KREU V PROBLEMATIKAT E STOME DHE E ARDHMJA E ZHVILLIMIT TURISTIK NË SHQIPËRI DHE MAL TË ZI

Transcription

1 KREU V PROBLEMATIKAT E STOME DHE E ARDHMJA E ZHVILLIMIT TURISTIK NË SHQIPËRI DHE MAL TË ZI 5.1. Probleme te zhvillimit soci-ekonomik dhe ndikimi i tyre në zhvillimin e turizmit. Për të pasur një panoramë sintetike për evolucionin e situatës ekonomike në Shqipëri dhe Mal të Zi gjatë periudhës , është e domosdoshme të njihen, qoftë edhe në përgjithesi, tiparet themelore të ekonomisë shqiptare dhe asaj malazeze në prag të viteve 90-të. Periudha e gjatë e vetizolimit që përjetoi Shqipëria në sistemin socialist, e shoqëruar me një politikë ekonomike voluntariste e me prirje autarkike, çoi në krijimin e një strukture të çekuilibruar, të prapambetur e konservatore, që mbështetej në sundimin absolut të pronës shoqërore dhe drejtimin e centralizuar nga shteti. Për këtë aresye, cilido që i shqyrton ritmet e rritjes së ekonomisë shqiptare për periudhen nga viti 1951 deri ne vitin 1990, vëren se ato bien në mënyrë tendeciale, pesëvjeçar pas pesëvjeçari. Kjo si rezultat i shterimit te burimeve të rritjes ekstensive140. Shtesa e investimeve paksohet që nga gjysma e viteve 70', pas ndërprerjes së ndihmës ekonomike nga Kina, duke arritur nivelin më të ulët në periudhën Kriza strukturore u ndërthur gjatë viteve 80-të me një krizë koniunkturale që u shpreh edhe në racionimin e një pjese të produkteve ushqimore, në rritjen e inflacionit dhe të papunësisë, në staniacionin dhe pastaj në rënien e të ardhurave reale për frymë. Gjendja tepër e vështirë ekonomike ishte pasojë edhe e mungesës së stabilitetit politik të vendit, të cilat pengonin hartimin dhe zbatimin e një strategjie të qëndrueshme dhe afatgjatë për reformat ekonomike. E gjithë kjo ndikoj pothuajse në mënyrë negative edhe në zhvillimin e turizmit në Shqipëri. Mali i Zi si pjesë e ish- Jugosllavisë ndryshe nga Shqipëria zhvilloi një ekonomi të bazuar në vetëqeverisje dhe ku prona private fare pak u cënua. Edhe pse ekonomia e ish- Jugosllavisë dhe ajo malazeze ishte e centralizuar, nga vitet 1960 turizmi u pa si 140 Vlerësimi i situates social ekonomike në rajonet e Shqipërise UNICEF Shqipëri, Tiranë 2000 fq Po aty

2 një degë me leverdi ekonomike ku valuta e huaj dhe turizmi masiv u pa si mundësi të zhvillimit socio-ekonomik të vendit. Nga vitet 50-të e deri në fillim të viteve 90-të, bregdeti i Malit të Zi pësoi një transformim dhe një zhvillim më të shpejtë krahasuar më pjesën qendrore dhe veriore të vendit. Zhvillimi i turizmit parasëgjithash ndikoj në hapjen e vëndeve të reja të punës, sidomos në sektorin e shërbimeve, në përmirësimin e nivelit socio-ekonomik etj. Qeveria shqiptare e dalë nga zgjedhjet pluraliste të vitit 1992 ndërmori një reformë të gjerë ekonomike liberale, të improvizuar dhe me elementë të theksuar të terapisë shok142. Në fund të vitit 1996 u duk një përkeqësim i ri i gjëndjes ekonomike të vendit. Me fillimin e vitit 1997, këto tendenca u thelluan gjithnjë e më tepër, duke e çuar vendin drejt një kolapsi të ri ekonomik dhe shpërthimi social që shënoi shokun e dytë për ekonominë shqiptare. Si shkak kryesor për këtë situatë sociale dhe ekonomike u bënë firmat piramidale dhe ku aspekti më i dukshëm i kësaj krize është shembja e institucioneve informale financiare që filloi në fund të nëntorit Këto institucione shtriheshin në territorin e tërë Shqipërisë dhe kishin grumbulluar gjatë një periudhe 2-4 vjecare kursimet e mbi 1/3 të numrit të përgjithshëm të familjeve shqiptare, të cilat vlerësohen në rreth 1,2 miliard USD143. Kjo për turizmin në Shqipëri si një degë e re e ekonomisë ishte si një goditje tjetër e madhe pas asaj që pesoi gjatë regjimit komunist, por në një situate tjetër. Në mars të vitit 1999 ekonomia shqiptare pësoj një goditje tjetër nga ardhja e rreth refugjatëve kosovarë, që u shpërngulën me dhunë nga politika e spastrimit etnik, e ndjekur nga regjimi i Millosheviqit. Infrastruktura e brishtë e vendit u dobesua më tej nga fluksi i papritur i popullsisë. Pa ndihmën e shërbimeve publike të afta për të përballuar një situatë të tillë, shqiptarët u përkujdesen për nevojat e refugjatëve me bujari dhe mikpritje. Një situatë të tillë pothuasje përjetoi edhe ekonomia malazeze gjatë viteve '90-të, ku si pasojë e shpërbërjes së ish-jugosllavisë dhe luftërave që pasuan si dhe izolimin dhe bllokaden ekonomike nga OKB-ja si rezultat i situatës politike ekonomia e brishtë Po aty, fq. 16 Malaj A. Mema F. Karakteristikat dhe efektet e tregut jo zyrtar financiar, Ekonomia dhe Tranzicioni, 1998.

3

4 malazeze u dobësua shumë. Në këtë mënyrë Mali i Zi humbi tregjet e njohura turistike, siç ishte p.sh. tregu gjerman dhe i Europës Përendimore në përgjithësi e më këtë bie ndjeshëm edhe numri i turistëve. Një karakteristikë tjetër që ndikoj në rënien e situates social ekonomike në Mal të Zi ishte edhe iflacioni galopan ku zhvlerësimi i parasë (dinarit) u bë me një shpejtësi të paparë. Gjithashtu edhe lufta e Kosovës e vitit 1999 pati një ndikim në ekonominë malazeze, ku shteti u ndodh përpara një situate të re në pritjen e një numri të konsiderueshëm refugjatësh të luftës të cilët kryesisht u strehuan në Ulqin. Një karakteristikë tjetër e tranzicionit ekonomik në Shqipëri është ekstroversioni144 i tij, domethënë konsumi i brendshëm është më i madh se prodhimi, ndërsa diferenca mbulohet nga transfertat private të emigracionit shqiptar dhe ndihma e organizmave ndërkombëtare. Nga viti 1991 deri në fund të vitit 1999 Shqipëria pati një ndihmë të jashtme të konsiderueshme nga Komuniteti Europian. Ndërsa dërgesat e emigracionit shqiptar gjatë viteve 90-të e në vazhdim, si mesatare vjetore, kanë qënë rreth milione USD145. Nga pikpamja e injektimit të flukseve financiare, e krahasuar me ekonomitë e tjera në tranzicion të Evropës qëndrore e lindore, si pasojë e përmasave të vogla dhe emigracionit të madh, Shqipëria është i vetmi vend që përngjan në këtë aspekt me Gjermaninë e Lindjes146. Struktura ekonomike në të dy vendet (Shqipëri, Mali i Zi) kaloi nga një disekuilibër në tjetrin. Disekuilibri i ri u shfaq edhe në zhvillimin rajonal të këtyre vendeve, që erdhi si pasojë e krizës dhe zhvillimit të pabarabartë ekonomik. Megjithëse flukset e investimeve të huaja në Shqipëri kanë qenë në rritje të vazhdueshme, ato mbeten në nivele shumë të ulta nëse i krahasojmë me Malin e Zi dhe vendet e tjera të rajonit. Kjo si pasoje e një trashëgimie negative të dëmtimit të rëndë te klimës së biznesit, për shkak të pengesave të konsiderueshme administrative, korrupsionit të përhapur, dobësive regullatore, si dhe riskut të përceptuar ekonomik dhe politik të vendit SAMSON I., Albania experience among transition trajectories, Working Paper, Grenoble Po aty Vleresimi i situates social ekonomike ne rajonet e Shqipëris UNICEF Shqiperi, Tiranë 2000, fq.16

5 Në Shqipëri rreth 70 % e investimeve direkte të huaja janë përqëndruar në aksin Tiranë Durrës, ndërsa pjesa tjetër në zonat perëndimore dhe jugore të vendit. Investimet direkte të huaja dhe krijimi i ndërmarrjeve të reja nga kapitali vendas, kanë qënë faktori kryesor që ka përcaktuar hapjen e vendeve të reja të punës, kanë ndikuar në nivelin e të ardhurave të popullsisë, në ritmet e zhvillimit ekonomik e social sipas rretheve, etj. Zonat ku janë përqëndruar IHD janë zona me të ardhura më të larta dhe infrastrukturë më të zhvilluar. Pjesa e brendshme qendrore si dhe verilindja e vendit, janë ndër zonat më pak të preferuara nga investitorët e huaj. Perveç infrastrukturës së pazhvilluar të këtyre zonave dhe marketingut të munguar, një rol të rëndësishëm mendohet të ketë luajtur migrimi i brëndshem dhe i jashtem, i cili veshtirëson gjetjen e fuqisë punëtore të kualifikuar në to. Nga pikëpamja e origjinës, Italia dhe Greqia ruajnë një pozicion mbizotërues në investimet e huaja direkte në Shqipëri. Kështu 51 përqind e ndërmarrjeve të investimit direkt janë me pjesemarrje të kapitalit të huaj italian dhe 24 përqind me kapital të huaj grek147. Ndjekësit më të afërt janë kapitali turk (4 perqind) dhe ai amerikan (3 perqind). Nderkohe, verehet nje hapje drejt Lindjes së Mesme, shoqeruar edhe me rritjen e flukseve të kapitalit nga këto vende148. Shqipëria ofron mundësi të shumta për investime në sektorë te veçantë si: Industria e lekurë kepucëve dhe veshjeve Bujqësia dhe Agrobiznesi Minierat Nafta dhe gazi Turizmi Telekomunikacioni Infrastruktura Elektor Energjia etj. Më situaten politike që u krijua në vend pas vitit 2006 ku Mali i Zi fitoi pavarësinë dhe u shkëput nga Serbia, Qeveria e Malit te Zi ndërmori një sërë masash lehtësuese për të tërhequr investitor të huaj në vend. Këto masa kryesisht kishin të bënin më uljen e taksave, Banka Po aty e Shqipëris Investimet e huaja direkte në Shqipëri (IHD)

6 heqjen e barierave për të huajt me qëllim marrjen e lejeve për të blerë truall për një periudhë 99 vjeçare etj. Të gjitha këto masa lehtësuese ndikuan që investimet e huaja të rriten nga 38.7 milion që ishin në vitin 2003 në 944 milion në vitin Si rezultat i krizës financiare botërore në vitin 2010 investimet e huaja në Mal të Zi pësuan rënie duke arritur në nivelin e vitit Si fusha më të preferuara për investime në Mal të Zi vazhdojnë të mbeten : 1. Energjia elektrike 2. Turizmi 3. Telekomunikacioni. 4. Infrastruktura etj. Turizmi padyshim që është sektori më i prefëruar për investime pasi ai sjell një të ardhur të shpejtë, prandaj edhe investitoret e huaj në Mal të Zi si: slloven, hungarez, rus, irlandez etj. preferuan këtë sektor të ekonomisë. Mali i Zi është jë treg i vogel turistik krahasuar me vendet e rajonit, si: Kroacia, Greqia etj, por që pretendon që të zhvilloj një turizëm te lartë ose siç quhet ndryshe elit, që bazohet në potencialet tërheqese natyrore, trashëgiminë historike dhe kulturore, në cilësinë e shërbimeve, në infrastrukturë etj. Ky lloj turizmi kërkon një gamë të gjërë komoditetësh dhe kërkesash ku hotelet me 4 5 yje duhet të luajnë një rol parësor në këtë drejtim. Prandaj procesi i privatizimit të objekteve hoteliere që nisi pas viteve 90-të në vend më së tepërmi u përqendrua në zonën e Budvës ku si rezultat sot kemi numrin më të madhë të hoteleve te kategorive të ndryshme 3, 4 dhe 5 yje siç është hoteli "Splendid" që plotesojnë kërkesat e turistëvë të një klasi më të lartë. Ndryshe kemi të bëjmë me objektet hoteliere në Ulqin, Kotorr, Herceg Novi etj. Në Ulqin procesi i privatizimit nuk ka dhënë rezultatet e pritura. Kështu disa hotele të ndërmarrjes shtetore "Riviera e Ulqinit" si hoteli "Lido", "Bellevu" etj, edhe pse janë privatizuar akoma nuk po shohin investimet. Ato sot po qëndrojnë të prishura duke u bërë problem edhe për mjedisin përrreth. Një fenomen mjaft intersat ndodhi edhe me hotelin "Galeb" në afërsi te Plazhit te Vogel ku privatizimi solli prishjen e tij. Dikur ky hotel, pra "Galebi" gjatë gjysmes se dytë te viteve '80-të ishte hoteli me luksos me një akitekturë moderne në tërë bregdetin e Malit te Zi. Edhe pse egziston projekti që në vend te ish hotelit "Galeb" të ndërtohet një tjetër 149 Plani Hapësinor i Ulqinit deri në vitin 2020 fq.136

7 hotel megjithatë kriza finacire do të ndikoj që ndërtimi i hotelit te planifikuar nuk do të bëhet realitet edhe për një periudhe disavjeçare. Probleme me privatizim po kalon edhe hoteli "Otrant" që ndodhet ne Plazhin e Madh ku firma privatizuese "Barkly" nga Rusia ka shfaqur probleme. Këto probleme që trajtuam më lart dhe probleme të tjera po ndikojnë në renien e ofert[s turistike te Ulqinit, ne shfaqjen e problemeve sociale, mjedisore etj. Ndërsa ne Budva, si metropol i turizmit, një dukuri e tillë nuk ndodh pasi privatizimi i hoteleve ka dhënë efekte pozitive ne zhvillimin e turizmit. Megjithate si në Shqipëri ashtu edhe në Mal të Zi zonat bregdetare janë objekt kryesor i investimeve në turizëm. Problemet me pronat (në Shqipëri), mungesa e planeve urbanistike rregulluese si dhe kriza finaciare që ka prekur ekonomitë e vendeve nga të cilët vijnë investitorët etj., janë disa nga faktorët që ndikojnë në hezitimin dhe pasigurinë e investitoreve në turizëm. Mendoj se si Shqipëria ashtu edhe Mali i Zi duhet të terheqin ato investitor te cilët kanë një traditë në të bërit turizëm dhe jo investitor të cilët mund të ndikojnë negativisht në ecurinë e zhvillimit te turizmit, në mjedisin përrreth etj. Raste te tilla te keqperdorimit te hapësirave bregdetare nga inestitore te huaj ne Mal të Zi mund të shihen më se miri në gjirin "Zavalla" në Budva, ku kompleksi turistik për arsye finaciare, probleme me pronësinë etj, që ka shfaqur firma "MIRAX" nga Rusia ka bërë qe punimet në këtë kompleks te pezullohen. Kjo më së miri vërehet edhe në pamjen e mëposhte. Foto.10. Kompleksi turistik në gjirin Zavalla në Budva (N.Avdiu prill, 2011)

8 Shqipëria dhe Mali i Zi duhet të mësojnë nga gabime të tilla në mënyrë që të ruhet mjedisi jetik, të mos dëmtohet dhe të mos shkohet drejt betonizimit të hapësirave bregdetare, pasi këto dukuri nuk sjellin ndonjë perfitim ekonomik. Raste të tilla të betonizimit të bregdetit kanë ndodhur në Majorka të Spanjes ku orijentimi drejt zhvillimit të turizmit të qëndrueshëm ka bërë të mundur shmangëjen e problemeve të tilla dhe shpëtimin e Majorkës nga fenomeni i betonizimit të zonës bregdetare Gjendja e infrastrukturës turistike dhe ndikimi i saj në zhvillimin e turizmit. Në zonat turistike, aty ku ushtrohet funksioni turistik infrastruktura turistike përbën faktorin kryesor, më anen e së cilës kryhen shërbimet e vendosjes, ushqimit, të pijeve, argëtimit etj. Shkalla e zhvillimit të bazës materiale të turizmit të një vendi shpreh shkallën e ofertës turistike dhe me këtë kapacitetet e drejtperdrejta ose ato indirekte kryejnë funksione kryesore të ofertës turistike sidomos lidhur më qarkullimet e turistëve dhe me vendosjen e tyre150. Shpeshherë ndodh që gjatë sezoneve turistike rrugët e qarkullimeve të turistëve si dhe destinacionet e tyre në të shumtën e rasteve paraqesin hapësira të krijimit të pëngesave dhe problemeve të mjeteve të trafikut dhe të njerëzve, gjë që ndikon në mënyrë negative në procesin e qarkullimeve të turistëve në vendet e destinuara. Kështu p.sh. plazhet si në Mal të Zi ashtu edhe në Shqipëri si dhe hapësirat tjera turistike të rekreacionit ose të zbavitjeve në të shumtën e rasteve mund të shkaktojnë mbingarkim dhe ndotje të mjedisit të këtyre zonave, gjë që është në kundërshtim me atë se çfarë turisti kërkon dhe pret në destinacionin e preferuar turistik. Në tabelën e mëposhtme pasqyrohet qartë lidhshmëria e infrastrukturës turistike të drejtpërdrejtë me atë indirekte ose të terthortë në vendet turistike. 150 Dr. Gashi M. - Bazat e Turizmit Prishtinë 1986, fq. 190

9 KAPACITETET KAPACITETET INDIREKTE E DREJTPERDREJTA Kapacitetet për vendosje ushqim dhe pije Kapacitetet për sherbime te Kapacitetet kurative dhe ndryshme dhe tregti Hotelet Motelet Agjensite Turistike Kampet Pushimoret Ndermarrjete transportit Kolonite turistike Sanatoriumet Tregtia Pansionet Banjat termale Serviset Dhomat Private Pishinat Zanatet Bujtinat Saunat Objektet kulturore Vetesherbimet Teleferiket Bankat Restorantet Terrenet Sportive Sigurimi Expres-restorantet Marina per lundrim PTT Kafeterite Infrastruktura lokale Pasticerite Objekte te tjera Burimi: Dr. Gashi M.- Bazat e Turizmit Skema 1: Paraqitja e infrastrukturës turistike Studimet e shumta tregojnë se veprimtaria kryesore në ofertën turistike të një vendi, përveç bukurive të shumta natyrore dhe historiko-kulturore, bazohet edhe në infrastrukturen turistike që ka të bëjë me objektet e akomodimit, si: hotelet, motelet, pansionet, bujtinat private, restorantet, baret, pubet, diskotekat etj. Në këtë mënyrë gjatë prezantimit të ofertës turistike të një vendi ose zone të caktuar turistike është e nevojshme që në mënyrë precize të shikohet gjendja egzistuese e infrastrukturës (objekteve të vëndosjes) dhe se çfarë planifikohet të bëhët në këtë drejtim. Skema e mëposhtme ka të bëjë më 5 faktorët kryesorë më të cilët mbështetët tërheqja dhe qendrimi i një turisti në një destinacion të caktuar turistik.

