REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DISERTACION

Transcription

1 REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DISERTACION Financa e projekteve, formë alternative e investimeve infrastrukturore në vendet në zhvillim Në kërkim të gradës shkencore DOKTOR I SHKENCAVE EKONOMIKE Përgatitur nga Ermela KRIPA Udhëheqës shkencor Prof. Dr. Halit XHAFA TIRANË P a g e

2 ABSTRAKTI Ky punim ka për qëllim studimin e një forme të re financiare dhe qeverisje të quajtur Financa e Projektit. Ajo nuk përbën vetëm një teknikë të re, por është një formë e ndryshme financimi e përdorur për të realizuar projektet e mëdha të infrastrukturës në vendet në zhvillim që kërkojnë shuma të larta investimi. Në vende, që karakterizohen nga risqe të larta politike, financiare dhe ekonomike. Një tjetër qëllim i këtij punimi është të tregojë lidhjen që ekziston ndërmjet Financës së Projektit dhe Partneritetit Publik-Privat (nëpërmjet formave të ndryshme të tij, të tilla si: BOT, BOO, etj.). Kontrata afatgjata, Njësi Ekonomike e Veçantë (SPV) si dhe Leva e lartë financiare përbëjnë disa prej karakteristikave kryesore të kësaj strukture financiare. Literatura teorike supozon se Financa e Projektit zgjidh problemin e mungesës së investimeve dhe të kërcënimeve që lindin nga sjelljet përfituese të palëve të përfshira në projektet e mëdha të infrastrukturës. Për këtë arsye, në punim është krijuar një bazë të dhënash me dy grupe projektesh në disa vende të rajonit. Në grupin e parë të projekteve dë të përfshihen ata që realizohen n.p.m Financës së Projektit dhe në grupin e dytë ato projekte që financohen nga të ashtëquajturat burime tradicionale. Për shkak të faktorëve që do të marrim në konsideratë për testimin e hipotezës do të fokusohemi vetëm në një sektor të infrastrukturës që është ai i energjisë me fokus disa vende të rajonit, përfshirë këtu edhe Shqipërinë. Qëllimi i këtij punimi është të testojë në mënyrë empirike atë ç farë teoria mbështet. Pyetja kërkimore që shtrohet në këtë punim është: Kompanitë duhet të zgjedhin të financojnë projekte të infrastrukturës nëpërmjet financimit tradicional apo financës së projekteve në vendet në zhvillim? Rezultatet e pritura duhet të vërtetojnë hipotezën sipas së cilës, rekomandohet të përdoret financa e projektit në vendet në zhvillim, që karakterizohen nga risqe të larta politike dhe të vendit. 2 P a g e

3 PËRMBAJTJA HYRJE... fq FOKUSI. fq QËLLIMI... fq OBJEKTIVAT... fq KONTEKSTI... fq METODOLOGJIA E STUDIMIT.. fq HIPOTEZA DHE PYEJET KËRKIMORE fq FILOZOFIA E KËRKIMIT fq MODELI I KËRKIMIT (PËRQASJA)... fq METODA E KËRKIMIT... fq BAZA E TË DHËNAVE... fq ANALIZA E TË DHËNAVE.. fq.15 Kapitulli I: Rishikimi i literaturës për Financën e projektit... fq Një vështrim i përgjithshëm i konceptit të financës së projektit... fq Historiku i përdorimit të Financës së projekteve... fq Zbatimi i Financës së projekteve.. fq Elementët që karakterizojnë financën e projekteve. fq Financa e projekteve kundrejt financimit tradicional... fq Teoritë kryesore të Financës së Projekteve... fq Teoria sinjalizuese... fq Teoritë e bazuara në kosot e agjensisë... fq Problemi i mungesës së burimeve të financimit... fq Teoria e mungesës së investimeve... fq Zgjidhja e problemit të mungesës së investimit... fq Teoria e problemit të sjelljeve përfituese... fq Zgjidhjet e problemit të sjelljeve përfituese... fq.48 Kapitulli II: Partneriteti Publik Privat, Financa e projektit dhe modeli BOT 2.1 Partneriteti Publik- Privat dhe zbatimi i tij në vendet në zhvillim... fq Përkufizime të Infrastrukturës... fq Modeli BOT dhe financa e projekteve... fq Koncensionet e tipit BOT në vendet në zhvillim... fq Struktura e operacionit: Palët e përfshira... fq Ndarja e risqeve në projektet e tipit BOT... fq.76 Kapitulli III: Burimet e financimit të Financës së projekteve... fq.84 3 P a g e

4 3.2 Leva financiare: Cili është kombinimi optimal më i qëndrueshëm?... fq Funksioni i kapitalit aksioner... fq Format hibride të financimit... fq Kapitali i borxhit... fq Kredi eksporti. fq Kreditë me garanci për FP.. fq Leasing një formë alternative financimi... fq.101 Kapitulli IV: Hipoteza, Përshkrimi i të Dhënave dhe Modeli Ekonometrik... fq Hyrje fq Hipotezat e punimit... fq Metodologjia e Mbledhjes së të Dhënave... fq Përshkrimi i të dhënave... fq Modeli ekonometrik i përdorur... fq Rezultatet e modelit... fq Konkluzionet e të dy modeleve... fq.121 Kapitulli V: Përdorimi i FP në Shqipëri dhe në vendet në zhvillim... fq Roli i qeverisë lokale dhe i institucioneve ndërkombëtare në FP... fq Fazat e zhvillimit të FP... fq Ideimi i projektit: kontaktet e para me subjektet me të rëndësishme të përfshira në të.. fq Përgatitja e dokumentave ekonomike dhe ligjore fq Qëndrimi i Komitetit të Bazelit për FP... fq Projektet e mëdha të infrastrukturës në sektorin e energjisë në Shqipëri dhe në vendet e rajonit... fq Projektet energjitike në Shqipëri... fq Kuadri legjislativ në sektorin e energjisë në Shqipëri dhe në vendet e rajonit... fq Kuadri ligjor... fq Arsyet e dështimeve të koncesioneve në Shqipëri... fq Rregullat e reja të koncesioneve... fq Tregu i kredisë në vendet në zhvillim... fq Efektet e rregullores së Komitetit të Bazelit në tregun e huasë për FP... fq Financimi i projekteve në Shqipëri... fq Nevoja për financime në sektorin e energjisë në Shqipëri... fq.159 Përfundime dhe rekomandime... fq. 161 Bibliografia... fq. 175 Anekse... fq P a g e

5 Lista e shkurtimeve AL AR BB BEI BERZH BG BOO BOT BSTDB FP ICRG JV MPL NPV NJEV OLS PPA PPI PPP PROBIT SPV TU WDI Shqipëria Armenia Banka Botërore Banka Europiane e Investimeve Banka Europiane për Rindërtim dhe Zhvillin Bullgaria Build Own Operate (Ndërto Zotëro Administro) Build Own Transfer (Ndërto Zotëro Transfero) Banka e Zhvillimit të Detit të Zi Financa e Projekteve International Country Risk Guide ( Guida e Riskut te Vendit) Joint Ventures (Bashkim i Kompanive) Modeli i Probabiliteteve Lineare Net Present Value (Vlera Aktuale Neto) Njësia Ekonomike e Veçantë Metoda e Katrorëve më të vegjël (Ordinary Least Square) Marrëveshje e blerjes së energjisë (Power Purchase Agreement) Private Participation in Infrastructure (Pjesmarrja Private në Infrastrukturë) Partneriteti Publik Privat Model regresioni logjistik Special Purpose Vehicle (Njësi e Veçantë Ekonomike) Turqia World Developement Indicator (Indikatorët e Zhvillimit Botëror) 5 P a g e

6 Hyrje Ky punim ka si qëllim studimin e konceptit të Financës së Projekteve (Project Finance) në vendet në zhvillim me një fokus të veçantë mbi Shqipërinë dhe vendet e rajonit. Nëse do ti referohemi literaturës teorike dhe empirike mund të themi se ky koncept nuk është shumë i njohur në këto vende. Kjo përbën arsyen më të rëndësishme që më nxiti në studimin e këtij fenomeni duke bërë një analizë të detajuar për këto vende. Kjo është një teknikë e cila është e përdorur gjerësisht në vendet e zhvilluara, kryesisht në sektorët e infrastrukturës. Kjo teknike pati një zhvillim të ndjeshëm në vendet në zhvillim duke filluar pas viteve Si fillim u zbatua në sektorin e telekomit dhe më pas në atë të energjisë në të cilin pati një zhvillim të rëndësishëm sidomos pas viteve Mund të themi se interesi i investitorëve për Financën e Projekteve është rritur ndjeshëm këto vitet e fundit. Ndryshimet e tregjeve në zhvillim, të cilat karakterizohen nga një rritje e ndjeshme e produkteve financiare të huaja kanë ndikuar shumë në zhvillimin e këtj fenomeni. Financuesit e huaj, ndër këta edhe institucionet financiare ndërkombëtare të tilla si: BERZH, BEI, BB etj., që janë gjithmonë në kërkim të investimeve të reja dhe fitimprurëse kanë treguar një interes të veçantë për këto tregje. Kjo edhe për të diversifikuar portofolet e tyre. Por, në ndryshim nga vendet e zhvilluara realizimi i projekteve nëpërmjet Financës së Projekteve përbën një sfidë më vete në vendet në zhvillim. Kjo për shkak se këto vende karakterizohen edhe nga risqe të larta politike dhe të vendit. Për këtë arsye është shumë e nevojshme të bëhet një analizë e kujdesshme për zbatimin e kësaj teknike në vendet në zhvillim. Punimi është zhvilluar me kujdes të veçantë, jo vetëm për sa i përket karakteristikave të FP, duke i dhënë një rëndësi të veçantë dallimit që ajo ka me financën e korporatave (ose financimin tradicional) si dhe formave të ndryshme të zbatimit, por edhe duke identifikuar mënyrën se si kjo formë është zhvilluar në këto vende. Në mënyrë të veçantë janë analizuar se cilat janë ato variable, si dhe në ç masë ndikojnë ato në zgjedhjen e FP kundrejt financës së korporatave. Për këtë arsye më poshtë, po paraqesim mënyrën se si është i organizuar ky punim. Kapitulli i parë trajton lindjen dhe përdorimin e FP që nga kohët më të hershme e deri në ditët e sotme. Kapitulli fillon me një përshkrim të shkurtër duke filluar me shekullin e dymbëdhjetë, me hapjen 6 P a g e

7 e minierës në Devon, për të vazhduar me shembujt e pafund të përdorimit të kësaj teknike në histori. Kjo teknikë pati një zhvillim të madh falë rregullores së PURPA-s në Shtetet e Bashkuara në fund të viteve 70. Karakteristika kryesore e FP ka të bëjë me aftësinë e projektit të përcaktojë në mënyrë paraprake se cilat do të jenë flukset e gjeneruara nga projekti të afta të mbulojnë kostot operative, shërbimin e borxhit si dhe të sigurojë kthimin nga investimi për aksionerët. Projekti ka një autonomi ekonomike dhe juridike që garantohen nga krijimi i një SPV-je (Special Purpose Vehicle Njësi e Veçantë Ekonomike). Është ky subjekti që qëndron në qendër të marrdhënieve që krijohen midis palëve pjesmarrëse të tillë si, sponsorët, financuesit, furnizuesit, blerësit, këshilltarët e jashtëm, shoqëria e sigurimit si dhe qeveritë vendase. Kjo teknikë përdoret kryesisht për zhvillimin e projekteve të infrastrukturës të tillë si; energjia, telekomunikacioni, transporti etj., të cilat i gjejmë në brendësi të së ashtëquajturës PPP. Kapitulli vazhdon me përshkrimin e literaturës kryesore teorike dhe empirike. Kapitulli i parë mbyllet me përshkrimin e autorëve kryesorë si dhe me identifikimin e atyre që janë faktorët e nxjerrë nga teoria që ndikojnë në zgjedhjen e FP kundrejt financës së korporatës. Kapitulli i dytë fillon me përshkrimin e PPP-ve pasi do të tregohet gjatë punimit se ekziston një lidhje ndërmjet PPP-ve dhe FP. Kapitulli vazhdon me përshkrimin e formave të zbatimit të FP në vendet në zhvillim duke pasur një fokus të veçantë në kontratat e tipit BOT dhe BOO. Këtu dalin në pah të gjitha avantazhet që rrjedhin nga përdorimi i FP kundrejt financës së korporatave në vendet në zhvillim. Një trajtim i veçantë këtu i bëhet modelit BOT duke arritur në përfundim se kjo është forma e zbatimit të FP në vendet në zhvillim. Model ky, që është përdorur për herë të parë në Turqi nën udhëheqjen e kryeministrit Turk të kohës, Turgut Ozal në 1984-ën. Në këtë kapitull jepen të dhëna nëpërmjet tabelave dhe grafikëve se si është rritur trendi i përdorimit të FP në vendet në zhvillim të mara në analizë. Kapitulli mbyllet me identifikimin dhe trajtimin në mënyrë të ndarë të atyre që përbëjnë rreziqet që karakterizojnë këtë teknike. Këto rreziqe janë ndarë në dy kategori të mëdha, rreziqe të karakterit teknik dhe rreziqe të karakterit financiar. Kapitulli i tretë i kushtohet burimeve të financimit. Në strukturën financiare të një SPV-je gjejmë burime financimi të natyrave të ndryshme. Këto burime në përgjithësi mund të ndahen në kapitalin aksioner dhe në kapitalin e borxhit. Kapitali aksioner sigurohet nga sponsorët e projektit dhe nga disa investitorë profesionistë me qëllim realizimin e përfitimeve të larta. Kapitali i borxhit përbëhet nga financime që dallojnë nga njëri tjetri për sa i përket shkallës së 7 P a g e

8 rimbursimit si dhe formës së tyre. Ndër këto mund të dallojmë huatë sindikale, emetimet e obligacioneve, huatë me garanci etj. Në strukturën financiare të SPV-së midis kapitalit aksioner dhe kapitalit të borxhit mund të gjenden edhe të ashtëquajturat format hibride të financimit të tilla si, borxhi mezanin që përbën një formë hibride pasi ajo ka tipare të të dyja kategorive të kapitalit. Ajo privilegjohet në rimbursim në krahasim me kapitalin aksioner por jo me atë të borxhit. Kapitulli mbyllet me përdorimin e Leasingut si burim alternativ financimi për FP. Kapitulli i katërt përbën një ndër kapitujt më të rëndësishëm të punimit pasi kjo pjesë e studimit paraqet një analizë empirike të përdorimit të FP kundrejt financimit tradicional në vendet në zhvillim. Qëllimi kryesor i kësaj analize është të tregojë se nëpërmjet përdorimit të kësaj teknike mund të realizohen me sukses ato projekte në vende me risqe të vendit dhe politike të larta që karakterizohen nga kosto të larta si dhe sjellje përfituese ndërmjet palëve të përfshira në projekt. Analiza bëhet duke krijuar dy grupe projektesh vetëm në sektorin e energjisë. Në grupin e parë bëjnë pjesë projekte që realizohen nëpërmjet FP dhe në grupin e dytë bëjnë pjesë projekte që realizohen me financim tradicional. Për sa i përket metodologjisë së përdorur, mënyrës së mbledhjes së të dhënave si dhe rezultateve të modelit duhet të lexohet kapitulli përkatës i këtij punimi. Punimi mbyllet me kapitullin e pestë ku paraqitet një analizë e veçantë e përdorimit të FP në vendet në zhvillim. Një theks i veçantë i jepet rolit të qeverive të vendeve në zhvillim për sigurimin e ambientit të përshtatshëm për zbatimin me sukses të kësaj forme financimi. Gjithashtu, analizohen në mënyrë të detajur fazat nëpër të cilat zhvillohet kjo teknikë, duke përshkruar se cilat janë format kontraktuale që ekzistojnë ndërmjet palëve. Në fazën e parë realizohet ideimi dhe identifikimi i projektit nga ana e sponsorëve që vazhdojnë me krijimin e kontakteve të para me ata të cilët do të jenë palët e mundshme, në mënyrë që të fillohet ndërtimi i strukturës mbi të cilën do të bazohet projekti. Në vazhdim procedohet me përpilimin e dokumenatve ligjore dhe ekonomike. Dokumenti i parë ekonomik është ai i memorandumit të marrëveshjes, që ka për qëllim paraqitjen e strukturës komplekse të operacionit. Një ndër seksionet më të rëndësishme të këtij memorandumi është studimi i fizibilitetit si dhe analiza e ndjeshmërisë. Nëpërmjet tyre është e mundur të verifikohet nëse projekti mund të realizohet nga ana teknike dhe financiare dhe të bëhet studimi i skenarëve alternativë për qëndrushmërinë ekonomike të projektit. Bashkësia e të gjitha kontratave të nënshkruara koordinohen dhe 8 P a g e

9 harmonizohen në mënyrë të tillë që të ndërtojnë një skemë kontratash mbi të cilat bazohet projekti. Kjo bashkësi kontratash përbën atë që quhet paketa e sigurisë (kjo është trajtuar në kapitullin e tretë më në detaj). Shembuj të kontratave të tjera mund të përmendim; kontratën e ndërtimit, të administrimit dhe mirëmbajtjes, kontratën e koncesionit etj. Kapitulli vazhdon me një përshkrim të aspekteve ligjore të koncesioneve. Këtu përshkruhen ndryshimet e ligjeve të koncesionit për sektorin e energjisë që nga fillimi i viteve 90 e deri në ditët e sotme në Shqipëri. Ka pasur ndryshime të ndjeshme në ligjin e koncesioneve sidomos për sa i përket pjesës së ndërtimit të impianteve të reja të prodhimit të energjisë. Në kapitull përshkruhen se cilat janë strategjitë dhe sfidat me të cilat përballet Shqipëria dhe vendet e rajonit për të kapërcyer problematikat që ekzistojnë në këtë sektor. Në kapitull përshkruhen edhe karakteristikat e tregjeve financiare të vendeve në zhvillim pasi kjo përbën një ndër faktorët e zhvillimit dhe të zgjedhjes së përdorimit të FP në këto vende. Kapitulli mbyllet me disa intervista dhe deklarata të marra në gazeta dhe revista të ndryshme nga specialistë të fushës, juristë si dhe autoritetet lokale. Më poshtë po paraqesim në mënyrë më të zgjeruar fokusin, qëllimin dhe objektivat e pritura të studimit. Do të përshkruhet metodologjia e përdorur si dhe mënyra e mbledhjes së të dhënave për të filluar në kapitullin e parë me përshkrim teorik të këtij koncepti. 1. FOKUSI Ky studim do të trajtojë mënyrat e ndryshme të financimit të projekteve të investimeve që kërkojnë kapital të madh. Do të krahasohet mënyra tradicionale e financimit me mënyrën e re të financimit. Në këtë studim, do të fokusohem kryesisht në kontratat e tipit BOT, BOO dhe të ngjashme të cilat theksojnë se një investim infrastrukturor mund të realizohet nëpërmjet një Njësie Ekonomike të Veçantë (NJEV) 1 ose të sponsorizohet nga një kompani e cila është nismëtare e projektit. Në mënyrë të veçantë, do të fokusohemi te financa e projekteve 2 (FP), e 1 Ose e ashtëquajtura SPV. 2 Nevitt (1979) e përkufizon financimin e projekteve (project finance) si financim të një njësie ekonomike të veçantë në të cilën huadhënësi ka si garanci kryesisht fluskin monetar të arkës dhe të ardhurat që gjeneron kjo njësi,si burimin kryesor të ripagimit të huasë dhe si kolateral për huanë, asetet e saj. Një tjetër përkufizim është ai i dhënë nga Shah dhe Thakor (1987) sipas të cilit financimi i projekteve është një marrëveshje në të cilën një sponsor ose një grup sponsorash realizojnë një projekt duke ndërtuar një subjekt juridik të veçantë, ku flukset monetare të projektit mbahen të izoluara nga bilancet e sponorave të cilët janë nismëtarët e projektit. Këto flukse 9 P a g e

10 cila është e bazuar në financim të tipit pa garanci reale ose me garanci të limituar (pa kolateral), për aq kohë sa huadhënësit mund të ripaguhen vetëm nga të ardhurat dhe flukset monetare që do të gjenerohen nga projekti, ose nga shitja e asetit nëse projekti dështon. Do të studiohen dhe do të analizohen të gjithë faktorët të cilët krijojnë diferencat mes këtyre dy formave të financimit. Theksi kryesor do të jetë mbi karakteristikat dhe avantazhet që ka përdorimi i financës së projekteve (project finance), në krahasim me mënyrat tradicionale të financimit, avantazhe këto të cilat rrjedhin nga forma a veçantë e organizimit të kësaj teknike, duke ndërtuar një Njësi Ekonomike të Veçantë 2. QËLLIMI Qëllimi i këtij studimi është shpjegimi dhe përshkrimi i një strukture financiare dhe qeverisjeje 3, e cila në mënyrë të veçantë shërben për realizimin e projekteve të mëdha të infrastrukturës. Në këtë punim, do të analizohen jo vetëm karakteristikat dhe mënyra se si funksionon kjo metodë financimi, por do të tregohet edhe se çfarë rëndësie ekonomike dhe sociale ka kjo teknikë në vendet në zhvillim. Ky punim ka si qëllim të vërtetojë se, financa e projekteve përfaqëson një formë më efikase të realizimit të projekteve të mëdha të infrastrukturës. Kjo metodë përbën një metodë optimale të shpërndarjes së rrezikut dhe kthimit, krahasuar me strategjitë konvencionale të financimit. Ajo bën të mundur që huamarrësit të sigurojnë financim të lidhur ekskluzivisht me karakteristikat e projektit dhe të shkëputura nga flukset e tjera të arkës së sponsorit. Në këtë punim do të bëhet përpjekje për të treguar dhe testuar se cilat janë arsyet që shtyjnë një subjekt privat apo shtetëror, që të përdorë këtë mënyrë financimi. Është shumë e rëndësishme që të analizohet se kur, financa e projekteve, është mundësia më e mirë për të zgjidhur problemin e mungesës së fondeve për investimet, të cilat lindin nga konflikti aksioner- menaxher, asimetria e informacionit dhe kostot e agjencisë. Pasi të bëhet analiza e një kampioni projektesh të realizuar në vendet e rajonit do të mundohemi ti japim përgjigje hipotezës kryesore sipas së cilës vendet të cilat karakterizohen nga një shkallë përbëjnë garancinë kryesore të pagimit të shërbimit të borxhit. Garanciëe kryesore të lidhura me projektin janë të një natyre kontraktuale më tepër se sa garanci reale. 3 Për një informacion më të detajuar mbi këtë strukturë specifike, shih kapitullin II 10 P a g e

11 e lartë e riskut të vendit janë më të predispozuara që të përdorin këtë metodë moderne për financimin e projekteve të cilat kanë kosto shumë të larta për realizimin e tyre. Qëllimi i kësaj teme do të jetë përcaktimi i faktorëve që ndikojnë zgjedhjen që duhet të bëjnë firmat për të realizuar projektet e infrastrukturës në vendet në zhvillim, që kanë një risk shumë të lartë, kryesisht për shkak të riskut të vendit. Do të përpiqemi të nxjerrim në pah disa evidenca sasiore për sa i përket rëndësisë makroekonomike dhe atyre specifike të projektit që i bashkëngjiten risqeve të projektit. 3. OBJEKTIVAT Objektivi kryesor i këtij studimi është të vërtetojë nëse, nëpërmjet përdorimit të kësaj metode, mund të neutralizohen në mënyre efektive ato risqe, të cilat, për sa i përket shumës dhe natyrës së tyre përbëjnë një pengesë për zhvillimin ekonomik të një vendi. Këto risqe gjithashtu ndikojnë negativisht në koston e borxhit duke rënduar në mënyrë të ndjeshme të ardhurat e gjeneruara nga shoqëria. Ky rrezik është i ndryshëm për vende të ndryshme. Për këtë arsye kjo temë do të fokusohet në vendet në zhvillim, pasi në këto vende, duke përfshirë edhe Shqipërinë, kërkesa për infrastrukturë, energji dhe impiante të mëdha industriale është shumë e lartë ashtu si edhe risqet që lidhen me këtë mënyrë financimi. Do të tregohet nëse për ekonomitë aktuale të vendeve në zhvillim, financimi i projekteve vazhdon të jetë: një mënyrë efikase për ruajtjen e pronësisë së partnerëve ekzistues dhe investuesve të rinj, një mënyrë e cila përbën burime të vendeve të punës, një mënyrë e qëndrueshme për të mbrojtur rezervat e çmuara natyrore një forcë lëvizëse për një zhvillim ekonomik të qëndrueshëm dhe përmirësimin e cilësisë së jetesës. 4. KONTEKSTI Duke qenë se vendet në zhvillim këto 20 vitet e fundit kanë pasur si objektiv modernizimin dhe industrializimin, kërkesa e tyre për infrastrukturë është rritur ndjeshëm. Por, aftësitë menaxhuese dhe teknike të qeverive të këtyre vendeve nuk kanë qenë të mjaftueshme për të arritur këto 11 P a g e

12 objektiva. Në fillim të viteve 90, autoritetet publike synuan që të ofronin një shërbim publik nëpërmjet sektorit privat dhe financimit të investimit po nga sektori privat. Për këtë arsye, në procesin e modernizimit dhe industrializimit të infrastrukturës u përdorën forma të ndryshme të përfshirjes së sektorit privat, si privatizimet, partneriteti publik privat, koncesionet etj,. Privatizimi, si një fenomen global ka bërë të mundur përdorimin dhe zhvillimin e disa teknikave si, kontratat e tipit BOT, të cilat bëjnë të mundur realizimin e projekteve të mëdha të infrastrukturës. Këto projekte duke qenë se kanë një natyrë komplekse, kosto të larta dhe mungesë të aftësive teknike të vendeve në zhvillim, ka bërë që këto investime të infrastrukturës të përballen me kufizime të tipit politik, ekonomik dhe financiar. Përdorimi i financës së projekteve sjell probleme të mëdha ligjore në përputhje me aftësinë e qeverive të vendeve në zhvillim të cilat kontrollojnë realizimin e shërbimeve publike të cilat janë të lidhura ngushtë me këto projekte. Edhe pse shihet e nevojshme përdorimi i një mënyre financimi të re siç është financa e projekteve, sasia e madhe e riskut politik e cila shoqërohet me një regjim legjislativ të paqëndrueshëm në vendet në zhvillim, ashtu si edhe në Shqipëri, ka bërë që shumë investues ndërkombëtar të cilët janë të interesuar në ndërtimin dhe financimin e këtyre projekteve të bëjnë të mundur hartimin e politikave të ndryshme për menaxhimin e këtij risku politik. Risku politik, por jo vetëm, përbën një prej faktorëve që duhet të merret parasysh për zgjedhjen e mënyrës së financimit të projekteve. Financim tradicional i shoqërive apo financa e projekteve? 5. METODOLOGJIA E STUDIMIT Fillimisht është bërë rishikimi i literaturës, e cila ka për qëllim të nxjerrë në pah se pse është i nevojshëm ky punim shkencor. Për këtë qëllim është bërë një klasifikim i literaturës në teorike dhe empirike. Është përdorur metodologjia krahasuese, metodologjia interpretuese, analitike dhe empirike. Është bërë krahasimi i mënyrave të financimit: financa e projekteve apo financimi tradicional? Pra, të zgjedhësh midis formës tradicionale të financimit apo formave të reja. Është bërë një analizë e detajuar e përdorimit të financës së projekteve në vendet në zhvillim, duke u përpjekur që të bëhet një analizë krahasuese e avantazheve që do të sillte për Shqipërinë, përdorimi i kësaj forme të re qeverisje, me disa prej shteteve që ne do të marim si pjesë e kampionit. Për Shqipërinë do të merren në konsideratë të gjitha projektet e infrastrukturës të cilat janë të financuara me formën tradicionale ose jo dhe do të krahasohen me rezultatet e nxjerra 12 P a g e

13 prej tyre me ato të projekteve të financuara me formën e re të financimit në vendet e rajonit. Metodologjia e përdorur në këtë punim ka si objektiv të tregojë këto rezultate të pritura: kosto më e ulët financimi, të analizojë se cilët janë ata faktorë që duhet të merren parasysh për rastin e Shqipërisë, si dhe thjesht përfundimi i suksesshëm i projekteve të cilat nuk mund të ndërmerren dhe të realizohen në forma të tjera. 6. Hipoteza dhe Pyejet Kërkimore. Pasi të bëhet analiza e një kampioni projektesh të realizuar në vendet e rajonit do ti japim përgjigje hipotezës kryesore sipas së cilës: Vendet të cilat karakterizohen nga një shkallë e lartë e riskut të vendit dhe atij politik janë më të predispozuara që të përdorin këtë metodë moderne për financimin e projekteve të cilat kanë kosto shumë të larta dhe karakterizohen nga asimetria e informacionit. Pyetja kërkimore e ngritur në këtë punim është: Njësitë ekonomike duhet të zgjedhin financën e projekteve apo financimin tradicional? Pyetje të tjera kërkimore: 1. A do të ishte një kontribut i rëndësishëm vështrimi i alokimit të resurseve, si një proces që duhet të jetë transparent, që bazohet në trade off dhe e udhëhequr nga parametra ekonomikë (jo domosdoshmërisht fitimi)? 2. A përbën FP një mënyrë efikase të realizimit të projekteve me kosto të larta? 3. A përbën kjo metodë një mënyrë të administrimit efektiv të risqeve, sidomos atyre politike? 4. Në planin më të përgjithshëm a do të shërbente si një guidë për të riorientuar proceset vendimtare që sidomos në fushën publike, janë të papërcaktuara dhe diskrete? 5. A ndikon ky instrument në zhvillimin e sistemit financiar? 6. A është e vërtetë që të veprosh në këtë fushë sjell një akumulim kompetencash dhe eksperiencash jashtëzakonisht prodhuese edhe për sa i përket impaktit të saj kulturor dhe të rritjes profesionale dhe teknike në krahasim me fushat e tjera te aktivitetit? 13 P a g e

14 7. FILOZOFIA E KËRKIMIT Filozofia e kërkimit do të jetë ajo e racionalizmit kritik. Sipas përkufizimit të dhënë nga Karl Popper, arsyetimi, për sa i përket pjesës empirike, nuk mund të ketë një funksion thjesht tregues, por veçanërisht ka për detyrë të kritikojë. Në fakt, arsyetimi nuk e legjitimon vërtetësinë e një teorie por, përdoret për të kritikuar këtë teori. Në bazë të principit të përpunimit, e cila konfirmon se një teori është shkencore nëse është e mundur të kontrollohet (nëpërmjet deduktimit të fakteve nga eksperienca) dhe të jetë në gjendje që të përpunohet. Për këtë arsye Popper i beson arsyetimit detyrën për të përcaktuar gabimet eventuale të cilat verifikohen në teorinë që merret në konsideratë. Kërkimi do të jetë eksperimentues, pasi do të ndryshohen faktorët e marrë në konsideratë në përputhje me hipotezën e ngritur. Kjo filozofi kërkimi bazohet në metoda sasiore. Nëse merret në konsideratë një kampion i cili është përfaqësues atëherë mund të arrijmë dhe të përgjithësojmë rezultatet. Në këtë punim do të merren në konsideratë dy kampionë të cilat do të jenë përfaqësues. Kampionët mbi projektet që kanë përdorur formën tradicionale për financimin e projekteve si dhe huatë pa garanci të përdorura nga shoqëritë për realizimin e projekteve infrastrukturore. 8. MODELI I KËRKIMIT (PËRQASJA) Përqasja do të jetë eksperimentuese, e njohur kjo edhe si metoda e Galileit ose hipotetiko - deduktive. Fillimisht do të ndërtohet teoria, mbi të cilën do të ngrihet dhe hipoteza. Kjo hipotezë do të shprehet në një mënyrë që të parashikojë disa situata të cilat do të deduktohen nga hipoteza kryesore. Do të vëzhgohet nëse do të prodhohet situata e parashikuar. Ky studim kërkon një kampion të projekteve të infrastrukturës të realizuara në formën tradicionale dhe projekte të realizuara duke përdorur skemën e financës së projekteve. Të dhënat do të merren nga faqet zyrtare të PPI (World Bank), EBRD, BSTDB, BB, ICRG si dhe vrojtimet e nxjerra nga publikimet e ndryshme. Ky model do t i referohet mbledhjes dhe përpunimit të të dhënave nëpërmjet vrojtimeve dhe nëse do të jetë e mundur gjetja e pasqyrave financiare. Ky model ka si objektiv të përcaktojë nëpërmjet kampionit të zgjedhur prirjen që ka një firmë ose një shtet për të zgjedhur financën e projekteve si një strukturë qeversisje dhe forme financimi. Do të nxjerrim në pah të gjithë ata faktorë të cilët ndikojnë në zgjedhjen e kësaj forme qeverisje kundrejt formës tradicionale të financimit të projekteve. Do të përdoret një model regresioni i cili ka për qëllim 14 P a g e

15 analizimin dhe vlerësimin e përdorimit të këtyre dy formave të financimit, në mënyrë që të gjenden vështirësitë të cilat mund të ndikojnë në vendimet e firmave për të përcaktuar mënyrën më të mirë të financimit. Ky regresion ka për qëllim që të krahasojë këto dy kampione dhe të përcaktojë se cilat janë ato variable të nxjerra nga teoria që mund të nxisë një firmë të përdorë financën e projektit. Nëse do shkojmë më në detaj të këtij modeli do të thonim së hipoteza bazë e këtij modeli është që një firmë është e prirur që të zgjedhë financën e projektit atëherë kur projekti i referohet një investimi që kërkon një shumë të madhe investimi si dhe për projektet të cilat lidhen me vende që karakterizohen nga risk i lartë i vendit. Ajo që pritet nga modeli është të vërtetojmë nëse për financën e projekteve në vendet në zhvillim ka më tepër rëndësi risku i vendit, shkalla e përqëndrimit të blerësit ose shitësit, numri i bankave financuese apo sektorët. Ajo që është më e rëndësishme është fakti se ky punim pritet të ofrojë një model sasior për të bërë analizën e projekteve të infrastrukturës. Duke qenë se në Shqipëri nuk ka praktikë të gjerë të kësaj forme financimi, kjo do të jetë edhe sfida, risia ose kontributi që do të sjellë ky punim shkencor, pra një qasje e re për financimin e projekteve në Shqipëri për të pasur një zhvillim afatgjatë dhe të qëndrueshëm në infrastrukturë. Duke ju referuar objektivit të fundit te paragrafi 1.2 (përdorimi i financës së projekteve përbën një forcë lëvizëse për një zhvillim ekonomik të qëndrueshëm dhe përmirësim të cilësisë së jetesës) mund të bëjmë një analizë si vijon. Të marim në konsideratë vendet e rajonit më të ngjashme me Shqipërinë të cilat e kanë përdorur financën e projektit dhe të shohim nëse ka pasur ndikim në zhvillim ekonomik të këtyre vendeve. Llogjika bazë e këtij arsyetimi qëndron në faktin se financa e projektit përbën një burim potencial financimi për vendet të cilat karakterizohen nga sisteme financiare të pa zhvilluara. Për sa i përket Shqipërisë, kjo mund të jetë një qasje e re për një zhvillim të qëndrueshëm dhe afatgjatë, pasi kjo formë siguron fondet e financimit për realizimin e projekteve të mëdha të infrastrukturës. 9. METODA E KËRKIMIT Metoda e kërkimit e cila do të përdoret në këtë studim do të jetë metoda empirike e quajtur ndryshe metoda natyrale e eksperimentit. Kjo metodë do të bazohet mbi vrojtimet 4 e variableve të teorisë së zgjedhur. Do të përdoret metoda ekonometrike ose deduktive e cila do të bazohet 4 Shih Aneks 4, për kampionin e marrë në konsideratë 15 P a g e

16 mbi një teori ekzistuese. Pas përcaktimit të teorisë do të përcaktohet hipoteza dhe më pas ajo do të testohet. Kjo metodë do t i referohet mbledhjes dhe përpunimit të të dhënave nëpërmjet intervistave, vrojtimeve, ndoshta edhe simulimeve. Paraqitja e të dhënave do të bëhet nëpërmjet: grafikëve, hartave, dhe tabelave (në terma të vendndodhjes së projektit, tipit të projektit, tipit të kontratës, dhe volumit të kontratave) për të evidentuar të dhënat e mbledhura. 10. BAZA E TË DHËNAVE Të dhënat të cilat nevojiten për studimin do të mblidhen nga publikimet e kompanive në fushat e ndryshme si dhe nga faqet zyrtare për të dhënat përkatëse. Studimi kërkon të dhëna mbi investime të bëra prej firmave të strukturuara si financë projekti ashtu edhe si financim korporate. Studimi kërkon gjithashtu detajet e çdo furnizuesi të transaksionit dhe klientëve së bashku me faktorët e vendndodhjes së projektit të tilla si të dhënat për firmat me pronësi shtetërore apo të riskut të vendit ku operojnë. Të dhënat që do të përdoren do të jenë dytësore, të ofruara të gatshme nga burime të tjera të besueshme dhe më pas të përpunuara nga vetë doktoranti. Kryesisht të dhënat do të sigurohen nga, PPI DataBase, BB, BERZH, IFC, WDI, ICRG etj. 11. ANALIZA E TË DHËNAVE Analiza do të jetë interpretuese, krahasuese, ekonometrike dhe parashikuese. Do të bëhet interpretimi i të dhënave, grafikëve, tabelave si edhe krahasimi dhe renditja e teknikave të financimit. Do të realizohet mbledhja e informacionit nëpërmjet vrojtimeve në gazeta të ndryshme financiare dhe ekonomike. Deri tani janë identifikuar rreth 200 projekte të bëra në 15 vende të rajonit, për të paktën 15 vjet (që nga vitet 1995 e këtej). Pjesa më e madhe janë projekte të tipit FP, Për sa i përket Shqipërisë do të fokusohemi më tepër në ato projekte të cilat janë të realizuara nëpërmjet PPP-ve duke qenë se baza e saj janë kontrat e tipit BOT. Ky punim ka për qëllim që në pjesën e fundit ku do të trajtohet analiza krahasuese e Shqipërisë me një nga vendet Motra të mbështetet edhe në disa intervista për të evidentuar problemet e projekteve të infrastrukturës në Shqipëri. 16 P a g e

17 Kapitulli I: Rishikimi i Literaturës 1. Historiku i përdorimit të Financimit të projekteve 5 Financa e projekteve (që këtej e tutje FP) është një teknikë e cila e ka zanafillën që në kohët më të hershme. Edhe pse literatura teorike për këtë teknikë nuk është shumë e gjerë, kjo nuk do të thotë se kjo formë financimi nuk është e njohur. Nëse do t i referohemi Kesinger, J.W dhe Martin J.D (1988) do të shohim se kjo formë financimi ka qenë rregulli i përdorur në tregti deri në shekullin e XVII. Një ndër shembujt më të hershëm të përdorimit të kësaj teknike daton në vitin 1299, ku një Bankë Italiane (Merchant Banking) në krye të së cilës ishte familja Frescobaldi, i siguroi Mbretërisë së Bashkuar një shumë për të financuar ndërtimin e një miniere Argjendi në Denver 6. Vihet re se kjo formë financimi është përdorur edhe më vonë, gjatë shekullit të XVII. Në këtë rast transaksionet që financoheshin ishin dërgesat tregtare të cilat bëheshin nga deti: kredia jepej për çdo dërgesë të veçantë dhe në kthim të tregtimit ndaheshin të ardhurat e përfituara nga shitja e mallrave. Sipas Maimone, M. (2007) në vitet në vazhdim mënyrat e financimit për këto lloje sipërmarrjesh ndryshuan. Kompanitë e mëdha të tilla si Dutch East India Co. dhe British East India Co. shfaqën nevoja të ndryshme për gjetjen e kapitalit, të cilat nuk përputheshin më me financimin e transportit të mallrave veç e veç. Për pasojë, kjo teknikë u la pas dore vetëm për një periudhe të caktuar. Nga fillimi i viteve 70 financa e projekteve mori rëndësi të madhe. Shembulli më pikant i këtij zhvillimi ndodhi kur 5 Termi origjinal është Project Finance. PF është një teknikë financimi e ndryshme nga financimi tradicional. Në këtë kapitull do të jepen përkufizime këtij termi nga autorë të ndryshëm. Gjithashtu do të tregohen se cilat janë elementet që e karakterizojneë atë si dhe avantazhet kundrejt formës tradicionale të financimit. Sipas Huang, H. P., Knoll, S. M. (2000), FP është një vendim për strukturën e kapitalit sepse firma mund të financojë projektin duke përdorur kredinë e saj. Një shpjegim tjetër i FP është se firmat të cilat karakterizohen nga një vlerësim i aftësisë shlyese të kredisë mund të financojnë një projekt me kosto më të ulta duke përdorur FP se sa duke e futur koston e projektit në bilancet e tyre. 6 Frescobaldi mund të shfrytëzonte minieren dhe të nxirrte sasi shumë të mëdha argjendi, por në të njëjtën kohë duhet të paguante kostot operative. Sot kjo formë financimi është e njohur si forma e huasë për pagesat e prodhimit (production repayment loan). 17 P a g e

18 disa subjekte huadhënëse në Mbretërinë e Bashkuar vunë në dispozicion fonde për zhvillimin e disa fushave të naftës dhe të gazit në pjesën kontinentale të saj. Projekti i parë, i cili kërkoi rreth një miliardë nëpërmjet një kontrate për blerje të mëvonshme (Forward 7 ), për të financuar projektin e naftës ishte The British Forties Field. Duke filluar nga viti 1970 deri në 1980-ën FP u bë një ndër fenomenet më të përdorura në Europë dhe në Shtetet e Bashkuara të Amerikës (Boamah, K., 2011, fq.4). Përdorime të tjera të tij në SHBA i takojnë viteve Ato i referohen projektit Trans Alaska Pipeline System (TAPS). TAPS ishte një bashkim (Joint Venture) i tetë kompanive më të mëdha të naftës, e cila përfshinte ndërtimin e 800 mijë miljeve rrjet gazsjellës me një kosto prej 7.7 miliardë dollarësh për transportin e gazit natyror dhe të naftës bruto, nga Alaska e veriut drejt asaj të jugut. FP në Shtetet e Bashkuara mori hov rreth vitit 1978 për shkak të krijimit të PURPA s (Public Utility Regulatory Policy Act 8 ). Sipas rregullores PURPA, kompanive lokale të shërbimit të energjisë elektrike ju kërkohej që të blinin të gjithë sasinë e energjisë elektrike të prodhuar nga kompanitë energjitike nëpërmjet përdorimit të kontratave afatgjata. PURPA përcaktoi bazën për detyrimet kontraktuale afatgjata, të cilat ishin mjaft të forta për të mbështetur financimin e kostove të ndërtimit të një impianti energjie, nëpërmjet përdorimit të FP. Zhvillimi i industrisë së energjisë së pavarur në Shtetet e Bashkuara, mund të lidhet d.p.d me efektet e rregullores së PURPA s. Një tjetër fushë në të cilën kjo teknikë ka filluar të zhvillohet së fundmi është ajo e shërbimeve të industrisë përpunuese. Në 1988 General Electric Capital Corporation (GECC) deklaroi se ajo do të zgjeronte aktivitetin nëpërmjet grupit të FP-ve që do të specializohej në ndërtimin dhe menaxhimin e shërbimeve industriale. Infrastrukura, është një tjetër fushë e zhvillimit të FP-ve që gërshetohet me partneritetin publik privat. Ajo përdoret kryesisht për financimet e impianteve të gjenerimit të energjisë, transportimit të shërbimeve dhe projekteve të tjera infrastrukturore (Finnerty D. J., 2007, fq. 5-6). Nga sa u tha më sipër mund të dalim në konkluzionin se FP përfshin sponsor të sektorit publik ose privat që të investojnë në një entitet të pavaruar ligjor (SPV 9 ). Që nga vitet 1990, kjo formë financimi u përhap në mbarë botën si një 7 Sipas Moriconi, F. (1995, fq. 144.) Forward është një kontratë shitblerje e mëvonshme në të cilën dy palë bien dakort që në një datë të caktuar, në kohën t, për të shkëmbyer në një datë të ardhme T me një çmim të paracaktuar një sasi të caktuar produkti. T ja është data në të cilën do shkëmbëhet malli ose produkti dhe çmimi që i korespondon është çmimi i përcaktuar në t per t u paguar në T. Në një transkasion të tipit forward nuk parashikohet asnjë disbursim mjetesh monetare në kohën t, ajo paraqet vetëm datën e nënshkrimit të kontratës. 8 Në vitet 80 dy të tretat e projekteve të infrastrukturës i përkisnin sektorit të energjisë 9 SPV, është një Njësi e Veçantë Ekonomike e cila krijohet ad hoc (apostafat) dhe mbart të gjitha detyrimet dhe përfitimet që lindin në realizimin e një projekti infrastrukturor. Krijimi i saj preferohet sepse gjenerohet një subjekt 18 P a g e

19 ndër format më të përdorura si në vendet e zhvilluara ashtu edhe në ato në zhvillim. Për sa i përket këtyre të fundit, ky fenomen u zhvillua edhe si pasojë e krizës së viteve 80 e cila tkurri huadhënien publike. Në 1994-ën BB (Banka Botërore) vlerësoi se vendet në zhvillim kishin nevojë për rreth 200 miliardë dollarësh vjetorë për zhvillimin e infrastrukturës. Nga ana tjetër, Azia Lindore dhe Amerika Latine kishin një nevojë mesatare për financim respektivisht për 150 miliardë dhe 60 miliardë dollarë në vit për investimet e vitit Sipas Agjensisë së Mbrojtjes së Ambientit në Shtetet e Bashkuara në vitin 2003, rreth 276 miliardë dollarë ishin të nevojshme për infrastrukturën e ujit të pijshëm. Kjo do të siguronte ujë të pijshëm dhe të pastër për qytetarët amerikanë për afro 20 vjet 10. Kjo formë, ka pasur një zhvillim si gjeografik ashtu edhe sektorial. Kjo edhe për shkak të procesit të privatizimeve dhe derregullimeve 11 të sektorëve industrial kyç, që kanë përfshirë mbarë botën. Pas krizës aziatike të viteve , u verifikua një tkurrje e investimeve në vendet në zhvillim dhe pati një transferim të kapitalit në Amerikën Veriore dhe në Europën Perëndimore. U verifikua një rënie e huadhënies në formën e FP për një periudhë dy vjeçare, për t u rritur ndjeshëm dhe për të arritur kulmin në vitin Duke qenë se në vitin 2001, u verifikua një ngadalësim i ekonomisë, si dhe shtim i risqeve specifike në industritë e telekomit dhe të energjitikës, solli një zvogëlim të përdorimit të FP (Boamah, K., 2011, fq. 5-6). Nëse do t i referohemi Hainz dhe Kleimeier (2003), shuma e transaksioneve të realizuara me FP që nga 1980-a e deri në 2003-in ishte rreth 960 miliardë dollarë amerikan, afërsisht 5% e totalit të kredive të të njëjtës periudhë. Esty dhe Sesia (2007) raportojnë një rritje të normës vjetore të përdorimit të kredive bankare dhe emetimit të obligacioneve rreth 22% ndërmjet 1994 dhe s. Disa prej këtyre marrëveshjeve janë të përqendruara në vendet në zhvillim, ku FP konsiderohet si një nga format e financimit që përdoret për të ulur gapin infrastrukturor që ekziston midis vendeve në zhvillim dhe vendeve të zhvilluara. Për sa i përket infrastrukturës, statistika të ndryshme tregojnë një përqëndrim të FP në sektorët e naftës dhe të gazit, energjisë, telekomit dhe tranportit (Corielli, F., et al., 2007). Edhe nga të dhënat e BB vihet re një rritje e partneriteteve publike-private në katër sektorët e infrastrukturës të sipërpërmendur dhe në juridik i ndarë nga Sponsorat. Për të kuptuar më mirë logjikën e financimit të projektit, le të mendojmë njësinë e veçantë ekonomike si një kuti boshe, e cila ndërtohet me qëllimin e vetëm, të krijimit të një subjekti juridik mbi të cilat rëndojnë pasojat e kontratave që ekzistojnë. 11 Derregullimi - tendenca e reduktimit dhe e thjeshtimit të ligjeve në një vend 19 P a g e

20 veçanti në realizimin e projekteve të tipit BOT 12 (e cila përbën formën zbatuese të FP që përdoret gjerësisht në vendet në zhvillim për menaxhimin e risqeve) deri në vitin FP, përdoret gjerësisht edhe në ditët e sotme, për financimin e një numri të madh dhe kompleks projektesh. Për shembull, projekti 4 miliardë dollarësh, Chad Cameroon Pipeline ; sateliti Iridium për një shumë prej 6 miliardë dollarësh; sistemi i telekomunikacionit për një shumë prej 900 milion eurosh në Poloni; dhe projekti 1.4 miliardë dolarësh për shkrirjen dhe përpunimin e aluminit (Smelter Alumin Mozal) në Mozambik. Banka Eksport Import e Shteteve të Bashkuara në 2005-ën siguroi një hua për financimin e projekteve 405 milion dollarë për Quatar Liquefield Gas Co. I I, 230 milion dollarë për Korporatën Bazë të Industrisë në Egjipt (EBIC) dhe 263 milion dollarë për Q Chem II (Gendron, M., et al., 2007). Së fundmi mund të përmendin projektin gjigand Gazsjellësin Trans Adriatik (TAP) që është një projekt i tubacionit të gazit natyror. Tubacioni do të niset nga Greqia, do të kalojë nëpër Shqipëri dhe Detin Adriatik dhe do të përfundojë në jug të Italisë, duke lejuar që gazi të rrjedhë drejtpërsëdrejti nga rajoni i Detit Kaspik drejt tregjeve evropiane. Projekti ka për qëllim rritjen e sigurisë së furnizimit si dhe diversifikimin e furnizimeve me gaz për tregjet evropiane. Fillimisht TAP-i planifikon të transportojë 10 miliardë metra kub gaz nga faza e dytë e fushës së gazit të Shah Deniz që është përllogaritur të nisë punën në vitin Më poshtë po paraqesim planin e projektit: Burimi: marrë nga: 12 Modeli BOT (Build Operate Transfer) është një skemë zbatimi e përdorur gjerësisht në vendet në zhvillim për realizimin e Financimit të projektit duke bërë menaxhimin e risqeve që e karakterizojnë atë. Për më tepër, shih kapitullin II. 13 Marrë nga faqja zyrtare e TAP: 20 P a g e

