqipe por me karakter fetar të kohës. Pra Brodosana llogaritet si djep i artit, kultures, arsimit dhe mësimit për Opojë dhe më gjerë. Nxënësit e Brodosanës shkollimin e mesëm e vazhdojn në Dragash dhe në të gjitha qendrat e arsimit të mesëm të Prizrenit, ndërsa studimet në univerzitetin public të Prishtinës tash më edhe në Prizren, Tiran, Tetovë dhe në të gjitha fakultetet private në shkallë vendi. Sipas regjistrimit të vitit 2011 nga popullsia e përgjithshme e fshatit janë 722 banor janë të kyqur në shkollim nga të cilët 62.4 % janë të përfshirë në arsimin fillor të ulët dhe të lartë %, në arsimin e mesëm % në arsimin e lartë. Në përgjithësi objektet shkollore janë në gjendje të mirë, ngrohen me nxemje qendrore, ndërsa ngrohja e ujit për shfrytëzim higjienik nga nxënësit bëhet me ngrohje diellore. Në vitin 2012, në kuadër të trajtimit të prioriteve të fshatit, fshati ka përzgjedhur ndërtimin e fushës sportive në oborr të shkollës, e cila është rregulluar dhe tani ka filluar të shfrytëzohet nga nxënësit e shkollës për orët e eduakatës fizike dhe nga grupe të rinjësh të fshatit për zhvillimin e aktiviteteve sportive. Shëndetësia Në fshat gjednet qendra e mjekësisë familjare e cila ka 3 mjekë të mjekësisë familjare, 2 stomatolog dhe 7 infermierë, 1 teknik të farmacisë dhe 1 teknik të dhëmbëve, ndërsa mungon pediatri aqë i rëndësishëm për këtë lokalitet. Kjo qendër mbulon me shërbime edhe fshatrat Kuklibeg dhe Buzez. Shërbimet shëndetësore kryhen falas me një përqindje të vogël kontributi nga pacientët. Në fshat gjenden 2 barnatore private. Mjedisi Fshati është i tipit të dendur, ku shtëpitë janë mjaft afër njëra tjetrës, me jo shumë hapsirë të gjelbërt mes vete. Si i tillë fshati ka hapsira të gjebërta jashtë zonës urbane, 65

66 ku pjesën më të madhe e zënë fushat dhe livadhet dhe bejshka. Një hapsirë të rëndësishme brenda territorit e zë pylli ku domijn pisha dhe bredhi, të cilin fshatarët e quajnë brehishte. Ky pyll gjendet afër pjesës urbane të fshatit dhe paraqet një resurs natyror, shëndetësor dhe turistik. Ndërsa në bjeshkë mund të gjinden fruta dhe bimë malore si boronica, dëllinja dhe dhjetra e dhjetra bimë të tjera me karakter mjekësor dhe industrial. Në përgjithësi fshati është i pastër nga mbeturinat e amavisnisë, pasiqë këto mbeturina mlidhen një herë në javë (çdo të premte), nga kompania regjionale e mbeturinave Ekoregjioni. Megjithatë disa familje nuk paguajn shërbimin dhe mbeturinat i hedhin në lumë, i cili kalon përmes qendrës së fshatit dhe kjo ndikon në ndotjen e ujit, ajrit dhe në krijimin e një imazhi të shëmtuar për fshatin. Fshati mendon se duhen zhvilluar disa aktivitete lobuese dhe vetëdijësuese me banorët që nuk i pergjigjen pagesës së shërbimit të caktuar dhe nëse është e nevojshme edhe të mirren masa ndëshkuese nga fshati dhe nga organet kompetente komunale ndaj familjeve të papërgjegjshme. Ndotës tjetër i lumit janë ujërat e zeza, të cilat derdhen në lumë. Infrastruktura dhe shërbimet themelore Rrugët që lidhin fshatin me fshtrat tjera dhe ato brenda fshatit janë në gjendje të mirë, të asfaltuara dhe të kubëzuara. Fshati është i furnizuar me rrymë elektrike, dhe të gjitha shtëpitë janë të kyqura në sistem. Resurset e ujit në Breshanë janë nga burimet natyrore dhe nga lumi në fshat. Kapaciteti i burimit ndryshon varësisht prej stinëve. Gjatë dimrit dhe verës për të plotësuar kërkesat e fshatit përdoret ujëmbledhësi i lumit, i cili gjendet jashtë fshatit lartë në bjeshkë dhe si i tillë uji është i pastër. Sipas analizave të Institutit Kombëtar për Shëndetin Publik (IKSHP) në Prizren, cilësisa e ujit të pijshëm dhe parametrat mikrobiologjik dhe kimik janë 100% në pajtim me kërkesat e OBSH-së. Rreth 10% e shtëpive nuk janë të lidhur në sistemin e kanalizimit. Ujërat e zeza zbrazen në lumin e fshatit. Gjatësia e kolektorit kryesor për ujëra të zeza është 4800m. Ai është nga betoni me diametër që ndryshon prej Ф600mm-300mm dhe është instaluar më Ujërat e zeza nga ky kolektor zbrazen në lumë. 66

67 Në fshat ka lidhje interneti dhe shumica e shtëpive kanë çasje në të. Gjithashtu ka edhe rrjet televiziv kabllor, telefoni fikse, dhe telefoni mobile, ku ndër operatorët dominant janë Vala, Ipko dhe Z-mobile. Si nënqendër komunale, fshati ka edhe zyrën postare, ku qytetarët mund të dërgojnë/pranojnë letra, dokumente apo gjësende tjera. Një lehtësim për banorët e këtij fshati krijon edhe prezenca e zyrës së vendit në fshat, ku qytetarët mund të pajisen me dokumente identifikmi dhe me dokumente tjera zyrtare. Identiteti dhe kultura Komuniteti i këtij fshati i takon besimit musliman, dhe praktikat e besimit i praktikojn me shumë zell. Për më tepër, para 2 viteve në fshat është ndërtuar xhamia e dytë, e cila ka 4 minare dhe llogaritet ndër më të mëdhajat në ballkan. Fshati ka edhe një shtëpi të kultures që njëkohësisht shërben edhe si bibliotekë, por, për momentin ky objekt është në gjendje jo më mirë dhe ka nevojë për renovim. Më herët shtëpia e kulturës është shfrytëzuar nga grupi ekzistues artistik i fshatit për zhvillimin e kativteteve dhe programeve të ndryshme artistike folklorike. Kjo shoqëri artisitike është formuar në vitin 1968 dhe ka përfaqësuar gjithë. Disa herë pati ndërpreje të aktiviteteve por u riaktivizuat në vitin 1980, 1992 dhe përfundimisht u ristrukturua në vitin Për perfromances artistike kjo shoqëri ëshë shpërblyer disa herë nëpër festivale të ndryshme: - Në festivalin Hasi jehon në Gjonaj, pesë herë ka marrë vendin e parë. - Në festivalin ndërkombëtar në Gjirokastër, është shpërblyer me vendin e tretë dhe të dytë. - Gjithashtu ka marrë pjesë edhe në aktivitete të ndryshme në Vlorë, Tiranë, Tetovë, Kaçanik, Viti, Drenas, Prishtinë dhe Prizren. Si formë e trashëgimisë material mund të konsiderohen edhe varrezat e vjetëra që datojn nga shekulli XVI, ndërsa tek vendi i quajtur Livadhi i kasës gjendet varri masiv i vitit 1912 si një nga masakrat e barbarëve serb. Lidhur me manifestimet e lindjes, synetisë, festave të pranverës, martesës dhe shënimit të vdekjeve, në përgjithësi ritualet e praktikuara nga banorët e Bresanës janë të ngjashme me ato që praktikohen nga fshatrat tjera të Opojës ku dominojn elementet tradicionale shoqërore dhe fetare. Psh. Synetija përshkohet me një shëtitje të fëmijës bashkë me mysafirët për rreth fshatit dhe nëse fëmiu është nip i fshatit ai duhët të kaloj rreth mahallës së dajave të vetë, ndërsa festa e pranverës shënohet me garën e ndezjes së zjarreve; akti i martesës celebron me një ceremoni fetare para se të hy dhëndrri dhe në shtëpin e nuses bëhët kurorëzimi fetar me shkrim në pranin e prindërve të dhëndrrit dhe nuses dhe dy dëshmitarve të tjerë. 67

68

69 BRRUT Mirësevini në ballkonin e Opojës

70 Grupi Punues Lokal Skender Nebiu Femi Selmani Agim Aliu Jeton Ramadani Ibrahim Skenderi Elez Elezi Faton Bilalli Nazyf Skenderi Blerim Halimi Hazer Dana Linda Skenderi Sara Ramadani Brruti është një nga fshatrat më të vjetra të Opojës. Ka bukuri natyrore dhe kulturore me kullosa, pyje, një shpellë dhe disa varreza shumë të vjetra. Brruti ka mundësi të shumëta për zhvillimin e turizmit ( Ushtrimi i vizionimit). Investimet kryesore të nevojshme në Brrut, siç janë cekur nga populli i Brrutit, përfshijnë investimet në zhvillimin ekonomik dhe krijimin e vendeve të punës, infrastrukturë dhe arsim. Prioritetet për të arritur visionin përfshijnë : Përmirësimin e metodave të kultivimit të patates dhe ndërtimin e një fabrike të vogël për prodhimin e produkteve të saj Mbledhja e organizuar e frutave të egra Rehabilitimi i fermave të vogla dhe ndërtimi i një objekti të përpunimit të qumështit Rehabilitimi i sistemit të ujit 70

71 9.1. Prezantim i territorit Banorë 1455 Mashkuj 1422 Femra 1417 Mosha Përkatësia etnike Shqiptar Tjerë Numri i ekonomive familjare 414 Një apo më shumë banues të përhershëm Numri i shtëpive me banim të përhershëm dhe sezonal Të rezervuara për shfrytëzim sezonal Të zbrazëta Numri i banesave tradicionale të zhfrytëzuara Banorët e kyqur në shkollim 6-14 vjet vjet vjet Banorët (mbi moshën 15 vjeçare) që kanë përfunduar shkollimin Shkollën e mesme të ulët Shkollë e mesme të lartë Studimet universitare Studimet postuniversitare Doktoraturën Brruti ndodhet në pjesën veriore të Maleve të Sharrit dhe është njëri nga fshatrat më të vjetra të Opojës. Sipërfaqja e përgjithshme e fshatit është 8.4 km² kurse lartësia mbidetare është m. Kufizohet me fshatrat Bellobrad, Buzez, Zgatar, Bresanë, Pllavë dhe me qytetin e Prizrenit. Tre lumenj rrjedhin përgjatë Brrutit: Zinova, Tenova dhe Lumi i Fshatit. Nga sipërfaqja e përgjithshme e Brrutit 30% është tokë e punueshme, 10% tokë djerrinë kurse pjesën tjetër e përbëjnë malet dhe kullosat. Pozita gjeografike e Brrutit është shumë interesante pasiqë i tërë rajoni i Opojës dhe Prizreni mund të shihen nga fshati; kjo ka mundësuar zhvillime të rëdësishme historike krahas rrugëve tregtare dhe ushtarake dhe ka lënë trashëgimi të vlefshme arkeologjike. Brruti ka rreth 167 shtëpi dhe banorë. 50% e popullsisë janë meshkuj dhe 50% janë femra. Rinia paraqet 50% të popullsisë së fshatit. Rreth 10% e popullsisë janë të punësuar, 5% në sektorin privat dhe 5% në sektorin publik. Vetëm rreth 0,3% e të punësuarëve janë femra. Shumica e popullsisë janë të papunësuar. Kjo spjegon faktin pse 30% (400 persona) të popullsisë së Brrutit jetojnë dhe punojnë jashtë vendit. Brruti ka potencial interesant për zhvillim të turizmit. (Ushtrimi i vizionimit). Fshati ka shumë bukuri natyrore dhe kulturore si kullosa, pyje, një shpellë dhe disa varreza të vjetra. 71

72 9.2. Sektorët me përparësi zhvillimi Zhvillimi ekonomik vendor Cilësia e tokës së punueshme është e mirë. Patatet dhe fasulja kultivohen për konsum personal. Për të promovuar shtimin e prodhimeve bujqësore do të ishte shumë e dobishme të bëhet një vlerësim i tokës dhe i kushteve mjedisore për të përcaktuar produktet më të përshtatshme për klimën dhe cilat investime kërkohen për ta shtuara kultivimin, siç janë varietetet e reja të farërave, një sistem të ujitjes, pajisjet, mjetet, materialet dhe trajnimet përkatëse. Brruti ka me bollëk lajthi, dëllinja, thana, molla të egra, kumbulla dhe boronica të cilat i vjelin mbi 30 familje. Në pyllin e fshatit Brrut dhe në fushat përreth jetojnë kafshë të ndryshme të egra siç janë: ujku, dhelpra, derri, lepuri, ariu, kaprolli, macja e egër, shqiponja, ketri, petriti, bufi, sorra, zogu i malit, etj. Brruti ka 200 lopë. Djathi, gjalpa, kosi dhe mishi prodhohen për konsum familjar. Pesë familje mirren me bletari. Ato shesin rreth kg mjaltë në vit (kanë rreth 100 zgjua bletësh) me një çmim mesatar prej 7 euro për kilogram. Mjalti shitet në fshati dhe jasht. Qasja në treg është një sfidë e madhe. Nuk ka ndonjë treg të veçantë për prodhime bujqësore, të mishit dhe qumështit dhe kësh- 72

73 tu, këto prodhime shiten në tregun e Dragashit me çmime shumë të ulëta. Mungesa e subvencionimit dhe konkurrenca jo e barabartë e mallërave të importuara janë probleme të rëndësishme lidhur me zhvillimin e bujqësisë. Pesë biznese të vogla prodhojnë dhe shesin dyer dhe dritare prej plastike, metali dhe druri. Këto produkte shiten kryesisht në Brrut dhe në komunë. Shumë gra të moshuara në Brrut kanë aftësi të bëjnë rroba të ndryshme siç janë veshjet tradicionale martesore, artikujt për dekorim shtëpiak, rroba leshi, etj. qoftë për përdorim të përditshëm apo për raste të veçanta siç janë dasmat. Disa artikuj, si psh. Këmishat e nusërisë u shiten vajzave që do të martohenme çmim shumë të mirë. Këto produkte shiten edhe në Prizren. Brruti ka potencial turistik me një hapësirë arkeologjike të epokës antike, e cila është edhe në Listën kombëtare të Trashëgimisë Kulturore nën mbrojtje të përkohshme,. Supozohet se ka rrënoja të një kështjellë, disa shpella, vendbanime të vjetra, varreza, artefakte dhe objekte të tjera historike interesante. Veç kësaj, fshati mund të jetë tërheqës për turistët, për bukuritë e tij natyrore, për trashëgiminë kulturore dhe për këngët e vallet tradicionale. Ka shtigje të mrekullueshme për ecje dhe çiklizëm malor që kalojnë përgjatë fshatit. Aktualisht është një sipërfaqe e cila përdoret për piknik dhe e cila ka mundësi të zhvillohet për kampim të vazhdueshëm dhe aktivitete të tjera rekreative. Në fshat janë disa dyqane për furnizim të udhëtarëve që kalojnë nëpër fshat si dhe kafenetë dhe restorantet lokale që mund të jenë vende të përshtatshme ushqimi për udhëtarët ditorë. Megjithatë, një studim mbi pikat e forta dhe të metat e fshatit do të ndihmonte në përcaktimin e mëtejshëm të potencialit turistik të zonës. Disa shembuj janë shërbimet e limituara dhe mungesa e opsioneve të akomodimit. Edhepse janë disa persona që janë të gatshëm të fillojnë me shërbime turistike, nuk ka shumë fshatarë me cilësi të mira menaxhuese, siç janë aftësitë gjuhësore, menaxhimi i aktiviteteve turistike, etj. Do të mund të bëheshin disa fushata të vetëdijësimit të popullatës për qëndrueshmërinë e mjedisit si dhe duhet të mirren masa për reduktimin e hedhjes së mbeturinave në fusha, male dhe lumenj. Shëndetësia Në fshat nuk ka ndonjë qendër shëndetësore. Qendra më e afërt është në Bellobrad (1.2 km larg nga Brruti) andaj fshatarët ecin këmbë apo shkojnë me veturë deri atje për të marrë ndihmën mjekësore parësore, përveç shërbimeve gjinekologjike apo pediatrike të cilat nuk ofrohen në Bellobrad. Për shërbimet shëndetësore dytësore fshatarët udhëtojnë deri në qytetin e Dragashit (15 km nga Brruti). Në fshat është një barantore e re private. Arsimimi Shkolla në fshat është paralele e shkollës fillore të Bellobradit Sezai Surroi dhe ka 120 nxënës, 6 mësimdhënës dhe 2 punëtorë ndihmës. Shkolla ka 2 objekte, njëra për parashkollorët dhe klasën e parë dhe tjetra për klasët I-V. Për klasat VI-IX, fëmijët duhet të shkojnë në shkollën e Bellobradit. Pas përfundimit të shkollës fillore, shumica e nxënësve (djemtë dhe vajzat) shkojnë në Dragash apo Prizren për të kryer shkollën e mesme. 73