10 Skema 2: Faktorët përcaktues të një destinacioni turistik Fokusimi i turisteve Kualiteti Origjinaliteti Risitë Integrimi Burimi: Martinovic P.- Turisticki proizvod Crne Gore i strateski pravci njenog razvoja ( Magistarski rad), Lublane 2003 Infrastruktura e vendosjes - Në këtë lloj infrastrukture turistike përfshihen të gjithë objektet e vendosjes (hotelet,motelet,objektet private etj.), që janë të lidhura direkt me qarkullimet turistike. Pa një infrastrukturë të zhvilluar të vendosjes në zhvillimet e sotme të turizmit as që mund të mendohet dhe të preceptohet zhvillimi i turizmit në një vend. Mali i Zi deri në fund te shek.xx-të ishte pjesë përbërese dhe njëra nga Republikat e Jugosllavisë me infrastrukturë me të dobët. Strategjia e zhvillimit te turizmit dhe të infrastruktures turistike në shtetin e përbashket (ish-jugosllavi) bazohej në zhvillimin e turizmit masiv. Zhvillimi i këtij lloji turizmi që për bazë kishte kryesisht turistët me buxhet të mesëm dhe të vogël, ndikon edhe në zhvillimin e infrastrukturës së vendosjes, e cila u bazua në zhvillimet e turizmit masovik. Dinamika e zhvillimit të infrastrukturës së vendosjes në Mal të Zi më së miri mund të vërehet në strategjinë e zhvillimit të kapaciteteve të vendosjes, si pjesë integrale e "Masterplanit" të zhvillimit të turizmit në Mal të Zi deri në vitin Në bazë të këtij "Masterplani" dinamika e kapaciteteve të vendosjes parashikonte rreth shtretër, nga këto rreth ( në zonën bregdetare dhe në zonën kontinentale). Kjo tregon se për të arritur një qëllim të tillë duhen rreth shtretër. Ndërsa sipas Strategjisë dhe Planeve deri në vitin 2020 parashikohet që nurmi i shtretërve do të arrijë

11 shifrën e , nga të cilët ( në bregdet dhe në pjesën kontinentale të vendit).151 Në bazë të analizës mund të vërejmë se deri në realizimin e këtij plani duhet të ndërtohen edhe shtretër, që ndryshe e kthyer në shifra do të duhej të ndërtohej rreth shtretër në vit. Më ritmet dhe më krizën financiare globale arritja e këtij qëllimi shihet si mjaft e vështirë. Kjo parasegjithash ngadalësohet edhe nga mungesa e investimeve gjatë këtyre 2 viteve të fundit ( ), ku kemi një stanjacion të investimeve si të huaja ashtu edhe vëndase (shtetërore dhe private) në sektorin e turizmit. Tabela e mëposhtme tregon për strukturën qe kanë ndjekur hotelet në Mal të Zi në vitet Tab. 15: Struktura e hoteleve në Mal të Zi (krahasim i viteve ) Nr.i Nr.i Nr.i Nr.i Nr.i Kategorite Nr.i hoteleve dhomave shtretërve hoteleve dhomave shtretërve * * * * * Gjithsejt Burimi: Prof.Dr. Ratkovic R. Strateski izazovi Crnogorskog turizma u drugoj deceniji treceg milenijuma Budva 2010, fq. 4 Sipas tabelës vërejmë se në vitin 2009 hotelet me katër dhe tre yje zinin rreth 33 % të numrit të përgjithshëm të hoteleve në Mal të Zi. Ndërsa hotelet me dy dhe një yll

12 aktualisht zënë rreth 64 % dhe hotelet me pesë yje përbëjnë vetëm 3 % të strukturës së përgjithshme të hoteleve në vend. Krahasuar me periudhën e para tridhjet viteve ku dominonin hotelet me tre yje që zinin rreth 78 % ndërsa hotelet me kater yje zinin 19 % 151 V.Gašparović Istraživanje stavova turisti kih posrednika i potrošača o imidžu i promociji Crne Gore Master rad, Beograd 2010, fq.27

13 dhe hotelet e kategorive tjera zinin vetëm 1 %152. Tashmë kjo strukturë ka ndryshuar. Kjo më së miri mund të vërehet edhe nga paraqitja grafike : Graf. 12: Struktura e hoteleve në Mal të Zi Burimi: Strategija razvoja turizma Crne Gore do 2020, Ministarstvo turizma i zastite zivotne sredine, Podgorica 2008 Përsa i përket shpërndarjes gjeografike Rajoni bregdetar dominon në strukturen e hoteleve dhe objekteve private të akomodimit me rreth 95 % në krahasim me Rajonin verior i cili absorbon vetm 4 % të strukturës akomoduese. Rajoni qendror me rreth 1 % zë përqindjen më të vogël në strukturen e hoteleve dhe objekteve private akomoduese në Mal të Zi153. Kjo shperndarje e tillë më së miri mund të verehet edhe në harten e mëposhtme turistike të Malit të Zi. 152 Masterplan turizma Crne Gore Ministarstvo turizma i zastite zivotne sredine, Podgorica 2001 Strategija razvoja turizma Crne Gore do 2020 Ministarstvo turizma i zastite zivotne sredine, Podgorica

14 Harta 5. Harta turistike e Malit të Zi dhe e përqindjes së kapaciteve akomoduse 4% 1% 95% Burimi: Strategija razvoj turizma Crne Gore do 2020 Ministarstvo turizma i zastite zivotne sredine, Podgorica 2008 Në strukurën e objekteve kryesore në Mal të Zi dominojnë hotelet me rreth 76 %. Kategoritë e hoteleve në Mal të Zi pothuajse janë të njëanshem të dominuar nga hotelet e kategorive me 3*** dhe 2**, ndërsa hotelet me 4**** dhe 5***** yje kanë një pjesëmarrje te vogël. Sipas një studimi të bërë nga Horwath Consulting nga Zagrebi dhe Fakulteti i Turizmit në Tivar me temë: Poslovanja hotelijerstva Crne Gore" (Të arriturat e hoteleve në Mal të Zi) vërehet qartë se në përgjithësi hotelet në Mal të Zi janë relativisht të mëdhenj me rreth 139 dhoma, me një vjetërsi prej rreth 26 vitesh, të renovuar gjatë 3-4 viteve të fundit, me një kualitet të mesëm me (3 ***yje ), të profilizuar kryesisht për pushime me aktivitete të pakta ku sipas studimit (çdo i dyti hotel përmban sallë konferencash, çdo i treti hotel ka pishinë, kurse çdo i pesti 154 hotel ka wellness, ndërsa çdo i gjashti hotel është i paisur edhe me fitness. 154 Ivanovic. M Menadzment ljudskih resursa u hoteljierstvu Crnogorskog primorja Novi Sad 2010, fq.142

15 Si rezultat i zhvillimeve që po perjeton turizmi në Mal të Zi kapacitetet e vendosjes duhet të zhvillohen me ritimin e kërkesave të turistëve. Kështu që struktura egzistuese e kapaciteteve të vendosjes nuk i plotëson kërkesat dhe nevojat e një turizmi më të konsoliduar ose elitë, që pretendon të zhvilloj Mali i Zi. Prandaj është e nevojshme ndërtimi i hoteleve me katër ose pese yje si dhe rikonstruksioni i hoteleve qe ndodhen ne proces te privatizimit. Hotelet si objekte bazë të ofertës turistike që planifikohen të ndërtohen në zonat turistike të Malit të Zi duhet t'iu pershtaten zhvillimeve aktuale të turizmit, duke i kushtuar vëmendje hapësirës brenda, si të dhomave, banjove, enterierit, duke u kombinuar me objektet të tjera përcjellese si : palestrat, fitnes dhe SPA etj. Përsa i përket Shqipërisë infrastruktura e vendosjes deri në vitin 1990 ishte e papërfillshme krahasuar më Malin e Zi. Kjo infrastrukturë ishte e bazuar kryesisht në disa hotele dhe shtëpi pushimi për punëtor që u ndërtuan gjatë viteve të me një numër të kufizuar të dhomave dhe shtretërve, ndërsa sektori privat ishte i ndaluar. Pas viteve ' 90-të dhe kryesisht gjatë 10 viteve të fundit ( ) infrastruktura e vendosjes ka pësuar një transformim të shpejtë, ku kemi ndërtimin e një numri të konsiderueshëm të hoteleve private si dhe vilave dhe me këtë numri i shtretërve është rritur ndjeshëm. Rritja e hoteleve dhe shtretërve në Shqipëri më së miri vërehet edhe në tabelën dhe në grafiket e mëposhtme. Tab. 16: Hotelet dhe kapaciteti i tyre në Shqipëri në vitet Vitet Hotele Shtretër Burim : MTKRS

16 Graf. 13: Numri i hoteleve në Shqipëri në vitet Burimi: MTKRS-së Shqipëris Graf. 14: Numri i shtretërve në Shqipëri në vitet

17 Burimi: MTKRS-së Shqipëris

18 Trajuar në aspektin global struktura e kapaciteteve të vendosjes, si në Mal të Zi ashtu edhe në Shqipëri, paraqitet jo shumë e favorshme. Në Mal të Zi vetëm 13 % e objekteve kryesore marrin pjesë në numrin e përgjithshem të kapaciteteve të vendosjes155. Ndërsa në Shqipëri sipas të dhënave të MTKRS së, vetëm objektet kryesore turistike në vend si hotelet, motelet etj, paraqiten me një kapacitet prej shtretër. Nëse e krahasojmë me Malin e Zi struktura e vendosjes në Shqipëri është me rreth shtretër më pak se Mali i Zi, ku e shprehur në përqindje përbën rreth 38.2 % më pak shtretër në objektet kryesore se Mali i Zi. Kjo përparësi e Malit të Zi sipas disa analizave është si rezultat i objekteve hoteliere të tipit Jugosllavë të trashëguara para viteve 90-të si p.sh. kompleksi hotelere në "Rivieren e Ulqinit", "Koralet në Sutomore", "Slovenska Plazha" ne Budva, ose komlekset e hoteleve në Herceg Novi etj. Sipas disa të dhënave mesatarja e përqindjes së pjesëmarrjes së objekteve bazë të vendosjes (hoteleve) në BE është % kurse në disa vende me turizëm të zhvilluar si në Spanjë kjo përqindje është %, Itali %, Greqi %, Qipro %156. Ajo çka është e përbashkët për të dy vendet ndryshe nga vendet e sipërpërmendura janë objektet private dhe shtëpitë e tipit uikend, që në literaturën turistike përbëjnë objekte më pak të frekuentura në tregun turistik ndërkombëtar. Kurse në turizmin që zhvillojnë këto dy vende (Shqipëri Mali i Zi) këto objekte përbëjnë mbi 55 % të kapaciteteve të vendosjes. Gjithashtu një rëndësi në infrastrukturen turistike paraqesin edhe objektet ndihmëse si restorantet, baret, diskotekat etj, që në të dy vendet përbëjnë një faktor mjaft tërheqes për turistë. Në këtë kuadër restorantet tradicionale, sidomos në zonat bregdetare, në zonat historiko-kulturore si p.sh. në kalanë e Prezës, Krujës, Pëtrelës në kalnë e Ulqinit, Kotorit, Budvas etj, dhe në zonat malore të Parqeve Kombëtare etj, të të dy vendeve janë objekte mjaft tërheqese për turistë. Këtij faktori padyshim duhet ti shtohet edhe gastronomia dhe shërbimi të cilat në turizëm zënë një vend të rëndësishëm. 155 Prof.Dr.Ratkovic R. Strateski izazovi Crnogorskog turizma u drugoj deceniji treceg milenijuma Budva 2010, fq Po aty

19 Infrastruktura komunale përbën faktor kyç në zhvillimin e turizmit. Kjo infrastrukturë është e bazuar kryesisht në rrjetin e kanalizimeve, ujësjellsit, në mbetjete urbane, në furnizimin me energji elektrike etj. Mali i Zi dhe Shqipëria karakterizohen nga prania e rezervave të konsiderueshme ujore sipërfaqesore dhe nëntokësore. Për Malin e Zi furnizimi me ujë i zonave turistike bregdetare po përben një problem pasi ndertimi i rrjetit të ujësjellsve nuk është ndërtuar me intensitetin e ndërtimeve urbane kjo më së miri verehet në zonën e Ulqinit, Budvës, Herceg Novit etj, ku ndërtimet pa kriter dhe pa plane urbanistike, gjatë sezoneve verore nëmes tjeras shfaqin probleme me furnizmin me ujë. Megjithatë, me projektin që po aplikon për ndërtimin e ujësjellsit Rajonal (ku uji do të merret nga liqeni i Shkodres) i cili do te furnizoj të gjithë bregdetin dhe qytetin e Cetinës, Mali i Zi do të zgjidhë një problem shumë të madh të infrastrukturës komunale. Në Shqipëri furnizimi me ujë në zonat turistike po përbën një problem tepër shqetësues. Ky problem pothuasje i trasheguar që nga vitet 90-të po krijon shqetësime sidomos në zonën e plazheve si në Durrës, Velipojë, Shëngjin, Sarandë etj. Mungesa e ujit në këto zona turistike gjatë sezonit veror herë pas here krijon probleme për turistët, gjë që çon në largimin e tyre nga hotelet ose shtëpitë private ku ato vendosen. Për zgjidhjen e këtij problemi shumë pronarë të hoteleve dhe shtëpive private janë detyruar të paisen me rezervuar uji të madhësive të ndryshme. Trajtimi i ujrave të zeza dhe i mbetjeve urbane është një problem me të cilin po ballafaqohen të dy shtetet. Mali i Zi si shtet ekologjik më orijentim drejt zhvillimit të turizmit të qëndrueshëm mbetjete urbane dhe ujrat e zeza po i trajton më një përkushtim shumë të madhë. Në anën tjetër rrjeti i vjetër dhe i amortizuar i kanalizimeve shpesh shoqërohet më probleme pasi ndërtimet e shumta urbane kërkojnë ndryshim të këtyre rrjeteve, si dhe ndërtimin e kolektoreve të rinj për pastrimin e ujrave të zeza si p.sh: në zonën e Durrësit, pastaj në zonën e Shëngjinit dhe Velipojës, Vlorës dhe Sarandës etj. Deri në vitin 2004 në Mal të Zi nuk ka egzistuar asnjë deponi e rregullt për hedhjen e mbetjeve urbane por vetëm deponi ilegale të destinuara në çdo qytet ose ne zona jashtë vendbanimeve dhe të pakontrolluara157. Një problem i tillë është i pranishem edhe në Shqipëri. Landfildi që planifikohet të ndertohet në hapsiren midis Tivarit dhe Ulqinit do 157 Prostorni plan Republike Crne Gore Podgorica 2006, fq. 80

20 të ndikoj në trajtimin më te mirë të mbetjeve urbane. Një Landifld i tillë është ndërtuar në komunën e Bushatit në Shkodër, i cili do të ndikoj në përimërsimin e trajtimit të mbetjeve urbane në zonën e Shkodrës. Karakteristikë për të dy shtetet është ndërgjegja e paket e komunitetit në mbajtjen pastër dhe ruajtjen e mjedisit, ku hapësirat përgjatë rrugeve kryesore dhe zonave të plazheve ose hapësirave të tjera qofshin këto malore, Parqeve Kombëtare, zonave arkeologjike dhe historike etj., bëhen objekt i hedhjes së mbeturinave urbane. Këto mjedise janë si pika të "zeza" dhe ndikojnë negativisht për syrin e turistit. Mjaft zona turistike në Shqipëri si problem kryesor kanë trajtimin e mbetjeve urbane dhe ujrave të zeza. Një fenomen i tillë më së miri vërehët në zonën e Golemit në Durrës ku mungesa e një rrjeti të mirfilltë të kanalizimeve si rezultat i ndërtimeve të shumta urbane lenë shumë për tu dëshiruar. Një problem tjetër në infarstrukturen turistike është edhe sinjalistika turistike, e cila luan një rrol të rëndësishem në lëvizjet turistike. Sinjalistika turistike orijenton turistët për në destinacionet e preferuara. Ajo nënkupton emërtimin e vendeve turistike, distancën në kilometra, Parqet Kombëtare, objektet historiko kulturore, vendet arkeologjike, muzetë, hotelet, agjensitë dhe zyrat e informacionit turistik etj, të cilët shënohen në tabelë të veçantë me ngjyrë të kafet, të verdhë ose të kaltërt dhe me shkronja standardë me ngjyrë të verdhë, të bardhë ose të zezë në dy gjuhë, ku njëra përveç gjuhës së vëndit, duhet të jetë në gjuhën me të njohur p.sh. në gjuhen angleze, franceze ose gjermane etj. Në Shqipëri sinjalistika turistike është shumë e varfër dhe në të shumtën e rasteve është e vendosur vend e pa vend. Një vend turistik pa sinjalistikën percjellëse turistike është si hartë memece. Vendosja e sinjalistikës turistike është kopetencë e Ministrisë së Turizmit dhe Kulturës dhe institucioneve përkatese si p.sh. në Parqet Kombëtare sinjalistika tursistike vendoset nga Drejtoritë e Shërbimeve Pyjore në rajonet ku ato ndodhen, të cilët duhet të kujdesen edhe për mirëmbajtjen e tyre. Në pamjen e mëposhtme vërehet angazhimi i Drejtorisë së Sherbimit Pyjor Shkodër për vendosjen e tabelave ne Parkun Kombëtar Theth.

21 Foto.11. Parku Kombëtar Theth ( N.Avdiu Korrik 2011) Në shumë zona turistike si bregdetare, malore, historiko kulturore, Parqe Kombëtare dhe arkeologjike, qytete etj., në Shqipëri sinjalistika turistike shpeshë herë demtohet nga persona të papërgjegjëshem. Si rezultat infrastrukturës i përmirësimit rrugore të dhe vendosjes së sinjalistikës së duhur turistike kalaja e Prezes është një objekt kulturor-historik mjaft i vizituar. Si mungesë e sinjalistikës turistike një turistë mund të udhetoj me orë të tëra duke mos ditur se në cilën zonë mund të jetë. P.sh në zonën turistike të Parkut Kombëtare Theth gjatë ekspeditës që kam zhvilluar në korrik të vitit 2011 vërejtëm angazhimin e komuntetit për të vendosur sinjalistiken turistike. Pamjet e mëposhtme tregojnë qartë se edhe në këtë zonë mund dhe duhet të zhvillohet turizmi.

22 Foto.12. Sinjalistikë turistike në Theth ( N. Avdiu Korrik 2011 ) Foto.13. Edhe ketu zhvillohet turizem ( N.Avdiu Korrik 2011 ) Prandaj është e domosdoshme që të vëndoset sinjalistika e duhur turistike dhe të zëvendësohet e vjetra pasi gjërat kanë ndryshuar dhe orjentimi përmes sinjalistikës së duhur turistike përbën një ndër kushtet e domosdoshme të infrastruktues turistike të Shqipërisë. Ajo se çka vërehet këto vitet e fundit në disa zona turistike të Shqipërisë, është përmirësimi i sinjalistikës turistike dhe vendosja e disa tabelave dhe hartave turstike të Shqipërisë ku këto të fundit më së tepërmi janë vendosur në pikat e kalimit kufitar etj.

23 Në Mal të Zi sinjalistika turistike paraqitet më mirë si në zonën bregdetare, ashtu edhe në atë malore dhe në zonat e tjera turistike. P.sh. në zonën turistike të Budvës sinjalistika turistike është shumë më në nivel se në Ulqin. Në Budvë pothuajse çdo hotel, stacioni i autobusave, objekt kulturo-historik, agjensi turistike, zyrë e informacionit turistik etj., është i percaktuar në sinjalistikën turistike. Kjo mund të vërehet edhe në pamjen e mëposhtme. Foto.14. Pamje nga sinjalistika turistike në zonën turistike të (Shën Stefanit) N. Avdiu qershor 2011 Një situatë të tillë të sinjalistikës turistike mund ta takojmë edhe në zonat e tjera si në Kotorr, Tivat etj. Megjithate informacionet mbi zonat dhe vendet ose objektet turistike duhet të jenë më të kompletuara, duke e paraqitur më të qartë një zonë turistike. Shembuj të tillë se si duhet të paraqitet sinjalistika turistike mund të merren në vendet me turizëm më të zhvilluar, si p.sh. Kroacia, Greqia etj. Situata elektroenergjike dhe furnizimi më energji të zonave turistike në Mal të Zi dhe Shqipëri përben një çështje tjetër me rëndësi të veçantë në infrastrukturen turistike. Rrjeti i energjisë elektrike në Shqipëri dhe Mal të Zi nuk u zhvillua me ritmet e ndërtimeve urbane, prandaj rrjeti elektrik në zonat turistike po paraqitet me mjaftë

24 probleme në furnizimin me energji elektrike. Si Shqipëria dhe Mali i Zi disponojnë resurse të mjaftueshme hidroenergjetike, por ato nuk i plotesojnë nevojat e veta dhe në këtë drejtim krijojnë defiçite158. Prandaj Mali i Zi me hidrocentralet egzistuese si ai i Pives, termocentralin e Plevles etj, dhe Shqipëria me hidrocentralet në kaskaden e lumit Drin nuk i plotesojnë nevojat me energji. Për këtë arsye qeveria e Malit të Zi po planifikon ndertimin e disa hidrocentraleve, si në lumin Moraça, në rrjedhen e siperme te lumit Tara, ndërtimin e fazës së dytë te termocentralit te Plevles159 etj. Gjithashtu edhe qeveria e Shqipërisë po planifikon dhe është duke ndërtuar hidrocentrale, si ai i Ashtës në lumin Drin si dhe në jug të vendit që do të ndikojnë në përmiresimin e situates energjetike. Të dy vendet duhet të orijentohen në mundesitë e gjetjes së energjive alternative, si ajo e erës ose e energjisë diellore, ku mundësitë për këto janë të medha të favorizuara edhe nga pozicioni gjeografikë që të dy vendet kanë në pellgun e Mesdheut. Burimi: PHU i Ulqinit deri në vitin 2020 Me sa u trajtua më sipër, infrastruktura komunale përbën faktorin kryesor në zhvillimin e turizmit, ku për Malin e Zi dhe Shqipërinë paraqet llojin akoma më pak të zhvilluar të gjithë infrastruktures turistike, e cila po përbën një faktor pengues në zhvillimin e turizmit dhe të jetës në përgjithësi Nacionalna strategija odrzivog razvoja Crne Gore UNDP Podgorica,razvoj Prostorni plan Crne Gore do 2020 godine Ministarstvo za ekonomski