21 Nëse i referohemi Dailami dhe Klein (1998) mund të themi se: rritja e pashmangshme e kërkesës për infrastrukturë dhe sigurimi i shërbimeve publike, përkundrejt mungesës së fondeve të qeverive për të financuar këto projekte, çoi në nevojën e përdorimit të FP. Nga leximi i kujdesshem i kësaj pjese, kushtuar historikut të përdorimit të Financës së projekteve që nga kohët më të hershme e deri sot, mund të themi se kjo teknikë nuk është një shpikje e kohëve moderne, por e ka zanafillën që nga vitet Po ashtu, vërejmë, se kjo teknikë ka pasur një përdorim të gjerë në Europë por sidomos në Shtetet e Bashkuara, sidomos pas viteve Gjithashtu, ajo ka gjetur një përdorim të gjerë edhe në vendet në zhvillim, sidomos pas viteve Në seksionin e mëposhtëm do të japim një përshkrim të shkurtër të sektorëve kryesorë të infrastrukturës, si dhe të vendeve në të cilën përdoret më gjerë kjo formë financimi. 1.2 Zbatimi i Financimit të projekteve Nga ajo çka u tha më sipër zbulohet se, FP nuk është ndonjë zbulim i financave moderne, por zbatimi i tij u rrit dhe solli risi të mëdha duke filluar nga vitet 70, për të vazhduar më pas deri në vitet 90. Kjo formë, ashtu siç edhe u përmend më sipër, pati një tkurrje në vitet e krizës aziatike , për të vazhduar deri në fillim të viteve 2000, e për t u rritur ndjeshëm më pas. Një ndër arsyet më të rëndësishme të zbatimit të kësaj forme është nevoja për të financuar projekte madhore në sektorë të ndryshëm të infrastrukturës në shtete të ndryshme. FP gjen zbatim të gjerë në projektet e tipit të shfrytëzimit të rezervave dhe ato të tipit rrjedhës. Tipologjia e parë e projekteve, varet nga ekzistenca e një rezerve të mjaftueshme malli apo pasurie për t u shfrytëzuar. Për shembull, British Petrolium financoi 945 milionë dollarë për të realizuar impiantet e naftës dhe të gazit në Detin e Veriut ndërsa Freeport Minerals financoi 120 milionë dollarë për minierën Ertsberg në Indonezi 15. Me futjen e PURPA s financimi i projekteve në SHBA, u zbatua në industrinë e prodhimit të energjisë elektrike. PURPA, përcaktoi bazën për detyrimet kontraktuale afatgjata tepër të forta për të mbështetur financimin e 14 Kjo krizë ka filluar në mesin e vitit 1997, në Tailandë, nga një sërë manovrash spekulative të papritura, e cila çoi në zhvlerësimin e monedhës vendase. Ajo mund të ngelej një krizë lokale dhe jo e një rëndësie të madhe, por u përhap shumë shpjet në shumë vende të kontinentit Aziatik. Në këtë mënyrë shpërtheu e ashtëquajtura kriza financiare Aziatike. Një vit më vonë ajo nuk ngeli më vetëm një krizë financiare por ajo kishte prekur edhe sektorët reale të ekonomisë reale të Vendeve të ndryshme duke shkaktuar reçesision (si psh. Indonezia) në shumë raste dhe në raste të tjera varfëri dhe rreziqe konkrete të shkatërrimit të sistemit social. Për më tepër shih Crisi Asiatica: Crisi della Globalizzazione? të autorit Frankel, G. S. (Dhjetor, 1998). 15 Esty, 2002 fq P a g e

22 kostove të ndërtimit të një impianti të energjisë elektrike, nëpërmjet përdorimit të FP. Për sa i përket kategorisë së dytë të projekteve, ato përfshijnë naftësjellësit dhe gazsjellësit, urat, autostradat, tunelet, superçisternat, hidrocentralet, hotelet si dhe parqet e argëtimit. Tek shembujt e këtyre projekteve mund të përmendim: që nga parku Disneyland i Hong-Kong, ai i Parisit, projekti i Eurotunelit, e deri tek gazsjellësi në Çad dhe Kamerun. Projekti i Euro Tunnel -it është një ndër projektet më të mëdha dhe njëkohësisht i dyti më i madh në historinë e financimeve. Financimi i tij me 13.2 miliardë dollarë në qershor të 1990-s, nuk ishte gjë tjetër veçse një rifinancim i huasë origjinale prej 7.9 miliardë dollarë të bërë në gusht të Nëse do t i referohemi vendeve në zhvillim dhe për më tepër vendeve të Europës Juglindore, vihet re një tendencë rritje e përdorimit të kësaj forme financimi në dy sektorë kryesore: atë të energjisë dhe telekomit. Ka shumë shembuj të tjerë të përdorimit të FP si në vendet e zhvilluara, ashtu edhe ato në zhvillim. Kjo teknikë, ka filluar të ketë një përdorim të gjerë në këto vende, duke filluar pas viteve Në Rusi, Turqi, Rumani apo Bullgari, ajo ka pasur një përdorim më të gjerë se në vendet e tjera të Europës Lindore dhe Juglindore. Mund të përmendim projektin e ndërtimit të një impianti të energjisë elektrike në Bullgari, Maritza 1, ku MIGA emetoi një garanci prej 99 milionë eurosh për ndërtimin e këtij impiani të ri. Konçesioni për ndërtimin e këtij impinati të energjisë elektrike iu dha kompanisë AES nëpërmjet një tenderi ndërkombëtar në vitin Kostot totale të projektit ishin parashikuar rreth 1.09 miliardë euro, prej të cilës kontrata inxhinierike (turnkey 16 me çelesa në dorë), kontrata e prokurimit si dhe ajo e ndërtimit, shkuan rreth 723 milion euro. Konsulentët kryesore ishin BNP Paribas, Calyon dhe ING. Huadhënësit ndërkombëtarë ishin BERZH dhe BSTDB 17. Studime të ndryshme kanë theksuar nevojën e zhvillimit të projekteve energjitike të cilat janë themelore për një Europë konkuruese, produktive, për zhvillim afatgjatë, modernizim dhe kërkesë të qëndrueshme për energji. Nëse i referohemi Komisionit Europian, duke nisur nga 2020, do të bëhen investime të konsiderueshme në prodhimin e energjisë elektrike në Europë, transport, infrastrukturën e komunikimit dhe të informimit teknologjik, të cilat do të kërkojnë një shumë prej 2 trilion eurosh. FP ka një shtrirje të gjerë si sektoriale, ashtu edhe gjeografike. Nëse 16 Kontrata e tipit Turnkey është një kontratë në të cilën subjekti i cili merr përsipër realizimin e këtij projekti siguron përfundimin me sukses të tij. Në momentin që ky projekt është realizuar ajo i dorëzohet palës tjetër e cila është kontraktuar për ta menaxhuar atë për aq kohe sa është parashikur në kontratë me SPV në. 17 EBRD akronimi i Bankës Europiane për Ndërtim dhe Zhvillim si dhe BSTDB akronimi i Bankës së Vendeve të Detit të Zi. 22 P a g e

23 do t i referohemi të dhënave të Bankës Botërore në Argjentinë, në 1993-in, FP u përdor për financimin e mirëmbajtjes dhe zgjerimit të rrjetit të shpërndarjes së ujit të bazuar në një konçesion 30 vjeçar që iu dha kompanisë Aguas Argentinas. Shuma kapi shifrën e 329 milionë dollarëve. Në Hungari, në 1994, FP ndihmoi në realizimin e instalimit dhe operimit të një rrjeti dixhital të telefonisë celulare. Në Mozambik, në 1998, FP u përdor për ndërtimin e industrisë së nxjerrjes dhe përpunimit të aluminit, për një shumë që shkonte në 1.3 miliardë dollarë. Gatti, S. et al (2008, fq. 12) theksojnë se shpërndarja gjeografike e vendeve të cilat përdorin FP shkon nga vendet e zhvilluara deri te ato në zhvillim. Për sa i përket vendeve në zhvillim, rreth 49.4% e numrit total të huave të dhëna për FP i përket huamarrësve Aziatike, me projekte në Taivan, Australi, Kinë, dhe Indonezi dhe një vlerë që shkon nga 32 deri në 55.9 miliardë dollarë. Huamarrësit e Europës Perëndimore janë marrësit e tretë më të mëdhenj të FP, pas Azisë dhe Amerikës Veriore. Për sa i përket numrit të huave të marra, Europa Lindore zë vendin e katërt, me një numër huash 256 dhe një shumë prej 52.5 miliardë dollarë. Por rajonet e Lindjes së Mesme dhe Turqisë zënë vendin e katërt nëse i referohemi vlerës totale të huave (207 hua, për një vlerë prej 68.9 miliardë dollarë). Kjo ndodh për shkak të shumës së huasë së dhënë për dy nga tre dyzina të projekteve të naftës në secilin prej vendeve të Arabisë Saudite: në Gjirin Persik (për një mesatare prej milion dollarë), Katar (483.9 milion dollarë) dhe Emiratet e Bashkuara Arabe (546.4 milion dollarë). Projektet në Afrikë zenë një numër të huave të emetuara 58, me vlerë 8.7 miliardë dollarë. Përdorim i gjerë i këtij modeli financimi sidomos pas viteve 2000, vihet re edhe në vendet në zhvillim të Europës Qendrore dhe Juglindore. Sektori në të cilin janë përqëndrar këto projekte ka qenë ai i energjisë (në të dy nënsektoret e vet, atë të prodhimit të energjisë dhe atë të gazit) si dhe në sektorin e telekomit. Në një trajtimin më të hollsishëm të këtyre vendeve do të fokusohemi në kapitujt në vazhdim, pasi ato do të jenë subjekt studimi i këtij punimi. Në seksionin e mëposhtëm do të përshkruajmë se cilat janë ato elemente të cilat karakterizojnë financën e projektit, nga dallon ky lloj financimi nga ai tradicional, si dhe përkufizimet e dhëna nga autorë të ndryshëm. 1.3 Elementet që karakterizojnë Financën e Projektit 23 P a g e

24 Të japësh një përkufizim sa më të saktë e gjithpërfshirës të kësaj forme financimi nuk është dhe aq e lehtë. Kjo, për shkak të tipologjive të ndryshme të projekteve që e përdorin këtë teknikë. Nga sa u tha më sipër, mund të bëjmë një klasifikim të FP-ve në financime të cilat kanë një zbatim të gjerë në projektet e tipit të shfrytëzimit të rezervave natyrore (si naftë, gaz, minerale etj), apo në projekte të tipit rrjedhës (gazjellës, superçisternat, transport, hotele etj). Një ndër autorët e parë që është përpjekur të japë një përkufizim sa më të saktë të kësaj forme financimi është Nevitt. Nevitt (1979) e përkufizon Financën e projekteve si financim të një njësie ekonomike të vaçantë, në të cilën huadhënësi ka si garanci kryesisht flukset monetare dhe të ardhurat që gjeneron kjo njësi ekonomike, si burimin kryesor të ripagimit të huasë dhe si kolateral për huanë, asetet e saj. Ajo që vihet re nga ky përkufizim është se kjo formë, përbën një dallim thelbësor nga forma tradicionale e financimit. Nga ky përkufizim mund të arrihet në përfundimin se, FP nuk është një teknikë apo një instrument i thjeshtë financimi, por është një qasje e re e cila përdoret për realizimin, administrimin dhe financimin e një projekti të ndërlikuar. Këto projekte, karakterizohen nga një kërkesë e lartë për fonde, si në fazën e ndërtimit ashtu edhe në fazën e administrimit. Por, në këtë përkufizim, nuk del në pah një prej arsyeve më të rëndësishme të përdorimit të kësaj forme, siç është ajo e menaxhimit të riskut. Një tjetër përkufizim është ai i dhënë nga Shah dhe Thakor (1987) sipas të cilit FP është një marrëveshje, në të cilën një sponsor ose nje grup sponsorësh realizojnë një projekt duke ndërtuar një subjekt juridik të veçantë, ku flukset monetare të projektit mbahen të izoluara nga bilancet e sponsorëve, të cilët janë nismëtarët e projektit. Këto flukse përbëjnë garancinë kryesore të pagimit të shërbimit të borxhit. Garancitë kryesore të lidhura me projektin janë të një natyre kontraktuale më tepër se sa garanci reale. Në përkufizimin e dhënë nga Shah dhe Thakor jepet një sqarim më i plotë për sa i përket kësaj forme financimi edhe strukturës së organizimit të saj. Në përkufizim theksohet fakti se garancitë e projektit nuk janë reale, por janë garanci kontraktuale. Kjo formë financimi, të jep mundësinë e realizimit të projekteve të ndërlikuara, pasi karakterizohet nga mundësia e ndarjes së risqeve midis pjesmarrësve të projektit. Financimi në bazë projekti është një term i cili përdoret zakonisht për të përshkruar metodat e ndryshme që bankat dhe institucionet hudhënëse i përdorin për të financuar projekte të 24 P a g e

25 reja, shlyerja e të cilave do të bëhet nga të ardhurat që do të gjenerohen nga vetë projekti. Ajo është përdorur gjerësisht në industrinë e naftës dhe të minierave duke filluar nga vitet 30 në ndërtimin e fushave të naftës në Teksas. Macmillan (1984) ka dhënë një përkufizim të ngjashëm: FP është një mënyrë financimi i projekteve të cilat kërkojnë një kapital të madh. Këtu huadhënësit shohin kryesisht flukset monetare dhe fitimet që do të gjenerohen nga projekti si burimin e fondeve për shlyerjen e detyrimeve si dhe asetet e vetë projektit si garanci për huanë. Huaja e përgjithshme e kompanisë projekt zakonisht nuk është një faktor shumë i rëndësishëm, kjo për faktin se kompania është një korporatë pa asete të tjera, ose sepse financimi është pa detyrime të drejtpërdrejta për pronarët e projektit. Finnerty (1996) është munduar të japë një përkufizim sa më gjithpërfshirës sipas të cilit FP mund të përkufizohet si mënyra e gjetjes së fondeve për të financuar një projekt që kërkon një shumë të lartë kapitali, ku si burim kryesor të shlyerjes së shërbimit të borxhit, apo të sigurimit të kthimit nga investimi në këtë projekt, janë flusket monetare të gjeneruara nga projekti. Esty (2003) beson se kjo huadhënie pa garanci dhe pa efekte mbi sponsorët është vetë thelbi i FP. Ai mundohet të japë një përkufizim më të saktë në krahasim me përkufizimet e dhëna më sipër. Esty kaloi nga përkufizimi.. huadhënësi është i kënaqur të shohë kryesisht flusket monetare si garanci për projektin në përkufizimin huadhënësi është i kënaqur të shohë vetëm flukset monetare si garanci të kthimit nga investimi... Nisur nga përcaktimet e mësipërme, mund të arrijmë në përfundimin se FP, në krahasim me financimin tradicional përbëhet nga disa elemente shumë të veçantë. Tre prej këtyre elementeve janë: krijimi i një njësie ekonomike të veçantë, borxhi (për të financuar projektin) që do të shlyhet vetëm nga flukset monetare që do të gjenerohen nga projekti, si dhe ndarja e riskut ndërmjet palëve pjesmarrëse të projektit. Përdorimi i këtij borxhi pa garanci ose me garanci të kufizuar (nga huamarrësit) përbën vetë thelbin e FP. Sipas Fight (2006) arsyeja qëndron në faktin se në shumë raste madhësia e projektit mund të tejkalojë madhësinë e bilanceve të shoqërive pjesmarrëse në të. Sipas Ahmed (1999) FP ndryshon gjithashtu nga financimi tradicional (i cili quhet ndryshe financim i korporatës) nga fakti se në financimin e korporatës ripagimi/shërbimi i borxhit mbulohet nga bilanci i firmës sponsor duke prekur të gjitha projektet 25 P a g e

26 e tjera, si dhe nga flukset monetare të gjeneruara nga korporata. Nëse përdoret FP, shlyerja e shërbimit të borxhit nuk do të bëhet nga flukset monetare që gjeneron korporata. Nëse projekti dështon, kjo nuk do të ndikonte (prekte) bilancin e shoqërisë. Një tjetër kakrakteristikë e rëndësishme e FP është se ajo përfshin një levë financiare shumë të lartë, pjesa dërrmuese e së cilës është në formën e borxhit bankar. Mesatarisht kompania e veçantë ka një normë të levës financiare diku te 70 % krahasur me 33.1 %, për firma të cilat kanë të njëjtën madhësi (Esty, 2003), ndërsa huatë bankare përbëjnë më shumë se 80 % të borxhit të projektit (Esty, 2005). Sipas Esty-t (2004) kjo formë financimi është një mënyrë e suksesshme për mos të prekur bilancin e korporatës në rast se projekti do të dështojë. Brealey, Cooper and Habib (1996) përcaktojnë karakteristikat e financimit të projektit si një strukturë financiare e veçantë. Këto karakteristika përfshijnë elementet e mëposhtëm: 1. Nismëtari ose Sponsori i projektit krijon një njësi të veçantë ekonomike, e cila është e kufizuar vetëm në ekzekutimin dhe në menaxhimin e projektit 2. Sponsori/Sponsorët derdhin pjesën më të madhe të kapitalit të projektit 3. Marrdhëniet e njësisë ekonomike të veçantë me të gjithë subjektet të tillë si huadhënësit, ndërtuesit e projektit, klientët, furnitorët, qeveritë mikpritëse dhe agjensitë ndërkombëtare të huadhënies janë të rregulluara në mënyrë formale dhe ligjërisht të mbrojtur nëpërmjet kontratave të detajuara. 4. Njësia ekonomike e veçantë ka një levë të lartë financiare 5. Huadhënësit e projektit kanë të drejta të limituara ose nuk kanë të drejta mbi bilancin e aksionerëve. Si pasojë, ata mund të shohin vetëm në performancën e aktivit të kompanisë për të rimarrë huanë e dhënë. Këto elementë të sipërpërmendur nga këta tre autorë, përmbledhin shumë mirë veçoritë e FP duke theksuar ndryshimin që ekziston nga financimi tradicional. Në paragrafin e mëposhtëm do të trajtojmë në mënyrë më të detajuar karakteristikat e njërës formë financimi nga tjetra, si dhe do të shohim avantazhet dhe disavantazhet e përdorimit të secilës prej tyre. 1.4 Financimi i projekteve përkundrejt financimit tradicional Nga sa më sipër mund të themi se ekzistojnë dy elementë shumë të rëndësishëm që karakterizojnë FP: krijimi i një njësie ligjore të veçantë, si dhe ndarja e flukseve monetare të 26 P a g e

27 gjeneruara nga projekti. Qëllimi kryesor i krijimit të njësisë së veçantë ekonomike është investimi në një projekt të vetëm, të ndarë nga korporata. Kjo njësi e veçantë ekonomike shpërbëhet pas përfundimit të projektit. Financimi i korporatës fokusohet jo vetëm në realizimin e një projekti, por në atë të shumë projekteve, kurse FP fokusohet vetëm në realizimin e një investimi kapital, në një projekt të vetëm. Në FP, ajo që përgjigjet për të gjitha të drejtat dhe detyrimet që i lindin njësisë ekonomike me palët e treta është vetëm njësia e veçantë ekonomike, dhe nuk preken bilancet e sponsorëve (ose nismëtarëve) të projektit. Dallim tjetër i rëndësishëm ka të bëjë me strukturën e financimit pa garanci, ose me garanci të kufizuar nga huamarrësi. Kjo nënkupton se ky projekt mund të financohet me borxh dhe se shlyerja e këtij borxhi do të bëhet vetëm nëpërmjet flukseve monetare që do të gjenerohen nga projekti. Sipas Subramanian dhe Tung (2007), në financimin tradicional të korporatës huadhënësit mund të kenë pretendime si në asetet e kompanisë, ashtu edhe në ato të kompanisë Sponsor ose nismëtare. Të shumta janë studimet që kanë nxjerrë në pah arsyet se përse duhet të përdoret FP. Sipas Finnerty D. J., (2007) pyetjet që mund të lindin në momentin që një njësi ekonomike ka vendosur të bëjë një investim kapitali, mund të jenë si më poshtë: 1. A duhet që firma ta marrë përsipër projektin si pjesë përbërëse e portofolit të saj dhe ta financojë atë me kredi të zakonshme (tradicionale), apo duhet që të krijojë një njësi ekonomike të veçantë që të marrë përsipër projektin? 2. Çfarë shume borxhi do t i duhej kësaj njësie ekonomike të veçantë për të realizuar këtë projekt? 3. Si duhet të strukturohen kontratat e borxhit të cilat përbëjnë garancitë e vërteta që huadhënësit kanë për ripagimin e borxhit pasi, sponsorët e projektit nuk garantojnë huamarrjen? Shah dhe Takor (1987) ishin ndër të parët që bënë një analizë mbi arsyet e përdorimit të FP. Ata justifikuan faktin se përpse duhet të përdoret FP në krahasim me financimin tradicional për projekte të cilat janë shumë të mëdha dhe me risqe shumë të larta. Ata, në teorinë e tyre, zhvilluan një model i cili bazohej në taksat e korporatave dhe në asimetrinë e informacionit. Një tjetër arsye e përdorimit të FP ka të bëjë me formën specifike të organizimit. Të zgjedhësh FP dhe jo mënyrën tradicionale të financimit do të thotë të zgjedhësh një formë të organizimit, e cila ndryshon nga ajo tradicionale për shkak të këtyre dy arsyeve: 27 P a g e

28 a) Projekti ka një jetë të fundme, pra kur përfundon projekti njësia ekonomike e veçantë pushon së ekzistuari b) Entiteti shpërndan flukset e arkës nga projekti direkt te huadhënësit e projektit dhe te investuesit e projektit. Rezultati më i rëndësishëm, i cili del prej kësaj është se FP ul kostot e agjencisë të flukseve të lira monetare, qe i jep të drejtën investuesve të kontrollojnë riinvestimet e flukseve të projektit. Sipas studimeve empirike të bëra nga Megginson dhe Kleimeier (2000), arrihet në përfundimin se FP ndryshon nga financimi tradicional për këto arsye: a) Huatë e FP kanë një maturitet mesatar më të gjatë se huatë e korporatave b) Huatë e FP janë më të preferueshme për të pasur palë të treta si garant c) Huatë e FP mund të jenë më të preferueshme të shtrihen në huamarrësit e vendeve të cilat kanë një risk politik dhe të vendit të lartë d) Huatë e FP mund të jenë më të preferueshme të shtrihen në industri të pasura me kapital të qëndrueshëm e) Huatë e FP nuk janë shumë më të mëdha se ato të cilat nuk janë hua të FP f) Sasia e huasë nuk është se ndikon shumë në spreadin mbi LIBOR për FP, ndërsa për huatë e korporatave vihet re një ndikim i spreadit mbi LIBOR in. g) Një hua e FP tregon një ulje të spreadit nëse maturiteti do të rritet me një vit, ndërsa rritja me një vit e maturitetit të borxhit të korporatës tregon një rritje të spreadit. Më sipër janë përshkruar diferencat kryesore ndërmjet FP dhe financimit të korporatës (tradicional). Nga sa u tha, mund të arrihet në përfundimin se dy janë dallimet kryesore ndërmjet këtyre dy grupeve të financimit. E para, ka të bëjë me njësinë e veçantë ekonomike e cila është përgjegjësja e të gjitha të drejtave dhe detyrimeve që lindin (pra është një subjekt juridik i veçantë nga sponsorët) dhe e dyta ka të bëjë me ndarjen e flukseve monetare si dhe financimi pa garanci reale. Por, nuk mund të lëmë pa përmendur se cilat janë vantazhet dhe disavantazhet e përdorimit të FP. Boamah, K. (2011, fq. 7-8) thekson se avantazhet e FP janë të lidhura veçanërisht me strukturën e saj. Përfitimi kryesor për sponsorët, ka të bëjë me faktin se kjo formë financimi i ndihmon ata në kufizimin e risqeve financiare të projektit. Për aq kohë sa sponsori është një subjekt i ndarë 28 P a g e

29 ligjërisht nga kompania-projekt, shtrirja e humbjes, nëse ka, kufizohet vetëm në sasinë e kapitalit që ata kanë derdhur në të. Sponsorët janë më të favorizuar në gjetjen e financimeve se sa në financimin tradicional, për aq kohë sa kreditorët janë më të nxitur të financojnë projekte të veçanta që nuk janë të lidhura me projektet e tjera të korporatave. Në FP për aq kohë sa flukset monetare janë të ndara nga ato të sponsorëve, kjo lejon një monitorim më transparent të flukseve monetare se sa në financimin tradicional në të cilën ato janë të përziera me flukset e tjera të sponsorëve. Gjithashtu, kjo formë i lejon kreditorët që të kenë më tepër informacion dhe të bëjnë një vlerësim dhe një monitorim më të qartë se sa në financimin tradicional, ku aksesi për informacion mund të jetë shumë i kufizuar. FP fokusohet vetëm në një projekt të veçantë dhe të gjitha palët e interesuara nuk duhet të shqetësohen për devijimin e fondeve në projekte të tjera. Sipas Estache dhe Strong (2000), FP ka edhe disavantazhe. Kjo formë financimi është shumë e kushtueshme. Ai përfshin projekte me kapital intensiv dhe për shkak të strukturës ajo rezulton me një numër të madh dhe kompleks kontratash dhe transaksionesh. Vlerësimi i projektit si dhe më pas përfshirja e due diligence 18 kërkon një nivel teknik të lartë të ekspertëve. Due Diligence kryhet nga të gjitha palët e përfshira në marrveshjen financiare të projektit huadhënësit, konsulentët ligjor duke përfshirë edhe ekspertët teknikë të cilët rezultojnë të kenë kosto shumë të larta zhvillimi, komisione dhe marzhe interesi shumë të larta në krahasim me atë çka financimi tradicional në përgjithësi kërkon. Gjithashtu struktura e FP përfshin disa kontrata të cilat përmbajnë edhe disa negociata. Ato zakonisht janë komplekse dhe zgjasin në kohë për shkak të interesave që janë në lojë dhe risqeve të projektit. Numri i madh i kontratave dhe negociatat komplekse të përfshira bëjnë që dokumentacioni i FP të jetë kompleks dhe i gjatë. Për aq kohë sa projekti është i ndarë nga sponsorët dhe huadhënësit kanë si garanci vetëm flukset monetare të gjeneruara nga projekti, kjo lejon huadhënësit të monitorojnë projektin nga afër duke kushtëzuar menaxhimin fleksibël dhe operacionet e projektit. 2. Literatura dhe teoritë për FP Nga ajo sa u përshkrua në paragrafët më sipër mund të themi se FP përdoret për realizimin e një sërë projektesh të infrastrukturës që duhet të ndërtohen kryesisht nga qeveritë e vendeve të 18 Due diligence ka të bëjë me hetimin apo auditimin që i bëhet një projekti apo një investimi. Ajo shërben për të konfirmuar të gjitha faktet materiale në lidhje me investimin e kryer, marrë nga: 29 P a g e

30 zhvilluara, por edhe nga ato të vendeve në zhvillim ose projekte që janë të një dobie publike. Pavarësisht kësaj mund të pohojmë se kjo formë nuk përdoret vetëm për projekte të cilat kanë si nismëtare qeveritë e vendeve, por ajo mund të përdoret edhe për realizimin e projekteve tërësisht private (si psh, rafineritë ose impiantet e mëdha industriale). Më sipër shpjeguam se cilat janë arsyet e përdorimit të financës së projekteve, avantazhet dhe disavantazhet e tij kundrejt financimit tradicional. Në paragrafin e mëposhtëm do të paraqitet një përmbledhje e teorive kryesore të FP. Nëse do të bëjmë një renditje kronologjike të teorive kryesore dhe të autorëve për këtë formë financimi do të kishim: 1. Williamson (1975) dhe Klein, Crawford dhe Alchian (1978) zhvilluan teorinë mbi rolin që ka një strukturë e veçantë ekonomike, si organizative ashtu edhe qeverisjeje (si krijimi i SPV së), e cila bën të mundur eleminimin e kërcënimeve dhe sjelljeve përfituese (oportuniste) të palëve, pas nënshkrimit të kontratave. Kjo teori u mbështet edhe nga Esty (2003) i cili mbështeti hipotëzen se struktura e veçantë që karakterizon financën e projektit minimizon kostot nga kërcënimi i sjelljeve përfituese midis palëve të një transaksioni që janë përfshirë në një projekt specifik. 2. Jensen dhe Meckling (1976) ishin ndër autorët e parë të cilët analizuan dhe matën kostot e agjensisë të cilat rrjedhin nga konflikti midis menaxherëve të firmës dhe aksionerëve kryesorë, pra pronarët e firmës. Menaxherët kontrollojnë pasurinë e një firme dhe mund t a keqpërdorin atë veçanërisht nëse këto asete karakterizohen nga gjenerimi i shumave të mëdha të flukseve të lira monetare. Esty (2003) ka mbështetur hipotezën se, FP zvogëlon kostot e agjensisë të cilat rrjedhin nga konflikti midis menaxherëve dhe aksionerëve si pasojë e strukturës së veçantë që ka kjo teknikë. 3. Shah dhe Thakor (1987) në teorinë e tyre treguan se përdorimi i financës së projektit zvogëlon koston e kapitalit, sidomos për projektet të cilat karakterizohen nga risqe të larta. Kjo ndodh për shkak të një shkëmbimi perfekt të informacionit ndërmjet palëve pjesmarrëse (pra sipas dy autorëve ekziston nje simetri informacioni, në rastin e FP). 4. Berkovitch dhe Kim (1990) argumentojnë se struktura e financimit të projekteve zbut ose eleminon problemin e mungesës së fondeve për investimet, të studiuar për herë të parë nga Myers (1977) 30 P a g e

31 5. Chemmanur and John (1996) analizuan financën e projektit nëpërmjet rolit të përfitimeve (benefiteve) të menaxhereve që rrjedhin nga avantazhet që ata kanë mbi kontrollin dhe informacionin e projekteve. 6. Habib dhe Johnsen (1999) kanë theksuar faktin se financa e projektit është një formë e ndërmjetme e shpërndarjes optimale të pronësisë mbi asetet që kanë një rëndësi të veçantë 19. Struktura financiare e veçantë e kësaj formë i lejon investuesit që të kenë kontroll mbi asetet e projektit për t i transferuar 20 apo përdorur ato (to redeployers ) për një qëllim të dytë. Në këtë rast qëllimi kryesor i përdorimit të asetit e humb vlerën për të cilën ishte realizuar. Transferusi (zëvendësuesi) ka aftësi ta përdorë në mënyrën më optimale të mundshme këtë aset. Në paragrafin e mësipërm bëmë një përmbledhje të teorive dhe autorëve kryesorë të cilët kanë dhënë kontributin e tyre në analizimin e FP. Një përshkrim më të detajuar për secilën prej këtyre teorive po e japim në paragrafin e mëposhtëm. 2.1 Teoria sinjalizuese Nëse do ti referohemi teorisë klasike të Modigliani dhe Miller (1958), mund të themi se investuesit janë indiferent ndaj përbërjes së strukturës së kapitalit 21 të një njësie ekonomike. Sipas kësaj teorie një njësi ekonomike që ka një sasi borxhi shumë të lartë, mund të balancojë riskun duke rregulluar përbërjen e portofolit të saj. Në botën reale, teoria e këtyre dy autorëve nuk është e vlefshme si pasojë e një sërë faktorësh. Arsyeja më e fortë është ajo e asimetrisë së informacionit 22. Sipërmarrësi ka më tepër informacion për sa i përket mundësisë së dështimit të 19 Për konceptin e aseteve të një rëndësie të veçantë shih, kapitullin dy të këtij punimi fq Kjo vjen nga fjala redeployer e cila do të thotë, të transferosh dicka nga një vend ose nga një përdorim i caktuar që ajo ka për një tjetër përdorim, në mënyrë që të përfitohet një efiçincë më e madhe: psh, transferimi i burimeve të kompanisë. 21 Që të arrihet qëllimi për maksimizimin e pasurisë së pronarëve, drejtuesi financiar duhet të jetë në gjendje të vlerësojë strukturën e kapitalit të shoqërisë dhe të kuptojë lidhjen e saj me riskun, me fitimin dhe me vlerën. Për strukturë të kapitalit do të kuptohet tërësia e letrave me vlerë të emetuara nga një kompani/tërësia e burimeve të financimit të përdorura nga kompania. Objektivi i strukturës së kapitalit është të shpjegojë se: a ekziston një strukturë e kapitalit optimale, e cila bën të mundur maksimizimin e vlerës së kompanisë si dhe të tregojë se si mund të përcaktohet një raport ideal ndërmjet kapitalit të borxhit dhe kapitalit vetjak. Ku me kapital vetjak do të kuptojmë të gjitha tipologjitë e aksioneve, rezervave dhe të fitimit të pashpërndarë. Me kapital të borxhit do të kuptojmë huanë bankare si dhe instrumentat e tjera të borxhit. Një formë e tretë e këtyre burimeve të financimit janë instrumentat hibride (të cilat janë psh obligacione të e konvertueshme në aksione). Për më tepër, shih Xhafa, H.dhe Ciceri, B. (2000), Drejtim Financiar. 22 Asimetria e informacionit përkufizohet si një risk anormal i një shoqërie tregtare. Ndërmjet palëve që marrin pjesë në një transaksion ekziston një konflikt i vazhdueshëm i cili buron nga: njëanshmëria e informacionit dhe nga 31 P a g e

32 një investimi, në krahasim me investuesit të cilët janë subjekte që qëndrojnë jashtë kësaj njësie ekonomike. Për aq kohë sa të gjithë projektet ofrojnë të njëjtën normë kthimi të pritur dhe investuesit janë neutral 23 (indiferent) ndaj riskut, kjo i shtyn subjektet e atyre projekteve që kanë risk më të lartë, të paguajnë më tepër për përdorimin e kapitalit të të tretëve. Huadhënësit nuk mund të zgjedhin midis huamarrësve, për shkak se ata kanë një informacion të varfër. Për të mbuluar riskun, ata duhet të rrisin normat e interesit, duke bërë që sipërmarrësit e projekteve me kthime të sigurta të përjashtohen nga grupi i huamarrësve potencial (ky është problemi i zgjedhjes negative 24 ). Normat e interesit me të larta inkurajojnë huamarrësit të marrin përsipër investime me risk shumë të lartë (kjo njihet si problemi i riskut moral 25 ). Duke rritur normat e interesit, mund të verifikohet një ulje e kthimit të pritur nga huamarrësit. Nën këto kushte huadhënësit do të ulin dhënien e kredisë. Në këtë model, racionimi i kredisë udhëhiqet nga risku që rrjedh nga situata e pasigurtë dhe kapërcimi i disa barrierave të ngurta në mënyrë që të arrihet një zgjerimin i informacionit. Sa më e madhe kostoja e renditjes së projekteve, aq më serioze janë problemet që lindin nga asimetria e informacionit (Barry, E. 1995). Shah dhe Thakor (1987) ishin ndër të parët të cilët kundërshtuan teorinë e Modigliani dhe Miller. Ata zhvilluan një teori të strukturës së kapitalit të bazuar në risk dhe në asimetrinë e informacionit. Në teorinë e tyre ata arrijnë në përfundimin se përbërja e strukturës së kapitalit ka rëndësi, duke kundërshtuar fortë atë çka pohon teroria e Modiliani & Miller. Ata analizuan mënyrën optimale të financimit në prezencën e taksës së korporatës. Në modelin e tyre, projektet kanë të njëjtën normë mesatare kthimi, pronarët kanë informacion mbi risqet dhe investuesit mund të blejnë (në mënyrë të kushtueshme) informacion rreth parametrave të rrezikshëm të firmës. Nëse përfitimet që rrjedhin nga gjetja e informacionit janë të larta, FP është optimal sepse kostot për ekzaminimin e projektit, që është i ndarë nga njësia ekonomike, janë të ulta. Pra, kjo formë e re financimi mund njëanshmëria e përfitimeve (shtysave). Si përfundim mund të thuhet që është njëanshmëria e përfitimeve që vë në veprim njëanshmerinë e informacionit. Për më tepër shih Dhuci Orfea Njohuritë bazë për riskun dhe drejtimin e tij, Kapitulli IV. 23 Neutral ose indiferent ndaj riskut janë ata investues të cilët janë më të prirur ta pranojnë riskun se sa të paguajnë për të shmangur atë. 24 Zgjedhja negative është risku i përzgjedhjes ose të produktit të keq ose të klientit të keq në kushtet kur shitësit dhe blerësit kanë një informacion të njëanshëm për tregun, domethënë për produktin dhe për njëri- tjetrin. Risku i zgjedhjes negative është i ngjashëm me riskun moral meqënëse të dy burojnë nga Anshmëria e Informacionit. Ndryshimi qëndron në faktin se Risku Moral i referohet marrjes së risqeve gjithnjë e më të mëdha duke fshehur informacion për këto risqe të tjerëve. Ndërkohë që Risku i Zgjedhjes Negative i referohet marrjes së risqeve më të mëdha për shkak të fshehjes së informacionit nga të tretët. shih Dhuci Orfea Njohuritë bazë për riskun dhe drejtimin e tij, Kapitulli IV. 25 Shih 14 për përkufizimin e riskut moral. 32 P a g e

33 të rezultojë me levë të lartë financiare 26 (me nivel të lartë të kapitalit të borxhit) dhe mund të sjellë avantazhe më të larta nga taksat. Kjo për shkak se, nën financimin tradicional shkalla e borxhit është më e ulët se niveli optimal 27. Në mungesë të kostove në rast se verifikohet dështimi i projektit, metoda e parë e financimit (FP) është hua e pastër pa ndikuar në pasurinë e shoqërisë e cila përbën nismëtaren e projektit. Sidoqoftë, firmat e ulin borxhin në mënyrë që të reflektojnë një sinjal të besueshëm rreth riskut 28. Shah dhe Thakor zhvilluan një teori të strukturës së kapitalit e cila bazohej në risk dhe në asimetrinë e informacionit. Ata e përdorin riskun në sensin e ndryshueshmërisë së flukseve monetare dhe e shohin zgjedhjen e vetë strukturës së kapitalit si një indikator (si një variabël të krijuar apostafat) në kushtet e asimetrisë së informacionit. Në modelin e tyre, zgjedhja e strukturës së kapitalit është një variabël i varuar në kushte ekuilibri 29. Rezultati më i rëndësishëm i tyre ishte që firmat me risk më të lartë kanë një levë financiare më të lartë se sa firmat me një risk më të ulët. Firmat me risk më të lartë kanë një levë financiare më të lartë në ekuilibër dhe paguajnë norma interesi më të larta. Ajo që qëndron pas rezultateve të kësaj teorie është se, firmat të cilat kanë risk të lartë nxiten që të fshehin nivelin real të riskut në mënyrë që të paguajnë norma më të ulta interesi për borxhet e 26 Përdorimi i burimeve të financimit me të ardhura fikse të tilla si borxhi dhe aksionet e preferuara mbi aksionet e zakonshme që përbëjnë strukturën e kapitalit, përkufizohet si levë financiare. Raporti i levës financiare e përdorur nga një kompani nënkupton se do të gjenerohet një kthim më i lartë nga fitimi mbi burimet me të ardhura fike në krahasim me kostot e tyre. Surplusi (ose deficiti) do të rrisin (ose zvogëlojnë) kthimin mbi aksionet e zakonshme. Norma e kthimit të aksioneve të zakonshme është më e madhe ose më e vogël se norma e kthimit mbi totalin e aseteve. 27 Sipas Jensen dhe Meckling (1976) kushti i cili përcakton strukturën optimale të kapitalit do të jepet nga zgjidhja e trade off it që ekziston ndërmjet kostove të agjensisë të kapitalit aksioner dhe kapitalit të borxhit. Kjo zgjidhje do ti takojë nivelit të levës financiare e cila minimizon kostot e agjensisë, e llogaritur si shumë e kostove të agjensisë së borxhit dhe të aksioneve. Për më tepër lexo Jensen dhe Meckling (1976). 28 Për një informacion më të zgjeruar shih Shah dhe Thakor: Optimal Capital structure and Project Finance. 29 Këtu i referohemi vetëm dimensionit ekonomik financiar të rezultateve e cila përbën të vetmin element që mund të analizohet nëpërmjet pasqyrës së bilancit kontabël. Për më tepër rezultati (performanca) ekonomik financiar është një element qëndror I performanceës së një njësie ekonomike të cilat kanë si qëllim maksimizimin e fitimit (ose të maksimizimit të vlerës së firmës). Pra mund të themi se njësitë ekonomike karakterizohen nga një koncept i ekuilibrit të dyfishtë: 1) ekuilibrit ekonomik, i cili tregon aftësinë e saj për të prodhuar të ardhura të kënaqshme dhe 2) ekuilibrit financiar, i cili tregon aftësinë e njësisë ekonomike për të përballuar pagesat (shlyerjet) e të gjitha detyrimeve të marra përsipër. Simbolikisht ekuilibri ekonomik mund të shprehet si: R C π, ku diferenca ndërmjet të ardhurave (R) dhe kostove (C) duhet të jetë të paktën e barabartë me fitimin që mund të kënaqë aksionerët (π). Kjo diferencë për më tepër varet nga prodhimi i kapitalit neto (që është kapitali i investuar në shoqëri nga vetë aksionerët) dhe norma ekuivalente e përfitimit (e cila përbën koston opportune të kapitalit aksioner), e cila përbën përfitimin që aksionerët do të prisnin nga investime alternative me të njëjtin risk. Në mënyrë analoge mund të paraqesim ekuilibrin financiar si: L + E U 0. Daljet monetare (U) duhet të mbulohen nëpërmjet likuiditetit ekzistues (L) dhe hyrjeve të reja të flukseve monetare (E). Ky kusht duhet të jetë i vërtetë si në periudhën afat - mesme ashtu edhe në atë afatshkurtër në çdo moment të çdo periudhe ushtrimore, pra e thënë ndryshe duhet të verifikohet në periudhë të vazhduar. Për më shumë shih kapitullin 9 të librit Indici di Bilancio, Milano, Giuffre, te Caramiello, C. et al (2003). 33 P a g e

34 tyre. Kreditorët ju ofrojnë këtyre firmave nivele më të larta të huave si kompensim të raportimit të riskut të lartë, në mënyrë që këto firma të nxiten për të raportuar shkallën e vërtetë të riskut. Firmat me risk të vogël nuk keqraportojnë masën e riskut dhe ofrojnë norma të ulta interesi në ekuilibër. Në pjesën më të madhe të rasteve firmat me risk më të ulët, lejojnë nivele të larta të borxhit, kjo për shkak se ato nuk gjenerojnë të ardhura shumë të larta dhe për këtë arsye nuk kanë nevojë për reduktimin e taksave nga borxhi. Shah dhe Thakor në teorinë e tyre pohojnë se gjetja e informacionit për të tejkaluar asimetrinë e informacionit, është shumë e kushtueshme për kreditorët. Në rastin e FP ata e zbusin këtë supozim, duke pohuar se gjetja e informacionit nuk është dhe aq e kushtueshme. Në teorinë e tyre, ata treguan se përdorimi i FP sjell avantazhe atëherë kur të ardhurat neto nga gjetja e informacionit, krahasuar me atë të marrjes së informacionit janë shumë të larta. Në këtë rast kreditorët përballen me një kosto më të ulët në përzgjedhjen dhe vlerësimin e një projekti të veçantë. Shah dhe Thakor sygjerojnë se arsyeja ekonomike e cila mbështet zgjedhjen e FP në krahasim me financimin tradicional vjen prej motivit të zvogëlimit të mangësive që rrjedhin nga asimetria e informacionit për shkak të shpërndarjes së këtyre mangësive nëpërmjet palëve pjesmarrëse. Ajo çka del nga kjo teori është se, FP i cili karakterizohet nga një nivel i lartë i borxhit, mund të bëjë që kreditorët të jenë shumë më të përfshirë në fazat e ndryshme të projektit, për aq kohë sa ata janë të angazhuar në prodhimin e informacionit. Një tjetër rrjedhojë empirike e kësaj teorie është fakti që nëse prodhimi i informacionit është shumë i kushtueshëm, çdo projekt i cili është më pak i rrezikshëm dhe nëse realizohet i ndarë nga njësia ekonomike atëherë ky projekt është më mirë të realizohet nën modelin e FP. Evidencat empirike tregojnë se asimetria e informacionit nuk është e lartë për projektet e financuara në formën e FP. Huadhënësit harxhonin shumë kohë dhe ju duhej shumë punë për të nxjerrë në pah realitetin ekonomik të një projekti përpara se të përdorej kjo formë e re financimi. Gjithashtu, teoria sinjalizuese parashikon se nëse krahasojmë ex post (pas përfundimit) FP me financimin tradicional mund të arrihet në përfundimin se realizimet e projekteve nëpërmjet metodës së parë të financimit janë më të rrezikshme. Shah dhe Thakor treguan se, rritja e investimeve të kërkuara për një projekt të cakuar, bën që secila prej firmave të përdori një kombinim të veçantë të borxhit dhe të kapitalit aksioner, në mënyrë që të tregojë se vlera e disa projekteve mund të maksimizohet nëse ato financohen më vete ose të ndarë nga projektet e tjera. Për më tepër ky 34 P a g e

35 model identifikon disa ndryshime të levës financiare midis këtyre projekteve dhe atyre të cilët janë të financuar me mënyrën tradicionale. Në FP zakonisht janë sponsorët ata të cilët sigurojnë derdhjen e kapitalit aksioner si dhe menaxhimin e projektit së bashku me emetimin e borxhit, i cili nuk është një emetim i garantuar 30 nga sponsorët. Kjo është arsyeja që kredituesit duhet të mbështeten vetëm në aftësinë paguese që ka projekti për shlyerjen e të gjitha detyrimeve. Në FP flukset monetare hyrëse janë të ndara (nuk bashkohen) nga flukset e tjera monetare të firmës. Ata vërtetuan perspektivën e kreditorëve sipas së cilëve ndryshimi kyç midis financimit modern dhe financimit tradicional është fakti se, nëse financimi tradicional përdoret dhe është i organizuar për projekte të ndryshme, metoda e shkëputjes së projekteve ndikon si vlerën e levës financiare ashtu edhe vlerën ekonomike. FP e rrit vlerën e disa prej këtyre projekteve duke bërë të mundur lejimin e një levë financiare optimale e cila nuk ishte e mundur të lejohej me financimin tradicional (Shah dhe Thakor, 1986, fq ). Shah dhe Thakor treguan gjithashtu në modelin e tyre, se projektet me risk të lartë përdorin FP. Gjithsesi ky përfundim vihet në pikëpyetje për shkak se, të dhënat empirike sugjerojnë se aktivet e paprekshme (jo materiale) që përbëjnë një ndër kategoritë më të rrezikshme të tyre, nuk përdorin formën e re të financimit. Të tilla mund të përmendim firmat bioteknologjike që kanë karakteristikë ndryshueshmërinë e lartë të flukseve monetare si dhe kostot e larta të nisjes (sturt up) së një teknologjie të re (si psh ajo e internetit, të cilat marrin financime nga firma që mbështesin nisjen e një biznesi, të tilla si Capital Venture). Risku i këtyre projekteve sigurisht është më i lartë se sa risku i ndërtimit të një impianti energjitik i cili financohet nëpërmjet kësaj forme moderne. Ajo që është më e rëndësishme është se FP përballet me një shkallë të lartë të riskut politik (Hainz, Ch., 2002), sidomos kur bëhet fjalë për vendet në zhvillim. Por, fatkeqsisht analiza e bërë nga Shah dhe Thakor, nuk ishte e plotë pasi ajo u bazua vetëm në dy projekte. Chen, Kesinger dhe Martin (1989) vëzhguan se FP është gjerësisht i përdorur për projekte me përmasa mesatare dhe profil risku të ulët të tilla si shërbimet e gjenerimit të energjisë. Ata 30 Ashtu siç e kemi përmendur (më sipër) në përkufizimet të autorëve të ndryshëm për FP edhe në këtë rast del në pah karakterisktika kryesore e kësaj metode që është ajo e një financimi të pa garantuar nga sponsorët. Kjo do të thotë që kreditorët e kësaj forme financimi nuk kanë të drejta dhe pretenime mbi flukset monetare të gjeneruara nga projektet e tjera të sponsorave, në rast të dështimit të projektit. 35 P a g e

36 vërtetuan se FP ishte përdorur gjerësisht në projektet e gjenerimit të energjisë elektrike. Nga teoria e tyre doli edhe më shumë në pah teoria jo e plotë e Shah dhe Thakor. Në kundërshtim me teorinë e Shah dhe Takor, Chemmanur dhe John (1996) zhvilluan një model për FP të bazuar në simetrinë e informacionit e cila merr në konsideratë faktin e avantazheve që rrjedhin nga kontrolli i korporatës. Në teorinë e tyre, ata theksuan se FP karakterizohet nga ndarja e projektit nga projektet e tjera të një firme. Në këtë model, financimi me borxh, ul avantazhet që rrjedhin nga kontrolli mbi shoqërinë që kanë sipërmarrësit. Kur avantazhet e kontrollit ndryshojnë nga projekti në projekt, kapitali aksioner dhe borxhi janë të shpërndare në mënyrë strategjike ndërmjet projekteve, dhe më pas financimi i projekteve është përdorur për të minimizuar impaktin negativ të borxhit. Esty (2004) shpjegoi disa prej arsyeve të përdorimit të FP duke e pasuruar me të dhëna statistikore, të cilat përshkruajnë këtë formë financimi dhe që e dallon atë nga financimi tradicional. Mao (1982) theksoi se për të siguruar FP si një njësi ekonomike të ndarë, kërkon që marrdhënia që ekziston ndërmjet pjesmarrësve të rregullohet nëpërmjet kontratave 31. Sponsorët e projektit në përgjithësi nuk sigurojnë ripagimin e detyrimeve për borxhet e projektit, kështu që palët e përfshira mund të sigurojnë gjetjen e kredive duke nënshkruar disa kontrata (Finnerty D. J., 2007). Nga sa u përshkrua më sipër, del në pah fakti që ky lloj financimi ka nevojë për nënshkrimin e disa kontratave paraprake. Në paragrafin më poshtë do të analizohet roli që ka FP në zgjidhjen e problemit të mungesës së burimeve të financimit, që lind për ato projekte me një levë të lartë financiare. Realizimi i projekteve nëpërmjet FP ka nevojë për përfshirjen e disa kontratave të forta të cilat rregullojnë marrdhëniet midis palëve të përfshira. Që të realizohet kjo metodë financimi, duhet që palët e përfshira në projekt të kenë një interes të përbashkët. Duket e pamundur që një teori të shpjegojë të gjitha arsyet e financimit të projektit. Megjithatë, më poshtë do të ndalemi tek disa prej faktorëve të ndryshëm që shpjegojnë arsyet e përdorimit të FP. 2.2 Teoritë e bazuara në kostot e agjensisë Gjatë viteve , një pjesë e mirë e studiuesve ju përkushtuan modeleve sipas të cilave, struktura e kapitalit përcaktohet nga kostot e agjensisë, për shkak të konfliktit të interesave. Kërkimet në këtë fushë u iniciuan nga Jensen dhe Meckling (1976) të cilët e ndërtuan teorinë e 31 Nënshkrimi i këtyre kontratave është edhe thelbi i suksesit të kësaj teknike. 36 P a g e

37 tyre duke u bazuar te punimi i autorëve Fama dhe Miller (1972). Ata evidentuan dy tipe konfliktesh: ato që rrejdhin nga konflikti ndërmjet aksionerëve dhe menaxherëve si dhe ato të cilat rrjedhin nga konfliktet ndërmjet aksionerëve dhe huadhënësve. Të dyja këto tipe konflikti do të përshkruhen më në detaj në paragrafet e mëposhtme Problemi i mungesës së burimeve të financimit Sipas Chemmanur dhe John (1996) njëra prej arsyeve e cila shpjegon përdorimin e FP është avantazhi i përdorimit të një njësie ekonomike të pavarur. Një tjetër faktor ka të bëjë me zgjidhjen e problemit të mungesës së burimeve të financimit 32 për realizimin e projekteve. Ky problem lind kur një njësi ekonomike ka një strukturë kapitali, e cila karakterizohet nga një levë e lartë financiare. Një firmë me borxh të lartë mund të nxitet që të marrë përsipër projekte investimi që kërkojnë kapital të madh, pasi kjo do të rriste vlerën totale të saj në treg. Nëse risku i biznesit nuk ndryshon, aksionerëve të firmës do t ju duhej të ndanin çdo rritje të vlerës totale të tregut me huadhënësit e firmës. John and John (1991) zhvilluan një model sipas të cilit, përdorimi i kapitalit të të tretëve (i borxhit) çon në vështirësi të gjetjes së fondeve për investim. Ata prezantojnë një teori të parë nga këndvështrimi i kontrollit manaxherial që kanë ata mbi strukturën organizative të korporatës, strukturës së kapitalit si dhe strukturës së pronësisë së një korporate të karkaterizar nga një shumëllojshmëri projektesh. Modeli i tyre analizon zgjedhjen që menaxheri i korporatës bën në lidhje me financimin me borxh drejt financimit me kapital aksioner (zgjedhja e strukturës së pronësisë). Kjo bëhet duke kombinuar të dy projektet e të njëjtës firmë në njësi ekonomike të veçuara duke përdorur FP (pa garanci reale) drejt financimit tradicional (zgjedhja për strukturën e kapitalit) kur përballen me kërcënimin e kontrollit të korporatës nga një menaxher rival. Menaxherët kanë avantazhe, pasi ata kanë kontrollin e firmës dhe gëzojnë të ashtëquajturat avantazhe të kontrollit të cilat do ti humbisnin nëse një menaxher rival do të merrte përsipër menaxhimin e korporatës. Shembuj të tjerë të avantazheve të kontrollit të menaxherëve janë privilegjet e menaxhimit, sinergjitë me projektet e tjera të realizuara nga i njëjti menaxher, aftësitë e larta që përfitohen, rritja e reputacionit nga menaxhimi i suksesshëm i 32 Underinvestment problem - problemi i mungesës së burimeve të financimit- është një problem agjensie në të cilën një kompani refuzon të investojë në projekte (asete) me profil risku të ulët, me qëllim që të maksimizojë shëndetin e saj në kurriz të huadhënësve. Projekte me risqe të ulta ofrojnë siguri më të lartë për huadhënësit e firmës, për aq kohë sa nga projekti gjenerohet një sasi e qëndrushme e flukseve monetare të cilat mjaftojnë që të shlyejnë të gjitha detyrimet e firmës kundrejt huadhënësve. Por këto flukse të sigurta nuk gjenerojnë një kthim shtesë për aksionerët. Si pasojë e kësaj, projekti refuzohet, pavarësisht rritjes së përgjithshme të vlerës së kompanisë. 37 P a g e

