ABSTRAKTI. Fjalët kyçe: mikrofinancë, bujqësi, kredi, kërkesa, oferta. - i -

Transcription

1

2 ABSTRAKTI Zhvillimi i mikrofinancës gjatë dekadave të fundit ka qënë i madh dhe në rritje. Mikrofinanca mund të përkufizohet si oferta e shërbimeve financiare të tilla si kursime, kredi dhe produkte të tjera financiare, në shuma të vogla për të varfërit në zonat rurale, gjysmë urban apo urbane, për t u mundësuar rritjen e nivelit të të ardhurave dhe përmirësimin e standardeve të jetesës. Aktualisht, pjesa më e madhe e aktivitetit mikrofinanciar është i fokusuar kundrejt kredisë. Qasja ndaj shërbimeve financiare sot njihet si një e drejtë njerëzore. Forcimi i ofertës dhe shtrirja e shërbimeve mikrofinaciare zë një vend të rëndësishëm në strategjitë financiare të vendeve në zhvillim. Vëmendje i është kushtuar sidomos financimit nëpërmjet mikrofinancës komuniteteve të margjinalizuara (grave, të varfërve etj). Financimi i zonave rurale në Shqipëri nuk ka marrë vëmendjen e duhur nga institucionet fianciare, duke e lënë shumicën e prodhuesve bujqësorë pa burime financimi. Rëndësia e shërbimeve të kredisë rurale mund të kuptohet më mirë duke shqyrtuar kontributin e këtij sektori ndaj zhvillimit ekonomik të vendit. Bujqësia përbën një pjesë të rëndësishme të jetës së familjeve rurale, të cilët përbëjnë rreth 50% të popullsisë. Në nivelin makro, bujqësia përbën rreth 20% të Prodhimit të Brendshëm Bruto dhe vijon të dominojë ekonominë shqiptare për nga numri i të punësuarve me 39.7% të totalit të të punësuarve. Ky punim trajton kufizimet që hasin fermerët në zonat rurale në qasjen ndaj kreditimit, faktorët që përcaktojnë kërkesën për kredi të fermerëve dhe faktorët që ndikojnë ofertën e institucioneve financiare jobankare kundrejt kredisë rurale. Ky studim përdor intervistat e drejtëpërdrejta me fermerët në zonën e Fierit dhe të Lushnjes për të hedhur dritë mbi aksesin dhe karakteristikat e kërkesës për kredi të kësaj popullate. Vlerësimet dhe analiza mbi kërkesën për kredi janë bazuar mbi modelet Probit, Tobit dhe modelin Multinomial logit. Ne kemi gjetur se tregu i kredive në zonat rurale është i nënfinancuar, kemi përcaktuar sa është potenciali i kërkesës dhe ofertës së kredisë në këto zona dhe së fundmi kemi përcaktuar boshllëkun midis kërkesës dhe ofertës. Fjalët kyçe: mikrofinancë, bujqësi, kredi, kërkesa, oferta. - i -

3 ABSTRACT The development of microfinance in recent decades has been significant and increasing. Microfinance can be defined as the offering of financial services such as savings, credit and other financial products in small amounts to the poor in rural, semi-urban or urban areas, to enable them to increase the level of income and improve living standards. Currently, the bulk of microfinance activity is focused on the loan. Access to financial services is now known as a human right. Strengthening the supply and expansion of micro finance services occupies an important place in the financial strategies of developing countries. Particular attention was paid to financing through microfinance marginalized communities (women, the poor, etc.). Rural Financing in Albania has not received much attention from financial institutions, leaving the majority of agricultural producers in rural areas without sources of funding. The importance of rural credit services can be better understood by examining the contribution of this sector to the economic development of the country. Agriculture is an important part of the life of rural households, who constitute about 50% of the population, at the macro level, agriculture accounts for about 20% of GDP and continues to dominate the Albanian economy for the number of employees, 39.7% of total employees. This paper addresses the limitations faced by farmers in rural areas to access the credit, the factors that determine the demand for loans of the farmers and factors affecting non-bank financial institutions offering rural credit. This study uses direct interviews with farmers in the rural areas of Fier and Lushnja to shed light on access and credit demand characteristics of this population. Estimates and analysis on demand for loans are based on Probit models, Tobit and multinomial logit model. We have found that the credit market in rural areas is underfunded, we determine what is the potential of credit supply and demand in these areas, and finally we set the gap between supply and demand. Keywords: microfinance, agriculture, credit, demand, supply. - ii -

4 FALENDERIME Me shumë kënaqësi do të doja të shprehja falenderimet e mia të sinqerta për të gjithë ata që më ndihmuan, konsultuan dhe më mbështetën moralisht gjatë realizimit të këtij punimi. Falenderimet më të përzemërta për këtë punim, i takojnë udhëheqësit tim Prof. Dr. Lavdosh Zaho, i cili me kontributin e tij shkencor dhe metodik më ka ndihmuar dhe nxitur gjatë gjithë periudhës së punës për realizimin e këtij punimi. Falenderime shkojnë për të gjithë kolegët e mi të departamentit të financës, të cilët direkt ose indirekt janë bërë pjesë e punës sime disavjeçare për realizimin e këtij punimi. Një falenderim i veҫantë i drejtohet dhe Prof. Asoc. Dr. Edlira Luҫi, e cila veҫanërisht më ka ndihmuar dhe orientuar në hapat e mi. Së fundmi, këtë punim ia dedikoj të afërmëve dhe familjes sime e cila më ka përkrahur gjatë gjithë këtij rrugëtimi plot mund e sakrifica. Prindërve të mi, Kristaq dhe Donika, Arbenit, Yllkës dhe atij që është pjesë e familjes sonë prej pak kohësh por që na ka bërë të zbulojmë ndjenjën e dashurisë pa kushte, nipit tim Damian....edhe një herë faleminderit! - iii -

5 PËRMBAJTJA ABSTRAKTI I FALENDERIME III PËRMBAJTA IV LISTA E SHKURTIMEVE IX LISTA E TABELAVE VI LISTA E GRAFIKËVE...VII LISTA E FIGURAVE VIII SHTOJCA...VIII KREU I: PËRCAKTIMI I PROBLEMIT DHE VENDOSJA E OBJEKTIVAVE TË PUNIMIT SHKENCOR Hyrje Përcaktimi i problemit Qëllimi i punimit Kontributi shkencor Objektivat e vendosura Organizimi i punimit Problemet e financimit të sektorit të bujqësisë Një vështrim mbi industrinë e mikrofinancës në rajonin e Europës Qëndrore dhe Lindore si dhe Azisë Qëndrore ( Rajoni ECA) Historiku i zhvillimit të mikrofinancës në Shqipëri Kuadri ligjor që rregullon sektorin mikrofinanciar Përmbledhje e tregut të shërbimeve financiare të ofruara në Shqipëri iv -

6 KREU II: MIKROFINANCA: NJË SHQYRTIM GJITHËPËRFSHIRËS I LITERARURËS EKZISTUESE Konceptet e përgjithshme dhe një historik i shkurtër i mikrofinancës Teoritë kryesore sipas gjashtë fushave kryesore Mbi mjaftueshmërinë financiare dhe qëndrueshmërinë e IMF-ve Produktet dhe shërbimet e institucioneve mikrofinanciare Praktikat më të mira në menaxhimin e institucioneve mikrofinanciare Përzgjedhja e klientit Ndikimi i institucioneve mikrofinanciare Diskutimet e sotme mbi IMF-të dhe rolin e tyre në zhvillim Marrëdhëniet e qëndrueshmërisë financiare me shërbimin ndaj të varfërve Mikrofinanca dhe roli i saj në zhvillimin e vendit KREU III: METODOLOGJIA E PUNIMIT SHKENCOR DHE ANALIZA E KËRKESËS PËR KREDI E FERMERËVE Kërkesa për financim e prodhuesve bujqësor Ekonomia rurale në Shqipëri dhe zhvillimet e fundit Problemet e hasura nga fermerët gjatë aplikimit për kredi Mbledhja e të dhënave dhe analiza Korniza teorike dhe analitike Analiza statistikore e pyetësorit Karakteristikat socio-ekonomike të ndërmarrjeve rurale të anketuara Karakteristikat e kredisë formale dhe informale Karakteristikat e kërkesës së ardhshme të kredive nga ndërmarrjet rurale Zgjedhja e variablave për hipotezat dhe Modelin logit e Probit v -

7 KREU IV: OFERTA E SHËRBIMEVE FINANCIARE TË SFJB-VE PËR NDËRMARRJET BUJQËSORE Konteksti makroekonomik në vend Sektori mikrofinanciar - Madhësia, struktura dhe tendencat e fundit Disa nga institucionet kryesore të mikrokredisë në Shqipëri Fondi BESA NOA Unioni shqiptar i kursim kreditit (Unioni SHKK) Institucione të tjera mikrokreditimi Faktorët që ndikojnë ofertën e institucioneve financiare jobankare Përcaktimi i hendekut mes kërkesës për kredi të fermerëve dhe ofertës së IMF-ve KREU V: PËRFUNDIME DHE REKOMANDIME Përfundime kryesore Mbi disa koncepte teorike Përfundime mbi kërkesën për kredi të fermerëve Përfundime mbi ofertën e kredive të institucioneve financiare jobankare Rekomandime për ofrimin e shërbimeve financiare dhe rritjen e ofertës së kredisë në zonat rurale BIBLIOGRAFIA 114 LISTA E TABELAVE : Tabela 1.3.1: Portofoli i kredive të IMF-ve në 2014, rajoni ECA Tabela 1.5.1: Pesha e segmenteve të sistemit financiar ndaj PBB-së në vite Tabela 1.5.2: Numri i subjekteve financiare sipas viteve Tabela : Fermat shtëpiake në Shqipëri Tabela: Numri i fermave Tabela: Niveli arsimor i fermerëve Tabela: Statusi ligjor i fermave rurale vi -

8 Tabela: Burimet fillestare të financimit të fermave rurale Tabela: Arkëtimet nga klientët Tabela: Klientët më të rëndësishëm Tabela: Vlera e xhiros vjetore Tabela: Marzhi fitimit Tabela: Përdorimi i shërbimeve bankare...66 Tabela: Mënyra e kursimit të fermerëve...67 Tabela: Perceptimi mbi kreditimin Tabela: Aplikimi për kredi...69 Tabela: Karakteristikat e kredisë formale Tabela: Norma e interesit të kredisë Tabela: Vlera e kredisë informale Tabela: Afati i maturimit i kredisë së kërkuar Tabela : Përdorimi i kredisë së ardhshme Tabela Institucionet financiare jobankare sipas natyrës së veprimtarisë Tabela Treguesit financiarë të aktivitetit të institucioneve financiare jobanka Tabela Treguesit e performancës në vite (Fondi Besa) Tabela Përbërja e portofolit të Unionit SHKK Tabela Treguesit e rrjetit SHKK Tabela Kredi të disbursuara në Tabela 4.4.1: Databaza e variablave të ofertës Tabela Rezultatet e testeve ekonometrike për modelin LISTA E GRAFIKËVE: Grafiku: Niveli arsimor i fermerëve Grafiku: Statusi ligjor i fermave rurale Grafiku: Burimet fillestare të financimit të fermave rurale Grafiku: Arkëtimet nga klientët Grafiku: Klientët më të rëndësishëm...63 Grafiku: Vlera e xhiros vjetore Grafiku: Marzhi fitimit...65 Grafiku: Mënyra e kursimit Grafiku: Perceptimi mbi kreditimin Grafiku: Karakteristikat e kredisë formale vii -

9 Grafiku: Norma e interesit të kredisë Grafiku: Vlera e kredisë informale Grafiku: Afati i maturimit i kredisë së kërkuar Grafiku: Përdorimi i kredisë së ardhshme Grafiku 4.2.1: Portofoli i kredisë së FSJB-ve në vite...85 Grafiku 4.4.1: Stabiliteti i koefiçentëve të modelit të ri...99 Grafiku4.4.2: Analiza dinamike e modelit të ofertës Grafiku Qëndrueshmëria e koefiçentëve të modelit të dytë SHTOJCA Shtojca 1: Matrica e korrelacioneve midis variablave Shtojca 2: Forma funksionale Shtojca 3:Autokorrelacioni i modelit fillestar të ofertës Shtojca 4: Multikolineariteti i modelit fillestar të ofertës Shtojca 5: Korrelacioni i modelit fillestar të ofertës Shtojca 6: Heteroskedasticiteti i modelit fillestar të ofertës Shtojca 7: Shpërndarja normale e mbetjeve për modelin pa X Shtojca 8: Modeli VAR Shtojca 9: Multikolineariteti modeli Shtojca 10: Heteroskedasticiteti modeli Shtojca 11: Autokorrelacioni modeli Shtojca 12: Shpërndarja normale e mbetjeve modeli Shtojca 13: Pyetësori mbi vlerësimin e kërkesës për mikrokredi në zonat rurare FIGURA Figura Shpërndarja e klientëve sipas zonave Figura Mënyra funksionimit të SHKK-ve viii -

10 LISTA E SHKURTIMEVE: AMA AZHBR BB BE BERZH BSH BTA CGAP EQL FMN FSHZH IFAD IMF INSTAT OJF PBB SFJB Shoqata Mikrofinanciare Shqiptare Agjencia për Zhvillim Bujqësor dhe Rural Banka Botërore Bashkimi Europian Banka Europiane për Rindërtim dhe Zhvillim Banka e Shqipërisë Banka Tregtare Agrare The Consultative Group to Assist the Poor Europa Qëndrore dhe Lindore Fondi Monetar Ndërkombëtar Fondi Shqiptar i Zhvillimit Fondi Ndërkombëtar për Zhvillimin Bujqësor Institucione Mikro-Financiare Instituti i Statistikave të Republikës së Shqipërisë Organizatat jo fitimprurëse Prodhimi i Brendshëm Bruto Subjekte Financiare Jo Banka - ix -

11 KREU I PËRCAKTIMI I PROBLEMIT DHE VENDOSJA E OBJEKTIVAVE TË PUNIMIT SHKENCOR 1. 1 Hyrje Faktorët që kontribuojnë në varfërinë e individëve janë të shumtë dhe një nga manifestimet e saj më të dukshme është niveli i pamjaftueshëm i të ardhurave familjare. Për këtë arsye, rritja e aksesit të familjeve të varfëra në mikrofinancë është një dukuri aktive në të gjithë botën. Mikrofinanca ka evoluar gjatë dhjetëvjeçarit të fundit duke ofruar një gamë të gjerë shërbimesh dhe mundësi të mëdha për zgjerim. Shumë studime kanë treguar se ofrimi i shërbimeve efikase mikrofinanciare është i rëndësishëm për një sërë arsyesh. Aksesi i përmirësuar në shërbimet mikrofinanciare u mundëson të varfërve të jenë më të qetë për konsumin e tyre, të menaxhojnë më mirë rreziqet, të zhvillojnë dhe rrisin përmasat e mikrondërmarrjeve, të rrisin kapacitetin e të ardhurave dhe të gëzojnë një cilësi të përmirësuar të jetës. Shërbimet mikrofinanciare kanë ndikim të rëndësishëm dhe pozitiv në thellësinë (ashpërsinë) e varfërisë dhe të variablave të veçantë shoqërorë dhe ekonomikë si shkollimi i fëmijëve, fuqizimi i rolit të grave etj. Sot, studimet mbi teorinë mikrofinanciare janë të ndryshme. Shumë studiues ngrenë argumentin se institucionet mikrofinanciare për të përmbushur objektivin shoqëror dhe ekonomik duhet të ndjekin parimet e bankingut të mirë në mënyrë që të jenë të afta të lehtësojnë varfërinë nëpërmjet shërbimeve financiare kësaj shtrese të përjashtuar nga pjesa tjetër e sistemit financiar. Pra nga njëra anë sistemi mikrofinanciar u shërben të varfërve duke i ndihmuar ata të dalin nga varfëria dhe nga ana tjetër, institucionet e mikrofinancës (IMF) duhet të kenë përfitime ekonomike. Në këtë situatë të favorshme do të ishte e mjaftueshme që institucionet mikrofinanciare të - 1 -

12 ndiqnin parimet e bankingut të mirë dhe mekanizmi mikrofinanciar do të bënte punën e tij. Nëse ky supozim do të ishte gjithmonë i vërtet atëherë zbutja e varfërisë do të kishte efekt të menjëhershëm. Megjithatë, panorama e institucioneve mikrofinanciare është shumë më e ndërlikuar. Ato mbështeten në shumë supozime empirike dhe marrëdhënie që nuk mund të verifikohen gjithmonë në realitet, ose nuk mund të përgjithësohen për çdo situatë. Sipas standardit ndërkombëtarë të klasifikimit të varfërisë nga Banka Botërore (BB), cilësohen si individë në varfëri ekstreme ata qe jetojnë me më pak se 1.9 dollarë në ditë. Sipas shifrave të vitit 2008, në Shqipëri jetonin vetëm 10 mijë e 900 persona nën këtë nivel të ardhurash, por në fund të vitit 2012, pas katër vitesh me rritje të dobët ekonomike, numri i personave në skamje të skajshme kërceu në vetë duke zënë 1.06 përqind të popullsisë së përgjithshme. Ndonëse në pamje të parë shifra 1,06 duket e ulët, ajo fsheh një tjetër kërcënim. Të dhënat tregojnë se një pjesë e madhe e individëve në Shqipëri i kanë të ardhurat fare pak mbi kuotën 1.9 dollarë në ditë, çka i bën ata gjithmonë të rrezikuar për të rënë nën nivelin e varfërisë së skajshme. Sipas Bankës Botërore, Shqipëria mbetet vendi më i kërcenuar nga skamja ekstreme ndër ekonomitë e ngjashme në rajon, pasi një pjesë shumë e madhe e familjeve i kanë të ardhurat shumë më të ulëta sesa ato të vendeve të tjera. Më konkretisht, sipas shifrave të BB, aktualisht në Shqipëri 32.1 përqind e popullsisë jeton me më pak se 5 dollarë në ditë. Në vendet e tjera fqinje, popullsia që jeton me më pak se 5 dollarë në ditë shkon nga 2 përqind në Bosnjë deri në përqind në Maqedoni. Te dhënat e BB-së konfirmojnë edhe një herë se pas vitit 2008 progresi i Shqipërisë kundër skamjes ka ngecur e madje disa tregues janë përkeqësuar. Aktualisht debatohet se niveli i varfërise mund të jetë rritur edhe pas vitit 2012 për shkak të ngadalësimit të mëtejshëm të ekonomisë në vitin 2013 por edhe të masave shtrënguese të ndërmarra më vonë, jo vetem në rrafshin fiskal, por edhe në tregun energjetik. Bujqësia është shtylla kurrizore e vendeve në zhvillim dhe ka potencial të madh në mbështetjen e zhvillimit, rritjes ekonomike dhe zvogëlimin e varfërisë (Zeller, 2003). Pavarësisht këtij kontributi kryesor në vendet në zhvillim, bujqësia mbetet ende një sektor i pazhvilluar dhe njerëzit që jetojnë në zonat rurale janë në përgjithësi të varfër. Për këtë arsye zhvillimi bujqësor kërkon mbështetje më të madhe për mikro-ndërmarrjet (Zeller, 2003)

13 Krahasuar me sektorët e tjerë të ekonomisë, sektori bujqësor në Shqipëri përbën prioritet dhe fokusi kryesor i ditëve të sotme është rritja e prodhimit bujqësor dhe e agropërpunimit si një alternativë më e qëndrueshme dhe afatgjat në zhvillimin e vendit. Kjo ka bërë që sistemi bankar të shohë seriozisht mundësinë e rritjes së portofolit të huadhënies për bujqësinë. Në Shqipëri, sektori bujqësor përbën sektorin më pak të kredituar krahasuar me sektorët e tjerë, duke përfituar rreth 2 % 1 të të gjithë portofolit të huave të dhëna ekonomisë shqiptare. Vetë tipologjia e produktit përfundimar të këtij sektori, ndikon në nevojën e sipërmarrësve për investime në teknologjitë e përmirësimit të proçesit të prodhimit, vaditjes, dhe pajisjeve efiçente në rritjen e kapaciteteve përpunuese dhe grumbulluese të prodhimit. Pikërisht për këto arsye sektori bujqësor është një sektor me sfida dhe problematika të shumta. Institucionet mikrofinanciare që ofrojnë shërbime financiare për sektorin bujqësor në Shqipëri janë: Unioni Shqiptar i Kursim Kreditit, Fondi BESA, NOA etj. Shumë banka të nivelit të dytë, gjithashtu, po nxisin dhe konkurojnë me njera-tjetrën për shërbimin e mikrofinancimit/ kreditimit të sektorit bujqësor Përcaktimi i problemit Shqipëria ka krijuar një përvojë me dhënien e granteve bujqësore për të nxitur konkurueshmërinë e fermave mbi bazën e investimeve në modernizimin e teknologjive dhe zbatimin e metodave mjedisore. Fondet financiare për grantet bujqësore janë shtuar në pesë- gjashtë vitet e fundit. Hapa pozitivë janë ndërmarrë edhe për krijimin e strukturave administrative menaxhuese sipas kërkesave europiane (ngritja e AZHBR 2 me më shumë se 100 persona), që është mbështetur edhe me ndihma teknike dhe financiare nga Komisioni Europian dhe nga donatorë të ndryshëm. Por çfarë e vështirëson efektivitetin e skemave mbështetëse?! Së pari, në program janë shumë skema mbështetëse (21 të tilla ishin për vitit 2015) duke vështirësuar menaxhimin ndërkohë që fondi financiar në dispozicion është i vogël. Së dyti, ndërrimi i shpeshtë i skemave mbështetëse. Dy vitet e fundit, grantet janë fokusuar në mbështetjen e qendrave të grumbullimit të prodhimeve bujqësore (skemat e marketingut 1 - Banka e Shqipërisë 2 - Agjencia për Zhvillim Bujqësor dhe Rural - 3 -

14 të prodhimit) dhe mbështetjen e fermave intensive e industrive ushqimore, ndërsa qeveria paraardhëse kishte prioritet mbjelljen e vreshtave, ullinjve dhe arrorëve. Së treti, filozofia e mbështetjes: qeveria është pozicionuar qartë në orientimin e politikave bujqësore bazuar te strukturat e tregut në investimet e agrobiznesit: rritjen e kapaciteteve dhe e standardeve të pikave të grumbullimit, rritjen e kapacitetit teknologjik dhe e standardeve të agropërpunimit, me argumentin që kjo politikë do të mundësojë orientimin e fermerëve drejt tregut. Megjithatë, përfitues të skemave mbështetëse janë një numër shumë i kufizuar fermerësh (jo më shume së 10 mijë ferma që janë rreth 3 4% e numrit të përgjithshëm). Një orientim tjetër në Shqipëri ka qenë përpjekja për të siguruar nga donatorë të ndryshëm fonde për kredi dhe garanci bankare për bankat tregtare që shtojnë financimin tek agrobiznesi. Por me gjithë përpjekjet e bëra, kreditimi i bujqësisë dhe agrobiznesit nga bankat mbetet shumë i ulët, ndërkohë që investimet e huaja në fushën e industrisë ushqimore dhe bujqësi janë të papërfillshme. Po të shohim filozofinë e ndjekur nga vendet Europiane për financimin e bujqësisë me skema mbështetëse vërejmë se politikat bujqësore kanë pësuar ndryshime rrënjësore dhe fermerët europianë marrin mbështetje financiare vjetore për njësi sipërfaqe të kultivuar dhe jo për politika tregtare. Natyrisht ka edhe mjaft programe të tjera investimi, për ndikimin mjedisor, për zhvillimin rural etj. Përsa i përket veprimtarisë së institucioneve mikrofinanciare në vendet në zhvillim, priret të jenë rreth zonave urbane dhe gjysëmurbane, dhe shumë shumë rrallë për sektorët rurale. Kjo mungesë e fokusit në zonat rurale nuk është befasuese duke pasur parasysh rreziqet që lidhen me rreziqet rurale dhe financiare në bujqësi. Në kushtet e financave rurale, dhënia e kredive të vogla në zonat me popullsi të shpërndarë dhe infrastrukturë të dobët është humbje e kohës, e kushtueshme, dhe shpesh jo fitimprurëse. Më konkretisht, përtej joefikasitetit të mikrofinancës në zonat rurale, sfidat e financimit të bujqësisë përfshijnë: Karakterin stinor të kërkesës për likuiditete për shkak të kulturave bujqësore; - 4 -

15 Mbrojtjen kundër rreziqeve bashkëshoqëruese të prodhimeve bujqësore: fatkeqësitë natyrore, rënien e përgjithshme të çmimeve të tregut, rendimentet e ulëta, ndryshimet e papritura të motit etj; Shmangien e rrezikut të rritjes së kredive me probleme në zonat që mbështeten në një apo dy kultura; Përshtatjen e modeleve ekzistuese të institucioneve mikrofinanciare për të përmbushur nevojat e specializuara të financimit bujqësor; Domosdoshmërinë e financimit të fermerëve të vegjël të cilët mund të kenë mungesë kolaterali për të siguruar një kredi bujqësore. Studimet e kryera gjatë viteve të fundit arritën në konkluzionin se pikërisht problematikat që listuam më lart krijohen sepse nuk merret parasysh niveli i kontributit real ekonomik dhe shoqëror i sektorit privat në zonat rurale dhe se, përgjigja e ofertës me produkte mikrofinanciare nga institucionet bankare, të sigurimeve dhe të insitucioneve mikrofinanciare nuk merr parasysh potencialin më me peshë të sipërmarrjes kundrejt pranisë dhe shfrytëzimit të oportuniteteve dhe burimeve të disponueshme në këto zona. Për sa i përket Shqipërisë, financimi i zonave bujqësore me skema financiare mbështetëse në nxitje të investimeve nga institucionet financiare paraqet një problematikë aktuale ende të pazgjidhur Qëllimi i punimit Qëllimi i këtij punimi është të kryejë një analizë të hollësishme të kërkesës dhe ofertës së kredisë dhe të shërbimeve financiare në zonat rurale të Shqipërisë si dhe të ndikimit të institucioneve financiare jobankare në këto zona. Baza e kësaj analize është një studim në thellësi i kërkesës dhe ofertës për kredi në zonat rurale në zonën e Fierit dhe Lushnjes. Sondazhi i kërkesës i kryer në periudhën janar-shkurt të vitit 2016 përbëhet nga intervista të drejtëpërdrejta duke përdorur një pyetësor të strukturuar me një mostër prej 248 ekonomish rurale të vendosura në disa fshatra të ndryshme të këtyre zonave

16 Objektivi kryesor i këtij studimi është vlerësimi i kërkesës dhe i nevojave financiare të prodhuesve bujqësorë të vegjël në zonën e Lushnjës dhe të Fierit dhe krahasimi i saj me shërbimin aktual të ofruar në treg me synimin për të identifikuar ndonjë boshllëk të mundshëm. Për këtë, studimi synon: 1. Të jap një pasqyrë të karakterit shoqëror dhe ekonomik të prodhuesve bujqësorë; 2. Të analizojë modelet aktuale dhe burimet e financimeve si dhe aksesin e shërbimeve financiare të këtyre ndërmarrjeve duke evidentuar problemet që ndesh sektori bujqësor në proçesin e financimit; 3. Të vlerësojë nevojat financiare të ndërmarrjeve bujqësore dhe potencialin e tyre për përfitimin e shërbimeve financiare; 4. Të vlerësojë nivelin e qasjes së institucioneve financiare në zonat rurale dhe produktet që ato ofrojnë; 5. Të abstragojë mbi përfundimet dhe implikimet për forcimin e ndërmjetësve financiarë Kontributi shkencor Punimet e këtij lloji janë relativisht të pakta, për shkak se të menduarit për politika zhvillimore që lehtësojnë problemet e varfërisë dhe që nxisin financimin e zonave rurale nuk janë ende në fokusin e aktorëve të kësaj fushe. Për këtë arsye, një punim i tillë do të pasuronte literaturën aktuale modeste dhe do të nxirrte në pah faktorët që ndikojnë posaçërisht në kreditimin e fermerëve. Nga ana tjetër punimi synon të bëjë të njohur faktorët që ndikojnë ofertën e institucioneve mikrofinanciare kundrejt ndërmarrjeve bujqësore. Së dyti, duke qenë se punimi diskuton faktorët që ndikojnë kërkesën dhe ofertën e financimit të fermerëve të vegjël, i jep mundësinë institucioneve mikrofinanciare, politikbërësve dhe agjensive që veprojnë në zonat rurale, të njohin konkretisht nevojën dhe veçoritë e financimit të zonave rurale