25 5.3. Roli i transportit ne zhvillimin e turizmit Transporti sot në Shqipëri dhe Mal të Zi përbën një shtyllë kryesore të ekonomisë kombëtare si dhe të turizmit, duke vepruar si një mekanizëm për levizjen e njerëzve dhe mallrave. Përditë e më shumë po vleresohet roli i transportit jo vetem ne zhvillimin ekonomik të vendit, por dhe impakti pozitiv që ai ka ne zhvillimin social, ekonomik, turistik160. Zhvillimi dhe masivizimi i turizmit janë të lidhur ngushtë me zhvillimin e transportit dhe mjeteve të tij161. Me rritjen dhe persosjen e mjeteve të transportit dhe përmirësimin e infrastrukturës është bëre e mundur lëvizja e një numri gjithnjë e me të madhe njerëzish, me shpejt e me një kosto më të ulët. Mjetet e reja të transportit kane ndikuar dukshëm ne zhvillimin dhe masivizimin e turizmit, por edhe vetë turizmi ndikon në zhvillimin dhe përsosjen e mëtejshme të transportit Llojet e transportit dhe ndikimet ne turizëm a) Transporti rrugor Transporti dhe infarstruktura rrugore përbëjnë një nga premisat kryesore për sektorin publik. Kjo duket në investimet e mëdha që janë bërë në infrastrukturë me qëllim ngritjen e një rrjeti të përshtatëshëm rrugor. Pas viteve 90-të e veçanarishtë pas vitit 2000 e në vazhdim janë bërë investime të konsiderueshme në ndërtimin, përmirësimin dhe zgjerimin e rrugëve, duke përfshirë mijëra kilometra rrugë Kombëtare dhe lokale duke konkuruar dukshëm me llojet e tjera të transportit. Të gjitha këto po ndikojnë në lidhjet e Shqipërisë me vendet e rajonit Po aty Staregija razvoja saobracajne infrastrukture u Crnoj Gori- Ministarstvo saobracaja Crne Gore

26 Shqipëria dhe Mali i Zi janë pjese te Rrjetit SEETO162. Korridori me i rëndësishëm ne këtë zone është segmenti i rrugës Shkodër Podgoricë, i cili lidhet nëpërmjet Hanit te Hotit. Ky korridor bën pjese ne Rrjetin e Rrugëve Kryesore Evropiane. Një nga rrugët që po shihet si një shansë për ekonominë e vendit është rruga DurrësKukës-Prishtinë e cila njihet ndryshe si Rruga e Kombit. Rëndësia që ka kjo rrugë i kalon kufijtë e saj rel. Ajo jo vetëm lidhi dy kombet tanë, por tashmë kjo rrugë ka një impakt pozitiv në rajon, e cila do të shërbejë si rrugë lidhëse e tregtisë mes vendeve të Ballkanit, Detit Mesdhe dhe Detit Adriatik163. Përveç kësaj kjo rrugë ka një rëndësi të veçantë duke ndikuar në lehtësinë e lëvizjeve të shqiptarve të Kosovës, të cilët përbëjnë numrin më të madh të turistëve në Shqipëri dhe në qytetin e Ulqinit. Kështu një turisti nga Prizreni, Prishtina etj, tashmë i duhet vetëm (3-3.5 orë) për të mbërritur në bregdetin e Velipojës, Shëngjinit, Durrësit, Ulqinit. Nga ana e MTKRS me të drejtë konsiderohet ndërtimi i kësaj rruge si një nga investimet më të mëdha në fushën e turizmit të bëra ndonjëherë nga qeveria. Kjo rrugë do ti japë edhe më tej frymarrje turizmit në Shqipëri, duke e konsideruar si një nga projektet afatgjata për zhvillimin e turizmit, jo vetëm në Shqipëri, por edhe në rajon. Një rrugë tjetër me rëndësi turistike është ajo e Jugut ose ndryshe rruga e Bregut, e cila përbën një nga akset kryesore të Jugut të Shqipërisë me një gjatësi më shumë se 120 km. Kjo rrugë lidh Vlorën me Sarandën. Mund të themi se qëllimi kryesor i ndërtimit të kësaj rruge ka qenë zhvillimi i turizmit në Jugun e Shqipërisë. Të gjithë e dimë se kjo zonë përbën një zonë shumë të rëndësishme të turizmit në Shqipëri, por edhe për impaktin ekonomik që ka turizmi në këtë zonë. Për këtë qëllim u pa e rëndësishme ndërtimi i kësaj rruge. Gjithashtu gjatë viteve të fundit janë ndërmarrë një sërë investimesh në rehabilitimin dhe ndërtimin e shumë rrugëve të tjera turistike ku përmendim: 162 Observatori Juglindor i Transportit, Korridoret Rrugore dhe Lidhjet përfshinë: Shqipërinë, Bosnie Hercegovinën, Kroacinë 163 Dr.Draçi B., Dr. Pushka A.- Integrimi i hapësirave shqiptare përmes sistemit të komunikacionitkërkime Gjeografike nr.14, Prishtinë 2008

27 Rrugën për në Plazhin e Divjakës Rruga Fier Seman Rruga Laç Patok Rruga për të Gjiri i Lalzit Rruga për në Velipojë Ruga për në Shëngjin Delta e Bunës etj. Me rëndësi në infrstrukturë gjatë viteve të fundit ka qenë edhe ndërtimi i disa rrugëve për në qëndrat historike, dhe arkeologjike si: ndërtimi i rrugës për në Kalanë e Rozafës, në Kalanë e Lezhës, Prezes, Pëtrelës, në Bylis, Amantia etj. Si rezultat i pozitës gjeografike karakteristikave dhe morfologjisë së relievit, të ardhurave për frymë të banorëve, si dhe trajtimit të infrastrukturës rrugore që iu përkushtua në ish- Jugosllavi ku Mali i Zi ishte pjesë përbërese, vërehet qartë se në këtë drjetim Mali i Zi cilesohet më i zhvilluar në aspektin e infrastrukturës rrugore. Megjithate ajo çka vërehet sot në infrastrukturen rrugore të Malit te Zi është trashëgimia e një infrastrukture rrugore tepër të amortizuar nga ish-jugosllavia, dhe ndërtimi jo i njëtrajtshëm i rrugëve. Kjo si rezultat i pozicionit, tërrenit, kohës kur janë ndertuar si dhe teknologjisë që është perdorur në ndertimin e rrugeve në ish Jugosllavi164. Gjithashtu ndryshe nga Shqipëria, Mali i Zi nuk ka ende rrugë të nivelit të autostradave. Kështu në rreth km e rrugëve të kësaj Republike rreth (47 %) e përbëjnë magjistralat si: (E 65, E 80, E 752, E 760, E 762). Drejtimet më të rëndësishme të akseve rrugore në Mal të Zi janë : a) Magjistrala e Adriatikut e cila fillon nga qyteza e Igallos (në drejtim të Dubrovnikut) e deri në Pertrovac (E 65, E 80) dhe nga Petrovaci deri në Ulqin madje deri në afërsi të kufirit më Shqipërinë. b) Aksi Tivar Podgoricë (E 65, E 80) Bjello Polje (E 760) që vazhdon për në Beograd ku planet janë që kjo rrugë të shendrrohet në autostradë si dhe c) Aksi Budvë Cetinë Podgoricë (E 652)165. Ndërtimi i tunelit të Sozinës me gjatësi prej 4.1 km në vitin 2007 shkurtoj distancen gjeografike nga Podgorica dhe pjesa qëndrore për në zonën bregdetare. Tashmë një Strategija Saobracaja u Crnoj Gori Ministarstvo Saobracaja Crne Gore Po aty

28 turisti nga Podgorica që preferon ti kaloj pushimet në Tivar ose Ulqin i duhet vetëm 45 minuta kohë që të arrijë në këto pika turistike. Një investim tjetër i rëndësishëm në infrastrukturën rrugore të Malit të Zi është edhe rruga nga Kotorri (nga vendi i quajtur Grahovo) për në zonën turistike të Zhablakut e cila bën të mundur që brenda dites një turist të shijoj bregdetin dhe zonën malore Parkun Kombëtar të Durmitorit. Rikonstruksioni i rrugëve, zgjerimi dhe standardizimi i tyre në zonat turistike është një prioritet që do të ndikojë në lehtësimin levizjet turistike. Një projekt që po realizohet në përmirësimin e infrastruktures rrugore ka të bëjë edhe me aksin Muriqan Ulqin i cili do të ndikoj në lehtësimin e qarkullimeve turistike, dhe do të lidh më shpejt bregdetin e Malit të Zi Shqipërisë Kroacisë etj. Ajo çka e karakterizon infrastrukturën rrugore të Malit të Zi në ndryshim nga Shqipëria janë rrugët shumë të amortizuara në pjesën jugore, qëndrore dhe veriore të vendit të cilat ndikojnë negativisht në zhvillimin e turizmit dhe nuk mund të ecin në menyrë të njëtrajteshme me zhvillimin e qëndrueshëm të vendit. b) Transporti Ujor Shqiperia dhe Mali i Zi janë vendosur ne një pozicion të favorshëm gjeografik ne pjesën perendimore te Ballkanit, me dalje te gjerë në detin Adriatik gjë që është shfrztëzuar në zhvillimin e turizmit balnear. Duke qënë vënde bregdetare Shqiperia dhe Mali i Zi, ofrojne mundesi te medha për zhvillimin edhe të transportit ujor jo vetëm për tregëti por edhe per qellime turistike. Nga ana e sektorit publik janë bërë investime të konsiderueshme në ndërtimin dhe përmirësimin e porteve detare. Portet kryesore në Shqipëri janë : Porti i Durrësit Porti i Vlorës Porti i Sarandës Porti i Shëngjinit Ndërsa portet kryesore ne Mal te Zi jane : Porti i Tivarit Porti i Tivatit Porti i Zelenikës

29 Një pjesë e këtyre porteve shërbejnë kryesisht për lëvizjet e njerëzve dhe të mjeteve për qëllime turistike. Përmëndim këtu portet e Sarandës, Himarës dhe pjesërisht porti i Vlorës, të cilët aktivitetin e tyre e kanë në lëvizjen e njerëzve dhe pritjen e flukseve turistike. Kurse në Mal te Zi si port turistik me i rëndësishem është ai i Tivatit, në te cilin zhvillohet turizmi i jahteve me projektin e quajtur Porto Montenegro. Një investim i drejtëperdrejtë në turizëm nga ky lloj transporti ështe ndertimi i porteve te vegjël ne te dy brigjet e këtyre vendeve, gjë e cila do të mundësonte zgjerimin e gamës së aktiviteteve turistike në det dhe tërheqjen e turistëve te huaj të cilët disponojnë varka te tilla. Në planet urbanistike që priten të miratohen parashikohët edhe ndërtimi i porteve për jahte në bregdetin e Ulqinit në hapësiren e Plazhit të Madhë166. Kjo do të ndikoj në zhvillimin e turizmit nautik. Në afersi të qytetit të vjetër të Ulqinit është ndërtuar një port i vogel që shërben kryesisht për varka më kapacitet të vogël. Foto.15. Pamje nga porti i vogel në vendin e quajtur "Kacema" në afërsi të qytetit të vjetër të Ulqinit Vlenë të permëndet se gjatë dy- tre viteve të fundit në portin e Durresit dhe Sarandës në Shqipëri dhe Kotorrit në Mal të Zi po praktikohet udhëtimi me Kruazier, ku përfshihen turistë nga vendet përendimore, vendet nordike etj. Një problem i madh për Shqipërinë 166 Plani hapësinor i Ulqinit- Podgoricë 2011

30 në këtë lloj transporti, i cili solli pjesërisht dhe një frenim në zhvillimin e turizmit, është Memorandumi i skafeve, i cili nuk lejon lundrimin e këtyre motorike, përveç atyre të pëshkimit dhe tragetëve. Mendoj se ky Memorandum duhet të hiqet duke i dhënë prioritet zhvillimit të turizmit nautik. c) Transporti ajror Aeroporti i vetëm sot në Shqipëri është Aeroporti Ndërkombëtare i Rinasit Nënë Tereza, ku kryhen të gjitha fluturimet ndërkombëtare. Duhet të theksojmë se është ndërtuar edhe aeroporti i Kukësit por që nuk është akoma në funksionim. Aeroporti "Nënë Tereza" shfrytëzohet gjëraëisht nga agjensitë e udhëtimeve turistike për udhëtime outgoing, kryesisht ne linjat per ne Turqi, dhe vendet e Evropes Perëndimore. Lëvizja e flukseve turistike mund të realizohet si përmes linjave të rregullta ajrore, ashtu edhe përmes fluturimeve charter, ose me porosi te cilat aplikohen mjaft në udhëtimet turistike. Në dallim nga Shqipëria, Mali i Zi, si shtet i vogël disponon dy aeroporte të trashëguara nga ish-jugosllavia që janë: aeroporti i Podgoricës dhe i Tivatit si dhe disa lokacione te destinuara për ndërtimin e aeroporteve te tipit charter si në Ulqin, Berane167 etj. Afërsia me aeroportin e Qilipit ne Dubrovnik ndikon pozitivisht në transportin e turisteve drejt brgedetit malazes. Aeroporti i Tivatit është i destinuar kryesisht për udhëtime turistike të favorizuara edhe nga vetë pozicioni gjeografik pasi ndodhet në bregdet dhe qarkullimi i turistëve nga ky aeroport drejt destinacioneve të tjera turistike si: Budva, Ulqin etj, bëhet me një koh me të shkurter se nga Podgorica168. Në Mal të Zi kompania ajrore "Montenegroairlines" përbën boshtin kryesor në komunikacionin ajror. Si perspektive mendoj se rajonit te Shkodres dhe Ulqinit do ti duhej nje aeroport i perbashket me qellime fluturimi charter që do te ndikonte në qarkullimin dhe arritjen me shpejt të turisteve në desitinacionet turistike ( Ulqin-Velipoj-Shengjin ). Komunikacinoi ajror duhet të shihet si një përspektivë për zhvillimin e turizmit në Shqipëri dhe Mal të Zi pasi edhe pozicioni gjeografik që ato kanë në rajonin e Mesdheut Prostroni plan Crne Gore do 2020 Grup autorësh: Turisticka geografija Crne Gore

31 iu mundëson këtë lloj transproti. Kjo për Shqipërin do të kërkonte ndërtimin e aeroportëve të reja në qytetet bregdetare si: Vlorë, Sarandë që do të ndikonte në vëndosjen e një linje të brendeshme ajrore në katërkendeshin Tiranë Kukës Vlorë Sarandë. Kjo do të ndikonte në shtimin e levizjeve turistike nga Kosova dhe vëndet e tjera drejtë jugut të Shqipëris. Planifikimi i ndërtimit të një aeroporti të vogël turistik në fshatin turistik te Kakomesë, do të shërbeje për pritjen e turistëve që do të akomodohen në këto struktura, por që do të ketë një ndikim të madh për turizmin e kësaj zone. Gjithashtu në perpektivë mendoj se rajonit të Shkodrës dhe Ulqinit do ti duhej një aeroport i përbashket më qëllime charter që do te ndikonte në qarkullimin dhe arritjen më shpejt të turistëve ne desitinacionet turistike (Ulqin-Velipoj-Shengjin). Në pjesën veriore të Malit të Zi vënia në funksion të aeroportit në qytetin e Beranes do të ndikonte në zhvillimin turistik dhe ekonomik të rajonit verior. Megjithate projektet nuk duhet të mbesin vetëm në letër ose në sirtaret e dikastereve përkatese por ato duhet të vihen në zbatim nga ku komuntetet e të dy vëndeve duhet të gjejnë përfitimet e tyre ekonomike. d) Transporti hekurudhore Ky lloj transporti është i vetmi që nuk ka bërë hapa perpara. Kjo si pasojë e mungesës së investimeve. Ky lloj transporti sot përdoret kryesisht për transportin e prodhimeve kimike, metalurgjike, etj, dhe fare pak për transportin e njerezëve. Mund të themi se ndikimet e këtij transporti janë shumë të vogla në ekonominë e vendit dhe shumëpak në turizëm. Është folur për një investim nga ana e qeverisë në vitin 2004, me një financim nga Banka Amerikane prej rreth 50 mln$, për ndërtimin e një rrjeti hekurudhor elektrik me trena të një shpejtësie të madhe që do ta lehtësonte së tepermi lëvizjen e njerëzve në Shqipëri, por kjo do te ndikonte indirekt dhe në zhvillimin e turizmit. Kjo mbeti thjesht në letër dhe nuk gjeti zbatim. Zhvillimi i transportit hekurudhor në Mal të Zi pothuajse ka ndjekur ritmet e infrastruktures rrugore që do të thotë se ky lloj transporti nuk është i zhvilluar por krahasuar më Shqipërinë është më në avantazh. Në Mal të Zi janë të ndërtuara dy drejtime rrugësh hekurudhore që janë : PodgoricëNikshiq dhe Tivar-Podgoricë-Bjello Polje që vazhdon për në Beograd. Në aspektin

32 turistik si hekurudhë më e rëndesishme është ajo Tivar-Beograd, nga e cila vijnë pjesa më e madhe e turistëve kryesisht nga Serbia. Strategjia e zhvillimit të transportit hekurudhor në të dy vendet parashikon që ky transport të jepet në koncesion si dhe të futen operatorë të tjere. Një nga objektivat afatmesem duhet të jetë integrimi i rrjetit hekurudhor shqiptarë dhe ai malazez ne rrjetet hekurudhore ballkanike, duke bërë të mundur thithjen e flukseve turistike nga Kosova, vendet e Ballkanit dhe të rajonit. Për këtë nevojiten investime nga qeverite e te dy vendeve me mbështetje edhe nga fondet e BE-së. Nga sa më lart mund të nxjerrim disa përfundime lidhur me relitetin ne transportit në Shqipëri dhe mal të Zi. Për të gjitha llojet e transportit në të dy vendet ekziston një strategji afatgjatë. Në Shqipëri gjatë viteve të fundit janë bërë investime të konsiderueshme nga ana e sektorit publik, ndërsa në Mal të Zi akoma trashëgohet një infrastruktur e amortizuar e tipit Jugosllav, larg standardeve europiane. Në transportin hekurudhor për të dy vendet shpëtimin e shohim vetëm te privatizimi. Mungesa e stacioneve për autobuzë urban që vërehet në të gjitha qytetet turistike të Shqipërisë si: Durrës, Vlorë etj, sjell një konfuzion te turistët që duan të udhëtojnë drejt destinacioneve të tjera turistike. Një turisti që vjen në Durres ose në ndonje qytet tjetër i duhen disa orë që të gjej informacion për stacionin e autobuzave. Në mungesë të stacioneve të mirëfillta autobuzët qëndrojnë në rruge. Kjo peë një qytet turistik është një mangësi shumë e madhe. Një dukuri e tillë në Mal të Zi është zgjidhur në dekadat e mëparshme. Kështu në dallim nga Shqipëria në Mal të Zi çdo qytet ka stacionin nga i cili çdo udhëtar ose turistë merr informacionin e duhur për destinacionin që preferon brenda dhe jashtë vendit.