38 projektit e cila bën të mundur pagesën më të mirë dhe një mundësi suksesi të punëve të ardhme. Dy autorët theksojnë se avantazhet e kontrollit nuk mund të shkëputen nga korporata, pasi ato përfshijnë përfitime të tilla si reputacioni, eksperienca e menaxhimit si dhe aftësi menaxhimi të cilat përdoren në funksion të karakteristikave të projektit. Modigliani dhe Miller (1958) treguan se mënyra e financimit të një firmë nuk ndikon në vlerën e firmës. Një ndër supozimet që ata bënë për këtë rezultat ishte funksionimi perfekt i tregjeve të kapitalit. Joseph dhe Stiglitz (1969, 1974) argumentuan se një tjetër supozim i cili duhej ti shtohej teoremës së Modigliani&Miller që ajo të qëndronte, ishte që borxhi i mbajtur nga firmat dhe individët të ishte me risk zero. Megjithatë, Miller dhe Fama (1972) argumentuan se teorema mund të qëndronte vetëm nëse borxhi i mbajtur nga firmat dhe nga individët të mos ishte pa risk. Pra, në mënyrë që huadhënësit të mbrojnë veten e tyre nga njëri tjetri, duhet që të ndjekin rregullat e privilegjit për sa i përket arkëtimit të borxhit. Këto rregulla të ashtëquajtura me first rules 33 janë të projektuara për të mbrojtur debitorët ekzistues. Kjo bëhet për të siguruar debitorët ekzistues, se vlera e borxhit të emetuar nuk do të ndryshojë, nëse firma vendos të ndryshojë strukturën e saj të kapitalit. Për shembull mbajtësit e obligacioneve mund të insistojnë në një marrëveshje të tillë ku borxhi i ri të shlyhet më vonë (Junior) në krahasim me borxhin ekzistues. Kjo do t i mbronte ata në rast falimentimi. Këto rregulla bëjnë të mundur që financimet e reja të mos prekin pozicionin aktual të mbajtësve të obligacioneve. Fama (1978) arriti në përfundimin se supozimi i bërë në teoremën e Modigliani& Miller për përdorimin e borxhit me risk të ulët nuk ishte e mjaftueshme për vërtetësinë e kësaj teorie. Fama argumentoi, se nëse firmat dhe individët duan të emetojnë instrumenta borxhi që nuk janë të mbrojtura nga rregulloret, do të detyronte debitorët në mbajtjen e tyre me çmimin e duhur (ose të drejtë). Rezultati që rrjedh nga kjo teori, për mos ndikimin e mënyrës së financimit (strukturës së financimit) në vlerën e firmës, varet nga supozimi, se strategjitë e investimit të firmës janë të njohura (pra konsiderohen si të dhëna). Rregullat të cilat përdoren për vendimet e investimit aktual dhe ato që do të merren në të ardhmen, supozohet të jenë të pavarura nga mënyra se si firma financon investimet e saj Rregullat e privilegjit të rimbursimit të debitorëve ekzistues kundrejt debitorëve të rinj. Sipas këtij rregulli, janë debitorët më të vjetër në kompani ata të cilët do të shlyhen dhe më pas debitorët e rinj. 34 Për më shumë informacion, shih Harris, M. dhe Raviv, A. (1991), Theory of Capital Structure fq P a g e

39 Teoria e kostos së agjensisë bëri që Meyers (1977) të argumentoje se borxhi me risk jo zero çon në një politikë investimi sub optimale 35. Pra, me fjalë të tjera, ai hodhi poshtë teorinë se investimet nuk varen nga mënyra e zgjedhjes së financimit. Meyers shpjegoi se kostot e negociimit, monitorimit dhe përmbushjes së kontrateve nuk ishin për t u neglizhuar dhe se kostoja e agjensisë influencon rregullat që firma përdor për të bërë investimet. Mungesa e investimeve është rezultati që lind nga konflikti i agjensisë ndërmjet aksionerëve dhe mbajtësve të instrumentave të borxhit të një firme. Mbajtësist e aksioneve zgjedhin që të përjashtojnë projektet me NPV pozitive kur firma ka emetuar borxh të rrezikshëm, sepse huadhënësit kanë të drejtë të parët në flukset monetare që rrjedhin nga projekti. Aksionerët marrin përsipër riskun dhe përfitimet rriten për debitorët. Meyers (1977) mbështeti teorinë se sjellja racionale e firmës ka një shtyse të fortë të ndjekë një politikë investimi të tipit sub optimale kur ata financojnë projektin me borxh. Specifikisht, politika sub optimale që ndjekin firmat, është ajo e zgjedhjes së projekteve me NPV pozitive, në të cilën ata kanë një akses të tipit monopolistik. Politika e refuzimit të projekteve me NPV pozitive redukton vlerën e firmës. Meyers argumenton se kjo politikë suboptimale e investimit përbën një kosto të agjensisë së borxhit. Ai përkufizoi refuzimin e projekteve me NPV pozitive, si problem të mungesës së fondeve për investim. Meyers tregoi se borxhi riskoz shkakton mungesë investimi kur tregjet e kapitalit janë perfekte dhe të plota. Ai e filloi këtë argumentim duke supozuar se vlera e një firmë përfshin shumën e vlerës së aseteve të saj dhe vlerën aktuale të oportuniteteve të rritjes në të ardhmen. Chammenaur dhe John (1996) paraqesin një teori nga pikëpamja e kontrollit që kanë manaxherët mbi strukturën optimale të organizimit, strukturës së kapitalit, dhe strukturës së pronësisë të një firme, e cila merr përsipër një larmishmëri projektesh. Modeli i tyre analizon vendimin që merr menaxheri i një firme në lidhje me financimin me borxh apo me kapital vetjak (zgjedhja e strukturës së kapitalit). Gjithashtu ai analizon tre raste, e para ajo e shkrirjes së projekteve në të njëjtën firmë, e dyta ajo e ndarjes së projekteve në firma të veçanta 36 si dhe ajo e përdorimit të FP 35 Sub optimale nënkupton zgjidhjen e një problemi që i përafrohet shumë situatës reale. Marrë nga: 36 Zgjedhja e realizimit të një projekti si pjesë përbërëse e një firme, apo e ndarë prej saj 39 P a g e

40 kundrejt financimit tradicional 37, atëherë kur përballet me kërcënimin e një menaxheri të ri rival mbi shoqërinë. Menaxherët përfitojnë shumë të mira (benefite) duke qenë se ata kanë kontrollin e firmës dhe nëse një menaxher rival merr kontrollin e firmës ata i humbasin përfitimet. Mund të përmendim shembuj të ndryshëm të këtyre benefiteve që përfitojnë menaxherët të cilat quhen ndryshe përfitime jo monetare të tilla si, privilegje të menaxhimit, bashkëpunim me projektet e tjera të realizuara nga i njëjti menaxher, përmirësim të aftësive të cilat çojnë në prospekte pune më të mira, rritje të reputacionit nga një menaxhim i suksesshëm i një projekti, që çon në pagesa më të mira dhe në punë më të mira në të ardhmen. Autorët dalin në përfundim se këto benefite nuk mund të zhvendosen nëpërmjet kontratave, por ato janë funksion i karakteristikave të projektit. Ata japin këtë përkufizim për përfitimet e kontrollit të një shoqërie: Përfitimet e menaxherëve nga kontrolli i shoqërisë janë benefite të cilat ata i përfitojnë nga kontrolli që kanë mbi projektet dhe nuk mund të zhvendosen nëpërmjet kontratatve. Përfitime të tilla mund mund të jenë reputacioni, eksperienca drejtuese dhe sigurimi i aftësive menaxheriale. Për shembull, një projekt kompleks do të rriste reputacionin dhe aftësitë e menaxherëve. Chemmanur dhe John pohojnë se një sipërmarrës i cili ka akses në dy projekte mund të përballet me zgjedhjen e shitjes së letrave me vlerë me të drejtë vote si psh., aksionet apo të letrave me vlerë pa të drejtë vote si psh., ato të borxhit. Shitja e aksioneve mbart mbi vete kërcënimin që një palë rivale të marrë kontrollin nga blerja e një kuote të caktuar të aksioneve, ndërsa shitja e borxhit redukton tej mase benefitet sepse ajo rrit kërcënimin e mosshlyerjes së borxhit. Mosshlyerja e borxhit eleminon të gjitha përfitimet e menaxhereve. Borxhi mund të përfshijë një marrëveshje më shtrënguese dhe rritje të monitorimit nga debitorët, qe çon në reduktimin e benefiteve që rrjedhin nga kontrolli i projekteve. Për këtë arsye, sa më i lartë të jetë raporti i borxhit, aq më të ulta do të jenë përfitimet që rrjedhin nga kontrolli. Megjithatë, dy autorët argumentojnë se niveli i kontrollit të përfitimeve dhe humbja e kontrollit për shkak të borxhit të lartë mund të ndryshojnë përgjatë projekteve, kështu që fleksibiliteti i shpërndarjes optimale të borxhit përgjatë korporateve apo projekteve të ndryshme në të njëjtën korporatë është e rëndësishme. Ata argumentojnë se aftësitë e menaxherëve në pozicion në krahasim me ato të rivaleve dhe strukturës së përfitmeve nga kontrolli në secilin projekt janë variablat përcaktuese 37 Ky rast ka të bëjë me zgjedhjen e strukturës së kapitalit 40 P a g e

41 për zgjidhjen e problemit të menaxhimit. Fillimisht, sipërmarrësi përdor borxhin së bashku me kapitalin aksioner, nëse shitja e aksioneve nuk garanton kontrollin. Gjithashtu, Chemmanur dhe John treguan se projektet me përfitime më të vogla do te kene një raport borxhi më të lartë. Habib dhe Johnsen (1999) kanë theksuar se FP përbën një mënyrë optimale të shpërndarjes së pronësisë mbi disa asete të veçanta. Ata argumentuan se firmat investojnë në asete të veçanta, të përkufizuara si asete me përdorimim të veçantë përpara investimit. Nga ana tjetër, firmat tregojnë se në situata të tjera përdorimi i këtyre aseteve mund të mos kenë asnjë vlerë. Habib dhe Johnsen shtuan më tej se Njësitë Ekonomike të cilat investojnë në asete të tilla, kanë aftësitë e duhura për të transferuar asetet. Investuesi kryesor, është një sipërmarrës i specializuar dhe ka aftësitë e duhura të përdorimit të asetit në një situatë të favorshme ekonomike, por çalon në aftësitë për përdorimin e ketij aseti në rast të një situatë jo të favorshme. Duke ditur këtë, sipërmarrësi bën një kontratë për transferim e këtyre aseteve, me një transferues të specializuar, i cili merr nën kontroll asetet nëse verifikohet një situatë jo e favorshme ekonomike. Habib dhe Johnsen i përkufizojnë asetet e veçanta si asete me një përdorim specifik përpara kryerjes së investimit. Në rast se verifikohet një situatë jo e favorshme, këta transferues asetesh kane aftësinë të ndryshojnë përdorimin e asetitt dhe gjenerojnë flukse monetare duke krijuar më pas vlerë. Borxhi, më pas vepron si një mënyrë e transferimit të kontrollit mbi asetet në disa situata. Habib dhe Johnsen në teorinë e tyre argumentuan se nëse do të verifikohet një situatë e caktuar, përfitmi nga transferimi i asetit mund t i shkojë atij që e transferon atë. Sipërmarrësi mund mos të jetë në pozita të nxjerrjes së përfitimit nga transferuesi. Për aq kohë sa sipërmarrësi ka nën kontroll asetin, atëherë kur investimi realizohet dhe përpara njohjes së një situate të mundshme në një vend të caktuar, ai është në pozitat e arritjes së një marrëveshje me transferuesin. Habib dhe Johnsen shtuan me tej se nëse palët kanë besim në negociatat e bëra për shkëmbime të menjëhershme për transferimin e pronësisë së asetit në një situatë jo të favorshme, përfitimet nga transferimi shkëputen prej tyre në një mënyrë të caktuar. Transferuesi nxitet të reduktojë investimin e tij për identifikimin e një përdorimi më të mirë të asetit, sepse ai njeh faktin se sipërmarrësi mund të ketë një sjellje oportuniste. Nëse nuk ka asnjë mundësi për sjellje oportuniste post kontraktuale nga sipërmarrësi, shuma e investimit të bërë nga transferuesi mund të barazojë vlerën e asetit në një fazë kritike, e cila ndan një situatë të favorshme nga një situatë jo e favorshme. Habib dhe Johnsen vazhdojnë duke thënë se huatë e përdorura për FP zgjidhin problemin e distorsioneve të investimit, të cilat shkaktohen 41 P a g e

42 nga sjelljet përfituese post kontraktuale. Nëse mbizotëron një situatë e favorshme, sipërmarrësi zotëron asetin i cili përdoret për të gjeneruar flukset monetare për pagesën e huasë. Nëse mbizotëron një situatë jo e favorshme, huadhënësit rizotërojnë asetin, e transferojnë atë, dhe marrin përfitimet që rrjedhin nga transferimi. Për aq kohë sa nuk ekziston një marrëveshje ex post, kjo bën që sipërmarrësit të përfitojnë surplusin në situata të favorshme dhe transferuesit përfitojnë surplus në situata jo të favorshme. Për këtë arsye, investimet e tyre ex ante (apriori) janë optimale. Sipas tyre, kontrolli i aseteve nga ana e subjektit transferues, vetëm në rastin kur dështon qëllimi kryesor i përdorimit të aseteve, kombinuar me sasinë e surplusit që ata përfitojnë, bën që transferuesit ta përdorin në mënyrën më të mirë të mundshme asetin. Në këtë mënyrë, transferuesi nxitet, që te gjejë një përdorim me qëllim të dytë të asetit e mos ta përdorë atë vetëm për shitje. Më vonë Habib dhe Johnsen thanë se përfitimi neto i shoqërisë rezulton për shkak se të dyja palët përftojnë prej aftësive të veçanta të transferuesit në identifikimin e një përdorimi tjetër më të mirë të asetit. Habib dhe Johnsen prezantuan shembullin e industrisë së fluturimeve ku borxhi u përdor si mekanizëm për transferimin e aseteve dhe si motiv për përdorimin e FP. Sipërmarrësit pretenduan se shoqëria e specializuar dhe e financuar prej tyre për marrjen e njohurive të përgjithshme të transferimit të mundësivë në tregun dytësor, të gjejë mundisitë e një përdorimi tjetër në mënyrë që të përfitohet vlerë. Për shembull, kur fluksi i pasagjerëve ra në vitin 1980, aeroplani Boeing 747 u mor prej linjave ajrore që falimentuan dhe u ripërdor për transport mallrash. Shumë kompani, morën me leasing avionet e tyre nga kompanitë e leasing-ut, të cilat ishin transferues të specializuar të avionëve. Huatë e kompanive ajrore, janë gjithashtu të sigurara ndaj ndryshimeve të shpeshta që rrjedhin prej transferimit të aseteve. Në këto kushte, huadhënësit përfitojnë nga transferimi i pronësisë së avionëve, pa nevojën e një marrëveshje të mëvonshme (ex post) me kompanitë ajrore. Habib dhe Johnsen dalin në përfundimin se huatë e dhëna nga kompanitë financiare janë të siguruara nëpërmjet llogarive të arkëtueshme (Receivables) dhe inventarët e shoqërive që ata financojnë. Ata ngrenë hipotezën se kompanitë e financimit, kanë aftësi të veçanta për transferimin e këtyre aseteve dhe më pas mund t i japin hua një subjekti me risk të lartë. Megjithatë, ngelet i paqartë fakti se hipoteza e transferimit të aseteve të mund të gjejë një përdorim të gjerë në industri të tjera të tilla si impiantet e energjisë elektrike, autostradat dhe urat, të cilat e përdorin FP, pasi këto asete mund të përdoren vetëm me qëllimin 42 P a g e

43 për të cilën ato realizohen. Esty (2003) gjithashtu thotë se, këto janë asete të cilat nuk kërkojnë aftësi të mëdha manaxheriale për arritjen e performancës. Një tipologji tjetër e kostove të agjencisë, e cila mund të neutralizohet nëpërmjet përdorimit të FP, është ajo që lidhet me flukset monetare. Autorët e parë të cilët analizuan këto tipe kostosh ishin Jensen dhe Meckling (1976). Sipas tyre, kostot e agjencisë janë të lidhura me problemin e agjencisë, e cila nevojitet kur palët kooperuese kanë qëllime të ndryshme dhe kërkojnë ndarjen e punës. Marrëdhënia e agjencisë midis dy palëve është një marrëdhënie në të cilën një palë (kryesorja) i delegon punën palës tjetër, (agjentit) i cili realizon punën. Problemet e agjencisë lindin atëherë kur a) objektivat ose qëllimi i principalit dhe ai i agjentit nuk përputhen b) atëherë kur është e vështirë, ose e kushtueshme për principalin të verifikojë atë që agjenti po bën aktualisht. Nga ana e firmës, aksionerët janë principalët të cilët delegojnë punët te menaxherët të cilët janë agjentët. Kur një firmë zotëron flukse monetare të lira, menaxherët mund të marrin përsipër një investim jo të kujdesshëm e cila ka shpenzime shumë të larta. Jensen dhe Meckling (1976) i referohen këtyre kostove, si kosto të agjencisë të cilat lindin nga konflikti midis pronarëve dhe menaxherëve të firmës. Kostot e agjencisë së flukseve të lira monetare janë kostot të cilat rriten kur pronarët nuk janë në gjendje të kontrollojnë përdorimin që menaxherët i bëjnë flukseve monetare. Gjithashtu kostot rriten atëherë kur incentivat e menaxherëve nuk përputhen me interesat e pronarëve. Menaxherët mund ta keqpërdorin kontrollin që ata kanë ndaj aseteve veçanërisht kur asetet krijojnë shuma të mëdha të flukseve të lira monetare. Esty (2003) thotë se FP mund të përdoret veçanërisht për uljen e kostove të agjencisë së flukseve të lira monetare, duke qenë se struktura e kompanisë projekt (SPV së) redukton kontrollin që kanë menaxherët mbi flukset e lira monetare. Ai citon se borxhi i përqëndruar dhe aksionet e pronësisë së projektit, leva e lartë financiare e projektit, projektet e ndara ligjërisht si dhe kontratat e detajuara të cilat karakterizojnë FP, janë një mënyrë efektive e monitorimit dhe shpërndarjes së kontrollit manaxherial së bashku me kompaninë Projekt (SPV). Borxhi i lartë dhe aksionet e pronësisë e bëjnë të lehtë monitorimin e menaxherëve. Ndarja e projektit nga firma rrit transparencën dhe redukton kosot e monitoritmit. Kontratat e detajuara, në mënyrë të veçantë ato të flukseve monetare, bëjnë të mundur shpërndarjen e flukseve monetare dhe eleminojnë kontrollin e menaxherëve. Leva e lartë financiare tregon se qëllimi për performancën e menaxherëve është shumë e kufizuar, dhe vetëm një performancë e dobët do të rezultojë në dështimin dhe zëvendësimin e menaxherit. Esty 43 P a g e

44 (2003) fukusohet në konfliktin që ekziston në brendësi të kompanisë-projekt, si e kundërta e konfliktit të menaxherëve në brendësi të firmës sponsorizuese. Është e dukshme se pronarët e firmës sponsorizuese nuk do të ndihen rehat nga ndikimi që kanë menaxherët mbi kontrollin e flukseve të lira monetare nëse këto do të ishin financuar me mënyrën tradicionale në brendësi të firmës do të kërkonin më pas përdorimin e FP për më shumë transparencë. Megjithatë, flukset monetare të cilat rezultojnë nga FP nuk i zgjidhin kostot e agjensisë në nivelin e firmës sponsorizuese. Kjo bën të mundur rritjen e transparencës dhe pronarët mund t i vështrojnë këto flukse monetare, por ky studim fokusohet në motivimin që ka sponsori në marrjen përsipër të kësaj teknike. Por, një studim më i gjerë do të duhej për të kuptuar këtë motiv për FP. 2.3 Zgjidhjet e problemit të mungesës së investimit Berkovitch dhe Kim (1990) argumentuan se struktura financiare e cila redukton koston e agjencisë është Financa e projekteve. Ata i grupuan zgjidhjet e problemit të mungesës së investimeve si më poshtë: a. Hartimi i rrugëve që lejojnë një firmë të eleminojë borxhin ekzistues ose të eleminojë impaktin e saj, përpara se të merret përsipër një projekt i ri. Meyers (1977) propozoi përdorimin e borxhit afat shkurtër, i cili shlyhet përpara se opsioni real 38 të maturohet apo para mundësisë së marrjes së vendimit për investim. Për aq kohë sa nuk do të ketë më detyrime për pagesën e borxhit, të gjitha flukset pozitive të NPV-së do ti marrë firma. Por ndjekja e kësaj politike është e kushtueshme. b. Rinegociimi i kontratave paraprake në mënyrë që të eleminohen të gjitha problemet që ekzistojnë midis interesmbajtëve të ndryshëm. Meyers propozoi që huadhënësit të mund të kenë të drejtën të thërrasin një palë të tretë, nëse dyshojnë se firma është duke ndjekur 38 Opsioni real përkufizohet si: alternativë ose zgjedhje që mund të përdoret me një mundësi investimi. Opsionet reale mund të përfshijnë mundësinë e zgjerimit dhe të ndërprerjes së projektit nësë përmbushen disa kushte, midis opsioneve të tjera. Këto quhen opsione reale pasi ato i referohen aseteve të paluajtshme (të prekshme) të tilla si pajisje kapitali dhe jo instrumentave financiare. Nësë konsiderohen, opsionet reale, prekin në mënyrë të ndjeshme vlerën potenciale të investimit. Duhet nënvizuar se, opsionet reale nuk janë instrumenta derivate, por janë një mundësi aktuale, nëpërmjet të cilit biznesi mund të përfitojë duke marrë përsipër mundësi të caktuara. Për shembull, duke investuar në një projekt të caktuar, kompania mund të gëzojë mundësinë reale të zgjerimit, zvogëlimit apo të braktisjes së projekteve të tjera në të ardhmen. Përkufizim ky i marrë nga: 44 P a g e

45 një strategji investimi jo optimale. Por kjo strategji është e kushtueshme për sa i përket fazës së monitorimit. c. Hartimi i kontratave paraprake (ex ante) për eleminimin e kostove të agjencisë së borxhit. Stulz dhe Johnson (1985) treguan se mundësia e përdorimit të FP me borxh redukton problemin e mungesës së investimit. Aksionerët kanë të drejtën e financimit të projektit me borxh të ri, duke përfshirë këto masa në marrëveshjet ekzistuese të obligacioneve. Ata argumentuan se aksionerët do të investojnë në projekte të reja nëse projekti është i vlevfshëm dhe ka një vlerë më të vogël se ajo e tregut. Për më tepër ata shtuan se, problemi i mungesës së investimeve bëhet më problematik atëherë kur risku i falimentimit për shkak të borxhit ekzistues është i lartë. Nisur nga kjo, mund të arrijmë në përfundimin se duke marrë përsipër një projekt me NPV pozitive, vlera e borxhit ekzistues në rast falimentimi rritet akoma më tepër. Në këtë mënyrë, palët e përfshira nuk përfitojnë asgjë nga projekti i marrë përsipër. Për më tepër, sa më i lartë të jetë propabiliteti i dështimit, apo sa më i rrezikshëm të jetë borxhi ekzistues, kjo do të bënte që palët e përfshira të mos e përzgjidhnin një projekt me NPV pozitive. Një firmë mund të refuzojë një projekt me NPV pozitive atëherë kur, ekziston një propabilitet i lartë i mosshlyerjes së borxhit ekzistues që do të shkaktonte falimentim (dështim). Modeli i këtyre dy autorëve paraqet këto përfundime në rastin kur jemi në kushtet e asimetrisë së informacionit. Asimetria e informacionit bën që palët e brendshme të njohin NPV në e projektit, ndërsa investuesit e jashtëm nuk kanë informacion mbi shpërndarjen e kthimeve deri në momentin që investimi merret përsipër. Të gjithë e dinë shumën e investimit që kërkohet. Nën kushtet e asimetrisë së informacionit, investuesit e jashtëm nuk munden që nga jashtë të bëjnë një zgjedhje të kujdesshme, ndërmjet një firme me projekte me NPV pozitive më të lartë, apo të një firme tjetër me NPV më të ulët. Ata e vlerësojnë borxhin e ri bazuar në cilësinë e projekteve të reja. Kjo do të çonte në situata ku një projekt me NPV pozitive të ulët merr një normë më të ulët se sa do të merrte nëse do të ishim në kushtet e simetrisë së informacionit. Normat më të ulta të kthimit bëjnë që subjektet e brendshme të marrin përsipër projektin dhe në këtë mënyrë ata reduktojnë problemin e mungesës së investimeve. Në të njëjtën kohë, përdorimi i një shume të lartë të borxhit për projekte me NPV të ulët do të përkeqësonte problemin e mbivlerësimit të një projekti. 45 P a g e

46 Për sa i përket FP-së ata treguan se, në kushtet e simetrisë së informacionit, atëherë kur flukset monetare dhe vlera në fund e një projekti të ri mund të ndahet nga ajo e aseteve ekzistuese, ndarja e të drejtave të huadhënësve më të hershëm me ato të huadhënësve më të rinj, reduktojnë incentivat për mungesën e investimit por jo ato për mbivlerësimin. Pra sipas tyre FP eliminon problemin e mungesës së investimeve. Në mënyrë skematike do të kishim: Zgjidhja e problemit të mungesës së investimit nëpërmjet financës së projektit Borxhi ekzistues Aksionet Borxhi i ri Aksionet Të drejtat mbi asetet Asetet ekzistuese Asetet e reja Kjo ndarje eliminon incentivat e mungesës për investime në projekte të reja me risk të lartë. Huadhënësit e rinj nuk kanë të drejta mbi asetet ekzistuese, por kanë të drejta të plota në flukset monetare dhe në vlerën në përfundim të asetit të ri. Duke qenë se projekti i ri është më pak riskoz (pasi vlera në rast dështimi është më e lartë se sa investimi fillestar i kërkuar), propabiliteti që projekti i ri do të kënaqte huadhënësit e rinj dhe për më tepër do të kishte një vlerë të mbetur të projektit më të lartë. Kjo vlerë e mbetur do t i bëntë huadhënësit ekzistues më të sigurtë, për aq kohë sa të drejtat e tyre mbi flukset monetare në projektin e ri janë më të privilegjuara se ato të nismëtarëve të projektit, por më pak të privilegjuara me huadhënësit e rinj. Flannery, Houston dhe Venkataraman (1993) analizuan vendimin e bashkimit të dy projekteve të ndara nën një kompani të vetme. Bashkimi i dy projekteve solli përdorimin e flukseve monetare të bashkuara nga të dy projektet dhe firma e shet borxhin duke u mbështetur në këto flukse monetare që do të gjenerohen nga të dy projektet. Nëse do t i shohim projektet e ndara dhe si 46 P a g e

47 rrjedhojë edhe borxhet e ndara, kjo do të ishte një situatë shumë e ngjashme me FP. Modeli i tyre bazohej në mundësinë e reduktimit të kostove të agjencisë (zgjidhjen e problemit të mungesës së fondeve të financimit dhe zëvendësimit të aseteve) si dhe të maksimizimit të përfitimit nga taksimi, si pasojë e përdorimit të një shume të lartë të borxhit. Ata treguan se ndryshueshmëria e normave të kthimit dhe korrelacioni i kthimit të projekit janë variabla kyçe në marrjen e vendimit, nëse do të përdoret një strukturë qeverisje më vete apo e bashkuar për dy projekte. Sipas tyre, FP preferohet të përdoret për projekte të cilat kanë një luhatshmëri të flukseve monetare. Për këtë arsye, shembujt e përdorimit të FP i gjejmë në projekte të infrastrukurës të tilla si, impiante të energjisë elektrike, rrugë, ura, tunele, gazsjellësa, në industritë e nxjerrjes së mineraleve, apo të naftës dhe gazit, si dhe parqeve të mëdha të lojrave. Sponsorët e projektit si dhe huadhënësit, për të siguruar luhatshmëritë e kërkesës së tregut, apo të çmimit të produktit/shërbimit që do të prodhohet nga projekti, kryejnë nënshkrimin e disa kontratave për të mbuluar këto risqe të pritshme. Shkalla e rrezikut e një aseti të ri mund të analizohet duke parë vlerën e tyre në rast se projekti dështon dhe në kushtet e ndryshimit të flukseve monetare që projekti prodhon. Parrino dhe Weisbach (1996) në studimin e tyre bëjnë ndarjen e riskut të asetit në dy komponentë: në vlerën që merr aseti në rast dështimi dhe ndryshueshmërine e normave të interesit. Në tabelën më poshtë tregohet kjo ndarje e riskut të aseteve: Tabela 1. Analiza e risqeve të asetit Ndryshueshmëria e flukseve monetare E lartë E ulët Vlera e projektit në rast dështimi E lartë Incentivat e mungesës së investimeve të larta zgjidhja nëpërmjet Financës së projektit. Psh. Impiante të prodhimit të energjisë parqe argëtimi, rrugë, ura etj, Incentivat e mungesës së investimeve të larta zgjidhja nëpërmjet Financës së projektit. Psh. Asete të prekshme të industrive të tilla si, impinate energjie tradicionale, rafineritë, minierat etj. E ulët Incentiva të mungesës së investimeve të ulta nuk Incentiva të mungesës së investimeve të ulta nuk 47 P a g e

48 preferohet Financa e projektit. Psh. Firmat e bioteknologjive. preferohet Financa e projektit. Psh. Asete të paprekshme të tilla si, prodhimi i pijeve, P&G, Coca Cola, nestle, McKinskey, etj. Burimi: Sawant, R. J, fq. 51 Siç vihet re nga kjo tabelë, FP mund të përdoret edhe në rastin e një vlere të lartë të asetit, në rast falimentimi dhe flukse të ulta monetare. Në këtë rast, asetet mund të financohen në mënyra të ndryshme si nëpërmjet aksioneve të reja, financimit tradicional, ashtu si edhe nëpërmjet FP. Kostot e pakthyeshme (deadwight) për shkak të mungesës së investimit dhe rëndësia që merr investimi në asete specifike mund të çojnë drejt përdorimit të strukturës së FP. Nga tabela, gjithashtu shihet se FP preferohet në rastin e një vlere të lartë të asetit në rast dështimi, si dhe në rastin e vlerave të larta të ndryshimit të flukseve monetare. Luhatshmëria e flukseve monetare moderohet nga prania e huadhënësve ndërkombëtarë të tillë si, BB apo IFC ja, si dhe përdorimi i sigurimit për riskun politik. 2.5 Teoria e sjelljeve përfituese Clein, Crowford dhe Alchian (1976) studiuan teorinë e kostove të agjencisë, që rrjedhin nga investime në asete të një rëndësie të veçantë 39 dhe të sjelljeve përfituese nga palët e përfshira në transaksion. Prezenca e investimeve shumë të mëdha të cilat nuk mund t i transferohen përdoruesve dhe përdorimeve alternative, krijon një nxitje për përdoruesin që të anashkalojë (hold up) investuesin dhe të përfitojë të ardhurat që nuk i takojnë nga ajo çfarë kanë rënë dakort nëpërmjet nënshkrimit të kontratave paraprake. Me investime të një rëndësie të veçantë (specifike) kuptojmë investimet në asete të cilat kanë një vlerë minimale ose shumë afër zeros në momentin që asetet përdoren për tjetër qëllim të ndryshë nga qëllimi fillestar nga një përdorues i veçantë. Për këtë arsye, kthimi nga investimi nuk mund të mbulohet as në mënyrë të plotë, as të pjesshme vetëm në rast se pala e kundërt e transaksionit i përmbush të gjitha detyrimet kontraktuale. 39 Termi origjinal është - asset specificity 48 P a g e

49 Clein, Crowford dhe Alchian treguan se pronarët e naftësjellësave në Industrinë e Rafinerisë së Naftës kanë një prirje më të madhe të sillen në mënyrë oportuniste. Ata arritën në përfundimin se pronësia e bashkuar, ose integrimi vertikal përgjatë tre fazave të prodhimit, transportimit dhe rafinimit të naftës, është një nga mënyrat për zgjidhjen e problemit të sjelljes përfituese (jo korrekte) të njërës palë (e njohur si hold up problem 40 ). Në fakt kompanitë e shpërndarjes, janë projekte të financuara më vete dhe aksionet janë të zotëruara nga pronarët e rafinerisë, të naftës si dhe atyre të rrjetit shpërndarës. Esty (2003) gjithashtu, argumentoi se projekte të cilat karakterizohen nga shuma të larta të investimit zakonisht çojnë në marrëveshje për zbutjen e sjelljeve monopolistike si dhe përfituese, përpara se sponsorët të bëjnë investime kapitali të mëdha, që zgjasin në kohë dhe të pandashme. Ai citon se vendet pritëse dhe palët relative të cilat blejnë inpute kritike ose produktin primar (si psh. energjinë e prodhuar) janë më tepër të prirura të kenë sjellje oportuniste me kompanitëprojekt pasi investimi është bërë. Qeveritë e vendeve pritëse, janë palët që kanë rolin kryesor për sa i përket infrastrukturës ligjore dhe rregullatore dhe mund të kenë impakte në shumë raste të tilla si, shpronësimet, ndryshimi i taksave, rregulla të riatdhesimit apo refuzim të blerjes së produktit të prodhuar nga kompania projekt. Nga sa u tha më sipër, po e paraqesim në mënyrë skematike. Furnizuesit e projektit me lëndën e parë Kontratat Asetet e projektit Kontratat Konsumuesit e produktit të projektit Qeveritë si palë kryesore e infrastrukturës ligjore dhe rregullave Kërcënimi nga sjellja oportuniste 40 Hold up problem është situata në të cilën dy palë (të tilla si furnizuesi dhe prodhuesi ose pronarët e kapialit apo të punëtorëve) kanë mundësi të punojnë në mënyrë më efikase duke bashkëpunuar ndërmjet tyre, por heqin dorë nga ky bashkëpunim për shkak se ata mendojnë se do t i japin palës tjetër fuqinë negociuse dhe kjo do të shkaktonte reduktimin e të ardhurave të tyre. Për më tepër shih Coase (1937) dhe Hart (1995). 49 P a g e

50 2.6 Zgjidhjet e problemit të sjelljeve përfituese Clein, Crowford dhe Alchian tregojnë se problemi i sjelljeve të pandershme lind për shkak të investimeve që bën njëra palë në asete të një rëndësie të veçantë për palën tjetër dhe kur alternativat e palës që kryen investimin për të zëvendësuar palën tjetër, janë shumë të kushtueshme. Literatura sygjeron tre zgjidhje të mundshme të këtij problemi. 1. Zgjidhja e parë është nëpërmjet integrimit vertikal në një shoqëri të vetme 41. Në këtë rast, mundësia e sjelljeve përfituese eleminohet vetëm nëse të dyja palët që marrin pjesë në transaksion operojnë nën një strukturë me të njëjtën pronësi. Literatura e cila shpjegon integrimin vertikal shpjegon se vetëm kontratat ndërmjet palëve nuk mund ta zgjidhin problemin e sjelleve përfituese. Grossman dhe Hart (1986) argumentuan se për aq kohë sa fitimi rritet nga një investim i bërë në asete specifike (pra një investim me kosto shumë të lartë), kontratat nuk janë të mjaftueshme për të parandaluar sjelljet përfituese. Zotërimi i një aseti specifik apo integrimi vertikal janë të nevojshme për të zgjidhur këtë problem. Autorët argumentojnë se integrimi vertikal ka kuptim vetëm nëse rritja e kontrollit mbi asetet të cilat rrjedhin nga pronësia është ekonomike. Sipas dy autorëve, në një integrim vertikal të drejtat e mbetura të cilat nuk janë të specifikuara në kontratë i transferohen pronarëve. Grossman dhe Hart (1986) në teorinë e tyre u fokusuan në investimet e ardhshme dhe në menaxhimin jo efiçient, dy elemente shumë të rëndësishme të rezultateve të cilat nuk mund të nënshkruhen paraprakisht në kontrata pa u pasur kosto shtesë për shkak të mungesës së fleksibilitetit dhe ngurtësisë së tyre. Wiggins (1990) tregoi se përdorimi i kontrave afatgjata është më i përshtatshem për të përballuar situatat e shokut që lindin ose nga kostot e inputeve, ose shokut të të ardhurave për shkak të ndryshimit të çmimit të produktit/shërbimit të prodhuar. Por kjo nuk mund t i shmangë të dyja njëkohësisht. Të tre autoret arritën në përfundimin se në një situatë më komplekse, ku verifikohen si ndryshueshmëria e çmimeve të inputeve apo të produktit, një shoqëri e integruar vertikalisht është një zgjidhje më e mirë se nënshkrimi i kontratave afatgjata. 41 Me integrim vertikal do të kuptohet, shkrirja e disa kompanive në një kompani të vetme e cila të jetë e përfshirë që ngafaza e prodhimit të produktit, nëpërmjet lëndës së parë, e deri te shpërndarja e tij me pakicë. 50 P a g e

51 2. Alternativa tjetër e përdorur për zgjidhjen e problemit të sjelljes oportuniste është përdorimi i kontratave afatgjata të cilat imponohen nga gjykata. Problemi i ekzistencës së sjelleve përfituese lind për shkak të kontratave jo të plota. Në rastin kur investimi në një aset të rëndësisë së veçantë është kryer dhe krijohet një situatë e caktuar, pala e cila mund të përballet me disa kushte tregtimi jo të favorshme, është ajo e cila duhet të zgjidhë problemin e sjelleve përfituese. Në këtë rast, zgjidhja mund të jetë ose rinegociimi i kontratave, ose zgjidhja e problemit nëpërmjet gjykatës. Kjo e dyta merret në konsideratë atëherë kur kemi një dështim të rinegociimit të kontratave, e cila do të çonte në prishjen e tyre. Gjykata në këtë rast ka dy zgjidhje: atë të rezultateve të veçanta ose dëmet e pritura. Nën rastin e dëmit të pritur, një blerës (shitës) mund të prishë një kontratë në mënyrë të njëanshme, nëse ai e paguan shitësin (blerësin) me një shumë të barabartë me atë që do të kishte paguar nëse do të ishte zbatuar kontrata, e vlerësuar ex post. Nën kushtet e zgjedhjes së rregullimeve të rezultatve, prishja e kontratës nga njëra palë nuk është e mundur, për aq kohë sa secila palë mund të insistojë që kontrata të realizohet sipas kushteve të përcaktuara në kontratë. Si përfundim, mund të themi se integrimi vertikal i përdorur si një alternativë e cila zgjidh problemin e sjelljes përfituese, është efiçiente atëherë kur gjykata nuk vendos zgjidhjen e performancës së veçantë për shkak të prishjes nga njëra palë e kontratave (Edlin dhe Reichelstein, 1996). 3. Alternativa e tretë e sygjeruar nga literatura, është përdorimi i borxhit, si një zgjidhje e problemit të sjelljes përfituese. Borxhi paraqitet si mënyrë e zvogëlimit të përfitimeve që rrjedhin nga investimet me kosto të larta, të pranishme në rastin e shpronësimeve të këtyre aseteve. Ai gjithashtu, paraqitet si një mënyrë që siguron pozicionin më të leverdisshëm të palëve që kryejne investimin. Në disa modele, njëra palë mund të kërcënojë tjetrën me faktin se falimentimi është i mundshëm dhe ne të tjerë modele mund ta kërcënojë me mungesën e fondeve për financim. Sipas Subramaniam (1996), Perotti dhe Spier (1993) përdorimi i borxhit pengon problemin e mungesës së investimit, e cila rrjedh për shkak të sjelljeve përfituese. Pasi u përshkruan tre mënyrat e zgjidhjes së problemit të sjelljeve përfituese, arrijmë në përfundimin se struktura e FP është ajo që i ezauron të tre këto aspekte. Kompanitë e organizuara si FP paraqesin pronësi të bashkuar të këtyre aseteve të veçanta ndërmjet furnizuesve, firmave 51 P a g e

52 investuese (sponsorët) dhe klientëve. FP, gjithashtu karakterizohet nga kontrata afatgjata dhe nga nivele shumë të larta të borxhit. Të gjitha këto aspekte, të cilat u përshkruan më sipër i përkasin literaturës teorike të kostove të transaksionit. Përveç literaturës teorike, ekzistojnë edhe kërkime empirike për sa i përket problemit të sjelljeve përfituese. Autorët kryesorë të cilët janë marrë me kërkimet empirike janë: Lieberman (1991) i cili kreu një studim empirik të një industrie të kimisë organike. Ai përdori përqëndrimin e furnitorëve dhe blerësve si një shprehje (proxy) e ekzistencës së problemit të sjelljes përfituese. Ai gjithashtu, përdori kostot totale të investimit për të shprehur nivelin e asetit specifik. Sipas tij, integrimi vertikal është i mbështetur fuqimisht, atëhere kur investimet totale në një impiant janë të larta dhe veçanërisht kur inputet furnizohen nëpërmjet rrjeteve të ndërtuara veçanërisht për këtë qëllim. MacDonald (1985) gjithashtu, testoi në mënyre empirike integrimin vertikal si një zgjidhje të kërcënimeve ndaj sjelljeve përfituese. Ai përdori përqëndrime të blerësve dhe shitësve për të shprehur problemin e sjelljes përfituese. Si përfundim, mund të themi se rishikimi i literaturës në këtë pjesë të punimit nënvizon faktin se FP është një strukturë e veçantë financimi e cila shërben për të zgjidhur përveç të tjerash edhe problemin e mungesës së investimit dhe të sjelljeve përfituese. Në kapitullin në vijim do të fokusohemi tek lidhja që ekziston nëpërmjet FP dhe partneritetit publik-privat. Do të tregojmë gjithashtu lidhjen që ekziston ndërmjet modelit BOT, Financës së projektit dhe partneritetit publik-privat. 52 P a g e

53 Kapitulli II: Partneriteti Publik Privat, Financa e projektit dhe modeli BOT 2.1 Partneriteti Publik Privat dhe lidhja e tij me financën e projektit Partneriteti Publik Privat (që këtej e tutje PPP) përdoret për të treguar të gjitha format e bashkëpunimit midis autoriteteve publike dhe subjekteve private, me qëllim financimin, ndërtimin, administrimin dhe mirëmbajtjen e infrastrukturës apo ofrimin e një shërbimi. PPP përdoret gjerësisht dhe është konsideruar si një ndër instrumentat që i sjellin përfitime dhe zhvillim ekonomik një vendi. Qëllimi i tyre është ofrimi i shërbimeve dhe të mirave publike nëpërmjet investimeve të reja, të cilat nuk mund të ofrohen nga vetë qeveritë. Kjo, për shkak të mungesës së fondeve për të financuar projekte të mëdha të infrastrukturës, të tilla si aeroporte, rrugë, energji, furnizimi me ujë të pijshëm, telekomunikacion etj. PPP të kanë rezultuar të suksesshme, si në vendet e zhvilluara, ashtu edhe ato në zhvillim. Jepen shumë përkufizime për PPP të, por mund të sjellim përkufizimin e bërë nga Grimsey dhe Mervin (2004) të cilët e përkufizojnë si: një marrveshje kontraktuale ndërmjet një pale private dhe një pale publike për prodhimin dhe ofrimin e shërbimeve publike brenda një periudhe kohe të vendosur midis palëve. Aktorët privatë dhe ata publikë ndajnë risqet, financimet dhe përgjegjësitë gjatë fazave të ndryshme të projektit. Nëpërmjet PPP ve administrata publike është në gjendje të realizojë projekte të natyrave të ndryshme, të cilat mund të klasifikohen sipas rëndësisë së tyre ekonomike dhe sociale. Në kategorinë e parë mund të përfshihen ato projekte, të cilat janë në gjendje të gjenerojnë të ardhura pa asnjë lloj ndërhyrje nga ana e partneritetit publik. Në këtë rast, të gjitha kostot i marrin përsipër subjektet private, të cilat i rekuperojnë ato nëpërmjet shfrytëzimit të projektit për një periudhë kohe të përcaktuar. Subjekti publik merr pjesë vetëm në fazën e parë të projektit, duke hequr dorë nga kontrolli i tij në momentin kur identifikohet subjekti privat që do ta marrë përsipër. Një kategori tjetër, i referohet furnizimit të shërbimeve/produkteve drejtpërdrejt autoriteteve publike. Në këtë rast të ardhurat e projektit varen nga pagesat e administratës publike për shërbimet që i ofrohen asaj. Këtu përfshihen ato projekte në të cilat karakteri social qëndron mbi 53 P a g e

54 atë ekonomik. Të tilla jane shkollat, burgjet, spitalet etj. Kategoria tjetër, mund të jetë ajo e projekteve të cilat kanë nevojën e përfshirjes së autoriteteve publike në FP. Edhe në këto projekte karakteri social mbizotëron ndaj atij ekonomik, duke justifikuar kështu kontributet e palës publike (Maimone, M., 2007). ky punim ka për qëllim evidentimin e rolit që ka FP në realizimin e projekteve të infrastrukturës si një formë e re PPP-je. Ky kapitull nuk ka për synim studimin e PPP-ve në vetvete dhe të formave me të cilat ai shfaqet, por ka për qëllim të nxjerrë në pah lidhjen që ekziton ndërmjet PPP së dhe FP. Për këtë qëllim në paragarfet e mëposhtme do të dalin në pah karakteristikat e kësaj forme të realizimit të PPP ve. Ekzistojnë disa faktorë që janë cilësuar si më të rëndësishmit për suksesin e PPP ve. Autorë të ndryshëm, kanë identifikuar këta faktorë dhe i konsiderojnë ato si më të rëndësishmit për realizimin e projekteve të infrastrukturës sipas modeleve BOT dhe BOO. Më poshtë po përmendim disa prej tyre: 1. Një kuadër ekonomik dhe ligjor i zhvilluar (Tiong, 1990); 2. Inflacion, kurs këmbimi dhe norma interesi të favorshme (Tiong, 1990); 3. Aftësi dhe mbështetje financiare (Tiong et. al., 1992); 4. Inovacion teknologjik (Tiong et. al., 1992); 5. Shpërndarje e duhur e riskut (Grant, 1996); 6. Shmangia e vonesave dhe tejkalimit të kostove (Tiong dhe Alum, 1997); 7. Infrastruktura ekzistente (Keong et. al., 1997); 8. Mbështetje dhe stabilitet politik (Keong et. al., 1997); 9. Përgatitja e një raporti të mirë të impaktit ambiental (Tiong dhe Alum, 1997); 10. Ekspertiza (Salzmann dhe Mohamed, 1999); 11. Ndarja e autoriteteve (Kanter, 1999); 12. Tranparenca (Jefferies et. al., 2002); 13. Konsorciume të forta private (Hardcastle et. al., 2005); 14. Zhvillimi i kulturës së Partneritetit (Dufield, 2005); Sektorët publik dhe privat në projektet e tipit BOT dhe BOO mund të kenë disa qëllime të përbashkëta, por mund të ketë edhe shumë projekte me qëllime afatgjata që mund të jenë shumë të ndryshme (Jefferies, M. 2006). 54 P a g e

55 Faktorët, të cilët përcaktojnë përdorimin e PPP ve në vendet në zhvillim janë të shumtë. Ka shumë studime empirike, të cilat shpjegojnë dhe testojnë faktorët kryesore të PPP ve. Ndër to, mund të përmendim studimin e bërë nga Sharma (2012). Ai merr në konsideratë disa variabla për të testuar dhe treguar se cilët janë faktorët më të rëndësishëm qëndikojnë në tërheqjen e PPP ve. Faktoi i parë i analizuar, është mungesa e burimeve të financimit nga Qeveria. Ai arriti në përfundimin se Qeveritë me një defiçit të lartë dhe me një kufi të lartë të borxhit, janë më të priruara që të përfshijnë sektorin privat në projektet e PPP - ve. Faktori i dytë është stabiliteti makroekonomik. Projektet PPP dhe investimet janë më të përdoruara në ato vende të cilat kanë kushte të besueshme dhe të qëndrueshme makroekonomike. Studimet e mëparshme, të bëra nga Ghura dhe Hadjimichael (1995), Allayannis dhe Weston (2000), De Soto (2000), Estache (2006) dhe Banerjee et al. (2006) vërtetuan se stabiliteti makroekonomik është një çështje shumë e rëndësishme për përfshirjen e sektorit privat. Faktori i tretë, është madhësia e tregut. Sipas Sharma (2012) një treg i gjerë apo potenciali i tij bëjnë që të tërhiqen më tepër investuesit privat në projektet PPP. Kjo për shkak të mundësisë së rritjes në të ardhmen. Faktori i katërt, lidhet me ambientin politik. Është gjerësisht e pranuar, që investuesit e huaj përpara se të vendosin të investojnë në një shtet, duhet të marrin në konsideratë situatën politike të një vendi. Ky faktor është i matur nga Agjencitë Ndërkombëtare të Vlerësimit të tilla si Moody s, Standard and Poor, ICRG, etj,. Përmes tyre investuesit gjejnë informacion të mjaftueshëm për të investuar. Gjithashtu Sharma (2012) në studimin e tij i merr në konsideratë këto faktorë dhe ngre hipotezën se një ambient i mirë politik, ndikon në një numër të madh të PPP ve. Faktori i fundit, është situata ligjore. Sipas Pistor et al., 2000; Hammami et. al., (2006), institucione të dobta dhe një risk i lartë politik sjell pasiguri rreth rregullave, të cilat ndikojnë në riskun e vendit. Sharma (2012) ngre një tjetër hipotezë sipas të cilës rregulla më të mira tërheqin më shumë firmat private për projektet e PPP ve 42. PPP të në vendet në zhvillim janë rritur shumë, duke filluar që nga vitet Kjo për shkak të të gjithë atyre arsyeve të përmenduara më sipër. Në grafikun më poshtë do të paraqesim numrin e projekteve të realizuara nëpërmjet përdorimit të PPP ve në 4 sektorët kryesorë të infrastrukturës së një vendi të tilla si energjia, telekomi, transporti dhe uji. Janë marrë në konsideratë disa vende të Europës Lindore dhe 42 Kripa, E., Gjebrea, E., Bakllamaja, A., (2012) Role of Public Private Partnership in Infrastructure Developments. 55 P a g e