17 Së treti, si punim autentik, i zhvilluar në nivel mikro pothuaj nga e para, ky punim shtron pyetje dhe mbështet drejtime të tjera studimi që mund t i vlejnë grupeve të tjera të interesit, si psh: Shoqatave të fermerëve për të njohur veçorinë e ofertës së institucioneve financiare; Institucioneve financiare për të kuptuar faktorët social, ekonomik dhe kulturor që ndikojnë kërkesën për kredi të fermerëve; Politikbërësve për të ndërtuar politika zhvillimore efikase në ndihmë të sektorit të bujqësisë etj Objektivat e vendosura Nisur nga tendenca për t a promovuar mikrofinancën si gjithnjë e më sociale, shumë IMF në Shqipëri kanë filluar të synojnë ato grupe konsumatorësh që kanë mundësi më të pakëta për të përfituar shërbime nga institucionet formale bankare, si psh, femrat kliente të IMF-ve numri i të cilave gjatë viteve të fundit është rritur. Studimi do të hulumtojë vlefshmërinë e këtyre tezave: ü Modeli i zhvillimi ekonomik i këtyre viteve ka shtuar në mënyrë të ndjeshme diferencimin ekonomik e shoqëror të rajoneve të vendit veçanërisht, diferencimin ndërmjet zonave rurale dhe atyre urbane; ü Kreditimi i ndëmarrjeve në zonat bujqësore mbetet akoma në nivele të pakënaqshme duke mosgarantuar një zhvillim ekonomik e shoqëror të balancuar dhe të qëndrueshëm për vendin; ü Oferta e institucioneve financiare jobankare nuk i përgjigjet në kohë dhe me produkte të posaçme ose të diferencuara fermerëve të zonave bujqësore; ü Impakti i institucioneve mikrofinanciare në sektorin e bujqësisë është ende në nivele modeste; ü Potenciali i kërkesës së fermerëve në zonat rurale është më i lartë se oferta e institucioneve financiare në këto zona

18 Objektivi kryesor i këtij punimi është të vlerësojë kërkesën dhe nevojat financiare të prodhuesve bujqësor të vegjël në zonën e Lushnjes dhe të Fierit dhe ta krahasojë me shërbimin e ofertës aktuale në treg. Si objektiv dytësor, do të përcaktojmë faktorët e posaçëm që ndikojnë kërkesën e prodhuesve bujqësor dhe ofertën e institucioneve mikrofinanciare jobankare Organizimi i punimit Ky punim organizohet në pesë krerë: Kreu i parë, sqaron problematikën nga merr nismën ky punim, objektivat e vendosura dhe rezultatet e pritura. Në fund të tij bëhet edhe një panoramë e gjendjes aktuale për vendin tonë duke shërbyer si parantezë e punëve të zhvilluara në krerët në vazhdim. Së pari, japim një panoramë të zhvillimeve që ka kaluar Shqipëria në sektorin e bujqësisë, së dyti japim situatën aktule të financimit të sektorit bujqësor me anë të skemave mbështetëse të programeve qeveritare, së treti paraqesim situatën e institucioneve mikrofinanciare në rajonin e Europës Qëndrore dhe Lindore (EQL) dhe së fundmi diskutojmë informacionet e përmbledhura nga raportet e Bankës së Shqipërisë për institucionet financiare jobankare, zhvillimet më të rëndësishme dhe një përmbledhje të treguesve makroekonomik në Shqipëri. Kreu i dytë merret me rishikimin e literaturës dhe me një përmbledhje të dokumentave dhe raporteve që vlerësohen të rëndësishëm për zhvillimin e këtij punimi. Fillimisht paraqiten arritjet e studimeve të deritanishme, nga autorë të huaj, metodologjia e përdorur dhe drejtimet që shfaqin interes studimor në këtë fushë. Kreu i tretë, përfshin metodologjinë e përdorur për arritjen e objektivave dhe vërtetimin e hipotezave nga ana e kërkesës për kredi të fermerëve. Në këtë kapitull do të diskutohet hollësisht strategjia e përcaktuar, supozimet e vendosura, teknikat e përdorura si dhe burimi dhe metodat e përpunimit të informacionit. Çdo hap teknik do të jetë i sqaruar imtësisht dhe rezultatet e përpunuara do të përmblidhen në aneksin shpjegues të punimit. Kreu i katërt, paraqet ofertën e institucioneve mikrofinanciare dhe metodologjinë e ndjekur për vërtetimin e hipotezave mbi faktorët që e ndikojnë këtë ofertë. Në fund të këtij kapitulli është - 8 -

19 përcaktuar dhe hendeku midis kërkesës për kredi të fermerëve dhe ofertës së institucioneve mikrofinanciare. Kreu i pestë, bën një përmbledhje të përfundimeve të arritura nga studimi bashkë me rekomandimet për përmirësimin e mangësive të evidentuara. 1.2 Problemet e financimit të sektorit të Bujqësisë Vitet e para të periudhës së tranzicionit ishin të vështira për ekonominë në përgjithësi. Veçanërisht bujqësia përjetoi një krizë të rëndë shkaqet e së cilës lidhen me një sërë faktorësh, disa prej të cilëve lidhen dhe me periudhën e regjimit komunist: 1. Zhveshja tërësisht nga prona private e bujqëve, nëpërmjet shpronësimit të tyre. Kjo solli varfërimin e tyre, mungesën e produkteve ushqimore bazë dhe nivelet më të ulëta të të ardhurave për frymë në Europë. 2. Heqja e së drejtës së lëvizjes së lirë të popullsisë solli grumbullimin e detyruar të mbi 65 për qind të popullsisë në fshat. 3. Progresi teknologjik i planifikuar, që rriti në nivele të larta fuqinë aktive bujqësore, e cila e shoqëruar me mungesën e kualifikimit solli një deprofesionalizim masiv të bujqërve dhe dobësimin e sektorëve të tjerë të ekonomisë. Pamjaftueshmëria e furnizimit me lëndë të para, prania e makinerive bujqësore joefiçente dhe te vjetëruara sollën ngadalësimin dhe rënien e vazhdueshmë të ritmeve të rritjes së prodhimit, rritjen e shpenzimeve dhe rënien e efektivitetit ekonomik të bujqësisë. Situata e rëndë e krijuar edhe nga pamundësia e shtetit për t a kompensuar si dhe niveli shumë i ulët i të ardhurave në fshat, përshpejtuan kolapsin e përgjithshëm të bujqësisë. Në këtë mënyrë shteti ndërmori një sërë masash dhe reformash që shënuan dhe fillimin e një periudhë kalimi nga ekonomia e centralizuar në një ekonomi tregu. Krahasuar me vendet e tjera në tranzicion të Europës Qëndrore dhe Lindore këto reforma në bujqësi patën disa veçori: KEA (Këshilli i Ekspertëve të Agrobiznesit), (2003). Historia e Bujqësisë dhe Agrobiznesit dhe Agroindustrisë Shqiptare

20 Fillimi i reformës u karakterizua nga një shkatërrim i përgjithshëm i infrastrukturës bujqësore; Reforma në Shqipëri filloi në kushtet e një kolektivizimi dhe shtetëzimi total të tokës (100%), në dallim nga vendet e tjera si Çekia, Gjermania, Hungaria, Rumania ku tokat u kolektivizuan në masën 91-95% apo Polonia dhe Jugosllavia në masën 31%; Në sektorin e bujqësisë në vendit tonë punonin një numër i madh i popullsisë aktive duke bërë që reforma të përfshinte rreth 65% të pupullsisë, në dallim nga shtetet e tjera ku punonin rreth 11-27% e saj; Reforma në Shqipëri u krye me një ritëm të shpejtë. Në fund të vitin 1992 ishte privatizuar 77% e tokës bujqësore, në Bullgari ishte privatizuar vetëm 27% e saj; Në vendin tonë pasuria e kooperativave bujqësore iu nda pjestarëve të tyre në pronësi private. Në vende të tjera ish socialiste si Çekia, Hungaria etj, u përdor transformimi dhe riorganizimi kapitalist i kooperativave bujqësore dhe konkretisht në fund të vitit 1992 vetëm 3% e pjestarëve të tyre u shkëputën dhe krijuan ferma personale, ndërkohë që rreth 99% e ish kooperativave u reformuan në kooperativa të tipit kapitalist; Në Shqipëri reforma e shpejtë dhe e thellë, si dhe ndryshimet politike bënë që prodhimi bujqësor të pësojë një rënie drastike në krahasim me vendet e tjera, duke sjellë probleme të mëdha në furnizimin e popullësisë me ushqime. Ndërkohë që në vende të tjera në tranzicion prodhimi bujqësor i vitit 1991 ishte vetëm 2-9% më i vogël se në vitin 1990, tek ne rënia ishte 24%. Në periudhën , politika e kreditit bujqësor mbështeti aktivitetin e një numri të madh fermerësh të rinj, të cilët sapo kishin marrë në pronësi tokat e tyre. U akorduan kredi në shuma të vogla për blerjen e krerëve të blegtorisë, farërave, etj. Në periudhën , sektori bujqësor u financua nga dy burime kryesore: - fondet e Bankës Tregtare Agrare; dhe - fondet e donatorëve të ndryshëm, që me anën e programeve të tyre kanë financuar dhe vazhdojnë të financojnë bujqësinë shqiptare. Ndër projektet më të rëndësishme, për këtë periudhë, vlen të përmenden ato të Bankës Botërore për rregullimin e sistemit të kreditit bujqësor, të Bankës Europiane (projekti Phare) si edhe të Bankës Gjermane për Zhvillim. Në periudhën

21 1993, politika e kreditit bujqësor mbështeti kryesisht mekanizimin në bujqësi, që përbënte një nevojë jetike për bujqësinë e asaj kohe nisur nga fakti, që theksuam edhe më sipër që mekanika ekzistuese përveçse ishte e papërshtatshme për fermat e vogla të krijuara ishte edhe tepër e kufizuar dhe nuk mund t i përgjigjej në kohë nevojave të fermerëve të rinj. Në periudhën , ndër të tjera, theksi u vu në mbështetjen me kredi të aktiviteteve të industrisë agroushqimore. Kreditimi për këtë sektor u bë nga Banka Tregtare Agrare, Banka Kombëtare Tregtare si edhe nga donatorë të ndryshëm. Normat e interesit për kreditë e dhëna lëvizën nga 40 për qind në vitin 1992 (1-vjeçare) në 17 për qind në vitin Proçedurat e kreditimit kanë evoluar së bashku me evoluimin e mentalitetit të fermerëve. Eksperienca shqiptare provoi domosdoshmërinë e shoqërimit të tranzicionit ekonomik me reforma institucionale. Reforma e sistemit financiar në përgjithësi dhe e sistemit bankar në veçanti, ka patur një progres mjaft të ngadaltë. Megjithëse, për financimin e bujqësisë funksiononte një institucion i specializuar siç ishte Banka Tregtare Agrare (BTA), mund të themi se ky institucion nuk ka funksionuar siç duhet në mbështetje të bujqësisë. Rezultati i parë i prekshëm në drejtim të privatizimit të bankave në Shqipëri është likuidimi i Bankës Tregtare Agrare, e cila u parashikua të mbyllet në dhjetor Në tremujorin e parë të vitit 1998, u miratua edhe likuidimi i saj. Në korrik 1998 kësaj banke iu hoq licenca. Prodhuesit bujqësorë privatë pas viteve 1990, në pamundësi për të siguruar kredi nga bankat tregtare, kanë përdorur si burim financiar shtesë, marrjen hua nga fajdexhinjtë, miqtë apo të afërm të tjerë. Viti 2000 u karakterizua, krahas zgjerimit të veprimtarisë së bankave tregtare private edhe nga një rritje e ndjeshme e kreditimit të ekonomisë nga bankat. Stabiliteti makroekonomik, rritja e sigurisë në vend dhe përmirësimi i klimës për investime janë faktorët, që i bënë bankat të rritin interesimin për kreditimin e ekonomisë. Pothuajse të gjitha bankat, në bazë të politikave të tyre, shprehin interes të kreditojnë biznesin e mesëm e të madh. Përsa i përket politikave aktuale të ndjekuara nga qeveria për mbështetjen e sektorit bujqësor, investimet kryesisht janë orientuar në strukturat mbështetëse të eksporteve, por do të ishte po aq e dobishme që politikat mbështetëse të orientohen edhe nga rritja e prodhimit për uljen e importeve bujqësore. Për këtë do të ishin të nevojshme politika mbështetëse për fermerët e vegjël të cilët janë të orientuar drejt konsumit të brendëm, pasi në këtë rast kërkohen më pak financime publike, krahasuar me financimet për nxitjen e eksporteve ushqimore

22 Në periudhën janar tetor 2015 (10-mujori) tregtia e jashtme e prodhimeve bujqësore, krahasuar me të njëjtën periudhë të vitit 2014, sipas INSTAT, ka shënuar rritje si për sa u përket eksporteve (me 25%) ashtu edhe importeve (me 3%) duke ruajtur pothuajse të pandryshuar defiçitin ushqimor (99%). Megjithatë, importet ushqimore vazhdojnë të jenë rreth 5 herë më të larta se eksportet. Bujqësia me ferma të vogla, do të jetë baza e bujqësisë dhe si e tillë do të duhet të orientohen edhe politikat bujqësore afatgjata. Sot, 99% e fermave i përkasin këtij grupimi, me mesatarisht 1,2 hektarë. Do të duhen shumë vite (ndoshta dhjetëvjeçarë) për të ndryshuar ndjeshëm strukturën e fermave apo për të dyfishuar madhësinë e fermës. Por i sigurt do të jetë fakti se 80% e fermave do të mbeten të vogla në kufijtë e 2 hektarëve edhe pas 10 vjetësh dhe shumë prej tyre mund të mbijetojnë si aktivitete dytësore të familjeve në zonat rurale duke patur më shumë punësim në aktivitetet e tjera ekonomike 4. Për t u bërë konkurruese, kjo pjesë e bujqësisë duhet të mbështetet kryesisht nëpërmjet integrimit me industrinë ushqimore përpunuese dhe me rrjetin e tregjeve vendase të pakicës. Bujqësia intensive fermerët e mëdhenj me investime në perime, frutikulturë, vreshta dhe blegtori, në struktura marketingu e përpunimi, janë padyshim një prirje e re e rëndësishme për rritjen e konkurueshmërisë së bujqësisë shqiptare, për shtimin e eksportit dhe pakësimin e importeve. Ky model i ri i bizneseve bujqësore, që ka filluar të krijohet, ndonëse do të jetë i vogël në numër (jo më shumë se 5% e fermave në 10 vitet e ardhshme), do të mbajë një peshë të rëndësishme në tregun ushqimor në zonat urbane. Ata kanë nevojë për ndihmë teknike të specializuar, ndërkohë që financimi i tyre, duhet të orientohet edhe nga kreditimi i institucioneve financiare dhe jo vetëm me skema grantesh. Në përputhje me këtë ecuri të strukturës së fermave duhet të ndërtohen edhe programet dhe politikat bujqësore, bazuar në konkurueshmërinë e fermave të vogla bujqësore. Po krijohet ideja e bujqësisë së industrializuar, ndërkohë që bujqësia shqiptare bazohet te fermat shumë të vogla dhe nuk ka instrument tjetër për mbështejen e bujqësisë së vogël. Në shumicën e strategjive të zhvillimit të bujqësisë ka munguar faktori më i rëndësishëm: fondet financiare të nevojshme, gjë e cila e ka bërë këtë sektor nga më pak të financuarit nga buxheti i shtetit dhe nga më pak të kredituarit nga sistemi financiarë. 4 - Edhe në Strategjinë e Zhvillimit Rural për periudhën të miratuar nga qeveria shqiptare gjatë vitit 2014 është parashikuar që deri në vitin 2020, struktura e fermave do të jetë me 2,5 hektarë nga 1,2 hektarë në vitin

23 Sfida kryesore për të rritur vëllimin e granteve bujqësore nga BE dhe nga donatorë të tjerë që kërkon mbështetje institucionale është formalizimi i përfituesve dhe i investimeve të tyre. Kjo nënkupton domosdoshmërinë e një regjistri themelor për fermat që sot mungon, regjistrimin e tokës bujqësore dhe pronës së paluajtshme, lejet e ndërtimit për objektet e biznesit bujqësor, sigurimet shoqërore të fermerëve, pagesën e taksës mbi tokën bujqësore, dhe shitjen me faturë të produkteve bujqësore që përbën problemin kryesor të këtij sektori sot në Shqipëri. 1.3 Një vështrim mbi industrinë e mikrofinancës në rajonin e Europës Qëndrore dhe Lindore si dhe Azisë Qëndrore ( Rajoni ECA) 5 Në këto vende përfshihen: Ballkani ku perfshihet: Shqipëria, Bosnia dhe Herzegovina, Kroacia, Kosova, Maqedonia, Serbia dhe Mali i Zi, Sllovenia; Europa Qendrore dhe Lindore: Bullgaria, Republika e Cekisë, Estonia, Hungaria, Letonia, Lituania, Moldavia, Polonia, Rumania dhe Sllovakia; Vendet e Kaukazit: Armenia, Azerbaxhani, Gjeorgjia; Vendet e Azisë Qendrore: Kazakistani, Kirgizstani, Mongolia, Taxhikistani, Turkmenistani, Uzbekistani; Vendet e Rusisë, Ukrahinës dhe Bjellorusisë. Këto nën rajone dallojnë nga njeri tjetri nga përmasat e sektorit mikrofinanciar; nga vëllimi i kredive; nga numri i klientëve të shërbyer; nga tipologjia e produkteve që ofrojnë; nga mjediset ku veprojnë, nga nivelet e ndryshme të organizimit dhe të zhvillimit; nga ecuria e institucioneve dhe nga mënyrat e financimit. 5 - Klasifikimi i CGAP për vendet në zhvillim

24 Llojet e IMF-ve në rajon a. Unionet e kreditit Ato mbizotërojnë skenën e mikrofinancës nga pikëpamja e numrit të institucioneve dhe numrit të klientëve që u shërbejnë. Rrjeti më i madh i unioneve të kreditit është në Rumani me rreth 3,000 unione që i shërbejnë 1,5 milion njerëzve. Të tjera unione janë dhe në Poloni me rreth 1 milion klientë, dhe në Ukrainë me rreth 500 mijë klientë. Portofoli më i madh është në Armeni në vlerën 880 milionë $. Në disa vende unionet veprojnë vetëm në zonat bujqësore si psh ne Rusi (rreth 300 unione) dhe në Shqipëri (rreth 126 unione) dhe i përgjigjen sipërmarrësve që merren kryesisht me bujqësi. b. SFJB Subjektet financiare jobankare SFJB janë grupi i dytë më i madh. Në fund të vitit 2014, ato kishin 1 milion huamarrës me një portofol prej 1.5 miliard $. Dallimi më i rëndësishëm i IMF-ve OJF-ve me të gjithë llojet e tjera të institucioneve është se ato nuk lejohen nga legjislacionet e vendeve ku veprojnë të grumbullojnë depozita. c. IMF-të OJF IMF-të në formën e OJF janë grupi i tretë më i madh në llojin e IMF-ve. Në fund të vitit 2014, ato kanë një numër prej 153 institucionesh që e përbëjnë dhe me 377,000 huadhënës duke arritur në një portofol prej 653 milion dollarësh. Edhe këto IMF OJF si edhe SFJB-të nuk lejohen nga legjislacionet e vendeve ku operojnë, të grumbullojne depozita. d. Bankat mikrofinanciare Renditen të dytat nga vëllimi i portofolit duke qenë edhe insitucionet që po rriten me shpejtësinë me të madhe në vitet e fundit. Në fund të vitit 2014 ato kane 18% të të gjithë portofolit të rajonit. e. Bankat tregtare me portofol mikrokredie Në fund të vitit 2014 ato kishin rreth 20% të tërësisë së portofolit në rajon. Gjatë viteve , për shkak të krizës globale, dhënia e mikrokredive nga ana e bankave tregtare në rajon

25 pësoi një tkurrje. Gjatë viteve në vijim ato u fokusuan me shumë në financimin e NVM 6 -ve duke sjellë rritjen e këtij sektori. Këto lloj bankash veprojnë më shumë në Azinë Qendrore ku kanë numrin më të madh të klientëve dhe pjesën me të madhe të portofolit. Për sektorin privat kredia në rajon vazhdoi të përmirësohet në mënyrë të përshkallëzuar edhe në fillim të vitit 2015 por, ky përmirësim mbetet i segmentuar. Vendet e Europës Qendrore dallojnë ndjeshëm nga vendet e tjera të ballkanit për rritjen e qëndrueshme të kredisë për biznese dhe për individë në krahasim me vendet e tjera të ballkanit. Tabela 1.3.1: Portofoli i kredive të IMF-ve në 2014, rajoni ECA Vendet Nr. i IMF-ve Vlera e portofolit bruto (mln USD) Nr i klientëve aktive (mijë) Shqipëria 5 338,752,618 46,161 Armenia ,097, ,801 Azerbaixhani 23 2,430,241, ,385 Bosnje-Hercegovina 9 326,200, ,778 Bullgaria 7 751,017,611 1,833 Gjeorgjia ,692, ,382 Kazakistani 8 461,200, ,339 Kosova 7 731,182,584 37,760 Maqedonia 3 317,804,279 9,886 Moldavia 3 186,603,490 1,691 Mali i zi 2 30,467,200 16,916 Serbia 4 764,282,776 38,916 Turqia 1 19,988,400 65,637 Rumania 5 446,785,372 11,867 Burimi: mixmarket Tabela e mësipërme tregon portofolet bruto dhe shpërndarjen e klientëve aktive sipas shteteve ku veprojnë IMF-të dhe OJF-të. Në IMF-të e tjera mobilizohen vetëm kursime të grupeve të solidaritetit ose të shoqatave të fshatrave. Në bankat tregtare që kanë portofol mikrokredie është e vështirë të dallohet kursimi i depozituesve të vegjël nga kursimi total sepse këto banka nuk bëjnë kufizime të depozitave të tyre në mikro dhe në të tjera Shqipëria renditet mirë sa i takon kreditimit të bizneseve, ndërsa zhvillimet në kredinë për individë ecin në linjë me mesataren e këtyre vendeve. Gjeografikisht, rimëkëmbja e kredisë 6 - Ndërmarrje të vogla të mesme

26 për sektorin privat nuk është e njëtrajtshme. Vendet e Europës Qendrore janë ato në të cilat kredia po rritet në mënyrë të qëndrueshme. ndërkohë, në vendet e tjera të ballkanit, rikuperimi i ritmeve pozitive të kreditimit mbetet i ngadaltë. Ndër faktorët kryesorë të këtij dallimi është edhe strategjia e bankave mëma për të kufizuar veprimet e filialeve të tyre në këto vende. Kjo përqasje ka qenë më e ndjeshme në vendet e ballkanit sesa në ato të Europës Qendrore dhe pritet të jetë e pranishme edhe gjatë këtij viti. Panorama e përgjithshme vazhdon të karakterizohet nga zhvillime të ndryshme mes vendeve. Rritja e kredisë për biznese udhëhiqet nga zhvillimet pozitive dhe të qëndrueshme të këtij portofoli në rajonin e Europës Qendrore (Poloni, Çeki, Hungari), ndërkohë në vendet e ballkanit kredia për biznese vijon të tkurret në shumicën e vendeve, ndonëse në një pjesë të tyre me një ritëm më të ulët se më parë. Ecuria e kredisë për biznese në Shqipëri është dukshëm më mirë se në vendet e tjera të ballkanit, por me dobësinë e shfaqur në fillim të këtij viti ende nuk po konfirmohet një tendencë e qëndrueshme rikuperimi. Treguesit mesatarë (të ponderuar) të kredisë për individët në vendet e ballkanit po japin sinjale rikuperimi, duke regjistruar norma pozitive të rritjes. Kurse, në Shqipëri, zhvillimet në kredinë për individët kanë qenë të dobëta gjatë pjesës më të madhe të vitit që kaloi. 1.4 Historiku i zhvillimit të mikrofinancës në Shqipëri Institucionet mikrofinanciare në Shqipëri u zhvilluan pas viteve 90-të dhe që atëherë kanë qenë element kyç në zhvillimin ekonomik dhe në mjedisin ekonomik. Ato janë tani pjesë e njohur e tregjeve financiare sidomos në sajë të mbështetjes së donatorëve dhe të qeverisë. Në vitin 1994, filluan të jetësohen dy projekte pioniere në sektorin mikrofinanciar nga Fondi Shqiptar i Zhvillimit (FSHZH) dhe nga Banka Botërore: (1) Projekti Rural i kredisë i cili u shndërrua më vonë në ASCU IMF (Kursimeve shqiptare dhe Credit Union) dhe (2) Projekti i kredisë Urbane i cili u transferua në vitin 1999 në IMF fondi BESA. Këto projekte kishin për qëllim të ndihmonin njerëzit në vështirësi për të shpëtuar nga varfëria duke u ofruar atyre shërbime financiare (mikrokredisë, kursimeve dhe këshilla). Gjatë viteve 90, u krijua AMA (Shoqata Mikrofinanciare Shqiptare) që përbëhet nga gjashtë IMF, duke përfshirë fondin BESA dhe ASCU. Falë normave të mira të kthimit të kredive, IMF-të ishin në gjendje të negocionin në mënyrë efikase me autoritetin e rregullimit dhe të mbikëqyrjes së veprimtarisë bankare, me Bankën e Shqipërisë (BSH), në mënyrë që të siguronin një sistem

27 të rregullimit dhe mbikëqyrjes në përshtatje me nevojat e tyre. Në vitin 1996 u miratua një ligj i posaçëm i cili përcaktonte parimet mbi të cilat mund të ngriheshin dhe të funksiononin IMF-të. Sot në Shqipëri, IMF-të janë të autorizuar për të dhënë kredi, drejtpërdrejtë ose me anë të partneritetit me bankat. Gjatë një periudhe 20-vjeçare, shërbimet mikrofinanciare kanë arritur më shumë se 2% të popullsisë dhe në më shumë se 80% të rajoneve të vendit. Madhësia e kredisë mesatare e huamarrësit ka tejkaluar edhe të gjitha pritjet e IMF-së. Që nga viti 1998, ajo është rritur nga 240 Euro deri Euro në zonat rurale dhe nga euro në më shumë se euro në zonat urbane. Vitet 2007 dhe 2008 kanë qenë një periudhë e konsolidimit për të gjitha IMF-të dhe e përmirësimit të të gjithë treguesve financiarë bashkë me zgjerimin e veprimtarive në të gjitha fushat (rurale, urbane dhe gjysëm urbane). Vit pas viti ato janë duke zgjeruar veprimtarinë e tyre dhe kanë arritur që aktivet e përgjithshme të sektorit financiar jobankar të zenë rreth 5.6% të tërësisë së aktiveve të sistemit financiar ose rreth 4.8% të PBB-së Kuadri ligjor që rregullon sektorin mikrofinanciar Institucionet e mikrofinancës (IMF), nga pikëpamja ligjire klasifikohen në: a. Ofrues formalë, që nënkuptojnë institucionet që janë jo vetëm subjekt i ligjeve të përgjithshme të vendeve ku veprojnë por dhe të ligjeve dhe rregullimeve bankare të këtyre vendeve. Këtu futen bankat e specializuara për mikrokredi dhe institucionet financiare jobankare. Në këto vende, institucionet e mikrofinancës i nënshtrohen, përveç të tjerash, një ligji bazë për mbrojtjen e depozitave nga falimentimi, pavarësisht se kufiri është i ndryshëm nga shteti në shtet. b. Ofrues gjysmëformalë, që nënkuptojnë njësi të regjistruara, subjekte që i nënshtrohen ligjeve të përgjithshme të vendeve ku operojnë, por jo ligjeve dhe rregullimeve bankare të këtyre vendeve. Këtu futen OJF-të, unionet e kreditit dhe kooperativat. c. Ofrues joformalë, që nënkuptojnë grupe të paregjistruar, të tilla si kursimet qarkulluese në formë llotarie etj