74 Sipas regjistrimit të popullsisë në vitin 2011, 101 banorë kanë përfunduar nivele të ndryshme; 9 arsimin fillor, 54 arsimin e mesëm, 28 studimet universitare, 7 studimet master dhe 3 doktoraturën. Në anën tjetër aktualisht 269 banorë janë të përfshirë në arsim; 174 në arsimin fillor, 56 në arsimin e mesëm, 39 në studime universitare. Janë bërë disa investime në objektin e shkollës gjatë viteve 2009 dhe 2010 (për shembull vendosja e dritareve të reja dhe rrethojës së kopshtit). Në vitin 2011, projekti i UNDP-së në Dragash dhe projekti Art Gold në bashkëpunim me Komunën e Dragashit ka financuar ndërtimin e një fushe sportive në fshat. Megjithatë, për ta shtuar cilësinë e shkollimit dhe për ta bërë atë më të përshtatshëm për banorët, nevojiten përmirësime të mëtejme të infrastrukturës, materialeve dhe aftësive të mësimdhënësve. Ka gjithashtu qasje të limituar në teknologjinë informative dhe komunikuese si dhe në materialet e tjera shkollore. Mjedisi Burimet pyjore të pranishme në Dragash janë mjaft të rëndësishme për mbrojtjen e mjedisit, mbrojtjen e ujërave dhe të biodiversitetit dhe ekonominë e bashkësisë lokale. Pjesa më e madhe e biodiversitetit në Kosovë si dhe në Dragash gjindet në pyje. Andaj, gjatë prerjes së pyjeve duhet t i jepet prioritet mbrojtjes së biodiversitetit, burimeve të ujit dhe kafshëve të egra. Prioritet të veçantë në fushën e biodiversitetitit duhet t i jepet mbrojtjes së pishës boshnjake. Hedhja e plehërave në natyrë vazhdon të jetë problem ngase përveç rrezikimit të qëndrueshmërisë së mjedisit paraqet pengesë edhe për zhvillimin e turizmit. Megjithatë, situata e mbeturinave është përmirësuar pasi që shumica e popullsisë së fshatit tani është e vetëdijshme për ndikimin që ka kjo praktikë dhe paguajnë për shërbimet e mbledhjes së mbeturinave. Eliminimi i deponive ilegale, ndërtimi i gropave septike për ujërat e zeza (50% e ujërave të zeza shkarkohen drejtëpërdrejtë në lumenj) dhe ndalimi i ndezjes së qëllimshme të mbeturinave dhe fushave edhe mëtutje mbesin probleme të mëdha për mjedisin. Shërbimet themelore dhe infrastruktura Fshati ka sistem të vjetërsuar të ujësjellësit i cili është ndërtuar në vitin Uji vjen nga burimet natyrore të ujit. Uji nga burimet 1 dhe 2 shkon tek stacioni i pompave dhe prej atje tek rezervuari dhe uji nga burimi 3 shkon drejtpërdrejtë në rezervuar. Në vitin 2012, UNDP e ka kontraktuar Institutin Kombëtar për Shëndetin Publik (IK- SHP) në Prizren për të bërë analizat e cilësisë së ujit të pijshëm dhe sipas raporteve të IKSHP-së parametrat mikrobiologjik nuk janë në pajtim me kërkesat e OBSH-së. Përveç kësaj, burimet nuk kanë sasi të mjaftueshme të ujit, veçanërisht gjatë verës (korrik, gusht dhe shtator) kur fshatarët kanë ndërprerje të ujit për orë të tëra. Do të 74

75 ishte mirë të bëhej një vlerësim i mundësive për përmirësim të sistemeve të ujësjellësit dhe të identifikohet potenciali për burime të reja uji (nevojitet ndihmë teknike). Ndërtimi i sistemit të kanalizimit ka filluar në një pjesë të fshatit por vetëm një pjesë e fshatit ka gropa septike. Nuk ka sistem të trajtimit të ujërave të zeza. Edhepse shërbimi për mbledhjen e mbeturinave ofrohet një herë në javë, disa persona mendojnë që çmimi për këto shërbime është shumë i shtrenjtë dhe vazhdojnë t i hedhin mbeturinat në lumë. Në fshat është sistemi i energjisë elektrike që e mbulon tërë fshatin. Nuk ka transport publik. Për të arritur te autobusi për në Dragash apo Prizren fshatarët ecin 30 minuta deri në Bellobrad ku ka disa mundësi transporti. Megjithatë, 90% e familjeve në Brrut kanë vetura private. Nuk ka linja tokësore për telefon, të gjithë përdorin telefonat celularë. Nuk ka as rrjet të televizionit publik. ndizet një zjarr i madh dhe gatuhet ushqimi tradicional - flija. Të tjerat janë festa e korrjeve për grumbullimin e të lashtave, Jeremia, Shën Kolli, Shiri Budi dhe Dita e Shën Gjergjit. Përveç kësaj, Brruti ka mjete tradicionale siç janë makinat për tjerrje, veku ejt. të cilat në të kaluarën janë përdorur për të bërë veshje tradicionale dhe të bënin aktivitete të përditshme. Edhepse kjo nuk bëhet më, ende ka persona që i posedojnë këtë aftësi. Disa fshatarë kanë fara të bimëve të veçanta që janë përdorë për të bërë një lloj veshje dhe për të bërë ngjyra të vajit për pikturë. Megjithatë, sikur edhe në vendet tjera të Dragashit dhe Kosovës ndikimi i përhapur i kulturës moderne evropiane te të rinjtë (muzika, moda etj.) përmes mediave po kërcënon përjetësimin e trashëgimisë dhe vlerave tradicionale kulturore. Identiteti dhe kultura Manifestimet kulturore përfshijnë garat me kuaj, muzikën tradicionale dhe vallëzimin. Disa nga festat kryesore janë Verëza apo Festa e Pranverës më 14 mars gjatë të cilës 75

76

77 KUK Vend i traditës dhe aksioneve vullnetare

78 Kuk Grupi Punues Hebip Osmani Irfan Mehmeti Ibrahim Mehmeti Alidin Sylejmani Edita Selmani Berina Skenderi Xhemali Skenderi Enver Ahmeti Elvane Haliti Shpetim Hajredini Shasene Maliqi Sadik Sadiku Qëndresa Hasano Donjeta Maliqi Fshatin Kuk e bëjnë të veçantë ritet e festave të përvitshme, respektimi i traditës fetare, ceremonitë e dasmave dhe aksioneve vullnetare të organizuara çdo herë kur e kërkon nevoja për të përmirësuar jetën e banorëve Vizioni: Pas disa viteve ne e shohim fshatin tonë me infrastrukturë të rregulluar, me një organzimim më të mirë të komunitetit, me bujqësi të zhvilluar dhe me një rini të angazhuar në fusha të ndryshme Prioritet e fshatit për ta arritur vizionin: Rregullimi i shtratit të lumit Rregullimi i oborrit të shkollës, ndërtimi i murit mbrojtës Prezantimi dhe zhvillimi i aktiviteteve te reja dhe ekzistuese bujqësore Përmirësimi i çasjes në kullotat malore Arsimimi i femrave Trajnimi professional i të rinjëve dhe hapja e vendeve të reja të punës Promovimi i planifikimit të përbashkët dhe Lobimi i organziuar tek organet komunale dhe qeveritare Ndriçimi publik Rregullimi e rezervuarit të ujit Ngritja e vetëdijes së qytetarëve për menaxhim të drejtë mbeturinave dhe ujit 78

79 10.1. Prezantimi i territorit Banorë 1455 Mashkuj 820 Femra 838 Mosha Përkatësia etnike Shqiptar Boshnjak Numri i ekonomive familjare 233 Një apo më shumë banues të përhershëm Numri i shtëpive me banim të përhershëm dhe sezonal Të rezervuara për shfrytëzim sezonal Të zbrazëta Numri i banesave tradicionale të zhfrytëzuara Banorët e kyqur në shkollim 6-14 vjet vjet vjet Banorët (mbi moshën 15 vjeçare) që kanë përfunduar shkollimin Shkollën e mesme të ulët Shkollë e mesme të lartë Studimet universitare Studimet postuniversitare Doktoraturën Fshati Kuk gjendet në pjesën verilindore të komunës së Dragashit, përkatësisht mes fshatrave Kosavë në perëndim, Buzes në veri dhe Kuklibeg në lindje, ndërsa kufiri jugor është me Maqedoninë. Fshati Kuk shtrihet veri jug në një gjatësi 6.6 km duke filluar nga kuota më e ulët 1150 metra deri te pika më e lartë e njohur si Maja e Begut afër 2493 metra lartësi mbi detare. Duke u bazuar në këtë nivelizimt të madh mes kuotave të izohipseve, fshatin e karakterizon një peizash i larmishëm duke filluar nga fusha si pjesë më e ulët, vendbanimi 1200 m, pjesa e malit dhe pjesa e kullotave ku zënë hapsirën më të madhe të sipërfaqës së fshatit. Fusha cilësohet si mjaft produktive sidomos për të mbjellurat që i përshtaten këtyre hapsirave si patatja, fasulja, misri, pjesërisht drithërat dhe sana bari i nevojshëm për blegtorinë. Për të pasur rendimente më të larta ndihmon edhe mënyra e lehtë e ujitjes së arave me sistemin e vjetër të prurjes së ujit i njohur si vijat. Pjesa urbane e fshatit shtrihet rrezë bjeshkës dhe është i formës së grumbulluar. Kjo pamje e vendbanimit na dëshmon se fshati Kuk është vendbanim i hershëm duke u bazuar në faktin e ndërtimit të shtëpive afër njera tjetrës me qëllim mbrojtjeje dhe duke i lënë hapsirë më të madhe fushës ku sigurohej ushqimi për banorët. Për lashtësinë e vendbanimit dëshmojnë edhe disa mbishkrime të varrezave të hershme, toponimia e vendeve, ritet pagane dhe gërmadhat e xhamisë. Fshati numëron 1658 banorë, me 233 familje. 79

80 Pylli- është hapsirë e vogël, përafërsisht mbulon 5% të gjithë siperfaqës së fshatit. Në pyll rriten drunjtë e verrit dhe mështeknës si dhe 3 ha të pyllëzuar viteve te fundit me drunj të pishës së bardhë. Hapsira të pashfrytëzuara janë shumë të përshtatshme që në të ardhmën të mbillen me fidane të reja. Bjeshka është hapsira më e madhe e gjithë territorit të fshatit Kuk e cila është shumë e përshtashme për kullota dhe blegtori si dhe e pasur me bimë mjekuese dhe boronica. Bjeshka e Kukit është mjaft e bukur dhe e përshtatshme për skijim dhe shëtitje. Në këto hapsira të larta malore ka edhe disa burime të ujërave që nuk shterrojnë, të shperndara në të gjithë arealin e fshatit. Fshati ka lumin e njohur me emrin Ropuha, i cili ka një profil mjaftë të pjerrët dhe furnizohet nga disa prej këtyre burimeve të cilët mbajn ujë shumë të ftohtë dhe të pastërt. Sektorët kryesor për zhvillim Krahas mbështetjes nga familjarët në Diasporë, bujqësia dhe blegtoria janë ndër aktivitetet kryesore të popullsisë, përmes së cilave ata sigurojnë jetesën. Në fshat gjenden 3ferma lopësh me mbi dhjetë lopë, 15 fermerë me nga mbi 5 lope, 5 ferma delesh të cilat kanë diku rreth 700 dele së bashku. Gjithashtu në fshat gjendet një bletar me 42 koshere bletë dhe 5 bletarë më të vegjël me nga 5 koshere. Qumështi kryesisht dërgohet në pikën grumbulluese të qumështit që gjendet në Buzez dhe në qumështoren e fshatit dhe shfrytëzohet nga familjet e fshatit për nevoja të përditshmërisë. Prej prodhimeve tjera bujqësore më së tepërmi kultivohet sana ushqimi për bageti, pastaj kultivimi i patateve, fasules si dhe perime tjera që të gjitha kryesisht për konsumim familjar. 80

81 Sa i përket frutave, më së shumit kultivohen kumbullat, dardhat dhe mollët. Gjitashtu në fshat gjenden 5 dyqane të vogla të cilat ofrojn lloj-llojshmëri të artikujve. Janë edhe 3 kafiteri dhe 2 internet kafe, të cilat shërbejnë si vendtakime për banorët e fshatit. Zhvillimi ekonomik i fshatit kryesisht ndikohet nga sektori privat meqenëse ky sektor përfshin numrin më të madh të të punësuarve nga fshati, në krahasim me ata që janë të punësuar në institucionet publike si në arsim, shëndetësi apo administratë publike. Arsimi Shkolla ka rreth 330 nxënës nga klasa parashkollore deri në klasën e nëntë. 26 mësimdhënës dhe 4 punëtor ndihmës. Gjendja e përgjithshme e arsimit në fshat është e kënaqëshme dhe problemet e infrastrukturës, cilësisë dhe braktisjes së procesit arsimor të femrave janë pothuajse të tejkaluara. Në vitin 2006 më ndihmën e qeverisë së Kosovës dhe Kuvendit Komunal është ndërtuar objekti modern me numër të mjaftueshëm të klasëve, me kabinet të fizikës, kimisë, informatikës, biblotekën e shkollës dhe punëtorinë e shkollës. Shkolla gjithashtu ka të zgjidhur problemin e ngrohjes qendrore dhe nyjeve sanitare. Në këtë aspekt drejtoria e shkollës është e përqëndruar në ndërtimin e kabineteve të biologjisë dhe sallën e edukatës fizike. Rrethoja e shkollës është e gjysëm e përfunduar në pjesën e rrugës, por jo edhe në pjesën e poshtme ku është mëse e nevojshme, sidomos ndërtimi i murit mbrojtës pëgjatë rrjedhës së lumit që pa dyshim paraqet rrezik permanent për nxënësit. Shkolla gjithashtu ka edhe paralelen e vet në fshatin malor Pllajnik ku mësimi zhvillohet nga klasa e 1 deri 5. Pas përfundimit të klasës IX, procesi arsimor nuk përfundon këtu, meshkujt dhe rreth 80% e femrave shkollimet i vazhdojnë në Dragash, Prizren apo Prishtinë. Shumica e semimaturantëve përqëndrohen në drejtimet teknike dhe gjimnaz. E kënaqëshme por jo maksimalisht, është përqindja e të rinjëve, veçanërisht të gjinisë femërore. të kyqur në studimet universitare. Shëndetësia Në fshatin Kuk gjendet ambulanta e cila ofron shërbime parësore emergjente ku përfshihen dhënja e infuzioneve dhe terapive. Në të punon me orar të plot një infermier, kurse mjeku vjen njëherë në javë. Në këtë qëndër ofrohen shërbimet falas për banorët. Megjithatë këto shërbime nuk u përgjigjen mjaftueshëm nevojave të banorëve kur mirret parasysh nevoja për ndihmë e personave që vuajnë nga sëmundjet kronike. Infermieri i cili punon në ambulantën e fshatit nuk arrin tu përgjigjet kërkesave të të sëmurëve. Në fshat gjindet edhe një ordinancë stomatologjike private e cila punon me orar të pjesëshem (sipas nevojës). Ndërsa për shërbime të shkallës së dytë dhe të tretë qytetarët i drejtohen Qëndres së Mjeksisë Familjare në Bresanë, rrallë Qendrës Kryesore të Mjekësisë Familjare në Dragash, ndërsa më së shpeshti në qendrës Kryesore të Mjekësisë Familjare në Prizren dhe shërbimeve mjekësore private. 81

82 Mjedisi Mjedisi i fshatit Kuk po përmirësohet dita ditës, me ndërtimin e kanalizimit modern dhe me futjen në gypa të ujërave atmosferik gjendja në fshat është përmirësuar dukshëm. Grumbullimi i rregullt i mbeturinave cdo të ejte nga ana e kompanisë përkatëse e ndihmon dukshëm gjendjen e pastërtisë në fshat. Përjashtim bënë shtrati i lumit, i cili edhe më tej mbetet si destinacion për hudhjen e mbeturinave nga familjet që nuk i përgjigjen shërbimit. Gjendjen e rëndë përreth lumit do ta zbuste vendosja e kontenjerëve adekuat. Brengosese është edhe hudhja e mbeturinave të ngurta ndërtimore në pjesën e kontaktit të vendbanimit me malin ku dukshëm është prishur pamja e bukur që kishte kjo pjesë, pjesë kjo që deri vonë është shfrytëzuar si pikë argëtimi për të rinjët e fshatit si dhe rekreacion. Shërbimet dhe infrastruktura themelore Infrastruktura rrugore është e mirë, rruga kryesore është e asfaltuar si dhe disa rrugë kryesore, pritet që në një të ardhme të afërt të kubëzohen edhe rrugicat të cilat janë në planifikimin e Kuvendit Komunal. I tërë fshati është i lidhur në rrjetin e ujësjellësit, i cili është instaluar në vitin Rrjeti është me rënie të lirë. Uji grumbullohet nga 4 burime, të cilët gjinden në bjeshkë. Edhe pse nuk ka asnjë objekt për trajtimin e ujit në fshat, sipas analizave të kryera nga Instituti Kombëtar për Shëndetin Publik (IK- SHP) në Prizren, i cili është kontraktuar nga projekti i UNDP-së për të analizuar cilësinë e ujit në fshtrat e Komunës së Dragashit, cilësia e ujit në fshatin Kuk është shumë e mirë dhe parametrat mikrobiologjik dhe kimik janë 100% në pajtim me kërkesat e Organizatës Botërore të Shëndetësisë. Megjithëse ka ujë të mjaftueshëm dhe rrjeti nuk është në gjendje të rëndë, banorët vlerësojnë se duhet të përmirësohet menaxhimi i këtij resursi nga vetë ata, për të evituar humbjet e sasive të mëdha të ujit. Në vitin 2012, i tërë fshati është kyqur në sistemin e kanalizimit, sistem ky që është instaluar në kuadër të një porjekti të përbashkët edhe për tri fshatra tjera Buzez, Kosavë, dhe Kapre). Aktualisht ujërat e zeza derdhen në lumë derisa të aktivizohet gropa septike, ku do të bëhet trajtimi i përbashkët i ujërave të zeza nga katër fshatrat e përfshira në projekt. Ky projekt është financuar nga Bashkësia Evropiane. Nga 149 familje që kanë kontratë me kompaninë Ekoregjioni, 61% e tyre i përgjigjen rregullisht pagesës së shërbimit të mbledhjes së mbeturinave nga kompania, e cila mbledh mbeturinat në fshat çdo të enjte. Familjet që nuk i përgjigjen shërbimeve të kompanisë, mebturinat i hedhin në lumë, gjë që ndikon në ndotjen e ujit dhe mjedisit. Për këtë arsye ka nevojë që të zhvillohen aktivitete vetëdijësuese me banorët lidhur për rëndësinë e ruajtjes së mjedisit të përbashkët. 40% e shtëpive kanë lidhje interneti, ndërkaq operatorët privat telefonik prezent në fshat janë Vala, Ipko dhe Z-mobile. Gjithashtu ka edhe telefoni fikse e cila oforhet nga Posta dhe Telekomi i Kosovës. 82