56 Juglindore, të cilat janë vende në zhvillim të tilla si: Shqipëria, Armenia, Rumania, Rusia, Turqia, Ukrahina etj. Fig. 2. Numri i PPP ve në disa vende të rajonit sipas sektorëve kryesorë të infrastrukturës Burimi: World Bank dhe PPIAF, PPI, Project Database 43 ( ) Nga grafiku vihet re se Rusia është shteti me numrin më të madh të PPP ve ku sektorët kryesorë janë telekomi dhe energjia: përkatësisht 186 dhe 103 projekte në total për periudhën Turqia, gjithashtu ka një numër të lartë të projekteve të realizuara nëpërmjet PPP ve. Në rastin e Turqisë, numrin më të madh të këtyre projekteve e zë energjia me 94 projekte dhe më pas vjen transporti me 18. Sektori i tretë renditet telekomi me 4 projekte në total, për të njëjtën periudhë. Për Bullgarinë, sektori që ka numrin më të madh të projekteve është përsëri energjia me 31 projekte. Ukrahina, Gjeorgjia dhe Rumania kanë një numër të lartë të projekteve, sidomos në sektorin e energjisë. Nëse do ti referohemi faktorëve që përcaktonin tendencën e përfshirjes së firmave private në projektet e infrastrukturës, do të përmendnim faktorin e madhësisë së tregut I cili tregohet më së miri nga grafiku i mësipërm. Nëse do të analizojmë vendet e rajonit, do të shohim se Shqipëria ka një numër më të madh projektesh të infrastrukturës në krahasim me Maqedoninë, Malin e zi, Kosovën, Bosnje Hercegovinën dhe Serbinë. Sektori kryesor edhe për Shqipërinë është energjia me 7 projekte, më pas vjen telekomi me 4 projekte P a g e

57 dhe transporti me 1 projekt. Në grafikun e mësipërm, janë marrë në konsideratë 17 shtete. Ajo që vihet re nga analiza e tij, është se sektori i cili ka numrin më të madh të PPP ve është ai energjisë me 312 projekte në total i ndjekur nga ai i telekomit me 267, e në fund transporti dhe uji, përkatësisht me 62 dhe 41 projekte. Nga ana tjetër, sektori i cili ka numrin më të vogël të PPP ve është ai i ujit. Fig. 2. Shuma e investuar në PPP, në 17 vende në zhvillim, sipas sektorëve kryesorë të infrastrukturës Burimi: World Bank dhe PPIAF, PPI, Project Database 44 ( ) Në këtë grafik, janë paraqitur projektet e infrastrukturës, por tashmë sipas shumës së investimit. Nga grafiku shihet se telekomi përbën sektorin i cili ka pasur nivelin më të lartë të investimeve, pavarësisht se numri më i lartë i projekteve ka qenë në sektorin e energjisë. Rusia, Turqia dhe Bullgaria janë tre shtetet të cilat zënë peshën më të madhe të shumës së investuar në PPP. Në figurën 3, është bërë një paraqitje e PPP ve në sektorin energjitik sipas shumës së investimit, jo për 17 shtete të marra në shqyrtim, por për disa prej tyre. Përsëri shohim se përqindjen më të madhe të flukseve të investimit e kanë Rusia, Turqia, Rumania dhe Bullgaria. Shqipëria, në P a g e

58 krahasim me vendet e rajonit ndodhet në një pozicion më të mirë, gjithmonë duke e krahasuar me Malin e Zi, Kosovën dhe Maqedoninë. Fig. 3 Investimet në sektorin energjitik për disa vende të rajonit Burimi: World Bank dhe PPIAF, PPI, Project Database 45 ( ) Më sipër paraqitëm tendencën që kanë pasur projektet e infrastrukturës të realizuar nëpërmjet bashkëpunimit publik privat, si për sa i përket numrit të tyre, ashtu edhe për sa I përket flukseve të investimit. Për të bërë një analizë më të detajuar për projektet e infrastrukturës të realizuara nëpërmjet modeleve BOT ose BOO, kemi nxjerrë, nga baza e të dhënave të Bankës Botërore, vetëm projektet të cilat janë të realizuara nëpërmjet kësaj forme. Arsyeja e nxjerrjes së këtyre projekteve është për shkak se PPP të e realizuara nëpërmjet modeleve BOT dhe BOO janë forma zbatuese e FP. Duke iu referuar burimit të marrë nga Krahina e Lombardisë, FP përfaqëson një ndër format që PPP mund të marrë. Lidhja që ekziston ndërmjet PPP dhe FP mund ta paraqesim si më poshtë: P a g e

59 Figura 1. Lidhja që ekziston ndërmjet PPP së dhe Financë së Projekteve Projekti gjeneron flukse monetare që nuk mjaftojnë për të mbuluar kostot Financa e Burimi: Projektit Krahina e Lombardisë Partneriteti Publik - Privat Projekti gjeneron flukse monetare të mjaftueshme për të mbuluar kostot Burimi: Krahina e Lombardisë (faqja zyrtare) Nga figura, vihet re se FP është një formë e veçantë e PPP ve e cila zbatohet nën modelet BOT dhe BOO. Kontratat, të cilat mund të ndërlidhen ndërmjet palëve publike dhe private, në brendësi të FP mund të jenë kryesisht të dy tipeve: BOT (Build, Own and Transfer) dhe BOO (Build, Own and Operate) 46. Nga të dhënat e marra nga baza e të dhënave për projektet e BB mund të shohim sa më poshtë: Fig. 4. Projekte të tipit BOT dhe BOO në infrastrukturë ( ) Burimi: World Bank dhe PPIAF, PPI, Project Database Kontratat e tipit BOT (ndërto menaxho dhe transfero) apo ato të tipit BOO (ndërto menaxho dhe zotëro) janë kontratat kryesore që përdoren për realizimin e projekteve të infrastrukturës P a g e

60 Nga fig. 4 vihet re se sektori kryesor që ka numrin më të madh të projekteve të realizuar nën skemën BOT ose BOO është Telekomi. Nga të dhënat e përpunuara nga BB vihet re se numri i këtyre projekteve për sektorin e telekomit ka qenë më i lartë në 10 - vjeçarin e parë të periudhës së marrë në studim ( ). Numri total i projekteve në këtë sektor në periudhën pas viteve 90 e deri në 2012 tën, është gjithsej 159, ku vendin kryesor në këtë sektor e zë Rusia me 94 projekte. Pas saj vjen Ukrahina dhe Gjeorgjia, përkatësisht me 12 dhe 10 projekte në total. Sektori i dytë i cili zë numrin më të madh të projekteve të tipit BOT ose BOO është energjia me 99 projekte në total. Numrin më të madh të projekteve me 60 nga 99 e ka Turqia, ndërsa pas saj vjen Bullgaria me 16 projekte. Ndryshe nga sektori i telekomit, vihet re një rritje e numrit të projekteve të realizuara nën modelin BOT ose BOO në 10 - vjeçarin e dytë të periudhës së marrë në studim ( ). Shteti, i cili ka pasur numrin më të madh të këtyre projekteve është Rusia, ashtu siç vihet re edhe nga grafiku, ku sektorët kryesor janë telekomi dhe pas tij energjia. Rusia, gjithashtu është shteti i vetëm që e ka përdorur modelin BOT ose BOO në sektorin e ujit. Asnjë prej 17 vendeve të marrë në konsideratë, nuk ka pasur asnjë projekt të këtij modeli në sektorin e ujit. Turqia, ndryshe nga Rusia ka pasur një përdorim më të gjerë të modelit BOT në sektorin energjitik dhe jo në atë të telekomit. Vihet re se Rumania dhe Bullgaria, gjithashtu kanë pasur një përdorim të modelit BOT në sektorin e energjisë dhe në atë të telekomit. Sektori i ujit nuk ka pasur asnjë projekt të realizuar nëpërmjet modelit BOT ose BOO, kjo për shkak edhe të natyrës prej monopolit natyral që ka ky treg. Ajo që vihet re nga të dhënat, është se numri i projekteve të realizuar nëpërmjet këtij modeli është rritur ndjeshëm vitet e fundit. Pjesa më e madhe e projekteve për sa i përket sektorit energjitik, i takon periudhës Sipas të dhënave të marra nga faqja Zyrtare e PPI të BB në Shqipëri, gjithashtu, vihet re përdorimi për herë të parë i modelit BOT në vitin 2009, në sektorin energjitik në hidrocentralin e Ashtës, sponsorët e të cilit janë dy kompani të njohura austriake në fushën e energjitikës. Projekti i dytë i këtij tipi, është përsëri në sektorin e energjisë, ai i hidrocentralit të Cërrujës. Projekte të tjera më të vogla të papërfunduara që i takojnë vitit 2012 mund të përmendim: ETEA Lapaj SHPP me një kapacitet për 13.6 Mw; Fidia Verbe Selce 1 & 2 SHPP me sponsor ADRE Group, Fidia Ambiente, Xhemi me një kapacitet prej 5 Mw etj 48. Më poshtë po paraqesim një përmbledhje të disa prej projekteve BOT dhe BOO në disa vende të rajonit gjatë periudhës Për të marë një informacion më të zgjeruar për sa i përket numrit të këtyre projekteve për sa i përket shumës së investimit, sponsorëve të projektit, lokalitetit që i përket, kapacitetit etj mund të vizitoni adresën: 60 P a g e

61 Graf. 5 Projekte BOT dhe BOO në sektorin e energjisë dhe telekomit Burimi: World Bank dhe PPIAF, PPI, Project Database 49 Në grafikun 5, kemi nxjerrë në evidencë vetëm dy sektorët kryesore të infrastrukturës në të cilin janë përdorur këto modele. Këtu, vihet re më qartë se sektori që ka pasur numrin më të madh të projekteve ka qenë ai i telekomit, ku siç u përmend edhe më sipër, Rusia është vendi i cili ka pasur numrin më të madh të projekteve në këtë sektor. Në grafik shihet qartë se Turqia dhe Bullgaria kanë numrin më të madh të projekteve në sektorin e energjisë, kurse Rumania ka pothuajse të njëjtin numër projektesh në të dy sektorët. Shqipëria gjithashtu ka të njëjtin numër projektesh në dy sektorët kryesorë. Para se të trajtojmë karakteristikat e këtyre dy modeleve, që përdoren për zbatimin e FP duhet të sqarojmë se çfarë kuptohet me infrastrukturë. Në seksionin e mëposhtëm do të jepen disa përkufizime të saj. Pasi të jetë shpjeguar ky koncept, do të kalohet në shpjegimin e modeleve të sipërpërmenduara. 2.2 Përkufizime të Infrastrukturës Në kapitullin e parë u dhanë përkufizime të ndryshme të FP. Në këtë kapitull, do të ndalemi në një kategori të FP, që është FP të infrastrukturës. Përpara se të japim një përkufizim të kësaj 61 P a g e

62 forme të realizimit të projekteve të infrastrukturës, duhet të shpjegohet më parë se ç kuptojmë me Infrastrukturë. Nga shumë studime të kryera është vlerësuar së një pjesë e konsiderueshme e flukseve monetare në shek. e 21 të duhet të shpenzohen në mbarë botën për investime në infrastrukturë. Sipas përkufizimit të dhënë nga OECD (2007, fq.21) me infrastrukturë do të kuptojmë sistemin e punimeve publike në një vend, shtet apo krahinë, duke përfshirë rrugët, linjat e shërbimit si dhe ndërtimet publike. Inderst G. (2010, fq 72) jep një përkufizim nga pikëpamja e investimit, që përfshin në mënyrë të veçantë të ashtëquajturën infrastrukturë ekonomike të tilla si: Transporti (psh. portet, aeroportet, rrugët, urat, tunele, parkingje etj) Shërbimet (psh. rrjetet e shpëndarjes së energjisë, gjenerimi i energjisë elektrike, uji, ujësjellës, mbetjet etj) Komunikimi (psh. transmetimin, rrjetet kabllore, satelitet etj) dhe Energjia e rinovueshme; Por edhe të ashtëquajturën infrastrukturë sociale që përfshin: Shkollat dhe shërbimet e tjera të edukimit Shërbimet e shëndetit, azilet dhe spitalet Ndërtesat mbrojtëse dhe juridike, burgjet, stadiumet etj. Këto vlerësime bazohen në një rritje të domosdoshme që kanë vendet në zhvillim për shkak të zhvillimit të popullsisë, si dhe zhvillimit ekonomik të tyre. Shumë njerëz kanë nevojë për një infrastrukturë me cilësi më të lartë, ose për infrastrukturë të re, të tilla si telekomunikacioni apo sistemi i transportit. Nuk janë vetëm vendet në zhvillim të cilat kanë një kërkesë të lartë për infrastrukturë, por janë edhe vendet e zhvilluara. Kjo për shkak të zëvendësimit të infrastrukturës së vjetër me infrastrukturë të re. Për më tepër, zhvillimet teknologjike përbëjnë një faktor shumë të rëndësishëm, si për tregjet e zhvilluara ashtu edhe për ato emergjente. Sipas OECD (2007, fq. 22 dhe fq.97) nevojat për investime në infrastrukturë në mbarë botën që nga viti 2005 deri në 2030 tën mund të jetë më e lartë se 70,000 miliardë dollarë. Investuesit nuk duhet të vendosin 62 P a g e

63 vetëm mbi përqindjet optimale të aseteve të infrastrukturës në portofolet e tyre, por gjithashtu edhe për formën e investimit së bashku me sektorët e infrastrukturës. Format e ndryshme të investimit kanë profile të ndryshme, si për nga kapitali minimal të kërkuar, apo horizontit kohor nga njëra anë, si dhe risqet e ndryshme që i karakterizojnë ato, të tilla si risku i likuiditetit apo ai politik, nga ana tjetër. Figura më poshtë do të japë një paraqitje skematike të tipeve të ndryshme të investimeve: Figura 1. Format më të zakonshme të investimeve të infrastrukturës Kapitali i kërkuar, risku politik dhe rregullator Harku kohor, risku i likuiditetit Të palistuara Direkte Investime direkte (PPP, Financim projekti) Indirekte Fonde të infrastrukturës të palistuara Të listuara Aksione; obligacione Fonde të listuara të infrastrukturës; indekse Burimi: Bitch F. et al (2010) Kryerja e investimeve direkte në asete të infrastrukturës, të tilla si rrugë apo impiante energjie, zakonisht kërkon një hark më të lartë kohor për një investues, për aq kohë sa një aset i infrastrukturës ka një jetë më të gjatë përafërsisht rreth 60 vjet. Disa koncesione mund të zgjasin deri në 99 vjet. Për shkak të karakteristikave fizike të këtyre aseteve, investimet direkte nuk mund të shiten shumë lehtë, kështu që ato karakterizohen nga një risk i lartë likuiditeti. Për aq kohë sa investimet e infrastrukturës kërkojnë një kapital shumë të lartë (very capital intensive), kërkon gjithashtu një kapital rregullator të lartë për çdo investues ashtu si edhe për një grup investuesish. Për më tepër, dhënia e një shume të lartë kapitali përgjatë një kohe shumë të gjatë në një aset të vetëm të infrastrukturës, e ekspozon investuesin në një risk shumë të lartë rregullator dhe politik. Sipas Sorge, M dhe Gadanecz, B (2005) FP i mundëson tregjeve emergjente huamarrje afatgjatë me norma interesi të përballueshme. Për më tepër, kjo sjell disa implikime nën kuadrin e Bazel II. Një objektiv kyç, si ai i mjaftueshmërisë së kapitalit sipas kuadrit të Bazel II është mbyllja e Gap it që ekziston ndërmjet kapitalit ekonomik dhe atij rregullator. Kjo do të sillte një risk më të ulët dhe në një periudhë afatgjatë të huave për FP kjo do të reflektohej në profilin e maturiteteve për këtë tip të aseteve. Sigurimi i pjesmarrësve në 63 P a g e

64 treg, të cilët kanë incentivat për një shpërndarje eficiente dhe në të njëjtën kohë të matur të burimeve të financimit, është shumë e rëndësishme për shkak të kontributit themelor që ka FP në zhvillimin ekonomik, veçanërisht në ekonomitë emergjente. Ky studim gjithashtu konfirmon se, risku politik dhe garancitë për riskun politik luajnë një rol shumë të rëndësishëm në FP, sidomos në vendet në zhvillim. Në tregjet emergjente, del në pah fakti se huadhënësit preferojnë të marrin përsipër financime me maturitete afatgjata, vetëm nëse ata sigurojnë garanci për risqet politike nga bankat shumëpalëshe të zhvillimit, apo nga agjensitë ndërkombëtare të eksportit të kredive. Vetëm disa kategori investuesish, të tilla si kompanitë e sigurimit apo fondet e pensioneve, mund të ishin në gjendje që të kryenin investime me karakteristika të tilla dhe kjo është vërtetuar më së fundmi. Ka forma të tjera specifike të investimeve direkte të infrastrukturës të tilla si PPP të dhe struktura të FP 50. Më sipër është dhënë një përkufizim i detajuar i asaj se çfarë kuptohet me infrastrukturë. Më poshtë po japim një përkufizim më specifik të FP të infrastrukturës 51 si një nënkategori e strukturës së Financës së projekteve të tillë si: një metodë e cila mbështetet në një projekt të infrastrukturës, e aftë të prodhojë flukse të nevojshme monetare në pronësi të sektorit privat për një periudhë të caktuar kohe, për të paguar huatë dhe të sigurojë një kthim nga investimi për sponsorët (dhe investuesit) që përputhet me risqet me të cilat ata përballen përgjatë fazave të ndryshme të projektit. Grupi i sponsorëve formojnë një shoqëri të re për të ndërtuar dhe menaxhuar projektin, kompani të cilën ata e zotërojnë. Si rrjedhoë, borxhi i projektit shfaqet vetëm në bilancet e kompanisë së re dhe jo në bilancet individuale të sponsorëve. Financa e projekteve të infrastrukturës është një formë e re, e përdorur për realizimin dhe financimin e infrastrukturës bazë të një vendi, duke përfshirë sektorin privat. Kjo bën të mundur përdorimin e fondeve të sektorit privat për ndërtimin e tyre, sidomos nga ato qeveri të cilat nuk kanë akses të gjerë në burimet tradicionale të financimit. Qeveritë lejojnë sektorin privat të ofrojnë shërbimet publike, duke pasur rolin e sponsorëve të projekteve si dhe ti zotërojnë këto për një periudhë të caktuar kohe. Për të lehtësuar zbatimin dhe realizimin e projektit duhet të 50 Bitch, F. et al. fq Literatura tregon se FP mund të përdoret edhe për projekte të cilat janë më të vogla dhe që nuk janë projekte të infrastrukturës. Më sipër po kufizohemi ne përkufizimin e FP por vetëm për projektet infrastrukturore. 64 P a g e

65 përdoren marrveshje dhe rregullore të cilat e mundësojnë dhe e lehtësojnë realizimin e projektit si politikisht, financiarisht ashtu edhe nga ana sociale. Qeveritë, duhet të sigurojnë një normë kthimi të kënaqshme për sponsorët dhe investuesit, duke ruajtur interesat publikë. Pra, ajo që është shumë e rëndësishme në realizimin e një projekti të infrastrukturës ështe marrëveshja që realizohet midis qeverive dhe sektorit privat, kjo sidomos në vendet në zhvillim. Ka shumë shembuj të përdorimit të FP, si në vendet e zhvilluara, ashtu edhe në ato në zhvillim. Në paragrafin e mëposhtëm, do të paraqiten disa prej këtyre shembujve në vendet në zhvillim. 1. Impianti i energjisë Maritza 1, Bullgari: në Bullgari MIGA emetoi një garanci prej 99 milion eurosh, për ndërtimin e një impiani të ri të energjisë. Garancia mbulon huatë e dhëna nga një sindikatë huaje (Calyon of France), si dhe interesat e saj për një vlerë prej 89 milion euro si dhe investimin në aksione prej 10 milion euro nga kompania AES Bulgaria Holdings BV, një filial i zotëruar plotësisht nga kompania Amerikane AES Corporation. Garancitë janë për 15 vjet dhe mbulojnë risqet e shpronësimit dhe të luftrave si dhe paqëndrueshmërisë civile. Koncesioni për ndërtimin e këtij impinati të energjisë elektrike ju dha kompanisë AES përmes një tenderi ndërkombëtar në vitin Kostot totale të projektit ishin parashikuar rreth 1.09 miliardë euro, prej të cilës kontrata inxhinierike (turnkey me çelësa në dorë), kontrata e prokurimit si dhe ajo e ndërtimit, shkonin rreth 723 milion euro. Konsulentët kryesorë ishin BNP Paribas, Calyon dhe ING. Huadhënësit ndërkombëtarë ishin EBRD si dhe BSTDB. Projekti përfshin katër kontrata të ndara, të tilla si ajo e dizenjimit, ndërtimit, menaxhimit dhe operimit. Më në detaj këto kontrata përfshijnë: Atë të marrveshjes për blerjen e energjisë. Projekti do t ia shesë energjinë kompanisë me pronësi shtetërore NEK EAD me një marrveshje PPA (Power Purchase Agreement) për 15 vjet. Të furnizimit me lëndë djegëse. Projekti do të përdorë karbonin e nxjerrë nga miniera që ndodhet afër impiantit, përmes një kontrate furnizimi me Mini Maritza Iztok Mines, një kompani me pronësi shtetërore për 15 vjet. Të ndërtimit. Dizenjimi, ndërtimi, testimi dhe komisionimi i projektit do të realizohej nga një degë e Alstom Power, nën një marrveshje inxhinierike, ndërtimi dhe prokurimi. 65 P a g e

66 Të operimit. Projekti do të operojë dhe do të mbahet nën një kontratë mirëmbajtjeje nga kompania AES Maritza East 1, Ltd Gebze CCGT është një projekt që përfshin dizenjimin, prokurimin, ndërtimin dhe operimin e një impianti tregtar energjie së bashku me Kocaeli Gebze që ndodhet rreth 60 km nga Stambolli. Nga projekti Gebze pritet të gjenerohet elektricitet për rreth 6.5 miliardë kw/h në vit. Kjo do të mbulojë kërkesën për energji të 3.7 milion familjeve. Ky projekt ka një sponsor shumë të fuqishëm në Turqi, Unit Investment që operon në vend prej rreth 30 vjetësh, si dhe Ansaldo Energia. Kjo e fundit, u bë pjesmarrëse e vogël e Yeni Elektrik në nëntor të 2010 ës e cila është një nga liderët Italiane të ndërtimit të impianteve termale të energjisë dhe që ka një eksperiencë të madhe në ndërtimin e termocentraleve. Kompania-projekt ka një kontratë inxhinierike të tipit çelësa në dorë (turnkey), prokurimi dhe ndërtimi (EPC) me kompaninë Ansaldo, e cila merr përsipër risqet dhe garanton realizimin e projektit. Financimi përfshin një vlerë të kapitalit aksioner 300 milionë dollarë, borxh 700 milionë dollarë me afat maturimi 14 vjet, (me një periudhë të mos pagesës të interesave për tre vjet) dhe një letër garancie prej 80 milionë dollarësh. Garant Bank, Isbank, Vakif Bank dhe Yapi Kredi përbëjnë sindikatën e huadhënësve. Sponsorët e projektit kanë siguruar një kontratë furnizimi me gaz pasi projekti të ketë përfunduar, për një periudhë që shkon nga 10 deri në 20 vjet. Të ardhurat e projektit u siguruan nga kompania-projekt Unit përmes një kontrate për blerjen e energjisë (PPA). Deri sa të arrihet kjo marrëveshje, janë huadhënësit ata të cilët marrin përsipër risqet tregtare dhe si rrjedhojë ato duhet të analizojnë çmimet e energjisë elektrike të projektit në një treg të liberalizuar. Kjo bëhet në mënyrë që të përcaktohet nëse këto të ardhura që do të gjenerohen nga projekti janë të mjaftueshme për të mbuluar borxhin dhe shërbimin e tij Impianti i energjisë diellore në Rovigo, Itali. Ky projekt, ndodhet në veri të Italisë, në Rovigo, që prej vitit Projekti, i cili ka një kapacitet prodhues prej 70 MW me një kosto prej 320 milion eurosh, është impianti i parë solar me sistem PV në Europë. Ky sistem u kompletua, u ndërlidh dhe u realizua për nëntë muaj. Projekti përfiton prej: 52 Marrë nga World Bank Group Multilateral Investment Guarantee Agency, power case study. 53 Marrë nga: Europian Deal of the Year 2011: Gebze CCGT /Project Finance 66 P a g e

67 Një kontrate furnizimi fiske prej 346 MW/h për 20 vjet (pa rregullim inflacioni) për Solarin PV Marrëveshje e sigurt blerjeje (offtake) e energjisë, që do të prodhohet me çmimet e tregut për 20 vjet Një normë TVSh je të reduktuar (10% në vend të 20%) për kostot në fazën e ndërtimit Dorëzim i shpejtë i projektit Projektet e trajtuara, përbëjnë disa shembuj të projekteve të infrastrukturës të realizuara nëpërmjet FP. Më sipër u ndalëm në disa përkufizime të infrastrukturës, duke arritur në përkufizimin e infrastrukturës që realizohet nëpërmjet FP. Analizës sonë nuk mund t i mungojë modeli më i përdorur për realizimin e këtyre projekteve, i ashtuquajturi modeli BOT. Në paragrafin e mëposhtëm do të shpjegohet ky model, struktura e tij, fazat e projektit si dhe palët kryesore që përfshihen në dizenjimin, ndërtimin dhe operimin e këtyre projekteve. 2.3 Modeli BOT dhe FP Modeli i tipit BOT (Build Operat Transfer) është një nga llojet më të përdorura të FP, që përfshin pjesmarrjen e privatëve në zbatimin e projekteve infrastrukturore në vendet në zhvillim. Ky paragraf, do të trajtojë konceptin e modelit BOT për ndërtimin dhe financimin e projekteve të infrastrukturës të tilla si, impiante të energjisë, ura, tunelet, autostradat, aeroportet, projektet e telekomunikacionit dhe sistemet e furnizimit me ujë në vendet në zhvillim. Pyetjet kryesore që shtrohen janë: a përbën modeli BOT një mekanizëm që ju siguron shërbimeve publike eficiencë duke përfshirë sektorin privat në ofrimin e tyre, apo ka një mënyrë tjetër që sektori privat të ketë akses në fondet publike për projektet që janë të dizenjuara në radhë të parë për të arritur vetë nevojet e tyre? Kush përfiton në të vërtet nga përdorimi i modelit BOT për investimet e infrastrukturës, kush përcakton se çfarë infrastrukturë nevojitet, dhe kush është ajo palë e cila zakonisht mban përsipër kostot dhe risqet e këtyre projekteve të infrastrukturës? Mënyra e financimit BOT, ka qenë forca kryesore për tërheqjen dhe përthithjen e kapitalit të huaj në vendet në zhvillim duke filluar që nga vitet 80. Nevojat për infrastrukturë, krahasur me 67 P a g e

68 mungesën e fondeve publike, bëri që qeveritë e vendeve në zhvillim të konsiderojnë privatizimet dhe alternativat e FP. Pra, mund të themi që ekzistonte një gap ndërmjet fondeve publike dhe nevojës për infrastrukturë në vendet në zhvillim. Nga ana tjeter, kompanitë ndërkombëtare të ndërtimit ishin të interesuara në promovimin e investimeve në këto vende. Financimet e tipit BOT, u përdorën më tepër në vendet në zhvillim për realizimin e projekteve të mëdha të infrastrukturës. Dailami dhe Lepzeiger (2000) tregojnë se financimet e infrastrukturës, në pamje të parë duken sikur nuk përbëjnë një forcë për tërheqjen e kapitalit të huaj në vendet në zhvillim. Kjo për disa arsye: së pari, ekspozimi ndaj riskut të monedhës, e cila për investimet e huaja të orientura në eksportin e mallrave të industrisë përpunuese është e një rëndësie më të vogël në krahasim me investimet e infrastrukturës. Të ardhurat nga projekti gjenerohen në monedhën lokale, ndërsa shërbimet e kapitalit të huaj, si borxh ashtu edhe aksione, përfshijnë pagesa në monedhë të huaj. Luhatshmëria në normat e këmbimit të monedhës vendase përbën një problem shumë të madh për investuesit e huaj dhe financuesit. Së dyti, investimet e infrastrukurës kërkojnë sasi të lartë kapitali dhe nëse do t i referohemi literaturës më të fundit për investimet specifike, investuesit do të hezitonin të merrnin përsipër investimet në disa rrethana të caktuara pa nënshkrimin e disa kontratave. Për aq kohë sa investimi është i vjetër, sistemet nxitëse dhe fuqia negociuse e palëve kontraktuese ndryshojnë nga njëra tek tjetra. Kjo çon në nevojën e kontratave specifike të cilat zgjidhin problemet e ndarjes së riskut, të cilat janë më të thjeshta nëse kemi një përdorim dominues të kontratave BOT në infrastrukturën ndërkombëtare të transksioneve të financimit të projekteve. Një strukturë tipike BOT përbëhet nga një numër i madh marrveshjesh për kontratën e koncesionit midis qeverisë pritëse dhe kompanisë projekt, e formuar nga një konsorcium të investuesve ndërkombëtar, kontraktorëve, ekipi furnizues dhe kompania inxhinierike (për të cilët do të japim një informacion më të detajuar në faqet në vijim). Së treti, qëllimi i shitjes (zvogëlimi) së aksioneve të projekteve të infrastrukturës nëpërmjet IPO ve (ofertës publike primare) është e limituar në shumë vende në zhvillim. Si pasojë, sponsorët e projektit do të bllokoheshin në investimin e tyre për shumë vite. Së katërti, investimet e infrastrukturës janë të ndryshme nga marrveshjet e hartuara për secilin prej risqeve të projekit, që shpërbëhen me kalimin e kohës. Faza fillestare, e ashtëquajtur faza e parakompletimit (pre complementinon phase), karakterizohet nga risqe shumë të larta. Njëkohësisht, identifikimi i burimeve të riskut në momentin e përfundimit të projektit, si për shembull, risku i kredisë në kontratat e Off-take 68 P a g e

69 (blerjes) në projektet e energjisë apo të risqeve të tregut për telekomin dhe sistemin rrugor, i jep një vlerë të qëndrueshme informacionit paraprak (informacion i marrë në fazën e ideimit të projektit). Si rezultat, informacioni rreth politikave të qeverive, strategjive dhe stabilitetit politik, ashtu si edhe parametrat dhe Benchmarku i projektit të tilla si, tarifat, çmimet, dhe kosto e kapitalit, zotëron një vlerë ekonomike të konsiderueshme. FP njihet gjithashtu edhe si një formë financimi me përgjegjësi të kufizuar ose pa përgjegjësi mbi sponsorët e projektit. FP është një strukturë financiare që karakterizohet nga një borxh i lartë, që në disa raste shkon edhe 100 %, por trajtohet nga ana kontabël si një investim jashtë bilancit. Për aq kohë sa projektet e infrastrukturës janë shumë të rrezikshme, pasi ato kanë kosto shumë të lartë investimi, për pasojë vlera e tyre është e pasigurtë. Projekte të tilla paraqesin vështirësi në rishitjen e tyre. Për këtë arsye investuesit privat kërkojnë të financojnë projekte nën format BOT apo BOO që realizohen jashtë bilancit të sponsorëve. FP u zhvillua si një nga format alternative më të përdorura për implementimin e projekteve të mëdha të infrastrukturës në mbarë botën. Kjo mënyrë alternative financimi ka avantazhin e realizimit të investimeve në sektorin publik me kapital jo publik. Për tregjet emergjente jo pak rëndësi kanë avantazhet e saj politike dhe ekonomike; për shembull, ajo bën të mundur që huamarrja e sektorit publik të kanalizohet drejt fushave të tjera të aktivitetit ekonomik 54. Duke qenë se FP ndryshon nga financimi tradicional, ai i tejkalon disa kufizime të sponsorëve, si vlerësimi i ulët i aftësisë paguese dhe kufizime në fuqinë huamarrëse. Ashtu sikurse dhe e kemi shpejguar më sipër, në këtë lloj financimi garancitë nuk janë reale por janë të tipit kontraktual. Koncepti BOT e ka rrënjën e tij në sistemin e koncesioneve të shekullit të nëntëmbëdhjetë dhe njëzetë. Shumë qytete të Shteteve të Bashkuara dhe të Francës në këtë periudhë iu drejtuan sektorit privat për sigurimin e shërbimeve të infrastrukturës të tilla si, shërbimet elektrike, punimet e ujit, hekurudhat, dhe tramvajet nëpërmjet përdorimit të kontratave afatgjata. Në seksionin e mëposhtëm do të sjellim disa shembuj dhe eksperienca të përdorimit të modelit BOT në vendet në zhvillim. 54 Atiemo Nancy, How is a matrix designed to share the risks of a power project in emerging Market, fq 3 69 P a g e

70 2.4 Koncesionet i tipit BOT në vendet në zhvillim Industria e ndërtimit është e ekspozuar ndaj risqeve të ndryshme dhe pasigurive më tepër se sa tipet e tjera të industrive. Procesi i ndërtimit që nga fazat a para e deri në përfundim si dhe përdorimi i produktit është shumë i gjatë dhe kompleks, sidomos në projektet e mëdha të infrastrukturës. Ky proces përfshin një grup njerëzish me ide, eksperienca dhe aftësi të ndryshme. Ata zakonisht kanë interesa të ndryshme, kështu që të koordinosh qëllimet e projektit bëhet shumë e vështirë. Ky kompleksitet është akoma më i madh, pasi këto tipe projektesh janë të karakterizuara nga një numër i madh faktorësh të jashtëm si moti dhe kushtet gjeologjike të realizimit të këtyre projekteve. Eksperiencat më të vonshme në këtë industri tregojnë përdorimin e vazhdueshëm të metodave të tilla si dizenjim ndërtim (D B), BOO, BOT, kontratë menaxhimi për ndërtimin, e kështu me radhë. Këto skema të reja, të cilat përdoren për realizimin e këtyre veprave komplekse kërkojnë që të jemi më të kujdeshëm rreth risqeve, pasi këto skema të reja e rrisin shkallën e vështirësisë së këtyre projekteve. Këto skema të financimit të projekteve të tilla si BOT, BOO, BROT etj, që përdoren për të realizuar projekte të infrastrukturës përdoren për ndërtime të impianteve të energjisë, të urave, rrugëve, tuneleve dhe shërbime të tjera, si në vendet në zhvillim ashtu edhe në vendet e zhvilluara. Modeli BOT, si një metodë e financimit të projekteve të infrastrukturës në vende në zhvillim, ka pasur një përdorim të gjerë rreth mesit të viteve 80. Ky model dhe merita e përdorimit të kësaj metode në vendet në zhvillim, i jepet Kryeminstrit turk, Turgut Ozal, i cili propozoi modelin BOT në 1984, kjo pjesërisht edhe për shkak të vështirësive që po haste në ndërtimin dhe operimin e impiantit të energjisë bërthamore në Akkuyu (Morris dhe Suratgar, 1987; Barham, 1995). Qëllimi i Kryeministrit turk ishte se si të bënte të mundur tërheqjen e investimeve private në Turqi, në mënyrë që të rritej eficienca nëpërmjet pjesmarrjes private. Vizioni i tij ishte ai i tërheqjes së fondeve private në infrastrukturën publike, në mënyrë që të mos investoheshin fondet publike në projektet e infrastrukturës. Modeli BOT, i financës së projekteve është më i përdorur në shërbimet e infrastrukturës, të tilla si impiante të energjisë, rrugë, tunele, aeroporte ose imipantet e ujit. Tuneli britanik i viteve 80 është një nga shembujt më të hershëm të projekteve BOT në infrastrukturë. Ajo u zhvillua 70 P a g e

71 përgjatë periudhës së qeverisjes së Margaret Thatcher, sepse qeveria britanike nuk ishte e aftë të financonte projektet e infrastrukturës me fonde publike. Qeveria ia transferon të gjitha përgjegjësitë sektorit privat për zbatimin e këtyre projekteve të mëdha nën termat e financimit, ndërtimit dhe operimit. Nga pikëpamja e qeverisë përdorimi i modelit BOT ka këto benefite: 1. Rrit eficencën e projektit në të gjitha aspektet, duke u bazuar në faktin se sektori privat është më eficient se sektori publik. 2. Lejon financimin e projekteve pa prekur fondet publike të investimit. Kjo mund të reduktojë borxhin publik si dhe aftësinë paguese të qeverisë. 3. Çon në rritje të flukseve të huaja të investimeve 4. Bën të mundur alokimin e risqeve të projektit në sektorin privat, si dhe transferimin e risqeve tregtare nga qeveria te sektori privat. 5. Rrit aksesin në përdorimin e teknologjisë së fundit, ekspertizës teknike, si dhe trajnimeve. Qeveria mund të marrë masa në marrveshjet e tiptit bot BOT në mënyrë që kompaniaprojekt të sigurojë se projekti do të ketë personel të trajnuar mjaftueshëm, si dhe do të ketë akses në mbajtjen e teknologjisë edhe pas përfundimit të periudhës së koncesionit. 6. Lejon mundësinë e kontrollit të qeverisë, si dhe të pronësisë mbi projektin, e cila i transferohet projektit në fund të periudhës së koncensionit. Nga ana tjetër, firmat private do të investojnë një projekt vetëm nëse ato janë të sigurt që do të rekuperojnë investimet e tyre, në mënyrë të tillë që të arrijnë një përfitim të mirë. Huadhënësit duhet fillimisht të shohin flukset monetare dhe të të ardhurave nga projekti, si burimi kryesor i shërbimit të borxhit. Nga ana tjetër, vetë asetet e projektit përbëjnë të vetmen garanci reale për borxhet e projektit. Kthimi i dëshiruar prej sponsorëve të projektit dhe huadhënësve, zakonisht është më i lartë se kostoja afatgjatë e borxhit sovran. Për huadhënësit dhe investuesit privat një kthim i pranueshëm mbi kapitalin Aksioner (ROE) duhet të jetë nga 12% deri në 20% në vit (Ceran, N., 2002). Ka shumë studime të cilat nxjerrin në pah arsyet e përdorimit të skemës BOT, në projektet e infrastrukturës. Faktorët të cilët motivojnë pjesmarrjen e sektorit privat në pjesmarrjen publike janë: (1) qeveritë e vendeve në zhvillim nuk janë në gjendje që të sigurojnë shumat e mëdha të 71 P a g e

72 financimit, të nevojshme për projektet e mëdha të infrastrukturës, zakonisht në kontekstin e zhvillimit të shpejtë ekonomik, (2) ka një presion nga donatorët që të ndërmarrin reforma strukturore të ekonomisë, të ulin gradualisht rolin e qeverisë në projektet e infrastrukturës dhe të implementojnë çmime të bazuara në praktikat e tregut, (3) shërbimet e energjisë në vendet në zhvillim kanë operuar nën kushtet e monopolit dhe eficienca e tyre mund të rritet nëpërmjet inkurajimit të konkurrencës (David A.K; Fernando P.N, 1995). Te gjitha argumentat më sipër bien ndesh me ambientin politik, por që një projekt BOT të jetë i suksesshëm duhet të mbizotërojnë këta dy faktorë: një ambient politik mbështetës dhe i qëndrueshëm me një kuadër administrativ dhe ligjor të përcaktuar mirë, si dhe proçedura të drejta dhe objektive për zgjedhjen e sponsorave. Këta të fundit duhet të kenë eksperiencë në përdorimin e modelit BOT. Gjetjet kryesore nga rishikimi i literaturës për karakteristikat e skemës BOT janë si më poshtë (Maniar, H.M 2010): - Skema BOT në financën e projekteve të infrastrukturës sjell avantazhe të rëndësishme dhe është një alternativë e vlefshme në krahasim me qasjen tradicionale e cila përdor huamarrjen e huaj dhe burimet e buxhetit. - Projekti BOT përfshin një numër të madh aktorësh, të tillë si: qeveritë pritëse, kompania e krijuar ad-hoc 55 për projektin, huadhënësit, ndërtuesit, furnizuesit, blerësit e kështu me radhë. Të gjithë së bashku mund të arrijnë në realizimin me sukses të projektit. - Zbatimi i skemës BOT në infrastrukturën e vendeve në zhvillim duhet të bëhet gradualisht. - Janë dy kategori risqesh që karakterizojnë projektet e tipit BOT: risku i vendit si dhe risqet e lidhura me projektin. I pari, që i referohet riskut politik, ekonomik dhe ambientit ligjor mbi të cilën sponsorët e projektit kanë pak, ose aspak kontroll. Kurse për sa i përket të dytës mund të kontrollohet nga sponsorët e projektit. - Janë pak punime të cilat fokusohen mbi menaxhimin e risqeve të skemave BOT të cilët fokusohen në një sektor. - Menaxhimi i riskut është një faktor mjaft i rëndësishëm për realizimin me sukses të një projekti BOT. 55 E krijuar në mënyrë të posaçme vetëm për realizimin e një projekti specifik 72 P a g e

73 Pasi u përshkruan disa prej karakteristikave të përdorimit të skemës BOT në vendet në zhvillim një rëndësi kërkon edhe trajtimi i palëve të përfshira në këtë skemë. Për këtë qëllim në paragrafin e mëposhtëm do të shohim strukturën që karakterizon këtë operacion si dhe palët që e përbëjnë atë. 2.5 Struktura e operacionit: Palët e përfshira FP paraqitet si një rrjet kontratash, në qendër të të cilës gjendet një shoqëri e krijuar ad hoc (Njësi Ekonomike e Veçantë, SPV). Secila nga palët nënshkruan një kontratë, që i lejon shoqërisë (SPV) të krijojë strukturën dhe ta administrojë atë në mënyrë që të përfitojë marzhe vetëfinancuese (flukse monetare). Këto do të përdoren për pagimin e kostove të projektit, për shërbimin e borxhit dhe të dividendëve për sponsorët (nismëtarët e këtij projekti). Këto kontrata (kontrata e blerjes, e ndërtimit, e mirmbajtjes, e administrimit e kështu me radhë) janë thelbësore në disa faza specifike të jetës së projektit. Suksesi i projektit arrihet kur interesat e të gjithë pjesmarrësve përmbushen njëkohësisht. Çdo kontratë mund të parashikojë disa nënkontrata me palë të treta dhe dhënien e garancive kolaterale. Nënshkkrimi i këtyre kontratave është e një rëndësie të veçantë. Zakonisht, kjo realizohet njëkohësisht nga këshilltarët ligjorë të sponsorëve dhe bankave këshilluese (advisor), të cilët paraqesin konsulentët e parë që marrin pjesë në këtë operacion. Më poshtë do të japim disa të dhëna për sa i përket subjekteve që marrin pjesë në këtë operacion financiar të cilët bashkëpunojnë me shoqërinë (SPV). Duhet të theksojmë faktin që një subjekt mund të kryejë shumë role njëkohësisht. Më poshtë do të paraqesim strukturën tip të një operacioni të Financimit të projekteve. 73 P a g e

74 Figura 2. Struktura tip e një operacioni të financës së projekteve Bankat financuese Qeveria/ Administ.Pubblike Sponsor Koncesione Leje Financimet Nënshkrimi i aksioneve Garancitë Furnizuesi Furnizimi SPV Mar. e shitjes Blerësit Administrimi/zbatimi Ndërtuesi E kryesor Lëndët djegëse EPC Contract Administruesi Burimi: Corporate e Invesment Banking fq. 534, Forestieri Giancarlo Ndërtuesi Costruttore Palët pjesmarrëse të paraqitura në këtë skemë do t i analizojmë në formë më të detajuar më poshtë duke nisur nga palët më të rëndësishme, që janë sponsorët ose nismëtarët e projektit. 1. Sponsorët e projektit Sponsorët mund të jenë ndërmarrjet, ose administrata publike, të cilët i kanë dhënë jetë këtij operacioni duke ndërtuar shoqërinë e posaçme e duke derdhur në të kapitalin aksioner. Motivet e kryerjes së këtij operacioni financiar janë nga më të ndryshmet. Sponsorët privatë, në përgjithësi, dëshirojnë ose të realizojnë një strukturë financiare ndihmëse për aktivitetin kryesor (core business) të tyre, ose të jenë ndërtuesit e kësaj strukture. Ndryshe nga kjo, sponsorët publik përdorin këtë formulë që është më eficiente se të tjerat, duke derdhur një shumë të vogël kapitali vetjak për shërbimet publike. 2. Njësia e Veçantë Ekonomike (SPV) 74 P a g e

75 Tashmë e kemi përmendur që shoqëria e krijuar në mënyrë të posaçme, është titullarja e të gjitha të drejtave dhe detyrimeve të lidhura me këtë formë financimi që nënshkruan me palët e tjera. Gjithashtu, prania e saj, nuk është as e nevojshme, e as e domosdoshme, për ta quajtur këtë operacion si Financë projekti. Por, krijimi i saj preferohet sepse gjenerohet një subjekt juridik i ndarë nga sponsorët. Për të kuptuar më mirë logjikën e FP, le të mendojmë Njësinë e Veçantë Ekonomike si një kuti boshe, e cila ndërtohet me qëllimin e vetëm, atë të krijimit të një subjekti juridik mbi të cilat rëndojnë pasojat e kontratave që ekzistojnë. Në fakt, kjo shoqëri ndërton dhe drejton strukturën jo në mënyrë direkte, por nëpërmjet kontratave të nënshkruara, respektivisht me ndërtuesin dhe me drejtuesin. 3. Ndërtuesit e Projektit Ndërtuesi është shoqëria, që i jepet e drejta për ndërtimin e impianit. Ai paraqitet gjithmonë nga një grup shoqërish në krye të së cilës është kontraktuesi kryesor (main contractor), që bën një sërë nënkontratash ndërtimi me subjekte të tjera ndërtuese dhe u jep atyre të realizojnë një pjesë të ndërtimeve. Kontraktuesi kryesor mban mbi shpinë të gjitha detyrimet e kontraktuara në lidhje me shoqërinë e krijuar në mënyrë të posaçme dhe është përgjegjësi për realizimin korrekt të punëve të kryera drejtpërdrejtë nga nënkontraktuesit. 4. Drejtuesi i impiantit Është pala e kundërt e shoqërisë së posaçme, e cila merr përsipër impiantin nga ndërtuesi në fund të fazës së ndërtimit dhe merret me funksionimin duke i siguruar asaj mirmbajtjen për të cilën është kontraktuar më parë. Kontrolli i dispozitave të sigurisë së impiantit dhe të mbajtjes së standardeve të fiksuara në kontratë eshtë detyrë e drejtuesit. 5. Blerësit Përfaqësojnë palën e tretë, të cilëve shoqëria e posaçme i shet produktin e realizuar. Ata mund të jenë komuntiteti që nënkupton një treg me pakicë, ose një palë tjetër që blen gjithë sasinë e prodhuar të shoqërisë projekt. Në këtë rast, produkti ose shërbimi jepet me shumicë. Për shembull, në rastin e prodhimit të energjisë elektrike, e gjithë sasia e prodhuar e energjisë blihet nga një kompani e vetme. Në rastin e vendeve në zhvillim kjo do të blihej nga Korporatat 75 P a g e

76 elektroenergjitike (si KESH në shqipëri) nëpërmjet një kontrate blerje të tipit PPA 56. Më pas kjo sasi e energjisë e blerë do të përdorej për tu rishitur me pakicë nga korporatat. 6. Furnizuesit Janë subjektet që i japin shoqërisë projekt 57 lëndën e parë për funksionimin e kësaj strukture. Në shumë raste, numri i furnizuesve është i vogël. Kjo do të krijonte sjellje përfituese 58 nga ana e këtij subjekti. Për të eleminuar këtë risk (rikun e mungesës së furnizimit me lëndën e parë) midis kompanisë projekt dhe funizuesit nënshkruhet një kontratë (e tipit: put or pay) për të siguruar sasinë e nevojshme. Situata më optimale arrihet kur një furnizues i vetëm është në gjendje të mbulojë gjithë nevojat për inputet. 7. Administrata publike Roli i administratës publike në FP është i dyfishtë. Ajo mund të japë vetëm një koncesion për realizimin dhe drejtimin e subjekteve private, të cilëve u jepet projektimi, financimi, realizimi dhe drejtimi i projektit. Nga ana tjetër, administrata publike (psh. një bashki) mund të ndërhyje edhe me dhënien e resurseve financiare në formën e kapitalit aksioner dhe më rrallë, në formën e kapitalit të borxhit. Ajo mund të kushtëzojë iniciativat e financimit të projekteve nëpërmjet dhënies së autorizimeve, liçencave dhe lejeve. Shpesh, vonesat për marrjen e tyre, janë shkak për vonesën e realizimit të strukturës dhe të keqësimit të kushteve financiare të projektit. Në kapitujt që do të vijnë më pas do ti kushtohet një rëndësi e veçantë roli të qeverive të vendeve në zhvillim në realizimin e projekteve të infrastrukturës Bankat financuese Bëhet fjalë për një grup ndërmjetësuesish financiar të organizuar nga një ose disa banka kryesore (që janë banka këshilluese dhe financuese njëkohësisht), që kanë për detyrë të financojnë projektin e njësisë së veçantë ekonomike. Në krye të kësaj sindikate është Banka Lider (Lead arranging) që ndihmohet nga banka të tjera (co arrangers). Bankat organizuese, janë ato të 56 Kjo kontratë e siguron kompaninë prodhuese të enegjisë se e gjithë sasia e prodhuar do të blihet nga korporata duke eleminuar kështu riskun e blerjes së gjithë sasisë së produktit të prodhuar. Ky risk përbën një ndër risqet kryesore që pengon sponsorët në marrjen e përsipër të ndërtimit dhe prodhimit të një produkti të caktuar. 57 Ky term përdoret në vend të SPV së ose Njësisë së Veçantë Ekonomike. 58 Duke pasur parasysh literatureën e shpjeguar gjerësisht në kapitullin e parë, risku i sjelljeve përfituese përpënte një ndër factorët që shkaktojnë mos realizimet e projekteve të infrastrukturës me formën tradicionale të financimit. 59 Për më shumë informacion rreth rolit të administratës publike lexo kapitullin 5, të këtij punimi. 76 P a g e

77 cilat janë marrë me strukturën e sindikatës, duke negociuar marrveshjen e financimit (credit agreement) me ndihmën e këshilltarëve juridik. Gjithashtu, ato impenjohen për nënshkrimin e financimit në favor të shoqërisë së veçantë ekonomike (underwriting), për ta vënë menjëherë në dispozicion edhe në rast se tregu nuk do t i përgjigjet në mënyrë të favorshme operacionit. Të gjitha bankat e tjera të grupit luajnë një rol të rëndësishëm në dhënien e borxhit. Të jesh një bankë menaxhere lider, menaxhere apo bashkë menaxhere thjeshtë, do të thotë të kesh nënshkruar kuota huadhënieje shumë më të mëdha, se ato të marra nga bankat e tjera Ndarja e risqeve në projektet e tipit BOT Pasi sqaruam më sipër strukturën e FP, si dhe palët pjesmarrëse, një tjetër çështje shumë e rëndësishme janë risqet që karakterizojnë këtë strukturë. Në këtë seksion do të ndalemi tek risqet dhe mënyra se si mund të menaxhohen ato nëpërmjet zbatimit të modelit BOT. Në financë, risku përkufizohet si mundësia që kthimi aktual i një investimi të jetë i ndryshëm nga kthimi i pritur 61. Në një projekt të infrastrukturës, pjesët e përfshira, në një kohë apo një tjetër përgjatë gjithë jetës së projektit, përballen me disa tipe risqesh. Pjesët e FP të infrastrukturës në vendet në zhvillim janë ende të gjeneruara nga burime të jashtme. Ky dimension ndërkombëtar i projektit të infrastrukturës, e bën atë më kompleks sesa është, për aq kohë sa huadhënia dhe investimi i huaj, bën që të kemi risqe shtesë 62. Në shumë transaksione të tipit BOT, qeverive ju kërkohet që të marrin masa për mbrojtjen e kompanive private nga risqe të ndryshme. Këto masa mund të përfshijnë riqet makroekonomike (si risku i monedhës, risku i kursit të këmbimit, risku i normës së interesit), marrëveshjen e një taksepreferenciale, grantet e tokës, imponimin e kontrollit të shtetit per të shtrënguar konkurrencën, si dhe kërkesën ligjore. Esty (2003) thekson se një ndër motivet e përdorimit të FP është menaxhimi i riskut. Sipas tij, FP ndryshon nga menaxhimi tradicional i risqeve, sepse përfshin një ndryshim në formën e organizimit, më tepër se përdorimi i instrumentave financiare apo i derivativeve. Menaxhimi i riskut nëpërmjet formës së organizimit është më i përshtatshem sidomos për ato vende, ku instrumentat financiare nuk ekzitojnë, janë shumë të shtrenjta për t u 60 Marrë nga Corporate e Investment Banking, Giancarlo Forestieri (2005), fq Për të marrë më tepër informacion për sa i përket mënyrës së financimit si dhe subjekteve financuese shih kapitullin tre të kërij punimi që fokusohet në burimet e financimit të projekteve të infrastrukturës. 61 Marrë nga Dhuci, O., (2011), Njohuri për riskun dhe drejtimin e tij. 62 Riad Dahel, Project financing and risk analysis (1996) 77 P a g e