28 Banka e Shqipërisë, si autoritet mbikqyrës, me anë të departamentit të mbikëqyrjes, ndjek veprimtarinë e bankave të nivelit të dytë, të institucioneve financiare jobankare të specializuara në kredidhënie dhe në transferta parash, unionet e shoqërive të kursim-kreditit dhe zyrat e këmbimeve valutore. Ndryshimet e ndodhura gjatë viteve për licensimin e të gjithë institucineve financiare jobankare që jepnin hua të vogla, nga Banka e Shqipërisë dhe përfshirja e tyre në regjistrin e kredive ndihmuar këto institucione për të qenë më të integruara në sektorin financiar. Në të njëjtën kohë këto ndryshime mund të krijojnë pengesa për hyrje të reja meqenëse është i nevojshëm organizimi si shoqëri aksionere me një bazë të caktuar minimale kapitali. Për më tepër, ndryshimi i rregullores ka paraqitur edhe përkufizimin e mikrokredisë (kredi më të vogla se Euro) dhe institucion financiar mikrokredie. Ky i fundit përshkruhet si subjekt jobankar që plotëson njëkohësisht disa kritere që janë: ü kreditimi dhe këshillimi financiar në kredidhënie janë objekt i vetëm i veprimtarisë së saj; ü vlera mesatare e një kredie që mund ti jepet një huamarrësi nuk është më e lartë se vlera e mikrokredisë ü të paktën 50% e portofolit të kredisë të përbëhet nga mikrokredi. Kapitali minimal i kërkuar për marrjen e licencës është 100,000,000 lekë. Nëse një institucion financiar jobankar nuk është i interesuar për huadhënie, kërkesat e kapitalit janë shumë më të ulëta. 1.5 Përmbledhje e tregut të shërbimeve financiare të ofruara në Shqipëri Në Shqipëri, gjatë gjithë vitit 2015, ekonomia akumuloi një rritje prej 2.61%. Sipas sektorëve, rritja ekonomike është mbështetur kryesisht në ecurinë pozitive të sektorit të shërbimeve dhe më pak në atë prodhues 7. Bujqësia shënoi tkurrje gjatë kësaj periudhës. Gjatë vitit 2015, kërkesa agregate është mbështetur kryesisht nga kontributi pozitiv i investimeve private dhe i eksporteve neto, ndërsa konsumi privat dhe ai publik dhanë një kontribut negativ. Për vitin 2016 vlerësohet 7 - Në tre mujorin e parë të vitit 2016 aktiviteti i sektorit prodhues vazhdoi të ngadalësojë ritmet e rritjes në 2.0% nga 3.5% një tremujor më parë

29 se rritja ekonomike do të mbështetet më shumë nga mjedisi me norma të ulëta interesi. Norma e papunësisë në tremujorin e katërt 2015 u rrit sërish, duke arritur në 17.7% nga 17.3% në qershor dhe 17.4% një vit më parë. Në dhjetor 2015, inflacioni vjetor arriti në nivelin 2.0% duke shënuar një rritje krahasuar me një vit më parë (0.7%). Individët mbetën të orientuar drejt kursimit gjatë vitit 2015, siç reflektohet nga vijimi i zgjerimit të depozitave në sistemin financiar. Kredia për individë është zgjeruar me 1%, e orientuar nga kredia në lekë, pesha e së cilës në tepricën e kredisë për individë shënoi 52.2%. Për të njëjtën periudhë, kredia për bizneset ka rënë, e ndikuar kryesisht nga fshirja e kredive të humbura, kryesisht në valutë, nga bilanci i bankave. Sektori bankar shqiptar i përbërë nga 16 banka vazhdon të sundoj sektorin financiar. Kapitali i huaj ka kontribuar në rritjet e shpejtë të kreditimit, futjen e produkteve të reja dhe rritjen e kapaciteteve menaxhuese të sektorit bankar. Në dhjetor të vitit 2015, niveli i ndërmjetësimit financiar në Shqipëri, i llogaritur si raport i aktiveve të sistemit financiar ndaj PBB-së, ishte 101.3%. Në strukturën e aktiveve të sistemit financiar, bankat luajnë rolin kryesor. Ky sektor mbizotërohet nga pesë banka, të cilat së bashku zenë rreth 68% të portofolit të kredisë së sistemit dhe rreth73% të depozitave. Sektori bankar zë aktualisht 90.4% të aktiveve të sistemit financiar dhe 91.5% të PBB-së së vendit me një rënie të ulët nga një vit më parë. Prandaj identifikimi dhe vlerësimi i rreziqeve që burojnë nga veprimtaria bankare është mjaft i rëndësishëm për stabilitetin financiar. Tabela 1.5.1: Pesha e segmenteve të sistemit financiar ndaj PBB-së në vite Sistemi Financiar Sektori bankar Institucione jobanka SHKK dhe unionet e tyre Shoqëri sigurimi Fondet e pensionit Fonde investimi Ndërmjetësimi financiar Burimi: Banka e Shqipërisë

30 Subjektet bankare kanë kredi aktive, subjektet financiare jobankare 58,622 kredi aktive, ndërkohë që unionet e kursim-kreditit dhe shoqëritë e kursim-kreditit numërojnë gjithsej kredi aktive. Aktiviteti i SFJB-ve u ngushtua me rreth 1.1%, në nivelin e 39 miliardë lekëve. Zhvillimet kryesore në strukturën e jobankave lidhen me hyrjen në treg të një institucioni financiar të parasë elektronike dhe dy të mikrokredisë, si dhe me përthithjen e një institucioni jobankë nga një bankë, gjatë gjysmës së dytë të vitit Ky ndryshim në strukturë ka ndikuar në ngushtimin e aktivitetit kreditues me rreth 4% në vit, në nivelin e 18.9 miliardë lekëve. Tabela 1.5.2: Numri i subjekteve financiare sipas viteve Banka dhe degë të bankave të huaja Subjekte financiare jobanka Zyra të këmbimit valutor Unione të shoqërive të kursim-kreditit Shoqëri të kursim-kreditit Burimi: Banka e Shqipërisë Peshën kryesore në portofolin e kredisë vijojnë ta zënë bizneset (92%) me përqendrimin më të lartë në sektorin e tregtisë dhe bujqësisë (përkatësisht 27% dhe 12.9%). Rreziku i kredisë mbetet rreziku kryesor në aktivitetin e institucioneve financiare jobanka. Megjithatë, raporti hua me probleme/totalit të huasë u përmirësua në fundin e vitit 2015 në 12.7% nga 13.7% në fund të vitit 2014, pas ngushtimit të stokut të huave me probleme me 11%. Rezultati financiar vijon të jetë pozitiv, ndonëse më i ulët se një vit më parë. Në një këndvështrim më të përgjithshëm, kredia vijon të ndikohet nga faktorët e kërkesës dhe ofertës, të cilët përcaktohen nga pritjet për rritjen ekonomike, nga cilësia e aktiveve të sektorit dhe qasja e bankave ndaj rrezikut, nga vendimet e grupeve bankare zotëruese dhe nga efektiviteti i procesit të arkëtimit të kredisë me probleme etj. Analiza sipas sektorit dhe qëllimit të përdorimit të kredisë nxjerr në dukje peshën më të madhe të kredisë për Industrinë përpunuese e nxjerrëse kundrejt tërësisë së portofolit

31 Në fund të vitit 2014, struktura e kredisë sipas sektorëve të ekonomisë shfaq ndryshime të lehta krahasuar me një vit më parë. Sektori më i kredituar i ekonomisë vazhdon të mbetet tregtia, riparimi i automjeteve dhe artikujve shtëpiakë, me një peshë prej 24.9% të portofolit (me 4 pikë përqindjeje më shumë krahasuar me një vit më parë), pasuar nga sektori i Industrisë përpunuese, me një peshë prej 10.8% (me një rritje prej 2.8 pikë përqindjeje në terma vjetorë). Sektori i Ndërtimit (aktualisht në vend të tretë), në fund të vitit 2014, rezulton me një peshë prej 10%, me një rënie prej 1.4 pikë përqindjeje gjatë këtij viti. Në fund të vitit 2015, kredia afatgjatë vijon të ketë peshën kryesore në totalin e portofolit të kredisë, e ndjekur nga kredia afatshkurtër dhe në fund kredia afatmesme

32 KREU II MiKROFINANCA: NJË SHQYRTIM GJITHËPËRFSHIRËS I LITERARURËS EKZISTUESE 2.1 Konceptet e përgjithshme dhe një historik i shkurtër i mikrofinancës Mikrofinanca nënkupton ofrimin e shërbimeve financiare të varfërve ose njerëzve të vetëpunësuar por me të ardhura shumë të ulëta (Otero 1999). Këto shërbime financiare sipas Ledgerwood 1999, në përgjithësi përfshijnë grumbullim kursimesh dhe kreditim, por mund të përfshijnë edhe shërbime të tjera financiare si: sigurimet dhe shërbimet e pagesave. Schreiner dhe Colombet (2001) përkufizojnë mikrofinancën si përpjekje për të përmirësuar qasjen drejt depozitave të vogla dhe kredive të vogla për familjet e varfëra të shpërfillura nga bankat. Pra, mikrofinanca ofron shërbime financiare në fushën e kursimit, kreditimit dhe sigurimit për të varfrit që jetojnë në mjedise urbane dhe rurale të cilët nuk janë në gjendje t i përfitojnë këto shërbime nga sektori tjetër financiar. 1. Mikrofinanca dhe mikrokredia. Në literaturë, emërtimet mikrokredi dhe mikrofinancë janë përdorur në mënyrë të ndërsjelltë, por duhet sqaruar se ka dallime ndërmjet tyre për të mos u ngatërruar me njëra tjetrën. Sinha (1998) deklaron: mikrokredia i referohet kredive të vogla, ndërsa mikrofinanca plotëson shërbimet e ofruara jo vetëm me kredi por dhe me shërbimet e tjera financiare (kursimet, sigurimet, etj). Mikrokredia është një nga përbërësit e mikrofinancës (Okiocredit, 2005)

33 2. Historia e mikrofinancës Mikrokredia dhe mikrofinanca janë emërtime relativisht të reja në fushën e zhvillimit financiar. Sipas Robinson (2001) dhe Otero (1999), ato vijnë në vëmëndje për herë të parë në vitet Nga vitet 1950 deri në vitet 1970, shërbimeve financiare ofroheshin nga donatorët ose qeveritë kryesisht në formën e programeve të subvencionuara të kreditit rural, të cilat shpesh rezultonin në humbje të mëdha dhe me pamundësi për të arritur familjet e varfra rurale (Robinson, 2001). Robinson thotë se viti 1980 përfaqëson një pikë kthese në historinë e mikrofinancës dhe në atë të institucioneve të mikrofinancës (IMF) Banka të tilla si Grameen dhe BRI filluan të tregojnë se ato mund tu ofronin në një shkallë të gjerë klientëve të tyre kredi dhe të pranonin kursime të vogla të cilat ishin fitimprurese edhe për bankat. Këto banka nuk kishin nevojë për subvencione të vazhdueshme, ishin të qëndrueshme dhe mund tu shërbenin klientëve të në një shtrirje gjeografike të gjerë (Robinson, 2001). Në këtë kohë emërtimi mikrokredi erdhi në vëmendjen e shumë studiuesve (MIX3, 2005). Dallimi mes mikrokreditit dhe programeve të subvencionuara rurale të viteve 1950 dhe 1960 ishte se mikrokredia fokusohej te shlyerja e kredisë me norma interesi që mbulonin koston e kredisë dhe fokusohej edhe në klientë të cilët ishin bazuar në sektorin informal për kredi. Për herë të parë ishte e qartë që mund të ofrohej mikrokredi në shkallë të gjerë duke siguruar fitim. Në vitet 1990 pati një rritje të përshpejtuar të numrin e institucioneve të mikrofinancës dhe rritje të ekonomive të shkallës (Robinson, 2001). Dichter (1999) i referohet viteve 1990 si dhjetëvjeçari i mikrofinancave. Sipas Robinson (2001), mikrofinanca ishte kthyer tashmë në industri. Krahas shtimit të numrit të institucioneve të mikrokredisë, vëmendja u kushtua jo vetëm kredimit të të varfërve (mikrokredi) por edhe shërbimeve të tjera financiare sepse të varfërit kishin një kërkesë për këto shërbime të tjera (MIX, 2005). Rëndësia e mikrofinancës në fushën e zhvillimit u përforcua në Samitin e mikrokreditit në vitin Samiti synonte që në fund të vitit 2015, të arrinte kreditimin e 175 milionë familjeve të varfëra të botës, sidomos gratë e këtyre familjeve, të ofronte kredi për të vetëpunësuarit si edhe shërbime të tjera financiare për biznesin, (Samiti Mikrokredisë, 2005). Viti 2005 u shpall nga OKB-ja si viti ndërkombëtar i mikrokredisë. Në vijim, shqyrtimin e literaturës mbi mikrofinancën do ta ndajme në 6 fusha brenda secilës prej tyre do të identifikojnë tema kyçe, duke u fokusuar në çështjet më të rëndësishme

34 2.2 Teoritë kryesore sipas gjashtë fushave kryesore Mbi mjaftueshmërinë financiare dhe qëndrueshmërinë e IMF-ve Ndryshe nga institucionet e tjera financiare shumica e IMF-ve nuk janë të qëndrueshme, ku në literaturën mikrofinanciare dhe financiare qëndrueshmëria identifikohet me mjaftueshmërinë financiare. Përvec kësaj, pa subvencionet dhe donacionet qeveritare apo donatorë të tjerë, shumica e IMF-ve nuk janë në gjëndje të mbulojnë shpenzimet e tyre. Pavarësisht kësaj, industria e mikrofinancës dominohet nga paradigma institucionale (Morduch 2000, Woller 1999) që pohon se IMF duhet të jetë në gjëndje të mbuloj kostot operative dhe financiare, me të ardhurat. Themelet konceptuale të kësaj paradigme u hodhën nga puna e studiuesve në Programin Rural të Universitetit të financave të shtetit të Ohio. Analiza e tyre për agjensitë e dështuara të kreditit rural gjatë viteve 1960 dhe 1970 arriti në konkluzionin se shkaku kryesor i dështimi ishte mungesa e qëndrueshmërisë institucionale (Gonzalez Vega, 1994). Kjo diagnoze logjikisht çoi në dy konkluzione kryesore: (1) qëndrueshmëria institucionale ishte çelësi për suksesin e shërbimeve financiare për të varfërit dhe (2) mjaftueshmëria financiare ishte kusht i nevojshëm për qëndrueshmërinë institucionale. Argumenti institucional është në përputhje dhe me autorët Hollis dhe Sweetman (1998), të cilët në një përpjekje për identifikimin e shenjave institucionale që lehtësojnë suksesin dhe qëndrueshmërine shqyrtuan gjashtë raste historike. Morduch (2000) vlerëson se afërsisht vetëm 1 për qind e IMF-ve janë financiarisht të qëndrueshme dhe, në rastin më të mirë të mundshëm, vetëm 5 përqind e tyre mund të jenë të tilla. Përveç kësaj, Bennett dhe Cuevas (1996) argumentojnë nevojën e ndërtimit të sistemeve të qëndrueshme financiare për të varfërit nga tre këndvështrime: a) zhvillimin e sektorit financiar, b) formimin dhe rritjen e ndërmarrjeve, dhe c) uljen e varfërisë. Ndryshe nga këta, ekonomistë të tjerë argumentojnë se IMF-të mund të arrijnë qëndrueshmërinë financiare pa arritur mjaftueshmërinë financiare (Morduch 2000, Woller 1999). Ata argumentojnë se donacionet shërbejnë si formë e kapitalit dhe se donatorët mund të shihen si investues socialë. Ndryshe nga investuesit privatë, këta investues nuk presin të fitojnë pra, të kenë kthime monetare. Në vend të kthimeve monetare, ata realizojnë një kthim social, apo të brendshëm. Investuesit social mund të krahasohen me investuesit e kapitalit të cilët investojnë në fondet publike

35 Këta ekonomistë fokusohen në zbutjen e varfërisë dhe në vlerësimin e suksesit institucional në bazë të matësve socialë (faktorët socialë që ndikojnë në jetën e njerëzve të varfër). Kjo nuk do të thotë se për ata nuk kanë rëndësi çështjet e treguesve financiarë por ata janë më pak të gatshëm të pranojnë sakrifikimin e faktorëve socialë për të arritur mjaftueshmërinë financiare të institucioneve. Këta ekonomist parashikojnë një industri me shumëllojshmëri intitucionesh, duke përfshirë institucionet me synim fitimin edhe institucionet me mision socialë, me kombinime të ndryshme të tregut dhe me nivele të ndryshme përkushtimi ndaj kthimit socialë kundrejt atyre financiarë. Morduch (2000) i referohet debatit mes institucionalistëve dhe ekonomistëve social si ndarjes mikrofinanciare. Konsensusi i përgjithshëm thotë se ka një kompromis midis mjaftueshmërisë financiare dhe përqasjes ndaj të varfërve (Von Pischke, 1996). Por ky konsensus ka shumë mosmarrëveshje në lidhje me natyrën, shtrirjen dhe ndërlikimet për balancimin e këtyre mundësive. Megjithatë, ato pak dëshmi që njihen sugjerojnë se ato IMF që kanë arritur vërtetë mjaftueshmërinë financiare kanë qenë të prirura për të dhënë kredi edhe për huamarrësit që ishin pak më sipër ose pak nën kufirin e varfërisë në vendet përkatëse (Navajas, 2000). Një fushë e rëndësishme e kërkimit financiare që ka ende vend për t u eksploruar në mënyrë rigoroze është mundësia e futjes së mikrofinancës në tregjet e kapitaleve botërore. IMF-të karakterizohen nga norma të larta shlyerjeje gjë e cila bën të mundur një përqasje të lehtë në tregjet e kapitaleve botërore nëpërmjet emetimit të instrumenteve të tilla si kreditë e bankave tregtare, letrat tregtare, financimin e bonove, financimin e kapitalit, ose nëpërmjet ndërtimit dhe sigurimit të kredive të IMF-ve. Përcaktimi i rrugës për të mundësuar investime në IMF nëpërmjet tregjeve të kapitalit është një zonë e kërkimeve që duket se përshtatet me teoritë e akademikëve financiare Produktet dhe shërbimet e institucioneve mikrofinanciare IMF-të ofrojnë produkte dhe shërbime të ngjashme me institucionet e tjera financiare. Shkalla e përhapjes dhe mënyra e shpërndarjes ndryshojnë, por shërbimet themelore që lidhen me kursimet, huatë dhe sigurimet janë të njëjta. Pavarësisht kësaj, deri sot shumica e përpjekjeve për zhvillimin e mikrofinancës janë përqendruar në kreditimin e ndërmarrjeve (kredi për formimin dhe zhvillimin e ndërmarrjeve), të cilat mbeten ende produkti mbizotërues që ofrojnë IMF-të (Nourse 2002, Woller 2002). Megjithatë, kjo ka filluar të ndryshojë ngadalë. Sot IMF-të

36 kanë filluar të ofrojnë produkte të tjera, si kredi konsumatore apo kredi emergjente dhe kredi për edukimin. Nourse shqyrtoi kontekstin dhe shtimin e numrit të produkteve mikrofinanciare dhe argumentoi se ka nevojë për kursime dhe pë shërbime të sigurimit për të varfërit dhe jo vetëm produkte të kreditit. Ai vazhdoi të argumentojë se IMF-të kanë nevojë të ofrojnë kredi të përshtatura për të varfërit në vend të produkteve tradicionale të ngurta të kredisë. Mbështetur në këtë pohim, më vonë, Nourse (2001) dhe Eyiah (2001) zhvilluan një model të ndërtimit dhe menaxhimit të kontraktuesve të vogjël dhe IMF-ve në vendet në zhvillim që ofronte një strukturë të përshtatshme kreditimi për kontraktuesit sipërmarrës. Woller (2002), Cohen (2002), dhe Dunn (2002) argumentojnë se IMF-të kanë nevojë të jenë më të përqendruara te klienti, duke ofruar një përzierje produktesh financiare të përshtatura për nevojat e ndryshme dhe dëshirat e konsumatorëve të varfër. Mikrokredia shpesh jepet pa kolaterale tradicionale. Në qoftë se kolaterali fizikë do të ishte një kërkesë për huamarrje, shumica e klientëve të IMF-ve nuk do të ishin në gjendje t a merrnin për shkak të nivelit të varfërisë ekstreme të tyre. Meqenëse huamarrësit nuk kanë kapital fizik, në fokus të IMF-ve u vu kolaterali social, nëpërmjet grupit kredimarrës. Kreditimi i grupeve përfshin një shumëllojshmëri metodologjish për funksionimin e kësaj mënyre kreditimi, por të gjithë bazohen në parimin e përgjegjësisë së përbashkët. Në thelb, grupi merr përsipër nënshkrimin, monitorimin dhe zbatimin e kontratave të kredisë. Nën përgjegjësi të përbashkët secili anëtar i grupit është përgjegjës për kreditë e anëtarëve të tjerë të grupit. Nëse një anëtar falimenton, anëtarët e tjerë të grupit janë të gatshëm të mbulojnë kredinë nga burimet e tyre dhe, nëse ata nuk e bëjnë, ata humbasin mundësinë për kreditime të ardhshme. Kolaterali shoqëror punon edhe nëpërmjet efekteve të reputacionit mbi anëtarët e grupit per të cilët shlyerja e kredive shihet si e nevojshme për të ruajtur pozitën shoqërore në komunitet. Goldmark (2001) sugjeron disa metoda që mund të ndihmojnë në ndërtimin e kolateralit shoqëror duke e bërë kredinë edhe më të sigurt. Van Tassel (1999) ndërtoi një model dhe një periudhë lojë për të përcaktuar kontratën e grupit optimal të kreditimit në kushtet e asimetrisë së informacionit. Ai përfundon se agjentët gjithmonë do të formojnë grupe me agjentë të të njëjtit lloj dhe llojet e agjentëve mund të dallohen në bazë të normës së interesit mbi të cilën janë të gatshëm të marrin angazhime të përbashkëta. Ghatak, arrin në përfundimin se kreditimi në grup, me kolateral shoqëror rrit shkallën e shlyerjes dhe mirëqenien. Në përfundime të ngjashme me Ghatak arrin edhe Islam (1995) duke pranuar se huadhënësit që përdorin këto sisteme monitorimi mund të ngarkohen me norma relativisht të ulëta për huadhënësit konvencionalë dhe se për të njëjtën

37 normë interesit, norma e pritur e shlyerjes është me rrezik më të ulët kur përdorim monitorimin e anëtarë të grupit të kreditimit. Në kuadër të funksionit të huadhënies së mikrofinancës, është e dobishme ndarja e kredisë në kredi për ndërmarrje dhe kredi konsumatore. Siç u përmend më lart, programet tipike të kredive të IMF-ve pothuajse tërësisht përbëhen nga kreditë e ndërmarrjeve. Megjithatë, edhe për kreditë konsumatore dhe kreditë emergjente (Woller (2002) ka kërkesa të rëndësishme të paplotësuara nga tregu. Ashtu si kursimet, kreditë konsumatore formojnë një pjesë integrale të menaxhimit të nevojave të familjeve të varfra Praktikat më të mira në menaxhimin e institucioneve mikrofinanciare Në këtë seksion analizohet nocioni i praktikës më të mirë të institucionet mikrofinanciare. Dunford (2000) argumenton se praktikat më të mira duhet të ndryshojnë vazhdimisht sepse fushat mikrofinanciare maturohen. Meqenëse ndryshon natyra e klientelës dhe mjediset në të cilat veprojnë IMF-të, praktikat më të mira duhet të përshtaten me fushën e veçantë në të cilën vepron institucioni. Bhatt dhe Tang (2001) diskutojnë mjetet e IMF-ve, teknologjinë dhe vlerësimet e performancës. Ata arrijnë në përfundimin se suksesi i ardhshëm i mikrofinancave do të varet nga aftësia e IMF-ve për t u përshtatur me klientët e veçantë. Bhatt dhe Tang (2001) theksojnë rëndësinë e kërkimit për të zhvilluar praktika të shëndosha projektimi dhe menaxhimi të IMF-ve. Disa nga çështjet kryesore të përcaktimit të praktikës më të mirë për IMF-të janë: a) përcaktimi i normës optimale të interesit në ngarkim të huamarrësit, b) nëse do të japin hua për grupet ose për individëve, c) komercializimi i IMF-ve, d) madhësia e shumës së kredisë, e) vlerësimi i aftësisë së klientëve për krediti, dhe f) mënyra e ndërtimit të marrëdhënieve me klientët. Ndërsa normat e interesit në një institucion financiar fitimprurës përcaktohet nga norma që do të maksimizojë pasurinë e aksionerëve, IMF-të përballen me çështje unike në vendosjen e kësaj norme. Nëse normat e IMF-ve janë shumë të larta, ato mund të pengojnë aftësinë e tyre për të ndihmuar të varfërit dhe mund të nxjerrin të varfrit nga tregu i kredisë. Normat e larta të interesit mund të shkaktojnë humbje për IMF-të sepse huamarrësit nuk mund të shlyejnë kredinë e marrë dhe në rastin e kredidhënies në grup, ata mund të braktisin grupet e tyre të solidaritetit. Nga ana tjetër, për shkak të shumave të vogla të principalit, për të mbuluar kostot fikse, janë të rëndësishme ekonomitë e shkallës. Për më tepër, IMF-të veprojnë me kosto shumë të larta administrative në

38 raport me institucionet e tjera financiare. Kështu që, për të arritur mjaftueshmërinë financiare, IMF-të duhet të veprojnë me norma relativisht të larta të interesit. Conning (1999) ndërtoi modelin teorik të problemit me të cilin përballen IMF-të që duan të maksimizojnë ndikimin, të shënjestrojnë të varfërit dhe të arrijnë mjaftueshmërinë financiare. Duke përdorur të dhëna nga 72 IMF, vrojtimi vuri re se, në krahasim me IMF-të që synojnë huamarrësit më pak të varfër, IMF-të e qëndrueshme që synojnë huamarrësit më të varfër detyrohen të vendosin norma më të larta interesi, kanë kosto më të lartë të stafit dhe kanë borxh më të ulët. Ndryshe nga Conning, Hollis dhe Sweetman (1998) analizuan fondet e kredisë irlandeze dhe arritën në përfundimin se IMF-të ishin në gjendje të jepnin hua për të varfërit me norma konkuruese interesi pa u bazuar te subvencionet. Këto IMF irlandeze luftonin problemet informative duke vepruar në atë segment tregu ku bankat e sektorit formal nuk shërbejnë Robinson (1996). Së fundi, Fafchamps (1997) përdor një metodologji simulimi për të treguar se normat e interesit kanë pak ndikim nëse të varfërit në Indi do të investojnë në projekte fitimprurëse. Një tjetër çështje kryesore e hulumtuar hollësisht në literaturën e IMF-ve është zgjedhja midis kredive në grup dhe kredive individuale. IMF-të, për të siguruar kreditë e tyre, shpesh mbështeten në kolateral me garanci shoqërore brenda grupeve të kredisë (Woolcock (2001)). Gomez dhe Santor (2001) japin dëshmi empirike për rëndësinë e kolateralit shoqëror. Në një studim empirik të kryer me 612 huamarrës në grup dhe 52 huamarrës individualë në Kanada, ata vunë re se grupi i kreditimit ka lidhje pozitive me të ardhurat e vetëpunësimit. Ai vijon se huamarrësit me të ardhurat më të larta do ta kenë më të lehtë ti shërbejnë mikrokredisë së tyre. Woolcock (1999) gjithashtu trajton çështjen e kreditimi në grup. Duke analizuar pesë raste të dështimeve të IMF-ve në Irlandë, Bangladesh dhe Indi, ai arrin në përfundimin se performanca e grupit varet nga politikat e kreditimit të IMF-ve, struktura e kostos, natyra dhe shtrirja e marrëdhënieve shoqërore midis anëtarëve të grupit dhe stafi i IMF-ve. Bhatt dhe Tang (2001) shkojnë më tej në diskutimin e kreditimit në grup në kuadër të teorisë së informacionit jo të plotë dhe teorisë së kostove të transaksionit. Bazuar në analizat e tyre, ata japin rekomandime për ngritjen dhe menaxhimin e një IMF-je. Edhe pse kreditë në grup përbëjnë shumicën e mikrokredisë në mbarë botën, në disa fusha, kreditimit individual është i konsiderueshëm dhe në rritje. Armendariz de Aghion dhe Morduch (2000) shqyrtojnë mikrofinancën në Europën Lindore, Rusi dhe Kinë përtej kreditimit të grupit