83 Identiteti dhe kultura Sikur edhe në fshatrat tjera të rajonit të Opojës, edhe në fshatin Kuk, ritet kulturore koncentrohen zakonisht rreth katër momenteve kyçe të jetës, lindjes, synetisë, martesës dhe vdekjes. Këto ngjarje shoqërohen me manifestime të ndryshme kulturore. Duke filluar nga ninullat, këngët dhe vallet e dasmave, riti i krushqëve, vallet e burrave dhe ushqimi tradicional që u servohet të gjithë meshkujve të fshatit dhe kostumet tradicionale të punuara me dorë nga gratë e fshatit. Edhe pse këto elemente të veçanta ruhen ende, tendenca e festimit të këtyre ngarjeve larg mjedisit shtëpiak ka ndikuar në zbehjen e veçantive tradicionale. Përveq këtyre ngjarjeve jetësore, banorët e fshatit i kushtojnë rëndësi edhe festimit të festave të pranverës, të cilat shënohen me aktivitete të ndryshme që paraqesin gëzimin për fillimin e stinës së pranverës pas një dimri të gjatë. 83

84

85 Shajne Mirësevini në fshatin mikpritës

86 Shajne Local Working Group Behar Misini Bekim Vehapi Enis Sylejmani Agrentina Misini Filloreta Misini Bilall Sejrani Vegim Vehapi Vezir Zyberi Visioni: Në të ardhmen e shohim rininë e fshatit, si vajzat edhe djemtë, të angazhuar në punë.. fshatin me infrastrukturë ujore më të mirë dhe me aktivitete turistike të zhvilluara... Prioritetet: Punësimi Promovimi i arsimimit të vazhdueshëm (veçanërisht për vajzat) Ndërtimi i fushës sportive në fshat Instalimi i kontenjerëve për mbeturina Rehabilitimi i sistemit të ujësjellësit dhe vetëdijësimi i qytetarëve për menaxhim të drejtë të ujit Përmirësimi i ndriqimit publik në fshat Identifikimi dhe promovimi i atraksioneve turistike dhe themelimi i zingjirit të shërbimeve turistike 86

87 Banorë 1069 Mashkuj 527 Femra 542 Mosha Përkatësia etnike Shqiptar Goran Numri i ekonomive familjare 198 Një apo më shumë banues të përhershëm Numri i shtëpive me banim të përhershëm dhe sezonal Të rezervuara për shfrytëzim sezonal Të zbrazëta Numri i banesave tradicionale të zhfrytëzuara Banorët e kyqur në shkollim 6-14 vjet vjet vjet Banorët (mbi moshën 15 vjeçare) që kanë përfunduar shkollimin Shkollën e mesme të ulët Shkollë e mesme të lartë Studimet universitare Studimet postuniversitare Doktoraturën Përshkrimi i territorit Fshati Shajne është i pozicionuar në verilindje te Dragashit në një lartësi mbidetare 1.160m, është jo më shumë se 1 km larg Dragashit. Kufizohet me pesë fshatra tjera (Radeshë, Xërxe, Pllajnik, Rrenc, Pllavë dhe Rapqë). Siperfaqja e pergjitheshme e fshatit - eshte 9.57 Km2, prej te cilave siperfaqe me ara jane 152 Ha, siperfaqe me livadhe 116 Ha, me kullosa 533 Ha dhe me siperfaqe me pyje 126 Ha. Terreni ështe i kombinuar me pjesë malorokodrinore dhe një pjesë e rrafshtë, e cila pjesërisht mbillet e pjesa tjetër është me livadhe artificiale dhe natyrale. Poashtu terreni i fshatit ka një sasi të maleve. Të pasur kryesisht me dru ahu, dushku, lajthie, verri, shelgu dhe kumbulle. Klima prezente në komunën e Dragashit ështe klimë malore-kontinentale e ashpër, ku stina e dimrit është mjaftë e gjatë ndërsa ajo e verës e shkurtër. Për shkak të afërsisë me qytetin Dragash, ky fshat fiton një mbushje dhe shtrirje urbane. Fshati Shajne kryesisht përbëhet nga parcelat dhe fushat rurale, megjithëse vërehet një zhvillim i periferive. Këshillat për këtë zhvillim janë ruajtja e disa prej pasurive të fshatit dhe menaxhimi i zhvillimit urban. Fshati ka 1069 banorë, prej të cilëve % janë meshkuj dhe 50.70% femra. Nga numri i përgjithshëm i banorëve 31.15% është e moshë së re prej 0-19 vjet. Përveç banorëve të përhershëm në fshat, është edhe një numër i konsiderueshëm i banorëve (rreth 500 banorë) të fshatit që jetojnë jashtë fshatit si në Prishtinë, Gjermani, Zvicër etj. Fshati ka gjithej 198 familje. 87

88 Zona në jugperëndim të fshatit Shajne është propozuar për zonë urbane të banimit, e cila do të ofrojë vendbanime në afërsi të qytetit të Dragashit, zonën e re komerciale dhe shkollën e mesme. Sektorët kryesor për zhvillim Hapësira e gjerë kadastrale e fshatit, ofron mundësi për zhvillim të sektorit të bujqësisë dhe pylltarisë. Prona private në kapacitet të gjerë krijon kushte që banorët të mund t i mbulojnë nevojat e tyre private bujqësore. Edhe hapësira pyjore përafërshisht 1/3 është një resurs zhvillimi për banorët lokal Mbështetja financiare nga familjarët që jetojnë në Diasporë është burim i rëndësishëm i të ardhurave për banorët e fshatit. Pozita gjeografike e fshatit mundëson kultivimin e disa pemëve si molla, dardha, vishnja, ftoi etj., frutet e të cilave shfrytëzohen për konsum familjar. Ekzistojnë edhe 5 bletarë që së bashku posedojnë 40 koshere. Në fshat gjenden 3 markete të vogla dhe 2 kafene. Ndërsa familejt që nuk kanë asnjë burim të ardhurash jetojnë nga asistenca sociale, me rreth 50 euro në muaj. Gjithashtu në fshat është edhe një pikë grumbulluese e bimëve të egra mjekësore dhe frutave të imëta malore. Banorët që mbledhin këto gjëra i shesin ato në këtë pikë grumbulluese duke siguruar të ardhura financiare. Afërsia e fshatit me zonën industriale të komunës, e cila është në hapat e parë të themelimit, paraqet një element pozitiv për përmirësimin e punësimit të banorëve të fshatit, në një të ardhme afatmesme. Gratë kryesisht merren me punëdore, si punë që u sjellë edhe fitime të vogla, numri i grave të fshatit të punësuara është shumë i vogël. Krahas këtij faktori, numri i banorëve të fshatit në sektorin publik dhe privat arrin deri në 130. Këta të punësuar përkujdesen për mirëmbajtjen e familjeve të tyre. Disa familje kanë lopë, dhe numri i përgjithshëm i lopëve në fshat është reth 100, produktet e të cilave përdoren kryesishtë për nevoja personale. Banorët posedojnë rreth 50 dele, numri i të cilave gjithashtu ka pësuar rënie që nga kohërat e mëherëshme për arsye të ndryshme. Arsimi Në fshat gjendet shkolla fillore e ulët prej klasës parashkollore deri në klasën e pestë. Meqenëse kjo shkollë është satelit i shkollës qendrore fillore në qytezën e Dragashit, nxënësit e fshatit që mbarojnë klasën e pestë, vijojn mësimin nga klasa e gjashtë në shkollën qendrore në Dragash. Sipas regjistrimit të fundit më 2011, aktualisht të kyqur në arsimin fillor, të mesëm dhe universitar janë 258 banorë të fshatit. Ndërsa sa i përket banorëve që kanë përfunduar arsimin fillor, të mesëm, universitar dhe post universitar, nga po i njejti regjistrim rezulton se janë gjithsej 124. Objekti shkollor në përgjithësi është në gjendje të mirë, por, ka nevojë për disa adoptime të vogla në mëyrë që të mundësoj komoditet të plotë për zhvillim e mësimit. Më urgjente ështe rehabiltimi i pjesshëm i kulmit të shkollës, rregullimi i sallës ekzis- 88

89 tuese sportive brenda objektit shkollor dhe pajimi i klasës së parashkollorëve me materiale adekuate mësimore. Me përjashtime të vogla, shumica e të rinjëve sikur djemtë ashtu edhe vajzat, vazhdojn shkollimin e mesëm dhe universitar. Një faktor lehtësues në të ardhmen e afërt do të jetë edhe hapja dhe funsksionalizimi i Shkollës së Mesme Profesionale në territorin e fshatit, gjë që do të siguroj përfshirjen e të gjithë të rinjëve (veçanërisht vajzave) në arsimin e mesëm dhe profesionalizimin e tyre të hershëm. Shëndetësia Për shkak të afërsisë me qytezën e Dragashit, banorët e fshatit Shajne, pranojn shërbimet shëndetësore nga Qendra Kryesore e Mjekësisë Familjare në këtë qytezë. Ndërsa për shërbime të specializuara ata drejtohen në Prizren dhe në Prishtinë. Mjedisi Pjesa urbane e fshatit është e rrethuar me livadhe, kullosa, kodra dhe pyje. Kombinimi i këtyre elementeve paraqet një pamje të strukturuar mirë dhe të bukur, që njëkohësisht ofron një peisazh të tërheqës edhe mund të kosiderohet një resurs i mirë për zhvillimin e ecjes, shëtitjes dhe zhvillimit të pikniqeve. Kryesisht hapsira përreth pjesës urbane të fshatit është e pastër, sikur edhe hapsira brenda zones urbane. Mbeturinat e amnvisnisë mblidhen një herë në javë nga kompania Ekoregjioni. Pika problematike mbetet hapsira brenda në fshat ku hidhen plehërat 89

90 nga familjet që kanë bagëti deh dy pika të egra të grumbullimit të mbeturinave përgjatë rrugës në drejtim të fshatit Xerxe dhe Zonës Industriale. Infrastruktura dhe shërbimet themelore Fshati ka një infrastrukturë të mirë rrugore. Distanca deri në qendër komunale (afër 1 Km), që lidhet përmes rrugës së kubëzuar, poashtu me rrugë lokale lidhet me fshatrat Xerxe dhe Pllajnik,; nga ky fshat pastaj mund të lidhet me pjesën e Opojës; me rrugë jo të përshtatshme për qarkullim të automjeteve lidhet edhe me fshatrat Rrence dhe Radeshë. Kanalzimi është i organizuar në lagje. Ekziston kolektori i linjës kryesore për ujëra të zeza në fshat % e fshatit është e lidhur me sistemin e linjës kryesore të kanalizimit. Nga 275 shtëpi vetëm që nuk janë të lidhura me kolektorin e linjës kryesore kanë lidhje indivuale dhe ujërat e zeza nga aty rrjedhin përgjatë rrugës së fshatit dhe afër shkollës. Ujërat e zeza nga kolektori drenazhohen në rrjetin e kanalizimit dhe shkarkohen në 4 pika të shkarkimit në dy përroje të fshatit. Nuk ka gropë septike. Rrjeti i ujësjellsit është i instaluar (edhe pse i vjetër), por, duke marrë për bazë rritjen dhe zgjerimin e fshatit banorët janë duke u përballur me probleme sa i përket furnizimit dhe rrjetit të tej zgjeruar dhe të vjetruar. Uji i fshatit vjen nga dy burime ndërsa Dy burime të ujit. Ujëmbledhësit në fshat nuk janë në gjendje të mirë. Uji në rrjet të shpërndarjes nuk i plotëson nevojat e popullatës në fshat. Ka ndërprerje të ujit që zgjatë më shumë se 5 orë. Rrjeti funksionon me anë të forcës së gravitetit. Sipas analizave të Institutit Nacional të Shëndetit Publik (INSP) në Prizren, të kryera në vitit 2012 për cilësinë e ujit të pijshëm,parametrat mikrobiologjik dhe kimik kanë rezultuar të jenë 100% në përputhje me këkesat e Organizatë Botërore të Shëndetësisë. 90

91 Furnizimi me rrymë elektrike është i mirë. Fshati ka linjë të telefonisë fikse, dhe çasje në internet, ndërsa sa u përket operatorëve të telefonisë mobile dominojn Vala dhe Ipko. Identiteti dhe kultura Në fshat ekzistojnë disa monumente historike që datojne herët dhe janë karakteristike e fshatit si: Xhamia e Shajnes, që sipas disa shënimeve është ndërtuar në vitin 1413, pastaj Gurishtat, Guri i Stenicës, Kroji i Vjetër etj. Dasmat dhe ahengjet tjera familjare si, lindja, synetia, fejesa si dhe shënimi i vdekjes, shënohet kryesisht në mënyrë të njejtë sikur edhe në fshatrat tjera të Opojës. Një dallim i vogël në mërën e festimit të dasmave qëndron në faktin se në dasmat që bëhen në fsahtin Shajne, marrin pjesë të gjithë banorët e fshatit që dëshirojn ti bahskangjiten ahengut.gjitashtu festohen edhe festat e pranverës. Më herët aktiviteti kryesorë i rinisë ka qenë futbolli; ka ekzistuar edhe klubi i fshatit i njohur si Minatori, por, për shkaqe të ndryshme, kryesisht financiare ky klub është shuar dhe tani rinia organizojn ndeshje futbolli në mënyrë spontane brenda në fshat dhe nonjëherë edhe me fshatrtat tjerë. 91

92

93 Rapça Mirësevini në fshatin mikpritës

94 Grupi Punues Lokal Jasim Bajrami Zirafet Idrizi Ava Idrizi Mehdi Maljoki Nuhija Lutvi Baškim Abazi Nafija Murselji Vizioni: Në një të ardhme të afërt e shohim fshatin me infrastrukturë të rregulluar dhe me shërbime themelore të përmirësuara, që i përgjigjen nevojave të banorëve Prioritetet: Pastrimi i pikave ilegale të mbeturinave Zgjerimi i rrjetit ekzistues të kanalizimit Instalimi i rrjetit të ndriçimit publik në fshat Pastrimi i lumit Zgjidhja e problemit të burimit të ujit me fshatin Kërstec Zgjerimi i urës ekzistuese në hyrje të fshatit Përmirësimi i voltazhës së rrymës elektrike 94

95 Banorë 1544 Mashkuj 410 Femra 443 Mosha Përkatësia etnike Shqiptar Turk Goran Boshnjak Tjerë Numri i ekonomive familjare 252 Një apo më shumë banues të përhershëm Numri i shtëpive me banim të përhershëm dhe sezonal Të rezervuara për shfrytëzim sezonal Të zbrazëta Numri i banesave tradicionale të zhfrytëzuara Banorët e kyqur në shkollim 6-14 vjet vjet vjet Banorët (mbi moshën 15 vjeçare) që kanë përfunduar shkollimin Shkollën e mesme të ulët Shkollë e mesme të lartë Studimet universitare Studimet postuniversitare Doktoraturën Përshkrimi i territorit Fshati gjendet në rrëzë të Malit Koritnik në një luginë, që shtrihet drejt juglindjes. Në lartësinë mbidetare rreht 950 m. Gjendet 6 km larg qytezës së Dragashit dhe rrethohet me fshatrat Kërstec, Shajne, Buçe, Pllavë dhe qytezën e Dragashit. Ky vendbanim ka dy pjesë, që janë rreth 500 m prej njëra-tjetrës. Pjesa e epërme është vendbanim i dendur, kryesisht me shtëpi banimi. Pjesa e ulët është më e vogël, por ka ndërtesa publike, si dhe përmban më shumë ind tradicional urban në kuptimin e rrugëve dhe ndërtesave. Sektorët kryesor për zhvillim Meqë një pjesë e madhe e banorëve të fshatit Rapçe janë shpërngulur në shtete të Evropës, kryesisht në Austri dhe Zvicër, shumica e familjeve që banojn aktualisht në fshat kanë një pjesë të anëtarëve që jetojn dhe punojn në vendet e Evropës., të cilët kontribuojn në mirëqenien ekonomike të familjarëve të tyre në fshat. Shumica e familjeve jetojnë nga ndihma e familjarëve në Diasporë; krahas kësaj mbështetje familje të pakta zhvillojn aktivitete për krijimin e të ardhurave. Dikur rreth 20 persona janë të punësuar në sektorin publik, si administratë, arsim, shëndetësi etj. ndërsa diku rreth 14 familje operojnë bizneset e tyre private si: markete të vogla të kombinuara, çajtore,, kafene, internet kafe, ëmbëltore etj. Në kuadër të bujqësisë, të pakta janë familjet që mirren me kultivimin e perimeve dhe atë kryesisht në sasi të vogla për konsum familjar. Më shumë është prezent kultivimi i pemëve si molla, dardha dhe kumbulla. Pak familje kanë nga një apo dy lopë. Është vetëm një fermë me mbi 15 lopë, e cila prodhon djath, të cilin e shet brenda tregut lokal. 95