78 blerë, ose kur ekziton mundësia e një humbje totale. Motivi i menaxhimit të riskut është shumë interesant, pasi ai sjell disa rrjedhoja intuitive. Për shembull, benefitet nga diversifikimi, janë pika kyçe e teorisë së portofolit. Por, në kontekstin e vendimeve të financimit dhe investimit, financimi me mënyrën tradicionale lejon përhapjen e riskut dhe është kusht i nevojshëm për shtrirjen e borxhit në të ardhmen. Diversifikimi mund të jetë i kushtueshëm, kurse specializimi përmes financimit të aseteve nëpërmjet kompanive të veçanta, zvogëlon shumën e dëmit në rast kur nje investim falimenton. Sipas Esty- t një ndër faktorët më të rëndësishëm për përdorimin e FP në infrastrukturë është menaxhimi i riskut nëpërmjet formës specifike të organizimit të saj. Tabela që paraqitet më poshtë jep një përmbledhje të mënyrës se si shpërndahen risqet në një projekt të tipit BOT: Tabela 1: Një shpërndarje tipike e risqeve në një projekt të tipit BOT Riqet e lidhura me projektin Risqet e përfundimit Risqet e operimit ose të performanceës Risku i tregut ose i kërkesës Risqet e Qeverisë Pritëse Risku politik Risku i forcave mbi natyrore Risku i normës së interesit Risku i kursit të këmbimit Risku i përkthimit/ transferimit Risku i inflacionit Risku i furnizimit NJ. E. V (SPV) Qeveria Pritëse Huadhënësit e Projektit Ndërtuesit e Projektit 78 P a g e

79 me lëndë të parë Shpronësimet Burimi: Atiemo Nancy Më poshtë, do të trajtohen risqet kryesore të një projekti të realizuar nëpërmjet FP. Për një përshkrim sa më të thjeshtë të risqeve, do të përdorim si kriter klasifikimi atë kronologjik që bazohet në konsideratën se përgjatë jetës së tij ekonomike, projekti kalon nëpër të paktën dy faza: atë të ndërtimit dhe atë operative. Të dyja këto faza paraqesin risqe të ndryshme. Sipas këtij kriteri risqet i klasifikojmë në: Risqe të fazës së ndërtimit Risqe të fazës së administrimit të projektit Risqet e përbashkëta të të gjitha fazave që kalon projekti Në kategorinë e parë mund të përmendim: 1. Risku i projektimit dhe ai i planfikimit të aktivitetit. Janë dy risqet që i paraprijnë çdo ndryshimi në të ardhmen për sa i përket buxhetit të planifikuar. Risku i parë, i cili ndryshe quhet dhe risk teknologjik, ka të bëjë me faktin që funksionimi i strukturës së një impianti mund të dështojë në realitet, edhe pse nga ana teorike funksionon. Risku i planifikimit, ka të bëjë me mospërputhjen kohore mes asaj që është planifikuar dhe asaj që në të vërtet realizohet. 2. Risku në fazën e ndërtimit. Ky risk mund të shfaqet në këto forma: - Vonesë në dorëzimin e strukturës funksionale, në krahasim me kohën e parashikuar - Tejkalimi i kostove, në krahasim me atë çka ishte parashikuar në buxhet - Ndërprerje të punimeve për shkak të risqeve fizike - Falimentimit të kontraktorit kryesor, apo të ndonjërit prej nën kontraktorëve Për sa i përket kategorisë së dytë të risqeve, atyre të fazës së administrimit të projektit, mund të përmendim: 1. Riskun e furnizimit. Eshtë risku që shfaqet atëherë kur shoqëria-projekt nuk mundet të sigurojë inputet e nevojshme të prodhimit, të nevojshme për administrimin, ose risku që 79 P a g e

80 furnizimet të jenë jo në kushtet dhe cilësinë e kërkuar. Mënyrat për ta mbuluar këtë risk mund të realizohen nëpërmjet nënshkrimit të kontratave, të cilat garantojnë furnizimin me sasinë e duhur të inputeve me çmime të paracaktuara (Put or Pay 63 ). 2. Risku i performancës. Ky risk ka të bëjë me keqfunksionimin e impiantit në momentin kur vihet në punë për herë të parë, ose kur i bëhen testimet e tjera. Për të mbuluar këtë risk, nëse i përket kolaudimit të parë, kostot shtesë për të rregulluar këtë impiant që nuk është sipas standardeve të kërkuara, i ngarkohen ndërtuesit kryesor të cilët janë përcaktuar në kontratën e tipit Çelsa në dorë (turnkey construction contract). Nëse do t i referohemi risqeve gjatë fazës operative kostot shtesë mbulohen nga operatori i impiantit Risqet e tregut - Risku i tregut ka të bëjë me ofertën e inputeve që i nevojiten kompanisë projekt si dhe kërkesën për produktin/shërbimin e saj. Për sa i përket furnizimit të kompanisë me inpute, eksziston risku që impianti të mos të operojë për pasojë të reduktimit të inputeve të ofruara apo të një frenimi të furnizimit me lëndë djegëse. Kjo zakonisht verifikohet në rastin e një impianti të energjisë ku, lëndët djegëse janë inputi kryesor. Të dyja palët si sponsori ashtu edhe huadhënësit duan të sigurojnë ofertën për një sasi të vazhdueshme të lëndës djegëse në mënyrë që ata mos të hasen me të paritura të rritjeve njëpalëshe të çmimit të lëndës djegëse nga ana e furnizuesit. Si pasojë, në mënyrë që të eleminohen të gjitha ndryshimet e papritura si në çmimin ashtu edhe në sasinë e lëndës djegëse, sponsori mund të kërkojë një garanci për sa i përket furnizimit të vazhdueshëm me lëndë djegëse si nga vetë furnizuesi ashtu edhe nga qeveria. Për sa i përket kërkesës për outputin/shërbimin e ofruar nga kompania projekt, ekziston risku që kërkesa të bjerë më shumë nga çka ishte parashikuar dhe si pasojë, të ardhurat do të zvogëlohen. Në rastin e një kompanie të gjenerimit të energjisë elektrike, klienti është një kompani e shërbimit vendas (si psh. KESH). Në mënyrë që të eleminohet çfarëdo ulje e kërkesës nga kjo kompani, sponsorët mund të kërkojnë që kjo kompani shtetërore apo qeveria të garantojnë blerjen e produktit të prodhuar nga impianti i energjisë. Për këtë 63 Put-or-Pay që njihet ndryshe edhe si supply- or-pay janë kontrata të nënshkruara nga furnizuesi cili siguron kompaninë projekt për sigurimin e lëndës së parë për një periudhë të caktuar me një çmim të caktuar. Për më tepër shih: Costantino, N., Pellegrino, R., (2010) Evaluating risk in put-or-pay contracts: An application in waste management using fuzzy Delphi method. 64 Giancarlo Forestieri, (2005) Corporate e Invesmenet Banking, fq P a g e

81 qëllim të dyja palët nënshkruajnë një kontratë marrëveshje mbi blerjen e energjisë. 65 (Power Purchase Agreement, si në rastin e ndërtimit te impianit, Maritza East 1 të shpejguar më sipër). Për sa i përket kategorisë së tretë të risqeve mund të përmendim: 1. Risku i monedhës Sponsorët e një projekti në vendet në zhvillim, zakonisht përdorin si monedhën vendase ashtu edhe atë të huajën. Monedha lokale përdoret për të shlyer shpenzimet operative të tilla si: kostot për lëndën e parë të disponueshme në vend si dhe pagat e punonjësve. Sponsorët, kanë nevojën për valutë të huaj, për të bërë pagesat e pajisjeve të importuara, pagesat e dividendëve për aksionerët e huaj si dhe pagesat e huave në monedhë jo lokale. Për aq kohë sa të ardhurat e gjeneruara nga projekti janë në monedhën vendase, nevojitet kërkesa për monedhën vendase. Por një rrezik mund të shfaqet për sa i përket valutës së huaj që i nevojitet sponsorit të projektit. Kështu që rreziku i monedhës mund të marrë dy forma të ndryshme: a. risku i përkthimit të monedhës dhe risku i luahtjes së valutës b. Risku i inflacionit Nëse qeveria vendase vendos disa kufizime në kthyeshmërinë e monedhës, kjo duhet t i bëhet e ditur të gjithë pjesëve të përfshira në projekt përpara se të fillohet me projektin. Sponsori mund të marrë një leje të veçantë nga Banka Qëndrore për të konvertuar monedhën lokale në monedhë të huaj kur i nevojitet një sasi më e madhe. Në rastin kur qeveria apo një agjensi e saj është klienti, një pjesë e pagesës për sponsorin mund të bëhet direkt në monedhë të huaj. Për sa i përket luhatshmërisë së monedhës, një vlerësim i monedhës vendase mbi valutën e huaj mund të jetë veçse fitim prurëse për sponsorin dhe investuesit e huaj në aksione. Për aq kohë që një projekt i infrastrukturës i shërben tregut vendas, një vlerësim i monedhës nuk do të shkaktonte një ulje në të ardhurat në monedhë të huaj pasi ato janë pothujse zero. Për më tepër, vlera e monedhës lokale e shërbimit të borxhit në monedhë të huaj do të reduktohet, dhe interesmbajtësit e huaj do të përfitojnë dividendë më të lartë në monedhën e tyre. Ndodh e kundërta atëherë kur 65 Riad Dahel, Project financing and risk analysis (1996) 81 P a g e

82 vlera e monedhës vendase zhvlerësohet. Shërbimi i borxhit të jashtëm bëhet më i shtrenjtë në monedhën vendase dhe si pasojë interesmbajtësit e huaj do të përfitojnë dividende më të ulta në monedhën e tyre. Sponsorët dhe aksionerët e huaj do të preken pavarësisht se sa so jetë përqindja e zhvlerësimit. Si shtesë impakti nga zhvlerësimi mbi shërbimin e borxhit të jashtëm, do të ketë gjithashtu impakt në çmimin e inputeve të importuara nëse kompanisë projekt i nevojiten të tilla inpute. Në mënyrë që të reduktohet risku që rrjedh nga zhvlerësimi i monedhës, sponsori mund të marrë disa garanci nga qeveria vendase për të mbrojtur një pjesë të detyrimeve që rrjedhin nga borxhet e huaja që kompania ka, nëse zhvlerësimi kalon një farë përqindje. Një alternativë e sygjeruar nga Haley et al. (1994, marrë te Rihad 1996) është kjo: qeveria dhe kompania projekt duhet të arrijnë një marrëveshje për indeksim në rastin kur verifikohet një zhvlerësim i monedhës përtej një tarife të caktuar. Megjithatë, disa zgjidhje mund të mos jenë politikisht të mundshme. Rreziku i kursit të këmbimit mund të eleminohet edhe nëpëmjet përdorimit të instrumentave mbrojtës që tregtohen në tregjet ndërkombëtare Risku i normës së interesit është risku i luhatjes së normës së interesit që është mjaft kritik edhe për projekte që kanë dimensione më të vogla. Duke qenë se projekti karakterizohet nga një periudhë e gjatë, është e pamundur për financuesit që ta financojnë këtë projekt me normë interesi fikse. Për mbrojtjen nga ky risk mund të përdoren instrumentat derivatë mbi normat e interest (si psh., Interest Rate Swap). 3. Risku politik Risku politik ka të bëjë me marrjen, nga ana e autoriteteve publike, e masave, të politikave fiskale apo industriale të cilat nuk janë në favor të projektit apo në vonesa të dhënies së konçesioneve apo të lejeve në miratimin e kontratave. Një tjetër formë e shfaqjes së riskut politik ka të bëjë me mundësinë që, pas vënies në punë të projektit mund të bllokohet aktiviteti i saj për shkak të ndryshimit të ligjeve (psh. ndryshimi i ligjit për prodhimin e energjisë nukleare). Nga sa është thënë dhe më sipër, FP përdoret në projektet e infrastrukturës, të cilat shpesh janë të zotëruara nga firma shtetërore, vendimet që duhet të marrë qeveria janë të një rëndësie shumë të madhe. Për këtë arsye këto projekte përballen me risqe politike shumë të larta. Vendet e Europës lindore karakterizohen nga nje kuadër politik që ndryshon shumë shpesh dhe kjo çon në një pasiguri të lartë. Risku politik përfshin si për 66 Riad Dahel, Project financing and risk analysis (1996) 82 P a g e

83 shembull, rishtetëzimin apo shpronësimet, ndryshimet në taksë dhe në ligje, ndryshime në kursin e këmbimit, ndryshimeve për sa i përket kontrollit të ambientit nga kontaminimet ose vlerësimit të burimit të veçantë të energjisë, ose rregulloret mbi shërbimet e telekomunikacionit. Sipas një vrojtimi të Bankës Botërore konfirmohet se risku politik është shumë i lartë në Vendet CIS (Commonwealth of Indipendents States). Ky vrojtim tregoi se pas korrupsionit, paqëndrueshmërisë së poltikave apo pasigurive të përgjithshme mbi kostot e rregulloreve përbëjnë vështirësitë më të forta më të cilat përballen firmat të cilat investojnë në këto vende. Gjithashtu, sistemi i taksave reflekton një risk politik për aq kohë sa taksat janë jo vetëm të larta por taksimi është i vendosur në mënyrë arbitrare 67. Në tabelën më poshtë po paraqesim në mënyrë të përmbledhur rezultatet e këtij studimi: Tabela 1. Rezultatet e vrojtimit Vështirësitë që hasen në bërjen e biznesit Vendet Vendet e tjera Vendet në CIS 68 zhvillim Vendet e zhvilluara Taksat e larta/rregulloret mbi taksat Politika të paqëndrueshme Pasiguri të tjera mbi kostot e rregulloreve Krimi dhe shpronësimet Korrupsioni Burimi: Lankes dhe Stern (1998), fq. 22 Përqindja e subjekteve të cilët janë përgjigjur se kanë pengesa të larta 67 Hainz, Christa (2002), Project financing in transitation Economies, fq CIS Commonwealth of Independent States. 83 P a g e

84 4. Risku i vendit Kemi të bëjmë me risk të vendit atëherë kur, për motive makroekonomike për mbrojtjen e ekuilibrit të jashtëm dhe për mbrojtjen e interesit, autoritetet e një vendi vendosin kufizime në aktivitetet e shoqërisë projekt, nëpërmjet adoptimit të masave mbrojtëse. Në rastin më të rëndë ai paraqitet në formën e grushtit të shtetit apo në shpronësimet e strukturave të impiantit apo në shtetëzimin e tyre 69. Në këtë kapitull paraqitëm lidhjen që ekziston ndërmjet FP dhe PPP-ve. Pasi u dha një përkufizimin i PPP-ve u shpjegua se cili është ai model që lidh këto dy fenomene. Më pas u fokusuam në palët dhe risqet që karakterizojnë këtë teknike. U arrit në përfundimin se modeli BOT është modeli i zbatimit të financës së projekteve në vendet në zhvillim. Në kapitullin në vijim do të trajtojmë se cilat janë burimet e financimit të FP. 69 Giancarlo Forestieri, (2005) Corporate e Invesmenet Banking, fq P a g e

85 Kapitulli III: Burimet e financimit të FP 3.1 Hyrje FP ka dy burime kryesore financimi: borxhin dhe aksionet. Borxhi sigurohet nga huadhënësit dhe aksionet sigurohen nga investuesit e projektit. Modeli bazë i financimit të borxhit është ai i huave bankare. Kjo përbën rrugën tradicionale për të gjetur burime financimi afatgjata për projekte afatgjata. Kapitali i borxhit, në përgjithësi sigurohet prej institucionave të mëdha financiare (si bankat tregtare) si dhe institucionet ndërkombëtare të financimit. Aksionet, përbëjnë burimin tjetër të financimit të projekteve të mëdha. Zakonisht janë sponsorët e projektit, të cilët sigurojnë pjesën më të madhe të kapitalit fillestar. Përveç sponsorëve, mund të investojnë në këtë projekt nëpërmjet akioneve edhe investues të tjerë, që përgjithësisht janë institucione ndërkombëtare. Në kapitujt e mëparshëm, është theksuar shpesh fakti se FP karakterizohet nga një nivel i lartë i borxhit. Pra, mund të themi se ky është elementi bazë që karakterizon këtë strukturë financiare. Sponsori i projektit është ai që zotëron përqindjen më të madhe të aksioneve fillestare. Shpesh, ndodh që blerësit e produktit/shërbimit të marrin pjesë nëpërmjet aksioneve. Burimi kryesor i kapitalit të borxhit për FP-të e mëdha të infrastrukturës kanë qenë tradicionalisht bankat tregtare dhe kompanitë e sigurimit të jetës 70. Ashtu si e kemi përmendur edhe më sipër, nëse përdoret modeli BOT, një investim i infrastrukturës mund të realizohet nëpërmjet një njësie ekonomike të veçantë, ose të sponsorizohet nga një kompani e qendrueshme. FP, është e bazuar në financim pa përgjejgësi ose me mpërgjegjësi të kufizuar mbi sponsorët, për aq kohë sa huadhënësit mund të ripaguhen vetëm nga të ardhurat dhe flukset monetare që do të gjenerohen nga projekti ose nga shitja e asetit nëse projekti dështon. Të ardhurat varen nga natyra e projektit dhe si të tilla ato mund të jenë ose të udhëhequra nga tregu, ose nga kontratat. Në rastin e parë, shërbimi i ofrohet përdoruesit të fundit në mënyrë të veçantë, si p.sh., në një projekt të ndërtimit të rrugëve. Në rastin e dytë, shërbimi i ofrohet një konsumatori të veçantë, si p.sh., kur energjia i ofrohet publikut të gjerë. Për këtë arsye, këto tipe financimi pa përgjgjegjësi ose me përgjegjësi të kufizuar mbi sponsorët, të 70 Finnerty, J. (2007) Project Financing Asset - Based Financial Engeenering 85 P a g e

86 quajtura ndryshe dhe financë projektesh, bëjnë që huadhënës të rëndësishëm të përballen me risqet e ndryshme që karakterizojnë këto projekte. Duke filluar nga vitet 90, projektet e infrastrukturës ishin prioriteti i shumë vendeve. Projektet e gazit dhe të naftës apo edhe ato të ndërtimit të impianteve të energjisë elektrike kanë tërhequr një shumë të lartë të financimeve. Vihet re se bankat tregtare, duke qenë se kanë rregulluar standardet e tyre për kapitalin rregullator, gjithnjë e më tepër kanë rritur rolin e tyre në FP të infrastrukturës. Në vendet në zhvillim ajo që vihet re është pjesmarrja e agjencive shumëpalëshe të tilla si BB, EBRD, MIGA, IFC, KfW, apo agjencitë e eksportit të kredive për financimin e projekteve të infrastrukturës. Kleimeier, S. dhe Versteeg R. (2008) në punimin e tyre ngrenë pyetjen: cilat forma të kapitalit janë të përshtatshme për ekonomitë në zhvillim ku tregjet financiare janë në fazat e para të zhvillimit dhe flukset ndërkombëtare të kapitalit janë me risk të lartë? Sipas tyre, format e përdorura në literaturën e financës kanë qenë dy: 1) portofoli aksioner i investimeve dhe 2) Investimet e Huaja Direkte (IHD). Sipas Knight (1998), vendet në zhvillim duke qenë se kanë tregje shumë pak ose aspak të zhvilluara të kapitalit, karakterizohen nga një kufizim i madh i përdorimit të financimit ndërkombëtar me aksione. IHD të, ashtu si kapitali aksioner, janë afatgjata dhe si të tilla ato minimizojnë riskun e monedhës dhe të mospërputhjes së maturiteteve. Hainz dhe Kleimeier (2008) arrijnë në përfundimin se FP është shumë fleksibël dhe mund të adoptohet lehtësisht nga vende me situatë ekonomike dhe politike të ndryshme. Ky fleksibilitet, i lejon FP-së që të jetë një zëvendësues për tregjet financiare të pazhvilluara. Për më tepër, FP është një formë më e përshtatshme në lidhje me riskun politik dhe vuan më pak nga paaftësia e tregjeve për të menaxhuar riskun, duke bërë bashkimin e kursimeve si dhe lehtësimin e transaksioneve. Ky kapitull ka si qëllim të shpjegojë se cilat janë burimet e ndryshme për financimin e këtyre projekteve. Këto burime mund të klasifikohen në dy kategori kryesore: së pari, kapitali aksioner dhe së dyti, huatë dhe instrumentat e borxhit. 3.2 Kapitali aksioner Aksionerët e një projekti, janë zakonisht ato palë që do të përfitojnë në mënyrë të drejtpërdrejtë nga zbatimi i projektit. Në përgjithësi, sponsorët janë ato subjekte të cilat bëjnë derdhjen e 86 P a g e

87 kapitalit aksioner (e quajtur ndryshe, kapitali i rrezikut). Por, përveç tyre, palë të tjera mund të jenë blerësit e produktit/shërbimit të projektit, zotëruesit e rezervave të mundshme natyrore që projekti do të përdorë, dhe furnizuesit me elemente ose produkte esenciale për projektin duke përfshirë dhe firmat inxhinierike 71. Imperatori (2003), thekson se ortakët e projektit (sponsorët) mund të ndahen në dy kategori: (a) nismëtarët industriale dhe (b) nismëtarët financiarë. Në kategorinë e parë, bëjnë pjesë ata sponsorë që angazhohen për zhvillimin dhe realizimin e projektit dhe për këtë arsye ata zotërojnë pjesën më të madhe të aksioneve të zakonshme. Duke qenë se janë aksionerët ata që marrin përsipër risqet më të larta, po ata janë edhe subjektet që përfitojnë më tepër nga marrja e pjesës më të madhe të divedendëve, në krahasim me atë që i takon aksionerëve të privilegjuar. Kategoria tjetër, përbëhet nga ortakë, të cilët kanë si qëllim kryesor vetëm blerjen e kapitalit të aksioner, në mënyrë që ata të përfitojnë më tepër nga ky investim, se sa nga një investim i mundshëm në kapitalin e borxhit. Janë aksionerët ata që karakterizohen nga një profil i lartë i riskut, të cilëve nuk ju intereson realizimi apo administrimi i projektit. Për këtë qëllim, ata janë aksionerë të privilegjuar të cilët marrin pjesë vetëm në vendimarrjet që janë të një natyre dhe të një rëndësie të veçantë. Nëse obligacionet janë instrumenta borxhi me të ardhura fikse, aksionet janë instrumenta pronësie. Në mënyrë që të sigurojmë aksionet për një projekt infrastrukturor, sponsori mund të ketë akses si në tregjet vendase, ashtu edhe ato ndërkombëtare. Tregjet e aksioneve në vendet në zhvillim janë rritur ndjeshëm në vitet e fundit, në mënyrë të veçantë në ato vende, të cilat njihen si vende emergjente. Si pasojë, sponsori mund të ketë më pak vështirësi në tregtimin e këtij tipi instrumenti në tregun vendas, se sa në rastin e tregtimit të obligacioneve. Investimi në aksione për projekte të infrastrukturës në vendet në zhvillim, do të thotë kthime të mëdha nga investimi dhe si pasojë risqe të larta. Sa më e lartë është performanca e projektit, aq më e lartë do të jetë norma e kthimit për investuesit në aksione. Nëse të ardhurat nga obligacionet janë fikse ose huatë ku të ardhurat shfaqen në formën e pagesave të paracaktuara të interesit, kthimi nga aksionet mund të jetë shumë i lartë. Kjo bën që investues të ndryshëm, vendas apo të huaj, të tërhiqen nga ky tip instrumenti. Brenda investuesve të aksioneve, mund të ketë banka investimesh, kompani të 71 Finnerty, J. (2007) Project Financing Asset - Based Financial Engeenering fq P a g e

88 sigurimit të jetës, agjenci shumëpalëshe qeveritare (IFC) dhe fonde të veçanta investimi 72. Në çdo projekt të tipit BOT, huadhënësit presin që sponsorët të kenë aksione në projektin e tyre. Waker dhe Smith (1995), citojnë dy arsye për këtë rast: i pari thotë se nëse shërbimi i borxhit merr një pjesë të konsiderueshme të flukseve monetare, huatë e tyre do të rrezikohen; dhe i dyti, ata duan që sponsorët të kenë disa prej fondeve të veta në projekt, që do ti motivojë ata më pas të sigurojnë një operim të suksesshëm të këtij projekti. Sipas Imperatori (2003), fakti që FP karakterizohet nga një levë e lartë financiare e njësisë së veçantë, të krijohet një përshtypje e gabuar për sa i përket rolit të kapitalit aksioner. Kapitali i aksioner ka dy qëllime kryesore: (1) ai përdoret për të financuar projektin në fazat e para (start up) të projektimit të kësaj strukture me të gjitha elementët që e karakterizojnë; (2) është një tregues besueshmërie i projektit, nga ana e sponsorëve, të cilët marrin përsipër riskun duke derdhur kapitalin aksioner. Pra mund të themi që kapitali aksioner është burimi i parë financiar i projektit në fazat e para të realizimit të tij, përpara se bankat të veprojnë me dhënien e huave. Albisetti (2000) thekson se roli i kapitalit aksioner, është ai i një marzhi sigurie për bankat financuese gjatë periudhës së parë të operimit të projektit. Në këtë kohë, flukset monetare të gjeneruara nuk janë të qendrueshme, ndërsa për investuesit është një faktor nxitës për përfundimin e projektit edhe pse mund të hasë vështirësi të ndryshme. Investuesit aksioner përfitojnë nga shpërndarja e flukseve monetare pasi janë paguar shërbimet e borxhit. Kthimi i kërkuar prej tyre varet nga koha se kur ata përfshihen në investim. Çdo projekt ka nivele të ndryshme të riskut përgjatë rrjedhës së kohës dhe investuesit marrin pjesë në faza të ndryshme të tij me strategji investimi të ndryshme. Investuesit me kapital aksioner kanë një nivel të pritur të kthimit nga investimi deri në nivelin në të cilin investimi është i pranueshëm. Por kjo varet nga kostoja e kapitalit, tipi i projektit, teknologjia, risqet, garancitë etj., (Scannella, 2011). 3.3 Huatë Bankat, përbëjnë subjektet të cilat ofrojnë pjesën më të madhe të huave për FP. Kjo tregon rëndësinë e marrdhënieve bankare në tregjet e financimit të projekteve. Nevoja e gjetjes së kapitalit, zakonisht nga bankat, e bën atë shumë më të vështirë për të financuar projekte të cilat 72 Riad Dahel, Project financing and risk analysis (1996) 88 P a g e

89 kanë një NPV negative. Bankat mund të financojnë projektet në mënyrë direkte ose jo, nëpërmjet pjesmarrjes në huatë sindikale 73. Sipas Greenbaum, S. I. dhe Thakor, A. V. (2007), në huatë e këtij tipi zakonisht kemi një bankë fillestare (origjinare) ose një grup bankash fillestare, që merren me analizën e dhënies së kredisë si dhe me përcaktimin e strukturës së çmimit të kredisë. Këto banka origjinare, të quajtur pjestarë më të hershëm (senior) të sindikatës, janë caktuar nga huadhënësit dhe ofrojnë konsulenca kyçe për ndërmjetësimin financiar. Ato gjithashtu zgjidhin problemin e asimetrisë së informacionit, nëpërmjet kontratave paraprake si dhe hartimin e kontratës sindikale. Palët e tjera të sindikatës, të ahtëquajtura, Banka Junior 74, sigurojnë një sasi të caktuar të financimit. Një ndër arsyet e mëdha se përse huadhënësit kryesore (senior) japin hua sindikale, është për të diversifikuar ekspozimet e tyre ndaj riskut. Kurse, për sa i përket bankave pa eksperiencë (junior) ato mund të diversifikojnë portofolin e tyre të kredisë duke shtuar kredi që nuk mund ti jepnin nëse do të operonin më vete, për shkak të paaftësisë që kanë për të dhënë kredi të tilla. Sipas këtyre dy autorëve, pjesa më e madhe e borxhit që ekziston në vendet në zhvillim konsiston në huatë sindikale. Në projekte të mëdha, shumë prej bankave janë të përfshira në procesin e konsulencës financiare dhe si menaxherë kryesore, të cilët do të nënshkruajnë borxhin dhe do ta vendosin atë në tregjet e kapitalit. Ata zakonisht, ndajnë përgjegjësitë për sa i përket aspekteve të ndryshme të strukturës së financimit. Janë bankat tregtare ato që dominojnë tregjet e huave sindikale. Këto hua, morën hov në vendet në zhvillim duke filluar që prej viteve Huatë bankare janë përqendruar në Amerikë, Europë, Lindjen e Mesme dhe Afrikë, ku gjenden dhe pjesa më e madhe e projekteve. Ato janë përqendruar kryesisht në industrinë e energjisë, së naftës dhe gazit, si dhe në industrinë e transportit (Scannella, 2011). Kontrata kryesore, e cila rregullon raportet ndërmjet bankave financuese dhe njësisë së veçantë ekonomike është e ashtëquajtura Marrëveshje e Kredisë (credit agreement) 75. Sponsorët e një projekti të infrastrukturës mund t i sigurojnë financimet e tyre në formën e huave, nëpërmjet institucioneve financiare ose nëpërmjet bankave kryesore tregtare. Huatë e infrastrukturës kanë dy karakteristika, çka i bëjnë ato të jenë të ndryshme nga kategoritë 73 Sipas Greenbaum, S. I., Thakor, A. V. (2007), një hua sindikale është një kredi e dhënë nga një grup huadhënësish, në mënyrë të veçantë banka, një huamarrësi. Çdo huadhënës ka një pretendim të veçantë mbi huamarrësin, vetëm në rastin e një huaje të vetme të dhënë nëpërmjet një marrëveshje kredie. Për këtë të fundit, shih përkufizimin më poshtë 74 Banka pa eksepriencë në dhënien e kredive, për shkak të mungesës së eksperiencës në dhënien e kredive të tilla. 75 Credit agreement, përbën një ndër kontratat bazë të FP-së. Ajo përbën kontratën kryesore që rregullon marrëdhënien ndërmjet bankave financuese dhe SPV. Për më shumë, shih Gatti, P a g e

90 e tjera të huave: ato janë shumë domethënëse në masë (sasi) dhe mund të ripaguhen vetëm nga flukset monetare të gjeneruara nga projekti. Huatë e zakonshme kanë një karakteristikë kryesore në krahasim me format e tjera të financimit për sa i përket kohës së rimbursimit të kuotave të borxhit, si dhe të interesave. Pra, huatë e zakonshme janë ato, të cilat rimbursohen të parat në krahasim me format e tjera të financimit. Vetë huatë e zakonshme mund të ndahen në dy kategori: (a) huatë e zakonshme dhe (b) ato të privilegjuara. Këto dy tipe huash ndryshojnë nga njëra-tjetra, vetëm për avantazhin që ka huaja e privilegjuar, e cila mund të rimbursohet përpara huave të zakonshme. Pra mund të theksojmë se huaja e privilegjuar, nuk rimbursohet asnjëherë pas rimbursimit të çfarë do lloj forme tjetër financimi, kurse huaja e zakonshme do të paguhet vetëm pasi të jetë rimbursuar huaja e privilegjuar (Xhafa, H., Ciceri, B, 2000). Një rol kryesor për financimin e projekteve të infrastrukturës luan përdorimi i borxhit afatgjatë. Pas këtij pohimi qëndron teoria e përputhjes së maturiteteve 76. Kjo teori është e vlefshme nëse supozojmë se, tregje të kapitalit jo perfekte në formën e taksave, kostove të agjencisë, dhe asimetrisë së informacionit e cila rezulton në konfliketet që ekzistojnë midis aksionerëve dhe kreditorëve. Zbatimi i borxhit afatgjatë redukton risqet që flukset monetare të një projekti mund të bjerë për shkak të shumës së kërkuar të detyrimeve për shërbimet e borxhit. Në rastin e veçantë të FP, kur kreditë duhet të paguhen nga flukset monetare të projektit dhe kur kreditorët nuk kanë të drejta ose nëse i kanë të kufizuara, vetëm në asetet e kompanisë-sponsor, maturiteti i kredive luan një rol të rëndësishëm për të siguruar FP. Huatë e zakonshme mund të marrin disa forma të ndryshme të financimit, ku ndër më kryesoret mund të përmendim: -Financimi bankar afatmesëm -Emetimet e obligacioneve -Financimi me eksportim -Kreditë me garanci 77 Përsa i përket kategorisë së parë, bankat janë në përgjithësi të kufizuara nga entet rregullatore të tyre në dhënien e kredive në shuma të mëdha një klienti të vetëm, qoftë ky një sektor apo shtet. 76 Sipas këtij parimi, asetet afatgjata duhet të financohen me borxh afatgjatë dhe asetet afatshkurtra nga borxhi afatshkurtër. 77 Maimone Mara, (2007) Il mercato dei project bond: Un analisi empirica nel caso dei paesi in via di sviluppo. 90 P a g e

91 Ato janë të kufizuara edhe nga profili kohor i depozitave të tyre. Si pasojë, ato negociojnë në mënyrë shumë të kujdesshme kushtet e përfshirjes së tyre në një investim të ri të infrastrukturës, në mënyrë që të eliminojnë mundësinë e falimentimit të palës huamarrëse, e cila përbën riskun primar me të cilën përballen institucionet financiare. Për këtë qëllim, bankat përfshihen në menaxhimin e risqeve të projekteve, i cili mbulon të gjithë periudhën e ekspozimit të tyre, ku përfshihen të gjitha fazat e projektit nëse huaja shtrihet në fazën operuese 78. Kleimeier dhe Versteeg (2008) në punimin e tyre thonë se burimet e FP të realizuara sipas modelit BOT arrihen nëpërmjet një huaje sindikale, për shkak të madhësisë së projekteve si dhe të risqeve që ato mbartin. Për aq kohë sa këto projekte financohen kryesisht nga huatë bankare, kjo bën që të kenë një levë të lartë financiare, mbi 70%, ku 80% e tyre janë hua të bankave tregtare (Esty, 2010). Bankat tregtare kanë luajtur një rol shumë të rëndësishëm në financimin e projekteve që prej 1930 tës, ku një bankë në Dallas bëri një pagesë huaje, pa përgjegjësi mbi huamarrësin, për të zhvilluar karakteristikat e prodhimit të gazit dhe naftës. Bankat Tregtare gjithmonë kanë treguar aftësi në vlerësimin e kredive për projekte komplekse. Shuma e financimit, si dhe risqet e lidhura me të, janë të larta. Kjo bën të pamundur që një bankë e vetme sado solide dhe e aftë të jetë nga ana financiare, nuk është në gjendje të sigurojë financimin vetëm me mjetet e veta. Për këtë arsye ajo bashkohet me një sindikatë bankash, të cilat ndajnë të gjitha kostot e lidhura ngushtësisht si me shumën e huave, ashtu edhe risqet e kredisë 79. Forestieri (2005, fq ) jep një klasifikim të 10 bankave të para (Arrangers) në tregjet europiane (tabela 3.1). Faza e parë mbyllet me zgjedhjen e bankës kryesore (Arrangers) dhe arritja e marrëveshjes së kredisë, e cila shpreh aktin formal nëpërmjet së cilës banka fituese merr mandatin. Në përgjithësi, bëhet një dallim ndërmjet dy tipeve të huave (kredive) sindikale: 1. Kredia sindikale e drejtpërdrejtë: është rezultati i një negociimi të shumë bankave, në të cilën marrëveshja e kredisë firmoset nga huamarrësi dhe nga bankat të cilat angazhohen në dhënien e shumës së kredisë. Në mënyrë skematike e paraqesim më poshtë: 78 Riad Dahel, (1996) Project financing and risk analysis 79 Albisseti (2000) shpjegon fenomenin e huave sindikale si vijon: Mjeti i sindikatave ju dha mundësinë bankave tregtare të mundësojë ofrimin e huave, klientëve me një shumë më të madhe se sa aftësia e mbajtjes përsipër të riskut të një institucioni të vetëm. 91 P a g e

92 Figura 3.1 Kredia sindikale e drejtpërdrejtë Banka 1 Banka 2 Sindikata Huamarrësi Banka 3 2. Në sindikatën me pjesëmarrje 80 : në këtë lloj sindikate marrëveshja e kredisë nënshkruhet nga huamarrësi dhe nga banka lider (arranger). Kjo bankëvetëm në një moment të dytë do të krijojë një sindikatë bankash. Bankat e sindikatës, në këtë rast nuk kanë asnjë kontakt me marrësin e borxhit. Në mënyrë skematike e prezantojmë si më poshtë: Banka Banka 1 1 Figura Sindikata me pjesëmarrje Banka 2 Banka Lider Huamarrësi Banka 3 Nga sa më sipër mund të arrijmë në përfundimin se bankat sado të mëdha e solide qofshin e kanë shumë të vështirë të financojnë projekte me vlerë dhe risqe të larta. Në kapitullin e pestë në të cilin do të paraqitet gjendja e disa prej projekteve infrastrukturore në sektorin energjitik do të shohim se një ndër arsyet e dështimit të projekteve është edhe mungesa e financimit. Këto projekte kanë risqe dhe kosto shumë të larta. Ato nuk meren përsipër të financohen nga bankat në shqipëri që mbi të gjitha janë edhe banka tregtare. 80 Për këto dy tipet e huave për më tepër shih Greenbaum, S. I., Thakor, A. V. (2007), kapitulli VII, fq P a g e

93 Më poshtë, do të paraqesim se cilat janë disa prej sindikatave më të mëdha të bankave që operojnë në tregjet europiane dhe ato botërore: Tabela 3.1 Bankat lider në tregun e huave sindikale në Europë Rankimi Banka Shuma (në million $) Numri Kuota e tregut 1 CitiGroup % 2 Barclays % 3 HSBC % 4 Royal Bank of Scotland % 5 BNP Paribas % 6 JP Morgan % 7 Deutsche Bank % 8 Credit Agricole % 9 DrKIW % 10 ABN AMRO % Burimi: Euromoney (10 janar 2004) Banka kryesore, shpërblehet për punën administrative me një tarifë fikse vjetore të quajtur komision agjensie (agency fee 81 ). Për të siguruar rimbursimin e borxhit parashikohen disa detyrime të natyrës financiare (Forestieri, G. 2005). Respektimi i një raporti të veçantë, të quajtur Debt Service Coverage Ratio (DCSR 82 ), tregon raportin e flukseve monetare të disponueshme dhe kuotës së shërbimit të borxhit për të gjitha vitet e projektit. 81 Për më tepër shih Greenbaum, S. I., Thakor, A. V. (2007), fq. 285 për sa i përket strukturës së llogaritjes së komisioneve (fees) në një hua sindikale. 93 P a g e

94 Respektimi i një tjetër raporti të veçantë, të quajtur Loan Life Cover Ratio (LLCR 83 ) tregon raportin që jepet nga shuma e aktualizuar e flukseve monetare të disponueshme, për periudhën që shkon nga momenti i vlerësimit (s), e deri në vitin e fundit për të cilën është parashikuar rimbursimi i borxhit (s + n), si dhe të borxhit të mbetur (outstending) në të njëjtin moment të vlerësimit. Mes grupeve të bankave që japin kredi janë edhe istitucionet ndërkombëtare të tilla si EBRD (European Bank for Reconstruction and Development), IFC ja (Internation Financial Corporation), apo KfW ja Gjermane (Kreditanstalt fur Wiederaufbau). Ato janë quajtur çadra morale pasi ato kanë një levë financiare më të mirë në lidhje me qeverinë, se sa një firmë. Fuqia e tyre negociuse, vjen për shkak të pozicionit të tyre, pasi ato përcaktojnë huatë financiare dhe janë duke financuar edhe projekte të tjera. Duke qenë se ka një numër të caktuar bankash që po financojnë projektin, qeveria ju detyrohet atyre për një shumë goxha të madhe parash. Për këtë arsye, bankat mund të ushtrojnë së bashku, më tepër presion mbi qeveritë për shkak se ato duhet të bien dakort edhe mbi riskedulimin e borxhit sovran. 82 Për të kuptuar rëndësinë e këtij indikatori (raporti) mund të shpjegojmë çdo komponent të këtij raporti. Mund të themi se DSCR mund të llogaritet si më poshtë: DSCR = ku, simbolet kanë këtë kuptim: FCOt përbën flukset monetare operative të periudhës kontabël t, Kt = kuota e kapitalit duhet të rimbursohet në periudhën t, It = kuota e interesit që duhet të ripaguhet në periudhën t, Ft = komisione të mundshme të cilat i përkasin periudhës t. Ky indikator tregon se në çdo vit të fazës operative të projektit të ardhurat e gjeneruara nga projekti e cila shprehet nga numëruesi duhet të jenë në gjendje që të mbulojneë shërbimin e borxhit të palëve financuese. Vlera minimale e raportit nuk mund të jetë e barabartë me 1, pasi kjo do të thotë të bëjmë zero të gjitha shërbimet e borxhit flukset e dividendeve. Në realitet ky indikator merr vlera të cilat shkojnë nga 1. 4 deri në 1.6 në funksion kjo të shkallës së riskut të projektit. 83 Më në detaj mund të themi se ky indikator llogaritet si më poshtë: LLCR = ku, numëruesi përfshin edhe R në e cila përbën rezervën e borxhit në para të disponueshme në momentin e vlerësimit. Kuptimi i këtij raporti nuk është dhe aq i shpejtë sa ai i indikatorit të shpejguar më sipër edhe pse interpretimi i tij është shumë i ngjashëm me atë të indikatorit të parë. Në fakt numeruesi shpreh vlerën aktuale të flukseve monetare operative të projektet mbi të cilat financuesit mund të kenë të drejta në momentin e një pretendimi imediat të kthimit të borxhit të mbetur (Ot). Në rastin kur numëruesi është më i lartë se emëruesi, financuesit janë të mbuluar dhe anasjelltas në rastin e kundërt. Edhe në rastin e LLCR (sidomos për projektet e energjisë) ky indikator merr vlera që shkojnë nga 1.4 deri në Ekzistojnë edhe institucione të tjera ndërkombëtare të tilla si ADB (Asian Development Bank), IADB (Inter American Development Bank, ADB (African Development Bank) apo BSTDB (Black Sea Trade Developing Bank) e cila operon në vendet e bregut të detit të zi. 83 Për më shumë informacion shih Hainz, Ch. (2002) sipas së cilës këto institucione ndërkombëtare shpesh financojnë projekte në vendet në zhvillim nëpërmjet financimit pa garanci, investime të cilat vlerësohen me një risk të lartë polititk. Sipas Buljevich dhe Park (1999) këto institucione ndërkombëtare financimi janë quajtur Çadra politike (Political Umbrella). 94 P a g e

95 Katër janë llojet e kredive bankare që përdoren për FP-ve të infrastrukturës: a. Kreditë xhiruese 84 - Bankat Tregtare shpesh sigurojnë financime për ndërtimin në formën e kredive xhiruese (Finnerty, 2007). Nëpërmjet kësaj huaje, SPV ja mund të tërheqë shumat që i nevojiten pa zbatuar një plan të paracaktuar. Kjo të ofron edhe mundësinë e riintegrimit të rezervave të borxhit duke bërë derdhjen e shumave të cilat janë tërhequr më parë. Nuk është e vështirë të kuptohet se kjo metodë financimi nuk është shumë e përdorur, duke pasur parasysh veçoritë e FP, kurse zgjidhja e tërheqjeve të planifikuara preferohet më tepër (Maimone, 2007). b. Hua-të me afat - sponsori i projektit mund të planifikojë afatet e huasë përgjatë fazës së ndërtimit. Sasia e huasë arrin kulmin në fazën e kompletimit të shërbimeve bazë. Afati i huave ka një plan amortizimi që lidhet me përshpejtimin e flukseve monetare të projektit. Afati, zakonisht nuk e kalon periudhën 10 vjeçare, që nga momenti i kompletimit të fazës së shërbimeve bazë. Nëse flukset monetare nuk janë të mjaftueshme për të mbuluar amortizimin gjatë kësaj periudhe, sponsorët mund të përballen me riskun e rifinancimit të huasë. Afatet specifike të disponueshme në të ardhmen do të varen nga situata dhe ambienti ekonomik e monetar që do të mbizotërojë. c. Letër kredie - ky tip instrumenti i lejon huamarrësit një fleksibilitet në sigurimin e letrave të kredisë që mbështesin emetimet e letrave tregtare. E garantuar nën letrën e kredisë, mbajtësit e letrave tregtare duhet të paguajnë, nëse emetuesit e tyre nuk paguajnë. d. Huatë lidhëse/të ndërmjetme (Bridge) kjo lloj huaje mbulon çdo gap që ekziston midis kohës së shpenzimeve dhe planit të financimit afatgjatë. Huatë lidhëse mbështeten më tepër nga firmat të cilat marrin angazhime nga huadhënësit afatgjatë, ose nga investuesit e aksioneve. Kostoja e financimit, e siguruar nga një hua e ndërmjetme (bridge) reflekton riskun me të cilën përballen mbajtësit e këtyre huave. Në shumë raste, struktura e huave të ndërmjetme të përdorura për projektet, siguron një hua me një amortizim deri në 4 vjet (Finnerty, 2007, fq. 216). 84 Kredia xhiruese është një tip i veçantë i linjës së kredisë, e cila bën të mundur riintegrimin e rezervave të borxhit duke depozituar shumat e tërhequra më parë. Marrë nga fjalori i biznesit. 95 P a g e

96 3.4 Instrumentat e borxhit Për financimin e projekteve të infrastrukturës, përveç huave mund të përdoren edhe instrumentat e borxhit, të ashtëquajturat obligacione. Nëse një firmë e madhe me vlerësime të riskut të kredisë është sponsori kryesor i projektit, ajo nuk do të përballet me vështirësi të mëdha në emetimin e këtyre obligacioneve si në tregun vendas ashtu edhe në tregun ndërkombëtar. Këto instrumenta afatgjatë janë kryesisht të blera nga institucionet financiare si fondet e pensioneve dhe shoqëritë e sigurimit të jetës. Për fondet e pensioneve, natyra afatgjatë e kontributeve dhe pagesave të pensioneve, bën që politikat e investimit të tyre të jenë afatgjata. Kjo bën që të tilla obligacione të jenë të preferuara nga këto institucione. Kompanitë e sigurimit të jetës, gjithashtu kanë politika investimi afatgjata, për aq kohë sa të ardhurat e tyre shtrihen në një periudhë të gjatë kohore (Rihad, 1995). Në vendet në zhvillim, tregjet e obligacioneve janë të kufizuara vetëm në letrat qeveritare. Për këtë arsye, që një firmë private të emetojë obligacione, do t i duhet të marrë pjesë në tregjet ndërkombëtare. IFC ja raporton se projektet Greenfield përballen me vështirësitë e tregtimit të këtyre obligacioneve, kur ato nuk përfshijnë një sponsor të fortë dhe nëse nuk kanë mbështetjen e qeverisë. Një situateë e ngjashme është edhe në rastin e Shqipërisë. Projekteve të gjenerimit të energjisë elektrike në rastin kur ju mungon një sponsor i fortë ngelen vetëm në letër. kështu që një mënyrë për zgjidhjen e ngërcit të financimit do të ishte dhënia e projektit sponsorëve të huaj që kanë eksperiencë dhe lehtësi në tregtimin e obligacioneve të projektit. Proporcioni i burimeve të financimit të borxhit dhe ai i kapitalit akioner ka ndryshuar përgjatë viteve të fundit, ashtu si dhe zhvillimi i tregjeve të kapitalit për obligacionet e projektit (Project Bonds). Një model i ri financimi i bazuar në borxh është ai i emetimit të obligacioneve të projektit. Kompanit -projekt private (ose publike private) emetojnë obligacione (Project Bonds) në tregjet financiare, për të financuar projektet në industrinë e energjisë. Obligacionet e projektit janë borxhe private. Ato emetohen nga kompanitë-projekt dhe jo nga vendet anëtare të Bashkimit Europian. Emetimi i obligacioneve do të bëjë të mundur zgjerimin e aksesit të kapitaleve të huaja në tregjet ndërkombëtare si dhe financime afatgjata. Modeli i financimit, i bazuar në emetimet e obligacioneve, synon vetëm tregjet jo-bankare dhe merr formën e një instrumenti financiar të tregtueshëm. Tregtimi i obligacioneve bëhet nëpërmjet nënshkrimit të tyre nga ana e bankave të investimit. Obligacionet e projektit mund të jenë emetime publike, ose vendosje (placement) private. Evoluimi i obligacioneve-projekt përbën përsëri një ndër format më të qendrueshme të huamarrjes fikse në terma të vlerësimit, ashtu si dhe struktura legale dhe sigurimit të garancive 96 P a g e

97 (Scannella, 2011). Tregu i obligacioneve të projekteve është i përqendruar në Shtetet e Bashkuara. Ai llogarit pothuajse gjysmën e emetimeve globale të këtyre obligacioneve në botë. Edhe bankat e investimeve të cilat merren me procesin e emetimit të obligacioneve, janë kryesisht amerikane. Nga këndvështrimi i sektorit se ku janë përqendruar këto obligacione, sektori i cili ka përqindjen më të madhe është ai për projektet e energjisë, naftës dhe gazit si dhe koncesionet infrastrukturore. Nuk ka një rregull të përgjithshëm në zgjedhjen e mënyrës specifike të financimit për këtë teknikë. Janë të shumtë faktorët që ndikojnë në zgjedhjen e huave bankare apo të emetimit të obligacioneve (apo të një kombinimi të të dyjave) për FP. Huatë bankare mund të sigurohen në çfarëdo lloj tregu, por obligacionet do të jenë të mundshme vetëm për disa tregje (si ato të zhvilluara). Në përgjithësi, huatë ofrojnë terma me afat kohor më të gjatë se sa huatë bankare. Huatë bankare dhe obligacionet zakonisht ofrojnë norma fikse të interesit. Në disa tregje është i mundur emetimi i obligacioneve me norma interesi të indeksuara me inflacionin, nëse të ardhurat e projektit janë të indeksuara me inflacionin. Në të kundërt, nuk mund të verifikohet një indeksim i huave bankare me inflacionin. Huatë bankare kërkojnë informacion konfidencial në marrëdhënien që krijojnë me huamarrësin, ndërkohë që tregjet e obligacioneve kërkojnë transparencë. Kushtet e projektit do të duhet që të publikohen në një prospekt obligacionesh. Investuesit e obligacioneve duhet të përballen me një asimetri informacioni më të lartë se sa bankat. Bankat mund të vendosin një kontroll mbi kompaninë-projekt duke bërë një monitorim efektiv të pozicionit të kredisë. Huatë bankare mund të kenë një strukturë financiare më fleksibël se obligacionet e projektit (përsa i përket kushteve fleksibël të pagesave të kësteve, norma e interesit e bazuar në performancën e projektit, kërkesa të rezervave të cash it më fleksibël, detyrime më pak shtrënguese etj). Huatë bankare janë më të kollajshme për tu sigurur, ndërkohë që obligacionet kanë nevojë të përfshijnë palë të treta. Nëse projekti gjendet përballë vështirësive, negociatat me bankën do të mbeten konfidenciale, ndërkohë që me obligacionet do të duhet të publikohen dhe janë më pak fleksibël. Për të rifinancuar kapitalin e borxhit është më e thjeshtë për borxhin bankar, por është shumë e vështirë për obligacionet. Financimet e bazuara në obligacione, kërkojnë kosto më të larta transaksioni se sa financimi nëpërmjet huave bankare. Komisioni Europian promovon mbështetjen e kredive (pagesën e garancive ose kreditë) të sigurura nga Banka Europiane e Investimeve nëpërmjet nismës Europa 2020, iniciativa për 97 P a g e