39 Ata përshkruajnë mekanizmat që lejojnë IMF-të të depërtojnë me sukses në segmente të reja të këtyre tregjeve. Këto karakteristika përfshijnë monitorimin e drejtpërdrejtë, kohët e rregullta të shlyerjes së kredisë dhe përdorimin e kërcënimeve se në të ardhmen nuk do të rifinancoheshin. Në një kërkim empirike, Gine dhe Karlan (2014), për të vlerësuar efektivitetin e dy teknikave të kreditimit, studiuan kalimin gradual nga kreditimi i grupeve në kreditimin individual, të një IMF-je në Filipine. Ata arritën në përfundimin se normat e interesit të përdorura për kredidhënie ishin të njëjta si për huamarrësit individual dhe për huamarrësit në grupe. Banka në fjalë pati rritje në terren, pasi shumë konsumatorë, të tërhequr nga opsioni i kredisë individuale, kërkuar kredi. Në një test të dytë, banka u zgjerua në mënyrë rastësore në zona të reja vetëm me njërën prej dy teknikave të kreditimit, autorët gjetën se oficerët e kreditit ishin më pak të gatshëm të ofronin kredi individuale, gjë e cila mund të shpjegohet me mungesën e gatishmërisë së oficerit të kredisë për të dhënë kredi pa garantues në fusha të veçanta. Kjo tregon se oficerët e kredisë shihnin shkallë të ndryshme rreziku në dy teknikat e kreditimit. Në mënyrë të ngjashme, Attanasio (2015) në Mongolinë rurale, nuk gjen asnjë diferencë në normat e moskthimit të kredisë mes huamarrësve me përgjegjësi individuale dhe huamarrësve me përgjegjësi të përbashkëta. Në këtë rast, banka ka filluar shërbimet e kreditit nëpër fshatra të ndryshme me një ose të dyja teknikat e kreditimit. Carpena (2013) studion një konvertim të ngjashëm të një IMF-je indiane nga kreditë individuale në kreditë me përgjegjësi të përbashkëta. Në këtë rast ndryshuan karakteristikat e tjera të kontratës, duke përfshirë normën e interesit dhe shumat e kësteve, pra nuk është e mundur në këtë rast atribuimi i qartë i efekteve të teknikave të ndryshme të kreditimit. Gine (2010) në Peru arrin në përfundimin se kreditimi në grup nxit marrjen e rrezikut, sidomos për huamarrësit që shmangin rrezikun, por kjo u moderua kur huamarrësit formonin vet grupet e tyre. Megjithatë, pavarësisht nga këto efekte në zgjedhjen e projekteve, përgjegjësia e përbashkët rrit normën e shlyerjes së kredisë duke i detyruar huamarrësit të garantojnë shlyerjet e njëri-tjetrit. Në Indi, Fischer (2013) gjen dy efekte të kundërta të përgjegjësisë së përbashkët. Nga njëra anë, huamarrësit bëjnë zgjedhje më të rrezikshme investimesh kur kreditimi është në grup dhe nga ana tjetër, mekanizmi i monitorimit të ndërsjelltë ul shkallën e rrezikut të marrë përsipër. Efekti i dytë ka rezultuar më i fortë se sa efekti i parë. Le të shohim rëndësinë e praktikave të mira në menaxhimin e IMF-ve. Milgram (2001) paraqet rastin e një IMF-je në Filipine që tenton të arrijë mjaftueshmërinë financiare në një kohë të

40 shkurtër, gjë e cila ka rezultuar në mos shenjestrimin e shumë të varfërve, dhe në adresimin e individëve të cilët ishin në pronësi të bizneseve që vepronin në treg. Ajo argumenton se nxitimi i IMF-së për arritjen e mjaftueshmërisë financiare e detyroj atë të jetë në kundërshtim me misionin e saj origjinal të synimit të klientëve shumë të varfër dhe të lehtësimit të krijimit të mikro ndërmarrjeve. Bhatt dhe Tang (2001, 2002) përqëndrohen në ndërmjetësimin social, financiar dhe administrativ për të përcaktuar normat e shlyerjes në programet e SHBA-ve për mikrokreditë. Tucker (2001) i drejtohet krahasimit të performancës financiare të IMF-ve. Së fundi, Park dhe Ren (2001) në mënyrë empirike kundërshtojnë zbatimin e shërbimeve të mikrofinancës dhënë nga IMF-të joqeveritare kundrejt qeverisë kineze. Testet e tyre tregojnë se OJQ-të mikrofinanciare kanë rezultate pozitive në përzgjedhjen e klientit dhe qëndrueshmërinë e institucioneve, gjë e cila jo gjithmonë verifikohet në programet qeveritare. Të dhënat mbështesin idenë se menaxhimi efikas i IMF-ve kontribuon në mënyrë të konsiderueshme për të arritur objektivat e mikrofinancës Përzgjedhja e klientit Ka dy çështje kryesore në përzgjedhjen e klientit: gjinia (kreditimin e femrave kundrejt kreditimit të meshkujve) dhe njohja e nivelit të varfërisë (kreditimi i të varfërve dhe i shumë të varfërve kundrejt kreditimit të më pak varfërve dhe jo të varfërve). a. Përzgjedhja gjinore Shumë IMF kanë synuar kryesisht, ose në mënyrë eskluzive vetëm gratë. Kjo praktikë bazohet në besimin se femrat e investojnë kredinë në veprimtari prodhuese ose në përmirësimin e mirëqenies familjare krahasuar me meshkujt, të cilët supozohet se priren t i konsumojnë këto fonde dhe jo ti investojnë. Për të testuar hipotezën se femrat i përdorin fondet e marra hua në mënyrë më të frutshme se meshkujt Pitt dhe Khandker (1998) përdorën të dhëna empirike nga Bangladeshi për periudhës Ata analizuan shpenzimet e familjes, aktivet e mbajtura nga gratë, ofertën e punës mashkull femër, shkollimin e vajzave dhe djemve. Autorët arritën në përfundimin se mikrofinanca ka ndikuar pozitivisht në të gjithë faktorët në rastet kur huamarrëse ishin femrat. Kurse Kevane dhe Wydick (2001) përdorën një kampion prej 342 pjesëmarrësish në IMF-të e Guatemalës për të shqyrtuar pohimin se huamarrësit meshkuj sjellin rritje ekonomike më

41 të madhe se femrat ndërsa femrat lehtësojnë më shumë zbutjen e varfërisë. Ata nuk gjetën asnjë dallim të rëndësishme midis meshkujve dhe femrave në shitjet e bizneseve por konstatuan një avantazh të vogël të gjenerimit të punësimit të meshkujve në krahasim me femrat. Këtë dallim ata e argumentojnë me rolin e grave në lindjen dhe rritjen e fëmijëve. Në themel të kreditimit të grave është besimi i përgjithshëm se qasja në shërbimet financiare fuqizon gratë, si financiarisht edhe në anën shoqërore. Amin (2003) teston këtë besim, duke përdorur prova cilësore dhe sasiore nga Bangladeshi për të treguar se anëtarësimi në programet e mikrofinancës midis faktorëve të tjerë është i lidhur pozitivisht me fuqizimin e grave. Në të kundërt, Ehlers dhe Main (1998) analizojnë programet e sipërmarrëse të vegjël në SHBA për gratë e varfëra dhe argumentojnë se ndihma mikrofinanciar është e dëmshme dhe problematike. Ehlers dhe Main konkluzionin e tyre kryesorë e bazojnë në faktin se vetëm disa femra e formalizojnë biznesin e tyre, për shkak të kufizimeve gjinore në llojin e bizneseve që zgjedhin për të drejtuar dhe për shkak të trajnimit të papërshtatshme në mikrofinancë. Mallick (2012) arrin në një tjetër përfundim duke kritikuar ndikimin e mikrofinancës për rolin e grave në shoqëri në Bangladesh. Ai argumenton se shërbimet mikrofinanciare mund të shpien në konflikte gjinore. b. Përzgjedhja e të varfërve kundrejt shumë të varfërve Siç u përmend më parë, një nga debatet më të rëndësishme dhe të diskutueshme në mikrofinanciar është: a ka ndonjë përzgjedhje midis mjaftueshmërisë financiare dhe thellësisë së përqasjes ndaj të varfërve. Thelbi i diskutimit është: nëse mjaftueshmëria financiare është e rëndësishme për IMF-të, a duhet që ato të synojnë klientët pak të varfër ose jo të varfër në mënyrë që të realizojnë ekonomitë e shkallës dhe të mbulojnë shpenzimet? Duke iu drejtuar kësaj çështjeje, Navajas (1998) analizon qasjen e pesë IMF-ve boliviane duke arritur në përfundimin se shumica e klientëve ishin afër kufirit të varfërisë. Ai konkludon gjithashtu se huamarrësit në grupe kishin më shumë mundësi për t u qasur drejt huadhënësit kundrejt huamarrëve individualë dhe se huamarrësit ruralë ishin ndër më të varfërit e të gjithë huamarrësve. Edhe Servon duke studjuar tri IMV në SHBA, arrin në një përfundim të ngjashëm: IMF-të i kanë shërbyer atyre që janë në kufi të varfërisë, pra që nuk janë shumë të varfër. Një tjetër pengesë për kreditimin e segmenteve me të ardhura të ulëta të popullsisë ka qenë kufizimi në sjelljen e huamarrësve, të cilët nuk janë në gjendje të grumbullojnë të holla në

42 periudha të gjata kohore, për shkak të preferencave të për shpenzime afatshkurtëra ose për shkak të trusnisë së anëtarëve të familjes (Fischer dhe Ghatak 2010) Ndikimi i institucioneve mikrofinanciare. Si rregull i përgjithshëm, ndryshe nga institucionet tipike financiare që punojnë për një objektiv financiarë, IMF-të punojnë me dy objektiva: financiarë dhe shoqërorë. Matja e kthimit financiar është relativisht e shtyrë në kohë. Mikrofinanca ka huazuar lirisht nga standardet e kontabilitetit dhe të performancës financiare në sektorin formal financiar. Koncepte të tilla si kthimi nga kapitali, kthimi nga aktivet, portofoli në rrezik etj janë duke u bërë gjithnjë e më shumë udhërrëfyesi i industrisë së mikrofinancës. Por, matja e kthimit shoqëror nuk është aq e thjeshtë. Në praktikë, ndikimet e faktorëve të posaçëm të fushës së mikrofinancës janë të vështirë për t u përcaktuar e matur. Vlerësimet e ndikimeve të mikrofinancës kërkojnë miratimin e metodologjive të kërkimit të afta për të izoluar efektet e një faktori të veçantë shkakësor dhe të faktorëve mjedisorë të ndërmjetësimit si dhe për të përcaktuar njësi të veçanta të matjes së faktorëve të prekshëm dhe të paprekshëm që mund ose nuk mund të ndikojnë në përcaktimin e saktë të modeleve të vlerësimit. Vështirësitë dhe kostot e vlerësimit të ndikimit shoqëror janë të tilla që shumica e IMF-ve nuk do të përpiqeshin të vlerësonin ndikimin shoqëror. Megjithatë, donatorët dhe politikëbërësit kanë një interes të ligjshëm në vlerësimin e kthimit shoqëror për investimet e tyre shoqërore. Prandaj njohja e ndikimit shoqëror është e nevojshme për menaxhimin e IMF-ve por edhe për aktorë të tjerë (p.sh., donatorët dhe politikëbërësit) për të vlerësuar efektivitetin e përgjithshëm të programit. Informacioni mbi performancën financiare jep vetëm një tablo jo të plotë mbi ecurinë e programit. Efektet shoqërore të mikrofinancës kanë ngjallur interesin e shumë studiuesve, të botuara në revista shkencore. McKernan (1996) konstaton se pjesëmarrja në program mund të ndikojë shumë pozitivisht mbi fitimin e vetëpunësimit, përderisa Pitt dhe Khandker (1998) konstaton se kredia ka ndikim të

43 rëndësishëm në mirëqenien e familjeve të varfra dhe se ky ndikim është më i madh kur kredia është vënë në shërbim të grave. Duke analizuar katër programe në Bolivi, Mosley (2001) tregon se aktivet dhe të ardhurat janë rritur përpjesëtimisht me nivelet fillestare të varfërisë përpara kreditimit, por gjithashtu që shërbimet e IMF-ve mund të rrisin vulnerabilitetin nëse huamarrësit janë të mbi kredituar. Bolnick dhe Nelson (1990) konkludon se pjesëmarrja e IMF-ve kishte një ndikim pozitiv në ndërmarrjet që janë zakonisht të vogla dhe në rritje, edhe pse ndikimi ishte larg të qënit uniforme në sektorë dhe variabla të synuar. Copestake (2001), konkludon se huamarrësit, të cilët ishin në gjendje të marrin dy kredi, kishin më shumë përvojë në rritja e fitimeve dhe të ardhurave familjare krahasuar me një kampion huamarrësish të cilët nuk u kualifikuan kurrë për marrjen e kredisë së dytë. Wydick (1999) konstaton se lëvizshmëria e klasave të varfërisë rritet ndjeshëm, duke e përmirësuar këtë strukturë, me qasjen ndaj kredisë. Duke përdorur të njëjtat të dhëna në Guatemalë të vendosura në një studim të mëvonshëm (2002), Wydick gjen gjithashtu se përfitimet e shpejta në krijimin e vendeve të punës pas qasje fillestare të kredisë u pasuan nga periudha të gjata stanjacioni të vendeve të punës. Dunn (2001) konstaton që ndërmarrjet e fokusuara tek klientët kanë një performancë më të mirë se ndërmarrjet e pafokusuara te klientët në këndvështrimin e fitimeve, aktiveve fikse dhe të punësimit. Anderson (2002) analizon 147 IMF dhe vëren se pjesëmarrësit në programe mikrofinanciare rrisin shkallën e ndërgjegjësimit për mjedisin dhe për administrimin e burimeve të përbashkëta. Dy studime të publikuara vlerësojnë në mënyrë të qartë ndikim e komunitetit, ose nivelin e ndikimit të fshatit. Në Bangladesh, Khandker konkludon se pjesëmarrja në program ka ndikime pozitive në të ardhurat familjare, prodhimin dhe punësimin, veçanërisht në sektorin rural që nuk lidhet me fermat dhe se rritja e shkallës së vetëpunësimit ishte arritur dhe në kurriz të punësimit me pagesë, që nënkupton rritje të pagave rurale. Woller dhe Parsons (2002) vlerësojnë se një program mikrofinanciar në Portoviejo, Ekuador sjell përfitime prej $ për ekonominë lokale, në mënyrë të drejtpërdrejtë dhe të tërthortë. Studime të tjera adresojnë ndikimet që duhet të merren parasysh kur kryejmë vlerësimet e ndikimit mikrofinanciar. Mosely dhe Hulme (1998) kanë studiuar 13 IMF në shtatë vende (Bolivi, Indonezi, Bangladesh, Sri Lanka, Kenia, India, dhe Malaëi) dhe kanë ndërtuar një

44 front ndikimi që përshkruan lidhjen e zhdrejt mes terrenit (thellësia e varfërisë së arritur) dhe ndikimit. Wydick (1999) ndërton një model teorik për të analizuar balancimin ekonomik midis kthimeve të ardhshme të shkollimit dhe kthimin aktual të punës së fëmijëve në ndërmarrjet shtëpiake guatemalase. Ai konstaton se në disa shtete, mikrokredia rrit mundësinë që fëmijët të ndjekin shkollën, megjithatë, në disa shtete të caktuara rreziku moral dhe kostoja e shkollimit mund të jenë më të mëdha se të mirat e punës së fëmijëve. Karlan dhe Zinman (2010), mbi bazën e një studimi të kryer në institucione të kredisë konsumatore arritën në përfundimin se zgjerimi i kredisë konsumatore në Afrikën e Jugut ka ndihmuar përfituesit të rrisin të ardhurat dhe konsumin dhe të mbajnë vendet e punës. Nga ana tjetër, në një rast të ngjashëm në Filipine (Karlan dhe Zinman, 2011), zgjerimi i kredisë individuale në mikrokredi për ndërmarrje të vogla nuk ka treguar ndonjë efekt pozitiv në biznesin e huamarrësve, por ka çuar në rritjen e pozitës së tyre personale brenda komuniteteve. Më konkretisht, rentabiliteti i ndërmarrjeve të vogla u tkurr pasi ata morën kredi, duke përfshirë edhe shpërdorimin e punës. Augsburg (2015) në në një studim në Bosnje konkludon se mikrokredia rrit vetëpunësimin dhe pakëson punën e krahut, duke rritur fitimet në përshtatje me idenë fillestare të mikrokreditit për rritjen e sipërmarrjes. Tarozzi, Desai, dhe Johnson (2013) duke përdorur të dhëna në nivel qarku në dy programe mikrokrediti në Etiopi, konkludojnë se nëse këto programe do të ishin efektive atëhere do të rezultonte një rritje e përgjithshme e huamarrjes. Gjithsesi ata pranojnë se strategjitë e rekomanduara prej tyre kanë limite në përgjithësimin e situatës për faktin se janë përdorur vetëm dy institucione dhe gjithashtu zona e përzgjedhur e studimit dhe të dhënat nuk ishin rastësore. Në përmbledhje, pritshmëritë fillestare të faktit se mikrokredia do të ishte në gjendje të nxirrte miliona njerëz nga varfëria duke u dhënë atyre qasje në kredi nuk është përmbushur. Banerjee, Karlan dhe Zinman (2015) 8, evidentojnë faktet se efektet e mikrokreditit kanë qenë të përzier dhe rezultatet më shumë janë varur nga karakteristikat dhe rrethanat e huamarrësve dhe nga qëllimi i kredive. Ka disa efekte pozitive në krijimin e bizneseve, por kjo nuk do të përkthehet automatikisht në konsum apo në të ardhura më të larta. 8 - Ekonomia e zbatuar. Një model modest i qëndrueshërisë pozitive, por jo i efekteve transformuese

45 2.2.6 Diskutimet e sotme mbi IMF-të dhe rolin e tyre në zhvillim a. Mbi përqasjen financiare dhe inovacionin Faktorët që kufizojnë përqasjen e familjeve dhe sipërmarrësve të vegjël në shërbimet e sektorit formal financiar janë sot në qendër të debatit në të gjithë botën në zhvillim. Identifikimi i pengesave lejon hartimin e politikave të përshtatshme për kapërcimin e tyre. Është e rëndësishme në këtë kontekst të dallohen faktorët e kërkesës dhe faktorët e ofertës, që nënkupton, faktorët që pengojnë familjet dhe ndërmarrjet për marrjen e produkteve e shërbimeve dhe faktorët që pengojnë ofruesit e shërbimeve financiare për të arritur deri te grupet e familjeve dhe ndërmarrjeve. Në thelb të faktorëve që ndikojnë në nivelin e kufizuar të ofrimit të shërbimeve financiare qëndrojnë kostot e larta dhe rreziku. Kostoja fikse e ofrimit të shërbimeve financiare (psh. shpenzimet që nuk varen nga shuma e depozitës ose kredisë, numri i transaksioneve të një klienti, ose numri i klientëve të shërbyer në një degë ose nga një institucion) merr përmasa të caktuara për segmentet e popullsisë me të ardhura të ulëta, pasi këto janë konsumatorë me kërkesën për transaksione të pakta ose në shuma të vogla. Shpërndarja e popullsisë në zonat rurale i bën parashikimet tradicionale të shërbimeve financiare më pak të qëndrueshme se në zonat urbane. Përveç kësaj, rreziqet për të arritur pjesën fundore të tregut mund të jetë shumë të lartë. Një pjesë e madhe e familjeve dhe agjentëve ekonomikë në vendet në zhvillim veprojnë në sektorin informal dhe nuk kanë dokumentacionin e nevojshëm zyrtar per transaksionet financiare. Ky problem është përkeqësuar me rregullat e forta të vendosura në dekadën e fundit në të gjithë globin për të njohur konsumatorët, kjo lidhet dhe me mungesën e sistemeve të përshtatshme të identifikimit në vendet me të ardhura të ulëta. Në mënyrë të ngjashme, luhatshmëria në nivelin individual, në lidhje me luhatjet në rrjedhat e të ardhurave të shumë ndërmarrjeve të vogla dhe familjeve në nivel të përgjithshëm, lidhur me varësinë e shumë ekonomive me të ardhura të ulëta nga eksportet e mallrave bazë rrit kostot dhe rreziqet për ofruesit e shërbimeve financiare. Nga ana e kërkesës, mungesa e edukimit financiar është identifikuar si një barrierë e rëndësishme. Sjelljet dhe zakonet familjare janë të rëndësishme sidomos në lidhje me kursimet, por edhe për vendimet që lidhen me shpërndarjen e burimeve të kredisë

46 Shërbimi i pagesave dixhitale Edhe familjet pa asnjë qasje në kursimet formale apo shërbimet e kreditit mund të marrin pjesë në mënyrë aktive në transaksione monetare, sidomos në pagesën e faturave dhe në marrjen e remitancave të dërguara nga anëtarët e familjes. Këto pagesa janë bërë zakonisht me para në dorë, e cila përfshin kosto dhe rreziqe të larta. Gjatë viteve të fundit ka pasur risi të rëndësishme në shërbimet e pagesave, më të dukshmet kanë qenë pagesat dixhitale nëpërmjet telefonave celular. Pagesat dixhitale zvogëlojnë shpenzimet për të dyja palët, si për paguesit dhe të paguarit, zvogëlon rreziqet, dhe rrit privatësinë. Një shembull është rasti i zëvendësimin të pagesës manuale me pagesën me celular, ku kostoja e ndryshueshme e paguar nga transferimi i pagesës është 20 për qind më e ulët. Kjo mënyrë pagese ka gjithashtu përparësi për qeveritë, sepse ajo rrit transparencën e lëvizjes së fondeve. Telefonia bankare me modele të ndryshme zbatimi, është bërë një realitet në shumë vende, të drejtuar nga operatorët e rrjetit të telefonisë celulare (të tilla si M-Pesa në Kenia). Sfida e normave të larta të interesit Një pyetje e rëndësishme është nëse kostoja e lartë e kreditimit në mikrokredi përligjet apo mund të ndikojë negativisht kërkesën. De Mel, McKenzie, dhe Woodruff (2008) dhe McKenzie dhe Woodruff (2008) vlerësojnë kthimet e kapitalit nga investimi në mikrondërmarrjet e industrisë së lehtë dhe në tregti në Sri Lanka dhe Meksikë. Sipërmarrësve u janë dhënë mjete monetare ose paisje në mënyrë rastësore, si rezultat i një llotarie dhe këto të dhëna janë përdorur për të llogaritur kthimin e kredive. Autorët kanë llogaritur kthime në masën e 5 deri në 7 për qind, në muaj, në Sri Lanka dhe 20 për qind ose më shumë në Meksikë. Edhe pse këto kthime mund të duken të larta, ose tepër të larta ato bazohen në grante e jo në kredi dhe në periudha afatshkurtëra gjë e cila nuk mund të jetë e aplikueshme për periudha afatgjata. Megjithatë, këto vlerësime sugjerojnë se disa ndërrmarrje të vogla janë me të vërtetë në gjendje të paguajnë interesin e lartë të vendosur nga institucionet mikrofinancare. Ka disa studime për përcaktimin e elasticitetit të kërkesës së normës së interesit. Duke përdorur të dhëna të një IMF-je në Bangladesh, Dehejia, Montgomery, dhe Morduch (2012) gjejnë një zvogëlim të konsiderueshëm të kërkesës për kredi afatshkurtër pas një ngritjeje në normat e interesit nga 2 deri në 3 për qind në muaj. Kurse, Karlan dhe Zinman (2008), në një mjedis eksperimental në Afrikën e Jugut, panë një efekt shumë më të vogël. Ata masin ndjeshmërinë

47 e klientëve ndaj normave të interesit në mënyrë të rastësishme. Huamarrësit rezultuan të jetë më pak të ndjeshëm ndaj ndryshimeve në normat e interesit, ky rezultat mund të jetë dhe për shkak i opsioneve të kufizuara të kreditimit. Megjithatë, huamarrësit kanë qenë më të ndjeshme për afatet e maturimit: pë një afat maturimi më të lartë (pra me këste më të ulëta) ka një rritje të kërkesë për kredi. Karlan dhe Zinman (2013) gjejnë dëshmi të forta për elasticitetin e kërkesës për kredi afatgjatë. Ata punojnë me Bankën Compartamos në Meksikë dhe e përshtasin normën e interesit në nivelin e vendit ku ofrohet kredia, duke e ulur atë në mënyrë të përhershme me 20 ose 10 pikë përqindje. Gjatë një horizonti 2,5 vjeçarë, ata konkludojnë se norma e ulët e interesit tërheq huamarrësit e rinj dhe kërkesa bëhet mjaft elastike në lidhje me shumën e marrë hua. Ata gjithashtu nuk gjejn ndonjë ndryshim në normat e moskthimit të kredisë edhe pse shpenzimet u rritën, kështu që në përgjithësi nuk ka pasur efekt të rëndësishëm nga ky reduktim i normës së interesit mbi fitimet e bankës. Është e vështirë të pajtohen gjetjet e këtyre studimeve të ndryshme sepse ato i referohen institucioneve të ndryshme, mjediseve të ndryshme dhe niveleve të ndryshme të normave të interesit. Kjo është sigurisht një zonë ende e hapur për studime të mëtejshëm. b. Përqasja ndaj të varfërve Përqasja e shërbimeve financiare për të varfërit është misioni social i IMF-ve. Bankat synojnë klientët që kanë kolateral. Të varfërit nuk kanë një të tillë, kështu që ata injorohen nga sektori formal bankar. Këto banka kanë tendencë të gjenden në qendrat urbane ndërkohë që shumica e të varfërve në vendet në zhvillim jetojnë në zonat rurale, ku shërbimet financiare mungojnë. Prandaj, në qoftë se IMF-të e mbushin këtë boshllëk do të kenë mundësi të arrijnë të varfërit që jetojnë në zonat rurale. Megjithatë, sipas shumë studimeve, mikrofinanca ka arritur vetëm një pjesë të vogël të kërkesës së vlerësuar për shërbime financiare ndaj të varfërve. IMF-të nuk kanë thellësinë e përqasjes (kryesisht i shërbejnë të varfërve por jo shumë të varfërve) që është e nevojshme për të përmbushur kërkesat e të varfërve ruralë. Shërbimi ndaj të varfërve rural në botën në zhvillim përfshin një angazhim më të madh financiar, pasi projektet mikrofinanciare rurale janë të shtrenjta për tu drejtuar. Shtetet që kanë kosto transaksioni të larta, vëllime të vogla dhe kosto të larta të zgjerimit të aktivitetit, bëjnë jo fitimprurëse veprimin