96 Fshati ka katër bletarë, 2 me nga 30 koshere bletësh dhe 2 me me nga 10 koshere. Shumica e grave bëjnë punëdore, por vetëm 4 gra prodhojn edhe për treg. Produktet e dorës janë kryesisht veshje tradicionale, për përditshmëri dhe dasma. Shëndetësia Në fshat gjendet qendra e mjekësisë familjare, ku rregullisht punon një mjek i përgjithshëm dhe një infermier. Shërbimet primare mjekësore që ofrohen në këtë qendër shfrytëzohen edhe nga banorët e fshatit të afërt Kërstec. Shërbimet e zakonshme që shfrytëzohen nga banorët janë: kontrollat e përgjithshme, matja e shtypjes së gjakut, injeksionett etj. Për shërbime dhe intervenime më të ndërlikuara, banorët drejtohen në qendrën kryesore familjare në Dragash dhe në Prizren. Arsimi Në fshat gjendet shkolla fillore prej klasës së parashkollorëve deri në klasën e nëntë. Kjo shkollë ka edhe një shkollë satelit në fshatin Kërstec. Mësimi vijohet paralelisht në dy sistemeve, të Kosovës dhe të Serbisë Gjithsej në dy sistemet vijojn mësimin diku rreth 80 nxënës. Numri i nxënësve është reduktuar dukshëm për shkak të migrimit të familjeve. Para vitesh shkolla kishte rreth 500 nxënës. Objekti i shkollës është në gjendje të mirë, me disa nevoja të volga për interevnim, kryesisht që lidhen me pajimin e klasëve me pajisje mësimore. Nxënësit e fshatit që përfundojn arsimin fillor, vijojn shkollën e mesme në Dragash. Sipas regjistrimit të vitit 2011, 78 banorë kanë qenë të kyqur në arsimin fillor, 16 në arsimin e mesëm, dhe 13 të kyqur në arsimin e lartë. Mjedisi Afërsia me malin e Koritnikut është një faktor i rëndësishëm për fshatin, veçanërisht lloj-llojshmëria e bimëve dhe frutave të egra që gjenden në këtë hapisrë. Ndër frutat e malit që mblidhen nga banorët e fshatit janë: boronica dhe kaça, ndërsa prej bimëve të egra banorët më së shumit shfrytëzojn gentianën dhe çajin e malit. Disa banorë të fshatit janë njohës të mirë të kërpudhave, të cilat i mbledhin dhe kryesisht i konsumojn në familje. Fshati ka edhe një lumë, i cili aktualisht është mjaft i ndotur nga mbeturinat e amvisnisë dhe ujërat e zeza, dhe ka nevojë për pastrim. Sa i përket menaxhimit të mbeturinave, në vitin 2012, fshati është kyçur në shërbim të mledhjes së mbeturinave nga kompania, dhe shumica e familjeve paguajnë rregullisht për këtë shërbim. Shqetësim për banorët janë pika ilegale të mbeturinave, ku janë grumbulluar mbeturina me vite të të, kur fshati nuk ishte i kyçur në shërbimin e mbledhjes së mbeturinave. Në hyrje të fshatit, përgjatë lumit është një hapsirë e përshtatshme për zhvillim të piknikut ditor. Përreth fshatit gjenden katër shpella të vogla, struktura e të cilave nuk është hulumtuar ende. 96

97 Infrastruktura dhe shërbimet themelore Inrastrukutra rrugore është në gjendje të mirë me disa pjesë të asfaltuara apo kubëzuara rishtazi. I gjithë fshati janë të kyçur në rrjetin furnizues me rrymë elektrike, mirëpo tensioni i rrymës është shumë i ulët dhe kjo shkakton problem në funksionimin e aparateve amvisnore të teknikës së bardhë. Për këtë arsye një ndër prioritetet e fshatit që ka nëvojë të adresohet urgjentisht është rritja e tensionit të rrymës. Fshati është i lidhur në sistemin e furnizimit me ujë. Burimet e ujit janë nga tri burime natyrore me kapacitet që ndryshon varësisht nga stina. Fshati ka problem me furnizim të ujit gjatë verës (vetë 1 orë furnizim) sepse kapacitetet e burimeve nuk mund t i plotësojnë nevojat e numrit të ngritur të popullatës gjatë verës, numër ky që arrin deri në 2500 banorë, dhe për shkak të dëmeve në rrjetin e ujit. Fshati ka provuar disa herë që të kyç një burim të ri uji, i cili ndodhet në kufi me fshatin Kerstec, për të shtuar sasinë e ujit, mirëpo banorët e fshatit Kerstec e kanë kundërshtuar një gjë të tillë dhe ky problem mbetet ende i pazgjidhur. Vitin e kaluar është bërë zëvendësimi i valvulave të vjetra të rrjetit të ujësjellësit dhe riparimi i pusetave ekzistuese, aktivitet ky i cili është financuar nga UNDP-ja. Nuk ka kolektor të linjës kryesore për ujëra të zeza në fshatin Rapçë. I tërë fshati kanë lidhje individuale dhe ujërat e zeza drenazhohen në lumë. Nuk ka gropë septike. Disa shtëpi që janë ndërtuar rishtazi, ndodhen jashtë shtrirjes së rrjetit të kanalizmit, për këtë arsye ndër prioritetet e fshatit është edhe zgjatja e gypit kryesor të kanalizimit. Deri në vitin 2012 fshati nuk ka qenë i kyçur në shërbimin e mbledhjes së mbeturinave, dhe kjo ka ndikuar që brenda në fshat të krijohen rreth 9 deponi ilegale. Këto deponi planifikohet të pastrohen në vitin 2013 me mbështetjen e UNDP-së. Në fshat ka lidhje internet dhe shumica e shtëpive janë të kyçura në të. Gjithashtu është prezente edhe telefonia mobile ku dominojn operatorët Ipko dhe Vala. Identiteti dhe kultura Përqindja më e madhe e popullsisë së fshatit i takon komunitetit goran, të cilët kanë tradita të ngjashme kulturore dhe shoqërore me komunitin goran të fshatrave tjera. Si karakteristikë dalluese vlerësohen disa elemente të vogla të veshjeve të vajzave dhe grve, ku mund të ceken veshjet e poshtme që janë të gjata deri në fund të këmbës për dallim nga veshjet e fshatrave tjera që janë deri nën gju. Gjithashtu dallon edhe mënyra e bartjes së lirës tek nuset, që vendoset anash në kokë, ndërsa nga nuset e fshatrave tjera vendoset në ballë. Fshati i ndarë në dy pjesë ka dy xhami dhe komuniteti i këtij fshati i takon besimit islam. 97

98

99 Restelica Xhevahiri i Maleve të Sharrit

100 Grupi Punues i Grave Selima Kusi Vajza Kusi Mamudija Reka Mejrema Kusi Ramiza Reka Zejnepa Muska Mamudija Muska Rabisa Ese Fatima Ese Vesima Kusi Ese Rajma Bejza Selfa Selfa Kusi Grupi Punues i Meshkujve Veljid Hadzisin Selves Bajmak Bajram Hodza Serif Aga Nesim Hodza Beadin Coko Murat Muska Mirsad Aga Jusuf Hodza Ahmet Bajmak Nail Muska Ka shumë male të bukura, ajër të pastër e të freskët dhe lumenj në Restelicë. Kjo pjesë e komunës njihet edhe për qenin dhe djathin e Sharrit. Njerëzit janë shumë mikpritës. Gratë dhe vajzat e këtij fshati janë punëtore të zellshme sepse punojnë punë dore shumë të bukura. Ka shumë resurse për zhvillimin e turizmit veror dhe dimëror. Aty rriten fruta dhe barishte të ndryshme të egra. Restelica njihet për ruajtjen e kulturës gorane dhe për ritualet interesante të martesës (Ushtrimi i vizionimit). Investimet kryesore të nevojshme në Restelicë, siç janë cekur nga populli i Restelicës, përfshijnë: investimet në infrastrukturë, arsim dhe krijimin e vendeve të punës. Dëshirat e veçanta të shprehura përfshijnë: Përmirësimin e cilësisë së arsimit të mesëm të fshatit Organizimin e kurseve të gjuhës shqipe për të rriturit Organizimin e kurseve në CCNA, CISCO dhe CTT Java programet Ndërtimin e një zyreje për shërbimet e komunitetit Përmirësimin e grumbullimit të mbeturinave dhe mundësitë e riciklimit të tyre Rehabilitimin e sistemit të ujësjellësit Zgjërimin dhe ndërtimin e rrugës që çon në vendin e quajtur Jelice Hulumtimin e tregut dhe identifikimin e tregut për mish dhe produktet e qumështit Krijimin e hapsirave për kultivimin e kërpudhave dhe krimbave Zhvillimin e aktiviteteve të ekoturizmit Furnizimin e Qendrës Shëndetësore të Mjekësisë Familjare me pajisje të përshtatshme Zhvillimin e kulturës së fshatit, prodhimin e një filmi për kulturën tradicionale gorane 100

101 13.1. Prezantimi i territorit Banorë 1544 Mashkuj 788 Femra 756 Mosha Përkatësia etnike Shqiptar Boshnjak Serb Goran Turk Tjerë N/A Numri i ekonomive familjare 382 Një apo më shumë banues të përhershëm Numri i shtëpive me banim të përhershëm dhe sezonal Të rezervuara për shfrytëzim sezonal Të zbrazëta Numri i banesave tradicionale të zhfrytëzuara Banorët e kyqur në shkollim 6-14 vjet vjet vjet Banorët (mbi moshën 15 vjeçare) që kanë përfunduar shkollimin Shkollën e mesme të ulët Shkollë e mesme të lartë Studimet universitare Studimet postuniversitare Doktoraturën Restelica gjindet në pjesën jugore të komunës së Dragashit dhe është e pasur me pyje dhe lumenj. Ajo gjindet në afërsi të kufirit me Maqedoninë dhe është fshati kryesor në rrugën që çon në pamjet dhe pejzazhet më të pasura të Maleve të Sharrit. Nëpër male ka plot liqene të vogla glaciale që joshin vizitorët. Në dekadën e fundit, Restelica është zgjeruar për pothuajse dyfishin e madhësisë së vet të mëparshme. Relievi i ngushtë ka penguar zhvillimin dhe kështu, përgjatë luginës kanë filluar të shfaqen grupe të gjysmëlagjeve më të dendura. Fatkeqësisht, zhvillimi i shpejtë dhe i pakoordinuar i fshatit ka shkaktuar probleme të rënda lidhur me rrjetin dhe trafikun rrugor, infrastrukturën publike dhe rrezik të lartë nga orteku dhe shkarja e dheut në këtë terren të pjerrët me lartësi të madhe. Numri i banorëve llogaritet të jetë rreth (51% meshkuj dhe 49 % femra) ku rinia përfaqëson 40% të popullsisë. Një përqindje e lartë e popullsisë së Restelicës (kryesisht meshkuj) punojnë jashtë Restelicës, kryesisht jashtë vendit. Vetëm rreth 10% e popullsisë në Restelicë janë të punësuar në fshat (8.3% meshkuj, 1,7% femra). Fusha kryesore e punësimit është blegtoria dhe bujqësia. Shumica e grave qëndrojnë në shtëpi dhe kryejnë punët e shtëpisë. Infrastruktura kryesore e fshatit përfshinë shkollën fillore dhe atë të mesme të ultë, një qendër publike e kujdesit primar shëndetësor, një xhami dhe dy internet kafe. Ekzistojnë disa nisma private të shkallës së ulët për të ofruar mallëra dhe shërbime (artizanatet, marangozët, inxhinierët e ndërtimtarisë, elektricistët, etj). 101

102 13.2. Sektorët prioritar për zhvillim Zhvillimi lokal ekonomik Boronica, kaça dhe çajëra të ndryshme rriten nëpër male. Gratë dhe fëmijët grumbullojnë boronicën për konsum të tyre sepse çmimi që i paguhet në treg është i ulët kurse kostoja e transportit dhe mungesa e kordinimit mes e grumbulluesëve bën që dalja në treg (kryesisht në Dragash) të mos ketë përfitim. Përveç kësaj, personat tjerë nga fshatrat e afërta në Shqipëri mbledhin boronicën, kështuqë nuk mbetet mjaft për fshatarët e Restelicës. Megjithatë, bimët mjekësore dhe frutat e ndryshëm ekzotik, siç janë mjedrat dhe dredhëzat e egra, janë burime të mira që mund të certifikohen si ushqim të shëndetshëm (bio ushqim). Për shkak të kushteve klimatike, kultura kryesore bimore që mund të kultivohet me lehtësi në këtë zonë është patatja. Fshati ka 450 lopë dhe rreth dele. Nuk kanë të gjithë lopë ngase, kostoja e mirëmbajtjes është e lartë. Qasja në kullosa në shumicën e rasteve është e mundshme vetëm me kuaj kështuqë është vështirë të sigurohet sana për lopët. Sana kositet dhe grumbullohet me dorë dhe transportohet me kuaj. Megjithatë, brenda vitit prodhohen 50 tonë qumësht dhe 50 tonë mish dhe gjithashtu prodhohet edhe djathi. Qumështi kryesisht përdoret për konsum personal. Megjithatë, një sasi i shitet banorëve të fshatit që nuk kanë lopë. Për një kohë ka ekzistuar një qendër për grumbullimin e qumështit por është mbyllur për shkak të çmimit të ulët të blerjes, shpenzimeve të transportit për në Prizren dhe kostos së lartë të mirëmbajtjes. Kontrolli i cilësisë ka të bëjë vetëm me përqindjen e yndyrës së qumështit. Një pjesë e leshit shitet dhe pjesa tjetër përdoret për nevoja personale por një pjesë e madhe hidhet si mbeturinë për shkak të mungesës së pajisjeve dhe të tregut. Janë 4 familje të përfshira në bletari, ku secila ka nga 10 koshere dhe ato e shesin mjaltin në fshat dhe në fshatrat fqinje. Bletaria është një potencial për promovimin e zhvillimit ekonomik lokal. Prodhimi mund të përmirësohet dhe të ngritet nëse më shumë familje trajnohen që të merren me këtë veprimtari. Rreth 5 familje janë duke ofruar shërbime të ndryshme private (marangoz, punëtorë të qeramikës, ngjyrosës, elektricistë, hidraulik dhe të ngjashëm) dhe shitës të punëve të dorës (qilima, çarçafë krevati, mbulesa krevati, jelekë dhe pjesë të tjera të kostumeve kombëtare). Pesë familje janë të përfshira në punët e ndërtimtarisë. Rëra e lumit është burim i materialit ndërtimor por eksploatimi nuk është i mundshëm për shkak të ndotjes së lumit dhe mungesës së një vlerësimi mjedisor i cili do të tregonte se pastrimi i gurëve nuk do të krijonte dëme mjedisore më të mëdha se përfitimet ekonomike. Në përgjithësi, sektori afarist mund të rritet nëse ofrohet mbështetje për themelimin e shoqatave afariste për të përmirësuar kapacitetet menaxhuese dhe për qasje në teknologjitë e reja dhe pajisje të tjera dhe infrastrukturë. Në Restelicë ekziston potencial i madh turistik. Ecja, çiklizmi malor dhe kalërimi janë aktivitete ideale turistike në fshat. Shtigjet, rrugët e vjetra të tregëtisë dhe shtigjet aktuale që i përdorin barinjtë me dele, lopë dhe kuaj janë të sigurt dhe të lehta për ecje. Ndërtimi i restorantit dhe hotelit Jelice, që është duke u bërë, do të përforcojë kapacitetet e fshatit për fjetje dhe ushqim për turistët. Janë disa objekte të vjetra prej guri të cilat mund të rinovohen për të ofruar akomodim të rehatshëm tradicional.gjithashtu, janë disa shitore në fshat që ofrojnë artikuj siç është uji, ushqimi, pijet dhe artikuj të tjerë. Është me rëndësi që të përpilohet një plan gjithpërfshirës për promovim të turizmit, që përfshinë përveç tjerash edhe përforcimin e kapaciteteve menaxhuese të popullatës së përfshirë apo asaj që mund të përfshihet në aktivitetet që ndërlidhen me turizëm. Ngritja e vetëdijes së popullatës për qëndrueshmërinë e mjedisit është sfidë. Ndotja e lumit dhe e maleve është ende prezente, që përveç se ndikon negativisht në mjedis, 102

103 mund të ndikojë negativisht edhe në zhvillimin ekonomik (për shembull ndikim negativ në turizëm) dhe në prodhimin e produkteve bio ose organike. Restelica do ta zhvillojë turizmin veror dhe dimëror dhe do të njihet për resurset e saj natyrore, në veçanti për qenin dhe djathin e Sharrit. (Ushtrimi i vizionimit). Shëndetësia Ekziston një qendër e kujdesit primar shëndetësor, një qendër private shëndetësore dhe një barnatore private. Shërbimet dentale nuk ofrohen në qendrën shëndetësore publike. Kjo qendër përbëhet prej 3 sallave kryesore, 1 sallë e vogël dhe 2 tualete (njëra e përshtatshme për personat me aftësi të kufizuara). Një mjek dhe një infermiere punojnë 8 orë në ditë dhe personi i tretë është mirëmbajtës i objektit të qendrës shëndetësore.nuk ka ndihmë mjekësore jashtë orarit të punës, kurse për shërbimet publike të shëndetit sekondar dhe terciar, popullata shkon në Dragash ose në Prizren. Shërbimi falas i rregullt i vaksinimit kryhet si pjesë e politikës shtetërore të shëndetit që mbështetet nga komuna e Dragashit, andaj shumica e banorëve janë të vaksinuar. Sëmundjet më të zakonshme sipas fshatarëve janë zgjeba, meningjiti dhe problemet respiratore. Duke marrë parasysh distancën nga Restelica për në Dragash, komuniteti i Restelicës shpreson se do të investohet në pajisjet e tjera mjekësore për t i zgjëruar shërbimet shëndetësore që ofrohen në atë qendër në Restelicë (për shembull pajisjen për ultrazë). 103