98 obligacionet e projekteve. Ky institucion mbështet qëllimin e sigurimit të financimeve afatgjata për infrastrukturën europiane, duke pasur parasysh vështirësitë e sektorit publik në financimin e tyre si dhe shtrëngimit të huave nga bankat tregtare. Financimi i projekteve të mëdha të infrastrukturës nëpërmjet bankave u bë më i vështirë për shkak të krizës financiare, si rrjedhojë e së cilës kërkesat e kapitalit dhe likuiditetit për bankat tregtare u bë shumë më tepër shtrënguese. Bazel II dhe III kanë bërë presion mbi bilancin e bankave (Bazel II dhe III impakti mbi huadhënien bankare), ndërkohë që buxheti publik ngelet i shtrënguar. Standarde më të forta të kapitalit të cilat u janë imponuar bankave tregtare, kanë reduktuar në mënyrë të ndjeshme mundësinë e gjetjes së huave afatgjata për projektet në sektorin e energjisë. Për më tepër, kufizimit ligjore të huadhënies për sa i përket huave që do t i jepen një huamarrësi të vetëm dhe rregulloreve të menaxhimit të riskut, mund të kufizojnë gjetjen e fondeve afatgjata për të financuar projekte të mëdha në industrinë energjitike (Scannella, 2011, fq. 6). Nga sa u tha më sipër und të themi që kriza e fundit botërore ka ndikuar në tkurrjen e dhënieve të huave nga ana e bankave tregtare, që kanë vështirësuar gjetjen e burimeve tëfinancimit, për më tepër ka ndikuar edhe rregulloret e reja të Bazelit në shtrëngimin e huave për projektet infrastrukturore. Mund të themi që një zgjidhje e mirë, bazuar edhe në iniciativën e Bashkimit Europian është ajo e emetimit të obligacioneve të vetë projektit Kredi eksporti 85 Sipas përkufizimit të dhënë nga Imperatori (2003), kreditë e eksportit janë një kredi që banka i jep një eksportuesi ose një importuesi përkundrejt një eksportimi me pagesë të mëvonshme. Kjo lloj kredie mund të jetë afatshkurtër (deri në dy vjet), afat mesëm (nga dy deri në 5 vjet) dhe afatgjatë (nga 5 deri në 10 vjet). Kreditë e eksportit, përdoren kryesisht në financimin e pjesshëm të furnizimeve të lëndës së parë, të të mirave dhe shërbimeve me një shtyrje në kohë të pagesave në periudhë afatshkurtër ose afatmesëm. Në pjesën më të madhe të rasteve, këto furnizime kanë të bëjnë me shitjen në një vend të huaj të makinerive, impianteve, teknologjisë apo mallrave të cilat përdoren për ndërtimin e projekteve me bazë ndërkombëtare. Këto kredi, paraqesin një mundësi shumë të mirë për rritjen ekonomike të vendeve në zhvillim, pasi ato përbëjnë një 85 Sipas përkufizimit të marrë nga fjalori i biznesit, këto kredi përbëjnë një hua ose një garanci huaje që përdoret për stimulimin e eksportit të një vendi. Në mënyrë të veçantë kjo përfshin një hua direkte që i jepet një blerësi të huaj për blerjen e të mirave dhe shërbimeve vendase. Por ajo mund të jetë një garanci për një hua që i jepet një eksportuesi privat vendas. Kredia në thelb garanton që eksportuesi vendas do të paguhet. 98 P a g e

99 instrument shumë të përdorur, për sa i përket tregtisë dhe investimeve në këto vende. Falë karakteristikave të këtij lloj financimi, ai përdoret edhe për operacionet e kryera me FP. Subjektet që merren me dhënien e kredive të eksportit janë Agjencitë e Eksportit të Kredive (ECA), të cilat sigurojnë financime tregtare të shoqërive vendase për aktivitetin e tyre ndërkombëtar. Sipas përkufizimit të marrë nga Investopedia, këto agjenci sigurojnë hua, garanci huaje dhe sigurime, për këto kompani në mënyrë që, ato të nxisin eksportet në vendet e tyre. Objektivi kryesor i agjencive është të heqin riskun dhe pasiguritë e pagesave të eksportuesve, kur eksportojnë jashtë vendit. Agjencitë e Eksportit transferojnë riskun e eksportuesve mbi vete, kundrejt pagesës së një primi. Ato, gjithashtu marrin përsipër risqet politike dhe tregtare të investimeve në tregje të huaja, të cilat karakterizohen nga risqe shumë të larta. Në këtë mënyrë, ekportuesit nuk përballen me risqet e ndryshme. Ato përfitojnë disa avantazhe, pasi nuk përballen me riskun e falimentimit të importuesit apo me riskun e kursit të këmbimit dhe nuk ka nevojë që të sigurohet për riskun e vendit 86. Një projekt, mund të jetë i përshtatshëm të marrë mbështetje të formave të ndryshme nga qeveritë, ose nga agjenci ndërkombëtare, si ajo e përmendur më sipër. Sipas Dailami dhe Leipzigier (1998), pjesa më e madhe e investimeve të infrastrukturës të cilat kanë përfunduar ose janë në përfundim e sipër në vendet në zhvillim, financohen me kapitale të huaja. Një financim tipik, është një kombinim i aksioneve në masën nga 20 deri në 40 %, të siguruara nga nismëtarët e projektit dhe pjesa tjetër është e financuar me borxh, e përberë nga kreditë e bankave tregtare, emetimit të obligacioneve apo nga hua-të e agjencive të eksportit të kredive. Hua-të e bankave janë të vlerësuara mbi një benchmark (hua referuese), të tilla si bonot e thesarit të USA ose LIBOR, të llogaritur për pjesën më të madhe të borxhit të financuar. Në 1995, pjesa më e madhe e projekteve të financuara kanë qenë kryesisht (rreth 60 %) në formën e huave bankare, 20 % në obligacione dhe pjesa tjetër në aksione Kreditë me garanci 87 për FP Këto kredi përbëjnë kategorinë e dytë më të madhe të huave bankare. Emetimi i tyre nuk përfshin një disbursim të menjëhershëm nga ana e bankës. Sipas përkufizimit të dhënë nga grupi bankar Monte dei Paschi di Siena, këto kredi përbëjnë operacione besimi nëpërmjet të cilave 86 Për më tepër, shih Finnerty (2007), fq ; Greenbaum dhe Thakor (2007), fq Termi original i së cilës është crediti di firma. 99 P a g e

100 bankat angazhohen në emër të kërkuesit, në kryerjen e një pagese, ose të garantojnë përmbushjen e një detyrimi të një pale tjetër. Në thelb, është banka e cila angazhon firmën e saj në vend të parave, për interes të klientëve të saj. Format më tradicionale të këtyre kredive janë: 1. Letër garancie: banka angazhohet personalisht me kreditorët, duke garantuar përmbushjen e një detyrimi të marrë përsipër nga një klient i besuar i saj. 2. Kambialet: banka siguron pagesën e një kambiali dhe mund t i jepet borxh në favor të debitorit kryesor të një kambiali, ose të një tjetër debitori të përbashkët të kambialit. 3. Pranimet financiare: banka merr përsipër një angazhim nën formën e detyrimit kambial për llogari të të tretëve. Në operacionet e FP janë të pranishme ato kredi të cilat janë të emërtuara si Letra Garancie Ndërkombëtare. E thënë ndryshe, ajo tipologji e kredive, që jepet në lidhje me aktivitetin operues të shoqërive në vendet e tjera. Më sipër u ndalëm në fazat e ndryshme që karakterizojnë FP. Çdo faze të realizimit të projektit, i jepet një tipologji e caktuar e kredive me garanci. Për shembull, gjatë fazës së ndërtimit të projektit, në të cilën përfshihet edhe administrata publike, ndërtimi do të bëhet nëpërmjet një gare tenderimi. Në mënyrë që ndërtuesi të marrë pjesë në këtë garë, është e nevojshme lëshimi i një garancie (letër besimi) në favor të ndërtuesit, e barabartë kjo me për qindjen e caktuar në tender. Letra e garancisë, në këtë rast do të ishte e ashtëquajtura Ofertë garancie 88, qëllimi i së cilës është të garantojë që pjesmarrësit, së bashku me atë që do të jetë fituesi, të paraqesin aftësitë teknike të nevojshme për të përmbushur të gjitha detyrimet që lindin nga kontrata e tenderimit. Kjo lloj garancie ka një vlerë të kufizuar në kohë, në varësi se kush do të jetë fituesi i garës (Maimone, M., 2007). Si përfundim, mund të themi se kreditë me garanci kanë për qëllim të sigurojnë mosshlyerjet e pagesave të ndryshme, nga subjekti fitues i garës, nga një subjekt i tretë. Në rastin e FP, njësia ekonomike e veçantë shpërndan risqet e ndërtimit drejt një ndërmjetësi financiar, duke i neutralizuar përfundimisht. 88 Termi original ne gjuhen angleze eshte bid bond 100 P a g e

101 3.5 Leasing 89 një formë alternative financimi Një instrument tjetër i cili përbën një burim financimi në FP është leasing u. Ndryshe nga huaja, leasing u nuk ka një formë kontraktuale të ndryshme nga produktet e ofruara nga institucionet financiare apo nga shoqëritë në përgjithësi. Leasing u në thelb është një kontratë qiraje. Për aq kohë sa kontratat e qirave mund të mbulojnë çdo periudhë kohore, ai mund të jetë një alternativë e borxhit afatshkurtër ose afatgjatë. Një kontratë e qirasë është për përdorimin e një aktivi të tillë si makineri ose pajisje. Ndërmarrjet duan përdorimin e aktivit. Ato përdorin teknikat e buxhetimit të kapitalit për të përcaktuar se cili nga investimet është fitim prurës. Pasi vendoset se cili investim duhet të bëhet, ata duhet të vendosin se si duhet financuar aktivi. Ajo që një shoqëri dëshiron është përdorimi dhe jo pronësia e aktivit. Leasing u i lejon shoqërisë përdorimin e aktivit pa marrjen e pronësisë 90. Por objektivi i këtij paragrafi nuk është të ndalemi gjerë në format specifike të tij, por të ndalemi mbi efektet që ky instrument ka mbi strukturën e SPV së dhe në përgjithësi mbi të gjithë operacionin. Kontratat e leasing ut mund të jenë të pranishme në FP nëpërmjet dy mënyrave. Një mënyrë është që, në një kontratë të tillë nënshkruhet për të gjithë projektin që do të realizohet. Kjo përbën kontratën kryesore rreth së cilës vërtiten të gjitha kontratat e tjera. Në mënyrën e dytë, kjo kontratë është nënshkrim i dorës së dytë për të financuar vetëm disa pjesë të veçanta të projektit. Sipas objektit të projekit kjo kontratë edhe mund të quhet ndryshe projekt leasing 91. Sipas kësaj kontrate arrihet në këtë marrëveshje: shoqëria e leasing- ut (lessor) furnizon me lëndë të parë SPV në (lessee) pasi ajo ka blerë pronësinë nga furnitori (kontraktori). SPV ja angazhohet në pagesën e kuotave fikse ose jo për një periudhe kohe në varësi të një rregulli periodik të paracaktuar (Gatti, 1999). Në një kontratë leasing u të gjitha risqet dhe pengasat që duhej të përballej SPV ja i transferohen shoqërisë së leasing ut. Kjo shoqëri merr rolin e një prej palëve kryesorë në këtë projekt. Nën aspektin e ngushtë ekonomik dhe financiar projekt leasingu paraqet disa ndryshime me modelin tradicional të FP. Fakti që në një strukturë të FP përfshihet një palë tjetër kjo do të çonte në një ndryshim të strukturës financiare të SPV së. Kjo për shkak se një tjetër palë e cila ka të drejtë primare në flukset monetare përveç aksionistëve 89 Leasing u është një kontratë qiraje. 90 Për më shumë informacion shih, Bazat e financës: Hyrje në Institucionet Financiare, Investim dhe Drejtim të Mayo, H. B, (2012), kapitulli XXVII, fq Për më tepër shih, Gatti, S. (1999). 101 P a g e

102 dhe financuesve tashmë është edhe shoqëria e leasingut. Por përdorimi i tij sigurisht që ka edhe avantazhe. Ndër më kryesorja është fakti se risqet në fazën e ndërtimit i kalojnë të gjitha kësaj shoqërie. Por mund të themi se projektet të cilat realizohen nëpërmjet FP, përdoren më tepër kontrat e leasingut të formës së dytë. Pasi përshkruam në këtë kapitull se cilat janë burimet e financimit që përdoren për FP-në në kapitullin e katërt do të parashtrohet hipoteza e këtij punimi se dhe identifikimit të faktorëve që ndikojnë në vërtetimin e hipotezës. Gjithashtu, në këtë kapitull do të jepet një përshkrim më i gjerë i metodologjisë dhe modelive ekonometrike të përdoruara. Në këtë kapitull del në pah përpjekja për testimin në mënyrë empirike të asaj çka është trajtuar shumë në kapitullin e parë të teorive dhe autorëve kryesor. 102 P a g e

103 Kapitulli IV: Hipoteza, përshkrimi i të dhënave dhe modeli ekonometrik 4.1 Hyrje Në këtë kapitull, do të ndalemi tek hipotezat që rrjedhin nga teoria e trajtuar gjerësisht në pjesën e parë të këtij punimi. Kapitulli do të evidentojë se cilat variable bëjnë të mundur testimin e hipotezës. Ky punim do të krahasojë dy grupe të mëdha investimesh në një sektor të rëndësishëm të infrastrukturës, siç është ai i energjisë. Brenda këtij sektori janë përzgjedhur ato projekte që i përkasin dy nënsektorëve të tij: ai i prodhimit të energjisë dhe gazsjellësi. Një grup i investimeve të zgjedhura do të përfaqësojë investimet e infrastrukturës të realizuara nëpërmjet formës moderne të quajtur FP dhe grupi tjetër do të përfshijë projektet e infrastrukturës të realizuara në sektorin e energjisë, nëpërmjet formës tradicionale të financimit. Fillimisht, ishte menduar të merreshin në konsideratë 4 sektorët kryesorë të infrastrukturës së një vendi siç janë: energjia, transporti, telekomunikacioni dhe sektori i ujit. Por, ajo që u vu re gjatë punimit dhe kërkimit të të dhënave ishte se sektori i energjisë kishte numrin më të madh të projekteve të realizuara me modelin BOT. Siç është përmendur në kapitullin e dytë, ky model përbën formën praktike të realizimit të investimeve të mëdha të infrastrukturës nëpërmjet FP. Ajo që vihej re nga të dhënat e grumbulluara, ishte fakti që kjo metodë financimi është përdorur gjerësisht sidomos pas viteve 2000 në sektorin energjitik. Sektori i dytë, i cili kishte një përdorim të gjerë të këtij modeli financimi ishte ai i Telekomunikacionit 92, por numri i projekteve në këtë sektor pas viteve 2000 ishte më i ulët se ai i sektorit të energjisë. Sektori i transportit për nga numri i projekteve ishte i treti pas energjisë dhe telekomunikacionit, ndërsa sektori ujor 93 nuk kishte përdorim të gjerë të këtij modeli financimi, përveç Rusisë. Vendet që janë marrë në shqyrtim në këtë kapitull janë disa vende të Europës Juglindore dhe disa të Europës Qendrore. (për më shumë informacion, shih Ankesin 1). Në punim numri i shteteve është reduktur në 12, kjo për shkak të mungesës së informacionit për variablet e marra në shqyrtim. Seksioni i dytë i këtij kapitulli shpjegon më në detaj metodologjinë e përdorur për të formuar këto dy grupe të mëdha investimi, ndërsa i treti fokusohet në nxjerrjen dhe përpunim e të dhënave. 92 Për më tepër informacion shih tabelat në kapitullin e dytë si dhe anekset në fund të këtij punimi. 93 Kjo edhe për shkak të sektorit shumë kompleks që është ai ujit, për shkak të natyrës së monopolit natyral. 103 P a g e

104 4.2 Hipotezat e punimit Nëse do t i referohemi teorisë së kostove të transaksionit mund të themi se investimet e veçanta çojnë në rritje të kostove, për shkak të kërcënimit të sjelljeve oportuniste. Ashtu si Clain, Crawford dhe Alchian nxjerrin në pah se investimet e tipit Greenfield 94 si p.sh., ato të investimit në një rafineri, në një projekt të prodhimit të energjisë apo gazsjellësve, janë investime shumë të mëdha (të ashtuquajturat sunk cost 95 ). Literatura teorike, si dhe një pjesë e studimeve empirike, kanë treguar se ajo që kakrakterizon FP është struktura e veçantë financiare dhe ajo e qeverisjes. Në FP kemi një strukturë pronësie të ndarë nga ajo e sponsorëve. Përdorimi i kësaj strukture pronësie të ndarë ka avantazhe pasi ajo integron (bashkon) ofruesit/blerësit me zotëruesit e projektit, nivelet e larta të borxhit si dhe kontratat afatgjata. Kjo është një zgjidhje, e cila redukton kostot e transaksionit apo të sjelljeve përfituese, pas arritjes së marrëveshjeve. Pra, në duhet të presim një prirje më të lartë të shoqërive drejt përdorimit të FP, atëherë kur kemi kosto të pakthyeshme të investimit (large sunk cost). Kjo analizë të çon në ngritjen e hipotezës së mëposhtme: Hipoteza 1: Sponsorët e projekteve kanë një prirje më të lartë në përdorimin e FP se atij tradicional, kur madhësia e investimit është e lartë. Variabli madhinves mat shumën totale të investimit të shprehur në milionë dollarë. Presim që ky variabël të ketë një lidhje pozitive me prirjen kundrejt FP. Esty (2004; 2010) në punimet e tij ka argumentuar se vendet ku janë të lokalizuara projektet, janë palë shumë e rëndësishme në transaksionet e kryera, pasi ato sigurojnë infrastrukturën ligjore, rregullore si dhe infrastrukturën bazë të vendit. Këto shtete mund të përbëjnë palët kryesore të cilat sigurojnë blerjet direkte të prodhimit/shërbimit të ofruar nga impianti. Për shembull, një impiant i prodhimit të energjisë elektrike do të ketë si blerës kryesisht kompanitë me pronësi shtetërore (si KESH në rastin e Shqipërisë). Atëherë kur një projekt ka përfunduar, vendet mund të shfaqin një sjellje përfituese dhe të ndryshojnë infrastrukturën ligjore, rregullatore ose të infrastrukturës bazë duke shpronësuar, ose duke kërkuar një kuotë më të lartë 94 Referuar përkufizimit të dhënë nga Cambridge Dictionaries është një projekte i realizuar në një zonë të re pune. Sipas një përkufizimi pak më të gjerë të bërë nga Financial Times përkufizohet si krijimi i një kompanie të re që formohet pa asete ose kapital me qëllim ndërtimin e tij në një zonë të re duke përfshirë një sërë risqesh financiare 95 Kostot e pakthyeshme (Sunk Cost), të cilat janë shkaktuar dhe nuk mund të mbulohen. 104 P a g e

105 qiraje. Vendet në zhvillim karakterizohen pikërisht nga këto paqëndrueshmëri ligjore dhe politike. Kjo ka qenë edhe një ndër arsyet e studimit të FP në vendet në zhvillim. Esty, gjithashtu ka argumentuar se kompanitë-projekt (SPV të) tregojnë aftësi më të madhe për tu përballur me këto lloj sjelljesh oportuniste, pasi çdo tentativë shpronësimi do të dështojë për shkak të nivelit shumë të lartë të borxhit që karakterizon këtë njësi të veçantë ekonomike. Ashtu siç e kemi përmendur edhe më sipër në kapitullin e tretë, huadhënësit ndërkombëtarë të tillë si IFC ja, Banka Botërore, BERZH-i, KfW ja etj., ju japin hua vetëm kompanive-projekt dhe jo investimeve të bëra nga korporatat (që përbën financimin tradicional). Për më tepër, projektet e kryera në vende me risqe politike dhe ekonomike më të mëdha, do të kishin një prirje më të lartë për financën e projektit. Variablet polrisk dhe vendrisk të marra nga indeksi i riskut të vendit, (ICRG), matin shkallën e riskut të vendit në të cilin është realizuar një FP. Për çdo shtet të marrë në studim, është përdorur vleresimi i riskut të vendit dhe riskut politik në vitin në të cilin ka nisur ndërtimi i projektit. Kjo analizë, na bën të arrijmë në hipotezën 2 dhe 3 (për më tepër shih Aneksin 2): Hipoteza 2: Sponsorët që operojnë në vende me risk të lartë politik priren drejt përdorimt të FP Hipoteza 3: Sponsorët që operojnë në vende me risk të lartë vendi priren drejt përdorimt të FP Indeksi i riskut të vendit të llogaritur nga ICRG ja përfshin 22 variable (shih Aneksin 3, në të cilin paraqiten disa variable të riskut të vendit) të klasifikuara në tre kategori kryesore si: risku politik, risku ekonomik dhe risku financiar. Këto kategori janë të ponderuara me riskun politik me një vlerësim për një total prej 100 pikësh dhe me riskun financiar dhe atë ekonomik të cilat kanë një peshë prej 50 pikë. Risku financiar përfshin madhësi të tilla si: shërbimi për borxhin e jashtëm si një përqindje e eksporteve dhe llogaritë korrente si një përqindje e eksportit të të mirave dhe shërbimeve etj. Risku ekonomik përfshin madhësi të tilla si, norma e rritjes reale të PBB së, normën vjetore të inflacionit etj. Risku politik përfshin madhësi të tilla si prezenca e luftrave civile, korrupsioni, niveli i demokracisë etj. Një faktor i veçantë, që prek riskun e një vendi të caktuar është edhe përqindja e eksportit të naftës, gazit dhe industrisë së përpunimit kimik. Vende, të cilat varen nga eksporti i naftës dhe i gazit mbi një përqindje të madhe të PBB së së tyre, janë më të prirura që të përballen me 105 P a g e

106 presione politike që prekin në mënyrë negative investimet në sektorët e energjisë, naftës dhe gazit. Vendet të cilat varen nga një përqindje e lartë e eksportit të naftës, gazit dhe industrisë së përpunimit kimik kanë tendencën të kontrollojnë dhe të rregullojnë investimet dhe të shtrëngojnë kthimet ekonomike investueseve, veçanërisht atyre të huaja. Baza e të dhënave të Bankës Botërore WDI (World Developement Indicators) siguron të dhëna vjetore për të gjitha vendet, për përqindjen e eksportit të naftës dhe gazit mbi PBB në. Nga ky sistem u morën të dhënat për çdo shtet të përfshirë në kampionin e përzgjedhur. Për çdo shtet, është marrë madhësia e eksportit të naftës dhe gazit si përqindje e PBB së, përkatësisht në vitet e realizimit të projektit. Variabli ekspfuel mat përqindjen eskportimit të naftës dhe gazit që kontribuon në PBB në e një vendi. Prej këtej rrjedh hipoteza e mëposhtme: Hipoteza 4: Sponsorët priren të zgjedhin FP në shtete me nivele të larta të eksportit të naftës dhe gazit si përqindje e PBB së Koeficienti i eksportit të naftës dhe gazit mund të ketë efektin e një ekspozimi të lartë që një vend mund të ketë ndaj eksportit të naftës, gazit apo të industrisë së përpunimit kimik, kurse koeficienti i riskut politik dhe i riskut të vendit do të tregojë efektet e riskut politik, financiar dhe ekonomik të një vendi. Gjithashtu, risku i vendit mund të jetë një madhësi e përdorur për matjen e sjelljeve përfituese të mundshme të një qeverie, një kërcënim i cili mund të rritet kur kemi një përqendrim të lartë të blerësve ose të furnizuesit, dhe kur njëra nga këto palë është firmë me pronësi shtetërore. Në këtë rast, pala kontraktuese që mund të drejtojë investuesit ka një avantazh shtesë mbi zotëruesit e huaj, pasi ajo kontrollon si pjesën ligjore ashtu edhe infrastrukturën fizike ku përfshihet energjia, rrugët, sigurinë etj. Për këtë arsye, kontratat të cilat duhet të imponohen nga gjykatat, bëhën më të vështira për tu besuar në lidhje me investimet e veçanta dhe si krahasim vetë kontratat mund të imponohen ose jo. Pronësia e përbashkët e një investimi të veçantë dhe struktura që karakterizon FP me nivele të larta të borxhit, zgjidh problemin që lind nga «kërcënimi» i sjelljeve përfituese. Kjo na çon në hipotezën e radhës: Hipoteza 5: projektet, të cilat kanë kompani shtetërore si blerëse të produktit/shërbimit të prodhuar, do të demonstrojnë një prirje më të lartë drejt FP 106 P a g e

107 Në mënyrë që të testohet kjo hipotezë, kemi ndërtuar një variabël binar pronë-shtet, i cili merr vlerën 1, nëse produkti i shitet një kompanie kryesisht me pronësi shtetërore dhe vlerën 0, në të kundërt. Pritet që të kemi një lidhje pozitive ndërmjet këtij variabli dhe prirjes ndaj FP. Në punim, gjithashtu do të përdoren edhe dy variable të tjerë binar që do të marrin vlerën 0 ose 1. Njëri prej varibleve tregon se cili prej dy nënsektorëve të energjisë ka më tepër prezencë në projekte të realizuara me FP. Gjithashtu, do të krijohet një tjetër variabël dummy (binar) për secilin prej shteteve të marra në kampion. Ky variabël ka për qëllim të tregojë prirjen që ka një projekt i realizuar me FP në një shtet të caktuar. Më poshtë, do të paraqesim një tabelë përmbledhëse me të gjithë variablet shpjeguese të marra për të testuar impaktin e tyre në prirjen drejt FP, ashtu si është parashikuar teorikisht. Tabela 3 Variablet shpjegues Përshkrimi i variableve Variblet shpjeguese Hipotezat Shenja e parashikuar e Teoria e kostove të agjencisë variableve Madhësia totale e investimit Risku politik i vendit ku bëhet investimi llogaritur nga ICRG Risku i vendit ku bëhet investimi llogaritur nga ICRG Përqindja e eksportit të naftës dhe gazit si raport i PBB seë Një variabël binar për blerësin primar me pronësi shtetërore madhinves H1 pozitive polrisk H2 negative vendrisk H3 negative ekspfuel H4 pozitive pronshtet H5 pozitive 107 P a g e

108 Kjo pjesë shpejgon në mënyrë të detajuar hipotezat e mbështetura në teorine e kostove ekonomike të transaksionit, të përmendura në kapitullin e rishikimit të literaturës. Përsa i përket teorisë së mungesës së investimeve, nuk do të trajtohet në këtë punim asnjë variabël, kjo për shkak të vështirësive të gjetjes së informacionit që lidhet me normën e mbulimit të shërbimit të borxhit të sponsorëve, normën e ndryshimit të shërbimit të borxhit, si dhe normën e borxhit mbi kapitalin total. Sawant, J. R. (2007) arriti në përfundimin se këto variable, pasi ai i testoi në punimin e tij, nuk kanë një ndikim të fortë. Testimi i këtyre hipotezave do të bëhet nëpërmjet krijimit të dy grupeve investimesh: një grup projektesh të realizuar me FP dhe një grup tjetër të realizuar me financim tradicional. Paragrafi i mëposhtëm fokusohet në metodologjinë e mbledhjes së të dhënave të secilit prej transaksioneve, si dhe në përshkrimin e të dhënave dhe karakteristikave statisktikore të tyre. Përsa i përket modelit ekonometrik, që do të përdoret për të testuar hipotezat, do të trajtohet në kapitullin tjetër. 4.3 Metodologjia e mbledhjes së të dhënave Të dhënat e kërkuara për këtë studim janë marrë nga baza e të dhënave të Bankës Botërore për projektet e infrastrukturës (PPI database). Informacionet e disa prej projekteve janë marrë nga baza e të dhënave të BERZH-it (por, një numër shumë i vogël). Baza e të dhënave PPI, përmbante një informacion për projektet e infrastrukturës të cilat nuk janë gjë tjetër, veçse kombinim i marrëdhënieve publik-privat (pra aty përfshihen të gjitha llojet e PPP ve). Për të krijuar të dy grupet e investimve që nevojiteshin për modelin, u veprua në këtë mënyrë: fillimisht u zgjodhën vendet të cilat do të merreshin në studim dhe për këto vende u përzgjedhën ato projekte të infrastrukturës që i përkisnin sektorit të energjisë. Më pas, u bë filtrimi i projekteve, në mënyrë që të krijohej grupi i parë i investimeve dhe të grumbullohej informacion mbi projektet e strukturara si FP. Për të qenë e sigurt se projektet e marra nga baza e të dhënave janë projekte të realizuara me FP, u përzgjodhën vetëm ato projekte të cilat janë Greenfield 96. Ndërmjet projekteve Greenfield, u filtruan ato projekte që ishin realizuar përmes modeleve BOT dhe BOO (për këtë qëllim në kapitullin e dytë u shpjegua modeli BOT, si një formë aplikative e FP). Pasi u përzgjodhën projektet e tipit BOT, u zgjodhën të gjitha informacionet e mundshme mbi projektet. Kjo bazë të dhënash kishte informacion të detajuar mbi projektet përsa i përket kostove të realizimit të tyre, vendin se ku ishte pozicionuar projekti, emrin e sponsorëve që 96 Shih më sipër shpjegimin e këtij koncepti. 108 P a g e

109 merrnin përsipër projektin (të ashtuquajturit nismëtarët e projektit, për të cilët u fol gjerësisht në kapitullin e dytë). Përsa i përket dy nënsektorëve të energjisëe, jepeshin të dhënat për diametrin e gazsjellësit në Km, si dhe fuqia e instaluar në MW, datën e përfundimit të projektit, kontraktorët si edhe karakterisitika të tjera. Projektet e marra në konsideratë, janë projekte që i përkasin periudhës Detaje të tjera të cilat nevojiteshin për këtë grup investimesh, ishin edhe emri i projektit, emri i kompanisë-projekt ose i SPV së, kontrata të blerjes së produktit/shërbimit të ofruar, të rregulluar më kontrata të tipit PPA, apo shitja e produktit që do ti bëhej tregut me pakicë apo një kompanie me pronësi shtetërore. Siç u përmend edhe më sipër, numri i projektve në total ishte rreth 200, por për objekt studimi u morën në konsideratë vetëm ato projekte të cilat i përkisnin sektorit të energjisë duke e çuar këtë numër në 45. Duke përdorur emrat e kompanisëprojekt, u kërkua informacion më i detajuar për karakteristikat e secilit projekt nëpër faqet zyrtare të kompanisë ose të sponsorëve të projektit. Për të krijuar grupin e dytë të investimeve, të cilët duhet të ishin projekte të realizuara me financim tradicional u përzgjodheën përsëri projektet të tipit Greenfield dhe tipeve të tjera, por që nuk ishin të realizuara nëpërmjet modeli BOT apo BOO. Mund të përmendim këtu shembullin e ndërtimit të TEC it të Vlorës që është një investim i tipit Greenfield, punimet e të cilit kanë filluar në vitin Ky projekt, i cili është financuar nga Banka Botërore, BERZH dhe BEI ka një kosto prej rreth 141,9 milionë dollarësh dhe një fuqi të instaluar prej rreth 100 MW. Projekti kishte si sponsor firmën e njohur Italiane Ansaldo Energia, e cila do të siguronte makinerinë CCGT (cikël i kombinuar me gaz dhe naftë) dhe energjia e prodhur do të blihej nga KESH. Edhe për këtë grup projekti, baza e të dhënave jepte një informacion të detajuar përsa i përket kostove të realizimit, vendin se ku ishte pozicionuar ky projekt, emrin e firmës e cila po merrte përsipër projektin, diametrin e gazsjellësit në Km kur bëhej fjalë për nënsektorin e gazjellesit, si dhe të fuqise së instaluar në MW përsa i përket projekteve të prodhimit të energjisë elektrike. Po ashtu, jepej data e përfundimit të projektit, kontraktorët si edhe karakterisika të tjera të tij. Ajo që vihet re është se pjesa më e madhe e projekteve janë të realizuara nëpërmjet formës së parë të financimit. Ato janë realizuar kryesisht nga një bashkim firmash (Joint Ventures), kurse projektet e grupit të dytë me formën tradicionale të financimit. Vetëm në dy raste ato janë realizuar nga një bashkim firmash. Kjo thekson edhe një herë faktin se projektet e realizuara nëpërmjet FP janë projekte të cilat kërkojnë kosto me të larta investimi (pra ato janë capital intensive) dhe karakterizohen nga risqe të larta si teknologjike, ashtu edhe ekonomike e financiare. Numri i projekteve të marra në shqyrtim për 109 P a g e

110 tipologjinë e dytë të financimit (pasi u përjashtuan projekte të cilët nuk i përkisnin sektorit të zgjedhur) ishte 27. Ky numër u zvogëlua jo vetëm për shkak të sektorit të përzgjedhur, por për shkak edhe të pamundësisë së gjetjes së informacionit të variableve të tjerë të përdorur në model. Janë përdorur të dhëna edhe për sa i përket riskut të vendit dhe atij politik ( të marra nga ICRG) të disa prej vendeve të marra në shqyrtim (si p.sh., Maqedonia, Gjeorgjia etj) të cilat edhe pse kishin të gjitha informacionet e tjera të nevojshme, nuk përfshihen në vlerësimin e bërë nga ICRG. Përveç informacionit të marrë nga ICRG, janë përdorur dhe të dhëna nga WDI (World Developement Indicators) e Bankës Botërore. Por, më në detaj për këtë do të flasim në paragrafin ku do të trajtohet modeli ekonometrik. 4.4 Përshkrimi i të dhënave Të dhënat e sigurura për studimin përfshijnë investime të bëra nga vitet 2000 deri në vitin Ai përfshin projekte të realizuara në 15 shtete të Europës Qendrore si dhe të Europës Juglindore. Baza e të dhënave përmban një informacion të rreth 72 projekteve me një numër observimesh në total 90. Tabela e mëposhtme përmbledh të gjitha të dhënat: Tabela 4. Përmbledhje e të dhënave Numri i Numri i Numri i Numri i Numri i një Shuma e projekteve firmave vrojtimeve Joint firme të vetme investimit (milion Ventures $) Projekte me financim tradicional Projekte me financim jo tradicional (financa e projektit) Totali 72 Nuk aplikohet Tabela tregon se 72.41% e investimeve të realizuara me formën e FP janë të realizuara nga një bashkim i firmave (Joint ventures) dhe vetëm 27.59% e investimeve kanë pasur vetëm një 110 P a g e

111 sponsor. Ajo gjithashtu tregon se, investimet e realizuara me FP janë më të mëdha së investimet e realizuara me financim tradicional. Nëse do të pjestonim shumën totale të investimit me numrin e projekteve (për ato projekte të realizuara me metodën e parë) do kemi një vlerë prej milionë dollarësh, krahasur me atë të investimeve të realizuara me financim tradicional e cila është milionë dollarë. Numri total i firmave nuk është vendosur në tablë për shkak se e njëjta firmë mund të ishte sponsor në të dy tipet e financimit. Për shembull, kompania italiane ENEL sh.p.k., është sponsori kryesor në projektin Kamen Briag në Bullgari, projekt i tipit BOT. Kjo kompani është sponsor i një tjetër projekti në Rumani të quajtur Enel Curugea. Një shembull tjetër, është ai i kompanisë bullgare AES Corporation e cila është sponsor si në projektin Maritza East, ashtu edhe tek projekti Saint Nicolas. Kompanitë austriake Verbund dhe EVN janë sponsor të projektit Ashta në Shqipëri, por janë sponsor edhe të projekteve të tjera. Kompania austriake EVN është sponsor e projektit Kavarna në Bullgari dhe komapania Verbund është sponsor e projektit Canakhale Mahmudije në Turqi. Për këtë arsye në tabelë nuk është vendosur numri total i firmave. Në tabelën e mëposhtme, do të tregohen disa prej karakteristikave statistikore të projekteve të secilit investim. Tabela 5. Karakteristikat statistikore të financimit tradicional vs FP Financa e Projektit (në milionë $) Financim Tradicional (në milonë $) Mediana Mesatarja Vlera minimale Vlera maksimale Kurtoza Devijimi standard Nga tabela e mësipërme vihet re se investimet e realizuara nëpërmjet FP kanë tendencë të jenë më të mëdha, se investimet e realizuara nëpërmjet financimit tradicional. Si mesatarja, ashtu 111 P a g e

112 edhe mediana, tregojne se FP është rreth tre herë më e lartë se investimet e realizuara me financim tradicional. Tabela e mëposhtme do të përmbledhë të gjitha karakteristikat e variableve që janë përdorur për të testuar hipotezat. Tabela 6 Përmbledhje statistikore variablet shpjeguese Variablat Numri Mesatarja Devijimi Vlera Vlera Përshkrimi total i standard minimale maksimale vrojtimeve pronë-shtet Variabël binar, që paraqet prezencën e firmave me pronësi shtetërore si blerëse të produktit të prodhuar energjpro Variabël binar, që paraqet nënsektorët e energjisë ( prodhim energjie dhe gazi) energjgaz Variabël binar që paraqet nënsektorët e energjisë ( prodhim energjie dhe gaz) madhinves Madhësia e investimit në milionë $ polrisk E matur në një shkallë nga 0 deri në 100, ku 100 tregon riskun më të ulët vendrisk E matur në një shkallë nga 0 deri në 100, ku 100 tregon riskun më të ulët ekspfuel Eksporti i hidrokarbureve si përqindje e GDP 112 P a g e

113 Në këtë tabelë nuk përfshihet një tjetër variabël binar. Në model janë marrë në konsideratë edhe disa prej shteteve ku janë prezente ose jo, projektet të realizuara me FP. Pra, do të ndërtohet një tjetër variabël binar, që do të jetë prezenca e FP në një shtet të caktuar ose jo. Për shembull, nëse FP, nëpërmjet BOT ekziston në Shqiperi, atëhere do të krijohet një variabël i cili do të marrë vlerën 1 nëse ky tip projekti është prezent dhe vlerën 0 në të kundërt. E njëjta gjë do të bëhet edhe për shtetet e tjera. Ky kapitull kishte si qëllim shpjegimin e metodologjisë së përdorur për mbledhjen e të dhënave, si dhe krijimin e dy grupeve të investimeve atë të projekteve të realizuara me FP apo me financim tradicional. Në paragrafin tjetër, do të fokusohemi në përshkrimin dhe analizën e modelit ekonometrik të përdorur. Fillimisht do të bëhet një rishikim i teorisë përsa i përket interpretimit dhe tipit të modelit që do të përdoret. Pra kapitulli në vijim ka për qëllim të nxjerrë në pah ose të analizojë rezultatet. 4.5 Modeli ekonometrik dhe rezultatet e tij Deri tani kemi përshkruar mënyrën e mbledhjes së të dhënave për këtë punim. Kampioni i zgjedhur përfshinte, si investime të kryera nëpërmjet FP, ashtu edhe nëpërmjet financimit tradicional. Regresioni ka për qëllim të krahasojë këto dy grupe dhe të përcaktoje se cilat prej varibleve të zgjedhura nga teoria, ndikojnë në zgjedhjen e FP kundrejt atij tradicional nga ana e shoqërive. Në këtë paragraf, do të bëhet fillimisht një përshkrim teorik i modeleve të përdorur që janë: Modeli i Probabilitetit Linear (MPL) dhe Modeli Logit. Do të përdoret një model ekonometrik, i modifikuar për rastin konkret, i përdorur më parë nga Sawant, J. R. (2007). Gjithashtu në këtë paragaf, do të diskutohen se cilat janë avantazhet dhe disavantazhet e përdorimit të këtyre dy modeleve. Qëllimi i modelit ekonometrik është të tregojë nga kampioni i zgjedhur, prirjen që ka një firmë në përdorimin e FP si strukturë qeverisjeje dhe financimi. Për këtë arsye, variabli i varur është një variabël i binar y, i cili do të marrë vlerën 1 nëse investimi është i strukturuar si FP dhe do të marrë vlerën 0 në të kundërt. Probabiliteti që variabli (y) të marrë vlerën 1, është i kushtëzuar mbi variablet e pavarur të ndërtuara (dizenjuara) për të vërtetuar hipotezat e përdorura më sipër. E thënë ndryshe, ana e majtë e ekuacionit të regresionit do të kemi: 113 P a g e

114 P(y=1/x j ), ku x j janë të gjitha variablet e pavarura, ku j shkon nga 1 deri në 7, pasi 7 janë variablet e pavarura të marra në konsideratë. Për aq kohë sa variabli i varur është një variabël binar, mund të përdorim modelin linear të probabilitetit, në të cilin probabiliteti i zgjedhjes së FP, është një funksion linear i varibleve të zgjedhur. Në këtë rast modeli do të shprehet si më poshtë: P(y=1/x j ) = β 0 + β 1 madhinves + β 2 polrisk + β 3 vendrisk + β 4 ekspfuel + β 5 pronshtet + β 6 energjpro + β 7 energjgaz + β 8 Binarvar(shtetet) + u Sipas (Wooldrige, 2000, fq. 702) u ja është një variabël rastësor, që përfshin gabimet e mbetjeve që janë të pavrojtuara. Në mënyrë që parashikimet tona të jenë të kënaqshme duhet që u ja të plotësojë këtë kusht: u ja duhet të ketë një shpërndarje normale me vlere mesatare të pritur të barabarte me zero dhe një variancë konstante të kushtëzuar nga variablet e pavarura. E(u/ x j ) = 0 dhe Var(u/ x j ) = σ 2, të jetë një konstante. Ndikimi i një variabli të pavarur matet nga koeficineti i vet. Për shembull, koeficienti i madhinves (madhësisë së investimit) β 1, paraqet ndryshimin në probabilitetin e y=1 kur ndryshon madhinves duke mbajtur të pandryshuar të gjitha variablat e tjerë. ΔP(y=1/x j ) = β1δ madhinves. Rezultatet e Modelit të Probabilitetit Linear (MPL) mund të interpretohen lehtë dhe mund të sqarojnë efektet e secilës prej variableve të varur. Modeli logjistik (logit) është një model i përshtatshëm, kur variabli i varur është një variabël binar, por është më e vështirë të bëhet interpretimi i rezultateve të nxjerra nga ky model. Në një model të tipit logjistik, lidhja e probabilitetit përkatës nuk është lineare dhe varet nga vlerat e marra nga variablet 97. Modeli logjistik është si më poshtë. P(y=1/x j ) = Λ(β 0 + β 1 madhinves + β 2 polrisk + β 3 vendrisk + β 4 ekspfuel + β 5 pronshtet + β 6 energjpro + β 7 energjgaz + β 8 Binarvar (shtetet) + u), Ku Λ(z)= exp(z)/(1+esp(z)), për të gjithë numrat real z. 97 Wooldrich, (2000), fq P a g e

115 Për aq kohë sa variblet shpjegues nuk janë një funksion linear i probabilitit përkatës, por janë një funksion logjistik, duhet që të interpretohen ndryshe nga interpretimi i bërë për (MPL). Transformimi logjistik i Λ(z)= exp(z)/(1+esp(z)) jepet si më poshtë: P(y=1/x j )= Λ(β 0 + β j x j ), Ashtu si u përmend edhe më sipër, modeli logjistik hipotizon se shpërndarja e variablit binar është një funksion logjistik. Në paragrafin e mëposhtëm, do të paraqesim rezultatet e modeleve dhe interpretimin e tyre. 4.6 Rezultatet e modelit Në paragrafin e mësipërm u ndalëm në përshkrimin teorik të modeleve të përdoruara për të testuar qendrueshmerinë e modelit. Për të bërë një analizë më gjithpërfshirëse dhe për të parë nëse rezultatet e pritura nga regresioni do të ndryshonin, u përdorën këto dy modele. Modeli i parë është ai i regresionit (OLS 98 ) dhe modeli i dytë është një funksion i tipit logjistik për shkak se variabli i varur është nje variabël binar. Nëse variabli i varur (por jo vetëm) është një variabël binar, atëherë mund të përdoren modelet Logit ose Probit. Modelet u ndërtuan duke përdorur programin Stata. Analiza e modeleve ekonometrike tregohet më poshtë. Numrat në kllapa paraqesin gabimin standard. Koeficientët, të cilët kanë një nivel intervali besueshmërie që shkon nga 0 deri në 0.10 i shënojmë me *. Koeficientët të cilët kanë një nivel intervali besueshmërie deri në 0.05 i shënojme me ** dhe koeficientët me interval besueshmërie 0.01 i shënojmë me ***. Variablet e pavarur n = 90 Modeli MPL (OLS) Modeli logjistik madhinves *** ( ) vendrisk ** ( ) ** ( ) ** ( ) 98 Ordinary Least Squares metoda e regresionit linear 115 P a g e

116 polrisk ** ( ) Pronë-shtet *** ( ) ekspfuel ** ( ) energjpro *** ( ) ** ( ) *** ( ) ** ( ) ** ( ) Koeficientet e disa prej vendeve të marra si varibla binar Al ** ( ) Ar ** ( ) Bg *** ( ) Tu ** (.40135) Konstantja ** ( ) ** ( ) ** ( ) *** ( ) ( ) Log likelihood Value P a g e

117 Pseudo R (0.5865) R-squared Pra, mund të shënojmë ekuacionin që rrjedh nga Modeli i Probabilitetit Linear (MPL) si më poshtë: P(y=1/x j ) = madhinves*** polrisk** vendrisk ekspfuel** pronshtet*** energjpro*** + u Në paragrafin e mëposhtëm po interpretojmë secilën prej këtyre vlerave. Koeficientët e të dy modeleve tregojnë një historik të rëndësishëm. Shenjat e koeficientëve janë njësoj në të dy modelet. I pari do të interpretohet modeli (MPL). a. Madhësia e investimit (madhinves). Koeficienti i këtij variabli është pozitiv dhe statistikisht domethënës në secilin prej modeleve. Ky variabël është i matur në milionë dollarë. Koeficienti në modelin MPL, paraqet tendencën e firmave në zgjedhjen e FP. Në këtë rast, tendenca e firmave për të zgjedhur FP do të rritet me 0.15 (ose me 15%), atëherë kur madhësia e investimit do të rritet me 1 milionë dollarë. b. Risku i vendit (vendrisk). Koeficienti për riskun e vendit është i lidhur negativisht dhe është statistikisht domethënës në të dy modelet. Kjo do të thotë se, nëse indeksi i riskut të vendit rritet, tendenca për të zgjedhur FP zvogëlohet. Në këtë interpretim duhet të jemi shumë të kujdeshëm. Në pamje të parë duket sikur rritja e indeksit do të çonte në zvogëlimin e përdorimit të FP. Por duhet të kujtojmë se indeksi i riskut të vendit e mat riskun në një shkallë që shkon nga 0 deri në 100, ku 100 tregon riskun më të ulët dhe 0 tregon riskun më të lartë. Për këtë arsye, për aq kohë sa një vend bëhet me riskioz, kjo bën që indeksi i riskut të bjerë dhe në modelin MPL një zvogëlim me 10 njësi (pikë të riskut) në këtë indeks, do të rrisë tendencen për zgjedhjen e FP me 0.43 (ose me 43%). c. Risku politik (polrisk). Edhe koeficienti për riskun politik është i lidhur negativisht dhe është statistikisht domethënës. Kjo do të thotë se, nëse indeksi i riskut të vendit rritet, tendenca për të zgjedhur FP zvogëlohet. Edhe në këtë rast, risku politik ka të njëjtin 117 P a g e

118 interpretim me atë të riskut të vendit. Indeksi i riskut të vendit e mat riskun në një shkallë që shkon nga 0 deri në 100, ku 100 tregon riskun më të ulët të një vendi dhe 0 tregon riskun më të lartë. Për këtë arsye, me uljen e këtij indeksi (pra me përkeqësimin e riskut politik) do të rritej prirja e firmave pë të zgjedhur FP, kundrejt atij tradicional. Një zvogëlim prej 10 njësi i këtij indeksi do të rrisë tendencën për FP me 0.48 (ose me 48%). d. Prania e kompanive me pronësi shtetërore, si blerëse kryesore të produktit/shërbimit të investimit pronë-shtet. Ky koeficient është pozitiv dhe statistikisht domethënës në një nivel besueshmërie prej 99%. Kjo do të thotë se, kur një kompani me pronësi shtetërore është blerësi kryesor në një investim të bërë, prirja për zgjedhjen e FP nga ana e sponsorëve do të rritet. Në thelb, efekti i këtij faktori është të rrisë prirjen për FP me 0.79 atëherë kur pronë-shtet shkon nga 0 në 1. e. Eksporti i karburantit si përqindje e PBB së (ekspfue)l. Koeficienti per ekspfuel është pozitiv dhe statistikisht domethënës në një nivel besueshmërie prej 95%. Ekspfuel është sasia e karburantit të eksportuar si raport i PBB së dhe mat riskun e vendit të ekonomive të padiversifikuara. Shenja pozitive e koeficientit tregon se prirja për zgjedhjen e FP do të rritet atëherë kur sasia e eksportuar e karburantit si përqindje e PBB se do të rritet. Në modelin MPL, një rritje prej 1 për qind e ekspfuel do të rrisë prirjen për FP me f. Sektori i prodhimit të energjisë, në krahasim me atë të naftës dhe gazit (energjpr). Koeficienti për energjpr është pozitiv dhe statistikisht domethënës. Kjo do të thotë se nënsektori më i rëndësishëm në të cilin do të paraqitej një tendencë më e madhe për FP është ai i prodhimit të energjisë. Efekti i këtij faktori është të rrisë prirjen për FP me 0.46 atëherë kur energjpr shkon nga 0 në 1. Përveç faktorëve të sipërpërmendur u ndërtua një variabël binar (dummy) për të parë prezencën ose jo të FP në grupin e vendeve të marra në studim. Shtetet e përfshira janë kodifikuar me simbolet e njohura dhe për çdo shtet është krijuar një variabël dummy i cili merr vlerën 1 nëse në këtë shtet kemi praninë e FP dhe vlerën 0 në të kundërt. Në këtë model janë përfshirë vetëm disa prej shteteve dhe mund të themi se Bullgaria ka një prirje të lartë në përdorimin e FP. Koeficienti për këtë shtet është pozitiv dhe statistikisht domethënës në një interval besueshmërie prej 99%. Armenia, Shqipëria dhe Turqia gjithashtu tregojnë një prirje të lartë për përdorimin e FP, pasi 118 P a g e