48 e IMF-ve në shërbim të të varfërve që jetojnë në zonat rurale. Është për këtë arsye që bankat tregtare janë të pozicionuar në zonat me dendësi të madhe popullsie. Një tjetër kritikë e zakonshme në procedurat e tanishme të operimit të IMF-ve, është përzgjedhja e grupit të cilit i drejtohen dhe çuarja e tyre drejt vetëqëndrueshmërisë financiare, në këtë mënyrë ata diskriminojnë shumë të varfërit duke iu drejtuar të varfërve të moderuar. Simanowitz (2009) nxjerr në pah disa faktorë që cojnë në diskriminimin e më të varfërve, gjë e cila çon në uljen e ndikimit që ka mikrofinanca tek më të varfërit; vetë-përjashtim, përjashtimi nga anëtarët e tjerë, përjashtimi nga stafi IMF-ve dhe përjashtimi nga kushtet e kërkuara për të pasur akses te shërbimet e mikrofinancës. Markowski dhe Rogaly argumentojnë se IMF-të në hartimin e politikave të tyre janë duke dështuar për të përmbushur nevojat e të varfërve dhe shumë të varfër, të cilët kanë një kërkesë për shërbime mikrofinanciare, veçanërisht për kursimet. Organizata të tilla si Brac 9 me programet e tyre si: gjenerimi i të ardhurave për zhvillimin e grupeve më të varfër dhe sfidimin e kufijve të varfërisë kanë treguar se më të varfërit mund të jenë në fokus në mënyrë të qëndrueshme. Johnson dhe Rogaly theksojnë se disa tipare të skemave të kursim kredive janë në gjendje të përmbushin nevojat e shumë të varfërve. Në lidhje me arritjen e atyre që jetojnë në varfëri ekstreme, Littlefield, Murduch dhe Hashemi i referohen një studimi prej 62 IMF-ve që kanë arritur mjaftueshmëri të plotë financiare dhe 18 IMF-ve që kanë pasur në vëmendje ata që përkufizohen si klientët më të varfër. Ky studim ka arritur në përfundimin se kur menaxhohen siç duhet, programet që kanë në vëmendje individ shumë të varfër mund të bëhen financiarisht të qëndrueshme. Barra bie pra mbi IMF-të e tjera të cilat duhet të zhvillojnë produkte dhe shërbime që do të takohet me nevojat e shumë të varfërve, nëse misioni social i mikrofinancës kërkohet të arrihet. Prandaj, IMF-të duhet të përmirësojnë përqasjen dhe mënyrën e tyre të operimit. Ato duhet te përcaktojnë produkte të përshtatshme të bazuara në nevojat e të varfrërve dhe duhet të sigurohen që produkte të tilla shkojnë te këta individ me kosto efektive. 9 - Bangladesh Rural Advancement Committee

49 2.3. Marrëdhëniet e qendrueshmërisë financiare me shërbimin ndaj të varfërve Markowski thotë se IMF-të kanë një mision të dyfishtë: misionin social për të ofruar shërbime financiare për një numër të gjerë personash me të ardhura të ulëta për të përmirësuar mirëqënien e tyre, dhe misionin tregtar, për të siguruar këto shërbime financiare në një mënyrë financiarisht të qendrueshme. Ne kemi parë tashmë se IMF-të nuk përmbushin misionin social në masën e nevojshme për të përmbushur kërkesat e të varfërve për shërbimet financiare. Simanowitz me Walter argumentojnë se mikrofinanca është një kompromis i misionit social me atë tregtar. Meqenëse theksi vihet, kryesisht në performancën e institucioneve financiare, mundësia për maksimizimin e ndikimit mbi nivelin e varfërisë dhe përqasja në terren janë kompromentuar. Ata bëjnë thirrje për balancimin e objektivave social me ato financiarë/tregtarë, meqenëse fokusimi aktual në objektivat financiarë nënkupton më pak shërbime për ata që kanë më shumë nevojë për shërbimet mikrofinanciare. Për të bërë këtë ata argumentojnë se tani është koha për të përtëritur dhe zhvilluar shërbime që kanë standarde financiare të larta të performancës por duke vendosur standarde të reja në impaktin e varfërisë. Markowski thekson se vetëm rreth 5% e IMF-ve në mbarë botën janë të qendrueshme financiarisht, ndërsa FMN-ja e çon këtë shifër në vetëm 1%. Kështu që kjo është një çështje e madhe për sektorin mikrofinanciar. Për të arritur qendrueshmëri financiare, një IMF duhet të mbulojë koston e fondeve, shpenzimet operative, vlerën e kredive të humbura dhe koston e inflacionit me të ardhurat që merr nga komisionet dhe interesi. Sipas FMN-së, IMF-të me qendrueshmëri financiare kanë prirjen të jenë më të mëdha dhe më efikase. Ato kanë edhe prirjen që të mos shenjestrojnë klientët shumë të varfër por më shumë ata që cilësohen të varfër sepse kështu mund të rrisin kredinë dhe efikasitetin. Kjo është pika ku duhet të bëhet kompromisi. Për të arritur qendrueshmërinë por edhe shenjestrimin e atyre që kanë më shumë nevojë, duhet që programet mikrofinanciare të menaxhohen në mënyrë sa më rigoroze dhe profesionale, të hiqen subvencionet dhe procedurat e kontrollit për dhënien e kredive. Nuk ka dyshim se qendrueshmëria është shumë e rëndësishme edhe nga perspektiva e klientit sepse është vendimtare në qasjen për kredi. Nëse klientët do të mendonin se IMF-ja nuk do të mbijetojë ata do të frenonin nxitjen për kthimin e kredive. Madhësia e përshtatshme e kredive për klientët në përputhje me nevojat e tyre, norma realiste interesi, kursime si një parakusht, rregullsia, periudhat e shkurtra të shlyerjes së kredisë dhe

50 ekonomitë e shkallës mund të kontribuojnë në qëndrueshmëri. Nëse fokusohen në këto masa për të arritur qendrueshmërinë dhe nëse shenjestrohen nevojat e më të varfërve, të dy objektivat socialë dhe financiarë mund të arrihen. Kjo është e vështirë por jo a pamundur për të gjithë IMF-të Mikrofinanca dhe roli i saj në zhvillimin e vendit Studjues të ndryshëm kanë provuar se mikrofinanca luan rol kyç në zhvillimin e një vendi në këto drejtime: Ndihmon familjet shumë të varfëra të përmbushin nevojat e tyre themelore; Përmirëson mirëqenien ekonomike familjare; Ndihmon në fuqizimin e rolit të gruas në ekonominë e vendit duke nxitur barazinë gjinore. Otero (1999) ilustron mënyrat e ndryshme në të cilat mikrofinanca, në thelbin e vet, ka luftën ndaj varfërisë. Ajo deklaron se mikrofinanca krijon qasje në kapitalin prodhues për të varfërit, i cili bashkë me kapitalin njerëzor (edukimin, trainimin) dhe kapitalin shoqëror (organizatat lokale) mundëson daljen nga varfëria. Duke ofruar kapital material për një person të varfër, nxitet ndjenja e dinjitetit dhe ndihmohet fuqizimi i nismave personale për pjesëmarrje në ekonominë dhe shoqërinë e një vendi (Otero, 1999). Sipas tij, qëllimi i mikrofinancës, nuk është vetëm sigurimi i kapitalit për të varfërit për të luftuar varfërinë individuale por ajo ndikon edhe në nivel institucional. Ajo kërkon krijimin e institucioneve që ofrojnë shërbime financiare për të varfërit e injoruar vazhdimisht nga sektori bankar. Littlefield dhe Rosenberg (2004) theksojnë se të varfërit, përgjithësisht, përjashtohen nga sektori i shërbimeve financiare të ekonomisë dhe IMF-të kanë lindur për t a adresuar këtë dështim të tregut. Duke trajtuar këtë boshllëk në treg në një mënyrë financiarisht të qëndrueshme, një IMF mund të bëhet pjesë e sistem formal financiar të një vendi (Otero, 1999). Megjithatë, jo të gjithë studiuesit janë entuziast për rolin e mikrofinancës. Është e rëndësishme të kuptohet se mikrofinanca nuk është shkopi magjik për luftën kundër varfërisë. Prandaj Hulme dhe Mosley (1996), pohojnë se skemat më bashkëkohore të mikrofinancës janë më pak

51 efektive seç mund të ishin. Ata thonë se mikrofinanca nuk është një ilaç për zbutjen e varfërisë dhe se në disa raste të keqmenaxhimit mikrofinanciar njerëzit janë bërë edhe më të varfër. Në këtë kuadër, Rogaly, nënvizon mosarritjet kryesore të IMF-ve në pesë drejtime: për të luftuar varfërinë, ato nxisin qasjen ndaj një sektori të vetëm për dhënien e kredive; mikrokredia është e parëndësishme për njerëzit shumë të varfër; përdorin një nocion të thjeshtëzuar për të përkufizuar varfërinë; kanë një theksim të tepruar në ekonomitë e shkallës; ndryshimi i ndodhur është i pamjaftueshëm. Wright (2000) thekson se shumica e skepticizmit mbi IMF-të rrjedh nga argumenti se projektet mikrofinanciare nuk arrijnë te të varfërit. Në përgjithësi ato kanë efekt të kufizuar mbi të ardhurat dhe bëjnë që varësia e grave nga burrat të jetë e fortë dhe, më e rëndësishmja, nuk arrijnë të ofrojnë shërbime shtesë, dëshpërimisht të nevojshme nga më të varfëri. Përveç kësaj, Wright thotë se shumë studime tregojnë se jo vetëm mikrofinanca është e pamjaftueshme në zhvillim por ajo devijon fonde nga ndërhyrjet më të ngutshme apo të rëndësishme të tilla si shëndetësia dhe arsimi për të varfërit. Siç argumentohet nga Navajas (2000), ekziston rreziku që mikrofinanca mund të tërheq fonde nga projekte të tjera, që mund të ndihmojnë të varfërit më shumë. Këta studiues thonë se qeveritë dhe donatorët duhet të dinë nëse përfitimi i të varfërve nga mikrofinanca është më i madh se sa përfitimi që do të kishin nga kujdesi shëndetësor apo nga ndihma ushqimore. Varfëria është një çështje komplekse dhe është e vështirë për ta përcaktuar aq më shumë që ka përcaktime të ndryshme për të 10. a. Ndikimi i mikrofinancës në zbutjen e varfërisë. Vlerësimi i ndikimit të ndërhyrjeve të mikrofinancës janë të nevojshme jo vetëm për tu treguar donatorëve se ndërhyrjet kanë pasur një ndikim pozitiv, por edhe për t i lejuar IMF-të të mësojnë si mund të përmirësojnë shërbimet e tyre dhe ndikimin e projekteve të tyre (Simanowitz, 2001) Për shembull, për Bankën Botërore (Tetor 2015), varfëria ka të bëjë me të ardhurat dhe matjet e varfërisë bazohen në përqindjen e njerëzve që jetojnë nën një shume të caktuar parash (shumë të varfër ata që jetojnë me më pak se 1.90 $ në ditë dhe, të varfër ata që jetojnë me më pak se 5 $ në ditë

52 Varfëria është më shumë se vetëm mungesa e të ardhurave. Wright (1999) thekson se fokusimi vetëm në rritjen e të ardhurave si masë e ndikimit të mikrofinancës në varfëri është i mangët. Ai thotë se ka një dallim të madh midis rritjes së të ardhurave dhe zbutjes së varfërisë (1999). Ai argumenton se duke rritur të ardhurat e të varfërve, IMF-të nuk ulin domosdoshmërisht varfërinë. Kjo varet nga ajo se cfarë bëjnë të varfërit me këto para! Shpesh herë ato shpenzohen në mënyrë jo efektive, kështu që duke u fokusuar vetëm në rritjen e të ardhurave nuk është e mjaftueshme. Fokusi duhet të jetë te ndihma që duhet t u jepet të varfërve për të mbajtur një nivel të caktuar të mirëqenies (Wright, 1999), duke u ofruar atyre një shumëllojshmëri shërbimesh financiare të përshtatura për nevojat e tyre, në mënyrë që pasuria dhe të ardhurat e tyre të përmirësohen. Shpesh është pohuar se IMF-të nuk po i drejtohen të varfërve në shoqëri. Por, pavarësisht skepticizmit të ndikimit të mikrofinancës në nivelin e varfërisë disa studime kanë treguar se mikrofinanca ka qenë e suksesshme në shumë raste. Sipas Littlefield, Murdoch dhe Hashemi (2003,), mikrofinanca ka rritur të ardhurat, aktivet dhe ka ulur vulnerabilitetin e klientëve të saj. Ata i referohen projekteve në Indi, Indonezi, Zimbabve, Bangladesh dhe Ugandë të cilët dëshmojnë ndikime shumë pozitive në uljen e varfërisë. Një raport mbi një projekt në Indi tregoi se tre të katërtat e klientëve kishin përmirësime të konsiderueshme në mirëqenien ekonomike dhe se gjysma e klientëve të tyre dolën nga varfëria. Dichter (1999) thekson se mikrofinanca është një mjet për zvogëlimin e varfërisë dhe argumenton se, edhe pse të dhënat e IMF-ve në mikrofinancë janë përgjithësisht nën nivelin e pritur, disa ndikime pozitive do të ndodhin. Nga studimi i një numri të IMF-ve ai pohon se rezultatet tregojnë se konsumi ka pasur efekte pozitive gjithashtu shenjat e rishpërndarjes së pasurisë dhe ndikimit brenda familjes janë efektet më të zakonshme të programeve të IMF-ve. Hulme dhe Mosley (1996) në një studim gjithëpërfshirës mbi përdorimin e mikrofinancës për të luftuar varfërinë, argumentojnë se programet e mirëprojektuara mund të përmirësojnë të ardhurat e të varfërve dhe mund ti nxjerrin nga varfëria. Ata thonë se ka prova të qarta se ndikimi i një kredie në të ardhurat e një huamarrësi lidhet ngushtë me nivelin e të ardhurave, ata me të ardhura më të larta kanë një gamë më të madhe mundësish për investime dhe kështu skemat e kreditimit janë më të prirura të favorizojnë shtresën e mesme dhe të sipërme të të varfërve. Por, ata tregojnë edhe se kur IMF-të kreditojnë familjet shumë të varfëra, këto familje janë në gjendje të rrisnin të ardhurat dhe aktivet e tyre

53 Megjithse mikrofinanca ka ende shumë potencial për tu përmirësuar, Mayoux (2001) thekson se efektet kryesore mbi varfërinë kanë qenë: v Ka kontribuar në rritjen e të ardhurave të personave jo shumë të varfër duke përfshirë gratë; v Ka zbutur efektet e paqëndrueshmërisë së të ardhurave dhe shpenzimeve duke bërë të mundur që të varfërit të përballojnë më mirë goditjet nga situatat e paparashikuara dhe emergjente. b. Roli i mikrofinancës në sektorin bujqësor Bujqësia është shtylla kurrizore e vendeve në zhvillim dhe ka potencial të madh në mbështetjen e zhvillimit, rritjen ekonomike dhe zvogëlimin e varfërisë ( Zeller, 2003). Pavarësisht kontributit kryesor që ka bujqësia në vendet në zhvillim, mbetet ende një sektor i pazhvilluar dhe njerëzit që jetojnë në zonat rurale janë në përgjithësi të varfër. Për këtë arsye zhvillimi bujqësor kërkon vëmendje për mbështetjen e mikro-ndërmarrjeve ( Zeller, 2003). Sipas Raportit Monitorues Global (2005) veprimtaria bujqësore në vendet në zhvillim është nën nivelin optimal. Të varfërit shpenzojnë rreth gjysmën e të ardhurave për të siguruar ose prodhuar ushqimet bazë 11. Shumë individë nuk kanë burime për të investuar në lëndë të para të shtrenjta, të tilla si fara dhe plehra kimike me cilësi të lartë. Ata nuk kanë fonde për të ruajtur produktet e tyre pas korrjes, në mënyrë që të marrin çmime më të larta në shitje. Në rastet kur fermerët kanë nevojë për burime të rëndësishme për të financuar aktivitetet e tyre bujqësore, shumë shpesh atyre u duhet tu kthehen burimeve informale të huadhënies, tregtarëve, apo familjes. Për ata që vuajnë varfërinë e skajshme edhe burimet joformale janë të paarritshme. Si pasojë, fermerët e varfër në vendet në zhvillim janë të detyruar të pranojnë rendimente të ulëta dhe çmime të ulëta për shkak të mungesës së kredive formale. Gjendja është edhe më e rënduar nëse marrim parasysh se ndryshimet e vogla në treg, një ndryshim i papritur i motit apo fatkeqësi natyrore, ose mungesa e blerësve mund të ndikojnë rëndë te fermerët e vegjël 12. Për këto arsye, gjatë dhjetëvjeçarëve të fundit, financat bujqësore kanë qenë në qendër të shumë programeve të zhvillimit rural në vendet në zhvillim. Miliarda dollarë, gjatë dekadave të fundit, janë adresuar në këtë sektor Robert Christen dhe Douglass Pearce, Managing Risks and Designing Products for Agricultural Microfinance Artikulli Nr. 11, Grupi Konsultativ të ndihmojmë të varfërit (CGAP), mësimet e nxjerra në mikrofinancën bujqësore: Raste të Zgjedhura Studimore IFAD (2006)

54 Nagarajan dhe Meyer i referohen periudhës mes viteve 1960 dhe 1970 si paradigma e vjetër e financave rurale. Sipas mendimit të tyre, kjo paradigmë fokusohet në ndërhyrjen qeverive dhe agjensive donatore në tregjet rurale duke promovuar kuotat e kreditimit nga bankat, duke ofruar kredi me norma të ulëta interesi për fermerët dhe duke u fokusuar në kreditimin e një sektori të caktuar nga institucionet që kanë fokus zhvillimin rural. Qëllimi i qartë i këtyre programeve ka qenë të adresojë çështjen e produktivitetit të ulët duke i ofruar të varfërve lëndë të parë të lirë dhe kredi të subvencionuara në mënyrë që të kapërcejnë asimetritë e tregut që janë rrënuese për tregjet bujqësore. Rasti më i mirë i dokumentuar ka qenë Revolucioni i Gjelbër në Indi, i cili ka subvencionuar fara dhe plehra kimike për fermerët në mënyrë që të rrisin produktivitetin e tyre. 13 Financimi i projekteve bujqësore ka rënë në mënyrë dramatike që nga viti 1970 për shkak të dështimeve të dukshme të paradigmës së vjetër të financave rurale. Dështimet e përsëritura i bën donatorët gjithnjë e më skeptikë për ndikimet pozitive të këtyre programeve. Me zvogëlimin e ndihmës nga vendet donatore dhe organizatave ndihmëse si Banka Botërore, të varfërit rural u ekspozuan më shumë se kurrë ndaj rreziqeve të prodhimit bujqësor. Duke pasur më pak opsione formale për financim, të varfërve rural i u desh të kthehen në sektorët informalë të tilla si huadhënësi, tregtarët, apo anëtarët e familjes për të financuar prodhimin bujqësor. Në këtë pikë Robert Christen dhe Douglass Pearce sugjeruan zhvendosje e fondeve të dhëna nga qeveria, drejt projekteve bujqësore të financiara nga organizata mikrofinanciare. Kjo paradigmë e re është përdorur me sukses në industrinë e mikrofinancës gjatë tre dekadave të fundit për të krijuar një treg të orientuar dhe një sistem financiar të aftë për të nxitur produktivitetin bujqësor dhe uljen e varfërisë në zonat rurale. Deri më sot, sukseset e IMF-ve priren të jenë rreth zonave urbane dhe gjysmë-urbane, dhe shumë shumë rrallë për sektorët rurale të vendeve në zhvillim. Kjo mungesë e fokusit në zonat rurale nuk është befasuese duke pasur parasysh rreziqet që lidhen me rreziqet rurale dhe financiare në bujqësi. Në kushtet e financave rurale, dhënia e kredive të vogla në zonat me popullsi të shpërndarë dhe infrastrukturë të dobët është humbje e kohës, e kushtueshme, dhe shpesh jo fitimprurëse. Calvin Miller përmbledh rreziqet që lidhen me kreditimin e bujqësisë në një artikull të paraqitur në vitin Ai i përmbledh rreziqet në katër pengesa kryesore: dobësi, veprim, kapacitet dhe 13 - Anand, Geeta, Green Revolution in India Wilts as Subsidies Backfire, Wall Street Journal On-line, Shkurt

55 rreziqet politike dhe rregullatore. 14 Përveç joefikasitetit të mikrofinancës në zonat rurale, sfidat e financimit të bujqësisë përfshijnë: Sezonalitetin e kërkesës për likuiditete për shkak të kulturave bujqësore; Mbrojtjen kundër rreziqeve bashkëshoqërues të bujqësisë duke përfshirë fatkeqësitë natyrore, rënien e përgjithshme të çmimeve të tregut, rendimentet e ulët dhe ndryshimet e papritura të motit; Shmangien e rrezikut të shtimit të kredive me probleme në zonat që mbështeten në një apo dy kultura; Përshtatjen e modeleve ekzistuese të institucioneve mikrofinanciare për të përmbushur nevojat e specializuara të financimi bujqësore; Arritja e fermerëve të vegjël të cilët mund të kenë mungesë kolaterali për të siguruar një kredi bujqësore. Kombinimet e këtyre sfidave kanë kufizuar aftësinë e IMF-ve për të arritur të varfërit që jetojnë në zonat rurale. Megjithatë, ka shumë shembuj në zhvillimin e IMF-ve që kanë marrë mbi vete rreziqet dhe kanë përshtatur modelet e tyre të kreditimit duke krijuar programe të suksesshme të kreditimit bujqësor. Një studim i vitit 2006 nga Grupi Konsultativ për të Ndihmuar të Varfërit (CGAP) dhe Fondi Ndërkombëtar për Zhvillimin Bujqësor (IFAD) analizon praktikat më të mira të disa programeve të financimit bujqësore në vendet në zhvillim, duke përfshirë Confianza në Peru, Fondacioni financiar Bai Tushum në Kirgistan, Caja Los Andes në Bolivi, Banka Barazia në Kenia, dhe Lidhja Kooperative e SHBA-ve në Mozambik. Nagarajan dhe Meyer, si dhe Christen dhe Pearce kryen një studim mbi IMF-të ekzistuese për të përcaktuar një kornizë për kreditimin në zonat rurale. Me pak fjalë, autorët parashtrojnë se mësimet kryesore në hartimin e një produkti të financave bujqësore janë: ü Kërkesa për shërbimet financiare ekziston në zonat rurale, por produktet mikrofinanciare duhet të përshtaten për të plotësuar nevojat e klientëve ruralë; 14 - Calvin Miller, Twelve Key Challenges in Rural Finance, (FAO 2004)

56 ü Fleksibiliteti është çelësi. Produktet për kreditimin e bujqësisë kërkojnë fleksibilitet në disbursim dhe në ripagimin e kësteve duke pasur parasysh flukset e mjeteve monetare ciklike dhe të mëdha si dhe investimet në artikuj si plehra dhe fara; ü Diversifikimi i portofolit të institucionit duke kombinuar kredi bujqësore me produkte të tjera, të tilla si kreditë urbane, kredi për strehim, kursimet, sigurimet, etj, është një faktor i rëndësishëm në reduktimin e rrezikut, ndërsa përmirëson fitimet; ü Partneritet me institucionet ekzistuese mund të zvogëlojnë shpenzimet dhe të zgjerojnë terrenin e veprimit. Kjo përfshin krijimin e aleancave me korporatat për të lehtësuar kontratat bujqësore ose futjen e tregtarëve për të lehtësuar kreditë bujqësore brenda një strukture ekzistuese në një zonë të caktuar; ü Shfrytëzimi i teknologjisë mund të zvogëlojë kostot e larta të transaksionit. Ndërkohë që shumë raporte ofrojnë shembuj të suksesshëm të IMF-ve që kreditojnë fermerët në zonat rurale, duhet theksuar se këta shembuj janë përjashtim dhe jo normë. Për më tepër, metodologjia e këtyre programeve e bën të vështirë zgjerimin e kredive për fermerët e vegjël. Kjo do të thotë se ata që kanë më shumë nevojë për kredi shpesh mbeten jashtë këtyre skemave. PRODEM në Bolivi, për shembull, kërkon kolateral me vlerë 1.5 herë më shumë se vlera e kredisë individuale bujqësore. Ajo gjithashtu kufizon portofolin maksimal për kreditimin e bujqësisë në 30 për qind. Confianza ka zbatuar udhëzime strikte të kreditimit, e cila i kërkon një individi të ketë burime të shumta të të ardhurave në mënyrë që të klasifikohen për një kredi bujqësore. Kjo do të thotë se familjet e varur nga një kulture janë përjashtuar në mënyrë sistematike. Confianza, si PRODEM-a, tani kërkon kolateralin, si një mjet për të siguruar një kredi. Për më tepër, ata kufizohen në klientët që kanë akses në një zyrë ose degë të institucionit jo më larg se një orë e gjysëm. Me fjalë të tjera, në një përpjekje për të ruajtur rritjen e fitimeve dhe qëndrueshmërinë, këto organizata në mënyrë efektive kanë reduktuar përqasjen ndaj uljes së varfërisë. Ka një shembull të fuqishëm të një IMF-je që ka eksperimentuar një metodologji të re për të synuar të varfërit në zonat rurale. Basix në Indi mati boshllëkun në kreditimin e bujqësisë duke u larguar nga modeli i bankave Grameen dhe Banka Rakyat Indonesia (BRI). Themeluesit e këtij institucioni iu referuan modelit të promovuar nga Banka për Bujqësi dhe Kooperativave Bujqësore (BAAC) i cili ishte më i përshtatshëm për një organizatë qëllimi i të cilit ishte të

57 fokusohej te të varfrit e zonave rurale në Indi. Basix krijoi një portofol mbresëlënës me mbi 50 për qind të të gjitha kredive që shkojnë në mbjelljen e kulturave të ndryshme, bagëti, dhe aktivitete të tjera afatgjata bujqësore si ujitja dhe hapja e puseve vaditëse. Edhe pse shumica e kredive të saj ishin lidhur ngushtë me bujqësinë, Basix kishte një normë shlyerjen prej 95 për qind. 15 Nga viti 1996 deri më 1999, Basix vendosi të provoni një model kreditimi të bazuar te agjenti. Ata vendosën ta testojnë këtë produkt të ri, duke përdorur agjentët në Karnataka. Basix do të japë kredi për agjentët në 21 për qind interes, dhe agjentët do japin kredi në të holla në jo më shumë se 24 për qind në vit. Agjentët gjithashtu mund të merrnin një komision 2 për qind nga fermerët të cilëve u kishin dhënë kredi. Basix u ballafaqua me shumë sfida me këtë program të ri. Shumë nga agjentët filluan të bashkëpunojnë me njëri-tjetrin në dëm të klientit. Të tjerë vendosnin interesa shumë më të lartë se sa interesat e rëna dakort fillimisht me IMF-në. Për shkak të një atmosferë të vështirë ligjore, ishte pothuajse e pamundur për Basix ti çonte agjentët në gjykatë për të rimarrë fondet. Përfundimisht, Basix i u desh të ndërpresë programin. Ka shumë mësime për të nxjerrë nga përvoja Basix. Së pari, ishte e vështirë për të monitoruar se cilët ishin ata që merrnin kredi. Nuk ishte e mundur të identifikohej nëse një kredi shkonte për fermerët e vegjël që kishin nevojë për financim, apo për fermerët më të mëdhenj që mund të përballonin pagimin e interesave më të larta të vendosur nga agjentët. Së dyti, Basix zbuloi se shpenzimet e monitorimit ishin shumë të larta. Së fundi, Basix nuk ishte përgatitur për rreziqet kovariante, dhe pësoi norma të larta të moskthimit të kredive, si rezultat i trazirave të paparashikuara të motit. Meyer argumenton se këto studime bazohen në afatshkurtër gjë e cila krijon një boshllëk të dukshëm në njohuritë kolektive të financave rurale Vijay Mahajan dhe NV Ramana, Agricultural Finance by Microfinance Institutions: Problems and the Way Forward, (UNCTAD Gjenevë, 2004)

58 KREU III METODOLOGJIA E PUNIMIT SHKENCOR DHE ANALIZA E KËRKESËS PËR KREDI E FERMERËVE Ky kapitull fillon me ritrajtimin e kontekstit dhe fokusit të studimit. Më pas vazhdon me krahasimin e metodave sasiore dhe cilësore duke prezantuar qasjen kërkimore dhe praktiken e përdorur për të arritur objektivat e këtij punimi. Më tej vazhdon me argumentimin dhe justifikimin e metodës së përzgjedhur gjatë realizimit të intervistave dhe zbatimit të modelit logit dhe Tobit për përpunimin e të dhënave. Në këtë kapitull paraqiten në mënyrë të hollësishme hapat e ndjekura në zbatimin e modeleve të sipërpërmendur. 3.1 Kërkesa për financim e prodhuesve bujqësorë Ky seksion përshkruan ekonominë bujqësore në Shqipëri dhe zhvillimin e saj të kohëve të fundit. Nënseksionet japin një vlerësim në thellësi të karakteristikave social ekonomike dhe të nevojave financiare të prodhuesve bujqësorë Ekonomia rurale në Shqipëri dhe zhvillimet e fundit Bujqësia vazhdon të mos e braktisë kontributin e saj ndaj PBB. Shqipëria mbetet vendi me peshën më të lartë të bujqësisë në raport me PBB-në (20%) në Europë dhe gati sa dyfishi i rajonit. Një nga arsyet eshtë dhe fakti se ne nuk kemi zhvilluar industri të tjera, por ka edhe disa faktorë që nuk e justifikojnë rëndësinë e saj. Vendi vijon të jetë një importues neto i prodhimeve bujqësore. Në Maqedoni, bujqësia zë 10.2% të peshës në totalin e PBB-së; në Malin e Zi zë vetëm 10% të PBB-së; në Bosnjë, vetëm 7.8% të PBB-së; në Serbi zë 9.7%; në Ukrainë 11.8% dhe në Rusi vetëm 4%. Në vendet e zhvilluara të BE-së, bujqësia zë rreth 2% të PBB-së