104 Një zyrë për edukimin mbi shëndetin e grave është e nevojshme në kuadër të Qendrës që mund të ofrohet nga infermierja e punësuar në Qendrën e kujdesit familjar në Dragash. kufizuar në teknologjinë informative dhe të komunikimit dhe në materialet e tjera arsimore pasiqë nuk ka bibliotekë. Ekziston nevoja për mësimdhënës profesional pasiqë vetëm 25% (16) janë të kualifikuar. Arsimi Ekziston një shkollë fillore publike me 600 nxënës. Janë 60 mësimdhënës që punojnë në dy ndërrime ngas 4 orë. Vetëm 20 mësimdhënës nga 60 sish janë të punësuar nga Ministria e Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë, të tjerët punojnë në sistemin paralel (që varen nga Serbia). Brenda 10 viteve ne i shohim të gjithë fshatarët e Restelicës të bashkuar (Ushtrimi i vizionimit). Sipas regjistrimit të fundit të popullsisë 2011, 134 banorë kanë përfunduar nivele të ndryshme arsimi; prej të cilëve 44 arsimin fillor, 76 arsimin e mesëm, 10 studimet universitare, 2 studimet master dhe 2 doktoraturën. Është me rëndësi që të promovohet qasja në arsimin e mesëm dhe të lartë, në veçanti për vajzat. Infrastruktura në përgjithësi është në gjendje të mirë, megjithatë kërkohet mirëmbajtje dhe disa punë rehabilitimi për sallën sportive dhe rehabilitimin e kulmit. Ka qasje të Mjedisi Brenda 10 vitesh Restelicën e shohim si fshat modern, ekologjik dhe të pastër, me ekonomi të zhvilluar e të qëndrueshme dhe me plan rural (Ushtrimi i vizionimit). Deri në vitin 2011, fshati nuk ka qenë i kyqur në shërbimin e mbledhjes së mbeturinave, kryesisht për shkak të karakteristikave gjeografike dhe distancës së madhe nga qyteza e Dragashit dhe për shkak të mungesës së iniciativës nga vetë komuniteti, komuna dhe kompania përgjegjëse. Në vitin 2010 Grupi Lokal Punues i fshatit Restelicë, i ka dhënë prioritet nevojës për zgjidhjen e këtij problem dhe ata janë mbështetur nga projekti i UNDP-së dhe projekti Art Gold në kordinimin e përpjekjeve dhe negocimin mes komuniteti dhe kompanisë, si dhe në pastrimin e tetë deponive ilegale brenda fshatit. Duhet të bëhet më shumë punë për planifikim ekologjik dhe urban, të zhvillohet ekoturizmi dhe të krijohen mundësitë për pu- 104

105 nësim, që njerëzit të mos e braktisin fshatin. Është thelbësore që të ofrohet mbështetja komunale lidhur me shërbimet publike në veçanti në arsim, menaxhim të mbeturinave dhe të ujit (Ushtrimi i vizionimit). Shërbimet themelore dhe infrastruktura 90% e shtëpive janë të kyqura në sistemin e ujësjellësit. Pjesa tjetër prej 10% nuk janë të kyqura. Ekziston sistemi i papërfunduar i kanalizimit me 800 metra kanalizim. Restelica është gjeografikisht e izoluar kryesisht për shkak të rrjetit të kufizuar rrugor. Përveç rrugës kryesore që çon në Dragash, rrugët që e lidhin këtë fshat me fshatrat e tjera që ndodhen jashtë rrugës kryesore janë të përshtatshme vetëm për këmbësorë. Edhepse rruga për në Maqedoni (që është me rëndësi të madhe për blegtori dhe turizëm) është hapur, nuk janë bërë ndërhyrje për ta përmirësuar që nga viti Githashtu fshati nuk është pikë zyrtare kufitare 90% e blegtorëve e shfrytëzojnë këtë rrugë për të shkuar në shtëpitë verore nëpër male. Lokacioni periferik i Restelicës, lidhjet e kufizuara rrugore me fshatrat e tjera dhe mungesa e shërbimeve të transportit publik, shtojnë sfidat zhvillimore që janë të pranishme në këtë territor, në veçanti ato që lidhen me promovimin e turizmit dhe aktivitetet tjera ekonomike si dhe qasjen nëpër tregje. Ekziston mungesë e sigurisë (nuk ka shërbime policore permanente) në kufi me Maqedoninë, Shqipërinë dhe në fshat. Ka pasur disa raste të vjedhjes së lopëve; dhjetëra lopë, kuaj dhe koshere bletësh janë vjedhur në periudhën pas konfliktit. Ka aktivitete të ndërtimit ilegal dhe uzurpim të rrugëve dhe të pronës publike. Për t i ndaluar këto aktivitete kërkohet ngritja e vetëdijes së popullatës për reziqet që paraqesin këto aktivitete. Një shembull mund të mirret nga ndërtimi i shtëpive në lokacionet e rrezikut potencial nga rrëshqitja e gurëve, erozioni dhe orteku, gjë që shkaktoi tragjedinë në shkurt të vitit Komunikimi i vetëm në fshat është rrjeti i telefonisë mobile dhe disa lidhje interneti, diku rreth 30 shtëpi. Ka mbulesë të televizionit satelitor që lidhë 40% të shtëpive kurse një zyrë postare do ta përmirësonte ndjenjën e izolimit të popullatës. Nuk ka bankë, andaj ekipet mobile vizitojnë fshatin dhe nuk ka zyrë të regjistrimit civil në fshat, andaj banorët duhet të udhëtojnë në Krushevën fqinje për t u pajisur me ndonjë dokument ligjor. I tërë fshati furnizohet me energji elektrike nga KEK-u, por tensioni është i pamjaftueshëm. Të gjithë fshatarët e paguajnë shërbimin. Brenda 10 viteve parashohim përmirësim në ofrimin e të gjitha shërbimeve të nevojshme publike për një vendbanim kaq të madh (Ushtrimi i vizionimit). Identiteti dhe kultura Dy nga festat më të popullarizuara janë Bajrami dhe Ditët Verore që kremtohen nga të rinjtë. Martesat ndodhin në veçanti gjatë sezonit veror dhe ato kryesisht janë të hapura për publikun. Ruajtja dhe promovimi i ngjarjeve kulturore dhe i traditave në këto kohë është sfidë shkaku i kufizimeve buxhetore. Kërkohen disa investime në infrastrukturë për të promovuar kulturën dhe për ta ruajtur identitetin siç janë një shtëpi kulture, muze apo një bibliotekë. Gjithashtu, është sfidë ngritja e vetëdijes për rëndësinë e ruajtjes së kulturës në mesin e popullatës. 105

106

107 Zlipotok Mirësevini në fshatin ku mund të gjeni çdo gjë!

108 Mukadese Tairovci Grupi Punues Lokal Muhasera Mazlami Halim Kuclar Bešir Kuclar Nuhija Tairovci Hasan Kuclar Ahmet Kuclar Faidin Hamza Ajsa Kuclar Ismail Tairovci Gazmen Tairovci Ervin Begler Jasminka Kuclar Fshati ynë dallon për organizimin e mirë të komunitetit, funksionimin e këshillit të fshatit, grupin aktiv të të rinjëve dhe grave. Vizioni: Pas disa vitesh, fshatin e shohim të pastër, si nga mbeturinat ashtu edhe nga ujërat e zeza. Resurset e fshatit duke u shfrytëzuar për zhvillim ekonomik të komunitetit dhe me një rini të motivuar të qëndrojn në fshat Prioritietet e komunitetit për të arritur këtë vizion janë: Krijimi i vendeve të punës në fshat Instalimi i rrejtit të kanalizimit në fshat Kyçja e fshatit në shërbimin komunal të mbledhjes së mbeturinave Pastrimi i deponive ilegale në fshat Lidhja e rezervuarve të fshatit me burime tëreja të ujit Hapja e rrugëve bujqësore për të shfrytëzuar kullosat Ndërtimi i një parku të vogël për fëmijë Pyllëzimi dhe mbrojtja nga erozioni Prezantimi i metodave të reja për veprimtari bujqësore Organizimi i shërbimeve turisitke rurale 108

109 14.1. Prezantimi i territorit Banorë 610 Mashkuj 332 Femra 278 Mosha Përkatësia etnike Shqiptar Turk Goran Boshnjak Tjerë Numri i ekonomive familjare 132 Një apo më shumë banues të përhershëm Numri i shtëpive me banim të përhershëm dhe sezonal Të rezervuara për shfrytëzim sezonal Të zbrazëta Numri i banesave tradicionale të zhfrytëzuara Banorët e kyqur në shkollim 6-14 vjet vjet vjet Banorët (mbi moshën 15 vjeçare) që kanë përfunduar shkollimin Shkollën e mesme të ulët Shkollë e mesme të lartë Studimet universitare Studimet postuniversitare Doktoraturën Fshati Zlipotok gjindet në rajonin e Gorës, në Komunën e Dragashit dhe rrethohet me fshatrat Kurshevë, Restelicë, Brod, Globiqicë dhe Baçkë. Ndodhet në lartësinë mbidetare 1500 m. Sipërfaqja e përgjithshme e fshatit është 27 km². Kjo sipërfaqe përbëhet nga male, livadhe, ara, kullosa, dhe nga pjesa urbane, ku janë të përqëndruara shtëpitë, rrugët dhe ndërtesat tjera. Ka 610 banorë dhe gjithsej 132 familje. Si institucion të përbashkëta shoqërore janë shkolla e ulët fillore, xhamia dhe dy zyre të vogla për grupin e të rinjëve dhe grave. Gjithashtu në fshat gjendet 1 market i vogël dhe 3 kafene, të cilat shërbejnë edhe ëmbëlsira. Me qytezën e Dragashit, fshati lidhet përmes rrugës që kalon nëpër Globoqicë. Sektorët kryesor për zhvillim Shumica e familjeve të fshatit kanë nga 1 ose 2 lopë, ndërsa 5 fermerë kanë deri në 10 lopë ose edhe më shumë. Familjet me nga 1 ose 2 lopë, qumështin dhe produktet e tij i shfrytëzojn për konsum familjar, ndërsa fermerët me më shumë lopë prodhojn djath, të cilin e shesin në fshatrat përreth ose në baza miqësore dhe farefisnore. 5 fermerë delesh, nga të cilët 2 janë më mëdhenjë së bashku me afërsisht 600 dele dhe 3 fermerë më të vegjël me nga dele. Fermerët e vegjël ua japin delet e tyre dy feremrëve më të mëdhenjë gjatë verës, dhe këta të fundit i dërgojn të gjitha delet së bashku në bjeshkë. Si kompenzim fermerët e vegjël marrin djath nga fermerët e mëdhenjë. 109

110 Para disa vitesh në fshat është themeluar edhe një pikë grumbulluese e qumështit, ku është bërë edhe prodhimi i djathit nga disa gra të fshatit, mirëpo pas një kohe të shkurtër kjo qendër ka pushuar së funksionuari për shkak se pronarët e lopëve kanë vlerësuar si jo profitabile dhënien e qumështit për prodhimin e djathit. Mund të mendohet në riaktivizimin e kësaj pike nëse organizohet më mirë zinxhiri i prodhimit dhe shitjes. Në fshat gjithashtu shumica e familjeve mbajnë 5 deri 15 pula për nevoja të përditshmërisë, por 6 familje kanë më shumë dhe këta fermerë pulash i shesin vezë. 5 bletarë kanë bletë, afërsisht me gjithsej 70 koshere bletësh. Këta prodhues mjalti, e shesin mjaltin brenda në fshat dhe në fshatrat përreth si dhe në Turqi gjithmonë në baza miqësore dhe farefisnore. Krahas mbledhjes së lejthive, diku rreth 10 familje mbledhin boronica, kaça dhe kulumria, të cilat ua shesin blerësve të organizaur që vijn në fshat ose në fshatin më të afërt, Krushevë. Në rrethinë të fshatit ka edhe çajra dhe bimë të ndryshme mjekësore, të cilat shfrytëzohen nga banorët e fshatit për nevoja familjare. Pejsazhet e bukura përreth fshatit dhe terrenet e përshtatme për zhvillimin e aktiviteteve turistike ruralo-malore si verore ashtu edhe dimërore paraqesin një resurs të rëndësishëm për zhvillimin e fshatit. Megjithatë duhet të punohet në themelimin dhe organizimin e shërbimeve turisitke, si akomodimi, udhëheqja, servimi i ushqimeve tradicionale etj. Familjet në fshat janë të interesuar të ofrojn. Ofrimin e shërbimeve turisitke do ta ndihmonin edhe posedimi i mbi 30 kuajve nga familjet e fshatit, të cilët aktualisht shrytëzohen për transportimin e ushqimit të kafshëve nga bjeshkët. Një grup i grave të fshatit në vitin 2010, është trajnuar nga CARITAS-i Zviceran për punimin e kukullave të buta punëdore. Nëse organizohet ky aktivitet dhe identifikohet tregu për shitjen e këtyre kukullave, ky aktivitet mund të shndërrohet në aktivitet fitimprurës. Një numër i konsiderueshëm i familjeve kanë mbështetje financiare nga familjarët e tyre që jetojnë në Diasporë. Sa i përket veprimtarisë bujqësore, familjet e fshatit kultivojn perime në sasi të vogla në oborret tyre, të gjitha këto për konsum familjar. Një resurs tjetër i mundshëm për tu shndërruar në faktor të zhvillimit ekonomik është edhe pemtaria, përkatësisht mundësia për kultivimin e lajthive, arrave dhe mjedrave. Përreth fshatit mund të gjenden lejthi të egra të cilat mblidhen nga fshatarët për konsum familjar. Arsimi Në fshat gjendet shkolla fillore e ulët nga klasa parashkollore deri në klasën e katërt. Kjo shkollë është satelit i shkollës qendrore që gjendet në fshatin Krushevë, ku nxënësit pastaj vijojn mësimin nga klasa e pestë. Ka gjithsej 20 nxënës, tre mësues dhe një mirëmbajtës. Njëri mësues mëson klasën e parashkollorëve, ndërsa klasa e parë dhe e tretë të kombinuar mësohen nga një mësues tjetër, kurse klasa e dytë dhe e katërt të kombinuar mësohen nga mësuesi i tretë. Shkolla ka gjithsej tri klasë dhe zyrën e mësuesve. Në vitin 2012 objekit shkollor është renovuar nga Kuvenid Komunal dhe tani ofron kushte më komode për nxënësit. 110

111 Ajo që i nevojitet shkollës për momentin është rregullimi i oborrit të shkollës dhe pajimi i klasës së parashkollorëve me pajisje dhe materiale mësimore për fëmijtë e kësaj moshe. Shëndetësia Në fshat nuk ka ambulantë apo qendër të mjekësisë familjare, mirëpo sipas zonimit të shërbimeve mjekësore banorit e këtij fshati mbulohen me shërbime shëndetësore nga Qendra e Mjekësisë Familjare në fshatin Kurshevë. Përveç shërbimeve tjera mjekësore në këtë qendër, bëhet edhe vaksinimi i rregullt i fëmijëve. Për shërbime sekondare dhe terciare banorët e fshatit Zlipotok drejtohen në Dragash dhe Prizren. Mjedisi Fshati rrethohet me pejsazhe të bukura. Nga frutat e egra në bjeshkët përreth mund të gjinden lejthitë, boronicat dhe kaçat. Fshati ka një përrua dhe një lum të vogël. Pjesa e vjetër e fshatit rrezikohet nga rrëshqitja e dheut, ndërsa pyjet përreth kanë nevojë për pyllëzim. Faktor tjetër që rrezikon mjedisin është edhe ekzistenca e nëntë deponive ilegale të mbeturinave në fshat, ku banorët edhe më tej vazhdojn të hedhin mbeturinat tyre shtëpiake për shkak të mungesës së shërbimit komunal të mbledhjes së mbeturinave në fshat. Evitimin e ndotjes së ujit, tokave dhe ajrit në fshat e bën edhe mungesa e sistemit të kanalizimit, ku për rjedhojë ujërat e zeza derdhen në prrockën e fshatit dhe nëpër rrugë. Banorët janë të interesuar të kyqen në sistemin e mbeldhjes së mbeturinave dhe për këtë kanë kërkuar mbështetje edhe nga programi i UNDP-së në Dragash. Infrastruktura dhe shërbimet themelore Në përgjithësi rrugët brenda sfshatit janë në gjendje të mirë. Rruga kryesore që lidh fshatin me fsahtin Globoqicë, njëkohësisht edhe me rrugën kryesore që qon në Dragash dhe Restelicë, është asfaltuar para dy tri vitesh dhe kjo ka mundësuar çasje më të lehtë në fshat. Shkolla githashtu është renovuar në vitin 2012 dhe tani është në gjendje të mirë. Fshati shfrytëzon dy burime me kapacitet prej 2.7l/sek në pranverë dhe 1.46l/ sek gjatë verës. Pjesa e vjetër e fshatit ka një ujësjellës shumë të vjetër të instaluar në Gypat janë në formë të keqe dhe kanë rrjedhje. Prandaj uji humb brenda fshatit. Pjesa e re nuk ka ujë rregullisht për shkak të sasisë së pamjaftueshme të ujit në burim. Rrjetet funksionojn me anë të forcës së gravitetit. Komuniteti është organizuar vitin e kaluar dhe ka lidhur rezervuarin e pjesës së re të fshatit me një burim të ri nga bjeshka. Në fshat nuk ka kapacitete për trajtimin e ujit. Megjithatë sipas analizave të bëra në vitin 2012 nga Instituti Nacional të Shëndetit Publik (INSP) në Prizren, ka rezultar se cilësia e ujit është e mirë dhe parametrat mikrobiologjik dhe kimik janë 100% në përputhje me kërkesat e Organizats Botërore të Shëndetësisë. Pjesa e re e fshatit nuk ka sistem të kanalizimit dhe 20-30% e shtëpive kanë gropa septike individuale. Kur mbushen këto gropa septike ato mbulohen dhe hapen gropa të reja. 111

112 Pjesa e vjetër e fshatit; ka pasur sistem të kanalizimit por është vjetëruar dhe nuk është më funksional. Për këtë arsye lagjet (6-8 shtëpi) janë të lidhura në një gyp i cili shkarkohet në lumë. Në fshat janë 6-7 pika të shkarkimit në lumë. Në disa raste ujërat e zeza derdhen edhe nëpër rrugë. Kuvendi Komunal planifikon që në vitin 2013 të filloj implementimin e projektit prioritar të këtij fshati për instalimin e rrjetit të kanalizimit. Ffurnizimi me energji elektrike është i rregullt, por tensioni i rrymës është i ulët dhe atë në dimër është [V], ndërsa në verë [V] që ështe dukshëm më i ulët se ai normal. Ndriqimi në amvisëri është 38 % me llampa të vjetra, të thjeshta dhe 62% me llampa efiqiente. Në fshat ka lidhje të internetit dhe një numër i konsiderueshëm familjesh kanë çasje në internet. Ndërsa sa u përket operatorëve telefonik dominojn Ipko dhe Vala. Nuk ka transport të organizuar, qoftë publik apo privat, nga fshati deri në Dragash, për këtë arsye banorët e fshatit duhet të udhëtojn me vetura private, ndërsa ata që nuk kanë vetura të kordinohen me bashkëfshatarët e tyre. Identiteti dhe kultura Rituali festiv i dasmave në Zlipotok, është i ngjashëm me atë të fshatrave tjera gorane me gjithë karakteristikat e vogla dalluese që kryesisht mund të gjinden në elemente të vogla të veshjeve tradicionale. Dy deri tri ditë para ditës së martesës, dhëndrri me familjarët e tij shkon për çdo ditë para shtëpisë së nuses bashkë grupin e tupanxhinjëve tradicional ku me pjesëmarrësit e tjerë vallëzojn edhe nusja dhe dhëndrri për disa orë. Ditën e martesës, familja e dhëndrrit së bashku me dhëndrrin shkojn tek shtëpia e nuses, ku vëllezërit dhe motrat e nuses e sjllin nusen në oborr, e hipin në kalë, kohët e fundit edhe në veturë, dhe e përcjellin deri te shtëpia e dhëndrrit, ku bashkë me nusen hyjnë brenda në shtëpi. Aty vëllezërit dhe motrat e nuses i servojnë nuses bukë dhe ujë, të cilat i kanë sjellur nga shtëpia e tyre. Pas këtij momenti familjarët e nuses kthehen në shtëpinë e tyre dhe dasma vazhdon në shtëpinë e dhëndrrit vetëm me familjent e dhëndrrit. Dasma vazhdon me këngë dhe valle tradicionale. Komuniteti i takon religjionit musliman, dhe janë mjaft paqësor. Në fshat gjendet një xhami, ku kryesisht mashkujt kryejn lutjet e rregullta, ndërsa femrat i kryejnë ato në shtëpi. Gratë dhe vajzat janë të mbuluara, mirëpo sa i përket zhvillimit të aktiviteteve shoqërore, ato janë mjaft aktive, për më tepër me mbështetjen e CARITAS-it Zviceran ato kanë themeluar grupin punues të grave dhe kanë zhvilluar disa aktivitete interesante. 112

UNIVERSITETI I PRISHTINËS FAKULTETI EKONOMIK Studime postdiplomike. BDH Relacionale. Pjesa 2: Modelimi Entity-Relationship. Dr.