33 Në tabelën e mëposhtme mund të vrehet se si funksionon stacioni i autobusave në qytetin e Ulqinit. Tab. 17: Linjat e udhëtimit në stacionin e autobuzave në Ulqin Lloji i linjave të Emertimi i linjave Koha e nisjes / Koha udhetimit Linja e udhetimit Ulqin - Prishtinë e mbërritjes 8.oo/18.oo Ulqin - Prizren 18.oo/19.oo Ulqin - Sarajevë 9.oo/9.30 Ulqin - Beograd 20.oo/20.oo Ulqin - Tivar 8.30/7.05 Ulqin - Tivar 14.30/13.30 Ulqin - Tivar 6.30/7.30 Ulqin- Podgoric 18.oo/20.oo Ulqin- Podgoric 11.oo/21.oo Ulqin- Podgoric 14.oo/16.25 Linjat e brendeshme Ulqin- Podgoric 7.34/9.43 nderurbane Ulqin- Podgoric 12.49/14.50 Ulqin - Budvë 10.28/7.42 Ulqin - Budvë 12.28/8.28 Ulqin - Budvë 9.04/7.24 Ulqin - Budvë 19.oo/14.45 Ulqin - Budvë 16.oo/18.20 Ulqin - Kotorr 9.20/6.37 Ulqin - Rozhajë 14.15/11.15 ndërkombëtar Burimi : Plani hapsinor i komunës Ulqin 2020, fq. 93 Mendoj se në të ardhmen afatshkurtër në qytetet kryesore turistike, si Durrës, Vlorë etj, të ndërtohen stacionet e mirëfillta për urbanë. Kjo do të zgjidhte njëherë e mirë këtë problem. Rikonstruksioni dhe ndërtimi i rrugëve të reja për në zonat turistike bregdetare dhe malore do të ndikojn në shtimin e levizjeve dhe numrit të turistëve. Gjithashtu mendoj se duhet të ketë një përshtatje të strategjisë afatgjatë të transportit me strategjinë e turizmit, si dy fenomene të lidhur ngushtë me njeri tjetrin. Venien në

34 efiçencë të plotë të rrugëve turistike dhe shtimin e pikave të kalimit kufitar nëmes Shqipëris dhe Malit të Zi do të ndikonin në levizjen e njerzëve dhe mallrave. Infrastruktura rrugore kërkon një mirëmbajtje dhe menaxhim më të mirë të sistemit rrugorë dhe si mundësi duhet të shihet dhënia me konçesion të shërbimeve të transportit. Një alternativë tjetër do të ishte që Qeveria repektivisht Ministria përkatëse të dyfishoi buxhetin për mirëmbajtjen e rrjetit rrugor kombëtar etj Gjendja mjedisore dhe ndikimi i saj në zhvillimin e turizmit Turizmi dhe mjedisi natyror janë aq të lidhura midis tyre sa nuk mund të kuptohet pa njëri-tjetrin. Zhvillimi i shpejtë urban dhe turizmi, mungesa e stimujve ekonomikë për ruajtjen, zhvillimin dhe përdorimin e burimeve natyrore, ndotja e trashëguar, lëvizja e pakontrolluar e popullsisë, praktikat jo të efektshme të menaxhimit në fushën e shkarkimeve në mjedis dhe mungesa e një sistemi të fortë për kontrollin e tyre, janë disa nga faktorët kryesorë që kanë rënduar gjendjen e mjedisit duke përkeqësuar treguesit mjedisor në vend169. Shqetësimi global për mjedisin lidhet me rolin që ai ka për vetë bazën e ekzistencës së shoqërisë njerëzore. Prandaj që të ruhet kjo bazë, mjedisi duhet mbrojtur prej të gjitha veprimtarive që prishin drejtpeshimin natyrë njeri. Faktorët kryesorë në prishjen e drejtpeshimit mjedis njeri janë veprimtaria ekonomike dhe zhvillimet demografike, të cilat për këtë arsye duhet tu nënshtrohen parimeve të shkencës ekologjike. Zhvillimi ekonomik e shoqëror, ruajtja e shëndetit të njeriut kërkojnë krijimin e kushteve që mjedisi të mbrohet prej shoqërisë. Zhvillimi ekonomik i centralizuar i para viteve '90 të i shekullit të kaluar në Shqipëri dhe Mal të Zi si dhe periudha e gjatë e tranizicionit ndikuan negativisht në mjedisin natyror. Tashmë dihet dhe është e njohur struktura e peizazhit në Shqipëri nën ndikimin e sistemit komunist, ku çdo pëllëmb toke nuk u la pa u punuar duke hapur tokë të reja dhe duke ndikuar negativisht në mjedis. Në anën tjetër tarracimi i kodrave që u bë në mjaftë rajone të Shqipërisë veçanarisht në zonën bregdetare, i dha pamje tjetër peizazhit duke e bërë disi "interesantë" për syrin e atyre vizitorëve që preferuan ta vizitojnë këtë vend. Deri në vitet '90-të mjedisi bregdetarë në Shqipëri ishte i ruajtur kjo si rezultat i 169 Agjensia Kombëtare e Mjedisit e Shqipëris

35 moszhvillimit të turizmit dhe infrastrukturës turistike. Ndërsa në Mal të Zi nga vitet 60të qeveria e athershme filloi të ndërtoj disa komplekse turistike kryesisht në zonën bregdetare dhe më pak në zonën qendrore dhe veriore170. Në këtë priudhë kohore si rezultat i zhvillimit të turizmit masiv ndryshon edhe mjedisi, duke iu nënshtruar një urbanizimi të ri turistik. Zhvillimi ekonomik gjatë këtyre 50 viteve të fundit që përjetuan të dy vendet, i bazuar në zhvillimin e bujqësisë, industrisë, pylltarisë, peshkimit, urbanizimit, transportit dhe turizmit ka patur efekte të forta edhe në mjedisin dhe diversitetin biologjik e peizazhor. Pasojat dhe dëmet kryesore të këtij aktiviteti do të përmbllidheshin si mëposhtë: dëmtim, varfërim dhe degradim të ekosistemeve dhe habitateve; shqetësim, dëmtim i kafshëve të egra në natyrë; erozion, zhdukje llojesh apo kërcënim për zhdukje; Një faktor tjetër që po ushtron një presion mbi mjedisin është edhe migrimi i brendshëm i popullsisë së këtyre vendeve (Shqipërisë dhe Malit të Zi). Këto lëvizje të lira e tashmë të popullsisë prej zonave rurale drejt atyre urbane, kryesisht drejt zonave bregdetare ku dhe presioni dhe ndikimi i njeriut në këto hapësira është më i madh po ndikon në mënyrë negative në zhvillimin e turizmit. Ky fenomen më së tepërmi u ndie pas viteve '90-të, ku dhe vazhdoi gjatë gjithë përiudhës së tranzicionit. Tashmë mjaft hapësira mjedisore përgjatë bregdetit Adriatik dhe Jonian iu nënshtruan ndertimeve kaotike dhe pa plane urbanistike, të cilat sollën prishjen e mjedisit dhe ndotjen e tij. Mali i Zi si shtet ekologjik, i vetmi në botë i shpallur nga Parlamenti në vitin 1991, ruajtja dhe mbrojtja e mjedisit është pjesë përbërse e sistemit politik dhe ekonomik të vendit. Ky koncept i shetit ekologjik është pjesë përbërse e zhvillimit të qëndrueshëm. Në Mal të Zi gjendja e mjedisit është disi në nivel më të mirë krahasuar me Shqipërinë. Kjo bazohet në atë se në Mal të Zi, si në pjesën jugore ashtu edhe në ate qendore dhe veriore në të cilat zhvillohet turizmi nuk ka industri të zhvilluar (perjashtim bën

36 Kombinati Aluminit në Podgoricë dhe Teci i Plevlës). Një dukuri e tillë vërehet edhe në mjedisin e Shqipërisë ku industritë e periudhës komunsite janë jashtë funksionit, por si të tilla në mjediset ekzistuese mund të paraqiten me rrezik për komunitetin. Hapësira bregdetare e të dy vendeve, e cila përbën edhe potencialin kryesor për zhvillimin e turizmit, gjatë dekades së fundit përjetoi ndryshime të theksuara në mjedis. Kështu si zona gjeografikisht të afërta, Ulqini dhe Velipoja, në këtë drejtim kanë dallime të theksuara. Si rezultat i ndërtimeve kaotike mjedisi në zonën e plazhit të Velipojes pësoi një trysni dhe transformim të madh. Ndërtimet këtu janë të një tipi konglomerat pa plane urbanistike dhe pa infrastrukturën e nevojshme ku mungesa, e kanalizimeve për ujra të zeza, hapësirave për parkim, prerja e drurëve (pishave bregdetare) etj, ndikojnë ngeativisht në mjedisin e kësaj zone turistike. Ajo çka është më e rëndësishme dhe e pa rekuperueshme për Velipojën dhe mjedisin në Shqipëri është ndërtimi i objekteve private më qëllim përfitimin nga turizmi në vënde të ndryshme ose vend e pa vend jashtë parametrave të lejura dhe në tokën bujqësore. Ligji 7501 mjaft banorë të Shqipërisë i bëri me tokë, ku shteti shperndau tokën dhe nuk ishte në gjendje të frenoi ndërtimet që pasuan më vonë sidomos pranë zonave turistike, si: Velipojë, Shëngjin, Durrës etj. Ky fenomen ndikoi negativisht në mjedis. Ndërsa zona e Ulqinit, veçanarisht zona e Plazhit të Madh edhe pse i është nënshtruar një presioni me kërkesë për ndërtime në funksion të turizmit, hapësira me gjëresi rreth 2 km nga bregu i detit është ruajtur në gjendje pjesërisht të paprekur. Në ruajtjen e kësaj hapësire një rol ka luajtur edhe politika e shtetit të drejtuara nga ndërmarrja e quajtur " Të Mirat Detare " (Morsko dobro). Kjo ndërmarrje nga viti 1992 po merret me menaxhimin e brezit detarë171. Ndonëse nga autoritete vendore ky lloj menaxhimi nga kjo ndërmarrja që disa ndoshta me të drejtë e quajnë "Të keqijat detare", nuk ka sjellë ndonjë perfitim të madh për Ulqinin. Kjo rezultoj edhe gjatë bisedave të zhvilluara me punonjës të dikastereve përkatëse si ai i ekonomisë ku deklarojnë se: "Të Mirat detare" vjelin shuma të medha nga bregdeti Ulqinit por investimet nga kjo ndërmarrje në qytetin e Ulqinit janë minimale prandaj qeveria e Malit të Zi duhet ta rishikoj ligjin per

37 të Mirat Detare në mënyrë që komunës së Ulqinit ti rikthehen kompetenact në meaxhimin e hapsirës bregdetare172. Por gjendja e mjedisit në këtë zonë turistike paraqitet me mjaftë probleme ku në mes tjerash problem paraqesin ndërtimet pa leje përgjatë lumit Buna dhe në disa zona të Ulqinit si dhe ujrat e zeza, pastaj mbeturinat urbane, kanali i Port Milenës në afërsi të Plazhit të Madh etj. Edhe në intervistat që zhvilluam në rajonin turistik të Ulqinit gjatë qershorit 2009 banorët dhe turistët e intervistuar ishin të mëndimit se mjedisi këtu duhet të ruhet edhe më tepër dhe të hartohen planet urbanistike të cilët do ta zhvillojnë edhe më tej qytetin. Një i intervistuar deklaron se "ka rreth 20 vite që nuk kemi plane urbanistike shihni se çfarë është bërë në mjedisin e këtij qyteti ku ka lulëzuar ndërtimi kaotik. Prandaj planet janë çelësi ose burimi kryesor i zhvillimit ekonomik të qytetit të Ulqinit". Sa i përket gjendjes së plazheve, zona e Ulqinit dallohet shumë nga ajo e Velipojes. Këto dallime janë të lidhura më cilësinë e pastertisë së plazheve, sigurinë në plazhe etj. Këto cilesi vërehen në plazhet private të Ulqinit, si: MCM, MAJAMI, COPA CABANA etj. Ndërsa plazhet shtetërore paraqiten me probleme sa i përket pastërtisë. Krahasuar me disa plazhe të bregdetit shqiptar cilësia e ujit në plazhin e Velipojes sipas studimeve të Ministrisë së Mjedisit është brenda parametrave. Ndërsa në Durrës, Vlorë etj, cilësia e ujit është nën normat e lejuara për larje. Ky fenomen më se tepërmi vërehet në plazhin e Golemit ku dëndesia e madhe e ndërtimeve dhe mungesa e kanalizimeve për ujra të zeza ka bërë që në disa zona të këtij plazhi të dalin edhe tubacionet e ujrave të zeza të cilët derdhen direkt në rërë dhe ujin e detit. Edhe ky fenomen ndikon ngeativisht në zhvillimin e turizimit dhe e ulë ofertën turistike të këtij plazhi. Në vitin 2002 Ministria e Turizmit e Malit të Zi në bashkëpunim me OJQ EKOM (Shoqata për Konsultime Ekologjike në Mal të Zi) ndërmorën aksionin për promovimin e Flamurit të Kaltër për plazhet (Plava zastava) që bazohet në 27 kritere që duhet ti plotësojnë plazhet e që kanë të bëjnë me: kualitetin e ujit dhe cilësinë e rërës, edukimin ekologjik, sigurinë në plazhe etj. Viti 2003 ishte si vit prove, ndërsa implementimi i

38 këtij projekti filloi në vitin 2004 ku 10 plazhe fituan Flamurin e Kaltër 173. Ky projekt vazhdon dhe sot në bregdetin e Malit të Zi rreth 19 plazhe kanë Flamurin e Kaltër. Foto.16. Pamje nga Flamuri i Kaltër në plazhet e Malit të Zi Një projekt të tillë duhet të ndjekin edhe plazhet në bregdetin e Shqipërisë i cili do të ndikoj edhe në përmirësimin e ofertës turistike. Një problem tjetër shqetësues, si për mjedisin ashtu edhe për komunitetin janë edhe mbetjet urbane. Edhe pse Mali i Zi është shtet ekologjik dhe ku mbrojtja e mjedisit përbën një faktor kryesor në çdo strategji zhvillimi, ky problem vazhdon të jetë shqetësues. Strategjitë e ndryshme që qarkullojnë në vend akoma nuk po e zgjidhin këtë problem. Në mjaft zona si në afërsi të bregdtetit të Uliqinit mbetjet urbane digjen në natyrë të hapur. Kjo ndikon negativisht në mjedisin jetësor, në kualitetin e ajrit dhe në zhvillimin e turizmit, ku erërat transportojnë gazra të ndryshme që mund të jenë shqetësuese për komunitetin. Në përmirësimin e mjedisit Mali i Zi që nga viti 2008 po aplikon edhe taksen ekologjike për automjete më vlerë nga Eko taksa për automjete

39 173 Drudi izvještaj o stanju životne sredine Republike Crne Gore Nju Jork, Ženeva 2007, fq. 85

40 Të ardhurat nga kjo taske ekologjike u shfrytëzuan për financimim e projekteve me qëllim ruajtjen e mjedisit natyror. Por pas shumë debateve dhe analizave të bëra, qeveria e Malit të Zi në janar të vitit 2012 ka vendosur që këtë takse ta heq pasi sipas dhomës së ekonomisë dhe biznesit në Podgoricë kjo takse ka sjellë mjaftë probleme dhe nuk ka patur efektet e prituara. Një takse të tillë shteti shqitar nuk e aplikon. Mbetjet urbane gjithashtu janë një problem tepër shqetësues edhe për mjedisin në Shqipëri. Kjo vërehet në mjaft zona turistke dhe akse rrugore ku mbetjet urbane janë prezente. Edhe në Shqipëri nuk ekziston impiant për riciklimin e mbetejeve urbane. Ato si në Mal të Zi digjen në natyrë të hapur duke shkaktuar mjaftë probleme. Kohëve të fundit mbetejet urbane janë bërë debat lidhur me projektin për të importuar mbetje urbane nga shtetet e tjera të rajonit. Kjo ka hasur në kundershtime të forta si nga politikanë, ambientalistë dhe shoqeria civile. Mendoj se kjo nuk sjell ndonjë të mirë për Shqipërinë pasi ajo ka mjaft probleme me mbetjet urbane, gjë që ndikon negativisht në mjedis. Kjo vetëm do ta rëndojë më tepër mjedisin. Sot flitet për turizmin e qëndrueshëm që duhet të zhvilloj Shqipëria, por ndotja e mjedisit nuk i korespondon konceptit "zhvillim i turizmit të qëndrueshëm". Një problem mjaft shqetësues është edhe erozioni që po iu shkaktohen lumejve të Shqipërisë. Në mungesë të ushtrimit dhe të vakumeve që kanë ligjet për ruajtjen e lumejve, është lejuar që mjaft firma të ushtrojnë aktivitet të paligjeshëm me qëllim përfitimi në mënyrë jo të ligjëshme. Kjo ka shkaktuar probleme në shtretërit e lumenjve duke i shkatërruar shtretërit e tyre dhe njiherit ka krijuar probleme mjedisore. Raste të tilla kanë ndodhur edhe në lumin Moraça në Mal të Zi dhe në disa lumenjë të tjerë. Po kështu raste të plagëve mjedisore takohen në mjaft zona të Shqipërisë. Gjithashtu në zonën e Krujës, ku nxjerrja e gurit gelqerorë dhe djegja e gëlqerës nga banoret e kësaj zone, ka krijuar probleme të pa rekuperueshme mjedisore. Këto plagë mjedisore në këtë zonë ndikojnë negativisht për çdo turistë që viziton qytetin dhe Kalanë e Krujës. Si probleme të rëndësishme për mjedisin e të dy shteteve, sidomos në zonën kufitare janë, përmbytjet që shkaktohen nga dalja e lumit Buna nga shtrati i vet. Kjo po shkakton probleme si për mejdisin, ashtu edhe për komunitetet e të dy zonave kufitare. Në këtë drejtim qeveritë e të dy vendeve si dhe pushtetet vendore të Shkodrës dhe Ulqinit po bashkëpunojnë në këtë drejtim. Mirpo ky bashkëpunim duhet të intensifikohet edhe më

41 tej në hartimin e projekteve të përbashkëta për lumin e Bunës, me qëllim mbrojtjen nga përmbytjet dhe shfrytëzimin e tij për qëllime turistike. Megjithatë në këtë drejtim akoma nuk po ndërmerren hapa konkrete. Edhe në zonat malore dhe ato te Parqeve Kombëtare të të dy shtetëve mjedisi herë pas here paraqitet me probleme. Në këto zona, ku Mali i Zi po tenton të zhvillojë turizmin dimëror dhe ekoturizmin, kujdesi ndaj mjedisit është në nivel të kënaqshëm. Kjo për shkak edhe të mungesës së banorëve dhe të objekteve te industrise në këto zona turistike. Në këto zona veçanarisht në Parqet Kombëtare mjedisi ndotet kryesisht nga turistët e papergjegjshem. Ndërsa për Shqipërinë akoma nuk mund të flasim për një turizëm malor të konsoliduar, si në Mal të Zi. Në këto zona si rezultat i mungesës së infrastrukturës rrugore, p.sh. rruga për në Theth etj, ka ndikuar që mjedisi të mbetet i paprekur. Në këtë mënyrë këto zona malore dhe Parqet Kombëtare, për mjedisin që ato kanë për ajrin e pastër etj, ofrojnë mundësi të shumta për zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm (ekoturizmit, turizmit dimëror, avanturesk etj.). Si problem për zonat malore, përveç infrastrukturës dhe kushteve të vështira për jetesë, largimi i popullsisë dhe braktisja e këtyre zonave po përbën një problem tepër shqetësues. Largimi i banorëve ndikon negativisht në mungesën e kuadrove dhe krahut të punës në zhvillimin e turizmit. Si konkuluzion duhet që si Strategjitë aktuale të zhvillimit të turizmit, ashtue dhe ato që do të hartohen, mbrojtjen e mjedisit duhet ta trajtojnë në mënyrë integrale me planet hapësinore dhe ato detaje për zona të veçanta turistike. Rëndësi në ruajtjen e mjedisit do të ishte edhe zonimi i tij, si instrumenti më i rëndësishëm në rregullimin e hapësirës. Në këtë mënyrë ato mjedise që aktualisht nuk janë "prekur" nga urbanizimi i pakontrolluar turistik që vështirë të gjenden të planifikohen në mënyrë integrale me planet urbanistike me qëllim zonimin e tyre. Kjo do të ndikoj në ruajtjen dhe planifikimin më të mirë të hapësirës gjeogafike të të dy vendeve. Gjithashtu çlirimi i zonave që janë zënë nga ndërtimet kaotike duhet të shihet si mundësi për ti rikthyer mjedisit atë rëndesi që ka dhe duhet të ketë në zhvillimin e turizmit. Në këtë mënyrë gjendja e mjedisit gjeografik në Malit të Zi dhe Shqipëri përbën sfidën se si duhet trajtuar për zhvillimin e turizmit. Kjo duhet parë edhe në prizmin se në të ardhmen hapësira gjeografike do të jetë në qënder të investitoreve me qëllime dhe

42 dimensione të ndryshme, të cilët në çdo rast duhet të kenë në qënder zhvillimin e qëndrueshëm. KRUE VI STRATEGJITË DHE POLITIKAT TURISTIKE ME NDIKIMIN E TYRE NË ZHVILLIMIN E PËRBASHKËT DHE TË VEÇANTË TURISTIK TË DY VENDEVE Planifikimi strategjik në turizëm nga një metodë e pergjithëshme për planifikim ndryshon në atë të shtrirjes se turizmit si një aktivitet specifik me karakteristikat e veta që e dallojnë atë në krahasim me industritë e tjera. Për përcaktimin e planifikimit strategjik të turizmit sipas autorit (Hall) duhet të ndjekim dhe të kemi parasysh disa parime si: Ku ndodhemi tani? Analizë (monitorim) Ku duam të shkojmë? Plani Si mund të arrijmë stadin e dëshiruar? Veprim174 Baza për planifikimin strategjik konsiston në planin afatgjatë dhe gjithpërfshirës, i cili synon të përmirësojë pozitën e tanishme, ose të ruajë nivelin aktual të burimeve natyrore dhe historiko-kulturore175. Duhet patur parasysh se turizmi është një dinamik dhe fenomen që kërkon një planifikim strategjik për të arritur një zhvillim të caktuar176. Megjithate për shkakë të veçantisë që ka turizmi destinacionet e ndryshme turistike do të reagojnë në mënyra të ndryshme177. Për këtë arsye planifikimi strategjik në fushën e turizmit është një proces gjithpërfshirës i cili duhet të ketë parasysh karakteristikat e destinacioneve duke përfshirë çështje të ndryshme si: zhvillimin e infrastrukturës, zhvillimin e politikave aktive turistike, zhvillimin e burimeve turistike etj. Sipas dy autorëve, Godfrey dhe Clark, procesi i planifikimit duhet të vazhdojë në analizën e 174 Hall M. C.: Tourism Planning: Policies, Processes and Relationships. Edinburg: Pearson Education Limited, 2000 fq Po aty 176 Jovicic Ž: Fenomenologija turizma. Beograd: IDP Nau knjiga, 230 Për më 1992 tepër fq. shih: Godfrey, Clarke: The Tourism Development Handbook: A Practical Approach to Planning and Marketing. London, New York: Cassell, 2000 na 177