59 Teksa sektori ka pozitë dominuese në ekonominë shqiptare, vendi vijon të importojë produkte ushqimore 4.7 herë më shumë se sa eksporton. Kjo ecuri tregon se vendi ndodhet në inercinë e trashëgimisë së para viteve 90, pa mundur të modernizojë dhe të përshtasë sektorin me nevojat e reja të ekonomisë së tregut. Përkundrazi, masat e marra në vitet 1991 me masakrën në copëzimin e tokës për frymë, financimet me pikatore dhe politikat fragmentare të zhvillimit e kanë çorientuar zhvillimin e qëndrueshëm afatgjatë të sektorit. Bujqësia vijon të dominojë ekonominë shqiptare për nga numri i të punësuarve me 39.7% të totalit të të punësuarve. Sektori është përfshirë në një sërë vështirësish ciklike, pa mundur të orientohet drejt zinxhirit të vlerave. Pas shkëlqimit në dukje të rritjes së eksporteve me 25% më 2015-n, totali i prodhimit bujqësor ka pësuar rënie me 0.93% në 2015-ën, sipas të dhënave të INSTAT. Me privatizimin e tokës në vitin 1991, modeli dominues i biznesit në prodhimin bujqësor shqiptar është ferma familjare bujqësore. Ka një numër të vogël kooperativash bujqësore por rëndësia e tyre është pothuajse e papërfillshme. Ndër faktorët kryesorë që ndikojnë në zhvillimin e fermave familjare janë: a) përmasat e vogëla të parcelave individuale të tokës në dispozicion, dhe b) shkalla e lartë e fragmentimit të fermave. Tabela 3.1.1: Fermat shtëpiake në Shqipëri Emërtimi Numri i fermave , Madhësia mesatare e fermave (ha) Burimi:Instat Bujqësia nuk reflekton strategjitë për ngritjen e kooperativave dhe të fermave të mëdha, por vazhdon prodhimin në nivele të ulëta në sipërfaqe të vogla. Në vitin 2014, sipas statistikave bujqësore dhe blegtorale, vihet re shtimi i numrit të fermave me 0,4% kundrejt një viti më parë, e shoqëruar kjo me rënien e madhësisë mesatare të fermës me 0,6%. Kështu, numri i fermave në vitin 2012 ishte , ndërsa në vitin 2014 u rrit në Ky shtim i numrit të fermave mund të vijë dhe si pasojë e formalizimit të tyre. Por, kjo u shoqërua me copëzimin e sipërfaqes bujqësore. Madhësia mesatare e fermës në vitin 2014 ishte 1,16 ha, nga 1,17 ha që ishte në vitin Sipas statistikave të INSTAT, gati 82% e fermave familjare përdorin makineri bujqësore për punimin e tokës. Pjesa e mbetur prej 18% përdorin kafshët ose punën e krahut 16. Në aspektin 16 - INSTAT: Menyra e punimit te tokës

60 e strukturës së shpenzimeve 93% e fermave familjare përdorin plehra kimike. Ky është blloku më i lartë i kostove individuale të përdorura në ciklin e prodhimit. Shpenzimet e tjera përfshijnë blerjen e farërave, ujitjes, marrja me qira e makinerive etj. Produktet kryesore bujqësore janë drithërat (kryesisht gruri), perimet, patatet dhe fasulet. Ndërsa drithërat kultivohen për konsum vetjak, perimet, patatet dhe frutat janë kryesisht të destinuara për tregun. Në përgjithësi shumica e fermave në Shqipëri ende vuajnë efikasitetin e ulët të aktiviteteve të tyre dhe shkëputje nga industria agropërpunuese. Në mënyrë tipike, fermerët në Shqipëri janë në të njëjtën kohë prodhues, transportues mallrash, dhe shitësit e produkteve të tyre. Në shumicën e rasteve duke i penguar ata nga përqendrimi i aktiviteteve reale në bujqësi. Koha dhe përpjekjet e përdorur për të sjellë produktet në treg dhe shitjen e tyre përmbajnë kostot oportune. Mungesa e ndarjes mes prodhimit dhe shitjes, kontribuon në një konkurrencë më të ulët të fermave në nivel kombëtar dhe ndërkombëtar. Për më tepër, fermerët shqiptarë vuajnë nga rritja e konkurrencës nga shtetet fqinje si rezultat i Marrëveshjes së Tregtisë së Lirë. Ndërsa qasja e tregut të BE-së i është dhënë që nga nënshkrimi i Marrëveshjes së Stabilizim-Asocimit në vitin 2006, shumica e fermerëve nuk janë të aftë për të eksportuar në BE për shkak të standardeve të rrepta të sigurisë ushqimore të aplikuara në BE. Për të mbështetur sektorin e bujqësisë dhe të vendosur stimuj për investime, ka pasur disa skema të subvencionuara nga qeveritë shqiptare. Skema e zbatuar në vitin 2007 nxiste mbjelljen e pemëve frutore, ullinj dhe rrush. Granti i vënë në dispozicion në vitin 2008, u rrit në vlerë (për 10 milionë dollarë) dhe ofronte mbështetje për sektorin e blegtorisë (në formën e pagesës fikse për kokë të rracës së pastër së lopëve), prodhimit organik, ujitjes në pemëtari. Kriteret për shpërndarjen e subvencioneve, ishin sektori dhe madhësinë e fermës, megjithëse këto kritere shpesh janë përfolur për transparencën dhe subjektivizmave në favorizimit e vendimarrjeve. Këtë vit ministria e Bujqësisë ka bërë ndryshime të thella në skemat e mbeshtetjes për femerët, ku më shumë hapësirë i është dhënë skemës Mbështetje 50% të investimit, e cila ka si fokus kryesor, ngritjen e pikave të grumbullimit të produkteve bujqësore dhe blegtorale; të përpunimit të tyre si dhe të fermave të mëdha. Skemat mbështetëse synojnë formalizimin e bujqësisë shqiptare, punësim, eksporte dhe rritje ekonomike. Ato mbështesin dorëzimin e prodhimit bujqësor në pikat e grumbullimit, infrastrukturë për grumbullim, ruajtje, përpunim dhe tregtim të produkteve; investime për inovacion e teknologji bujqësore, sigurimin e standardeve dhe cilësisë së produkteve; mbështetje për bagëtitë e imta, bazuar në traditën dhe avantazhet konkurruese të vendit tonë. Paratë jepen në formë grantesh pasi fermeri ka përfunduar investimin. Vetëm

61 nga fondet e Ministrisë së Bujqësisë janë në dispozicion 20 skema kombëtare, formularët dhe dokumentet për secilën prej tyre janë të publikuara në faqen zyrtare të Agjencisë së Pagesave. Ndërkohë që femerët mund të aplikojnë për të përfituar edhe nga fondet e Bashkimit Europian nëpërmjet projektit IPARD. Nisma e fundit e Ministrisë Bujqësisë, që fermeri të subvencionohet për prodhim të dorëzuar, duke përcaktuar një limit prodhimi, synon t i orientojë ata në krijimin e njësive të përbashkëta, në grupime shoqërie, fisi ose parcelash të afërta, për të rritur kuotat e prodhimit, në të kundërt numri i atyre që do të përfitojnë nga subvencionimi do jetë shumë i vogël. Ata që kanë pak tokë, janë të përjashtuar nga kriteret e vendosura. Kështu, në mënyrë të heshtur ka nisur zhdukja e fermave të vogla apo njësive bujqësore që janë në kushtet e mbijetesës. Autoritetet janë shprehur në favor të krijimit të kooperativave dhe fermave të mëdha, por pa e sqaruar me saktësi si do të ndodhë përqendrimi. Në vendimin e qeverisë të janarit 2015, për procedurat e dhënies së subvencioneve dhe masës së përftimit, kriteri kryesor është sipërfaqja e tokës së mbjellë. Pra, fiton fonde ferma që ka më shumë tokë. Sipas vendimit, fermeri duhet të ketë jo më pak se 0.5 hektarë tokë të mbjellë që të bëhet përfitues. Ndërsa, në udhëzimin e nxjerrë në mars 2015, sipërfaqja minimale ulet në dy dynymë. Sipas udhëzimit të marsit 2015, kriteri kryesor që merr 60 pikë në vlerësimin e aplikimeve, është sipërfaqja e tokës së mbjellë. Ndërsa 20 pikë i merr teknologjia e kultivimit. Kultivarët autoktonë i japin fermerit 5 pikë, ndërsa statusi i aplikantit ka 10 pikë. Nëse aplikanti është individ merr 7 pikë, por nëse është person juridik apo fizik përfiton 10 pikët. Për gjininë e aplikantit jepet 1 pikë, ku përfitojnë femrat. Ndërsa mosha e aplikantit ka 4 pikë, ku moshat e reja janë më të favorizuara. Një subvencion tjetër është mbështetja për dorëzimin e prodhimit të frutave dhe perimeve në pikat e grumbullimit ose përpunimit, në masën 15% të vlerës së mallit të shitur, të vërtetuar me faturë tatimore. Sasia e dorëzimit është: për jo më pak se 30 kv dhe jo më shumë se 300 kv për frutat; për jo më pak se 50 kv dhe jo më shumë se 400 kv për perimet. Për fermerët që merren me blegtori, jepet mbështetje në vlerën 10 lekë/litër qumësht, për fermat që dorëzojnë jo më pak se 1500 litra qumësht në muaj. Në këtë pikë duhet sqaruar se, janë të pakta familjet fermere që kanë kaq shumë prodhim Për të qenë pjesë e këtyre ndihmave duhet të kesh kryer edhe detyrime të tjera, si pagimi i taksës së tokës për vitin 2015, pagimi i faturave të energjisë, mbi të gjitha të jetë i pajisur me NIPT

62 3.2 Problemet e hasura nga fermerët gjatë aplikimit për kredi Sektori bujqësor është një sektor me problematika dhe sfida të shumta, dhe jo të gjithë fermerët mund të aplikojnë për kredi për shkak të një sërë kushtesh, kërkesash për tu plotësuar. Së pari, është sektori me riskun më të lartë krahasuar me sektorët e tjerë, mungesa e infrastrukturës, faktorët natyrorë, ndaj të cilëve prodhimi bujqësor është shumë i ndjeshëm (përmbytjet, ngricat, shirate etj), ky lloj risku është shumë vështirë të matet dhe të vlerësohet plotësisht nga një institucion financiar. Ky risk është i shoqëruar dhe nga mungesa e skemave të sigurimit për agrobizneset ndaj këtyre ndjeshmërive natyrore. Nëse do të ishte prania e këtyre skemave, kjo do të ishte një shenjë inkurajuese për sistemin bankar dhe do të tregohen më të gatshme në lidhje me krijimin e sipërmarrjeve me sektorin e bujqësisë dhe agrobiznesit. Së dyti, bizneset bujqësore në përgjithësi kanë mungesë të dokumentacionit financiar dhe atij menaxherial, e cila për sektorin bankar përbën një risk të lartë. Bankat kërkojnë më shumë qëndrueshmëri financiare, më shumë informacion financiar dhe informacion lidhur me ecurinë e biznesit, si dhe planet e investimit ku do të përdoret ky investim. Së treti, problem është pronësia mbi tokën. Agrobizesi shqiptar vepron në ngastra toke më madhësi 1.2 hektarë (nën mesataren europiane), kjo madhësi e kufizuar sjell pamundësinë e shrytëzimit të përparësive të ekonomisë së shkallës, që do të rriste prodhimin, apo dhe zvogëlimin e kostove për njësi për biznesin. Vetëm ata të cilët kanë sipërfaqe të mëdha toke mund të pëfitojnë kredi, ndërkohë që pjesa më e madhe e tyre kanë në pronësi toka të copëtuara si rezultat i rënies së komunizmit dhe shkrirjes së kooperativave bujqësore. Si pasojë kostoja e prodhimit është më e lartë. Për shkak të kostos së lartë të procesit të kreditimit, bankat janë më pak të gatshme të nisin procedura me kosto të lartë për shuma të vogla. Problematikë tjetër parë në këndvështrimin e institucioneve financiare, është mungesa e garancisë për shërbimin e kërkuar, pasi pamundësia për të mbuluar kërkesat për garanci detyron bizneset të mos kryejnë investime për zhvillimin e tyre. Edhe mungesa e kolateralit është një nga arsyet apo problemet pse sot bankat nuk janë të interesuara të investojnë në biznesin fermer. Së katërti, përqindja e vogël e fitimit është një tjetër problem në dhënien e kredive, pasi çdo aktivitet bujqësor konsiderohet i riskuar për shlyerjen e saj. Prodhimi stinor është një prej arsyeve të kësaj pasigurie

63 Së pesti, veprimtaritë bujqësore konsiderohen nga bankat si afatshkurtra dhe pak të qendrueshme, dhe si rrjedhojë kushtet e kredive janë jo të favorshme për masën e gjërë të prodhuesve. Pavarësisht problemeve të shumta në procesin e kreditimit të bujqësisë, ky sektor ka mundësi të mëdha zhvillimi. Bizneset bujqësore duhet të optimizojnë proceset e prodhimit, përpunimit dhe grumbullimit të lëndës së parë, duke investuar në teknologji eficienete, me konsum të ulët të karburantit (energjisë elektrike) dhe rendiment të lartë. Në përputhje me ciklin e prodhimit, agrobiznesi ka nevojë për kapital qarkullues, për të menaxhuar më mirë fluksin e punës dhe të qarkullimit të parasë për biznesin. Rritja e investimeve në këtë sektor vjen nga rritja e kërkesës në treg për produkte bujqësore, rritja e kërkesës për eksport të produkteve vendase. Nisur nga rëndësia që ka sektori bujqësor në ekonominë e vendit dhe nevojës së tij për kreditim, ka bërë të mundur që institucionet financiare të zgjerojnë aktivitetin e tyre të kreditimit duke përfshirë në portofolin e huave edhe huatë e dhënë fermerit dhe agropërpunuesit. Qëllimi i këtij studimi është të sigurojë një analize të detajuar të kërkesës dhe ofertës së kredisë dhe shërbimeve financiare në zonat rurale të Shqipërisë. Analiza bazohet në një studim tregu në thellësi të ofertës dhe kërkesës. Megjithëse, nga llogaritë, sektori i bujqësisë kontribuon për rreth një të katërtën e PBB-së dhe punëson pothuajse gjysmën e forcës së punës, shihet qartë se statistikat zyrtare nuk kanë mundur të kapin dhe të raportojnë treguesit e shumicës së fermave shtëpiake. Duke qenë pjesë e rëndësishme e ekonomisë gri në Shqipëri, këto subjekte veprojnë kryesisht si subjekte biznesi të paregjistruar dhe realizojnë të ardhura kryesisht nga përdorimi i tokës. Studimi tregon se ka nevoja thelbësore për zgjerimin e aktiviteteve të kreditimit rural për të mbushur boshllëkun ekzistues. Shërbimi potencial i kërkesës shkon krahas zgjerimit të mëtejshëm të rrjetit të institucioneve mikrofinanciare dhe kursimeve dhe kreditit në zonat rurale. Duke menduar se zgjerimi kërkon investime në staf dhe logjistikë, përmbushja e kërkesës nuk pritet të përmbushen as në vitet e ardhshme. Për më tepër, parakushte të tjera për të kënaqur kërkesën përfshijnë aftësinë e institucioneve për të tërhequr burime të reja rifinancimi ose të rritet niveli i kursimeve (aplikohet vetëm për shoqëritë e kursim-kreditit)

64 3.3 Mbledhja e të dhënave dhe analiza. Studimi kombinon dy mënyrat sasiore dhe cilësore, duke përfshirë pyetësorin e strukturuar mbi tregues të ndryshëm drejtuar ndërmarjeve bujqësore të vogla rurale. Informacioni cilësor është mbledhur përmes intervistave të grupit të fokusit për të kuptuar situatat që njerëzit përballen dhe se si ata përdorin dhe kuptojnë mikrofinancën dhe a ka ky fokus grup mungesë financash. Të dhënat sasiore të mostrës së ndërmarrjeve janë analizuar për të gjetur përqindjet, mesataret dhe frekuencat e treguesve të ndryshëm. Sondazhi i kërkesës u zhvillua gjatë periudhës janar-shkurt 2016, duke përdorur një pyetësor të strukturuar me një mostër prej 248 ndërmarrjesh rurale të ndodhura në fshatrat e qarkut të Fierit. Objektivi dhe metodologjia Objektivi kryesor i këtij studimi është të vlerësojë kërkesën dhe nevojat financiare të prodhuesve bujqësorë dhe t i krahasojë me shërbimin e ofertës aktuale në treg, për të identifikuar një boshllëk të mundshëm. Për të arritur këtë, studimi ka për qëllim: ü Të japë një pasqyrë të karakterit socio-ekonomik të prodhuesve bujqësorë si dhe ndërmarjeve rurale; ü të analizojë modelet aktuale dhe burimet e financimeve si dhe aksesin e shërbimeve financiare të këtyre ndërmarrjeve; ü të vlerësojë nevojat financiare të ndërmarrjeve rurale dhe potencialin e tyre për shërbime financiare; ü të vlerësojë nivelin e qasjes së institucioneve financiare në zonat rurale dhe produktet që ato ofrojnë; dhe ü të abstragojë mbi konkluzionet dhe implikimet për të forcuar ndërmjetësit financiare dhe për të përmirësuar në të ardhmen ofertën e shërbimeve financiare. Metodologjia Për të mbuluar objektivat e synuara dhe për të fituar një informacion të përshtatshëm do të kryhet një studimi i kërkesës, i përbërë nga një pyetësor si dhe një studim i ofertës të institucioneve mikrofinanciare si dhe aktorë të tjerë në këtë sektor. Pastaj, kërkesa dhe oferta do të krahasohen

65 dhe do të llogaritet një hendek i mundshëm financimi. Si një hap përfundimtar, do të jepen rekomandimet për të mbushur atë boshllëk në të ardhmen duke i adresuar sipas aktorëve të ndryshëm. Në anën e kërkesës është kryer një studim me një pyetësor të strukturuar me një kampion prej 248 ndërmarrje rurale të vendosura në dy rajone të ndryshme që i përkasin qarkut të Fierit. Mostra e ndërmarrjeve është zgjedhur në mënyrë rastësisht pas mbëritjes në fshatin e përzgjedhur për të përfaqësuar strukturën dhe modelin rajonal të ekonomisë. Kriteri i vetëm që do të aplikohet është që të anketuarit duhet të jenë fermerë ruralë dhe nën moshën 50 vjeçare. Zgjedhja e fshatrave është bërë për të përfshirë zonat bujqësorë më të rëndësishme dhe më të lulëzuara të vendit. Qarku i përzgjedhur llogarit më shumë se 15% të numrit të fermave në rang vendi me një popullsisë rurale prej 183 mijë banorë ose më tepër së 16% të banorëve që jetojnë në zonat rurale në rang vendi 17, duke përfaqësuar një bazë të fortë statistikore. Nëse do të konsideronim edhe faktin se qarku i përzgjedhur zë pjesën më të madhe në rang vendi, të mbjelljes së perimeve në fusha dhe në sera, atëherë pesha specifike e zonës së zgjedhur rritet edhe më shumë. Para zgjedhjes së mostrës, janë konsultuar statistikat zyrtare të publikuara nga INSTAT, Instituti i Statistikave në Shqipëri. Tabela 3.3.1: Numri i fermave Nr Qarku Numri fermave Berat 24,929 24,176 2 Diber 25,717 25,658 3 Durres 30,128 28,770 4 Elbasan 31,636 31,326 5 Fier 54,638 52,169 6 Gjirokaster 23,110 18,918 7 Korce 29,220 29,500 8 Kukes 9,940 10,108 9 Lezhe 23,005 25, Shkoder 38,202 38, Tirane 32,930 34, Vlore 28,151 32,839 Gjithsej 351, ,315 Burimi i informacionit: Ministria e Bujqësisë, Zhvillimit Rural dhe Administrimit të Ujërave 17 - Instat maj 2014 një klasifikim i ri Urban-Rural i popullsisë shqiptare

66 Karakteristikat bujqësore dhe demografia e zonës së studimit Ky seksion jep më shumë hollësi mbi demografinë dhe karakteristikën bujqësore të zonës së studiuar, duke u përgatitur për rezultatet që pasojnë. Në kushtet e të ardhurave, familjet e vogla në zonat rurale raportuan të ardhura mesatare mujore për frymë prej lekësh. Karakteristikat e prodhimit bujqësor në këtë zonë janë të përqëndruara në prodhimin e perimeve në sera dhe në fushë të hapur. Anketa U intervistuan drejtpërsëdrejti 248 fermerë burra nën moshën pesëdhjetë vjeçare me metodën shumëshkallëshe. Fermerët janë ndarë në dy grupe: ata që prodhimin e tyre e shesin vet në treg pra në mënyrë të drejtpërdrejtë dhe kategoria e dytë ata që prodhimin e tyre e çojnë në pikat e grumbullimit për eksport. Fshatrat ku janë kryer intervistimet janë ato të zonës së Lushnjes: Bubullimë, Qerret i Ri, Kashbardh, Kosovë e vogël, ndërsa në zonën e Fierit: Kafaraj, Sheqishtë, Zharrëz, Frakull. U përzgjodhën këto fshatra sepse kanë përqëndrim të madh të fermave bujqësore sera dhe kanë një larmi prodhimesh bujqësore si p.sh domate, speca, sallator, luleshtrydhe etj. Në çdo zonë të zgjedhur, individët u përzgjodhën për intervista në mënyrë rastësore. Pyetësori është ndarë në tre seksione:1) Karakteristikat social-ekonomike të ndërmarrjeve rurale; 2) Karakteristikat e borxhit (në rastet kur fermerët kanë marrë një kredi): qoftë pranë institucioneve financiare qoftë në rastet kur i janë drejtuar burimeve informale të financimit; 3) karakteristikat e kërkesës së ardhshme për kredi. Pyetësori përmban pyetje me informacione kyç gjithashtu janë përdorur edhe diskutimet me fokus grupe në mbledhjen e të dhënave. 3.4 Korniza teorike dhe analitike Faktorët që ndikojnë në kërkesën për kredi mund të grupohen në dy kategori: 1). karakteristikat individuale/shtëpiake dhe 2) kushtet e institucioneve financiare. Ndër karakteristikat individuale/ familjare mund të përmendim nivelin e të ardhurave, gjininë, moshën, arsimimin etj. Ndër kushtet e institucioneve financiare të cilat mund të ndikojnë në vendimin një individi për të kërkuar kredi janë norma e interesit, kushtet e tjera të kreditit, etj

67 Për të analizuar dy grupimet e faktorëve që ndikojnë kërkesën janë kryer dy nivele analizash. Analiza e parë është një analizë statistikore përshkruese ku nëpërmjet grafikëve dhe përpunime të të dhënave jepet një pamje e plotë e të dhënave të grumbulluara. Analiza e dytë është kryer për të vlerësuar përcaktuesit e kërkesës për kredi nga fermerët duke përdorur modelin Logit dhe Tobit. Vendimi për të kërkuar kredi bujqësore nga fermerët nuk mund të ndikohet vetëm nga faktorët e përcaktuar në modelet e paraqitura, por edhe nga faktorë të cilët nuk mund të jenë kapur nga hulumtuesi. Për shembull, një fermer mund të vendosë për të kërkuar kredi nga institucionet financiare, sepse ai është i afërt i oficerit të kredisë të këtij institucioni. Për të vlerësuar kërkesën për kredi, ne kemi aplikuar modelet Probit (Logit Multinomial dhe Tobit). Prania e një institucioni financiar rural (që siguron kredi), në vetvete, nuk është e mjaftueshme që të gjithë të kërkojnë kredi pranë këtij institucioni. Disa klientë, pas një ose disa cikle krediti, nuk do t i drejtohen përsëri këtyre institucioneve ndërsa disa të tjerë nuk i drejtohen ende këtyre institucioneve si burim financimi. Dhënë disa atribute të një individi, duke përdorur këto modele, ne jemi në gjendje të parashikojmë nëse ai do të kërkojë kredi (gjithashtu mund të parashikojmë dhe sa do të jetë vlera e kredisë së kërkuar). Modeli logit (Amemiya, 1981) siç u tha më herët është përdorur nga bankat rurale për të shqyrtuar përcaktuesit e kërkesës për kredi nga fermerët. Studime të ndryshme kanë përdorur teorinë e pragut të vendim-marrjes, të propozuar nga Hill dhe Kau (1973) dhe Pindyck dhe Rubinfeld (1998) për të analizuar përcaktuesit e kërkesës për kredi nga fermerët. Teoria thekson faktin se kur fermerët përballen me një vendim për të marrë, në këtë rast vendimi për të marrë kredi nga bankat rurale, ka një prag të reagimit, i cili është i varur nga një grup i caktuar faktorësh. Modeli saktëson se, në një vlerë të caktuar të stimulit nën pragun, nuk vërehet asnjë reagim, ndërsa në vlerën kritike të pragut, vërehen reagime. Fenomene të tilla janë modeluar në përgjithësi duke përdorur lidhjen: Y i =βx i +µ i (1) Ku Y i është e barabartë me një (1) kur zgjedhja miratohet dhe zero (0) në rastet e tjera; kjo do të thotë se: Y i = 1 nëse X i është më e madhe ose e barabartë me një vlerë kritike, X* dhe Y = 0 nëse X i është më i vogël se nje vlere kritike, X*

68 Duhet theksuar se X* përfaqëson efektet e kombinuara të variablave të pavarura (X i ) në nivelin e pragut. Ekuacioni (1) paraqet një model binar zgjedhjeje që përfshin vlerësimin e probabilitetit të miratimit të një teknologjie të caktuar, risie apo ndërhyrje (Y) si një funksion i variablave të pavarur (X). Matematikisht, kjo është e shprehur si: Prob(Y i =1)=F(β X i ) (2) Prob(Y i =0)=1-F(β X i ) (3) Ku Y i është përgjigjia e vërejtur për i n vëzhgimet e variablit përgjigje,y. Kjo do të thotë se Y i = 1 për një vendimarrje pozitive (dmth fermerët të cilët vendosin për të kërkuar kredi nga institucionet financiare) dhe Y i = 0 për një -vendimarrje negative (dmth fermerët të cilët kanë vendosur mos të kërkojnë kredi nga institucionet financiare). X i është një grup i pavarur variablash të tilla si numri i punonjësve në fermë, madhësisë së fermës, arsimit, normës së interesit, burimit fillestar të fondeve etj, që lidhen me individin i n, të cilat përcaktojnë probabilitetin e vendimit pozitiv (dmth vendimarrjes për kërkesën e kreditit), (P). Funksioni, F mund të marrë formën e një funksioni normal, funksioni logjistik ose të një funksioni probabilitar. Modeli logit përdor një funksion logjistik me shpërndarje kumulative të vlerësimit, P, si më poshtë (Pindyck dhe Rubinfeld, 1998): e P(Y=1)= 1+ e B X B X (4) B X e 1 P(Y=0)=1- = B X 1+ e 1+ e B X (5) Sipas Greene (2008), modeli me probabilitet është një regresion i pritjes së kushtëzuar të Y, për X të dhënë: E(Y/X)=1 [ F( β X )] + [ 1 F( β X )] = F( β X ) 0 (6) Duke qenë se modeli është jolinear, parametrat nuk janë domosdoshmërisht efektet margjinale të variablave të ndryshme të pavarura 18. Efektet relative të secilit prej variablave të pavarura mbi mundësinë e miratimit (dmth marrjen e vendimit për kërkesën e kredisë) të përftuara nga ekuacioni diferencial (6) në lidhje me X ij që rezulton në ekuacionit (7) (Greene, 2008); 18 - Probabiliteti i secilës ngjarje llogaritet në kushtet kur variablat e tjerë do të ishin konstant