UNIVERSITETI I PRISHTINËS FAKULTETI EKONOMIK Studime postdiplomike. BDH Relacionale. Pjesa 2: Modelimi Entity-Relationship. Dr. UNIVERSITETI I PRISHTINËS FAKULTETI EKONOIK Studime postdiplomike BDH Relacionale Pjesa 2: odelimi Entity-Relationship Dr. ihane Berisha 1 Qëllimi Pas kësaj ligjërate do të jeni në gjendje : Të përshkruani

More information

Plani Zhvillimor Komunal i Komunës së Rahovecit Raporti për Vlerësimin Strategjik Mjedisor (VSM) (draft)

Plani Zhvillimor Komunal i Komunës së Rahovecit Raporti për Vlerësimin Strategjik Mjedisor (VSM) (draft) Programi për mbështetjen e planifikimit hapësinor komunal në Kosovë Plani Zhvillimor Komunal i Komunës së Rahovecit Raporti për Vlerësimin Strategjik Mjedisor (VSM) (draft) KOSOVË-ESTONI 2012 1 2 Draft

More information

Sfidat e Kosovës për qëndrueshmëri ekonomike

Sfidat e Kosovës për qëndrueshmëri ekonomike Sfidat e Kosovës për qëndrueshmëri ekonomike Muhamet Mustafa * Alban Zogaj ** Përmbledhje Ky punim trajton sfidat, politikat dhe mundësitë për ndërtimin e një ekonomie të shëndoshë në Kosovë, si një nga

More information

Raport Analitik i Tregtisë në Shërbime Sektori i TIK

Raport Analitik i Tregtisë në Shërbime Sektori i TIK Republika e Kosovës Republika Kosova-Republic of Kosovo Qeveria-Vlada-Government Ministria e Tregtisë dhe Industrisë - Ministarstvo Trgovine i Industrije - Ministry of Trade and Industry Departamenti i

More information

INTEGRIMI GJINOR NË PLANIFIKIMIN HAPËSINOR: NJË QASJE HAP PAS HAPI PËR KOMUNAT SWEDISH DEVELOPMENT COOPERATION. Financuar nga:

INTEGRIMI GJINOR NË PLANIFIKIMIN HAPËSINOR: NJË QASJE HAP PAS HAPI PËR KOMUNAT SWEDISH DEVELOPMENT COOPERATION. Financuar nga: Republika e Kosovës Republika Kosova - Republic of Kosovo Qeveria - Vlada - Government ZYRAEKRYEMINISTRIT / URED PREMIJERA OFFICEOFTHE PRIME MINISTER AGJENCIA PËR BARAZI GJINORE AGENCIJA ZA RAVNOPRAVNOST

More information

Komuna e Prizrenit Opština Prizren Prizren Belediyesi. Strategjia Komunale për Bujqësi /20

Komuna e Prizrenit Opština Prizren Prizren Belediyesi. Strategjia Komunale për Bujqësi /20 Komuna e Prizrenit Opština Prizren Prizren Belediyesi Strategjia Komunale për Bujqësi 2017-2019/20 Dhjetor, 2016 Financues i projektit: Komuna e Prizrenit Opština Prizren Prizren Belediyesi Implementues

More information

Sigurimi i Cilësisë Mjet për Ngritjen e Besueshmërisë së Pasqyrave Financiare

Sigurimi i Cilësisë Mjet për Ngritjen e Besueshmërisë së Pasqyrave Financiare 1 Sigurimi i Cilësisë Mjet për Ngritjen e Besueshmërisë së Pasqyrave Financiare Arbër Hoti Sesioni Paralel Nr. 2 Prishtinë 27.06.2016 Tesla Motors 2015 2 2008 Prentice Hall Business Publishing, Auditing

More information

ANALIZA E NEVOJAVE PËR TRAJNIME TË NVM-ve

ANALIZA E NEVOJAVE PËR TRAJNIME TË NVM-ve Republika e Kosovës Republika Kosova-Republic of Kosovo Qeveria Vlada-Government - Ministarstvo Trgovine i Industrije- Ministry of Trade and Industry Agjencia për Investime dhe Përkrahjen e Ndërmarrjeve

More information

Papunësia. Unemployment. Copyright c 2004 by The McGraw-Hill Companies, Inc. All rights reserved.

Papunësia. Unemployment. Copyright c 2004 by The McGraw-Hill Companies, Inc. All rights reserved. Papunësia Unemployment Pytjet Hulumtuese Çka është papunësia? Kush llogaritet si i papunë? Kush llogaritet si i punësuar? Kush e përbënë fuqinë punëtore? Kush nuk bën pjesë në fuqinë punëtore? Çka thotë

More information

VARFËRIA NË KONSUM NË REPUBLIKËN

VARFËRIA NË KONSUM NË REPUBLIKËN Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized The VARFËRIA NË KONSUM NË REPUBLIKËN E KOSOVËs në vitin 211 Mars 213 a Botërore Rajoni

More information

MENAXHMENTI TURISTIK NË KOSOVË, ZHVILLIMI I BURIMEVE NJERËZORE

MENAXHMENTI TURISTIK NË KOSOVË, ZHVILLIMI I BURIMEVE NJERËZORE Role, Competences and Responsibilities of Public Institutions on Generating new Scope Towards European Integration Roli, Kompetencat dhe Përgjegjësitë e Institucioneve Publike në krijimin e hapësirave

More information

POTENCIALET EKONOMIKE NË RAJONIN QENDËR

POTENCIALET EKONOMIKE NË RAJONIN QENDËR POTENCIALET EKONOMIKE NË RAJONIN QENDËR BUJQËSIA PRODHIMI I TEKSTILIT TIK 2016 PËRPUNIMI I USHQIMIT NDËRTIMTARIA An EU funded project managed by the European Union Office in Kosovo Implementuar nga: POTENCIALET

More information

Sektori i Rinisë. Politikat rinore të Komunës së Prizrenit

Sektori i Rinisë. Politikat rinore të Komunës së Prizrenit REPUBLIKA E KOSOVËS Republika Kosova - Republic of Kosovo Komuna e Prizrenit Drejtoria e Kulturës, e Rinisë dhe e Sportit - tel: 029/ 626-143 Sektori i Rinisë Politikat rinore të Komunës së Prizrenit Hyrje

More information

PROGRAMI PËR MBËSHTETJE TË PLANIFIKIMIT HAPËSINOR KOMUNAL NË KOSOVË

PROGRAMI PËR MBËSHTETJE TË PLANIFIKIMIT HAPËSINOR KOMUNAL NË KOSOVË PROGRAMI PËR MBËSHTETJE TË PLANIFIKIMIT HAPËSINOR KOMUNAL NË KOSOVË Bëjmë Qytete më të Mira Një dekadë së bashku Implementuar nga: Financuar nga: SWEDISH DEVELOPMENT COOPERATION MOHIM I PËRGJEGJËSISË Emërtimet

More information

RAPORTI I VLERËSIMIT TË ZBATIMIT

RAPORTI I VLERËSIMIT TË ZBATIMIT PLANI ZHVILLIMOR NAL RAPORTI I VLERËSIMIT TË ZBATIMIT PROGRAMI I MBËSHTETJES SË PLANIFIKIMIT HAPËSINOR NAL NË KOSOVË NA E JUNIKUT Implementuar nga: FOR A BETTER URBAN FUTURE Financuar nga: SWEDISH DEVELOPMENT

More information

Reforma në Menaxhim të Mbeturinave

Reforma në Menaxhim të Mbeturinave Reforma në Menaxhim të Mbeturinave Me Ligjin për Vetëqeverisje Lokale (Art. 17.1 f) dhe ndryshimet e Ligjit për Mbeturina në vitin 2012, komunat në Kosovë kanë marrë kompetenca të reja për menaxhimin e

More information

Komuna e KAMENICËS LOGOS. Prezentim i buxhetit komunal për vitin Swiss Kosovo Local Governance and Decentralization Support LOGOS

Komuna e KAMENICËS LOGOS. Prezentim i buxhetit komunal për vitin Swiss Kosovo Local Governance and Decentralization Support LOGOS Schweizerische Eidgenossenschaft Confédération suisse Confederazione Svizzera Confederaziun svizra Swiss Agency for Development and Cooperation SDC implemented by: Natural Resource Management Rural Economy

More information

ANALIZA E SITUATËS PËR ZHVILLIMIN E FUQISË PUNËTORE NË PEJË

ANALIZA E SITUATËS PËR ZHVILLIMIN E FUQISË PUNËTORE NË PEJË ANALIZA E SITUATËS PËR ZHVILLIMIN E FUQISË PUNËTORE NË PEJË Pejë, 2017 ANALIZA E SITUATËS PËR ZHVILLIMIN E FUQISË PUNËTORE NË PEJË Kjo raport i analizës së situatës është zhvilluar në kuadër të projektit

More information

International Scientific Conference, Tirana, Albania 2011

International Scientific Conference, Tirana, Albania 2011 International Scientific Conference, Tirana, Albania 2011 Rural tourism: an opportunity for rural development in Republic of Macedonia Authors: Nako Taskov, Ph.D., Dejan Metodijeski, M.Sc., Tatjana Dzaleva,

More information

Profili i sektorit: Inxhinieri mekanike

Profili i sektorit: Inxhinieri mekanike Profili i sektorit: Inxhinieri mekanike Mars, 2016 CONTENTS The mechanical engineering skill sector at a glance... 4 1. Introduction... 6 Methodology... 6 Glossary of terms used in the sector profile...

More information

Strategjia e Zhvillimit të Turizmit:

Strategjia e Zhvillimit të Turizmit: Strategjia e Zhvillimit të Turizmit: 2017-2022 me mbeshtetjen e pergatitur nga Struktura e Dokumentit Kapitulli I: Kushtet aktuale Kapitulli II. Vizioni, politikat dhe qëllimet strategjike Kapitulli III.

More information

Raporti i Performancës së Komunave

Raporti i Performancës së Komunave Ministria e Administrimit të Pushtetit Lokal Ministarstvo Administracije Lokalne Samouprave Ministry of Local Government Administration 2016 Raporti i Performancës së Komunave PËRDOR TË DHËNAT E PERFORMANCËS

More information

dhjetor 2017 Indeksi i transparencës buxhetore të Komunave

dhjetor 2017 Indeksi i transparencës buxhetore të Komunave gap dhjetor 2017 index Indeksi i transparencës buxhetore të Komunave? 2015 2015 2016 GAP INDEKSI I TRANSPARENCËS BUXHETORE TË KOMUNAVE 2017 Hyrje Transparenca e plotë buxhetore për të gjitha të hyrat dhe

More information

Profesionalizmi Në Shërbimin Turistik, Gur Themeli Për Zhvillimin e Turizmit në Shqipëri

Profesionalizmi Në Shërbimin Turistik, Gur Themeli Për Zhvillimin e Turizmit në Shqipëri PhD Cand. Mimoza Kotollaku mimozakotollaku@yahoo.it Fakulteti Ekonomik, Universiteti A.Xhuvani, Elbasan Profesionalizmi Në Shërbimin Turistik, Gur Themeli Për Zhvillimin e Turizmit në Shqipëri Abstract

More information

PLANI I ZBATIMIT PLAN IMPLEMENTACIJE IMPLEMENTATION PLAN

PLANI I ZBATIMIT PLAN IMPLEMENTACIJE IMPLEMENTATION PLAN An EU funded project managed by the European Union Office in Kosovo RAJONI EKONOMIK PERËNDIM EKONOMSKI REGION ZAPAD ECONOMIC REGION WEST Strategjia Rajonale për Promovim të Investimeve - Regionalna Strategija

More information

RAPORT STUDIMOR PËR NËN-SEKTORËT KRYESORË TË AGROBIZNESIT NË KOSOVË

RAPORT STUDIMOR PËR NËN-SEKTORËT KRYESORË TË AGROBIZNESIT NË KOSOVË RAPORT STUDIMOR PËR NËN-SEKTORËT KRYESORË TË AGROBIZNESIT NË KOSOVË Prill 2014 2 PËRMBAJTJA Hyrje... 5 Metodologjia... 7 Analizë e përgjithshme e sektorit të agrobiznesit... 10 Rëndësia ekonomike... 10

More information

NDIKIMI I KAPITALIT SOCIAL NË PERFORMANCËN ARSIMORE SI FAKTOR I ZHVILLIMIT TË QËNDRUESHËM

NDIKIMI I KAPITALIT SOCIAL NË PERFORMANCËN ARSIMORE SI FAKTOR I ZHVILLIMIT TË QËNDRUESHËM Mendim Zenku, МA C E N T R U M 6 UDC: 37.014.54:316.43 NDIKIMI I KAPITALIT SOCIAL NË PERFORMANCËN ARSIMORE SI FAKTOR I ZHVILLIMIT TË QËNDRUESHËM ВЛИЈАНИЕТО НА СОЦИЈАЛНИОТ КАПИТАЛ ВО ОБРАЗОВНАТА ПЕРФОРМАНСА

More information

APLIKACIONI. Projekti: Trajnimi Rajonal për Zhvillimin e Aftësive për Punësim (RED-T)

APLIKACIONI. Projekti: Trajnimi Rajonal për Zhvillimin e Aftësive për Punësim (RED-T) APLIKACIONI Projekti: Trajnimi Rajonal për Zhvillimin e Aftësive për Punësim (RED-T) Emri: Mbiemri Gjinia: F M Datëlindja: Vendi i lindjes: (Shënoni fshatin/qytetin ku keni lindur) Vendbanimi (Shënoni

More information

PRAKTIKA MJEDISORE me NISMA VENDORE

PRAKTIKA MJEDISORE me NISMA VENDORE PRAKTIKA MJEDISORE me NISMA VENDORE ngrejmë aftësitë, përmirësojmë mjedisin Tiranë 2010 Ambasada e Mbretërisë së Vendeve të Ulëta në Shqipëri Rreth REC QENDRA RAJONALE E MJEDISIT (REC) SHQIPËRI, është

More information

this project is funded by the european Union

this project is funded by the european Union this project is funded by the european Union v Karakteristikat EKONOMIKE Economic Characteristics CENSUSI I POPULLSISË DHE BANESAVE 2011 POPULATION AND HOUSING CENSUS 2011 Karakteristikat Ekonomike Economic

More information

Republika e Kosovës - Republika Kosova - Republic of Kosovo

Republika e Kosovës - Republika Kosova - Republic of Kosovo Republika e Kosovës - Republika Kosova - Republic of Kosovo Ministria e Bujqësisë, Pylltarisë dhe Zhvillimit Rural Ministarstvo Poljoprivrede, Šumarstva i Ruralnog Razvoja Ministry of Agriculture, Forestry

More information

RAHOVEC. Strategjia e veprimit për komunitetin serb në komunën e Rahovecit

RAHOVEC. Strategjia e veprimit për komunitetin serb në komunën e Rahovecit RAHOVEC RAHOVEC Strategjia e veprimit për komunitetin serb në komunën e Rahovecit 2012-2014 Pejë, Dhjetor 2011 Strategjia e veprimit për komunitetin serb në komunën e Rahovecit 2012-2014 Publikuar nga:

More information

KËRKIM M P EDAGOGJI J K I E P r ë mb m led e hje e pu p ni n me m s e h P i r shti t në, ë 2014