43 aspekteve të sipërpërmendur dhe ndikimi i tyre në natyrë, në rigjenerimin e punësimit dhe të ardhurave si dhe të zhvillimit ekonomik, socio-kulturor, në përmirësimin e cilësisë së jetës, në ruajtjen dhe kujdesin e mjedisit, në favorizimin e klimës së investimeve etj. Zhvillimi i sektorit turistik ka qenë një ndër elementët kryesorë të politikave publike shqiptare dhe malazeze. Në mënyrë të vazhdueshme institucionet publike kanë parë sektorin turistik si një ndër të vetmit elementë që mund të ndikojnë në rritjen ekonomike nëpërmjet prurjes së fondeve të reja në ekonominë vendase, rritjes së nivelit të punësimit dhe krijimit të një efekti multiplikator në investime për të gjithë ekonominë e vendit. Të dy vendet, si Shqipëria dhe Mali i Zi përballen sot më konkurrencën reciproke dhe rajonale në turizëm nga shtete, si: Kroacia, Turqia, Greqia etj, që dallohen me një infrastrukturë më të avancuar në turizëm, por me bukuri natyrore e historiko-kulturore pothuasje të ngjashme. Si dokument me rëndësi në zhvillimin e turizmit të një vendi është Ligji mbi Turizmin i cili njiherit përbën aktin kryesor normativ dhe ligjor, në bazë të cilit qeveritë dhe respektivisht ministritë përkatëse rregullojnë këtë aktivitet. Ligji mbi turizmin paraqet një akt juridik në bazë të cilit rregullohen kushtet dhe faktoret që merren me veprimtari turistike dhe hoteliere, si dhe të marketingut dhe promovimeve në turizëm. Ligji i turizmit është akt kryesor ligjor nga i cili rrjedhin disa akte dhe nënakte të tjera ligjore. Përveç Ligjit mbi turizmin në faza të ndryshme mund të hartohen edhe projekte të ndryshme. Ligji i turizmit duhet ta trajtoj veprimtarinë turistike me të gjitha aspektet e veta të cilat ndikojnë dhe pritet të ndikojnë në zhvillimin e turizmit. Gjithashtu Ligji i turizmit duhet që t'iu korespondoj planeve zhvillimore si dhe strategjive dhe ti përshtatet sistemit aktual të zhvillimit ekonomik në mënyrë që të jetë sa më praktik në aplikimin e tij. Politika Kombëtare e Zhvillimit të turizmit në Shqipëri bazohet në dokumentin "Strategjia Sektoriale e Turizmit "178. Krahas kësaj MTKRS në vitin 2006 hartoi edhe "Strategjinë dhe Planin e Veprimit për Zhvillimin e Turizmit Kulturor dhe 178 Noti E. Politika strategjike për zhvillimin e turizmit në Shqipëri Ekonomicua 4 Revistë shkencore fq.5 Tiranë 2009

44 Mjedisor në Shqipëri". Në këto dokumente përshkruhet koncepti strategjik i zhvillimit të turizmit, duke dhënë drejtimet strategjike dhe zhvillimin e produkteve turistike që Shqipëria të jetë një destinacion turistik i ardhshëm në tregun turistik, si rajonal ashtu edhe ndërkombëtar. Duke patur parasyshë rrethanat e ndryshme mundë të konkludojmë se pjesa e dytë e sidomos dekada e fundit e shek. XX-të, ishte periudha më e vështirë për turizmin shqiptar dhe malazez. Ngjarjet e ndryshme politike dhe shoqërore si (instalimi i sistemit komunist), ndryshimi i sistemit ekonomik, izolimi ndërkombëtar dhe humbja e tregjeve turistike, luftërat në (ish-jugosllavi), konkurenca në tregjet turistike rajonale etj., patën ndikim negativ në ecurinë e zhvillimit të turizmit në Shqipëri dhe Mal të Zi. Si rezultat gjatë kësaj dekade u vërejt rënie e numrit dhe ndërrim i strukturës së turistëve, si dhe humbje e imazhit të Malit të Zi si destinacion turistik në kuadër të ish-jugosllavisë në fillim të viteve '90-të të shek. XX-të. Gjendja dhe perspektiva e turizmit malazez është trajtuar në mjaft dokumenta dhe strategji zhvillimi edhe në ish- Jugosllavi. Nga trajtimi i planeve zhvillimore në Mal të Zi konkludojmë se për nga vlera dhe analiza vendin kryesor e zënë dy strategji : a) Strategjia e zhvillimit të turizmit në Mal të Zi deri në vitin 2010 hartuar nga MT në vitin 1996 b) Master plani Strategjia e Zhvillimit të turizmit në Mal të Zi deri në vitin 2020, hartuar nga MT dhe DEG ( German Investment and Development Company) në vitin, Këto Strategji e trajtojnë zhvillimin e turizmit në këndveshtrime të ndryshme. E përbashkëta e këtyre strategjive është se zona bregdetare zë pjesën më të rëndësishme të zhvillimit të turizmit ndërsa pjesa qendrore dhe ajo veriore i është kushtuar më pak vëmëndje. Kjo pasi bregdeti përbën potencialin kryesor turistik në Mal të Zi. Në bazë të analizës Strategjia Sektoriale e Turizmit mund të konkludojmë se: Shqipëria mund të zhvillojë imazhin e saj si një destinacion i ri turistik dhe shembuj të zhvillimit për këtë qëllim të logove me sllogane mund të jenë: Shqipëria sekreti i fundit i Europës! Shqipëria E juaja për t u zbuluar!

45 6.1. Analizë e Strategjive turistike të Shqipërisë dhe Malit të Zi Analiza e potencialeve turistike tregoi që Shqipëria duhet të përdorë burimet e saj në interes të turizmit shumë më tepër se sa deri më sot179. Shqipëria ka një gamë të gjerë atraksionesh historike, kulturore dhe natyrore, që përbëjnë një interes të madh për turistët ndërkombëtarë. Në mes tjerash Strategjia e Turizmit në Shqipëri vlerëson se vendi është i sigurte dhe njerëzit janë mikpritës dhe miqësorë. Ajo që është më e rëndësishme të thuhet se vendi është ende autentik., i paprekur nga ndikimi i huaj, njerëzit jetojnë dhe punojnë në mënyrat tradicionale në shumicën e vendit, madje edhe kultura lokale shprehet në mënyra nga më të ndryshmet në bazë rajonale. Kombinimi i këtyre faktorëve e bën vendin të jetë i veçantë dhe vlera potenciale e ti për tregjet e turizmit ndërkombëtar është shumë e lart. Gjithsesi, Shqipëria nuk është një destinacion turistik i lehtë për t u kuptuar nga tregjet ndërkombëtare. Vendi ofron potenciale për dhjetra aktivitete të ndryshme turizmi në dhjetra destinacione. Qëllimi i zhvillimit të turizmit për Shqipërinë, është të rrisë cilësinë e jetesës, të banorëve. Zhvillimi i turizmit do të duhet të matet dhe të vlerësohet në një periudhë afatmesme e afatgjatë. Ai duhet të jetë një pjesë e strategjisë së vendit për arritjen e prioriteteve të zhvillimit, të tilla si angazhimet e vendit për Synimet e Zhvillimit të Mijëvjeçarit. Strategjia e Zhvillimit te Turizmit ne Shqiperi deri ne Shqiperi dhe Strategjia Sektoriale e Turizmit si dokumentet me të rëndësishëm përshkruajn konceptin strategjik të zhvillimit të turizmit, duke dhënë drejtimet strategjike dhe zhvillimin e produkteve turistike që Shqipëria të jetë një destinacion turistik i ardhshëm në tregun turistik ndërkombëtar në sjelljen e turistëve të huaj. Tërheqja e turistëve të huaj do të influencojë që Shqipëria të shfrytëzojë kapacitetet 179 Strategjia e Zhvillimit te Turizmit ne Shqiperi deri ne Shqiperi Ministria e Turizmit dhe rregullimit te territorit 2003 fq.5

46 turistike për të garantuar një përfitim maksimal nga futja e valutës së huaj, hapjen e vendeve të reja të punes dhe do të ndikojë në funksionimin e sektorit të turizmit në Shqipëri me të njëjtat parime me të cilat funksionon industria e turizmit në botë. Duke iu referuar analizës së gjendjes, struktura e hoteleve ekzistuese në Shqipëri kryesisht i korrespondon kapacitetit deri në 20 dhoma, e cila, e parë nga këndvështrimi i marketingut të turizmit dhe srategjisë dhe të kapaciteteve të vendeve të rajonit është e pamundur që të tërheqë grupe të mëdha turistësh të organizuar në paketa turistike nga operatorët perëndimorë. Këto kapacitete i përgjigjen kryesisht kërkesës së një klientele individuale ose grupeve të vogla të turistëve180. Kapacitetet e reja të akomodimit të rekomanduara për zhvillim janë llogaritur për të plotësuar kërkesën e tregjeve të huaja si dhe standartet ndërkomëtare të kërkuara nga këto tregje. Ndërkohë, kërkesa e turistëve vendas dhe e shqiptarëve etnikë do të plotësohet nga kapacitetet ekzistuese dhe kapacitete të reja që do të përcaktohen. Por deri më sot shumë pak është bërë për ndërtimin e kapacitetëve për turistët e huaj. Më tepër po fokusohet ne kapacitetet tradicionale që tërheqin klientelë të ulët dhe të mesme. Për këtë qëllim drejtimet e parashtruara në Strategji kërkojnë të sigurojnë që Shqipëria do të rrisë në maksimum potencialin e sektorëve dhe do të zhvillojë turizmin në një mënyrë që të jetë i qëndrueshëm në kohë nga ana: kulturore, sociale, mjedisore dhe ekonomike. Në këto kushte Strategjia e Zhvillimit të Turizmit në Shqipëri : do të ndihmojë këtë sektor të menaxhojë rritjen në mënyrë që të sigurohet qëndrueshmëria afat-gjatë, do të japë mënyrat e menaxhimit të konflikteve nëpërmjet rritjes së zhvillimit të turizmit dhe vlerave mjedisore, sociale dhe kulturore që janë të rëndësishme si për Shqipërinë dhe vizitorët e saj, do të japë strukturën e përshtatshme brenda së cilës investimet dhe përfitueshmëria e industrisë turistike mund të lehtësohen dhe të rriten në maksimum bashkëpunim-përgjegjësi, do të reduktojë mbivendosjet dhe boshllëqet brenda sektorit, 180 Strategjia Sektoriale e Turizmit

47 do të sigurojë angazhim dhe financim për turizmin nga qeveria qendrore dhe vendore, do të bëj më të lehtë veprimin e operatorëve për të kryer biznes në këtë sektor, do të sigurojë integritet të drejtimeve strategjike etj. Sipas vizionit deri në vitin 2013 "Shqipëria parashihet si një destinacion i sigurt, me vlerë të lartë që karakterizohet nga një larmi e pashoqe e atraksioneve natyrore e kulturore të rangut botëror në një siperfaqe të vogël gjeografike, i menaxhuar në mënyrë të përgjegjshme mjedisore e sociale, lehtësisht e mbërritur nga tregjet turistike europiane."181 Arritja e këti vizioni në situaten e problemeve financiare globale shihet si e pamundur kur dihet se afati kohor i kësaj strategjie tashmë është drejt përfundimit dhe që shihet si e nevojshme hartimi i një strategjie të re për zhvillimin e turizmit. Në anën tjetër faktorët e ndryshëm si: politikë, infrastruktura, shërbimet etj, nuk lejuan arritjen e këti vizioni. Strategjia e Zhvillimit të Turizmit e shpallura në vitin 2003 ishte si një instrument i cili solli realizimin dhe hartimin e: Ligjit të ri "Për Turizmin" i cili u miratua në muajin Maj të vitit Ky ligj synon krijimin e një sektori turistik me standarde ndërkombëtare dhe për të ndihmuar konkretisht zhvillimin e industrisë turistike në përputhje me drejtimet strategjike të zhvillimit të turizmit duke u dhënë prioritet burimeve të trashëgimisë kulturore dhe natyrore me zhvillimin e turizmit. Miratimi i ligjit të ri "Për portet turistike". Zhvillimin infrastrukturor: Aeroporti kryesor ndërkombëtar i Rinasit pranë Tiranës dhe Durrësit, tashmë prezanton standarde ndërkombëtare. Rehabilitimin e disa akseve rrugore dhe projekteve për investime në rrugë dytësore rreth (6000 km), si dhe projekte në zhvillim e sipër për rehabilitimin e porteve detare. Projekti i Bankës Botërore dhe Qeverisë Shqiptare për Hartimin e Planit të Integruar për Zhvillimin e Turizmit në Bregdetin e Jugut. Ky masterplan do të 181 Strategjia Sektoriale e Turizmit

48 shërbejë si platformë mbështetëse për studimet e tjera zonale që do të ndërmerren për zonat turistike bregdetare. Në anën tjetër ky masterplan do të përcaktojë kriteret kryesore të zhvillimit të zonave duke mbrojtur parqet natyrore, zonat e mbrojtura, fshatrat e jugut më vlera kulturore dhe historike, peizazhet natyrore etj. Me qëllimin e rritjes së promovimit të Shqipërisë si destinacion turistik, marketingut të produktit turistik shqiptar monitorimit, standardizimit të strukturave akomoduese u krijua në vitin 2005 Enti Kombëtar i Turizmit i cili në bazë të Ligjit të ri për turizëm u shëndërrua në Agjenci Kombëtare të Turizmit. Gjithashtu krahas pjesëmarrjes në panairet e njohura ndërkombëtare të turizmit gjatë viteve të fundit janë shfaqur spote publicitare në rrjete të njohura televizive si CNN, EURONEWS etj, para dhe gjatë sezonit turistik. Spote televizive janë shfaqur edhe në vendet e rajonit veçanarisht në Kosovë dhe Maqedoni si dy tregje më rëndesi të veçantë për turizmin shqiptarë. Një rol pozitiv në përmirësimin e imazhit turistik të vendit kanë ndikuar edhe prezantimi gjatë dy-tre viteve të fundit i guidave të ndryshme turistike për Shqipërinë, hartimi i paketave të ndryshme turistike për 10 turet e medha të Shqipërisë dhe 11 itineraret kulturore dhe natyrore në bregdetin e jugut. Në pamjet e mëposhtme janë paraqitur disa nga guidat turistike që qarkullojn në vend, përmes të cilave tursti mund të gjej informacionin e nëvojshem për Shqipërin. Burimi:

49 Forcimi i pranisë gjithnjë e më tepër i Shqipërisë në internet. (Këtu veçohen Websitet bashkëkohore të AKT-së http: si dhe të MTKRS-së të cilët janë një përpjekje shumë e madhe nga këto institucione për të siguruar që vizitorët të cilët preferojnë ta vizitojnë Shqipërinë mund të gjejnë informacion shumë të detajuar për potencialet e vendit, për akomodimet, cilësin e shërbimeve etj. Por këto websi-te përcjellin edhe një mesazh tjetër më rëndësi përveç atij që vendi është atraktiv për tu vizituar. Ato njiherit potencojnë ate se vendi është i hapur për investime në sektorin e turizmit. Kjo strategji ndikoj që qeveria të shtoj buxhetin për turizimin vit pas viti pikërisht buxhetin e MTKRS-së ku u ngriten Zyra të Informacionit Turistik dhe u përmirësua sinjalistika turistike në disa qytete të Shqipërisë. Por problemet në këtë drejtim janë akoma të shumta si p.sh. infarstruktura turistike (në veçanti ajo komunale, shërbimet, sinjalistika etj.) Disa nga parakushtet për zhvillimin e turizmit në Shqipëri mendoj se duhet të bazohen në: Zbatimin e parimeve të zhvillimit të qëndrueshëm nga të gjitha nivelet e planifikimit, vendimarrjes, menaxhimit, si në nivel qendror dhe lokal, ashtu dhe në sektorin privat, Plotësimin e kuadrit ligjor në turizëm, Zhvillimi infrastrukturor i transportit tokësor, ujor dhe ajror, furnizimi i rregullt me energji elektrike, përmirësimi dhe krijimi i sistemeve efiçente të menaxhimit dhe trajtimit të mbetjeve të urbane dhe ujrave të zeza etj. Telekomunikacioni dhe interneti, Rishikimi dhe vendosja e standardeve për hartimin e planeve të përdorimit të tokës, për zonat me potenciale të larta për zhvilimin e turizmit, Pronësia, që përbën një nga parakushtet për zhvillimin e turizmit dhe krijimin e klimës së qëndrueshme te investimeve në fushën e turizmit. Nga kjo del se

50 problemet mbi pronësinë duhet të zgjidhen përmes instancave ligjore mbi tokën dhe të objekteve ndërtimore. Rritjen e financimeve, që ka të bëjë kryesisht me ruajtjen e aseteve natyrore e kulturore, përmirësimin e sistemeve të mënaxhimit për zonat me interes kulturor dhe natyror, zhvillimin e burimeve njerëzore dhe përmirësimin e imazhit turistik të vendit. Shqipëria duhet të investojë në burime të ndryshme natyrore, kulturore dhe humane në mënyrë që sektori i turizmit të zvillohet efektivisht. Rëndësi në këtë drejtim ka edhe sistemi i grumbullimit dhe i përpunimit të të dhënave në nivel kombëtar, rajonal dhe lokal sipas standardeve ndërkombëtare. Këto të dhëna kanë të bëjnë kryesisht me vizitat turistike, shpenzimet, profilin e turistëve etj. Kjo kërkon një investim më të madhë të qeverisë shqiptare pasi pa keto të dhëna planifikimi i turizmit pothuajse është i pa mundur. Megjithate kjo stregji nuk trajtoi problemet e mjedisit natyror sidomos të trajtimit të mbetjeve urbane të cilët po përbëjn problemin kryesor dhe që paraqesin një sfid për konceptin e turizmit të qëndrueshëm. Nga analiza e potencialeve turistike të Shqipërisë dhe faktoreve të tjerë që ndikojnë në zhvillimin e ti dhe në bazë të Strategjisë turistike Shqipëria do të vazhdoi bazohet në llojet e mëposhtme të turizmit : 1. Turizmi i diellit dhe plazhit 2. Turizmi i interesit të veçantë 3. Turizmi i qendrave urbane ( turizmi qytetarë) / Turizmi i biznesit dhe i konferencave Sipas strategjisë dhe analizave të bëra rezulton se viteve të fundit turizmi i interesit të veçantë është në rritje me 15 deri në 20% dhe përfaqeson rreth 25% të tregut turistik, ndërsa turizmi i diellit dhe plazhit përbën ende segmentin më të madhë të turizmit ndërkombëtar me një rritje prej 2 deri në 4% në vit182. Si qëllim kryesor i kësaj strategjie u konceptua: 182 Grup autorësh: Turizmi, sektor i rëndësishëm për rritjen e ekonomisë shqiptare 2007

51 Zhvillimin rajonal, dukuri kjo që nuk po ndodh pasi rajoni bregdetar vazhdon te dominoj ndaj rajoneve tjera dhe zonave të tjera turistike që nuk perputhet me strategjine turistike, Shtimin dhe zgjerimin e zonave të mbrojtura (p.sh. Parqet Kombëtare, Rezervate Biosferë), por që gjatë këtyre viteve akoma nuk po vërejmë zgjerim të zonave të mbrojtura ose shtim të Parqeve Kombëtare që do te ndikonin ne rritjen e ofertës turistike. Mendoj se Bjeshkët e Namuna në Shqipëri ashtu si në Mali të Zi duhet të shpallen Park Kombëtar. Gërmime të mëtejshme dhe mirëmbajtje të qendrave arkeologjike në Apolloni, Butrint dhe zona të tjera. Kjo është një nga projektet që deri diku po vazhdon të realizohet dhe që duhet ti kthej këto lokalitete në zona me interes të veçantë të turizmit kuluturor. Ngritje e qendrave të reja historike, por që nuk tregohen se cilat qendra mund te quhen te tilla. Vazhdimi i zhvillimit të Beratit dhe Gjirokastrës si qytete muze. Kjo sipas strategjisë është një vlerësim i qëlluar, por deri me tani le shumë për të dëshiruar ne çdo aspekt. Zhvillimi i rajonit të liqeneve të Ohrit dhe Prespës për turizëm rural dhe ekologjik. Në këtë kuadër mund të përfshihet edhe liqeni i Shkodrës Zhvillimi i parqeve kombëtare për turizëm ekologjik dhe natyror. Mendoj se këto duhet të jenë boshti kryesor i zhvillimit të turizmit të qëndrueshëm duke ruajtur natyrën dhe duke promovuar ato vlera që këto i disponojne ndryshe nga Mali i Zi, ose vendet e tjera të rajonit. Caktimi dhe zhvillimi i qendrave shtesë të interesit historik dhe kulturor p.sh. në jug të vendit. Mendoj se edhe në këtë pjesë të Shqipërise duhet të vazhdoj projekti "Dyzet Hanet". Caktimi i rajoneve me fshatra tradicionale. Në këtë aspekt Shqiperia mund te zhvilloj etno-turizmin, i cili bazohet në traditën e zonës si p.sh. fshatrat ne veri te vendit ose ne jug qe dallohen me natyrën, traditën, mikpritjen dhe gastronominë vendase. Një nga objektivat e rëndësishme që verehet në këtë strategji është edhe arritja e një balancimi gjeografik në shpërndarjen e aktiviteteve turistike në të gjithë vendin. Kjo në