119 edhe koeficientët e këyre shteteve janë pozitive dhe statistikisht domethënës për një nivel besueshmërie prej 95%. Arsyeja e ndërtimit të një varibli të tillë është të tregojë nëse vendi ynë ka të njetën prirje pozitive ndaj përdorimit të FP, krahasuar me vendet e rajonit ku investimet me FP janë rritur ndjeshëm duke filluar që nga vitet 2000, sidomos në sektorin energjitik. Shqipëria, ashtu si edhe disa prej këtyre vendeve në të cilat është përdorur FP, paraqet një risk politik të lartë, për shkak të paqendrueshmerisë politike apo problemeve të lidhura me zbatimin e ligjeve dhe të rregullave. Kjo bën që një pjesë e investuesve mos të jenë të motivuar për investime në këto vende. Për këtë arsye, në shumë prej vendeve në zhvillim, do të mbeteshin të parealizuar dhe të pazgjidhura ato probleme të cilat kanë të bëjnë me projektet e mëdha, sidomos në sektorët prioritar të një shteti (siç është ai i energjise elektrike dhe i transportit). Pasi përfunduam interpretimin e koeficientëve mund të dalim në përfundimin se teoria e sjelljeve përfituese, e trajtuar gjerësisht në kapitullin e parë, gjen një mbështetje të fortë. Përfundimisht mund të themi se prirja e një firme për zgjedhjen e FP, rritet atëherë kur në një investim kemi praninë e kompanive me pronësi shtetërore si blerëse kryesore të produktit/shërbimit, atëherë kur investimi kryhet në një vend që karakterizohet nga risk i lartë politik dhe kur madhësia e investimit është shumë e madhe. Për sa i përket interpretimit të Modelit Logjistik mund të themi: Variablet e pavarur n = 90 Modeli logjistik Vlerat mesatare madhinves ** milionë ( ) vendrisk ** ( ) polrisk ** ( ) Pronë-shtet *** P a g e

120 ( ) ekspfuel ** % ( ) energjpro ** ( ) Log likelihood Value Pseudo R (0.5865) Duke qenë se modelet e tipit logjistik janë pak më të vështirë për tu interpretuar, atëherë po vendosim në krah të koeficientëve të modelit vlerat mesatare të llogaritura të secilit prej faktorëve. a. Madhësia e investimit (madhinves). Edhe në këtë model ky koeficient është pozitiv dhe statistikisht domethënës. Kur madhësia e investimit rritet me 100 milionë, me një vlerë mesatare të investimit milionë, prirja për të zgjedhur FP rritet me Nëse i njëjti investim do të rritej me një vlerë prej 1 miliardësh, në këtë rast probabiliteti për FP do të ishte shumë i rëndësishëm dhe do të rritej me 9.3. Pra mund të themi që për investime me vlerë të lartë, firmat parapëlqejnë të përdorin FP në krahasim me financimin tradicional, kjo për shkak të riskut shumë të madh që ato do të merrnin përsipër. b. Risku i vendit (vendrisk). Sërish, ky koeficient është negativ dhe statistikisht domethënës. Ashtu si interpretuam edhe më sipër, mund të themi se një rritje e gradës së riskut të një vendi do të çonte në rritjen e përdorimit të FP. Një rritje prej 10 pikësh e rrezikshmërisë politike, të faktorëve ekonomikë dhe financiarë do të çojë në rritjen e përdorimit të FP me Një rritje prej 10 pikësh të rrezikshmërisë së një vendi, do të nënkuptojë një rritje të vlerësimit mesatar të riskut nga në Vendet të cilat kanë një risk të ulët ( në 120 P a g e

121 kampionin tonë) që shkon deri në janë Turqia, Bullgaria etj. Këto vlera i përkasin fillimit të viteve c. Risku politik (polrisk). Edhe në këtë model ky koeficient është negativ dhe statistikisht domethënës. Një rritje e gradës së riskut politik do të çonte në rritjen e përdorimit të FP. Një rritje prej 10 pikësh e rrezikshëmërisë së ambientit ligjor, rregullator dhe politik, do të çonte në rritjen e përdorimit të FP me Pra mund të themi që risku politik në këtë model ka një rëndësi më të madhe, se ai i riskut të vendit. Një rritje prej prej 10 pikësh të rrezikshmërisë politike do të nënkuptojë një rritje të vlerësimit mesatar të riskut nga në d. Prania e kompanive me pronësi shtetërore si blerëse kryesore të produktit/shërbimit të investimit (pronë-shtet). Edhe në këtë model, ky koeficient është pozitiv dhe statistikisht domethënës në një nivel besueshmërie prej 99%. Kjo do të thotë se, kur një kompani me pronësi shtetërore është bleresi kryesor në një investim, prirja për zgjedhjen e FP do të rritet. Në thelb, efekti i këtij faktori është të rrisë prirjen për FP me 0.65, atëherë kur pronë-shtet shkon nga 0 në 1. e. Eksporti i karburantit si përqindje e PBB së ekspfuel. Koeficienti për ekspfuel është pozitiv dhe statistikisht domethënës në një nivel besueshmërie prej 95%. Ekspfuel është sasia e karburantit të eksportuar si raport i PBB së dhe mat riskun e vendit të ekonomive të padiversifikuara. Shenja pozitive e koeficientit tregon se prirja e shoqërive për zgjedhjen e FP do të rritet, atëherë kur sasia e eksportuar e karburantit si përqindje e PBB së do të rritet. Në modelin MPL, një rritje prej 10 për qind e ekspfuel nga % në % do të rriste prirjen për FP me Vendet të cilat kanë një përqindje të karburantit që shkon nga 20 deri ne 30% në kampion, janë Lituania në shin dhe 2010 tën, Bjellorusia në 2010 tën, Shqipëria në 2011 tën etj. f. Sektori i prodhimit të energjisë në krahasim me atë të naftës dhe gazit (energjpr). Edhe këtu koeficienti për energjpr është pozitiv dhe statistikisht domethënës. Kjo do të thotë se nënsektori më i rëndesishëm në të cilin do të paraqitej një tendencë më e madhe për FP është ai i prodhimit të energjisë. Efekti i këtij faktori është të rrisë prirjen për FP me 0.52, atëherë kur shkon energjpr nga 0 në P a g e

122 Në përfundim mund të themi se teoria e sjelljeve përfituese është shumë domethënëse. Pra, hipoteza kryesore e këtij punimi vërtetohet. Kështu mund të themi se, prirja e sponsorëve në zgjedhjen e FP rritet atëherë kur në një investim kemi praninë e kompanive me pronësi shtetërore si blerëse kryesore të produktit/shërbimit, atëherë kur investimi kryhet në një vend që karakterizohet nga risk i lartë politik dhe kur madhësia e investimit është shumë e madhe. 4.7 Konkluzionet e të dy modeleve Rezultatet e të dy modeleve janë shumë domethënëse. Faktorët, të cilët i përkasin teorisë së kostove të transaksionit dhe asaj së sjelljeve përfituese, mbështeten nga të dhënat e këtyre modeleve. Një investim i realizuar nëpërmjet FP mund të zgjidhë problemin e kostos së agjencisë. Kjo e fundit rritet për shkak të kostove të larta të investimit, që përballen me ndryshimet ligjore, rregullatore dhe politike. Variabli, i cili është më shumë domethënës është ai i pronësisë shtetërore. Tek të dy modelet niveli i besueshmërisë për këtë faktor është 99%. Mund të themi se në një investim të realizuar nëpërmjet FP kanë shumë rëndësi kontratat paraprake, të cilat nënshkruhen ndërmjet kompanisë-projekt dhe blerësit të produktit që ajo do të prodhojë, pikërisht për të evituar sjelljet oportuniste të njërës prej palëve në momentin e ndërtimit të projektit. Në sektorin e energjisë, rëndësi të veçantë ka kontrata PPA (Power Purchase Agreement) e bërë nga një kompani me pronësi shtetërore siç mund të jetë KESH i në rastin e Shqipërisë, apo Korporata Energjitike e Bullgarisë (Bulgarian Energy Holding EAD) etj. Kjo kontratë eleminon riskun e mosshitjes së produktit. Një tjetër faktor i rëndësishëm është edhe ai madhësisë së investimit. Mund të dalim në përfundimin se FP është zgjidhja më e mirë për realizimin e projekteve me kosto të larta. Ky faktor është domethënës për një nivel besueshmërie 99% në modelin MPL dhe një nivel besueshmërie prej 95% në modelin logjistik. Një tjetër faktor, i cili ndikon në përdorimin e FP është edhe ai i riskut politik dhe i rikut të vendit. Vendet të cilat karakterizohen nga risqe të larta politike tregojnë një tendencë më të lartë në përdorimin e FP për realizimin e projekteve të infrastrukturës. Megjithatë, ky model ka kufizimet e veta. Për të mbështetur teorinë e mungesës së investimeve duhet të kishim marrë në konsideratë raportin e shërbimit të borxhit dhe levën financiare. Por, për mungesë së të dhënave (pasi duhet të kishim akses në Bloomberg, ose Capitaldata në mënyrë që të gjendeshin bilancet e këtyre kompanive si dhe të kompanive të krijuara apaostafat) ky model u fokusua në teoritë e kostove të transaksionit dhe atë të problemit të sjelljeve përfituese 122 P a g e

123 nga njëra palë. Një tjetër kufizim qëndron në faktin që firmat, të cilat realizonin projekte në sektorin e energjisë me financim tradicional, ishin të njëjtët sponsor edhe në FP ve. Për këtë arsye teoria e mungesës së investimit do të gjente një mbështetje të dobët, pasi nuk bëhet një ndarje neto midis firmave të cilat marrin pjesë në një tip financimi dhe në një tip tjetër. Një sugjerim për punimin e ardhshëm mund të jetë studimi në një tjetër sektor të infrastrukturës (siç mund të jetë ai i Telekomit ose i Transportit) dhe të bëhej një ndarje e firmave në dy grupe: ato që janë promotorët kryesorë vetëm të një FP dhe ato të cilat janë promotorët kryesorë vetëm në financimin tradicional të një projekti. 123 P a g e

124 Kapitulli V: Përdorimi i FP në vendet në zhvillim 5.1 Roli i qeverisë lokale dhe i institucioneve ndërkombëtare në FP Në kapitujt më përpara, në mënyrë jo të drejtpërdrejtë, është përmendur roli që kanë qeveritë e vendeve në zbatimin e projekteve të infrastrukturës. Kemi përmendur edhe avantazhet që rrjedhin nga përdorimi i kësaj teknike, avantazhe të cilat kanë një peshë më të madhe në vendet në zhvillim. Ky kapitull do të përqendrohet në thellimin e disa prej aspekteve të projekteve të infrastrukturës vetëm në vendet në zhvillim. Në këto vende realizimi i impianteve industriale përballet me risqe më të mëdha, të cilat i përkasin edhe risqeve politike dhe riskut të vendit. Për këtë arsye, është shumë e rëndësishme që në faktorët të cilët ndikojnë në zgjedhjen e përdorimit të FP, të merren parasysh edhe këto dy risqe 99. Disa prej pengesave në mbledhjen e kapitalit të huaj dhe atij vendas janë: një kuadër ligjor dhe rregullator jo i plotë, të cilat ndryshojnë shpesh, nuk ekziston siguria për funksionimin efektiv të tyre, të mbrojtjes së të drejtës ligjore për shkak të ndryshimeve të vazhdueshme politike. Ka pasur debate nga autorë të ndryshëm (Calvo et al. 1993; Fernadez Ariaz, 1994), për sa i përket faktorëve që kanë ndikuar në rrijen e flukseve të kapitalit në vendet në zhvillim, sidomos në fillim të viteve 90. Një prej këtyre këndvështrimeve mbështet teorinë se kanë qenë faktorë jashtë vendeve në zhvillim, ato që kanë ndikuar në rritjen e flukseve të kapitalit. Sipas tyre kjo është lidhur me rënien e normave të interesit në SHBA. Këndvështrimi i dytë ka të bëjë me reformat ekonomike që kanë ndërmarrë këto vende, si privatizimi i ndërmarjeve shtetërore, liberalizimi i monedhës si dhe i llogarive të kapitalit. Ky trend, së bashku me qendrueshmërinë makroekonomike, ka ndikuar në rrijen e meritës së kredive dhe në atë të mundësive të investimit (Chuhan et al. 1994; and Haque et al, 1996). Gjithashtu është vënë re se inovacionet financiare, duke përfshirë procesin e Kartolarizimit 100 të huave të kreditorëve të bankave tregtare, kanë rritur tregtueshmërinë e tyre në tregjet e kapitalit. 99 Për më tepër shih kapitullin IV. 100 Termi origjinal i së cilës është Securizitation. Është procesi nëpërmjet të cilit një shoqëri ndërton një paketë të aseteve të saj jo likuide në letra me vlerë. Për shembul, kur një kompani kryen një ofertë publike primare, ajo efektivisht paketon, pronësinë e saj në një numër të caktuar letrash me vlerë. Titujt financiar janë të mbështetura, si nga një asset ose një borxh, ashtu edhe nga një raport i caktuar huash hipotekore. Pra ëe thelb, asetet të cilat nuk janë likuide bëhen më likuide duke i tregtuar ato në tregjet e kapitalit. 124 P a g e

125 Në vendet në zhvillim një rol mjaft të rëndësishëm ka luajtuar roli e investimeve private në infrastrukturë. Ato kanë qenë një metodë efikase për tërheqjen e kapitalit të huaj. Dy kanë qenë motivet kryesore: e para, investimet në infrastrukturë kanë qenë komponenti kryesor që ka ndikuar në një rritje më të shpejtë te flukseve të kapitalit në vendet në zhvillim; e dyta, këto investime, me profil të riskut shumë kompleks, periudha të gjata të pagesave, risqe të larta politike kanë përbërë urën lidhëse midis flukseve të kapitalit me infrastrukturën bazë të një vendi. Këto investime janë zhvilluar edhe për shkak të sjelljes së normave të interesit ndërkombëtare, reformat e brendshme si dhe liberalizimi dhe inovacioni financiar. Pjesmarrja e sektorit privat në shërbimet e infrastrukturës është një objektiv i politikave të pothuajse të gjitha vendeve në zhvillim. Shumë qeveri përfshijnë sektorin privat për të ndërtuar, operuar, financuar, zotëruar impiantet e prodhimit të energjisë, sistemit rrugor, shërbimet e telekomunikacionit, portet, aeroporetet etj. Investuesit privatë kanë hezituar të investojnë edhe pse kanë qenë të favorizuara nga qeveritë pritëse. Ky favorizim është bërë nëpërmjet nxitësve fiskale, financimeve direkte dhe garancive në mënyrë që të garantojnë flukset monetare apo të zvogëlojë riskun. Por, garancitë nga ana e qeverive pritëse janë ato të cilat janë më të rëndësishmet për projektet private të infrastrukturës. Ato përdoren për të mbuluar risqet me të cilat përballen kreditorët dhe promotorët e projektit, të cilat rrjedhin nga risqet tregtare si dhe risqet rregullatore. Garancitë janë përdorur shumë në projektet e energjisë për sa i përket vendeve në zhvillim. Vullneti i investitorëve për financime afatgjata në infrastrukturë, për krijimin e vendeve të punës dhe në rritjen ekonomike varet nga perceptimet për tipet e ndryshme të risqve. Ligjvënësit janë në gjendje që të administrojnë këto percepime nëpërmjet përmirësimit të administratës së sektorit publik, garantimit të një administrimi të matur makroekonomik, promovimi të një kuadri ligjor transparent dhe mbrojtjes së investitorëve nga shpronësimet. Të mënjanohesh nga një qasje e tipit tradicional do të thotë të: investosh kohë dhe energji për të kuptuar ekonominë politike të një vendi, të iniciosh bashkëpunime me përfaqësues të qeverisë, të shoqërisë civile dhe të sektorit privat. Është shumë e rëndësishme të identifikohen zgjidhjet e duhura në mënyrë që të përforcohet performanca ekonomike si në vendet e zhvilluara ashtu edhe në ato në zhvillim. Për sa i përket Shqipërisë, PPP të janë implementuar vetëm pas periudhës post-komuniste që prej vitit 1992 me disa forma: privatizimi i ndërmarrjeve; kontratat e prokurimit publik, të 125 P a g e

126 kryera në bazë të Ligjit për prokurimet publike Nr. 7971/2005; kontratat e koncesionit, të kryera në bazë të Ligjit Nr. 7973/1995 për koncesionet dhe pjesmarrja e sektorit privat në sektorin publik; si dhe forma të tjera si qeraja, uzufrukti ose modele të tjera mbi përdorimin e pronës. Në paragrafet që vijojnë do të ndalemi më gjatë në kuadrin legjislativ dhe rregullator në sektorin e energjisë në Shqipëri. Në paragrafet më poshtë do të analizojmë fazat e zhvillimit të FP, në disa prej projekteve të infrastrukturës në Shqipëri dhe në vendet e rajonit. Pasi të kryhet një analizë për këto projekte në paragrafin në vijim është e domosdoshme të fokusohemi në kuadrin rregulltor dhe legjislativ në sektorin e energjisë. 5.2 Fazat e zhvillimit të FP Në kapitujt më sipër, më saktësisht në kapitullin II të këtij punimi, është bërë një shpjegim për sa i përket formave të ndryshme të zbatimit të FP si dhe lidhja e tyre me PPP të. Këto forma janë të ndryshme nga njëra tjetra. Kjo vlen edhe për sa i përket fazave të zbatimit të tyre, megjithëse disa prej tyre janë hapa të përbashkëta për të gjithë projektet Ideimi i projektit: kontaktet e para me subjektet me të rëndësishme të përfshira në të Projektet fillojnë si ide (shpesh të turbullta) për lëvrimin e produkteve që do të kontribuojnë realizimin e objekvitave të politikës dhe qëllimeve të politikës ose që adresojnë probleme që duhen kaluar për të realizuar objektivat dhe qëllimet e politikës. Manaxhimi i ciklit të projektit përfshin një seri hapash sistematike që duhen ndërmarrë për t i përkthyer këto ide në rezultate të prekshme që mund të tregohet se kanë zgjidhur një problem dhe që të kenë kontribuar në realizimin e objektivave dhe qëllimeve të politikës. Manaxhimi i ciklit të projektit gjithashtu synon të garantojë që: synimet e projektit të jenë të qarta, realiste dhe të qëndrueshme; projektet të jenë financiarisht dhe ekonomikisht të realizueshëm; dhe se projektet nuk bëjnë zhvendosje të fondeve nga projekte alternative për të cilat kthimi ekonomik ka të ngjarë të jetë më i lartë dhe që i përgjigjen nevojave të kuadrit madhor politik të qeverisë, përfshirë këtu Strategjinë Kombëtare për Zhvillim dhe Integrim (SKZHI), në një mënyrë të ngjashme apo më të përshtatshme (Xhafa Halit, cikël leksionesh, 2013) 126 P a g e

127 Sa u tha më sipër përbën fazën e parë të zhvillimit të një projekti që është e njëjtë për të gjitha projektet pavarësisht formës që do përzgjidhet për të. Në momentin që sponsorat arrijnë në ideimin e një projekti dhe zgjedhin si formë zbatimi FP duhet të marrin në konsideratë një sërë veprimesh para se të arrijnë në zbatimin e saj. Në fillim të kësaj faze sponsorët krijojnë kontaktet e para me palët e tjera pjesmarrëse në projekt. Analiza që bëhet është ajo e një vlerësimi paraprak i projektit, vlerësimi i formave të ndryshme të zbatimit si dhe negociatat për kushtet kontraktuale 101. Edhe pse projekti është në fazat e tij të para, studimi i fizibilitetit që sponsorët zhvillojnë në këtë fazë analizon të gjitha karakteristikat e projektit për sa i përket si aspekteve teknike ashtu edhe atyre ekonomike kontraktuale duke parashikuar kosot e mundshme, prodhimin e flukseve monetare si dhe leverdisshmërinë e projektit. Fati i projektit vendoset në këtë fazë embrionale, pasi ky studim paraprak, si dhe karakterisitikat e projektit përbëjnë faktorët të cilët influencojnë pozitivisht ose negativisht zgjedhjen që do të bëjnë palët e kontaktuara nga sponsorët. Për sa i përket projekteve në sektorin e energjisë kjo është e përcaktuar qartë në ligjin Për krijimin e lehtësirave për themelimin dhe ndërtimin e impianteve të reja të gjenerimit të energjisë. Më konkretisht artikulli 7, 8 dhe artikulli 10 i cili përcakton studimin paraprak të fizibilitetit të projektit 102. Studimi paraprak i fizibilitetit përdoret për të identifikuar palët e tjera në projekt si dhe për të realizuar negocimet e para të cilat do të përbëjnë marrëveshjet para kontraktuale në atë që quhet Memurandumi i Mirëkuptimit 103. Pas miratimit të këtij memorandumi nga ana e të gjitha palëve, themelohet SPV ja (e cila në rastin e Shqipërisë, bazuar në ligjin e koncesioneve themelohet në bazë të ligjit të shoqërisë tregtare) që merr përsipër menaxhimin e të gjitha fazave vijuese dhe përbën përgjegjësin e projektit. Kjo fazë përfundon me përcaktimin e plotë të projektit që përkthehet në përmbyllje të të gjitha kontratave nga palët e përfshira Përgatitja e dokumentave ekonomike dhe ligjore Cikli i projektit ka dy faza, përgatitja e projektit dhe zbatimi i projektit, secila me nga tre etapa. Përgatitja e projektit përfshin: Identifikimin e Projektit; Vlerësimin e Projektit; dhe Miratimin e 101 Sipas Imperatori (2003) faza e identifikimit të projektit karakterizohet nga mbledhja dhe analizimi i të dhënave të lidhura me projektin, për zgjedhjen e formës financiare më të mirë për sa i përket fazës së negociimit të kontratave nëpërmjet të cilit realizohen projektet. Imperatori, G. (2003). 102 Për më shumë shif, Ky memorandum është një dokument përmbledhës ku paraqiten të gjitha marrëveshjet paraprake ose ato përfundimtare. Në te evidentohen kriteret bazë të shpërndarjes së detyrimeve dhe risqeve të gjithë secilit. 127 P a g e

128 Projektit. Faza e Zbatimit të projektit përfshin: zbatimin e projektit; kontabilizim dhe monitorimin e projektit; si dhe vlerësimin, auditimin dhe raportimin e projektit. Proçeset dhe proçedurat e secilës fazë të ciklit janë të rëndësishme sepse sigurojnë faktin që projekti do të menaxhohet në mënyrë efektive dhe do të arrijë qëllimin e tij (Xhafa, H. 2013, cikël leksionesh). Sipas Imperatori (2003) nëpërmjet memorandumit arrihen dy objektiva bazë përpunimi në mënyrë analitike dhe të koordinuar të projektit në të gjitha pjesët e tij nëpërmjet përcaktimit të të gjitha aspekteve ekonomike, juridike dhe financiare si dhe të promovimit të finances së projekteve në tregjet financiare. Banka këshilluese (arranger) duhet të përpunojë të gjithë elementet më sipër në të dhëna numerike me anë të të cilave të japi një vlerësim për qëndrueshmërinë e projektit duke pasur mundësinë t ia propozojë një grupi bankash për ta financuar. Nëse në fund të kësaj analize, konsulenti sigurohet se ky projekt është i paaftë të gjenerojë marzhe vetëfinancimi (cashflow) të mjaftueshme, ai do të hedhi poshtë këtë opsion dhe do ti këshillojë sponorëve të bëjnë një financim tradicional. Natyrisht duhet pasur parasysh se qendrueshmëria e FP varet edhe nga mënyra se si financohet kjo inicativë, që shkurtimisht do të thotë, sa borxhe dhe sa kapitale vetjake do të përdoren për të mbështetur realizimin dhe drejtimin e këtij operacioni. Principi kryesor është që Banka Këshilluese do të kërkojë gjithmonë e më shumë të propozojë një levë financiare shumë të lartë duke pasur parasysh se një nga obiektivat kryesore te sponsorëve është që të derdhin sa më pak kapital vetjak dhe sa më vonë të jetë e mundur. Të projektosh strukturën financiare për mbështetjen e kësaj iniciative presupozon që banka këshilluese të përpunojë parashikimet për marzhet vetëfinancuese në të ardhmen, që lidhen me drejtimin industrial të projektit. Këto madhësi do ti quajmë marzhe vetëfinancimi operative (flukse monetare operative). Hartimi i një projekt-plani nga ana e bankës këshilluese (advisor) bën të mundur nxjerrjen e njëkohëshme të pasqyrës së të ardhurave dhe shpenzimeve, të bilancit dhe të Pasqyrës së qarkullimit të parave të projektit. Për ta bërë më të qartë këtë koncept, po japim këtë figurë. Në të tregohet sjellja tipike e flukseve (cashflow) operative të prodhuara nga projekti. 128 P a g e

129 Figura 5.1. Dinamika e flukseve operative te kumuluara te nje projekti Faza e ndërtimit Faza operative Përfundimi i projektit 0 j n koha testimi Burimi: Forestieri, G., (2005) Corporate e Invesmenet Banking, fq 540 Faza e parë e iniciativës, ajo nga 0 deri në j, i përket asaj së ndërtimit. Në këtë fazë, projekti paraqet një nevojë për financime duke parë se pagesat e bëra për kostot nuk gjejnë balancim në të ardhurat e gjeneruara gjatë kësaj faze. Pra, në këtë fazë nevoja për likuiditet mbulohet sipas 3 mënyrave: Përdorimi i borxhit të marrë nga bankat financuese, dhe më pas përdorimi i kapitaleve vetjake të sponsorave. Përdorimi i kapitalet vetjake të sponsorave dhe më pas kapitalin e marrë nga bankat Me një klauzolë pro rata: borxhi dhe kapitali përdoren në proporcion me shkallën e levës financiare. Pas momentit j, projekti hyn në fazën operative, dhe pikërisht në këtë fazë fillon të prodhojë të ardhurat e destinuara për mbulimin e kostove të ndryshme të drejtimit: kurba e marzheve vetëfinancuese operative të akumulaura merr një formë rritëse sepse impianti fillon të funksionojë. Në korrespondencë me kohën k flukset pozitive barazojnë tërësisht flukset negative. Duke iu afruar vitit n, që është viti i mbylljes së projektit, financimet do të jenë rimborsuar në 129 P a g e

130 mënyrë të plotë dhe të ardhurat e gjeneruara do të përdoren për të mbuluar kostot operative dhe për financimet në rast rritjeje të kapitalit qarkullues. Fluksi (cashflow) operativ është variabli kyç në çdo vit të drejtimit operativ të projektit. Në fakt, ky fluks duhet të jetë në gjendje që të suportojë si shërbimin për borxhin e marrë, (principal + interesat) ashtu edhe kapitalin e investuar nga sponsorat. Dividendet janë dytësorë në krahasim me impenjimet fikse dhe të pakthyeshme si ato që kemi konsideruar, por këto flukse duhet të jenë në gjendje që të gjenerojnë një norme te brendshme interesi (internal rate of return (IRR)) të përshtatshme duke e krahasuar me shkallën e rrezikut të iniciatives së marrë. Por si përcaktohet struktura financiare e projektit? Struktura financiare e projektit, që jepet nga raporti borxh/kapitali total i përzgjedhur për të mbështetur iniciativën, paraqet një ekuiliber midis interesave të kundërta të sponsorave dhe bankave financuese. Si e kemi thënë dhe më sipër, këshilluesit financiar që punojnë për llogari të aksionerëve të shoqërisë së krijuar në mënyrë të posaçme, do të përpiqen të maksimizojnë normën e brendshme të interesit (IRR) por këta të fundit duke rritur sa më shumë të jetë e mundur borxhin dhe duke ulur sasinë e kapitalit vetjak. Rritja e borxhit shkakton rritjen e kostos financiare dhe të shërbimit për borxhin. Duke marrë si të dhënë flukset operative, rritja e raportit borxh/kapitale do të bëhet e mundur vetëm duke pranuar këtë kusht: FCO t > DS t (1) Simbolet kanë këtë kuptim: FCOt = fluksi hyrës operativ në vitin t (free cashflow operative); DS t = shërbimi për borxhin (debt service) e vitit t çfarëdo gjatë gjithë jetës së projektit. Pasi banka këshilluese ka identifikuar strukturën financiare, pra mënyrën se si do ta financojë projektin, bën një analizë të fundit, atë të llogaritjes së koeficentëve të mbulimit (cover ratio). Këto raporte nuk janë tregues të të ardhurave të operacionit për bankat, por tregues që vlerësojnë se kush është hapësira e sigurisë për bankat në çdo vit të jetës operative të projektit për të perceptuar flukset për shërbimin e borxhit të kontraktuara me shoqërinë e krijuar ad hoc. Koeficientët kryesor të mbulimit janë dy: 1. Debt service cover ratio (DSCR) 104 ; 104 Për më shumë informacion mbi këto dy raporte shif kapitullin dy të këtij punimi. 130 P a g e

131 DSCR = FCO t / K t + I t + F t Ku simbolet kanë këtë kuptim: FCOt = fluksi hyrës operativ në vitin t; Kt = sasia e kapitalit për të rimbursuar në vitin t; It = sasia e interesit për të paguar duke iu referuar vitit t; Ft = komisione të ndryshme që mund të shfaqen në vitin t. 2. Loan life cover ratio (LLCR) 105. LLCR = FCO t / (1+i) t + R O t Ku simbolet kanë këtë kuptim: FCO t = fluksi hyrës operativ në vitin t; O t = borxhi i mbetur R = rezerva për borxhin; i = norma e interesit Qëndrimi i Komitetit të Bazelit për FP Duke iu referuar marrëveshjes së re mbi kapitalin, Komiteti i Bazelit ka njohur një ndryshim rrënjësor midis operacioneve të kreditit mbi baza tradicionale (corporate) dhe operacionet e financës së strukturuar (si FP). Për sa i përket të parës, Komiteti thekson se burimi kryesor, për ripagimin e huasë realizohet nga gjenerimi i të ardhurave dhe të flukseve (cash flow), të ndërrmarrjes së cilës i është dhënë kredia. Për sa i përket të dytës, theksohet se rimbursimi varet në mënyrë kryesore nga flukset (cashflow) e gjeneruara nga një aset ose nga një projekt, sesa nga aftësia e një sipërmarrësi për pagimin e kredive. Dallimi midis këtyre dy kategorive është shumë i rëndësishëm, sepse nga ky dallim, Komiteti përdor praktika të ndryshme për përcaktimin e parametrave si: Probabaility of Default (PD), të Loss Given Default (LGD) dhe të Exposure of Default (ED). Kjo vlen shumë, si për modelin standard ashtu edhe për atë IRB Bazë (modeli i brendshem bazë) të avancuar. 106 Të dhënat e marra nga Komiteti për sa i përket klasifikimit të një 105 Për më shumë informacion mbi këto dy raporte shif kapitullin dy të këtij punimi. 106 Bazel 2, modelet baze për llogaritjen e rrezikut të kreditit. Mbikqurësit bankar duhet të vendosin një minimum të mjaftueshëm, të detyrueshëm kapitali për bankat, që reflekton rreziqet që bankat do të ndërrmarrin dhe duhet të caktojnë elementët perpbërës të kapitalit, duke pasur parasysh aftësitë e tyre për të mbuluar humbjet. 131 P a g e

132 operacioni në kategorinë e huave të specializuara bazohen në një sërë karakteristikash të përbashkëta. Më saktësisht, operacionet duhet të përmbushin këto kushte 107 : 1. Qëllimi i huamarrjes është blerja ose rifinancimi i një aseti fizik apo i një sërë asetesh. 2. Hua-ja jepet kur krijohet specifikisht një ent juridik (Special Porpouse Vehicle) për të financuar apo për të administruar një projekt. 3. Subjekti juridik nuk duhet të ketë aktive shumë të rëndësishme, përveçse atyre të dhëna nga projekti/iniciativa, nga e cila nuk paraqitet një aftesi autonome e ripagimit të huasë, por jepet nga të ardhurat e gjeneruara, nga asetet që duhet të financohen. 4. Si pasojë e pikave të mësipërme, burimi kryesor i ripagimit të hua-së janë të ardhurat e gjeneruara nga vetë iniciativa, sesa nga aftësia që një ndërmarrje funksionale ka për të rimbursuar. Në përgjithësi, përdoren dy kritere për të bërë dallimet midis kategorive të përmendura më sipër. I pari i referohet pranisë së një pale të kundërt në operacionet e FP, kurse kriteri i dytë fokusohet në dimensionet e mëdha të operacionit FP. 5.3 Projektet e mëdha të infrastrukturës në sektorin e energjisë në Shqipëri dhe në vendet e rajonit Nga sa u tha më sipër mund të pohojme se qeveritë vendase janë ato të cilat luajnë rolin thelbësor në realizimin e projekteve dhe mund të influencojnë mbi to, në mënyrë të d.p.d nëpërmjet një pjesmarrje aktive në financime. Por ajo mund të ndikojë edhe indirekt duke krijuar ambientin e përshtashëm për zhvillim e tij. FP dhe në përgjithësi PPP të kanë si efekt dytësor tërheqjen e kapitalit të huaj jo vetëm për ato operacione objekt të bashkëpunimit ndërmjet nismëtarëve dhe qeverisë por edhe kapitale të formave të tjera. Ndryshimet kulturore dhe përpjekjet për të tërhequr kapitale të huaja i patën efektet e tyre qysh nga fillimi i viteve 90. Më poshtë paraqitet numri i projekteve të infrastruktrurës në 4 sektorë kryesorë të cilat i përkasin periudhës , për disa vende të rajonit: 107 CLARKE P.S. (1996), Asset - Based lending. The complete guide to originating, evaluating and managing asset based loans, leasing and factoring, Irwin, Chicago. 132 P a g e

133 Numri i projekteve të infrastrukturës në vendet e rajonit Shteti Energjia Telekomi Transporti Uji Totali Shqipëria Armenia Azerbaxhan Bjellorusia Bosnia dhe Hercegovina Bullgaria Gjeorgjia Kosova Lituania Maqedonia Moldavia Mali i Zi Rumania Rusia Serbia Turqia Ukrahina totali Burimi: World Bank dhe PPIAF, PPI, Project Database Në këtë tabelë paraqiten totali i projekteve të infrastrukturës në disa vende të rajonit. Sipas bazës së të dhënave të marra nga BB, numri më i madh i projekteve të infrastrukturës ka qenë pas viteve Kjo për shkak edhe të krijimit nga ana e qeverive të një kuadri rregullator dhe ligjor transparent në mbrojtje të investitorëve privat. Vihet re një përfshirje e investitorëve privat pas kësaj periudhe në sektorin e energjisë kjo për shkak edhe të strategjive të vendeve në zhvillim për të diversifikuar burimet e prodhimit të energjisë. Vihet re gjithashtu që, pjesa më e madhe e projekteve energjitike, kryesisht termocentralet, energjia diellore apo eolike (nuk përjashtohen as hidrocentralet) janë të realizuara nëpërmjet FP duke përdorur modelin BOT të sqaruar më sipër. Mund të përmendim shembuj nga më të ndryshëm të tillë si: Chirnogeni Wind Farm (80 MW) në Rumani; Polat Soma II Wind Farm (62 MW) në Turqi; Cërrujë 1 & 2 Mini Hydropower Plants të realizuara sipas modelit BOT në Shqipëri; Enel Corugea wind farm në Bullgari etj. Për më shumë informacion shih tabelën 5.1 Aneksi II. Sipas një raporti të BB (shtator, 2012) për projektet me sipërmarrje private, në vitin 2011, kanë arritur të përmbyllen 53 projekte të reja të infrastrukturës në vendet europiane me të ardhuara të 133 P a g e

134 ulta të mesme të tilla si: Shqipëria (3), Bullgaria (4), Gjeorgjia (2), Kosova (1), Rumania (4), Rusia (2), Turqia (34) dhe Ukrahina (4). Shuma totale e investimit për projektet e infrastrukturës kapin vlerën 40.1 miliardë dollarë, prej të cilave, 16.3 miliardë dollarë janë investime në projekte të reja dhe 23.7 miliardë dollarë janë investime shtesë për projektet ekzistuese. Krahasuar me vitin 2010 niveli total i investimit është rritur me 10.3 miliardë dollarë, nga 29.9 miliardë që ishte për vitin 2010 (+34%). Nga këto të dhëna vihet re një numër i madh i zbatimit të projekteve të realizuar nëpërmjet FP në Turqi. Kjo për shkak edhe të gjithë faktorëve që ne kemi përmendur me parë në punim (Turqia ka qenë një ndër vendet e para në vendet e rajonit e cila ka aplikuar modelin BOT për realizimin e këtyre projekteve). Më pas vjen Bullgaria dhe Rumania të cilat kane qenë vendet që kanë pasur një zbatim të konsiderueshem 10 vjeçarin e fundit. Në këto vende 47 janë projektet të cilat u mbyllën financiarisht përgjatë vitit 2011, me një rritje prej 60% nëse do ta krahasojmë me nivelin e projekteve të 2010-ës. Investimet në projektet e energjisë kanë ndjekur një rritje të ngjashme (57.4%), për një total prej 19 miliardë dollarësh. Nga të gjitha projektet e energjisë, 74% e tyre (35 projekte) janë projekte Greenfield me një kapacitet total prej 5175 MW, të ndjekura nga 7 kontrata menaxhimi, 4 koncesione dhe një privatizim. Duke ju referuar këtyre shifrave vihet re një rritje e përdorimit të FP (nëpërmjet projekteve Greenfield të realizuara nëpërmjet modelit BOT dhe BOO) që janë 35 në krahasim me forma të tjera të financimit. Në paragrafin e mëposhtëm do të fokusohemi vetëm në prezantimin e projketeve energjitike në Shqipëri Projektet energjitike në Shqipëri Projektet në sektorin e energjisë mund ti klasifiokojmë sipas burimeve të gjenerimit të energjisë elektrike. Më poshtë do të paraqesim vetëm projektet e gjenerimit të energjisë elektrike (dhe jo ato të sistemit të shpërndarjes) të cilat janë ndërtuar ose janë ende në ndërtim e sipër nga Qeveria Shqiptare : A) Hidrocentralet (i) Hidrocentrali i Ashtës (48 MW) mbi lumin Drin ( , me një kosto prej 160 milion euro financim privat), që i është kontraktuar kompanisë Austriake Verbund si koncesionare ( projekt i cili është i realizuar nëpërmjet një kontrate të tipit BOT); 134 P a g e

135 (ii) Hidrocentrali i Kalivaçit (93 MW) në lumin Vjosa ( , me një kosto prej 120 milon euro financim privat), i cili i është kontraktuar Konsorciumit BEG Italy Bank si koncesionare; (iii) Tre hidrocentralet në Kaskadën e lumit Devoll ( , me një kosto prej 930 milionë euro, me kapacitet përkatësisht 3*15 + 2*20 + 2*80 MW), që i është kontraktuar konsorciumit EVN Austria dhe Stratkraft Norway si koncesionare; (iv) Skavica HPP (350 MW) në lumin e Drinit të Zi (financim publik) Hidrocentrali i Skavicës do të ndërtohet në pjesën e sipërme të kaskadës së lumit Drin. Rezervuari do të jetë i gjithi në territorin Shqiptar. Kapaciteti i instaluar është rreth 350 MW dhe prodhimi e parashikuar i energjisë është rreth TWh/vit; (v) Kaskada e lumit Vjosa (financim privat) - Lumi i Vjosës është sistemi i dytë më i madh i lumenjve në Shqipëri. Ai është i gjatë 272 km dhe me një kapacitet mesatar vjetor prej rreth 195 m 3 /sec. Kompania franceze SOGREAH prezantoi studimin e fundit të fizibilitetit për vlerësimin e prodhimit potencial të lumit Vjosa, në fund të shkurtit B) Termocentralet (i) Termocentrali i Vlorës (97 MW 92 milionë Euro - financim publik) i financuar nga Banka Europiane për Ndërtim dhe zhvillim (EBRD), Banka Europiane e Investimeve (EIB), Banka Botërore (BB) dhe nga vetë Korporata Elektroenergjitike Shqiptare (KESH). Termocentrali planifokohej të operonte në qershor të vitit (ii) Termocentrali i Lezhës (TPP 140 MW; 150 milion euro financim privat) i cili i është autorizuar për ndërtim Grupit Italian Marseglia. C) Energji eolike (i) Ferma e erës në Lezhë ( MW), e cila i është autorizuar për ndërtim Grupit Italian Marseglia. (ii) Projekti i fermës së erës në Karaburun Vlorë, me një kapacitet të instaluar 500 MW e cila ë është autorizuar për ndërtim Grupit Italian MONCADA. 135 P a g e

136 D) Hidorcentrale me kapacitet të vogël (më pak se 15 MW) Në 31 dhejtor të 2011 ës, qeveria Shqiptare, bazuar në ligjin e koncesioneve (të aprovuar në dhjetor 2006), ka lëshuar rreth 120 kontrata koncesioni (110 prej tyre tashmë janë aprovuar dhe 10 të tjera janë në fazat e fundit të diskutimit) për ndërtimin e kategorive të ndryshme të hidrocentraleve. Të dhënat tregojnë se totali i fuqisë së instaluar është 1740 MW, dhe ajo që i takon Hidrocentraleve të vogla është rreth 48% me një kapacitet afërsisht 839 MW. Këto janë shifra shumë të larta nëse do ta krahasonim me totalin e kapacitetit aktual të instaluar në Shqipëri (1426 MW). Gjithashtu edhe kapaciteti i hidrocentraleve të vogla është shumë herë më i lartë nëse do ta krahasonim me kapacitetin aktual ekzistues (25 MW) të instaluar deri në Kuadri legjislativ në sektorin e energjisë në Shqipëri dhe në vendet e rajonit Në paragrafet më sipër u fokusuam në rolin që kanë qeveritë në thithjen e kapitaleve të huaja nëpërmjet projekteve në sektorët kryesorë të infrastrukturës. Nga sa më sipër mund të të arrijmë në përfundimin se nevoja për realizimin e projekteve të infrastrukturës është një kusht i rëndësishëm për zhvillimin e suksesshëm të ekonomisë së një vendi. Për këtë arsye, mungesa e projekteve infrastrukturore mund të ndikojë negativisht në zhvillimin e përgjithshëm ekonomik dhe krijimin e vendeve të reja të punës. Siç e kemi përmendur në këtë punim, shpesh herë ndodh që pushteti qëndror dhe lokal kanë burime të kufizuara për të financuar projektet e mëdha të infrastrukturës si dhe për realizimin e shërbimeve cilësore publike. Për këtë arsye mund të themi se është e nevojshme gjetja e mënyrave të reja të financimit të këtyre projekteve. Për të kapërcyer këtë gap ndërmjet nevojës së projekteve të infrastrukturës dhe mungesës së fondeve të financimit shumë vende përdorin forma të ndryshme të PPP ve. Sipas Politikës Rajonale të Komisionit Europian (Mars, 2003) ekzistojnë disa modele themelore të PPP ve. Modeli së cilës unë do ti referohem është ai i koncesionit. Ky model është një ndër modelet më të njohura dhe më të praktikuara të PPP-ve. Ky model karakterizohet nga lidhja e drejtpërdrejtë që ekziston ndërmjet parteneritetit privat (koncesionarit) dhe shfrytëzuesve finalë të shërbimeve. Ekziston një model koncesioni, veçanërisht koncesioni për ndërtim, i cili realizohet nëpërmjet të ashtëquajturës kontratë për ndërtim administrim transferim (BOT). Për realizimin e kontratave të tilla, nismëtari (sponsori) themelon një person juridik për qëllimin e caktuar (SPV ja), në kapitalin e të cilit mund të marrin pjesë si subjekte nga sektori privat ashtu edhe nga sektori publik. 136 P a g e

137 Për tërheqjen e investuesve privat, Shqipëria ka bërë përpjekjet maksimale për krijimin dhe miratimin e një kuadri të ri ligjor i cili është i rëndësishëm për disa arsye: për të siguruar një pjesmarrje serioze të sektorit privat në sektorin publik; krijimin e transparencës, eficiencës si dhe mosdiskriminimit dhe trajtimit të barabartë të sektorit privat gjatë procedurave konkurruese; rritje të eficiencës në investimet publike; krijimit të një eksperience të fortë falë implementimit të suksesshëm të projekteve koncesionare si dhe të një dialogu konkurrues dhe nevojës për analizë financiare potenciale përpara se të krijohet një projekt. Në vitin 2006, ministria përgjegjëse për ekonominë, me asistencën e IFC-së dhe konsulencës ligjore lokale, filluan punën për një projekt objekti i të cilit ishte Forcimi i kapaciteteve institucionale brenda Qeverisë Shqiptare për të administruar dhe dhenë koncesionet në një mënyrë transparente dhe efektive. Të tillë janë: Ligji Për Koncesionet, Nr. 9663, datë ; VKM, Nr. 27, datë Mbi miratimin e rregullave për vlerësimin dhe dhënien e koncesioneve ; VKM, Nr. 150, datë Mbi organizimin dhe funksionimin e Agjencisë së Trjatimit të Koncesioneve ATRAKO. Paragrafi i mëposhtëm do të analizojë mundësitë e reja për tërheqjen e investuesve privat në tregun e energjisë në Shqipëri. Do të analizohen ligjet më të rëndësishme, burimet dytësore të rregulloreve dhe në përgjithësi forca e ligjit në vend. Pra do të bëhet një paraqitje e kuadrit ligjor, institucioneve kryesore si dhe sfidave institucionale me të cilat përballen investuesit e huaj në përpjekjet e tyre për të depërtuar në treg Kuadri ligjor Është shumë e rëndësishme që një vend për të tërhequr investime të huaja direkte në infrastrukturë të ketë një kuadër ligjor të mirë rregulluar dhe transparent. Nëse do ti referohemi Agjencisë Ndërkombëtare të Energjisë 108 (ANE), përgjatë 7 viteve të fundit Shqipëria ka përmirësuar kuadrin e saj ligjor nëpërmjet implementimit të ligjeve të reja për prodhimin dhe shpërndarjen e energjisë. Më poshtë do të paraqesim disa prej elementeve kryesore të cilat përbëjnë kuadrin ligjor në Shqipëri të cilat janë: ligjet dhe rregulloret, planet strategjike, marrëveshjet ndërkombëtare si dhe zhvillimet në vendet e rajonit. 108 International Energy Agency (IEA), Country Albania, marrë nga: P a g e

138 a. Ligjet dhe rregulloret Prodhimi dhe shpërndarja e energjisë në Shqipëri rregullohet nga një sërë ligjesh dhe rregulloresh të cilat do ti përmendim shkurtimisht më poshtë: a.1 Ligji mbi Hidrokarburet 109 : ky ligj u miratua në vitin Në 1994-ën ky ligj u përmirësua nëpërmjet futjes së Ligjit mbi Sistemin Fiskal të Sektorit të Hidrokarbureve 110, e cila krijoi një terren më të sigurtë për investitorët pasi ata u përjashtuan prej taksimit ose detyrimeve fiskale. Ky ligj krijoi bazat e autoritetit të shtetit mbi burimet e veta të hidrokarbureve. a.2 Ligji mbi rregullimin e sektorit të energjisë 111 : ky ligj rregullon integritetin dhe efikasitetin ekonomik të prodhimit dhe shpërndarjes së energjisë elektrike. Ligji përcakton se tarifat e energjisë duhet të bazohen në vlerën reale të tregut në mënyrë që të mbulohen të gjitha kostot e nevojshme për shpërndarjen e energjisë edhe te konsumatori i fundit. U përcaktua një rritje standarde e tarifës prej 7.5% e cila do të zbatohej deri atëherë kur çmimi i energjisë elektrike të arrinte vlerën reale të tregut. Për më tepër, ligji i kërkon të gjithë prodhuesve të rinj që hyjnë në treg, me kapacitet mbi 100 MW, ta bëjnë nëpërmjet burimeve të rinovueshme dhe 2% mund të rrjedhë nga burime të tjera. Artikulli 38 identifikon prodhuesit e preferuar të cilët përfshijnë: HPP-të (hidrocentralet) me kapacitet mbi 10 MW; bashkëprodhuesit me kapacitet mbi 100 MW; vetë prodhuesit të cilët përdorin burime të rinovueshme deri në 10 MW. a.3 Ligji për krijimin e lehtësirave për themelimin dhe ndërtimin e impianteve të reja të gjenerimit të energjisë 112, përmban kërkesat për marrjen e një ciertifikimi për ndërtimin e një burimi të ri energjie. Për më tepër, artikulli 2 thekson se të gjithë prodhuesit e energjisë të cilët përdorin burime të rinovueshme mund të lehtësohen nga taksat indirekte. Sipas artikullit 4 të këtij ligji ka të drejtë të aplikojë çdo person juridik që kryen një aktivitet në përputhje me ligjet 109 Ligji mbi Hidrokarburet Nr datë , marrë nga Last Accessed on May 4 th Ligji mbi Sistemin Fiskal të Sektorit të Hidrokarbureve Nr datë _the_deecre_1266_1.pdf, Last Accessed on May 4 th Ligji mbi Rregullimin e Sektorit të Energjisë Nr.9072, date , _1.pdf, Last Accessed on May 4 th Ligji për krijimin e lehtësirave për themelimin dhe ndërtimin e impianteve të reja të gjenerimit të energjisë, Nr datë, , om.pdf, Last Accessed on May 4 th P a g e

139 Shqiptare ashtu si çdo person juridik i huaj i cili duhet të krijojë një person juridik ose një zyrë përfaqësuese në shqipëri në përputhje me ligjin nr. 9901, datë Mbi Tregtinë dhe Shoqeritë tregtare. Artikulli 8 kërkon që aplikuesi të sigurojë një informacion shtesë dhe të dhëna mbi tipin dhe modelin e impiantit të energjisë; kostot e investimit; strukturën e kapitalit të propozuar si dhe burimet e financimit për impiantin etj. a.4 ligji mbi koncesionet i cili ka një pjesë të veçantë mbi Energjinë në përpjekjen për tërheqjen e investuesve të huaj. Ligji mbështet hidrocentrale të vogla me kapacitet më të vogël se 15 MW, jetëgjatësi më të vogël se 35 vjet dhe me kosto deri në 20 milion euro. Me qëllim lidhjen e prodhimit të energjisë me kompaninë kryesore të gjenerimit (Koncesionari) mund të nënshkruajë të ashtëquajturën marrëveshjen PPA (të shpjeguar në kapitujt e mësipërm) Marrëveshja e Blerjes së Energjisë për Energjinë Elektrike me KESH in. Nëpërmjet kësaj kontrate KESH-i bie dakord për blerjen e energjisë së prodhuar të bazuar në Marrëveshjen e Koncesionit, Ligji nr i datës dhe Ligji nr i datës Çmimi i energjisë për Koncesionarin përcaktohet bazuar në çmimet e tregut në lidhje me energjinë në Euro/MWh (çmimi mesatar i importit të viteve të kaluara nga kompania shtetërore) shumëzuar për normën e kursit të këmbimit Euro/ALL për vitet më përpara të shumëzuar me koeficientin 1.1 (e cila paraqet 10% bonus për mbulimin e humbjeve në rrjetin e shpërndarjes). Kjo kontratë zgjat për 15 vjet. Aktualisht janë të dhëna 104 Kontrata Koncesionare por vetëm 18 kanë filluar ndërtimet. Çdo projekt koncesionar është subjekt i procedurave konkurruese që sjellin një krijim më efiçent të projektit nga sektori privat; gjenerim shtesë të të ardhurave nga sektori privat; zgjidhje krijuese dhe novatore për problemet teknike në projekt; një realizim të shpejtë të projektit; opimizimin e ciklit të jetës së projektit (integrimin e projektimit, ndërtimit, financimit dhe mirëmbajtjes). Çdo propozim i ofruar nga sektori privat është vlerësuar në bazë të interesit publik, strategjive sektoriale dhe parimeve të vlerës më të mirë për para. Përjashtim nga rregullat e mësipërme ka patur në rastet e projekteve mbi sigurinë kombëtare ose për një periudhë të shkurtër kohore në rastet kur një kontratë koncesioni aktuale është zgjidhur më parë nga Autoriteti Kontraktues 113. Ligji i ri për koncesionet e përkufizon koncesionin si një kontratë midis sektorit Privat dhe Autoritetit Kontraktues që përmban kushte dhe kërkesa, në të cilat Koncesionari përfiton një 113 Për më shumë inforamacion lexo: Partneriteti Publik Privat dhe Koncesionet në Shqipëri. Kuadri ligjor dhe institucional, Erjon Mata (2012). 139 P a g e