KËRKIM M P EDAGOGJI J K I E P r ë mb m led e hje e pu p ni n me m s e h P i r shti t në, ë 2014 KËRKIME PEDAGOGJIKE Përmbledhje punimesh Prishtinë, 2014 3 Botues: Instituti Pedagogjik i Kosovës Kryeredaktor: Nezir Çoçaj Redaksia (Këshilli Shkencor i IPK-së): Islam Krasniqi Merita Shala Ganimete Kulingja

More information

VLERËSIM BAZË I RAJONIT EKONOMIK JUG

VLERËSIM BAZË I RAJONIT EKONOMIK JUG MAJ 2014 MAJ 2014 Mirënjohje Financimi është siguruar nga Ministria për Punë të Jashtme e Finlandës, në suaza të projektit Ndihmë Tregtisë. Për realizimin e këtij raporti kontribut i veçant është dhënë

More information

27.Total Quality Management and Open Innovation Model in the sector of Tourism (Case of Albania& Montenegro0

27.Total Quality Management and Open Innovation Model in the sector of Tourism (Case of Albania& Montenegro0 Besarta Vladi Lecture at European University of Tirana (EUT)/ Albania Ilir Rexhepi Managing Director at Kosovo Management Institute (KMI)/ Kosovo Dr.Ermira Qosja- Lecture at European University of Tirana

More information

Plani Zhvillimor Komunal i Prizrenit 2025 Raporti për Vlerësimin Strategjik Mjedisor (VSM) (draft)

Plani Zhvillimor Komunal i Prizrenit 2025 Raporti për Vlerësimin Strategjik Mjedisor (VSM) (draft) Programi Mbështetës për Planifikimin Hapësinor Komunal në Kosovë Plani Zhvillimor Komunal i Prizrenit 2025 Raporti për Vlerësimin Strategjik Mjedisor (VSM) (draft) KOSOVË-ESTONI 2012 1 Shënim Prizren SEA

More information

Sfidat e arsimimit të të rriturve në Kosovë

Sfidat e arsimimit të të rriturve në Kosovë Venera Llunji* Abstrakt Shekulli 21 kërkon përpjekje serioze në të rishikuarit, zgjerimin, dhe pranimin në tërësi të nocionit të arsimimit të të rriturve. Arsimimi i të rriturve duhet t i sigurojë secilit

More information

PRO WO+MAN. Raporti Hulumtues

PRO WO+MAN. Raporti Hulumtues PRO WO+MAN Raporti Hulumtues Pro WO+MAN Raporti Hulumtues Autorët: Albulena Metaj dhe Driton Zeqiri Menaxhere e projektit: Ajete Kërqeli Pikëpamjet dhe interpretimet e shprehura në këtë raport janë të

More information

MSA-ja për të gjithë. Çfarë duhet të dini për marrëveshjen për stabilizim dhe asociim ndërmjet BE-së dhe Kosovës

MSA-ja për të gjithë. Çfarë duhet të dini për marrëveshjen për stabilizim dhe asociim ndërmjet BE-së dhe Kosovës MSA-ja për të gjithë Çfarë duhet të dini për marrëveshjen për stabilizim dhe asociim ndërmjet BE-së dhe Kosovës MSA-ja për të gjithë Çfarë duhet të dini për marrëveshjen për stabilizim dhe asociim ndërmjet

More information

PËR PËRDORIMIN E GJUHËVE

PËR PËRDORIMIN E GJUHËVE UNITED NATIONS NATIONS UNIES United Nations Interim Mission d Administration Administration Mission Intérimaire des Nations Unies au in Kosovo UNMIK Kosovo PROVISIONAL INSTITUTIONS OF SELF GOVERNMENT Ligji

More information

Speci Shqipëri

Speci Shqipëri Shqipëri 2017 2018 baburra Vedrana F1 Është hibrid shumë i hershëm i llojit të Baburrës së bardhë-gjelbër me tipar gjysëm të hapur. Ka një sistem rrënjor shumë të fuqishëm i cili i mundëson një rritje

More information

GAP INDEKSI I TRANSPARENCËS

GAP INDEKSI I TRANSPARENCËS GAP INDEKSI I TRANSPARENCËS BUXHETORE TË KOMUNAVE 2017 Hyrje Transparenca e plotë buxhetore për të gjitha të hyrat dhe shpenzimet e organizatave buxhetore të Republikës së Kosovës është një nga parakushtet

More information

DEPERAMENTI PËR INTEGRIME EVROPIANE DHE KOORDINIM TË POLITIKAVE - DIEKP

DEPERAMENTI PËR INTEGRIME EVROPIANE DHE KOORDINIM TË POLITIKAVE - DIEKP MINISTRIA E ADMINISTRIMIT TË PUSHTETIT LOKAL MAPL DEPERAMENTI PËR INTEGRIME EVROPIANE DHE KOORDINIM TË POLITIKAVE - DIEKP Kjo analizë është produkt i Ministrisë së Administrimit të Pushtetit Lokal MAPL,

More information

MBROJTJA E MJEDISIT NË 16 KOMUNA MUNDËSITË PËR BASHKËPUNIM NDËR-KOMUNAL

MBROJTJA E MJEDISIT NË 16 KOMUNA MUNDËSITË PËR BASHKËPUNIM NDËR-KOMUNAL MBROJTJA E MJEDISIT NË 16 KOMUNA MUNDËSITË PËR BASHKËPUNIM NDËR-KOMUNAL 2016 MUNDËSITË PËR BASHKËPUNIM NDËR-KOMUNAL 41 2 MUNDËSITË PËR BASHKËPUNIM NDËR-KOMUNAL MBROJTJA E MJEDISIT NË 16 KOMUNA MUNDËSITË

More information

Rishikimi funksional i Ministrisë së Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë

Rishikimi funksional i Ministrisë së Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë Rishikimi Funksional dhe Organizimi Institucional i Ministrive Rishikimi funksional i Ministrisë së Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë FRIDOM Rishikimi Funksional dhe Organizimi Institucional i Ministrive

More information

Analizë e Sistemit të Tregut. Sektori i Turizmit në Shqipëri dhe pengesat e biznesit për rritje. Raport nga: DMO: Destination Management Organisation

Analizë e Sistemit të Tregut. Sektori i Turizmit në Shqipëri dhe pengesat e biznesit për rritje. Raport nga: DMO: Destination Management Organisation 1 Analizë e Sistemit të Tregut Sektori i Turizmit në Shqipëri dhe pengesat e biznesit për rritje Raport nga: DMO: Destination Management Organisation (Dorëzuar në Nëntor 2014) 2 SHKURTIME: ATA OSB CEDEFOP

More information

KOMUNAT DHE ROLI I TYRE NË PUNËSIMIN E TË RINJVE

KOMUNAT DHE ROLI I TYRE NË PUNËSIMIN E TË RINJVE Tetor 2017 KOMUNAT DHE ROLI I TYRE NË PUNËSIMIN E TË RINJVE Ekziston një perceptim i përgjithshëm në Kosovë se zhvillimi ekonomik dhe punësimi janë të drejta ekskluzive dhe përgjegjësi e qeverisë qendrore

More information

NJË VËSHTRIM I JASHTËM I TRAJNIMEVE TË REALIZUARA ME PERSONELIN E VETËQEVERISJES LOKALE Përgatitur nga Brenda Lee Pearson.

NJË VËSHTRIM I JASHTËM I TRAJNIMEVE TË REALIZUARA ME PERSONELIN E VETËQEVERISJES LOKALE Përgatitur nga Brenda Lee Pearson. NJË VËSHTRIM I JASHTËM I TRAJNIMEVE TË REALIZUARA ME PERSONELIN E VETËQEVERISJES LOKALE 2004-2007 Përgatitur nga Brenda Lee Pearson Për Tetor, 2008 1 Njoftime Ekipi vlerësues falënderon shumë të gjitha

More information

EU- Beautiful Kosovo Programme Renovation of Arberia Park in Prishtinë/Priština

EU- Beautiful Kosovo Programme Renovation of Arberia Park in Prishtinë/Priština EU- Beautiful Kosovo Programme Renovation of Arberia Park in Prishtinë/Priština The project Renovation of Arberia Park consists in the renovation and facilities' improvement of the existing park, instalment

More information

TURIZMI KUSHTET PËR ZHVILLIMIN E TURIZMIT NË REPUBLIKËN E KOSOVËS

TURIZMI KUSHTET PËR ZHVILLIMIN E TURIZMIT NË REPUBLIKËN E KOSOVËS Bekë Kuqi - Turizmi kushtet për zhvillimin e turizmit në Republikën e Kosovës TURIZMI KUSHTET PËR ZHVILLIMIN E TURIZMIT NË REPUBLIKËN E KOSOVËS Fakulteti Biznesit MSc Bekë Kuqi Abstrakt Turizmi është aktivitet

More information

Vlerësimi i Mbikëqyrjes Demokratike dhe Mekanizmave të Qeverisjes së Këshillave Komunale për Siguri në Bashkësi

Vlerësimi i Mbikëqyrjes Demokratike dhe Mekanizmave të Qeverisjes së Këshillave Komunale për Siguri në Bashkësi Vlerësimi i Mbikëqyrjes Demokratike dhe Mekanizmave të Qeverisjes së Këshillave Komunale për Siguri në Bashkësi Prill 2010, Prishtinë Botuar nga: Qendra Kosovare për Studime të Sigurisë (QKSS) RAPORT mbi

More information

ANALIZË E SHKURTËR MBI SINDIKATAT

ANALIZË E SHKURTËR MBI SINDIKATAT ANALIZË E SHKURTËR MBI SINDIKATAT Pjesëmarrja e grave në sindikata dhe respektimi i të drejtave të tyre në tregun e punës në Kosovë Autore: Nida Krasniqi Përmbledhje Ekzekutive Kjo analizë e shkurtër e

More information

Analizë e politikave 03/2017

Analizë e politikave 03/2017 Analizë e politikave 03/2017 Puna e Komisionit për Bujqësi, Pylltari, Mjedis e Planifikim Hapësinor dhe Agjenda Evropiane per vitin 2017 Ky botim është realizuar me përkrahjen e projektit Promovimi i Shoqërisë

More information

Strategjia e zhvillimit rajonal

Strategjia e zhvillimit rajonal Strategjia e zhvillimit rajonal PËR RAJONIN EKONOMIK LINDJE RAJONI LINDJE Projekt i finansuar nga BE dhe menaxhuar nga Zyra Ndërlidhëse e Komisionit Evropian Implementuar nga STRATEGJIA E ZHVILLIMIT RAJONAL

More information

PROGRAMI I KOSOVËS PËR REFORMA EKONOMIKE (PRE)

PROGRAMI I KOSOVËS PËR REFORMA EKONOMIKE (PRE) Republika e Kosovës Republika Kosova - Republic of Kosovo Qeveria Vlada Government PROGRAMI I KOSOVËS PËR REFORMA EKONOMIKE (PRE) 2017-2019 Dhjetor 2016 1 Përmbajtja 4. Prioritetet e reformave strukturore

More information

MË PAK PENGESA E MË SHUMË MUNDËSI PËR NËNAT VETUSHQYESE! MË PAK PENGESA E MË SHUMË MUNDËSI PËR NËNAT VETUSHQYESE!

MË PAK PENGESA E MË SHUMË MUNDËSI PËR NËNAT VETUSHQYESE! MË PAK PENGESA E MË SHUMË MUNDËSI PËR NËNAT VETUSHQYESE! MË PAK PENGESA E MË SHUMË MUNDËSI PËR NËNAT VETUSHQYESE! Prizren - 2017 21 COPYRIGHT 2017. Kosova Democratic Institute (KDI). Instituti Demokratik i Kosovës i ka të gjitha të drejtat të rezervuara dhe

More information

Roli i arsimit në zhvillimin ekonomik të vendit

Roli i arsimit në zhvillimin ekonomik të vendit Roli i arsimit në zhvillimin ekonomik të vendit Anemonë Zeneli Gusht, 2013 Arsimi është një ndër shtyllat kryesore të një shoqërie të shëndoshë dhe të zhvilluar. Në mënyrë që një shtet të zhvillohet në

More information

Raport Vlerësimi. Planifikimi, monitorimi, raportimi dhe menaxhimi financiar & kontrolli. Nëntor 2014

Raport Vlerësimi. Planifikimi, monitorimi, raportimi dhe menaxhimi financiar & kontrolli. Nëntor 2014 Projekti Mbështetje Teknike për MASHT (FBSA) Kosovë Ministria e Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë Ministry of Education, Science and Technology Ministarstvo Obrazovanja Nauke i Tehnologije Technical Assistance

More information

RAPORTI PËR PAPUNËSINË E TË RINJVE NË KOSOVË LEAD APPLICANT CO-APPLICANTS

RAPORTI PËR PAPUNËSINË E TË RINJVE NË KOSOVË LEAD APPLICANT CO-APPLICANTS Regional CSO platform platformadvocating advocating social Regional CSO social innovation under employment employment policies innovation under policies thatthat guarantees securityfor for youth risks,

More information

KUVENDI KOMUNAL I SKENDERAJT STRATEGJIA E ZHVILLIMIT EKONOMIK LOKAL

KUVENDI KOMUNAL I SKENDERAJT STRATEGJIA E ZHVILLIMIT EKONOMIK LOKAL KUVENDI KOMUNAL I SKENDERAJT STRATEGJIA E ZHVILLIMIT EKONOMIK LOKAL 2013-2017 Skenderaj, 2012 Përgatitja e këtij dokumenti është bërë nga Prishtina REA në partneritet dhe financuar nga Komuna e Skenderajt

More information

A.U.K Training and Development Institute. OFERTË Menaxhimi i Marketingut Workshop

A.U.K Training and Development Institute. OFERTË Menaxhimi i Marketingut Workshop A.U.K Training and Development Institute OFERTË Menaxhimi i Marketingut Workshop Rreth Trajnimit Menaxhimi i marketingut është disiplina organizative e cila fokusohet në zbatimin praktik të marketingut,

More information

RAPORT MBI MODELET E PRAKTIKAVE MË TË MIRA

RAPORT MBI MODELET E PRAKTIKAVE MË TË MIRA RAPORT MBI MODELET E PRAKTIKAVE MË TË MIRA Autore: Edona Krasniqi Mbështetur nga: Save the Children Përkthimi dhe korrektimi: AB & Associates Dizajni, faqosja dhe shtypi: Republika Marketing Communications

More information

REPUBLIKA E KOSOVËS - РЕПУБЛИКА КОСОВO - REPUBLIC OF KOSOVO GJYKATA KUSHTETUESE УСТАВНИ СУД CONSTITUTIONAL COURT

REPUBLIKA E KOSOVËS - РЕПУБЛИКА КОСОВO - REPUBLIC OF KOSOVO GJYKATA KUSHTETUESE УСТАВНИ СУД CONSTITUTIONAL COURT REPUBLIKA E KOSOVËS - РЕПУБЛИКА КОСОВO - REPUBLIC OF KOSOVO GJYKATA KUSHTETUESE УСТАВНИ СУД CONSTITUTIONAL COURT PLANI STRATEGJIK I GJYKATËS KUSHTETUESE TË KOSOVËS 2010 2013 Autor Kontribuues Redaktor

More information

Trajtimi i Tregtisë në Shërbime sipas Marrëveshjes së Tregtisë së Lirë Kosovë-Turqi

Trajtimi i Tregtisë në Shërbime sipas Marrëveshjes së Tregtisë së Lirë Kosovë-Turqi Trajtimi i Tregtisë në Shërbime sipas Marrëveshjes së Tregtisë së Lirë Kosovë-Turqi Malva Govori Abstrakt Qeveria e Kosovës ka nënshkruar një marrëveshje të tregtisë së lirë të mallrave me Turqinë, në

More information

QEVERISJA PËR TË DREJTAT E FËMIJËVE RASTET STUDIMORE PËR PRAKTIKAT MË TË MIRA - GRUPI ROR DHE ASAMBLETË KOMUNALE TË FËMIJËVE

QEVERISJA PËR TË DREJTAT E FËMIJËVE RASTET STUDIMORE PËR PRAKTIKAT MË TË MIRA - GRUPI ROR DHE ASAMBLETË KOMUNALE TË FËMIJËVE QEVERISJA PËR TË DREJTAT E FËMIJËVE RASTET STUDIMORE PËR PRAKTIKAT MË TË MIRA - GRUPI ROR DHE ASAMBLETË KOMUNALE TË FËMIJËVE Hartuar nga Donika Limani Korrik 2016 Përmbajtja Hyrje... 3 Qëllimi i projektit

More information

PROCESI TORINO 2014 KOSOVË

PROCESI TORINO 2014 KOSOVË PROCESI TORINO 2014 KOSOVË The contents of this paper are the sole responsibility of the authors and do not necessarily reflect the views of the ETF or the EU institutions. European Training Foundation,

More information

KOSOVË RAPORTI I PROGRESIT DHE INDEKSI PËR MROJTJEN E FËMIJËS THEKSON MANGËSITË KRYESORE NË SISTEMIN E MBROJTJES SË FËMIJËS

KOSOVË RAPORTI I PROGRESIT DHE INDEKSI PËR MROJTJEN E FËMIJËS THEKSON MANGËSITË KRYESORE NË SISTEMIN E MBROJTJES SË FËMIJËS KOSOVË RAPORTI I PROGRESIT DHE INDEKSI PËR MROJTJEN E FËMIJËS THEKSON MANGËSITË KRYESORE NË SISTEMIN E MBROJTJES SË FËMIJËS ChildPact është koalicion rajonal i 650 organizatave të shoqërisë civile të cilat

More information

NGA POPULLI AMERIKAN OD AMERIČKOG NARODA

NGA POPULLI AMERIKAN OD AMERIČKOG NARODA NGA POPULLI AMERIKAN OD AMERIČKOG NARODA THE KOSOVO MUNICIPAL COMPETITIVENESS INDEX REPORT 2012 RAPORTI I KOSOVËS PËR INDEKSIN E KONKURRENCËS NË KOMUNA 2012 KOSOVSKI IZVEŠTAJ O INDEKSU KONKURENCIJE U OPŠTINAMA