52 planë të parë ka të bëjë me zoonimin i cili në turizëm paraqet një term mjaftë me rëndësi dhe që premton një zhvillim të qëndrueshëm dhe të kontrolluar. Nё strategjinё kombëtare afatgjatë tё turizmit, turizmi malor pёrfshihet brёnda tipit tё produktit "Turizmi i Interesit tё veçantё", objektivi i tё cilit ёshtё zbulimi i Shqipёrisё si njё destinacion i fundit i pazbuluar në Europë, në të cilën akoma mund të zbulohen sekrete të çmuara dhe të rralla të natyrës dhe trashëgimisë kulturore. Nё zonat malore zhvillimet duhet të jenë kompakte, duke shfrytëzuar ndërtime ekzistuese, ose ndёrtime tё reja nё formёn e fshatrave, nё përshtatje me sfondin e gjelbërt dhe peizazhin. Produkti qëndror i Shqipërisë do të jetë zbulimi i saj. Parqet pyjore në Shqipëri krijojnë një mikroklimë mjaft interesante dhe ngjallin interes për vizitorët që preferojnё natyrёn. Kohët e fundit është vënë re një fluks i madh i turistëve ose vizitorëve që vizitojnë parkun alpin të Thethit. Për këtë arsye, mund të themi se turizmi malor po shihet si një produkt me potencial pёr t u zhvilluar, nisur nga interesi që kanë shfaqur turistët e vendeve të Europës Perёndimore. Turizmi malor ka njё kёrkesё tё ulёt pёr infrastrukturё tё specializuar. Gjithsesi nё planin e veprimit ёshtё marrё parasysh përmirësimi i disa rrugëve kritike në veri si rruga për në Razëm dhe zona të tjera malore në rajonin e Korçës etj. Si rezultat i ndërtimit të teleferikut në zonën e Dajtit ka ndikuar në zhvillimin e turizmit në këtë zone malore. Foto.17. Teleferiku i Dajtit ( E. Selimaj ) Në strategji nuk trajtohet zhvillimi i turizmit në zonat kufitare si me Malin e Zi, Maqedoninë, Greqinë etj,. Zonat kufitare paraqesin zona me potenciale të konsiderueshme turistike. Për këtë në strategjit e turizmit që do të hartohen zhvillimi i turizmit në zonat kufitare duhet të zërë një vend të veçantë. Megjithate Shqipëria do të kërkojë të pozicionojë veten e saj në tregjet nderkombëtare dhe rajonale si një destinacion tërheqës për turistët që mundohen të gjejnë një

53 eksperiencë unike që karakterizohet nga destinacione më cilësi të lartë të vendeve të kulturës dhe të natyrës dhe të prezantuara në një mënyrë autentike183. Ky fakt përbën një rëndësi mjaftë të madhe dhe duhet të vihet në zhvillimin e turizmit rural, agroturizmit, ekoturizmit, etno-turizmit etj. Siç vërehet qellimi kryesor i strategjisë dhe politikave turistike është diversifikimi i produktit turistik që ofron vendi bazuar në burimet turistike, në iteneraret turistike dhe pasurimin e tyre sipas kerkesave të turistëve, në përmirësimin e situatës ekonomike të komuniteteve në zonat turistike si dhe të hapjes së vëndeve të reja pune për komunitetin. Kjo strategji ndikoj në inkurajimin e zhvillimit të formave të reja të produktit turistik si : turizmit rural, agroturizmit, ekoturizmin, turizmin kulturor, turizmin sportiv malor etj. Më tej strategjia mbështete edhe në disa principe të zhvillimit të qëndrueshëm si : Zhvillimi i qëndrueshëm Qëndrueshmeri ekologjik Qëndrueshmeri sociale Qëndrueshmeri ekonomike Duke qenë të rinj në treg dhe si destinacion akoma i panjohur, Shqipëria po përballet me konkurencën e tregjeve turistike rajonale që kanë një turizëm më të zhvilluar. Për këtë Shqipëria duhet të përdorë një strategji çmimesh të konsideruar me leverdi (value-formoney) ose të bazuar në (lov-buget) duke ndikuar në tërheqjen e tregjeve të rajonit e me gjërë. Konkurentët e drejtpërdrejtë të Shqipërisë janë: Mali i Zi, Kroacia, Bullgaria, Maqedonia, Greqia dhe Turqia, por gjithashtu dhe destinacionet e tjera. Zbatimi efektiv i strategjisë së turizmit për Shqipërinë do të kërkojë mbështetje dhe veprim në shkallë të gjerë nga të gjithë pjesëmarrësit në sektorët privat, shtetëror dhe atë vullnetar me interes në turizëm ose të ndikuar nga ai. Ana më e rëndësishme është ngritja e një strukture shtetërore organizative operuese dhe efektive, me funksione, detyra dhe përgjegjësi të qarta në nivelin ministror përgjegjës për sektorin e turizmit. I 183 Noti E.- Politika strategjike për zhvillimin e turizmit në Shqipëri- Economicus Nr. 4 Revistë shkencore Tiranë 2009

54 domosdoshëm gjithashtu është një bashkëpunim i ngushtë në çështjet që kanë lidhje me turizmin. Për të realizuar vizionin e strategjisë propozohet që të themelohet një Grup i Zbatimit të Strategjisë së Turizmit, i përbërë nga anëtarë të sektorit privat dhe publik për të mbikëqyrur zhvillimin e zbatimit dhe të monitorojë progresin drejt pikave kyçe. Si konkluzion mund të themi se Shqipëria ka kapacitete për të pritur shumë më tepër turistë ndërkombëtarë me fjetje për një natë (overnight) se sa ka pritur deri më sot, por nuk është i gatshëm për një marketing agresiv ndaj tregjeve të gjera ndërkombëtare. Kjo cilesohet si nje pike e dobet e politikave turistike te Shqiperise ne krahasim me Malin e Zi, Kroacin etj. Ne disa raste edhe spotet televizive nuk kane dhene efektet e duhura si p.sh. spoti ne CNN etj Disa aspekte të Strategjive të Zhvillimit të Turizmit në Mal të Zi Pas viteve '90-ta në Mal të Zi strategjitë dhe politikat e zhvillimit të turizmit që qarkullonin në vend u orijentuan në zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm. Bazuar në aktin kryesor, Ligji mbi Turizmin i Malit të Zi i vitit 2002 me ndryshimet dhe plotësimet që pësoi në vitin 2003 dhe 2005 në praktikë u tregua më mjaft të meta. Për të shfrytëzuar në mënyrë sa më efikase shërbimet në fushën e turizmit dhe aktivitetit turistik, ngritjen më në nivel të sigurisë dhe të infrastruktures turistike dhe shfrytëzimit të tyre nga turistët, luftën ndaj ekonomisë informale në turizëm, heqjen dhe lëhtesimin e pengesave në të bërit biznes, rritjen e efikasitetit të inspektoriatit turistik dhe kontrolleve turistike si dhe të bashkëpunimit dhe harmonizimit me direktivat dhe ligjet e bashkimit Europian, Parlamenti i Malit të Zi në vitin 2010 miratoi Ligjin e Ri mbi Turizmin i cili u shpall në fletën zyrtare të Malit të Zi nr prej Ligji i Ri mbi Turizmin për herë të parë futi termin " lokalitete më prioritete turistike "185. Në prëputhje më këtë term u definua se lokalitetet me proritet turistik të cilat në bazë të vlerave të veçanta natyrore, kulturore, historike, ambijentale, hapësinore, 184 Sluzbeni list Crne Gore Strategija razvoja turizma Crne Gore do 2020 Ministarstvo turizma i zastite zivotne sredine, Podgorica

55 vlerave të veçanta gjeografike etj., dhe që paraqesin rëndësi strategjike për ato zona caktimin e tyre e bën Qeveria e Malit të Zi me propozim të Ministrisë së Turizmit. Nëse vështrojmë dy Strategjitë kryesore të Malit të Zi ato e trajtojnë zhvillimin e turizmit në këndvështrime të ndryshme. Strategjia e pare e zhvillimit të turizmit deri në vitin 2010 paraqet strategjinë e cila trajton gjendjen e turizmit në Mal të Zi në periudhën e caktuar, karakterizohet nga: heqja e sanksioneve ndaj Republikës së Malit të Zi; ndryshimet pozitive dhe përmirësimin e imazhit turistik të Malit të Zi, rikthimin në panairet ndërkombëtare, perspektiven e zhvillimit ekonomik të Malit të Zi (rritjen ekonomike, rritjen e standardit jetësor etj.) Autorët e kësaj strategjie janë ekspertë të njohur të Universitetit të Malit të Zi dhe të Institutit Ekonomik nga Beogradi. Kjo Strategji është ndarë në dy pjesë dhe shtatë kapituj. Në pjesën e pare që quhet: "Vlerësimi i potencialeve dhe ndikimi i tyre në zhvillimin e turizmit", tematika është përqendruar në vlerësim të resurseve turistike si: pozita gjeografike, resurset natyrore turistike dhe potencialet antropogjene. Një vëmendje u është përqendruar edhe rreth arritjeve të zhvillimit të turizmit, duke u mbështetur në numrin e shtretërve, në të ardhurat nga turizmi si dhe gjendja e kuadrove në turizmin malazez. Pjesa e dytë e kësaj Strategjie trajton Turizmin e Malit të Zi nga vitet dhe është e ndarë në pesë kapituj (nga kapitulli i tretë deri tek i shtati). Kjo pjesë e strategjisë paraqet modelet bazë, qëllimet dhe kërcenimet e zhvillimit të turizmit në Mal të Zi ku njëkohësisht trajtohen edhe drejtimet e zhvillimit të turizmit, si dhe analizohen skenarë të mundëshëm të zhvillimit dhe cilët do të ishin efektet ekonomike të tyre. Gjithashtu jepen parashikime të zhvillimit dhe prioriteteve të turizmit selektiv si: turizmi rekretivo-shëndetësor, turizmit malor, turizmit nautik, turizmit të kongresëve, si dhe të sportëve dhe manifestimeve të ndryshme turistke etj. Organizimi i hapësires me qëllim zhvillimin e turizmit, zhvillimin e veprimtarive që kanë të bëjnë me turizmin si (tregtia, bujqesia, artizanatet etj,) dhe mbrojtjen e mjedisit jetësor përbëjnë çeshtje më prioritet që trajtohen në këtë strategji. Krahas këtyre Strategjia trajton edhe probleme të tilla si: identifikimi i prioriteteve dhe programeve të zhvillimit, d.m.th. mbi disa

56 projekte që kanë nisur ose janë në planifikim e sipër më një rëndësi të veçantë për turizmin malazez. Në pjesën e fundit jepen përfundime dhe propozime për zhvillimin e turizmit. Si rezultat i gjithë kësaj pune për strategjinë e sipërpërmendur mund të konstatojmë se kjo strategji më tepër është punuar në mënyrë optimiste, pasi është ndjekur praktika e zhvillimit të fund viteve tetëdhjeta dhe fillimit të viteve nëntëdhjeta të shek XX-të, që do të thotë se kjo strategji vazhdoi të ndjekë dhe ti thelloj më tepër problemet e turizmit malazez, duke dhënë një zgjidhje parciale. Me orijentime optimiste strategjia i anashkaloi faktorët objektiv, ndaj të cilëve duhej tu kushtohej më tepër vëmëndje në turizëm ku anashkalimi i tyre mund të mos sjellë realizimin e qëllimeve të caktuara. Në bazë të teorisë së planifikimit strategjik në turizëm, mund të konkludojmë se përcaktimi i qëllimeve në mënyrë jo adekuate mund të sjellë dhe të ndikoj në mënyrë negative dhe joproduktive në zhvillimin e turizmit. Strategjia e Zhvillimit të Turizmit në Mal të Zi deri në vitin 2010 në njëren anë ofroj skenarë të përmirësimit të situatës në turizmin malazez, duke ndjekur praktikat nga vitet e mëparshme që duhet të rezultoj me zhvillimin e turizmit dhe në anën tjetër paraqet përparësitë e turizmit të Malit të Zi, duke i dhënë përparësi komponentit të hapësirës gjeografike. Kontributi i strategjisë së zhvillimit të turizmit në Mal të Zi deri në vitin 2010 mund të konceptohet në kuptimin e një dokumenti gjithëpërfshirës të planifikimit që trajton fushën e turizmit, dhe i cili u realizua pas disa vitësh dhe për rëndësinë e kësaj strategjie mund të diskutohet në pjesën ku është dhënë një pasqyrë dhe një përpjeke më e gjërë në analizën e situatës dhe përspektivat e Malit të Zi në zhvillimin e turizmit. Duke parë se kjo strategji tashmë nuk përputhet me zhvillimet e reja të turizmit në Mal të Zi qeveria në kuadër të Paktik të Stabilitetit për europën juglindore ndërmori disa iniciativa që të hartohet një strategji tjetër e zhvillimit të turizmit. Për këtë MT e Malit të Zi në bashkëpunim me AGJKZH hartuan Masterplanin për zhvillimin e turizmit në Mal të Zi. Strategjia e dytë dmth Masterplani, "Strategjia e Zhvillimit të Turizmit deri në vitin 2020" paraqet një dokument gjithëpërfshirës të cilin e punoi Agjencia Gjermane për Kërkim dhe Zhvillim nën mbështetjën e Ministrisë së Turizmit të Malit të Zi. Më rëndësi është të përmendim se kjo agjenci para se të hartoi Masterplanin për Malin e Zi

57 ka hartuar Strategjinë e Zhvillimit të Turizmit në Kroaci. Këtë e theksoj për arsye se duke u konsultuar më teorinë strategjike të planifikimit në turizëm, dihet se çdo destinacion turistik ka specifikat dhe karakteristikat e veta, duke ndikuar në mënyra të ndryshme në zhvillimin e turizmit. Kështu që Mali i Zi ka karakteristikat dhe specifikat e veta të cilat kanë reagime të ndryshme në zhvilimin e turizmit, karahasuar më Kroacinë por edhe me Shqipërinë. Kjo është si një kritikë që i bëhet kësaj strategjie dhe këtij Masterplani ku pjesën dhe rëndësinë më të madhe e ka zënë Regjioni i Bregdetit, ndërsa pjesa qëndrore dhe ajo veriore është trajtuar më pak. Kjo mund të kuptohet pasi autorët e kësaj strategjie Malin e Zi e kanë trajtuar si vazhdim i bregdetit kroat. Si rezultat i kësaj mund të konkludojmë se në hartimin e kësaj strategjie janë marrë të gjitha kushtet dhe faktorët që vlejnë dhe aplikohen në turizmin kroat. Ky dokument strategjik në dallim nga i pari dallohet për kohën kur është punuar pasi viti 2001 u karakterizua nga kushte dhe rrethana të tjera politike dhe shoqërore në krahasim me vitin 1996 kur është hartuar strategjia e parë. Kjo strategji është punuar në një volum prej 2000 faqesh por në shtyp autorët pregatitën një volum prej 180 faqesh. Më tej në strategji përveç detyrave, punës, informacionit dhe metodave që duhet të ndiqen, trajtohet edhe zhvillimi i turizmit në Mal të Zi nga viti 1960 e deri në vitin 2000 me përqendrim kryesor në periudhën kur Mali i Zi ishte pjesë përbërese e Jugosllavisë deri në vitin 1990 ku deri në këtë vit Mali i Zi dilte në tregjet ndërkombëtare dhe bënte marketing turistik të njëjtë më Kroacinë, Slloveninë si republika që kishin dalje në detin Adriatik, repektivisht në kuadër të ofertës turistike jugosllave. Më tej kjo strategji në mënyrë të detajuar trajton detyrat strategjike të "Master planit" si p.sh. zhvillimi i turizmi masiv "po" ose "jo". Kjo për strategjinë është një pyetje shumë e rëndësishme pasi duhet të trajtoj masat që duhet të ndërmerren në këtë drejtim. Si model referues në këtë strategji nuk është marrë as Kroacia dhe as një vend tjetër i rajonit por është zgjedhur Majorka pasi ajo pothujase ka karakteristika të njëjta me Malin e Zi për nga (numri i banorëve, karkteristikave gjeografike etj.). Prandaj krahasimi më Majorken më tepër ishte një konkluzion se si një vend i vogël si Mali i Zi mund të zgjedhë një model të tillë zhvillimi të turizmit.

58 Gjithashtu trajtohet edhe pozicioni i Malit të Zi në zhvillimin e turizmit, si dhe drejtimet strategjike me qëllim rritjen e numrit të turistëve dhe të ardhurave, duke u orijentuar drejt një kauliteti më të mirë në turizëm. Një vëmendje të veçantë strategjia i ka kushtuar edhe përmirësimit të kapacitetëve të vendosjes me mundësi të rritjes së kualitetit, si dhe të kapaciteteve hoteliere, të rritjes së numrit të fjetjeve duke u orijentuar në tregjet eminente, si atyre të vendit dhe rajonit, të Europës Juglindore dhe Përendimore etj, që do të nikojnë në rritjen e kapaciteteve të vendosjes si dhe të punësuarve në sektorin e turizmit. Kjo mund të shihet si diçka e përbashkët me Strategjinë e Zhvillimit të Turizmit në Shqipëri. Analiza e tregjeve, konkurenca si dhe motivet e udhetimeve duke u orijentuar edhe në zhvillimiet e reja të turizmit në Europë janë disa nga çeshtjet që i trajton kjo strategji dhe politikë e zhvillimit të turizmit. Më tej kjo strategji një vëmëndje të veçantë i kushton edhe infrastruktures turistike si: komunikacionit, infrastruktures komunale më të gjitha problemet e saj. Gjithashtu strategjia e turizmit trajton edhe oferten hoteliere-turistike, duke pasur parasysh se kjo strategji deri në vitin 2020 parashikon që ofertën kryesore turistike duhet ta bëjnë hotelet me katër dhe pesë yje. Përveç tjerash kjo strategji trajton edhe mendimet e ndryshme dhe drejtimet se si duhet të realizohet, ku një rëndesi të veçantë i është kushtuar marketingut që do të ndikoj në rritjen e imazhit turistik të vendit në tregjet dhe në turoperatoret më eminente turistik. Me tej strategjia trajton problemet e tilla si: tendencat në tregjet turistike dhe rritja e ofertës turistike. Në këtë pjesë theksi qëndron në globalizimin turistik, përparsitë dhe problemet që paraqet ky globalizëm në fushën e turizmit. Si tregje me rëndesi turistike që i ka përzgjedhur kjo strategji dhe që përbëjnë edhe vendet që kanë një intensitet më të lartë në levizjet turistike janë: Gjermania, Franca, Britania e Madhe etj, duke u cilësuar si tregje eminente turistike. Në këtë pjesë të strategjisë trajtohen dhe analizohen çështje te tilla si: tendencat e lëvizjeve turistike në Europë duke u përqendruar në dy tregje kryesore turistike në ate të Gjermanisë dhe Francës. Në kuadër të kësaj çështje një vëmëndje e veçantë i kushtohet edhe motiveve te udhëtimeve turistike, qëllimeve të udhëtimeve, kapaciteteve të vendosjes, të ardhurave nga turizmi si dhe kërkesat që parashtrojnë turistët.