69 p X B X ( 1+ λ ) β = F( β X )[ 1 F( β X )]β (7) 2 λ β X i ij = Metoda e gjasave maksimale 19 është përdorur për të vlerësuar parametrat. Implikimi për zbatimin e modelit logit në këtë studim është se, fermeri do të vendosë për të kërkuar kredi nga institucionet financiare në atë moment kohor kur kombinohen efektet e faktorëve të caktuar që tejkalojnë rezistencën e natyrshme për të ndryshuar. Preferenca për modelin e regresionit logjistik ndaj modelit konvencional të regresionit linear probabilitar, në analizën e faktorëve përcaktues të kërkesës për kredi nga fermeret, bazohet në faktin se, vlerësimet e parametrave në këtë model janë asimtotik të qendrueshëm dhe efikas. Proçedura e përdorura të vlerësimit zgjidhin problemet e volatilitetit të pa qëndrueshëm të devijimeve standarde 20, gjithashtu zgjidh problemin e probabilitetit të kushtëzuar të marrjes së vendimit për të kërkuar kredi mes zero (0) dhe një (1). Arsyeja kryesore për zgjedhjen e modeleve logit probit për këtë punim është për shkak të lehtësisë së tyre dhe thjeshtësisë matematikore (Greene, 2008) dhe fakti që janë zbatuar në studime të ngjashme, psh. Akudugu 21 (2012), Ayamga 22, (2006), etj. 3.5 Analiza statistikore e pyetësorit Karakteristikat socio-ekonomike të ndërmarrjeve rurale të anketuara Nga 300 fermerë që u pyetën 248 intervista u konsideruan të vlefshme. Të gjithë fermerët e pyetur janë meshkuj edhe pse në një pjesë të intervistave kanë qenë të pranishëm edhe anëtarë të tjerë të familjes. Shumica e fermerëve (94.3.%) kanë 2 deri 5 të punësuar, vetëm 3.2% e të pyeturve deklaruan se punojnë vetëm dhe 2.2% deklaruan se kanë më shumë se 5 të punësuar. Në pjesën më të madhe të ndërmarrjeve rurale janë të punësuar anëtarët e familjes Maximum likelihood method Heteroscedasticity 21 - School of Agriculture, Policy and Development, University of Reading, United Kingdom 22 - University for Development Studies Tamale, Northern Region, Ghana

70 Mosha e fermerëve ishte nga 30 deri në 55 vjeç. Kjo mund të shpjegohet me faktin se shumica e të rinjve që jetojnë në këto zona lëviz për në zonat urbane për të ndjekur studimet, për të gjetur punë dhe në rastet e tjera largohen në emigracion. Shumica e fermerëve kishin arsimin fillor (45.97%), 31.45% me arsim të mesëm, 17.74% me arsim të mesëm profesional dhe vetëm 4.84% kishin diplomë universitare. Tabela: Niveli arsimor i fermerëve Vlera Nr. Përqindja Nr. kumulativ Përqindja kumulative Fillor I mesëm Profesional I lartë Total Burimi: Autori Grafiku: Niveli arsimor i fermerëve Burimi: Autori Statusi ligjor, pronësia dhe menaxhimi Gati 3/4 e ndërrmarrjeve janë të regjistruara me Nipt fermeri dhe pothuajse të gjitha janë në pronësi të një pronari. Megjithatë, një përqindje e konsiderueshme e ndërmarrjeve të anketuara janë përgjigjur se ndërmarrja e tyre nuk është e regjistruar (27.42%). Këto rezultate janë në përputhje me studimet e kryera dhe nga BERZH 23, të cilat theksojnë se 36% e ndërmarrjeve operojnë në ekonominë informale. Përsa i përket tokës bujqësore, gati 90 % e të anketuarve e posedojnë tokën në të cilën punojnë Banka Europiane për Rindërtim dhe Zhvillim: raporti për klimën e biznesit në Shqipëri,

71 Tabela: Statusi ligjor i fermave rurale Vlera Nr. Përqindja Nr. kumulativ Përqindja kumulative I paregjistruar SH.P.K SH.A Nipt fermer Total Burimi: Autori Grafiku: Statusi ligjor i fermave rurale Burimi: Autori Kur u pyetën në lidhje me financimin fillestar për të filluar aktivitetin, gjysma e ndërmarrjeve u përgjigjën se e kishin financuar me paratë e tyre fillimin e biznesit (50.81%); vetëm 20.16% i janë drejtuar një kredie nga një institucion financiar dhe 25.81% e kanë filluar aktivitetin falë një kredie joformale nga miqtë apo familjarët. Kështu, duket se ndërmarrjet shqiptare mbështeten në fondet vetjake dhe borxhi informal (76.62%). Tabela: Burimet fillestare të financimit të fermave rurale Vlera Nr. Përqindja Nr. kumulativ Përqindja kumulative Fonde personale Kredi nga një ins. fin Kredi nga familjare, miq Subvencionim nga shteti Total Burimi: Autori

72 Grafiku: Burimet fillestare të financimit të fermave rurale Burimi: Autori Marëdhëniet me furnizuesit dhe klientët Një karakteristikë e ndërmarrjeve të intervistuara është lidhja që ekziston midis klientëve dhe furnizuesve të tyre. Furnizuesit kryesorë të ndërmarrjeve të intervistuara përbëheshin nga biznesi i vogël lokal (82.3%), 14.5% furnizoheshin nga ndërmarrje ndërkombëtare dhe vetëm 3.2% nga prodhues lokal. Pjesa më e madhe e të intervistuarve i shlyejnë detyrimet me furnizuesit e tyre në monedhën kombëtare lek (85.5%) dhe vetëm 14.5% e të anketuarve pohojnë se ata i paguajnë furnizuesit në valutë të huaj (Euro). Përsa i përket marrëdhënieve me klientët vetëm 44.35% deklarojnë se paguhen në dorë në momentin e dorëzimit të mallit ndërsa pjesa tjetër arkëton më vonë (në dorë5.6%, me bankë 40.32%) dhe një pjesë e papërfillshme paguhet paradhënie (1.61%). Për më tepër, ndërmarrjet rurale nuk aplikojnë një politikë të çmimeve diferenciale, si për sa i përket arkëtimeve që kryen në mënyrë efektive qoftë atyre të kryera në një moment të mëvonshëm në kohë (zakonisht arkëtimet kryhen me një vonesë 1 mujore). Tabela: Arkëtimet nga klientët Vlera Nr. Përqindja Nr. kumulativ Përqindja kumulative Paradhënie cash Në dorë Në dorë më vonë Pjesërisht në dorë Me bankë më vonë Total Burimi: Autori

73 Grafiku: Arkëtimet nga klientët Burimi: Autori Tabela: Klientët më të rëndësishëm Vlera Nr. Përqindja Nr. kumulativ Përqindja kumulative konsumatori final ndërmarje të vogla Pika grumbullimi ND. të mëdha Përpunim Total Burim: Autori Grafiku: Klientët më të rëndësishëm Burimi: Autori Performanca financiare Fermerëve u janë bërë disa pyetje mbi karakteristikat financiare të biznesit të tyre, duke përfshirë qarkullimin e tyre vjetor. Të dhënat e deklaruara duhen trajtuar me një rezervë të caktuar, pasi fermerët janë të prirur për të dhënë rezultate të ndryshme nga realiteti. Kjo jo vetëm se ata nuk

74 ishin të gatshëm për të dhënë informacion të saktë, por edhe në fakt një pjesë e mirë e tyre kishin mungesë të theksuar të njohurive financiare. Duhet theksuar gjithashtu se pothuajse të gjitha ndërmarrjet e intervistuara nuk mbanin asnjë formë të sistemit të kontabilitetit. Kjo i bën dhe më të vështirë marrëdhëniet midis ndërmarrjeve rurale dhe institucioneve formale financiare. Për analizën e të ardhurave, të gjitha ndërmarrjet u pyetën për të dhënë një tregues në lidhje me xhiron e tyre vjetore. Xhiron ditore dhe mujore nuk e konsideruam të rëndësishme sepse pjesa më e madhe e të anketuarve ishin fermerë që kultivonin perime dhe fruta, për këtë arsye ata kanë të ardhura sezonale. Në përgjithësi shumica e ndërmarrjeve kanë një xhiro vjetore mjaft të ulët. Rreth 92% e të gjithë të anketuarve kanë një xhiro vjetore që i përket fashës nga 500 mijë lek deri në 5 milion. Duke e krahasuar me sektorët e tjerë të ekonomisë mund të themi se ky sektor ka xhiron vjetore mesatare më të ulët. Tabela: Vlera e xhiros vjetore Vlera(000) Nr Përqindja Nr kumulativ Përqindja kumulative Total Burimi: Autori Grafiku: Vlera e xhiros vjetore Burimi: Autori

75 Të anketuarit janë pyetur edhe për të treguar marzhin e fitimit. Shumica e ndërmarrjeve rurale (69.3%) deklaroi se marzhi i fitimit mbi shitjet e tyre ishte deri në 50%, ndërsa 29.8% deklaruan se fitimi i tyre e kalon kufirin e 50% Tabela: Marzhi i fitimit Vlera Nr. Përqindja Nr. kumulativ Përqindja kumulative 0-10% % % % Total Burimi: Autori Grafiku: Marzhi i fitimit Burimi: Autori Ky marzh fitimi është i konsiderueshëm për mbulimin e shpenzimeve të jetesës dhe shërbimin e borxhit të papaguar. Kur u pyetën mbi pengesat kryesore të perceptuara në lidhje me rritjen e ndërmarrjes së tyre, vetëm 16.1% u përgjigjën se ishin rreziqet bujqësore dhe rreziqet e çmimeve. Rreth 24.19% e të intervistuarve kanë identifikuar vetëm mungesën e financave dhe % ka identifikuar mungesën e financave si një ndër arsyet e mosrritjes së aktivitetit të tyre. Pengesa të tjera kryesore janë mungesa e tokës (12.9%), rreth 10% e të intervistuarve identifikuan si pengesë mungesën e infrastrukturës (rrugët, uji, dritat etj)

76 Mungesa e financave, e identifikuar nga shumë të anketuar si një çështje që pengon zhvillimin e biznesit të tyre, të çon të mendosh se kërkesa për fonde duhet të jetë e lartë. Megjithatë, gjatë intervistave shumica e fermerëve deklaronin se nuk ishin duke planifikuar për të bërë investime në dy vitet e ardhshme. Kjo është një shenjë e fortë e nivelit të rrezikut e vërejtur në mesin e popullatës rurale në këto zona. Për më tepër, ky është një tregues se të anketuarit nuk i ishin referuar disponueshmërisë së kredive kur u referoheshin mungesës së financimit, por mungesës së mjeteve të tyre financiare, i cili është burimi i tyre i zakonshëm i financimit. Studimi tregoi se 76% e të intervistuarve përdorin shërbimet bankare, por 70% e tyre përdorin vetëm llogaritë rrjedhëse kjo dhe për faktin se shumica e tyre i cojnë në pikat e grumbullimit produktet bujqësore. Shërbimet bankare në përgjithësi janë të nën-përdorura. Përqindja e vogël e të anketuarve që përdorin produktet bankare si kartat e kreditit / debitit, çeqet dhe transfertat bankare reflekton mungesën e degëve të bankave në zonat rurale dhe faktin se ndërmarrjet rurale kryesisht përdorin të holla për të kryer transaksione financiare. Megjithatë, ajo që duhet të theksohet është se shumica e të anketuarve kanë thënë se ata kanë pak interes në përdorimin e këtyre shërbimeve dhe në të ardhmen. Tabela: Përdorimi i shërbimeve bankare Vlera Nr Përqindja Nr kumulativ Përqindja kumulative Jo Po Total Burimi: Autori Përsa i përket institucioneve bankare që ata përdornin, 37.9% e atyre që përdorin shërbime bankare identifikuan bankën Raifaissen, 30.5% bankën Procredit, 14,7% Alfa bank, përqindjen e mbetur e ndajnë në përqindje më të vogël banka e Tiranës, BKT dhe Societe General. Për sa i përket kursimeve, 26.61% deklaruan se nuk kursejnë rregullisht, vetëm 8.87% kursejnë në depozita bankare, një pjesë e mirë e atyre që kursejnë i mbajnë ato në shtëpi (16.13%) dhe një pjesë e konsiderueshme i reinvestojnë kursimet e tyre (48,39%)

77 Tabela: Mënyra e kursimit të fermerëve Vlera Nr. Përqindja Nr. kumulativ Përqindja kumulative Jo nuk kursej Po në DB Po në shtëpi Riinvestoj Total Burimi: Autori Grafiku: Mënyra e kursimit Burimi: Autori Sjellja ndaj kreditit Pyetjes si e gjykoni procesin e marrjes së një kredie nga një institucion financiar, pjesa më e madhe e fermerëve mendon se marrja e një kredie nga një institucion financiar është shumë e vështirë (58.06%) dhe 41.13% mendon se është e vështirë. Kur u pyetën për arsyet pse ata mendonin se marrja e një kredie ishte e vështirë ose shumë e vështirë, 75% përmendën normat e larta të interesit si një pengesë, 18.5% ia atribuojnë vështirësinë mungesës së kolateralit dhe pjesa tjetër procedurave të gjata dhe të komplikuara

78 Tabela: Perceptimi mbi kreditimin Vlera Nr. Përqindja Nr. kumulativ Përqindja kumulative Të pamundur Shumë të vështirë Të vështirë Total Burimi: Autori Grafiku: Perceptimi mbi kreditimin Burimi: Autori Për më tepër, shumë të anketuar kishin frikë se nuk do të jenë në gjendje për të shlyer kredinë. Kjo frikë tregon njohuritë e pakta dhe mungesën e edukimit financiar të fermerëve përsa i përket shërbimeve financiare edhe pse 83% e tyre deklarojn se i njohin produktet bankare të kreditit dhe me kredi bankare i referohen kredive bujqësore. Perceptimi se proçesi i aplikimit për kredisë është i vështirë duket të ketë një ndikim në numrin efektiv të kërkesave për kredi nga ndërmarrjet rurale: 44.72% e të anketuarve nuk kanë tentuar asnjëherë të kërkojnë një kredi. Nga 55.28% e të intervistuarve që kishin marrë nismën e të kërkuari një kredi, 77.9% kishin sukses në marrjen e saj, që do të thotë se në total rreth 43% e 248 ndërmarrjeve rurale të intervistuara kanë marrë një kredi

79 3.5.2 Karakteristikat e kredisë formale dhe informale Tabela: Aplikimi për kredi Vlera Nr Përqindja Nr kumulativ Përqindja kumulative Jo Po Total Burimi: Autori Kur u pyetën për arsyet pse ata nuk janë përpjekur asnjëherë për të marrë kredi, shumica e të anketuarve (61.7%) thanë se kishin frikë se nuk do të ishin në gjendje ta shlyenin, pjesa tjetër thanë se ata nuk kanë nevojë për një kredi (38.3%). Ndërmarrjet rurale që u përpoqën të merrnin kredi dhe nuk ia arritën qëllimit të tyre deklarojnë se arsyeja më e shpeshtë ishte se norma e interesit ishte shumë e lartë. Të tjerë përmendën se ata nuk kishin kolateral të mjaftueshëm. Arsyeja e tretë më e shpeshtë pse një marrëdhënie krediti nuk u materializua, ishte një plan shlyerjeje i pa përshtatshëm. Përsa i përket instituconeve financiare ku ishte marrë kredia nga fermerët (N=106), 47.17% të intervistuarve deklaruan se e kishin marrë pranë nje institucioni financiar jobankarë, 26,4% të intervistuarve e kishin marrë pranë bankës ProCredit, pranë bankës Societe Generale 9.4%, rreth 8,5% e kishin marrë kredinë pranë bankës Raiffaisen dhe pjesa tjetër pranë bankave të tjera në përqindje më të ulët (Alfa bank, Tirana Bank, etj) Nga 106 ndërmarrjet që kishin pasur sukses në marrjen e një kredie, gati të gjithë ishin duke e paguar këtë kredi në kohën e studimit. Për pjesën më të madhe të ndërmarrjeve rurale të anketuara (49%) shuma e kredisë së marrë ishte mes lek, 24.5% deklaruan se kishin marrë një kredi lek dhe 22.6% kishin marrë një kredi mes 50,000 dhe lekë. Tabela e më poshtme merr në konsideratë të gjithë kampionin në studim (N=248) dhe jo vetëm rastet kur kredia është përfituar (N=106)

80 Tabela: Karakteristikat e kredisë formale Vlera(000) Nr. Përqindja Nr. kumulativ Përqindja kumulative > Total Burimi: Autori Grafiku: Karakteristikat e kredisë formale Burimi: Autori Për kushtet e maturimit të kredisë, shumica e të anketuarve kishin kredi me një afat maturimi prej 3 vitesh (71.6%) dhe rreth 28.3% deklaruan se kishin marrë një kredi me afat maturimi 2 vjeçarë, një përqindje e pakonsiderueshme kishin marrë kredi me afat maturimi më të madh se 3 vjet. Ky profili aktual i kredisë tregon së ajo është e përbërë kryesisht nga kreditë afatshkurtër-afatmesme, kjo varet dhe nga mbizotërimi i mikrokredisë, e cila zakonisht ka maturim afatshkurtër. Lidhur me koston e kredisë, u hasën në vështirësi të mëdha në përcaktimin e informacionit të saktë nga fermerët. Shumica e të anketuarve e kishin të vështirë të tregonin normën e interesit të kredisë së tyre. Ata ose nuk e dinin normën e interesit, ose nuk e mbanin mend atë. Sipas

81 studimit tonë, norma mesatare e interesit për një kredi nga një institucion financiar formal është 27,4%. Sipas hulumtimit në anën e ofertës së kredisë nga institucionet financiare dhe gjithashtu njohjes së tregut të kredisë nga autorja, këto nivele të normave të interesit nuk janë të deklaruara nga këto institucione. Mund të konkludohet se institucionet financiare nuk janë transparent në deklarimin e normave efektive të kredisë. Kur u pyetën se si e përcaktonin vlerën e këstit që duhet të paguanin pranë institucioneve financiare ata deklaronin se ishin vet institucionet financiare që ua llogarisnin. Si përfundim mund të themi se fermerët nuk kanë njohuri mbi kushtet e kredisë, nuk janë në gjendje të japin informacion të saktë financiar për ndërmarrjen e tyre gjë e cila tregon një nevojë të fortë për rritjen e edukimit financiar. Tabela: Norma e interesit të kredisë Vlera Nr. Përqindja Nr. kumulativ Përqindja kumulative % % % >30% Total Burimi: Autori Grafiku: Norma e interesit të kredisë Burimi: Autori Përsa i përket kolateralit mbi kredinë e marrë, fermerët kanë deklaruar se paisjet dhe makineritë përbëjnë pjesën dërrmuese të kolateralit (71.69%), në 13.2% kolateralin e përbëjnë ndërtesat, pjesa tjetër në përqindje të vogël përbëhet nga kontratat dhe depozitat bankare. Është për tu

82 theksuar fakti se në shumë raste këto kolaterale nuk janë në pronësi të fermerëve por të të afërmëve të tyre. Karakteristikat e borxhit informal Vetëm 48.3% e fermerëve (N=120) të intervistuar i janë drejtuar një kredie informale për të financuar aktivitetin e tyre. Në shumicën dërrmuese (88.3%) këtë kredi e kanë marrë nga familjarë dhe miq të fermerëve dhe 11.7% u janë drejtuar të tjerëve (në këtë rast një pjesë të konsiderueshme e përbëjnë furnitorët). Arsyeja pse i janë drejtuar të afërmëve dhe miqve është fakti se norma e interesit mbi kredinë e marrë është 0% dhe nuk është i nevojshëm kolaterali. Edhe në këtë rast egzistonte frika se nuk do ishin në gjendje ta ripaguanin kredinë. Në 53.3% të rasteve, kreditë janë më pak se 500,00 lekë dhe po t i krahasojmë me vlerat e disbursuara nga institucionet financiare formale, duket sikur nuk ka ndonjë diferencë të dukshme (47.1% të kredive formale janë me një vlerë më pak se 500,000). Tabela: Vlera e kredisë informale Vlera(000) Nr. Përqindja Nr. kumulativ Përqindja kumulative Total Burimi: Autori Grafiku: Vlera e kredisë informale Burimi: Autori

83 3.5.3 Karakteristikat e kërkesës së ardhshme të kredive nga ndërmarrjet rurale Rezultatet e hulumtimit tregojnë se aktualisht ndërmarrjet rurale mbështeten shumë në vetëfinancim dhe te kredia informale. Në kuadër të mostrës, pjesa më e madhe e të anketuarve janë të interesuar për të marrë një kredi në vitin e ardhshëm (59.2%) Hulumtimi tregoi se ndërmarrjet rurale në pjesën më të madhe të tyre do të kërkonin një sasi të kredisë që variojnë midis 200,001 lekë dhe 500,000 lekë. Kjo vlerë korrespondon dhe me mesataren e shumës aktuale të kredisë së disbursuar nga IMF-të Shqiptare. Tabela e mëposhtme tregon se sa janë vitet preferenciale të kërkeses për kredi. Në pjesën më të madhe të atyre që mendojnë se mund të kërkojnë një kredi (N=147) afati i parapëlqyer për ta shlyer është midis një dhe tre vjet (63.9%). Kjo pjesë e fermerëve ka një aktivitet përgjithësisht të stabilizuar dhe kërkon të shtojë aktivitetin ndërsa pjesa tjetër (36.1%) që mendon se mund ta shlyej për më shumë se tre vjet përbëhet kryesisht nga fermerë që duan të kryejnë investime kapitale afatgjata (p.sh ndërtimi i një sere të re, ndërtimin e puseve të vaditjes etj). Tabela: Afati i maturimit i kredisë së kërkuar Vite Nr. Përqindja Nr. kumulativ Përqindja kumulative Total Burimi: Autori Përsa i përket normës preferencialë së interesit që mendonin se mund të përballonin, shumica e të anketuarve do të pranonin norma interesi deri në 10%. Këto norma të kërkuara janë shumë më të ulëta se normat e interesit të ofruara aktualisht në treg. Sigurisht, këto janë normat e interesit që fermerët do të donin të paguanin, edhe pse tregu mund të ketë çmime më të larta siç shihet nga normat aktuale të interesit të ofruara nga ana e ofertës

84 së institucioneve financiare. Për më tepër, duhet theksuar se fermerët nuk kanë një kuptim të saktë të rëndësisë së normave të interesit. Grafiku: Afati i maturimit i kredisë së kërkuar Burimi: Autori Në lidhje me pagesën, shumica e ndërmarrjet rurale do të duan një shlyerje mujore të kredisë, por jo të parëndësishëm janë ata që preferojnë një shlyerje sezonale. Me sa duket, maturimi i preferuar do të varet nga lloji i aktivitetit dhe fluksit të të ardhurave sezonale. Dëshira për një kredi afatgjatë lidhet me faktin se shumica e ndërmarrjeve do ta përdornin kredinë për të financuar zgjerimin e biznesit të tyre dhe për të blerë asetet fikse, duke përfshirë tokën. Blerja e pasurive fikse ose tokë zakonisht kërkon sasi të mëdha të kredisë. Tabela : Përdorimi i kredisë së ardhshme Vlera Nr. Përqindja Nr. kumulativ Përqindja kumulative Total Burimi: Autori

85 Grafiku: Përdorimi i kredisë së ardhshme Burimi: Autori 3.6 Zgjedhja e variablave për hipotezat dhe Modelin logit e Probit Zgjedhja e variablave për modelet e mëposhtme u bazua në studime të ngjashme të kryer nga Nathan (2004), Ayamga (2006), Akudugu (2009a, 2009b), dhe Fakayode e Rahji, (2009), por gjithashtu janë përzgjedhur dhe variabla që janë specifik për vendin tonë. Niveli i arsimit të fermerëve (X 2 ) është përfshirë në vlerësim sepse sipas (Ayamga et al.2006; Lukytawati, 2009), ka një marrëdhënie pozitive midis arsimit dhe vendimin për të kërkuar kredi dhe shumës që fermerët mund të përfitojnë nga institucionet financiare. Furnizuesit kryesorë (X 6 ) pritet të ketë efekt pozitiv mbi vendimin për të kërkuar kredi, kjo për shkak se fermerët i drejtohen furnizuesve të vegjël lokalë dhe nuk janë subjek i riskut të kursit të këmbimit. Koha e pagesës së klientëve kryesorë (X 8 ) pritet të ketë efekt negativ mbi vendimin për të kërkuar kredi, kjo për shkak se fermerët i çojnë produktet e tyre në pikat e grumbullimit dhe kanë një vonesë në kohë prej afërsisht një muaj në arkëtimin e faturave të tyre. Xhiroja vjetore (X 10 ) u përfshi në studim, sepse ajo shërben si një matës për të përcaktuar fitimet e fermerit. Sa më e lartë xhiroja vjetore, aq më të mëdha janë gjasat që ai është në gjendje të paguajë dhe për këtë arsye mund të marrë një sasi të lartë të kredisë

86 Perceptimi mbi proçesin e kreditimit (X 17 ) pritet të ketë një efekt negativ mbi vendimin për të kërkuar kredi. Norma e interesit të kredisë së marrë më parë (X 27 ) pritet të ketë një efekt negativ mbi kërkesën për kredi. Variabli i varur është X 31, i cili përfaqëson kërkesën e shprehur nga fermerët për kredi në vitin e ardhshëm. 1. Modeli i kërkesës së borxhit faktik Dependent Variable: X31 Method: ML - Censored Normal (TOBIT) (Quadratic hill climbing) Sample: Included observations: 44 Left censoring (value) at zero Convergence achieved after 4 iterations Covariance matrix computed using second derivatives Variable Coefficient Std. Error z-statistic Prob. C X X X X X X Error Distribution SCALE:C(8) Mean dependent var S.D. dependent var S.E. of regression Akaike info criterion Sum squared resid Schwarz criterion Log likelihood Hannan-Quinn criter Avg. log likelihood Left censored obs 0 Right censored obs 0 Uncensored obs 44 Total obs 44 Burimi: Përpunuar në Eviews 8 nga autori Modeli është statistikisht i rëndësishëm me nivel rëndësie p < 0.05% sipas treguesit të maksimumit të gjasave maksimale. Ndërsa lidhja e variablave të pavaruar është me lidhje statistikisht të rëndësishme me nivel rëndësie p < 0.05 për: X 2, X 6, X 8, X 17. Ndërsa ekziston një lidhje me marzh më të lartë gabimi p < 0.1% dhe statistikisht e rëndësishme me variablin: X 27 = norma e interesit të kredisë së marrë, kurse me variablin X 10 = xhiroja

87 vjetore nuk ka lidhje statistikisht të rëndësishme. Fakti që xhiroja vjetore nuk është variabël i rëndësishëm shpjegohet me faktin se vlerat e xhiros vjetore janë të vogla dhe nuk çojnë në kursim për fermerët. Kështu që modeli i kërkesës njehësohet me anë të modelit probabilitar të shkallëzuar, si në vijim: 2. Modeli i kërkesës potenciale për borxh (Borxhi informal dhe planifikimi për borxh) X 4 = burimi i fondeve X 29 = borxhi informal X 33 = plani për borxh Dependent Variable: X29+X33 Method: ML - Binary Probit (Quadratic hill climbing) Sample (adjusted): Included observations: 172 after adjustments Convergence achieved after 4 iterations Covariance matrix computed using second derivatives Variable Coefficient Std. Error z-statistic Prob. C X McFadden R-squared Mean dependent var S.D. dependent var S.E. of regression Akaike info criterion Sum squared resid Schwarz criterion Log likelihood Hannan-Quinn criter Deviance Restr. Deviance Restr. log likelihood LR statistic Avg. log likelihood Prob(LR statistic) Obs with Dep=0 54 Total obs 172 Obs with Dep=1 118 Burimi: përpunuar në Eview 8 nga autori Modeli është statistikisht i rëndësishëm me nivel rëndësie p < 0.05% sipas treguesit LR statistic, si edhe në lidhjen me variablin X 4 = burimin fillestar të fondeve. Kështu që modeli i kërkesës njehsohet me anë të probabilitetit binar, si në vijim:

88 Nëse subjekti ka burime fondesh (d.m.th X 4 = 1) probabiliteti që ky subjekt të kërkojë kredi është i barabartë me 57%. 3. Modeli impakti i institucioneve mikrofinanciare X 25 = Vlera e kredisë së marrë në institucione financiare jobankare X 26 = Vitet e maturimit të kredisë X 27 = Norma e kredisë Dependent Variable: INS Method: ML - Binary Logit (Quadratic hill climbing) Sample: Included observations: 250 Convergence achieved after 6 iterations Covariance matrix computed using second derivatives Variable Coefficient Std. Error z-statistic Prob. X X X C McFadden R-squared Mean dependent var S.D. dependent var S.E. of regression Akaike info criterion Sum squared resid Schëarz criterion Log likelihood Hannan-Quinn criter Deviance Restr. deviance Restr. log likelihood LR statistic Avg. log likelihood Prob (LR statistic) Obs with Dep=0 200 Total obs 250 Obs with Dep=1 50 Burimi: përpunuar në Eview 8 nga autori Modeli është statistikisht i rëndësishëm me nivel rëndësie p < 0.01% sipas treguesit LR statistic, dhe po statistikisht të rëndësishme janë edhe lidhja e variablave në model me p < 0.01%. Kështu që modeli i impaktit të institucioneve financiare jobankare, njehsohet me anë të probabilitetit binar sipas variablit të varur dhe probabilitar të shkallëzuar sipas variablave të pavarur, si në vijim: Logit: Y= *X *X *X

89 Për të përcaktuar efektin e secilit variabël në model duhet të zëvendësohen shkallët e pyetësorit për secilin variabël, psh: Efekti i X 25, shkalla e parë: lekë e P(Y) = 1 e 0.87*1 0.87*1 + = 29.5% Efekti i X 25, shkalla e dytë: lekë P(Y) = e 1 e 0.87*2 0.87*2 + = 14.9% Efekti i X 25, shkalla e tretë: lekë e P(Y) = 1 e 0.87*3 0.87*3 + = 6.8% etj Vitet dhe norma e kredisë kanë lidhje pozitive me ekuacionin e impaktit të institucioneve mikrofinanciare sepse norma e kredisë së këtyre institucioneve rezulton më e lartë se norma e kredisë së institucioneve bankare dhe vitet e maturimit të kredisë janë afatshkurtër. 4. Modeli aftësia paguese X 33 = plani për kredi X 34 = vitet e kredisë së planifikuar X 11 = marzhi faktik i fitimit Dependent Variable: X15 Method: ML - Censored Normal (TOBIT) (Quadratic hill climbing) Sample: Included observations: 250 Left censoring (value) at zero Convergence achieved after 3 iterations Covariance matrix computed using second derivatives Variable Coefficient Std. Error z-statistic Prob. X X X C Error Distribution SCALE:C(5) Mean dependent var S.D. dependent var

90 S.E. of regression Akaike info criterion Sum squared resid Schëarz criterion Log likelihood Hannan-Quinn criter Avg. log likelihood Left censored obs 0 Right censored obs 0 Uncensored obs 250 Total obs 250 Burimi: përpunuar në Eview 8 nga autori Modeli është statistikisht i rëndësishëm me nivel rëndësie p < 0.05% sipas treguesit të maksimumit të gjasave maksimale Log likelihood. Ndërsa lidhja e variablave të pavaruar është me lidhje statistikisht të rëndësishëm me nivel rëndësie p < 0.05%. Ndërsa nuk ka lidhje statistikisht të rëndësishme me variablin e pavarur: X 11 = marzhi faktik i fitimit Duke qenë se modeli përmban një variabël të pavarur të vazhdueshëm (jo binar apo të shkallëzuar), atëherë analiza e modelit do të kryhet sipas elasticitetit: X 15 = *X *X *X 34 Nëse rritet me 1(një) njësi X 33 (dmth plani për kredi) duhet të kemi një rritje me 71,1% të X 15 (kursimeve). Nëse rritet me 1(një) njësi X 34 (vitet) duhet të kemi një rënie me 16.2% të X 15 (kursimeve), sepse kursimet riinvestohen dhe nuk ruhen në afatgjatë. 5. Modeli kufizimet e zgjerimit X 50 = kufizimet e zgjerimit të biznesit X 4 = burimet e financimit X 8 = arkëtimet (shtyrja në kohë) Dependent Variable: X50 Method: ML - Binary Logit (Quadratic hill climbing) Sample: Included observations: 250 Convergence achieved after 3 iterations Covariance matrix computed using second derivatives Variable Coefficient Std. Error z-statistic Prob. C X X

91 McFadden R-squared Mean dependent var S.D. dependent var S.E. of regression Akaike info criterion Sum squared resid Schëarz criterion Log likelihood Hannan-Quinn criter Deviance Restr. Deviance Restr. log likelihood LR statistic Avg. log likelihood Prob(LR statistic) Obs with Dep=0 104 Total obs 250 Obs with Dep=1 146 Burimi: përpunuar në Eview 8 nga autori Modeli është statistikisht i rëndësishëm me nivel rëndësie p < 0.05% sipas treguesit LR statistic, dhe po statistikisht të rëndësishme janë edhe lidhja e variablave në model me p < 0.05%. Kështu që modeli i kërkesës njehsohet me anë të probabilitetit, si në vijim: Logit: X 50 = *X *X 8 Efekti i X 8 sipas shkallëve: Shkalla e parë që i përket alternativës për pagesa në dorë (paradhënie) nuk ka asnjë ndikim sepse pothuajse asnjë fermer nuk kishte kontrata të tilla me klientet e tyre. Shkalla e dytë: pagesa në dorë në momentin e dorëzimit të mallit: e P(X 50 )= 1+ e 0.6*2 0.6*2 = 76.8% Shkalla e tretë: llogari të arkëtueshme: e P(X 50 )= 1+ e 0.6*3 0.6*3 = 85.5% Shkalla e katërt: pjesërisht në dorë pjesërisht të arkëtueshme: e P(X 50 )= 1+ e 0.6*4 0.6*4 = 91.6% Shkalla e pestë: pagesa të shtyra në kohë nëpërmjet bankës: e P(X 50 )= 1+ e 0.6*5 0.6*5 = 95.25%

92 Si përfundim mund të themi se nga analizimi i kërkesës potenciale për kredi nga ana e fermerëve ka shumë faktorë me natyrë sociale, ekonomike dhe fiananciare që e ndikojnë këtë kërkesë. Ndër më të rëndësishmit janë norma e interesit e kredive të ofruara nga institucionet financiare, burimet fillestare të fondeve të fermerëve, marzhi i fitimit, vitet e shlyerjes së kredisë dhe koha e arkëtimeve të faturave nga ana e fermerëve. Në analizën e lidhjeve statistikore të modeleve që treguam janë analizuar rastet e lidhjeve të sukseshme nga pikepamja statistikore, kjo do të thotë që shumë variabla të tjerë të cilët nuk janë përfshirë në model nuk janë statistikisht të rëndësishëm për të shpjeguar faktorët nga të cilët varet ndryshimi i kërkesës për kredi i fermerëve shqiptarë

93 KREU IV OFERTA E SHËRBIMEVE FINANCIARE TË SFJB-VE PËR NDËRMARRJET BUJQËSORE Tregues të përgjithshëm mbi ecurinë e ofruesve të shërbimeve mikrofinanciare janë si në sektorin publik edhe në atë privat. Identifikimi i boshllëqeve dhe analiza e ofertës së shërbimeve financiare për ndërmarrjet e vogla kalon nga procesi i përcaktimit të ofruesve ekzistues dhe i shkallës së plotësimit të nevojave të tregut. Ky seksion jep një pasqyrë të zhvillimeve të fundit në sektorin financiar jobankar në Shqipëri në ofrimin e shërbimeve financiare në zonat rurale. Informacioni i dhënë bazohet në hulumtimin e autorit mbi të dhënat e publikuara nga Banka e Shqipërisë dhe nga institucionet e mikrofinancës apo aktorë të tjerë në Shqipëri. 4.1 Konteksti makroekonomik në vend Gjatë vitit 2015 ekonomia shqiptare pati një rimëkëmbje modeste me bazë të gjerë ekonomike, nxitur kryesisht nga eksportet, investimet duke dhënë shenja inkurajuese për përmirësimn e konsumit dhe të investimeve private. Ekonomia shqiptare u përball me një mjedis të huaj sfidues, me goditje të ofertës të cilat dëmtuan prodhimin në disa sektorë dhe me pamundësinë e përdorimit të stimulit fiskal. Pavarësisht këtyre, gjatë gjithë vitit 2015, ekonomia akumuloi një rritje prej 2.61%. Sipas sektorëve, rritja ekonomike është mbështetur kryesisht në ecurinë pozitive të sektorit të shërbimeve dhe më pak në atë prodhues 24. Bujqësia shënoi tkurrje gjatë periudhës. Gjatë vitit 2015, kërkesa agregate është mbështetur kryesisht nga kontributi pozitiv i investimeve private dhe i eksporteve neto, ndërsa konsumi privat dhe ai publik dhanë një kontribut negativ. Për vitin 24 - Në tre mujorin e parë të vitit 2016 aktiviteti i sektorit prodhues vazhdoi të ngadalësojë ritmet e rritjes në 2.0% nga 3.5% një tremujor më parë

94 2016 vlerësohet se rritja ekonomike do të mbështetet më shumë nga mjedisi me norma të ulëta interesi. Norma e papunësisë në tremujorin e katërt 2015 u rrit sërish, duke arritur në 17.7% nga 17.3% në qershor dhe 17.4% një vit më parë. Në dhjetor 2015, inflacioni vjetor arriti në nivelin 2.0% duke shënuar një rritje krahasuar me një vit më parë ndërsa inflacioni i tremujorit të parë të vitit 2016 shënoi një rënie të fortë dhe të papritur si pasojë e goditjeve të ofertës 25. Gjatë vitit 2015, individët mbetën të orientuar drejt kursimit, siç reflektohet nga vijimi i zgjerimit të depozitave në sistemin financiar. Kredia për individë është zgjeruar me 1% në terma vjetorë, e orientuar nga kredia në lekë, pesha e së cilës në tepricën e kredisë për individë shënoi 52.2%. Për të njëjtën periudhë, kredia për bizneset ka rënë, e ndikuar kryesisht nga fshirja e kredive të humbura, kryesisht në valutë, nga bilanci i bankave. 4.2 Sektori mikrofinanciar: madhësia, struktura dhe tendencat e fundit Tabela Institucionet financiare jobankare sipas natyrës së veprimtarisë Shërbimi i pagesave dhe transferimit të parave Unioni Financiar i Tiranës Qira financiare Kredidhënie Mikrokredi Faktoring Credins Leasing Posta Shqiptare Fin-al NOA Credins Leasing Raiffeisen leasing Fondi Besa FaF Ak-Invest Tirana leasing Tranzit VisionFund Albania Capital Invest Albanian Factoring Services Omnifactor Profactoring Albania Shërbime të këmbimit valutor Unioni Financiar i Tiranës Ak-Invest Shërbime këshilluese për këmbimin valutor Platinium Investment Unioni Financiar I Tiranës Ak-Invest NOA Landeslease Ak-Invest EaSYPaY M-PaY Albania Leasing credins leasing Burimi : Banka e Shqipërisë Në strukturën e aktiveve të subjekteve financiare jobankare, portofoli i kredisë përbën 56.3% të tyre. Pjesa tjetër e aktiveve është e orientuar drejt arkës, depozitave dhe llogarive (22.6%), si dhe letrave me vlerë me të ardhura të ndryshueshme (11.8%). Subjektet financiare jobankare financohen në masën më të madhe nga kreditë e marra (54.6%) dhe nga kapitali i tyre (37.7%). Kreditë e marra janë kryesisht nga institucionet bankare vendase (40.2% e kredive të marra) 25 - Inflacioni mesatar vjetor rezultoi 0.7% në tremujorin e parë të vitit

95 dhe institucione financiare jorezidente (37.4%), ndërkohë që nuk mungojnë edhe financimet nga burime të tjera rezidente (11.52%). Aktiviteti i Institucioneve Financiare Jobanka u ngushtua me rreth 1.1% në terma vjetorë në nivelin 39 miliardë lekë. Zhvillimet kryesore në strukturën e jobankave lidhen me hyrjen në treg të një institucioni financiar të parasë elektronike dhe dy të mikrokredisë, si dhe me përthithjen e një institucioni jobankë nga një bankë, gjatë gjysmës së dytë të vitit Ky ndryshim në strukturë ka ndikuar në ngushtimin e aktivitetit kreditues me rreth 4% në terma vjetorë, në nivelin e 18.9 miliardë lekëve. Peshën kryesore në portofolin e kredisë vijojnë ta zënë bizneset (92%) me përqendrimin më të lartë në sektorin e tregtisë dhe bujqësisë (përkatësisht 27% dhe 12.9%). Rreziku i kredisë mbetet rreziku kryesor në aktivitetin e institucioneve financiare jobanka. Megjithatë, raporti hua me probleme/totalit të huasë u përmirësua në fundin e vitit 2015 në 12.7% nga 13.7%. Tabela Treguesit financiarë të aktivitetit të institucioneve financiare jobanka Totali i aktiveve mld lekë Portofoli i kredisë (mld lekë) Raporti i huave me probleme (%) Mjaftueshmëria e kapitalit (%) Rezultati financiar (mld lekë) Burimi: Banka e Shqipërisë Grafiku 4.2.1: Portofoli i kredisë së SFJB-ve në vite Burimi: të dhënat BSH, përpunimi autori

96 Në portofolin e kredisë së SFJB-ve, pjesën më të madhe e zë ai i subjekteve të kredidhënies dhe mikrokredisë me 61.9%, i cili pasohet nga qiraja financiare me 37,0%. Pjesa e mbetur përbëhet nga portofoli i subjekteve të faktoringut (1,1%). Nga pikëpamja strukturore, portofoli i subjekteve të kredidhënies dhe të qirasë financiare vazhdimisht mbizotërohet nga financimet për biznesin (92.3%) të orientuara drejt sektorëve të: tregtisë, riparimit të automjeteve dhe artikujve shtëpiakë (29.3%); bujqësisë, gjuetisë dhe silvikulturës (12.9%); si dhe të tjera (11.9%). Ndërkohë, financimet nëpërmjet faktoringut kanë tërësisht qëllime biznesi dhe janë të orientuara drejt sektorëve të tjerë (65.2%). Portofoli i mbarë SFJB-ve paraqitet i orientuar drejt financimeve në monedhën vendase (60.3%) dhe me afate të mesme maturimi (74.8%). Në pjesën më të madhe të SFJB-ve vihet re një performancë më e vakët financiare. Rezultati i këtyre subjekteve zë rreth 6.7% të rezultatit të sistemit bankar. 4.3 Disa nga institucionet kryesore të mikrokredisë në Shqipëri Institucionet financiare jobanka, janë shoqëri të cilat kryejnë aktivitete të ndërmjetësimit financiar dhe aktivitete të tjera ndihmëse, të lidhura ngushtë me ndërmjetësimin financiar por që nuk klasifikohen si pranuese depozitash. Disa nga këto aktivitete përfshijnë: leasing-un, kredidhënien, investimin në letra me vlerë, etj. Në këtë kategorizim institucionesh përjashtohen kompanitë e sigurimit dhe fondet e pensionit Fondi Besa Fondi Besa sh.a është një nga institucionet më të rëndësishme mikrofinanciare në Shqipëri që ofron kredi të vogla dhe të mesme për individët, i mbështet ata për të filluar, zgjeruar e përmirësuar më tej aktivitetet për gjenerimin e të ardhurave. Me 66 zyra në të gjithë Shqipërinë, synon të jetë i pranishëm aty ku është nevoja për zhvillim, duke ofruar qasje në mijëra njerëz duke u përpjekur për ti mbështetur me shërbimet financiare, për të krijuar lidhje mes klientëve dhe mundësive për të kontribuar në zhvillimin më të mirë ekonomik të vendit. Fondi përpiqet ti shërbejë klientëve me zgjidhje të thjeshta, miqësore dhe të përgjegjshme financiare. Ai është projektuar për t iu përgjigjur siç duhet nevojave, dëshirave, preferencave dhe pritjeve të konsumatorëve dhe për të krijuar marrëdhënie gjatë gjithë jetës me ta. Qëllimi kryesor është të

97 mbështeten klientët që të bëhen financiarisht dhe ekonomikisht të pavarur, në mënyrë që, në të ardhmen, të mund të realizojnë në fund të fundit ambiciet e tyre të prosperitetit dhe mirëqenies pa mbështetjen e fondit. Treguesit kryesorë për vitin 2015 Fondi Besa, i ka fillesat e aktivitetit të saj në vitin 1994 si Projekti Credit Urban dhe shndërrimin në vitin 1999 në fondacionin jo qeveritar, jo fitimprurws, jo politik Fondi Besa. Ajo mbulojnë gati 80% të zonave urbane dhe gjysmë-urbane të Shqipërisë. Deri në fund të marsit të vitit 2010, Fondi Besa kishte dhënë rreth kredi për një shumë totale prej afërsisht US $ 227,000,000 (176 milion Euro). Nga tabela e mëposhtme vërejmë se është rritur shuma e disbursuar e vitit 2015 krahasuar me vitin 2014, gjithashtu numri i kredive totale ka pësuar një rritje të konsiderueshme (25%), rritje kanë pësuar edhe numri i kredive aktive. Një rënie të lehtë krahasuar me një vit më parë kanë pësuar shuma e disbursuar në vit dhe kreditë mesatare të disbursuara në vit. Tabela Treguesit e performancës në vite (Fondi Besa) K. Këmb 1. 1USD=ALL Shuma e disbursuar (mln Usd) Numri i kredive totale 78,472 93, , , ,302 Balanca Numri i kredive aktive 19,231 22,894 25,970 28,462 30,028 Numri i kredive aktive të disbursuara në vit 11,420 14,619 16,549 18,133 19,549 Shuma e disbursuar në vit (mln usd) Kreditë mesatare të disbursuara në vit 2,744 2,822 2,810 2,426 2,231 Burimi:Fondi Besa Në qoftë se shikojmë pasqyrën e pozicionit financiar te Fondit Besa pjesën dërrmuese të aktivit të tyre ë zënë huatë dhënë klientëve me vlerën 69. %. Zëri i dytë me peshën më të madhe janë Depozitat me afat me bankat rreth 15%. Ndërsa mjetet monetare dhe ekuivalentet e tyre zënë

98 rreth 12% te totalit të aktivit. Një pjësë të konsiderueshme e zënë dhe Investimet në aktive të qëndrueshme në vlerën 2.71%. Produktet financiare: kredi biznesi në lekë, kredi biznesi në euro, kredi për të rinjtë, kredi për bujqësine Besa-Agro, kredi konsumatore, kredi për efikasitetin e energjisë. Shtrirja gjeografike e aktivitetit Fondi Besa Sh është një nga institucionet më të rëndësishme të mikrofinancës në Shqipëri. Ajo ofron kredi mikro, të vogla dhe të mesme për individët që kërkojnë të fillojnë, të zgjerojnë dhe përmirësojnë më tej aktivitetet dhe gjenerimin e të ardhurave. Fondi Besa ka një mbulim të gjerë në vend me një shtrirje në 68 zyra në të gjithë Shqipërinë, 24 Degë Rajonale dhe 411 punonjës NOA Sh.a Që prej themelimit në vitin 1999, kompania NOA Sh.a. ka dhënë një kontribut shumë të rëndësishëm në ngritjen dhe zhvillimin e bizneseve të vogla dhe të mesme nëpërmjet mbështetjes financiare të nevojave dhe planeve të tyre. E njohur në fillimet e saj si PSHM (Partneri Shqiptar në Mikrokredi), dhe më vonë si Oportunity Albania, qëllimi kryesor i kompanisë vazhdon të mbetet i njejtë: nxitja e ekonomisë në vend dhe zhvillimi i biznesit të vogël dhe të mesëm. Në gusht të vitit 2010 filloi një epokë e re me praninë e aksionerëve të rinj të NOA Holding, e cila u shoqërua shndërrimin e rëndësishëm të kompanisë në këndvështrimin operacional dhe sidomos të imazhit të saj. NOA Sh.a vazhdimisht ka mbështetur dhe mbështet sipërmarrës të të gjithë sektorëve përfshirë prodhimin, bujqësinë dhe blegtorinë, tregtinë dhe shërbimet, duke zhvilluar një portofol të mirë dhe të diversifikuar të kredisë ekskluzivisht në monedhën vëndase, duke menaxhuar vetë riskun e këmbimit. Rritja e qëndrueshme gjatë këtyre viteve, e kompanisë është mbështetur në mënyrë të vazhdueshme nga partnerë strategjikë ndërkombëtar dhe vëndas, të cilët janë faktorë të rëndësishëm në Industrinë e Mikrofinancës në rajon si: BERZH, OMP, BKT, Responsibility Global Microfinance Fund, EFSE, Oiko Credit, Blue Orchard, etj

99 Treguesit kryesorë për NOA Sh.a me një përvojë më shumë se 15 vjeçare në tregun shqiptar, vazhdon të mbetet një nga institucionet financiare më aktive gjatë vitit 2014, duke përforcuar rolin e saj në zhvillimin e bizneseve të vogla dhe të mesme përmes aktivitetit të kredidhënies, në një mënyrë profesionale dhe fitimprurëse. Në fokus kanë qënë bujqësia dhe bizneset e vogla familjare, në zonat qytetse dhe fshatare por pa lenë mënjanë edhe individët që për shkak të kushteve të tregut treguan një rritje modeste gjatë vitit të fundit. Portofoli i kredisë u rrit me 8.5%, duke arritur një tepricë prej 3.7 miliardë lekë (ose 27 milionë euro). Gjatë vitit 2014 u ështe shërbyer rreth klientëve të rinj, duke rritur me 8.5% numrin total të klientëve aktive duke e cuar këtë të fundit në Në fund të vitit 2014, NOA Sh.a zotëron 15% të tregut të mikrofinancës me një numër klientësh aktivë rreth Produktet dhe shërbimet financiare Gjatë vitit 2014 NOA sh.a i shtoi gamës së produkte të reja të dedikuara për segmente të ndryshme klientele: Kredi për Makina të përdorura Kredi e shpejtë për Bizneset deri në 1,000,000 Kredi e paraaprovuar për studentë Kredi agro Shtrirja gjeografike e aktivitetit NOA Sh.a operon në treg me 21 degë të shpërndara në të gjithë vendin, duke mbuluar mbi 90% të hapësirës gjeografike të vendit. Kredidhënia Portofoli i kredisë u rrit me 7.9 % gjatë vitit 2014, duke konsistuar në 7,425 numër kredish të reja. Pjesën më të madhe të portofolit e përbën kredia për biznesin 68.3% dhe kredia për bujqësinë 24.4%. Kredia për bizneset gjatë vitit 2014 pati një rritje prej 16.4%. Rritje shënoi 26 - Punimi është realizuar në Prill 2016 dhe nuk ishte e mundur të siguroheshin në mënyrë konfidenciale të dhënat e vitit

100 gjithashtu dhe kredia për individët në nivele më të moderuara 1.3%. Produkti më i shitur është kredia me shumë qëllime e cila përbën 46.8% të portofolit të kredisë. NOA sh.a i jep një rëndësi të veçantë zhvillimit të grave në biznes, nëpërmjet financimit të grave duke u paraqitur në fund të vitit 2014 në masën 20.4% e portofolit të kredisë. Figura Shpërndarja e klientëve sipas zonave Burimi: NOA Përbërja e portofolit të NOA-së Nëse i hedhim një vështrim bilancit të NOA-së do të shikjmë që pjesa kryesore e portofolit të saj (aktivet) përbëhen nga huatë dhe paradhëniet klientëve 81.66%. Në vendin e dytë vijnë mjetet monetare dhe ekuivalentët me to në masën 6.08%, investimet në letra me vlerë 4.71%. Ndërsa huatë e dhëna institucioneve të tjera financiare zënë 2.79% të peshës së aktiveve. Siç shihet peshën kryesore të portofolit të saj e zënë huatë e dhëna klientëve duke pasqyruar edhe funksionin e istitucionit të mikrokreditit. Zëri aktive të tjera zë 3.34% të aktiveve. Zërat e aktiveve të qëndrueshme të trupëzuara, të patrupëzuara dhe aktivet e shtyra tatimore zënë përkatësisht 0.83%, 0.35 dhe 0.23%

101 4.3.3 Unioni shqiptar i kursim kreditit (Unioni SHKK) Është bashkimi vullnetar i Shoqërive Kursim Kredi (SHKK) i krijuar në 25 janar 2002 mbi bazën e ligjit për Shoqëritë Kursim Kredi dhe i licensuar nga Banka e Shqipërisë. Unioni SHKK është produkt i programit të parë të mikrofinancës në Shqipëri. Misioni i Unionit Shqiptar Kursim Kredi është të mbështesë financiarisht dhe teknikisht Shoqëritë Kursim Kredi, të cilat janë institucione financiare të fshatit, të themeluara e të menaxhuara nga vetë anëtarët dhe qe kanë si objektiv nxitjen e aktiviteteve prodhuese në zonat rurale. Mënyra e funksionimit të unionit Një model kooperativ. Unioni SHKK është në pronësi eskluzive të anëtarësisë së tij, banorë të zonave rurale. Kjo nënkupton që vendimmarrja është e vetë anëtarëve sipas parimit një anëtarnjë votë. Me një kapital 100% shqiptar, Shoqëritë Kursim Kredi janë struktura financiare të fshatit të vetë-krijuara, të vetë-administruara dhe të vetë-financuara nga anëtarësia e tij. Një dimension terësisht rural. Misioni i Unionit SHKK arrihet falë një rrjeti të gjërë prej 780 përfaqësuesish të komunitetit rural, të zgjedhur në krye të SHKK-ve dhe që mbulojnë mbi fshatra në vend. Përveç të tjerave, janë pikërisht këto të zgjedhur, të cilët vendosin mbi dhënien ose jo të kredive për banorët e zonave rurale bazuar mbi njohjen e thellë dhe të përditshme të individëve dhe aktiviteteve prodhuese në fshat. Një status jo fitim-prurë. SHKK-të administrohen në mënyrë vullnetare nga vetë anëtarët, cka mundëson ofrimin e shërbimeve kompetitive për banorët e zonave rurale. Kjo pasi SHKK-të kanë si qëllim kryesor ofrimin e shërbimeve financiare konkurruese e të pershtatura për banorët e zonave rurale aty ku bankat nuk janë shtrirë ende. Shtrirja gjeografike Nga 2900 fshatra gjithsej në gjithë vendin, Unioni Shqiptar Kursim Kredi punon në 1100 ose në 37% të tyre. Në fund të vitit 2014, Unioni SHKK rezulton të ketë 40,500 anëtarë në rrjetin SHKK nga ku 16,850 janë klientë aktivë. Unioni Shqiptar Kursim Kredi punon në 17 rrethe të vendit: Tiranë, Durrës, Kavajë, Elbasan, Peqin, Gramsh, Lushnjë, Fier, Berat, Vlorë, Sarandë, Delvinë, Librazhd, Shkodër, Malësi e Madhe, Kuçovë, Pogradec

102 Treguesit financiarë të SHKK për vitin Krahasuar me vitin 2013, Unioni ka njohur një rritje prej 5% të portofilit të kredive të disbursuara dhe prej 38% të portofolit të depozitave, rritje që dëshmon në terma konkretë besimin e anëtarësisë ndaj Unionit Shqiptar Kursim Kredi. Futja e produkteve të reja si kredia për mekanikën bujqësore apo shërbimi SMS, reflektojnë këtë rritje. Figura Mënyra funksionimit të SHKK-ve Burimi: Unioni SHKK Tabela Përbërja e portofolit të Unionit SHKK Tregues të Unionit SHKK Total asete 4,390,750,000 Portofol kredie 1,816,758,000 Depozita me afat 973,251,982 Kapital 1,075,122,000 Burimi: Unioni SHKK 27 - Punimi është kryer në Prill 2016 dhe nuk ishte e mundur të siguroheshin në mënyrë konfidenciale treguesit e vitit