More information

Analiza për industrinë e lëngjeve të frutave

Analiza për industrinë e lëngjeve të frutave Analiza për industrinë e lëngjeve të frutave MAJ 2016 2 1. Hyrje Sektori i pemëve të imta (mjedër, manaferrë dhe dredhëz) dhe sektori i pemëve frutore (mollë, kumbull, vishnje, dardhë) janë ndër sektorët

More information

Analizë: SFIDAT E PLANIFIKIMIT DHE MENAXHIMIT HAPËSINOR NË KOMUNA ROLI I SHOQËRISË CIVILE NË ADRESIMIN E TYRE

Analizë: SFIDAT E PLANIFIKIMIT DHE MENAXHIMIT HAPËSINOR NË KOMUNA ROLI I SHOQËRISË CIVILE NË ADRESIMIN E TYRE Analizë: SFIDAT E PLANIFIKIMIT DHE MENAXHIMIT HAPËSINOR NË KOMUNA ROLI I SHOQËRISË CIVILE NË ADRESIMIN E TYRE EC Ma Ndryshe dhe PRO-Planning Maj 2016 Analizë: SFIDAT E PLANIFIKIMIT DHE MENAXHIMIT HAPËSINOR

More information

UDHËZIME PËR MËSIMDHËNËSIT PËR GJITHËPËRFSHIRJEN SOCIALE TË ROMËVE, ASHKALIVE DHE EGJIPTIANËVE NË SHKOLLA

UDHËZIME PËR MËSIMDHËNËSIT PËR GJITHËPËRFSHIRJEN SOCIALE TË ROMËVE, ASHKALIVE DHE EGJIPTIANËVE NË SHKOLLA UDHËZIME PËR MËSIMDHËNËSIT PËR GJITHËPËRFSHIRJEN SOCIALE TË ROMËVE, ASHKALIVE DHE EGJIPTIANËVE NË SHKOLLA Prishtinë 2015 Supporting Access to Education and Intercultural Understanding UDHËZIME PËR MËSIMDHËNËSIT

More information

Reforma e administratës publike në Kosovë

Reforma e administratës publike në Kosovë Reforma e administratës publike në Kosovë Mirlinda Batalli * Përmbledhje Reforma e administratës publike në Kosovë është një pjesë thelbësore e procesit të shtetndërtimit. Me reformën administrative qeveria

More information

Nxitja e bashkëpunimi rajonale dhe zhvillimi i balancuar territorial i vendeve të Ballkanit Perëndimor në procesin drejt integrimit në BE

Nxitja e bashkëpunimi rajonale dhe zhvillimi i balancuar territorial i vendeve të Ballkanit Perëndimor në procesin drejt integrimit në BE Nxitja e bashkëpunimi rajonale dhe zhvillimi i balancuar territorial i vendeve të Ballkanit Perëndimor në procesin drejt integrimit në BE Procesverbali i takimi i gjashtëmbëdhjetë i Grupit të Aktorëve

More information

STRATEGJIA PËR ZHVILLIMIN E ARSIMIT PARAUNIVERSITAR NË KOSOVË

STRATEGJIA PËR ZHVILLIMIN E ARSIMIT PARAUNIVERSITAR NË KOSOVË INSTITUCIONET E PËRKOHSHME VETËQEVERISËSE PROVISIONAL INSTITUTIONS OF SELF-GOVERNMENT PRIVREMENE INSTITUCIJE SAMOUPRAVLJANJA QEVERIA E KOSOVËS GOVERNMENT OF KOSOVO VLADA KOSOVA MINISTRIA E ARSIMIT SHKENCËS

More information

PROGRAMI I KIESA PËR ZHVILLIMIN E NDËRMARRJEVE Udhëzime për aplikuesit

PROGRAMI I KIESA PËR ZHVILLIMIN E NDËRMARRJEVE Udhëzime për aplikuesit PROGRAMI I KIESA PËR ZHVILLIMIN E NDËRMARRJEVE 2017 Udhëzime për aplikuesit Projekt i financuar nga BE-ja: Rritja e Konkurrueshmërisë dhe Promovimi i Eksportit (ICEP) Përmbajtje 1. PROGRAMI PËR ZHVILLIMIN

More information

NJOFTIM FALËNDERIMET. E drejta e autorit Programi i Kombeve të Bashkuara për Vendbanimet Njerëzore (UN-Habitat), 2012

NJOFTIM FALËNDERIMET. E drejta e autorit Programi i Kombeve të Bashkuara për Vendbanimet Njerëzore (UN-Habitat), 2012 NJOFTIM Emërtimet e përdorura dhe prezantimet e materialit në këtë botim nuk paraqesin shprehjen e asnjë opinioni nga ana e Sekretariatit të Kombeve të Bashkuara në lidhje me statusin ligjor të ndonjë

More information

SHKAQET DHE PASOJAT E PËRFSHIRJËS SË FËMIJËVE NË TREGUN E PUNËS - RASTI I KOSOVËS

SHKAQET DHE PASOJAT E PËRFSHIRJËS SË FËMIJËVE NË TREGUN E PUNËS - RASTI I KOSOVËS 331.5-053.2(497.115) C E N T R U M 5 Donjeta Morina, MSc 1 SHKAQET DHE PASOJAT E PËRFSHIRJËS SË FËMIJËVE NË TREGUN E PUNËS - RASTI I KOSOVËS ПРИЧИНИТЕ И ПОСЛЕДИЦИТЕ НА ВКЛУЧУВАЊЕТО НА ДЕЦАТА ВО ПАЗАРОТ

More information

Universiteti i Gjakovës Fehmi Agani Fakulteti i Edukimit Program Fillor PUNIM DIPLOME

Universiteti i Gjakovës Fehmi Agani Fakulteti i Edukimit Program Fillor PUNIM DIPLOME Universiteti i Gjakovës Fehmi Agani Fakulteti i Edukimit Program Fillor PUNIM DIPLOME Planifikimi i punës mësimore sipas kurrikulës së re të Kosovës shikuar nga perspektiva e mësimdhënësve MENTORI: Prof.ass.dr.

More information

TREGAN PLANI I ZHVILLIMIT LOKAL KOMUNA FONDI SHQIPTAR I ZHVILLIMIT KOMUNA TREGAN ALBANIAN DEVELOPMENT FUND

TREGAN PLANI I ZHVILLIMIT LOKAL KOMUNA FONDI SHQIPTAR I ZHVILLIMIT KOMUNA TREGAN ALBANIAN DEVELOPMENT FUND PLANI I ZHVILLIMIT LOKAL FONDI SHQIPTAR I ZHVILLIMIT K ALBANIAN DEVELOPMENT FUND KOMUNA TREGAN PLANI I ZHVILLIMIT LOKAL KOMUNA Ky publikim është realizuar në kuadër të projektit Punët P në komunitet III,

More information

KUSHTET DHE MUNDËSITË PËR ZHVILLIMIN E TURIZMIT RURAL NË REPUBLIKËN E KOSOVËS

KUSHTET DHE MUNDËSITË PËR ZHVILLIMIN E TURIZMIT RURAL NË REPUBLIKËN E KOSOVËS Afrim Selimaj & Bedri Millaku - Kushtet dhe mundësitë për zhvillimin e turizmit rural në Republikën e Kosovës KUSHTET DHE MUNDËSITË PËR ZHVILLIMIN E TURIZMIT RURAL NË REPUBLIKËN E KOSOVËS 227 Dr. sc. Afrim

More information

Revistë kërkimore-shkencore. Dega Ferizaj

Revistë kërkimore-shkencore. Dega Ferizaj ABSTR TRAKT Revistë kërkimore-shkencore ABSTRAKT Nr.1, 2015 Dega Ferizaj Keshilli redaktues: Medain Hashani Bujar Tafa Lindita Jusufi Roberta Bajrami Shqipe Shaqiri Driton Sejdiu 2 Abstrakt, nr.1, 2015

More information

Strategjia e veprimit. për komunitetin serb në komunën e Pejës Publikuar nga: OJQ Syri i Vizionit Qendra Zejtare 64/B Pejë, Kosovë

Strategjia e veprimit. për komunitetin serb në komunën e Pejës Publikuar nga: OJQ Syri i Vizionit Qendra Zejtare 64/B Pejë, Kosovë Strategjia e veprimit për komunitetin serb në komunën e Pejës 2009-2011 Publikuar nga: OJQ Syri i Vizionit Qendra Zejtare 64/B 30000 Pejë, Kosovë Strategjia është hartuar nga OJQ Syri i Vizionit Pejë Mendimet

More information

Material Diskutues: Bujqësia dhe Zhvillimi Rural 1

Material Diskutues: Bujqësia dhe Zhvillimi Rural 1 Task Forca për Integrim Evropian Task Forca za Evropske Integracije Task Force on European Integration Tryeza Tematike Bujqësia, Zhvillimi Rural, Pylltaria, Peshkataria dhe Siguria e Ushqimit Material

More information

Krahasimi i gjendjes se shoqërive civile në Kosovë dhe Shqipëri

Krahasimi i gjendjes se shoqërive civile në Kosovë dhe Shqipëri Pajtim Zeqiri 12. 08.2013 Qendra për Arsim, KIPRED Kursi: Hulumtim dhe shkathtësi në të shkruar Krahasimi i gjendjes se shoqërive civile në Kosovë dhe Shqipëri 1. Hyrje Shoqëria civile sot konsiderohet

More information

Fondi për Popullsi i Kombeve të Bashkuara

Fondi për Popullsi i Kombeve të Bashkuara Kosovo Fondi për Popullsi i Kombeve të Bashkuara Ofrimi i një bote ku secila shtatëzani është e dëshiruar, çdo lindje e sigurtë dhe potenciali i çdo të riu i përmbushur. UNFPA UNFPA, është agjenci zhvillimore

More information

ROLI I AKTORËVE LOKALË TË NJË DESTINACIONI NË ZHVILLIMIN E TURIZMIT TË QËNDRUESHËM

ROLI I AKTORËVE LOKALË TË NJË DESTINACIONI NË ZHVILLIMIN E TURIZMIT TË QËNDRUESHËM REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI MARKETING - TURIZËM DISERTACION ROLI I AKTORËVE LOKALË TË NJË DESTINACIONI NË ZHVILLIMIN E TURIZMIT TË QËNDRUESHËM RAST

More information

RAPORT MONITORUES PËR ZBATIMIN E ÇËSHTJES GJINORE NË STRATEGJINË DHE PLANIN E VEPRIMIT PËR INTEGRIMIN E KOMUNITETEVE ROMË, ASHKALI DHE EGJIPTASË NË

RAPORT MONITORUES PËR ZBATIMIN E ÇËSHTJES GJINORE NË STRATEGJINË DHE PLANIN E VEPRIMIT PËR INTEGRIMIN E KOMUNITETEVE ROMË, ASHKALI DHE EGJIPTASË NË RAPORT MONITORUES PËR ZBATIMIN E ÇËSHTJES GJINORE NË STRATEGJINË DHE PLANIN E VEPRIMIT PËR INTEGRIMIN E KOMUNITETEVE ROMË, ASHKALI DHE EGJIPTASË NË REPUBLIKËN E KOSOVËS (2009-2015) PRISHTINË, NËNTOR 2012

More information

D I S E R T A C I O N

D I S E R T A C I O N UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI MARKETING TURIZËM D I S E R T A C I O N TURIZMI NË KOSOVË DHE ZHVILLIMI I QËNDRUESHËM I TIJ RAST STUDIMI RAJONI TURISTIK I ALPEVE SHQIPTARE NË

More information

Komuna e Kërçovës STRATEGJIA. rinore e Komunës së Kërçovës

Komuna e Kërçovës STRATEGJIA. rinore e Komunës së Kërçovës Këshilli Rinor i Komunës së Kërçovës Младински совет на Општина Кичево Youth Council of the Municipality of Kercova Komuna e Kërçovës Општина Кичево STRATEGJIA rinore e Komunës së Kërçovës 2017-2022 STRATEGJIA

More information

REPUBLIKA E KOSOVËS / REPUBLIKA KOSOVA / REPUBLIC OF KOSOVA QEVERIA E KOSOVËS / VLADA KOSOVA / GOVERNMENT OF KOSOVA

REPUBLIKA E KOSOVËS / REPUBLIKA KOSOVA / REPUBLIC OF KOSOVA QEVERIA E KOSOVËS / VLADA KOSOVA / GOVERNMENT OF KOSOVA REPUBLIKA E KOSOVËS / REPUBLIKA KOSOVA / REPUBLIC OF KOSOVA QEVERIA E KOSOVËS / VLADA KOSOVA / GOVERNMENT OF KOSOVA MINISTRIA E ARSIMIT SHKENCËS DHE TEKNOLOGJISË MINISTARSTVO ZA OBRAZOVANJE NAUKU I TEHNOLOGIJU

More information

FAKTORËTQË PENGOJNË ZHVILLIMIN E SEKTORIT PRIVAT NË KOSOVË ФАКТОРИТЕ КОИ ГО СПРЕЧУВААТ РАЗВОЈОТ НА ПРИВАТНИОТ СЕКТОР ВО КОСОВО

FAKTORËTQË PENGOJNË ZHVILLIMIN E SEKTORIT PRIVAT NË KOSOVË ФАКТОРИТЕ КОИ ГО СПРЕЧУВААТ РАЗВОЈОТ НА ПРИВАТНИОТ СЕКТОР ВО КОСОВО 334.722 (497.115) C E N T R U M 4 Donjeta Morina, MA 1 FAKTORËTQË PENGOJNË ZHVILLIMIN E SEKTORIT PRIVAT NË KOSOVË ФАКТОРИТЕ КОИ ГО СПРЕЧУВААТ РАЗВОЈОТ НА ПРИВАТНИОТ СЕКТОР ВО КОСОВО FACTORS THAT PREVENT

More information

VLERSIMI STRATEGJIK MJEDISOR I PLANIT ZHVILLIMOR URBAN TE PRISHTINES

VLERSIMI STRATEGJIK MJEDISOR I PLANIT ZHVILLIMOR URBAN TE PRISHTINES VLERSIMI STRATEGJIK MJEDISOR I PLANIT ZHVILLIMOR URBAN TE PRISHTINES 2013-2023 Gusht, 2013 Përmbajtja 1 HYRJE. 1.1 Te dhënat Historike 1.2.Nevoja për Vlerësim Strategjik Mjedisor 1.3.Baza e Planit zhvillimor

More information

Implementimi i Procesit të Decentralizimit në Kosovë

Implementimi i Procesit të Decentralizimit në Kosovë Kosovo Local Government Institute Kosovar për Qeverisje Lokale Kosovski Institut za Lokalnu Samoupravu Implementimi i Procesit të Decentralizimit në Kosovë Një vit pas Kushtetutës Prishtinë, 13 qershor,

More information

I. Ekonomia informale dhe tranzicioni drejt ekonomisë së tregut

I. Ekonomia informale dhe tranzicioni drejt ekonomisë së tregut I. Ekonomia informale dhe tranzicioni drejt ekonomisë së tregut II. Rrugët e reduktimit të ekonomisë informale dhe përfi timet e komunitetit të biznesit Ferizaj Pejë Prizren Mbështetur nga: Udhëheqës të

More information

REZULTATET E VLERËSIMIT BAZË TË TURIZMIT TË KOSOVËS PERËNDIMORE

REZULTATET E VLERËSIMIT BAZË TË TURIZMIT TË KOSOVËS PERËNDIMORE 0 REZULTATET E VLERËSIMIT BAZË TË TURIZMIT TË KOSOVËS PERËNDIMORE 1 2 3 Projekti PPSP implementohet nga Swisscontact si partner kryesor, Instituti Riinvest dhe PEM Consult, dhe është financuar nga Agjencia

More information

PROFILI I SEKTORIT TIK

PROFILI I SEKTORIT TIK Republika e Kosovës Republika Kosova - Republic of Kosovo Qeveria - Vlada - Government MINISTRIA E TREGTISË DHE INDUSTRISË MINISTARSTVO ZA TRGOVINU I INDUSTRIJU MINISTRY OF TRADE AND INDUSTRY PROFILI I

More information

Projekti është mbështetur nga Bashkimi Evropian A I PLOTËSOJNË STANDARDET PËR QEVERISJE TË MIRË NJËSITË E VETËQEVERISJES LOKALE?

Projekti është mbështetur nga Bashkimi Evropian A I PLOTËSOJNË STANDARDET PËR QEVERISJE TË MIRË NJËSITË E VETËQEVERISJES LOKALE? Projekti është mbështetur nga Bashkimi Evropian A I PLOTËSOJNË STANDARDET PËR QEVERISJE TË MIRË NJËSITË E VETËQEVERISJES LOKALE? Ky publikim është përgatitur me ndihmën e Bashkimit Evropian. Përmbajtja

More information

Programi i Grantit për Ngritjen e Kapaciteteve të Shoqërisë Civile dhe Advokimin

Programi i Grantit për Ngritjen e Kapaciteteve të Shoqërisë Civile dhe Advokimin Ky projekt financohet nga Bashkimi Evropian ALTER - Active Local Territories for Economic development of Rural Areas - TALER Territoret Aktive Lokale për zhvillimin Ekonomik të Zonave Rurale PROGRAMI I

More information

Raport. Vizita studimore në Austri, Itali dhe Slloveni Tetor 2017

Raport. Vizita studimore në Austri, Itali dhe Slloveni Tetor 2017 Raport Vizita studimore në Austri, Itali dhe Slloveni 23-27 Tetor 2017 Luan Nushi Instituti për Planifikim Hapësinor Ministria e Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinor Vendi: Austri, Itali Dhe Slloveni Data:

More information

Strategjia Rajonale e Zhvillimit. Qarku Lezhë

Strategjia Rajonale e Zhvillimit. Qarku Lezhë U N D P Albania Qarku Lezhë Strategjia Rajonale e Zhvillimit Objektivat e Zhvillimit të Mijëvjeçarit Qarku Lezhë Strategjia Rajonale e Zhvillimit Objektivat e Zhvillimit të Mijëvjeçarit Qarku Lezhë 2005

More information