59 Në fund të kesaj strategjie jepen disa modalitete dhe strategji të ndryshme të zhvillimit të turizmit si p.sh. modelet e Benidormit, Lykia World, Orlando dhe Las Vegas etj. Kjo mund të cilësohet si e veçantë e kësaj strategjie krahasuar më Shqipërinë pasi jep edhe modelet se si duhet të zhvillohet turizmi në këtë vend në mënyrë që të mos përsëriten gabimet e vendve të ndryshme në rajon e më gjërë. Mund të konstatojmë se kjo strategji në bazë të teorisë së planifikimit strategjik në fushën e turizmit paraqet një analizë gjithëpërfshirëse, e cila trajtoi situatën aktuale në ecurinë e zhvillimit te turizmit, duke dhënë edhe shëmbuj pozitiv të destinacioneve të tjera që me sygjerimet e duhura dhe konstruktive do të ndikojnë në zbatimin më efikas të planifikimit në turizëm. Kjo mund të quhet si një përparsi ndaj strategjisë së turizmit në Shqipëri ku shumëherë gjërat përseritën dhe nuk u jepen zgjidhje e duhur. Duke iu referuar Masterplanit d.m.th. Strategjisë së Zhvillimit të Turizmit në Mal të Zi deri në vitin 2020, e cila trajton rrugët dhe drejtimet kryesore që duhet të ndjek oferta turistike e Malit të Zi për tu renditur dhe konkuruar me vendet me nje turizëm më të zhvilluar dhe që për ti arritur këto, në radhë të parë kërkohet kohë dhe investime që Mali i Zi të orijentohet drejt një zhvillimi te turizmit të kualitetit të lartë. Kjo mund të cilësohet si përparësi e kësaj strategjisë malazeze të turizmit ndaj asaj shqiptare. Disa nga konceptet bazë të kesaj strategjie janë: përparsitë konkuruese të Malit të Zi në rajon, diferencimet regjionale të zhvillimit te turizmit, arritja e standardeve ndërkombëtare në sferën e turizmit si: akomodimi, shërbimi, infrastruktura, prezantimi i ofertes turistike në mënyrë të veçantë dhe të përbashket për çdo kompleks turistik. Në këtë pikë strategjitë e të dy vendeve kanë të përbashkëtat e tyre, por më mënyra të ndryshme të prezantimit të ofertës turistike. Strategjia e turizmit parashikon rritjen e numrit të kapaciteteve hoteliere në shtretër në vitin duke rritur cilësinë dhe kualitetin e hoteleve si dhe sherbimeve në përputhje me standardet dhe kërkesat e turisteve të Europës Përendimore dhe asaj 186 Strategija razvoja turizma Crne Gore do Ministarstvo turizma i zastite zivotne sredine, Podgorica 2008

60 Qëndrore. Gjithashtu parashikohet edhe rritja e numrit të fjetjeve nga turistët në 20.9 milion deri në vitin ku në mënyrë direkte ose indirekte e gjithë kjo do të ndikoj në rritjen e vëndeve të punës. Mendoj se shifrat që parashikon kjo Strategji në kushtet e një krize finaciare botërore janë vështir për tu arritur. Megjithëse në Strategjinë e Zhvillimit të Turizmit deri në vitin 2020 qeveria e Malit të Zi është përcaktuar në turizmin e kualitetit të lartë në përputhje më zhvillimet aktuale por aktualisht si ligji i ri ashtu edhe politikat turistike më tepër trajtojnë dhe janë përqendruar rreth turizmit bregdetar dhe turizmin dimëror të cilët më se tepërmi janë të lidhur me turizmin masiv. Ndërsa prej zhvillimeveve aktuale të turizmit më tepër i është kushtuar vëmendje turizmit nautik, rural dhe turizmit shëndetësor. Mendoj se në bazë të strategjisë së zhvillimit të turizmit një vëmëndje i është dashur ti kushtohet edhe alternativave të reja të turizmit si p.sh. ekoturizmi, turizmi shkencor, turizmin e gjuetisë, sportiv, turizmin avanturesk, turizmin fetar, kulturor etj. Në këtë kontekst për një shtet ekologjik siç është Mali i Zi, tingëllon jo mirë lënia anash dhe mos trajtimi i ekoturizmit ku tashmë dihet se ky lloj turizmi në nivel global po njeh rritje të vazhdueshme. Por në disa raste për këtë lloj turizmi mund të përdorën edhe propaganda të ndryshme turistike jo adekuate dhe jo në favor të ekoturizmit dhe që në të shumtën e rasteve ato mund të ndikojnë negeativisht në mjedisin natyror188. Prandaj duhet të punohet më tepër në këtë drejtim në zhvillimin e ekoturizmit dhe turizmit alternativ si: promovimin e tureve me biçikleta në zonat natyrore turistike të vëndit, ecjen në natyrë sidomos në zonat malore dhe parqet kombëtare etj. Gjithashtu edhe turizmi i qyteteve dhe turizmi kulturor duhet të kishte zënë një vend të veçantë në këtë strategji ku Mali i Zi disponon potenciale të mjaftueshme në këtë drejtim. Kombinimi i turizmit bregdetarë me turizmin kulturor është një mundësi më tepër në rritjen e vlerave të qyteteve bregdetare të Malit të Zi dhe njëkohësisht edhe të ardhurave nga turizmi. Për promovimin e turizmit dhe të potencialeve turistike të Malit të Zi në vitin 2006 u formua Organizata Nacionale Turistike e cila merret kryesisht më promovimin e produktit turistik të vendit, planifikimin dhe realizimin e strategjisë turistike si dhe marketingut dhe pjesëmarrjen në panairet turistike brënda dhe jashtë vendit me qëllim 187 Po aty Mr Bulatovic D.- Ekoturizam u zasticenim podrucjima Crne Gore (Punim doktorature), Lublanë 2011 fq

61 rritjen e kualitetit turistik të Malit të Zi. Më herët këtë rol e luante Organizata Turistike e Malit të Zi e cila u formua në vitin Sipas Ligjit të vitit 2004 përveç OTN-së në të gjitha komunat e vendit të cilat kanë potenciale turistike formohen organizatat lokale turistike të cilat promovojnë në kuadër të strategjisë potencialet turistike të lokaliteteve të tyre.në krahasim më Shqipërinë në vizionin e vet deri në vitin 2020 Mali i Zi parashihet që tё jetё njё destinacion turistik pёr çdo stinё tё vitit, me natyrё piktoreske dhe mbrojtje tё biodiversitetit. Synimi kryesor i kësaj strategjie është ofrimi i nje turizmi tё qёndrueshёm pёr tё krijuar njё pozicionim tё fortё si njё destinacion global i njё cilёsie te lartё. Objektivat kryesore të kësaj strategjie janë: Objektivi 1: Zhvillimi i Malit të Zi si destinacion me një turizëm të kualitetit të lartë si dhe zgjatjen e sezonit turistik. Objektivi 2: Zhvillimin e njё turizmi te qёndrueshёm nёpёrmjet strukturave ligjore dhe institucionale. (Kjo mund të cilësohet si pikë e fortë e përbashket në zhvillimin e turizmit pasi të dy shtete duhet të orijentohen drejt turizmit të qëndrueshëm). Objektivi 3: Shumëllojshmërinë e produkteve të turizmit. Objektivi 4: Standardizimin dhe specializimin e shërbimeve. Objektivi 5: Rritje të aktiviteteve promovuese. Objektivi 6: Krijimin e njё destinacionit turistik pёr te gjitha stinёt. Objektivi 7: Krijimin e njё turizmi malor tё pёrshtatshёm me infrastrukturen mё te mirё. (Në këtë aspekt Mali i Zi ka një përparësi krahasuar më turizmin malor në Shqipëri). Objektivi 8: Të inkurajojë sipërmarrjet për të krijuar kushte për krijimin e vendeve të punës. Objektivi 9: Rritja e pёrfshirjes nё shёrbimin turistik tё popullsisё lokale ( marketingu i brendshёm ). Sipas strategjisë, logo Montenegro Wild Beauty nuk do tё identifikohet vetёm me

62 ofrimin e një natyre tё bukur e tё paprekur. Ajo gjithashtu do të ofrojё diversitet dhe cilёsi tё lartё, në mёnyrё qё tё pёrmbushё kёrkesat e çdo vizitori individual. Përsa i përket aksesibilitetit të turizmit, infrastrukturës rrugore dhe transportit, Mali i Zi nuk mund të krenohet pasi mjaftë rrugë janë të një cilësie të dobët, por mund të themi se përsëri ka avantazh konkurrues, sepse ka një infrastrukturë rrugore shumë më të mirë se Shqipëria, sidomos në zonat e thella malore. Edhe në lartësitë më të mëdha në male rrugët janë të asfaltuara ndonëse mund te jenë jo të ndonjë cilësie shumë të mira. Në çdo rast ato mbeten rrugë lehtësisht të kalueshme me çdo lloj mjeti, pa hasur vështiresi në udhëtim. Një tjëtër e dhënë pozitive është prania e sinjalistikës rrugore sipas standarteve të pranuara ndërkombëtarisht. Transporti publik është një tjetër avantazh në këtë tipar të produktit. Ai ofrohet për të lidhur cdo destinacion, vecanërisht destinacionet turistike. Për cdo itinerar transporti, ekzistojnë stacione si dhe tabela me oraret e mirëpërcaktuara të nisjeve e mbërritjeve. Në këtë kuadër strategjia e turizmit në mënyrë të pjesëshme e ka trajtuar këtë problem. Po sipas kësaj strategjie akomodimi përbën një tjetër avantazh konkurues. Në turizmin e Malit të Zi, ofrohen të gjitha llojet e akomodimeve pёr segmente tё ndryshme turistёsh. Pra akomodimet edhe ne lartësitë më të mëdha mbi nivelin e detit variojnë nga bujtinat ne zonat malore të cilat ofrojnë kushte minimal, por, sipas pronarëve të tyre, ato ofrojn një përvojë unike, deri te hotelet me 5 yje me te gjitha kushtet e nevojshme (pishinë, spa, sauna, fitnes, internet etj). Aktivitetet që ofrohen ne turizmin bregdetar dhe malor janë të shumta, me synimin e tërheqjes të gjithë tregjeve të turistëvë. Të huajt nuk vijnë në zonat bregdetare, malore apo ne qytetet e Malit të Zi vetëm per atraksionet turistike apo kulturore, por edhe për aktivitetet e shumta që iu ofrohen, duke pasuruar më shumë përvojën e tyre. Sipas kësaj strategjie si e veçantë për Malin e Zi krahasuar me Shqipërinë mund të cilësohet se në 22% të rasteve, shpërndarja e ofertës turistike është direkte, pra turistët vijnë të vetëorganizuar në Mal të Zi. Ndërsa në 78% të rasteve, vizitorët i drejtohen këtij destinacioni nëpërmjet paketave turistike të ofruara nga agjencitë turistikë të vendit apo ato ndërkombëtare, nga operatorët turistikë etj. Ky produkt turistik shpёrndahet dhe arrin tek turisti i huaj nga shumë operatorё turistikё, duke krijuar nje avantazh tjetёr konkurues krahasuar me turizmin në Shqipëri. Disa nga operatorët turistikë që operojnë

63 në Mal të Zi janë ndërkombëtarisht të fuqishëm si: TUI/PREUSSAG,NECERMAN me një reputacion në tregjet ndërkombëtare turistike. Si në Shqipëri ashtu edhe në Mal të Zi, strategjia parasheh njё mёnyrё promocioni si marketingun direkt nёpёrmjet internetit, nё gjuhё tё ndryshme, me informacione tё ndryshme mbi të gjithë turizmin si: bregdetar, kulturor, malor si dhe me instruksione rreth rezervimit tё hoteleve dhe informacione tё udhëtimit, në apo VISIT- MONTENEGRO.com. Në kontrast me Shqipёrinё, Mali i Zi bёn promocion tё turizmit me shumё mjete promocionale, duke arritur mё mirё tek tregu i synuar turistik. Këtu duhet të përmendim spotet e ndryshme në rrjetet prestigjioze si CNN etj dhe panairet e ndryshme turistike. Një rol të madhë në këtë drejtim luan edhe Organizata Nacionale Turistike si dhe MT të cilat organizojnë promovimin e vlerave dhe të resurseve turistike të Malit të Zi në tregjet turistike. Këto njëkohësisht merren edhe me hartimin dhe botimin e katalogjeve turistike, broshurave dhe guidave turistike Disa aspekte të politikave turistike në Shqipëri dhe Mal të Zi dhe ndikimi i tyre në zhvillimin e turizmit Politikat turistike paraqesin një sërë rregullash dhe direktivave në drejtim të zhvillimeve të detyrave dhe strategjive promovuese në kuadër të vendimeve kolektive dhe individuale të cilat ndikojnë drejtëpërsëdrejti në zhvillimin e turizmit dhe të aktiviteteve të aktorëve të përditshëm189. Duke iu referuar strategjive të zhvillimit të turizmit në Mal të Zi dhe Shqipëri mund të vërejmë se politikat turistike kanë qenë dhe vazhdojnë të jenë përcaktuese në ecurinë e zhvillimit të turizmit. Kështu, deri në vitet 1990 zhvillimi i turizmit në Shqipëri ishte plotësisht i varur nga politika e përgjithëshme gjatë asaj periudhe. Studimet e ndryshme tregojnë se në tërësi kjo politikë ishte penguese dhe ndikoj negativisht në zhvillimin e turizmit të mirëfilltë në krahasim më vendet e tjera të rajonit e në këtë rast edhe në Malin e Zi, që kishte një politikë turistike më liberale dhe më të 189 Goeldner, R.C. Ritchie J.R.B. et Malntosh R.W. 2000, - Tourism, Principles, Practices, Philosophies, John Wiley & Soni, New York 8 th edition

64 organizuar se Shqipëria. Është e njohur se deri në fund të viteve 80-të më disa ndryshime të vogla monopolin e vetëm në turizëm e kishte shteti dhe ku promovimin e vlerave turistike të vendit e bënte institucioni shtetëror që quhej "Albturizmi"190. Ajo çka mund ta quajmë pozitive në ndjekjen e politikave turistike gjatë kësaj periudhe janë: Investimet në ndërtimet e hoteleve në çdo qytet të vendit (nga një hotel, ku përjashtim bënë Tirana dhe Durresi). Hapja e disa vendkalimeve me Greqinë, Maqedoninë, Malin e Zi. Publikimin në vitin 1988 të hartës së parë turistike për Shqipërinë. Ndryshimet politike që ndodhen në vend pas vitit 1990 dhe periudha e gjatë e tranzicionit ndikuan midis tjerash edhe në politikat turistike. Politikat turistike që po ndiqen pas viteve 90-të nga shteti shqiptar tashmë turizmin po e trajtonë si promotorin e zhvillimit ekonomik të vendit. Për zhvillimin e turizmit dhe politikave turistike shteti shqiptarë mbeshtetet në dokumentet ligjore si : Ligji për turizmin, Ligji mbi zonat prioritare për zhvillimin e turizmit, Ligji mbi licensat turistike dhe Strategjia e zhvillimit të turizmit në Shqipëri191 si dhe dokumente të tjera planore më rëndesi në zhvillimin e turizmit dhe të ruajtjes se mjedisit. Autor të ndryshëm hartues të politikave turistike midis tyre edhe Prof. Mesina në deklarimet e tija thotë: "Shqipëria ka pasurinë e duhur kulturore dhe natyrore por mungojnë politikat e duhura për zhvillimin e tyre". Sipas tij për vitet në vazhdim sfida do të jetë e madhe për qeverinë se si të vlerësohen këto asete. Duke u nisur nga ky parim mendoj se politikat e ardheshme turistike duhet të orijentohen në vlerësimin dhe prezantimin sa më mirë të pasurive natyrore dhe trashëgimisë kulturore të vendit, si dhe të kapaciteteve të vendosjes në tregjet prestigjioze turistike: të Europës Perëndimore, Veriore, Lindore dhe Qendrore, por edhe me tej etj. Krahas kësaj Shqipëria duhet të tregoj se është një vend i sigurtë ku mikëpritja, gastronomia dhe vlerat e tjera të lidhura me turizmin duhet ta bëjnë vendin një destincion të fuqishëm turistik dhe konkurent në rajon. Përveç tyre ajo duhet të prezantoj të arriturat e saj në fushën e infrastrukturës sidomos të asaj rrugore. Politika e Doka Po ayt,dh, fq.draçi 204 B. Gjeografia e Turizmit Tiranë, SHBLU

65 çmimeve duhet të zëjë një vend të rëndësishëm në politikat e zhvillimit të turizmit. Shqipëria edhe pse disponon pasuri të mirëfillta natyrore dhe trashëgimi të pasur historiko-kulturore akoma nuk mund të orijentohet drejt zhvillimit të turizmit të kualitetit të lartë. Kjo pasi në vend mungojnë hotelete e tipit resorts si p.sh. Splendid në Mal të Zi ose Kroaci. Po kështu problemet me energjine elektrike, rrjeti i ujesjelleskanalizimeve qe paraqitet me mjaft probleme, mungonjë zyrat turistike si ne bregdet ashtu edhe ne zonat malore që do të ndikojnë në dhënien e informacionit dhe problemeve qe mund te kenë turistët, në zonat malore rruget paraqiten me mjaft probleme dhe akoma nuk mund të flasim për turizëm dimëror si zhvillohet në Mal të Zi, pikërisht në Zhabljak, Kollashin etj. Projekti "Monumentet flasin vet" që kishte si qëllim promovimin e vlerave historike-kulturore të vendit, nuk ka rezultuar me sukses pasi objektet arkelologjike, keshtjellat etj, pa investime dhe përkujdejse nuk mund të flasin vetë ato si të tilla, vetëm mund ti ushtrohen presionit fizik qoftë nga njeriu ose nga natyra. Të gjithë këto faktorë ndikojnë që politikat turistike që duhet të ndjek shteti shqiptarë sidomos politika e çmimeve kokuruese (çmime më të ulëta) krahasuar me vendet e rajonit si Mali i Zi, Kroacia, Greqia etj, do të ndikojnë në rritjen e numrit të turistëve në vend dhe të ardhurave. Në përgjithësi Shqipëria ka mundësi të mira për zhvillimin e turizmit, por duhet të punohet më shumë me imazhin turistik të vendit, për t`u paraqitur si një shtet me perspektiva të favorshme turistike. Gjithashtu duhet të përmirësohen kualiteti i shërbimëve, të cilat janë një element kyç për zhvillimin dhe përmirësimin e imazhit të Shqipërisë në një të ardhme. Shqipëria duhet të marrë një pikënisje nga vendet, që janë fqinj me të, siç është: Mali i Zi, Greqia dhe Italia. Ajo, duhet të ndjekë ato politika, që bëjnë të mundur, që Shqipëria të ketë në qendër të saj turizmin, qoftë ai malor apo bregdetar. Objektivi i parë, mendoj se, është t`u tregosh vendeve fqinj për potencialet dhe vlerat kulturore. Çdo turist që vjen në Shqipëri si me avion ose ne rrugë tokesore a detare duhet të krijoj një imazh të mirë për Shqipërinë nga ajo se çka i është transmetuar nga pjesëmarrja në panairet turistike dhe nga informimi qe mund të marrë përmes internetit ose te mikut, shokut etj, që e ka vizituar Shqipërinë. Pra e ritheksoj se kryesore është midis tjerash edhe përmirësimi i imazhit turistik të vendit në mënyrë që një turistë që viziton një rajon turistik të Shqipërisë të arrijë të qëndroj disa ditë që të njoh më mirë bukuritë natyrore

66 dhe historiko-kulturore të vendit duke mos perjashtuar edhe mikëpritjen dhe gastronominë trandicionale shqiptare. Ndërgjegjësimi i politikës kombëtare dhe rajonale për zhvillimin e turizmit përbën një nevojë urgjente dhe kërkon që roli i institucionit shtetëror/vendor, përgjegjës për zhvillimin e turizmit të forcohet përsa i përket hartimit të politikave dhe strategjive, ashtu dhe zbatimit të planeve të zhvillimit në nivel kombëtar dhe rajonal. Të gjithë institucionet e tjera, veprimtaria e të cilave ndërthuret me aktivitete të turizmit, duhet caktuar në legjislacion. Për një proçes efektiv të përfshirjes në çështje të politikës që ndikojnë në turizëm, është i nevojshëm një bashkëpunim dhe marrëdhënie të ngushta pune me të gjitha strukturat në nivel kombëtar, rajonal dhe lokal. Tashmë janë të njohura llogot e ndryshme te strategjive që e cilësojnë Shqipërinë si Sekretin më të fundit të Europës. Por pasi qellimi u relizua nga numri i vizitoreve që i tejkaloj parshikimet, qeveria Shqiptare kaloi në një slogan te ri: Shqipëria e juaja për t u zbuluar. Si objektiv kryesor qeveria vendosi të përqëndrohet në temën e bujarisë si një virtyt bazë historik dhe kulturor i popullit Shqiptar. Duhet theksuar se në zhvillimet global të turizmit dhe te krizës financiare që ka prekur çdo sektor te ekonomisë e ku turizmi është pjesë e sajë, politikat turistike duhet tu pershtaten situates aktuale që ka prekur jetën social-ekonomike te shoqërisë. Edhe pse një vend i vogël me dalje të gjërë në dy dete, Shqiperia edhe me tej do të vazhdoj të bazohet në turizmin e diellit dhe te rëres duke konkuruar me vendet e rajonit, si Malin e Zi, Kroacin etj. Mendoj se zhvillimi i turizmit të qëndrueshëm dhe ekoturizmit duhet të jetë në qendër te politikave turistike duke u kombinuar me turizmin alternativ qe është ne zhvillimet aktuale të kerkesave të lëvizjeve turistike europiane. Krahas tyre zhvillimi i turizmit kulturor, qytetar si në: Berat, Gjirokastër, Krujë etj, dhe të turizmit të kongreseve do të ndikojnë ne zgjatjen e sezonit turistik në Shqipëri. Në kuadër të politikave turistike shqiptare një vend të veçantë duhet të zëjë edhe turizmi dimëror duke e parë si mundësi të konkurimit me Malin e Zi, Maqedoninë etj, dhe të përmirësimit të situatës ekonomike në zonat veriore dhe verilindore të vendit. Krahasuar me Shqiperinë, Mali i Zi si pjesë përbërëse e ish-jugosllavisë deri në fillim te viteve 90të udhëhoqi një politikë turistike në përputhje me ofertë-kërkesën e potencialeve

67 turistike të vendit, duke u bazuar kryesisht në Strategjinë e Zhvillimit të Turizmit në RSFJ, e cila u bazua në turizmin masiv duke u orijentuar në çmime të ulëta. Kjo politikë ndikojë që bregdeti i Malit të Zi të përjetoj një zhvillim në aspektin turistik ku kulmin e vet e arriti në fund të viteve 80-të. Nësë në Shqipëri zhvillimi i turizmit deri në rënien e komunizmit u konceptua si një ideologji e huaj, në Mal të Zi turizmi u pa si mundësi për futjen e valutave të huaja, e cila ndikoj në rritjen e mirëqënies ekonomike, në hapjen e vendeve të reja të punës etj. Edhe në Mal të Zi, ashtu siç verejtëm edhe në Shqipëri politika turistike udhëhiqej nga shteti. Si turoperator kryesor turistik i formuar nga shteti ishte YUGOTOURS192 i cili u morën kryesisht me marketingun turistik, me formimin e çmimeve te paketave turistike, me marketingun dhe monopolin e transportit turistik ajror të kompanisë shtetërore (JAT) etj. Krahas YUGOTOURS-it rëndësi në lëvizjet turistike gjatë kësaj periudhe kishin edhe agjensitë turistike të cilat u krijuan në Mal të Zi siç ishte MONTENEGROTURIST me qendër në Budva193, të cilët kryesisht u muaren me: rezervimet, transportin dhe akomodimin e turistëve në hotele, kampe, pansione, llixha ose siç njihen ndryshe banjo termale etj. Ndryshe nga Shqipëria politika turistike e ndjekur nga Mali i Zi deri në vitet 90-të lejuan iniciativat private. Lejimi i iniciativave private në turizëm nga qeveria u bënë për dy arsye : a) Qeveria e ish-jugosllavisë deshironte futjen e valutave të huaja kryesisht të emigranteve që jetonin në Europën Përendimore më qëllim që ato të investojnë në vend, kryesisht në fushën e turizmit. b) Në këtë mënyrë do të bëhej e mundur rritja e kapacitetëve të vendosjes kryesisht në sektorin privat me qëllim përfitimin nga turizmi194. Futja e turoperatoreve të huaj kryesisht perëndimor ishte një tjetër përparësi krahasuar me Shqipërinë, e cila ndikoj në lindjen e fenomenit të konkurencës në tregun turistik vendas. Kjo u krijoj mundësi agjensive dhe turoperatorëve të huaj që Malin e Zi ta shohin si destinacion të mundeshem turistik ku oferta turistike e përqëndruar ne çmimet e lira ndikoj në zhvillimin e turizmit masiv Masterplan Strategija razvoja turizma Crne Gore do 2010, fq. 12 Po aty Masterplan Strategija razvoja turizma Crne Gore do 2020, fq. 6

68 Ajo çka vërehet si e përbashkët e politikave turistike të Shqipërisë dhe Malit të Zi deri në rënien e sistemeve politike në fillim të viteve 90-të është centralizimi i politikave turistike ndonëse në Shqipëri kjo ishte më e theksuar se në Mal të Zi. Si e përbashkët tjetër mund të themi se ishin turoperatoret turistikë si "Albturist" në Shqipëri dhe "Yugotours" në ish-jugosllavi dhe "Montenegroturist" Mal të Zi, të cilët u morën kryesisht më hartimin e politikave tuiristike, me ofertë-kërkesën, me prezantimin e potencialeve turistike etj. Shpërbërja e ish-jugosllavisë, luftërat që pasuan në Kroaci, Bosnje dhe së fundmi në Kosovë, sanksionet nga OKB-ja ndaj Jugosllavis (Serbi-Mali i Zi), midis tjerash ndikuan në humbjen e imazhit turistik të Malit të Zi në tregjet eminente turistike të Europës Përendimore. Këto vite mund të cilësohen si vite te stanjacionit turistik pasi u shoqëruan më mjaft probleme si: mungesë e investimeve në turizem nga shteti, amortizim të hoteleve, rënien e numrit të turistëve, probleme sociale si (largimi nga puna kryesisht në hotele) etj. Gjatë këtyre viteve politikat turistike u orijentuan kryesisht në tregun e Serbisë që Malin e Zi e shihnin si të vetmin mundësi për turizmin bregdetar. Kjo ndikoj edhe në ndryshimin e strukturës së turistëve që i trajtuam në kapitujt e mësipërm. Strategjitë e zhvillimit të turizmit në Mal të Zi siç i trajtuam më lart, u orijentuan në modelin e Majorkës si vend i ngjashem me Malin e Zi, por që për nga zhvillimi turistik, infrastrukturës, shërbimeve etj, është shumë me e oganizuar. Orjentimi drejt turizmit të klasit të lartë duke e anashkaluar turizmin e "fast foodeve" që quhej në Mal të Zi ose turizmin social ku turistët që vinin nga Kosova, Bosnja ose Serbia më vete sillnin edhe ushqimet për aq ditë sa ato do të qëndronin në bregdetin e Malit të Zi është cilësuar si pjesë e politikave turistike. Për këtë qeveria d.m.th. ministria përkatese nga viti 2009 ndaloi futjen e produkteve ushqimore (mishra, produkte qumshti) në vend195. Kjo forme e politikes që kishte si qëllim ti thote "stop turizmit social", nuk rezultoi e sukseshme pasi në mjaft zona turistike si p.sh. në Ulqin turizmi familjar përbën peshën kryesore pasi edhe kushtet e vendosjes janë të tilla që e favorizojnë këtë llojë turizmi. Gjithashtu strategjitë e turizmit u munduan të rikthejnë imazhin e Malit të Zi në panairet turistike ndërkombëtare. Stabiliteti politik në rajon pas vitit 2000 ndikoj dukshëm në ekonominë 195 Ministarstvo Turizma i Zivotne Sredine Crne Gore

69 turistike të Malit të Zi. Në sajë të politikave turistike Mali i Zi që nga viti 2000 dhe veçanarisht pas vitit 2006, ku dhe u shkëput nga Serbia e në vazhdim, ka njohur rritje të turizmit dhe të ardhurave nga ky sektor. Nga strategjitë e turizmit për Shqipërinë dhe Malin e Zi që i trajtuam më lart mund të konkludojmë se turizmi i qëndureshëm është në qendër të strategjive. Në paraqitjen grafike mund të shihet më qartë prioritetet e zhvillimit të turizmit në Mal të Zi, duke u bazuar te Strategjia e Turizmit deri në vitin Tabela e mëposhtme jep një pasqyrë të qartë se si planifikohet ndërtimi i kapacitetëve turistike në Mal të Zi deri në vitin 2020 më qëllim zhvillimin e turizmit. Tab.18: Parashikimi i ndërtimit të kapacitetëve turistike në Mal të Zi deri në vitin 2020 Zona Zona Nr. total N r. 5Yje(*** ** % Yje(*** Yje(*** Yje(**) * Zona % 2.25 % % % 53,88 Nr. total Zona i % % Yll(*) Shënim: të dhënat përfshijnë te gjitha kategoritë e hoteleve si dhe%objektet e tjera % 35% % % 1.80% *Shënim: të dhënat parshikojnë se mjaft hotele të kategorive të ulta deri në vitin 2020 duhet të transformohen në kategori të larta Burimi: Strategija razvoj turizma Crne Gore do 2020 Podgorica 2008 fq. 86 Nga kjo tabelë mund te verejmë se sipas Strategjisë së Zhvillimit te Turizmit në Mal të Zi deri në vitin 2020 e cila është ne fuqi zona bregdetare shihet si hapësira me

70 potencialet më të mëdha në të cilën do të ndërtohet edhe numri më i madh i shtretërve. Të gjitha këto ndërtime turistike sipas kësaj Strategjie do të realizohen përmes investimeve te ashtuquajtura greenfield. Kjo mënyrë e investimeve do të ndikoj: në përmiresimin e kapaciteteve të vendosjes, në rritjen dhe ndryshimin e strukturës së turistëve, në rritjen e nivelit të të ardhurave nga turizmi dhe sektorët qe lidhen me të etj. Ndërtimi i kapaciteteve të vendosjes dhe objekteve të tjera përcjellse do të kerkonin një angazhim të fuqisë punëtore, ku në këtë rast Mali i Zi sipas kësaj strategjie të zhvillimit te turizmit do të duhej te importonte fuqi punëtore nga regjioni e më gjërë. Por si rezultat i krizës financiare globale deri në realizimin e objektivave të kesaj Strategjie, pra deri ne vitin 2020 do të jetë e vështirë. Ajo çka është e rëndesishme të theksohet është fakti se sipas Planit Hapësinor të Malit te Zi deri ne vitin 2020 për ndërtimin e objekteve hoteliere në hapësiren bregdetare investitoreve u disponohet një siperfaqe toke prej ha dhe ku pjesa më e madhe është e përqëndruar në lokalitete mjaft atraktive196. Pjesa më e madhe e kësaj toke e cila është paraparë për ndërtime te hoteleve dikur ishte pronë e armates jugosllave ndërsa tani është pronë shtetërore197. Duke u bazuar në të dhënat e Strategjisë se zhvillimit te turizmit në Mal të Zi deri në vitin 2020 dhe në të dhënat e tabelës së mesiperme mund të ndërtojm edhe harten e zhvillimit te turizmit në Mal të Zi Për më tepër shih: Strategija razvoja turizma Crne Gore do Podogorica 2008 Prostorni Plan Crne Gore do 2020

71 Harta 6: Mundesit e zhvillimit të turizmit në Mal të Zi deri në vitin 2020

72 Harta 7: Parashikimi i ndërtimit te kapacitetëve turistike në Mal të Zi deri në vitin 2020

73 6.4. Ofertë-kërkesa si pjesë integrale e politikave turistike, rasti i studimit në zonën bregdetare të Malit të Zi Ofertë-kërkesa në Malin e Zi paraqitet e ndryshme në rajone të ndryshme. Në studimin që kemi zhvilluar në qershor të vitit 2009 në zonën bregdetare të Malit të Zi në kuader të projektit DAAD vërejtëm se në : Zonën e Budvës ofertë kërkesa, është më tepër në formën e një turizmi të klasit mesatar, ku mbizotërojnë krahas akomodimëve familjare edhe hotele të klasit mesatar. Në zonën e Kotorrit ofertë kërkesa, ndryshe nga Budva. është e një klasi më të lartë, e ndikuar kjo nga oferta e turizmit kulturor e cila dominohet kryesisht nga turistët e ardhur nga vendet e Europës Perëndimore, të cilët janë në gjëndje të përballojnë edhe shpenzime të larta. Krahasuar me dy zonat e para, Ulqini si qyteti më jugor i bregdetit malazes, rezulton se ofertë kërkesa mbizotërohet kryesisht nga turizmi familjar, veçanarisht atij kosovar që mund të krahasohet me ofertën turistike të Velipojës, si zona më e afërt turistike. Foto.18. Pamje e objekteve private në qytetin e Ulqinit Studimi gjithashtu u përqendrua edhe në nivelin e çmimeve, ku u rezultua se rajonet turistike të bregdetit malazez karakterizohen nga ndryshime të mëdha të çmimeve turistike. Në përgjithësi Mali i Zi dallohet për çmime relativisht me të larta krahasuar

74 me vëndet fqinje si: Kroacia, Shqipëria, Maqedonia, apo edhe më zona të veçanta të Greqisë ose të Turqisë etj. Niveli i lartë i çmimeve në të shumtën e rasteve nuk korespondon me ofertën turistike që ofrojnë qytetet turistike të këtij vendi ku vërejtjet më të medha ishin në nivelin e infrasturkturës dhe shqetësimi më i madh nga grupet e turistëve që u intervistuan rreth (75-80 %) e tyre ishin të pakënaqur nga standartet e rrugëve që ka Mali i Zi. Në këtë pikë u paraqit si problem buroktratizimi dhe ngadalësimi në projektet infarstrukturore, të cilat janë nisur prej vitesh dhe nuk përfundohen në afatin e caktuar. Kjo ndikon në psiqikën e turistëve dhe në imazhin e vendit, deklarojnë mjaft punonjës të turizmit (kryesisht menaxherë, pronarë hotelesh, restorantesh, shtëpiave private etj). Në bashkëbisedimet e tyre ato shprehen të shqetësuar se në të shumtën e rasteve punimet kryesisht në rrugë behën në prag të sezonit turistik. Kjo ndikon në rëndimin e trafikut, në zhurmat që krijohen, në pluhurin etj, të cilët i shqetësojnë turistët dhe në disa raste ndikojnë edhe në largimin e tyre për në destinacione të tjera. Niveli i ndryshëm i çmimeve në bregdetin e Malit të Zi, përveç tjerash, është i ndikuar edhe nga niveli i turistëve që frekuentojnë vendin. Kështu, sipas studimit në rajonin e Kotorrit, i cili vizitohet nga një numër i madh turistësh të huaj, kryesisht nga Europa Perëndimore, çmimet janë më të larta jo vetëm në Mal të Zi por mund të cilësohen si më të lartat në rajonin e Ballkanit. Prandaj shumë turistë që vijnë në Kotorr janë turistë ditorë. Anketimi tregoj se çmimi i një dhome dyshe në hotele të klasit mesatar me (3 yje) për një natë është nga , ndërsa në akomodimet familjare varion nga nata. Në qytetin e Budvës, si rezultat i turistëve të ardhur që janë kryesisht nga rajoni i Ballkanit, si dhe vendet e tjera të Europës, por që kanë të ardhura më të pakta janë të tërhequr kryesisht nga jeta e natës dhe aktivitetet e ndryshme që zhvillohen aty. Këtu çmimet janë më të ulëta se në Kotorr. P.sh. hotelet e klasit mesatar në Budvë variojnë nga 60-80, ndërsa në akomodimet private (apartamente) çmimet variojnë nga deri në 50 nata. Më ndryshe paraqitet situata e ofertës së çmimeve në qytetin e Ulqinit i cili vizitohet kryesisht nga turistë të ardhur nga Kosova, Maqedonia, Bosnja, Serbia, Shqipëria etj, që kanë një standard mesatarë deri të ulët. Anketimet e zhvilluara

75 treguan se çmimet e akomodimit në sektorin familjar variojnë nga 5-10 nata për person. Ndërsa në hotelet e klasit mesatar çmimet ketu sillen nga nata për dhoma dyshe, kurse në hotelet me katër yje çmimet variojnë rreth 60 nata. Një problem që u vërejtë gjatë intervistave në Ulqin ishte privatizimi jo efektiv i hoteleve ku si rezultat mbetja e tyre në kushte jo të mira dhe me çmimet e ulëta bëjnë që akomodimi në sektorin privat të jetë më i kërkuar se hotelet. Kjo ka ndikuar edhe në formimin e çmimeve turistike në Ulqin. Po sipas intervistave të zhvilluara në lidhje me pyetjen se: Përse Ulqini vazhdon të ketë çmime të ulëta krahasuar më Budvën ose Kotorrin? Rezultojë se çmimet e ulta në (Ulqin) janë sepse kjo është një mënyrë e sigurtë për të mbajtur tregun turistik, që mbi 80% vjen nga Kosova, pasi turistët e ardhur nga vendet e zhvilluara këtu është ende i vogël. Gjithashtu anketuesit ishin të mendimit se politikat turistike të Malit të Zi më së tepërmi stimulojnë Budvën, Kotorrin, Tivatin etj, se Ulqinin, ndonëse këtu ndodhen potencialet më të mëdha natyrore për zhvillimin e turizmit, sidomos turizmin e diellit dhe rërës. Po sipas studimit u konkludua se për shkak të çmimeve relativisht të larta krahasuar me çmimet e vendeve fqinje si Shqipëria etj., kërkesa turistike në periudhën ka pësuar ulje dhe kjo ulje e kërkesës turistike do të vazhdoj edhe në vitet në vazhdim. Sipas intervistave rezulton se një numër i konsiderueshëm turistësh, sidomos ato nga vendet e zhvilluara, nuk preferojnë të kthehen më në Mal të Zi për faktin se shërbimet turistike nuk i përgjigjen një çmimi kaq të lartë. Një numër i turistëve që nuk kthehen në Mal të Zi preferojnë ti kalojnë pushimet në vendet e tjera të rajonit si p.sh. Kroaci, Greqi, Turqi etj., ku oferta turistike dhe shërbimet i korespondojnë edhe çmimeve, të cilat parqiten relativisht në relacion më njëra tjetrën. Mali i Zi si destinacion turistik në varësi të ofertës dhe kërkesës turistike si dhe të nivelit të çmimeve, tërheq grupe të ndryshme turistësh nga vende të ndryshme, kryesisht nga Europa, rajoni i Ballkanit dhe Mesdheut. Sipas studimit dhe anketimeve të bëra në terren rezultoj se : Rajoni i Kotorit tërheq kryesisht grupe turistësh jo familjare, por biznesmen që vijnë për takime, konferenca, grupe turistësh që vizitojnë qytetin e vjetër brenda ditës me autobus ose me jahte etj., pasi edhe niveli i çmimeve siç e

76 pamë këtu është më i lart. Turistët familjar që i kalojnë pushimet në rajonin turistik të Kotorrit kryesisht qëndrojnë në Tivat dhe në qendrat turistike përreth qytetit të Kotorrit si Perast, Risan etj. Një e veçantë tjetër që u vërejt gjatë anketimeve rezultoj se pjesa më e madhe e turistëve rreth (70%) që preferojnë Kotorrin janë kryesisht ekskursionist ose turistë ditor (biznes, vizita etj.), por rrallë janë turistë familjarë. Kjo sipas intervistave ndodh për shkakë se qytetit të Kotorrit i mungojnë plazhet si në Budva ose Ulqin si dhe parqet e lojrave etj. Përgjithësisht rajonin e Kotorrit e preferojnë turistë nga vende të tilla si: Rusia, Çekia, Italia, Mbretëria e Bashkuar, Franca, Gjermania, Lindja e Largët etj. Vitet e fundit sipas anketimeve rezultoj se vërehet një rritje e numrit të turistëve të ardhur nga Shqipëria. Kjo përbën një risi për tregun turistik të këtij rajoni. Për shkak të çmimeve relativisht më të lira se rajoni turistik i Kotorrit dhe ekzistencës të një numri më të madh të akomodimeve private, rajoni i Budvas më së shumti tërheq grupe turistike familjare dhe grupe të rinjsh të tërhequr nga jeta e natës dhe aktiviteteve të ndryshme. Gjithashtu u vërejt se turizmi i konferencave është pjesë e turizmit të rajonit të Budvës, i cili realizohet nga një numër hotelesh që i plotësojnë kushtet për zhvillimin e këtij lloj turizmi si p.sh. hoteli Splendid, Mediteran, Maestral, Quin of Montenegro, Iberostar etj. Po sipas anketimeve turistët që preferojnë këtë rajon turistik më së shumti vijnë nga: Serbia, Rusia, Ukraina, Çekia, Franca, Gjermania, Anglia, por edhe nga Shqipëria etj. Përsa iu përket turistëve rus shumë prej tyre kanë blerë shtëpi pushimi në Budva dhe pothuajse në të gjithë bregdetin e Malit të Zi. Sipas disa anketuesve punonjës të turizmit dhe të atyre që ofrojnë akomodime private rezultoj se ruset vetëm ofrojnë akomodim miqve të tyre (vetem bëjnë ndërrimin e çelësave të apartamenteve në aeroportin e Tivatit dhe Podgoricës, deklarohen shumica e anketueseve) dhe se akoma nuk mund të flitet për investime në sektorin e turizmit. E vërtetë është se personat privat dhe agjensitë imobilare gjatë vitit përfituan shuma të medha nga shitë-blerja e pronave (tokave dhe shtëpive) në të gjithë bregdetin e Malit të Zi. Ndikimet ruse në rajonin e Budvës vërehen edhe nga mbishkrimet në pllakatat e mëdha afër

77 rrugës, si dhe nga hapja e radios në gjuhën ruse dhe marketingu që bëhët po në këtë gjuhë. Foto.19. Tabelë me mbishkrim rus në bulevardin e Budvas (N. Avdiu prill, 2011) Krejt e kundërt paraqitet situata në rajonin e Ulqinit krahasuar më dy rajonet e para. Këtu turizmi kryesisht është i dominuar nga ai familjar gjë që u vërejt edhe nga anketimet e bëra në disa zona të qytetit si: në Plazh të Vogël, Plazh të Madh, në zonën e Shtojit etj. Në pytjen se: nga vijnë më së shumti turistët në qytetin e Ulqinit? Anketuesit u deklaruan se mbi 80% e turistëve që vijnë në Ulqin janë kryesisht nga Kosova, pjesa tjetër janë nga Bosnja, Shqipëria, Serbia, Maqedonia etj. Ndërsa numri i turistëve nga vendet e zhvilluara këtu ende është i ulët dhe nuk mund të krahasohet më Budvën ose Kotorrin, pasi si deklaruan edhe anketuesit (rreth 55 prej tyre), kjo ndikohet edhe nga politika e shtetit malazez ku prioritet më së tepërmi i jepet zhvillimit të turizmit në Budva dhe Kotorr dhe më pak në Ulqin. Në bisedimet e tyre shumë ulqinakë deklarojnë se Ulqini ka pasuri më të mëdha natyrore për zhvillimin e turizmit se Budva ose Kotorri. Ne deklarojnë ato kemi 12 km plazh të mrekullueshëm me një klimë shumë të mirë por mungojnë planet dhe politikat e mirëfillta turistike që duhet të ndjek qeveria e Malit te Zi. Gjithashtu ato shtojnë se deri ne fund të viteve 80-të Ulqini sidomos ishulli turistik Ada në në grykëderdhjen