140 aktivitet ekonomik që jepet nga Autoriteti Kontraktues si projekt koncesionar, kontratë menaxhimi ose shërbime të tjera publike. Në bazë të këtyre koncepteve sektori privat: 1) merr përsipër pjesët kryesore të riskut që lidhen me këtë aktivitet ekonomik; 2) merr përfitime si pagesa të drejtpërdrejta nga autoriteti kontraktues ose tarifa që mblidhen nga përdorues ose klientë apo një kombinim i këtyre dy formave të mësipërme. Për të asistuar nxitjen e koncesioneve me VKM Nr. 150, datë , u krijua si një institucion publik në varësi të Ministrit të Ekonomisë, Agjencia e Trajtimit të Koncesioneve ATRAKO me kompentencat e mëposhtme: 1) të asistojë në nxitjen e koncesioneve në Republikën e Shqipërisë në një këndvështrim transparent dhe të sigurojë një marrëdhënie koncesionare të barabartë dhe profesionale nga Autoritetet Kontraktuese dhe; 2) të asistojë dhe këshillojë Autoritetet Kontraktuese në: (i) Në shqyrtimin dhe vlerësimin e ofertave për projektet koncesionare, si ato të kërkuara dhe të pa kërkuara, veçanërisht në lidhje me fizibilitetin dhe leverdisshmërinë; (ii) hartimin e kërkesës për propozim, dokumentet para-kualifikuese dhe akte të tjera në lidhje me ofertuesit (duke përfshirë dhe Kontatat e Koncesionit); (iii) Në vlerësimin e ofertave dhe shpalljen e ofertës më të mirë; (iv) Në negocimin dhe nënshkrimin e Kontratës së Koncesionit; Në vitin 2005 Parlamenti prezantoi Ligjin e Ri mbi Eficiencën e Energjisë e cila promovon përdorimin eficient të energjisë dhe të sektorit të energjisë si një e tërë. Ky ligj nuk është ratifikuar ende por po punohet nga palët përkatëse që ky ligj të jetë në përputhje me Direktivat e BE 2009/28/EC. Gjithsesi ky ligj ka rreth 7 vjet që po diskutohet dhe ende nuk është arritur një përfundim 114. Megjithatë vihet re një rrijte e interesit nga sektori privat për të marrë pjesë në investimet publike, për shkak të kuadrit te ri ligjor që siguron procedura transparente dhe garanton implementim të sukseshëm të PPP-ve në Shqipëri. Por duhen theksuar edhe disa prej vështirësive që hasin sot kontratat koncesionare në Shqipëri, të cilat janë: monitorimi i kontratave, vështirësitë për gjetjen e financimeve nga sektori privat, vështirësitë brenda administratës, mungesa e trajnimeve profesionale. Sipas EBRD-së çështjet kryesore në sektorin e Energjisë të vendeve të Europës Juglindore janë: Infrastruktura e tregut, pra mungesa e burimeve të financimit Amortizimi i aseteve, eficiencë e ulët, humbje të larta. 114 Project Financing in Albania: Focus on Electricity Generation, Cibuku, O.,(2012) 140 P a g e

141 Standardet për respektimin e ambientit Vende në konkurrencë me njëri tjetrin Subvencionimi i tarifave: konsum i lartë i energjisë Arsyet e dështimeve të koncesioneve në Shqipëri Në paragrafin e mësipërm u përshkrua se si ka ndryshuar panorama e kuadrit ligjor që pas viteve 90 e deri tani. Pavarësisht gjithë përpjekeve të bëra nga qeveria për të krijuar një ambient të përshtashëm për investitorët të cilët operojnë në sektorin e energjisë mbeten ende shumë çështje të pazgjidhura. Disa pyetje që duhet të shtrojmë janë: Përse një pjesë e koncesioneve po dështojnë? Si po sillen aktorët e tregut? Cila do të ishte zgjidhja e duhur? Për ti dhënë përgjigje këtyre pyetje janë mbledhur nga revista dhe gazeta të ndryshme ekonomike disa prej përgjigjeve të dhëna nga institucione shtetërore, ekspertë por edhe aktorë të tregut. Përpara se të fillojmë dhe të analizojmë se cilët janë faktorët që ndikojnë në dështimin e këtyre projekteve po paraqesim shkurtimisht situatën në të cilën jemi gjendur para vitit Nga viti 2006 e deri më 2011-ën, nga biznesi vendas dhe i huaj janë marrë 110 koncesione për ndërtimin e rreth 300 HEC-eve, me fuqi të instaluar prej 1,300 megavatësh dhe me vlerë investimi prej rreth 3 miliardë eurosh. Deri në vitin 2011, vetëm 10 prej tyre kishin përfunduar së ndërtuari dhe kishin lidhur kontratë me Korporatën Elektroenergjetike Shqiptare. Në fund të vitit 2012 pritej të përfundonte ndërtimi dhe do të niste prodhimi i energjisë (faza e testimit) për hidrocentralet Ashta 1 dhe Ashta 2, në Veri të Shqipërisë. Gjithashtu, pritej të niste edhe ndërtimi i tre hidrocentraleve mbi lumin Devoll. Qeveria përgatiti dokumentacionin për hapjen e tenderëve ndërkombëtarë për ndërtimin e hidrocentraleve mbi lumin Vjosë, (350 MW) mbi lumin Osum (100 MW) dhe mbi lumin Drini i Zi (350 MW), ndërsa kishte nisur procesin për privatizimin e katër hidrocentraleve ekzistues, me fuqi totale të instaluar rreth 80 MW. Në maj të vitit 2011, u miratua projekti për ndërtimin e HEC-eve mbi lumin Fan i Madh dhe Fan i Vogël, që do të kenë fuqi të instaluar rreth 88 MW dhe prodhim energjie elektrike rreth 378 GWh. Burime nga Ministria e Ekonomisë, Tregtisë dhe Energjisë bënë të ditur se ishte parashikuar se do të përfundojnë ndërtimin e 14 HEC-eve të rinj vendorë deri në fund të 2011-s. Përfundimi i këtyre veprave do të bënte që Shqipëria të arrinte jo vetëm të plotësonte nevojat e brendshme për 141 P a g e

142 furnizimin me energji elektrike, por edhe të shndërrohej në eksportuese me rëndësi në rajon. Mendohet se vendi sot shfrytëzon rreth 40% të burimeve hidrike për prodhimin e energjisë së rinovueshme. Në Shqipëri, janë rreth 20 hidrocentrale të mëdhenj që kanë kapacitet mbi 2 milionë MW, ndërsa të vegjlit llogarisin fuqi të instaluar në rreth 600,000 MW. Në total parashikohet të prodhohet rreth 5 miliardë kwh energji elektrike. Por cilat janë arsyet e dështimeve? Në projektet koncesionare që po zbatohen nga investitorë të huaj, investimet arrijnë në rreth 200 miliardë lekë. Shifra aspak të vogla që, nëse do të injektoheshin në ekonomi, do të nënkuptonin më shumë frymëmarrje. Do të ishte e patolerueshme për ekonominë shqiptare që nga 110 koncesione për ndërtimin e rreth 300 HEC-eve, disa prej tyre të mbeten vetëm në letër, në një kohë kur janë me dhjetëra kompani serioze vendase dhe të huaja që janë gati të investojnë kapitalin për të përfunduar këto objekte. Kjo ka qenë deklarata e bërë nga ministri i Ekonomisë, Tregtisë edhe Energjisë, Nasip Naço, në një konferencë për energjinë e rinovueshme. Kjo nuk është deklarata e parë e natyrës paralajmëruese. Kohë më parë, ish - Kryeministri Sali Berisha pranoi zyrtarisht se procesi i koncesionit të hidrocentraleve nuk po ecte në shinat e duhura. Po cilat janë arsyet? Çfarë nuk po funksionon si duhet? (marrë nga, Energy Business Consulting, nëntor ). 115 Zhvillimi i një koncesioni kalon në disa faza që ndahen në: fazën e përzgjedhjes (identifikimi dhe përzgjedhja e koncesionarit) që përfshin ndër të tjera zhvillimin e procedurës konkurruese dhe përfundon me lidhjen e një kontrate koncesioni dhe në fazën e zhvillimit të projektit koncesionar (ndërtimin, operimin) e cila përfshin financimin, marrjen e lejeve, shfrytëzimin (që në vetvete lidhet me marrjen e licencave dhe lidhjen e kontratave të shitjes së energjisë, me tregun në vend dhe rajon dhe përfundon me transferimin e këtij projekti pranë autoritetit kontraktor shtetëror 116. Për juristët çdo hallkë e procedurës ka problematikën e saj që ndikon në realizimin e një projekti koncesionar. Shumë probleme në zbatimin e kontratave koncesionare evidentohen që në fazën e parazgjedhjes dhe të tenderimit. Vetë sistemi i përzgjedhjes së koncesionarëve nga ana e autoritetit kontraktues bazohet në vlerësimin me pikë-avarazhi, ku projekti më i mirë (në letër), ai që shpallet fitues në bazë të procedurës konkurruese, rezulton të 115 Mund ta gjeni në adresën: Në seksionet më poshtë do të përshkrujamë pak më në detaj të gjitha këto faza. 142 P a g e

143 jetë i parealizueshëm. Afatet kohore për realizimin e veprave të parashikuara nga shumë operatorë (mbi bazën e të cilave janë vlerësuar me pikë sipas përcaktimeve të bëra në fillim të garës) rezultojnë të jenë shumë të shkurtra. Një pjesë e madhe e projekteve nuk kanë pasur të parashikuar fazën e marrjes së lejeve të nevojshme për zhvillimin e tyre. Element i rëndësishëm për realizimin e këtyre veprave. Për këtë arsye qeverisë iu desh të parashikonte të drejtën e koncesionarëve, për ato koncesione që ishin miratuar, por që nuk kishin të parashikuara afatet e nevojshme për përgatitjen e projektit të zbatimit dhe për marrjen e lejeve. Atyre iu lindi e drejta të kërkonin shtyrje të afateve. Kjo e drejtë varion nga 12 muaj për projektet me fuqi të instaluar deri në 5 MW deri në 24 muaj për projektet me fuqi të instaluar deri me 20 MW, thonë juristët. Sipas tyre ajo që është edhe më e rëndësishmja është se shumë nga këto koncesione kanë gjetur vështirësi në gjendjen e financimeve të nevojshme për realizimin e projekteve. Natyrisht, bankat financuese bëjnë vlerësimin e tyre të suksesit për projektet koncesionare, duke parashikuar realizimin dhe garancinë e kthimit të huave. Pavarësisht garancive që jep autoriteti kontraktues për lidhjen e kontratave të shitblerjes së energjisë nga subjekti shtetëror i furnizimit me energji elektrike, fakti është që shoqëritë koncesionare mund të vendosin asetet e tyre si garanci për marrjen e financimeve (si edhe e drejta e financuesit për zëvendësimin e koncesionarit në rast shkelje serioze të kontratës nga koncesionari), nuk kanë rezultuar garanci të mjaftueshme për shumë prej projekteve. Në dhënien e financimeve ndikon edhe gjendja e tregut të energjisë elektrike. Shqipëria ka ende vështirësi në eksportimin e energjisë (projektet e linjave 400 kv që lidhin Shqipërinë me vendet e rajonit janë akoma në fazën e zhvillimit). Nga ana tjetër mundësitë e financimit nga vetë bankat janë të pakta për shkak të krizës financiare që po kalon Europa. Të gjendur në këto kushte shume prej shoqërive koncesionare (të krijuara brenda afatit 30 ditor nga data e hyrjes në fuqi e kontratave koncesionare) kanë mbetur vetëm në letër, pa zhvilluar aktivitet dhe në pritje që pronarët e tyre (koncesionari) të gjejnë investitorët e duhur, të cilët do të ndërhyjnë për zbatimin dhe zhvillimin e këtyre projekteve. Në një kohë kur nuk mungojnë vonesat, kur paraja qëndron e bllokuar dhe nuk arrin të hidhet në qarkullim dhe kur pasuria kombëtare mbahet peng, zyrtarët e Ministrisë së Ekonomisë nuk japin afate të qarta për përfundimin e ndërtimeve të HEC-eve. Sipas tyre është e pamundur të bëhen përgjithësime. Afatet lidhen me kohën e përcaktuar në çdo kontratë koncesioni, që është e ndryshueshme nga njëra kontratë në tjetrën, në varësi të ofertës që deklarojnë koncesionarët për kohën brenda së cilës marrin përsipër përfundimin e punimeve në HEC-e, kapacitetin e 143 P a g e

144 parashikuar në çdo kontratë etj. Ekspertë të kësaj ministrie sqarojnë se ekzistojnë arsye objektive në pjesën më të madhe të rasteve për moszbatimin e afateve të ndërtimit për ato kontrata koncesioni që rezultojnë me tejkalim të afateve. Sipas tyre, vetë kontratat e koncesionit, që me kohë janë përmirësuar për t iu përshtatur zhvillimit konkret të ecurisë së projekteve koncesionare, kanë hapësira ligjore të lejueshme për afatet. Në to përcaktohen qartë rastet e tejkalimit të tyre, që mund të jenë ekstreme, të cilat çojnë deri në zgjidhjen e kontratës kur tejkalohet çdo afat, pa pasur arsye objektive, apo aplikim penalitetesh në masën e përcaktuar në çdo kontratë. Investitorëve shqiptarë u mungon përvoja, duhet partner i huaj. Nga sa u tha më sipër dalin në pah dy faktorë shumë të rëndësishëm të cilët ndikojnë në dështimin e koncesioneve. E para ka të bëjë me shtyrjen e afateve të marrjes së lejeve të koncesioneve dhe e dyta ka të bëjë me mungesën e përvojës së investitorëve shqiptarë në ndërtimin e hidrocentraleve. Një zgjidhje e këtij problemi do të ishte monitorimi i kujdeshem i të gjitha fazave të dhënies së koncesionit si dhe prezantimi i studimeve të kujdesshme të fizibilitetit të projektit në të cilët janë përfshirë shumë elementë që ndikojnë në përzgjedhjen e fituesit. Një tjetër problem ka të bëjë me sipërmarrjen e këtyre projekteve të aktorëve shqiptarë të cilët nuk kanë eksperiencë në këtë fushë. Një zgjidhje e mirë do të ishte përzgjedhja e projektit më të mirë të bërë nga investitorë të huaj por që kanë eksperiencë në sektorin e energjisë. Sipas Donald Mishaxhi, bankier kryesor i BERZH-it. Në tërësi, kur projekti i ndërtimit të HEC-it ka avancuar në nivele deri në 70 apo 80 për qind, banka e ka të vështirë të marrë përsipër financimin, për shkak se nuk njeh si duhet procedurat e projektit, studimet apo të tjera analiza. Në përgjithësi bankat preferojnë të japin financime për ato projekte që janë në fillimet e veta, pasi njohin që në historik firmën dhe projektin. Po a ka nevojë ligji i koncesioneve të rishikohet? Shefi i BERZHit për Tiranën thotë jo. Nuk është ky problemi, por të tjerë faktorë. Qeveria duhet të mbështesë dhe kam besim që do ta realizojë, sektorin energjetik. Shqipëria ka potenciale dhe pritshmëri për zhvillim të mëtejshëm. Për juristët, është e nevojshme që shteti të rrisë kontrollin në çdo hallkë, pasi ai është rregullatori kryesor. Sipas drejtorit të EBRD së Fabio Serri Sektori vuan nga mungesa e financimeve për shkak të krizës. Shumë biznese kanë mundësi të aplikojnë pranë bankës për kredi, fakt i pranuar nga shefat e saj, por në realitet pak kanë mundësi të përfitojnë. Arsyeja lidhet me mungesën e përvojës, e cila ndikon negativisht në plotësimin si duhet të dosjeve, përgatitjen e studimeve 144 P a g e

145 mjedisore etj. Në këto kushte, BERZH sugjeron me patjetër lidhjen e partneritetit me kompani të huaja private, në të kundërt qeveria të ndërhyjë për të asistuar firmat shqiptare. Natyrisht që situata sa vjen dhe përmirësohet, por ajo që vihet re me shqetësim dhe që kërkon zgjidhje është mungesa e një ekspertize të saktë për projektet e HEC-eve të vogla lokale dhe kjo lidhet me eksperiencën e pakët që kanë kompanitë shqiptare. Kjo situatë pa dyshim që ndikon në procesin e kreditimit nga bankat, thotë me keqardhje shefi i BERZH-it në Tiranë, Fabio Serri. Duke folur për Monitor, ai pranon se sektori i HEC-eve të dhëna me koncesion nuk ka ecur me ritme të duhura, duke përmendur disa faktorë që lidhen kryesisht me krizën financiare, e cila ka sjellë uljen e likuiditetit në sektor, si dhe shumë arsye të tjera. Padyshim që kriza financiare ka ndikuar, sikurse duhet përmendur fakti se konkurrenca në tregun rajonal për financimin e projekteve energjetike është bërë edhe më e fortë dhe kjo natyrshëm ka ndikuar në uljen e kreditimit apo bërjen e procesit më kompleks. Bankat janë më të kujdesshme, aq më tepër kur projektit i mungojnë ekspertizat, apo studimet, sipas rregullit që kërkon ligji, thotë Serri. Pra një tjetër faktor që ndikon në mos realizimin me sukses të këtyre projekteve është edhe mungesa e burimeve të financimit. Nga sa mësipër kjo rrjedh nga fakti që pjesa më e madhe e koncesioneve ju ja dhënë investuesve vendas të cilët nuk kanë eksperiencën e duhur. Për këtë arsye edhe bankat refuzojnë të japin kredi për projekte që ju mungojnë studimet e detajuara të projektit. Ashtu si e kemi trajtuar edhe në kapitujt më përpara një ndër problemet kryesore në vendet në zhvillim është mungesa e fondeve të financimit si dhe mungesa e një tregu të zhvilluar financiar. Pjesa më e madhe e bankave që operojnë në shqipëri janë banka tregtare të cilat nuk kanë përvojë në financimin e projekteve me përmasa kaq të mëdha. Nga ana tjetër garancitë kanë qenë jo të përshtatshme për marrjen e kredive. Një zgjidhje e këtij problemi do të ishte financimi i projekteve nëpërmjet emetimit të të ashtëquajturave obligacione të projektit (Project Bond) si dhe të kredive sindikale të dhëna nga një grup bankash të cilat kanë eksperiencë në financimin e projekteve të tilla. Sipas ekspertit të energjisë Sokol Spahiu, faktorët që kanë ndikuar në ecurinë e HEC-eve janë kriza, shitja e kontratave dhe çmimi i kilovatit. Efektet e krizës ekonomike botërore janë ndjerë në mënyrë të drejtpërdrejtë në tregun e ndërtimit të burimeve të reja energjetike. Asnjë vepër energjetike dhe kryesisht ato hidroenergjetike, për arsye të kostos së lartë, por edhe të kohëzgjatjes së projektimit dhe ndërtimit, nuk iniciohen pa mbështetje të investitorëve nga organizmat e ndryshëm financiarë (bankat, trustet financiare etj.). Në lidhje me financimet e 145 P a g e

146 këtyre veprave energjetike, financuesit kërkojnë që investitorët të bashkëfinancojnë projektin me rreth 50% të vlerës së tij. Në një central hidroenergjetik me kapacitet të instaluar prej 15 MW (kapaciteti maksimal i lejuar për të mundësuar përfitimin e mekanizmave nxitës nga qeveria), dhe duke pasur parasysh koston totale mesatare të ndërtimit prej euro/mw, rezulton që investitori duhet që të financojë nga të ardhurat e tij një vlerë prej rreth eurosh. Edhe pse rezulton që Shqipëria nuk është prekur në mënyrë të drejtpërdrejtë nga kriza financiare, vlera e mësipërme rezulton të jetë shumë e lartë, të paktën për investitorët shqiptarë. Gjithashtu, bankat hezitojnë në shumë raste të financojnë projekte afatgjata, të kushtueshme, por edhe me një periudhë relativisht afatgjatë të kthimit të investimit (bazuar në të dhënat aktuale, një vepër hidroenergjetike kërkon një periudhë prej rreth 4 vjetësh që të fillojë operimin komercial, si dhe një periudhë shtesë prej rreth 7 vjetësh për shlyerjen e investimit). Në çdo rast, është për t u përshëndetur miratimi i kontratës 15-vjeçare që shoqëritë koncesionare lidhin me KESH-in për shitblerjen e energjisë elektrike, si dhe konsolidimi i mëtejshëm i konceptit të step in right (e drejta e bankave për të zëvendësuar koncesionarin në kontratën koncesionare në rastet e pamundësisë së shoqërisë koncesionare për të përmbyllur veprën objekt koncesioni). Zhvillimi i një tregu dytësor në lidhje me shitblerjen e të drejtave të kontratave koncesionare nuk është një fenomen shqiptar, por gjerësisht i përhapur të paktën në rajon. Në jo pak raste, përfituesit e kontratave koncesionare, menjëherë pas nënshkrimit të kontratës me METE-n, fillojnë negociatat me investitorët potencialë për shitblerjen e të drejtave të kontratave koncesionare. Ky treg është mjaft fitimprurës për këta koncesionarë, pasi shitja e kontratës koncesionare, për një HEC me kapacitet të instaluar prej 15 MW, sjell një përfitim për koncesionarin prej eurosh (shitja e 1 MW kuotohet me ~ euro, si dhe merren në konsideratë edhe shpenzimet e koncesionarit ). Në shumë raste, pjesëmarrja e këtyre shoqërive në procedurat e zhvilluara nga METE për dhënien me koncesion të HEC-eve, ka si qëllim ekskluziv shitjen e së drejtës koncesionare. Në këtë fenomen, kanë ndikuar dy faktorë: Mospërfshirja në procedurat e zhvilluara nga METE të kushteve dhe kërkesave që do të mundësonin vetëm pjesmarrjen e shoqërive të konsoliduara financiarisht dhe teknikisht; Mospenalizimi i këtyre shoqërive sipas afateve të përcaktuara në kontratat e nënshkruara me METE-n, ka sjellë shtimin e këtij fenomeni. Ky fenomen ka pasoja negative në këtë treg, pasi në radhë të parë shton kostot e investitorëve potencialë, por edhe bllokon për një periudhë relativisht të gjatë investimet e kërkuara, pasi METE, në rast të dështimit, detyrohet që të rihapë 146 P a g e

147 procedurën koncesionare. Një diskutim tjetër ka të bëjë me çmimin e shitjes së energjisë të KESH nga HEC-et lokale. Përcaktimi i çmimit të blerjes së energjisë elektrike së prodhuar nga këto HEC-e nga KESH sh.a është faktori kryesor i mekanizmave nxitës së investimeve në këtë sektor. Metodologjia e përcaktimit të çmimit të shitjes së energjisë elektrike të KESH-it është përcaktuar në bazë të çmimit mesatar të importit të energjisë elektrike nga KESH sh.a + 10%. Kjo metodë, e cila parimisht është nxitëse për investitorët potencialë, nuk garanton plotësisht investitorët për kohëzgjatjen e shlyerjes së investimit, duke vështirësuar ndjeshëm edhe sigurimin e financimeve nga organizmat financiarë. Kjo bazohet në faktin që çmimi i energjisë elektrike është mjaft i ndryshueshëm (në vitin 2009, çmimi i shitjes së energjisë elektrike të KESH ishte 9,30 lekë/kwh, ndërsa në vitin 2011 ishte 6,98 lekë/kwh). Është e domosdoshme që të miratohen metodologji të caktuara që do të mundësojnë hartimin e planeve të biznesit, si dhe shlyerjen e investimeve me terma më të qëndrueshëm. Një ndër metodologjitë që përdoret gjerësisht në vendet e zhvilluara është alokimi i ciertifikatave të gjelbra, të cilat mund të tregtohen lehtësisht në tregjet e vendeve fqinje. Nëpërmjet kësaj metode, reduktohet kostoja e mekanizmave nxitës (feed in tariff), si dhe garantohet pjesëmarrja e HEC-eve në tregun rajonal, duke garantuar për ta përfitime që janë edhe më të larta se ato aktuale. Të gjithë faktorët e mësipërm kanë ndikuar që aktualisht, pas hyrjes në fuqi të ligjit të ri të koncesioneve, janë në operim komercial vetëm 9 HEC-e të reja, me fuqi totale të instaluar prej 27 MW, nga MW të kontraktuara. Për sa i përket mënyrave të financimit të projekteve energjitike në vendet e Europës Juglindore, sipas BERZH-it, këto vende ende varen nga fondet ndërkombëtare dhe nga garancitë sovrane. Në zhvillimin e tregjeve të vendeve të EJL (Europës Juglindore), investitorët ende kërkojnë përfshirjen e BERZH-it për të siguruar mbështetje politike për shkak të rregullave jo të favorshme ose të një qeverisjeje jo miqësore. Sipas BERZH-it projektet e mirë strukturuara nëpërmjet transaksioneve të FP-ve përbën mënyrën më të rëndësishme për të tërhequr financime jo sovrane (si psh. Impianti i energjisë elektrike Maritza East Plants). Roli i kësaj Agjencie ndërkombëtare për sa i përket sektorit të energjisë në Shqipëri dhe në vendet e Europës Juglindore është arritja e mundësive për investim. Këto mund të realizohen nëpërmjet financimit me: (1) kapital aksioner (2) financën e projektit dhe (3) kapitalin e borxhit Marrë nga, Fact Finding Mission Tirana March 20 th 21 st 2008, EBRD Partner in Albania. 147 P a g e

148 Sipas Progres Raportit të Bashkimit Europian për Shqipërinë 118 disa prej problemeve që pengojnë integrimin e Shqipërisë në Tregun Rajonal të Energjisë janë: mos-koordinimi ndërmjet institucioneve, mbivendosja e ligjeve, dhënie jo transparente e koncesioneve si dhe strategji zhvillimi jo të qarta. Po si mund t ju jepet zgjidhje këtyre problematikave? Më poshtë do të paraqesim se cilat janë rregullat e reja të koncesioneve si dhe strategjitë e zhvillimit në vendin tonë Rregullat e reja të koncesioneve Projektligji Për Koncesionet dhe Partneritetin Publik Privat parashikon rregulla të qarta operimi, kompetenca të reja, bonuse dhe afatet. Sektori i koncesioneve në vend po zhvillohet me ritme të shpejta, ku qeveria po mundohet të ofrojë çdo shërbim apo të drejtë operimi përmes kësaj skeme të privatit. Megjithatë, bashkë me volumin e madh të kontratave dhe bumin e investimeve, sërish vërehet kaos në trajtimin e koncesioneve, që edhe pse me ligj të hartuar gati pesë vite më parë, me ndihmën e BE-së, sërish sillte probleme në praktikë, pasi i kishte të limituara fushat e veprimit, ose nuk ishin të përcaktuara qartë. Për herë të parë, Ministrisë së Financave i jepet rol i rëndësishëm në mbarëvajtjen e koncesioneve, gjithashtu derdhja e detyrimit nga tarifat është vënë si kusht kryesor për të operuar si dhe rregullat e lojës janë më të qarta dhe natyrisht më të forta, në aspektin mbikëqyrës. Ministria e Ekonomisë, Tregtisë dhe Energjetikës thotë se varianti final, para se të miratohej në qeveri, u është përcjellë të gjithë aktorëve në treg, institucioneve të linjës, dhe se mendimet e tyre janë marrë parasysh. Synimi i projektligjit në fushën e koncesioneve dhe partneritetit publik privat (PPP), i cili shfaqet si një risi në kuadrin ligjor shqiptar, është krijimi i një mjedisi të sigurt, të qendrueshëm dhe sa më transparent. Aktualisht shumë kontrata të miratuara nga qeveria kanë mbetur në letër. Mjaftojmë të përmendin faktin se janë miratuar rreth 360 hidrocentrale me koncesion, por rreth 50 prej tyre kanë përfunduar së ndërtuari apo janë në proces, dëshmojnë problematikën e zgjidhjes së shpejtë ligjore të ngërçit, burokracitë me afatet, pa përjashtuar këtu edhe çështjen e financimit nga bankat, që gjithsesi është diskutim më vete. 118 European Commision, Albania2011, Progress Report date, , marrë nga: Last Accessed on May 4 th P a g e

149 Nëse do ti referohemi rezultateve të modeleve të kapitullit IV, disa prej faktorëve që ndikojnë në mungesën e realizimit me sukses të projekteve elektroenergjitke ishin faktorët e kostos transaksionit si dhe të mungesës së financimit. Për sa i përket faktorëve të parë ato janë të lidhura me burokracitë dhe afatet të cilat rrisin kostot e investimit për ata investitorë të cilët janë të interesuar për projektin. Në model u ndërtua një variabël binar (dummy) për të parë prezencën e FP në grupin e vendeve të marra në studim, ku u përfshinë vetëm disa prej shteteve dhe mund të themi se Bullgaria kishte një prirje të lartë në përdorimin e FP. Koeficienti për këtë shtet ishte pozitiv dhe statistikisht domethënës në një interval besueshmërie prej 99%. Edhe për Shqipërinë modeli tregonte një prirje të lartë për përdorimin e FP, pasi edhe koeficienti për Shqipërinë ishte pozitiv dhe statistikisht domethënës për një nivel besueshmërie prej 95%. Arsyeja e ndërtimit të një varibli të tillë është të tregojë nëse vendi ynë ka të njetën prirje pozitive ndaj përdorimit të FP, krahasuar me vendet e rajonit ku investimet me FP janë rritur ndjeshëm duke filluar që nga vitet 2000, sidomos në sektorin energjitik. Si përfundim mund të thuhet se prirja e një kompanie në zgjedhjen e FP, rritet atëherë kur në një investim kemi praninë e kompanive me pronësi shtetërore si blerëse kryesore të produktit/shërbimit, atëherë kur investimi kryhet në një vend që karakterizohet nga risk i lartë politik dhe kur madhësia e investimit është shumë e madhe. Për të zgjidhur këto ngërçe projektligji parashikon për herë të parë kompetenca më të gjera për Ministrinë e Financave krahasuar me ligjin ekzistues, në të cilin nuk përmendet asnjë kompetencë direkte e kësaj ministrie, por ato dalin nga akte të tjera ligjore dhe nënligjore. Roli i Ministrisë së Financave është shumë i rëndësishëm, duke pasur parasysh impaktin financiar që kanë procedurat e koncesioneve dhe PPP-ve. Në nenin 10, pika 3, parashikohet se kur tarifa financiare nuk paguhet në përputhje me përcaktimet e këtij ligji, autoriteti kontraktor njofton Ministrinë e Financave, urdhri i të cilit për arkëtimin e tarifës është titull ekzekutiv për bankat e nivelit të dytë, ku ndodhet llogaria bankare e shoqërisë koncesionare. Gjithashtu në pikën 2 përcaktohet se të gjitha autoritetet kontraktore brenda gjashtëmujorit të parë të çdo viti dërgojnë në Ministrinë e Financave pasqyrat financiare vjetore të vitit pasardhës të shoqërive koncesionare. Autoriteti kontraktor, sipas dispozitës së nenit 42, pika 1 e 2, detyrohet të dorëzojë studimin e fizibilitetit të objektit dhe projekt-kontratën pranë Ministrisë së Financave, kur projekti ka nevojë për mbështetje financiare, me qëllim marrjen e miratimit për këtë projekt. Ndërsa në pikat 6 dhe 7, të nenit 31, si dhe në pikat 4 e 5, të nenit 32, përcaktohet se do të kërkohet miratimi i Ministrisë së Financave në rast se kërkohet ndryshimi i kontratës apo 149 P a g e

150 transferimi i saj. Në pikën 4, të nenit 33, parashikohet që autoriteti kontraktor duhet të njoftojë Ministrinë e Financave për çdo dhënie të punëve ose shërbimeve shtesë. Edhe në pikën 4, të nenit 36, përcaktohet se para zgjidhjes së kontratës, autoriteti kontraktor informon Ministrinë e Financave për zgjidhjen e kontratës dhe kërkon mendimin e saj. Ndërhyrja e Ministrisë e Financave parashikohet në çdo fazë të koncesionit/partneritetit, kur implikohen kosto financiare, për shkak të impaktit financiar që këto procedura kanë. Vlen të përmendet rregullimi ligjor për regjistrin e koncesionit publik privat, neni 14 i projektligjit, i cili do të mbahet nga Ministria e Financave për të gjitha procedurat e koncesioneve dhe partneritetit publik privat, duke krijuar një bazë të dhënash për këto kontrata. Firma në rast se subjekti do të kërkojë ndryshimin e projektit, kjo mund të ndodhë në rast se aprovohet edhe nga ministri i Financave Në projektligj parashikohet për herë të parë nocioni i PPP-ve, ku konkretisht, në nenin 8 përcaktohen të drejtat dhe detyrimet e secilës prej palëve në këtë partneritet, kohëzgjatja, efektet financiare, pagesat, etj. Në shkronjën b, ndër të tjera përcaktohet se partneriteti privat mund të marrë përsipër detyrimin që të financojë, projektojë, të ndërtojë dhe mirëmbajë objektin e infrastrukturës publike. Gjithashtu, një nga karakteristikat e marrëdhënies që përcaktohet në këtë nen është edhe marrja përsipër nga partneri privat i niveleve dhe shtrirjes së ndryshme të risqeve që lidhen me financimin, ndërtimin dhe operimin, varësisht nga forma e partneritetit publik privat. PPP- të mund të parashikojnë krijimin e një subjekti për qëllime të veçanta (SPV) me kapital të përzier që zotërohet bashkërisht (siç e kemi përmendur në këtë temë, kjo ka të bëjë me themelimin e një kompanie apostafat e cila është e ndarë nga bilanci i kompanive nismëtare të projektit). Sa u takon proçedurave të dhënies së koncesionit, në rastin e ndryshimit ose korrigjimit të njoftimit të kontratës, vendosja e afatit të fundit për dorëzimin e ofertave shtyhet në përputhje me rrethanat, por jo më pak se 20 ditë. Në ndryshim nga ligji nr. 9663, datë , Për koncesionet, ku propozuesit të propozimit të pakërkuar i jepej bonus, ky projektligj, në nenin 25, pikat 3 dhe 4, parashikon se propozuesi do të marrë pjesë në procedurën e prokurimit në të njëjtat kushte si të gjithë operatorët e tjerë ekonomikë dhe nuk i jepet asnjë trajtim financiar preferencial. Në rastin e nënshkrimit të kontratës, ku projekt-propozuesi nuk rezulton fitues, parashikohet kompensimi për shpenzimet e bëra nga ai për hartimin e dokumentacionit të propozimit të pakërkuar, ku 150 P a g e

151 asnjëherë nuk duhet të jetë më i ulët se 0.5 për qind ose më e lartë se 2 për qind e vlerës së koncesionit. Në këtë projektligj, propozimet e pakërkuara kundrejt një bonusi janë opsion vetëm për koncesionet në fushën energjetike dhe kohëzgjatja e dhënies së këtij bonusi parashikohet katër vite nga hyrja në fuqi e këtij ligji. Veç rregullimeve të përmendura më lart dhe ndryshimeve të tjera të rëndësishme që sjell projektligji, janë ato që kanë të bëjnë me garancitë apo sigurinë që u jepet autoriteteve kontraktore. Projektligji rregullon në mënyrë të hollësishme garancitë e realizimit të kontratës, tarifën e koncesionit, rastet e ndryshimit të kontratave të koncesionit dhe partneritetit publik privat apo transferimin e tyre, dhënien e punëve dhe shërbimeve shtesë për to, përkatësisht në nenet 28, 29, 31, 32 e 33. Projektligji rregullon në nenin 34 nënkontraktimin për kontratat e koncesionit dhe ato të partneritetit publik privat. Risi e projektligjit është dhe parashikimi i rregullave për dhënien e punëve, palëve të treta nga koncesionarët e punëve publike për një vlerë të caktuar. Në këtë mënyrë, ata detyrohen të ndjekin një procedurë transparente për dhënien e kontratave të tilla. Në një kapitull të veçantë, V, projektligji rregullon marrëdhënien e pronësisë, transferimin e së drejtës së pronësisë, interesat e sigurisë dhe dispozitat e stabilizimit. Projektligji sjell si garanci edhe parashikimin e SPV-së, subjekti për qëllime të veçanta, i cili, pavarësisht se nga kush është fituar kontrata, do të jetë një subjekt i regjistruar sipas ligjit shqiptar, në rastet kur autoriteti kontraktor vendos ta kërkojë në këtë formë palën me të cilën do të nënshkruajë kontratën. Rregullimi i garancive financiare në këtë mënyrë korrigjon edhe një mangësi të legjislacionit në fuqi, i cili nuk ka pasur rregullime të tilla, duke lënë të pambrojtur autoritetin kontraktor. Ky projektligj plotëson kuadrin ligjor të partneritetit publik privat në kuptimin e gjerë të kësaj marrëdhënieje, pasi me miratimin e tij rregullohen kontratat e prokurimit publik, kontratat e koncesioneve dhe kontratat e partneritetit publik privat në përputhje me parashikimet e direktivave përkatëse europiane. Projektligji u jep mundësi institucioneve të identifikojnë e të iniciojnë vetë procedurat e koncesioneve për sa është në fushën e veprimtarisë së tyre dhe kompetencave të tyre. Në rastin e një koncesioni, vlera e të cilit është më pak se 300 milionë lekë (pa TVSH), autoriteti kontraktor, që mund të jetë Kryeministria, Kuvendi apo njësia vendore, mund të përgatisë, në vend të studimit të fizibilitetit të koncesionit, një analizë të përmbledhur për dhënien me koncesion, ku ai është i detyruar të aplikojë vetëm parimet themelore që rregullojnë përgatitjen e 151 P a g e

152 studimit të fizibilitetit, në përputhje me nenin 19. Më konkretisht, sipas këtij neni, pika 3, në studimin e fizibilitetit do të merren parasysh në veçanti interesi publik, ndikimi në mjedis dhe mbrojtja, përshtatshmëria financiare e projektit, treguesit e vlerës së parasë, risqet direkte dhe indirekte, etj. Autoriteti kontraktor e llogarit vlerën e parashikuar të koncesionit/ppp si një vlerë totale e objektit, duke përfshirë të gjitha ndryshimet e mundshme, pa vlerën e TVSH-së, sipas përcaktimeve të ligjit Për prokurimin publik. Tarifën e koncesionit e përcakton ministri i Financave, në bazë të rregullave të miratuara nga ai vetë, dhe është në raport me vlerën e investimit, kurse të ardhurat e mbledhura nga kjo shkojnë për buxhetin e shtetit. Gjithashtu, kontrata e koncesionit/ppp nuk mund të lidhet për një periudhë më të gjatë se 35 vjet, por periudha mund të ndryshojë, pra zgjatet, sipas kushteve në nenet 31, 32 dhe 33 të projektligjit në fjalë. b. Planet Strategjike Dy kanë qenë planet strategjike të zhvilluara në përputhje me ligjet e sipërpërmendura si dhe me marrëveshjet ndërkombëtare (të tilla si, protokolli i Kyoto-s, Marrëveshja e Energjisë për Shoqërinë etj): 1. Strategjia e zhvillimit të Energjisë 119 : kjo strategji është azhornuar në Prill të 2007-ës dhe ka për qëllim zhvillimin e sektorit të energjisë që mund të sigurojë furnizimin me energji për të gjithë konsumatorët e vetë; të përballojë kërkesën për energji; mbajtja në nivele të ulta të çmimit të energjisë; mbrojtjen e mjedisit; sigurimi i cilësisë së jetës së komunitetit. Objektivat kryesore të strategjisë janë: Sigurimi i furnizimit me energji nëpërmjet diversifikimit të furnizimit Ndërtimi i impianteve të reja të prodhimit të energjisë si dhe të linjave të interkonjeksionit Nxitjen e përdorimit të burimeve të energjisë së rinovueshme 119 METE, Përmbledhje e Strategjisë Ndërkombëtare të Energjisë, marr nga P a g e

153 Edhe pse ky plan është prezantuar në 2007-ën, vetëm shumë pak hapa janë marrë në konsideratë per implementimin e projekteve të identifikuara. (marrë nga Gazeta Standard) 120. c. Sfidat dhe pengesat Janë bërë përpjekje të mëdha në sektorin e energjisë në Shqipëri për reformimin e kuadrit ligjor si dhe të infrastrukturës së institucioneve. Nëse do ti referohemi Agjencisë Ndërkombëtare të Energjisë (ANE) Shqipëria nuk është se ka bërë progres shumë të lartë nga ajo që pritej. Sfidat kryesore të cilat ndikojnë në progresin e vendit janë: Perspektiva e Qeverisë: o Forca e Ligjit ose mungesa e tyre këto norma themelore të një shteti kanë një impakt mbi investuesit në tre pikëpamje: 1) Korrupsioni, investitorët i largohen burokratëve të cilët i shohin pozicionet e tyre jo si përgjegjës për përmirësimin e situatës aktuale por si një pronë të tyren; 2) norma e ulët e mbledhjes nga kreditorët, mungesa e koordinimit me Agjensitë e Task Forcës bën që Shqipëria të jetë një vend me humbje të mëdha gjatë transmetimit të energjisë. Kjo për shkak të lidhjeve të paligjshme si dhe të mos pagesave të borxheve ekzistuese; dhe 3) gjykata të dobëta dhe të korruptuara, në raste mosmarrëveshjes gjykatat nuk janë gjithmonë një burim drejtësie. o Institucione demokratike institucionet karakterizohen nga një hierarki të pushtetit të cilat nuk mund të kontrollohen dhe bilancohen nga palët e jashtme të interesuara. o Hapësirë e vogël zhvillimi ligji mbi Energjinë e Rinovueshme edhe pse ka 7 vjet që është prezantuar ende nuk ka përfunduar. Perspektivat ligjore: o Mbivendosja e ligjeve për të njëjtin tip të metodës së prodhimit të energjisë elektrike ekzistojnë shumë ligje të cilët janë të mbivendosur dhe kundërshtojnë 120 E gjeni në faqen: P a g e

154 njeri tjetrin dhe nuk ka asnjë mundësi për të treguar se cili mbizotëron mbi tjetrin në raste konflikti. Ndërkohë ligji mbi prodhimin e energjisë favorizon impiantet e energjisë së rinovueshme mbi 100 MW ligji mbi koncesionarin vetëm i lejon të lidhet me impiantet nën 15 MW. o Ligje jo specifike ligji mbi prodhimin e energjisë që privilegjon marrëveshjet për impiantet e Energjisë së rinovueshme nuk janë të nënshkruara asgjekundi në ligj. o Çmime diskriminuese impiantet e reja të Energjisë së Rinovueshme që do të ndërtohen mund të marrin një çmim më të ulët për energjinë e prodhuar se ajo e prodhuar nga impiantet ekzistuese. Perspektivat institucionale: o Rrjeti i shpërndarjes së energjisë është ende i lidhur me dërgimin, që në përputhje me kontratën ndërmjet CEZ-it dhe Qeverisë duhet të ndahen brenda këtij viti. Kjo ka ndërlikuar marrëdhëniet ndërmjet kompanive të prodhimit dhe asaj të shpërndarjes. o Korporata Elektroenergjitike Shqiptare është ende në traktaktiva për privatizimin dhe nëse bëhet me çfarë çmimi. Nëse privatizohet KESH, nuk ka specifikime se si do të punojnë lidhjet në rrjet për impiantet e energjisë së rinovueshme dhe me çfarë çmimi. Sipas strategjisë së EBRD së (2012) vitet e fundit Shqipëria ka bërë përpjekje të mëdha për sa i përket zhvillimit të qëndrueshëm të sektorit të energjisë. Ky sektor mund të zhvillohet duke marrë parasysh të gjitha mundësitë e sigurimit të energjisë elektrike që të plotësohen kërkesat e konsumatorëve shqiptare. Për të arritur qëllimin e zhvillimit të këtij sektori duhet të realizohen investime eficiente dhe në kohë. Qeveria Shqiptare është ajo e cila luan një rol shumë të rëndësishëm në sigurimin e një ambienti të qetë e të sigurtë investimesh për të tërhequr investitorët sidomos në ndërtimin e impianteve të reja të prodhimit të energjisë kryesore si dhe në reduktimin e rreziqeve për investitorët nëpërmjet aktivitetit të saj transparent, të qartë si dhe një kuadër ligjor për energjinë të reformuar. 154 P a g e

155 Sipas këtij raporti METE ka për qëllim të garantojë një furnizim të qëndrueshëm dhe të besueshëm për ekonominë, pasi sigurimi i furnizimit me energji është një ndër parakushtet kryesore për zhvillimin e qëndrueshëm të të gjithë sektorëve të ekonomisë. Situatë e vështirë energjitike me të cilën po përballet vendi prej një periudhe të gjatë kohe, për shkak të rritjes edhe të çmimeve të naftës, gazit dhe burimeve të tjera të energjisë në tregjet ndërkombëtare. Për këto arsye METE hartoi një sërë objektivash të rëndësishme nëpërmjet politikave të energjisë të cilat janë: 1. forcimi i furnizimit me energji elektrike, rritja e përdorimit eficient të energjisë, diversifikimi i burimeve të energjisë si dhe në krijimin e një kuadri institucional dhe rregullator sipas sdandardeve të BE. 2. Dokumenti i strategjisë për zhvillimin e sektorit energjitik përfshin ndryshimet e nevojshme për të siguruar furnizimin me energji elektrike si dhe për optimizimin e burimeve të energjisë në mënyrë që të plotësohet kërkesa për energji. Ndër objektivat më të rëndësishme të kësaj strategjie mund të përmendim: 1. Forcimin e sigurimit të furnizimit me energji duke shfryëtzuar në mënyrën e duhur burimet ekzistuese, nëpërmjet ndërtimit të impianteve të reja të prodhimit të energjisë, diversifikimin e furnizimit me energji si psh., lidhja e vendit me rrjetet rajonale të energjisë elektrike dhe furnizimit me gaz dhe energji. 2. Krijimi i një kuadri institucional dhe rregullator në përputhje me standardet e BE dhe në marrëveshjet ndërkombëtare të nënshkruara nga Shqipëria. 3. Inkurajimit të përdorimit të energjisë së rinovueshme (impiante të energjisë diellore, hidrocentrale të vogla, eolike si dhe biomasa në mënyrë që të sigurohet përdorimi maksimal i burimeve të energjisë. 4. Krijimi i një ambienti tërheqës për investitorët të cilët mund të garantojnë nëpërmjet përdorimit të teknologjive dhe teknikave moderne për përdorim eficient të burimeve të brendshme të energjisë dhe si rrjedhim rritjen e prodhimit vendas. Në paragrafin e mëposhtëm do të paraqesim karakteristikat dhe veçoritë e tregut të kredisë në vendet në zhvillim të cilat përbëjnë një faktor kyç në zgjedhjen e formës së financimit të projekteve infrastrukturore. 155 P a g e

156 5.5 Tregu i kredisë në vendet në zhvillim Një ndër leksionet më të rëndësishme të krizës së fundit financiare globale, që goditi tregjet kryesore ndërkombëtare është: për të investuar në mënyrë inteligjente duhet të konsiderojmë të gjithë larmishmërinë e oportuniteteve në bazë globale 121. Në thelb të këtij leksioni qëndron fakti se, ka ardhur koha që investuesit global të zgjerojnë horizontin e investimeve të tyre. Ata duhet të rishikojnë qasjen e tyre në mënyrë që të përfitojnë nga avantazhet e diversifikimit dhe të rendimentit potencial të ofruar nga tregjet emergjente dhe ato në rritje. Nuk duhet të harrojmë se vendet në zhvillim në fillim të viteve 90 kanë ndërmarrë shumë reforma të thella në mënyrë që të implementonin tregjet e kapitalit që vazhdojnë ende të mos jenë të zhvilluara. Vetëm në 2003 Global Development Finance pohonte se po zhvillohet një treg obligacionesh, të udhëhequra nga reformat ekonomike, liberalizimi i tregjeve, si dhe nga inovacionet financiare të fillimit të viteve Për shumë kohë tregjet e obligacioneve në vendet në zhvillim kanë qenë të pazhvilluara dhe projektet e infrastrukturës kanë qenë të drejtuara drejt tregjeve ndërkombëtare për financime afatgjata. Të krahasura me masën dhe zhvillimin e tregjeve lokale të aksioneve, tregjet lokale të borxhit janë më të vogla, më pak likuide, dhe kanë një numër të kufizuar investuesish. Pjesa më e madhe e tregtisë dhe e transaksioneve janë të përqendruara në letrat me vlerë qeveritare, dhe emetimet e korporatave kanë tendencën të jenë afatshkurtra, nga 5 deri në 7 vjet. Kjo panoramë ndryshoi me ardhjen e investuesve ndërkombëtare dhe me liberalizimin e normave të brendshme të interesit, ku shumë tregje të borxhit sidomos në vendet aziatike dhe të amerikës latine janë zhvilluar në mënyrë të ndjeshme në vitet e fundit (Dailami, M. Leipziger, D., 1998). Një rol të rëndësishëm në rritjen e emetimeve të obligacioneve në këto tregje ka pasur sektori privat. Tregjet e obligacioneve në këto vende janë të pamaturuara jo vetëm nën aspektin e volumit por edhe nën aspektet teknike të instrumentave financiare. Bankat lokale kanë shfrytëzuar kryesisht instrumentat e asistuar 122, kurse për sa i përket korporatave ato kanë qenë gjithmonë të shoqëruara me marrëveshje (covenants) të ngushta dhe me garanci të të tretëve me qëllim përmirësimin e emetimit. Subjektet private përveç emetimeve klasike në valutë vendase, kanë përdorur edhe instrumenta të rinj të 121 Për më tepër lexoni, Future driven Funds di Goldman Sachs Asset Management/Fondi Obbligazionari Mercati emergent e in crescita, marrë nga: Strumenti Subordinati, janë instrumenta financiar që varen nga instrumenta të tjerë, pra janë të ndërvarur. 156 P a g e

157 tilla si Eurobondet dhe emetimet sipas ligjit 144, duke ju drejtuar si tregjeve amerikane ashtu edhe atyre europiane. Kapitali privat, që paraqet më shumë se 90% të flukseve të kapitalit në vendet në zhvillim, përbën burimin kryesor të financimit afatgjatë. Por vihet re se furnizuesit tradicional të kapitalit për projektet e infrastrukturës, për shkak të krizës, duken më pak të gatshëm për të investuar. Edhe financimet nga ana e bankave janë shtrënguar për shkak të zvogëlimit të levës financiare, në veçanti nga Bankat Europiane. Paketa e re e reformave në rang botëror, e ashtëquajtura Bazel III, mund të rrisë së tepërmi kostot e financimit për disa huamarrës, duke zvogëluar kështu mundësinë e financimeve, sidomos për huatë me afat më të gjatë. Investuesit ndërkombëtar, ndër to, fondet e pensioneve dhe shoqëritë e sigurimeve aktiviteti i të cilave i tejkalon 70 trilion dollarë, janë një burim shtesë shumë i rëndësishëm për kapitalet afatgjata. Megjithëse, investimet në aktivitete prodhuese afatgjata, si p.sh., investimet në infrastrukturë, përbëjnë elementin kryesor të gjenerimit të të ardhurave të kërkuara nga ata, më pak se 1% e fondeve të pensionit i caktohen d.p.d projekteve të infrastrukturës. Së fundmi vihet re një tjetër zhvillim premtues i tregjeve të obligacioneve në valutë vendase 123. Këto tregje mund të bëhen një burim shumë i rëndësishëm financimi për financime kombëtare afatgjata, përfshirë ato në infrastrukturë. Kjo do të zvogëlonte riskun e kursit të këmbimit si për huamarrësit ashtu edhe për investuesit. Por, që këto tregje të jenë të qëndrueshme, kërkojnë që të ndërmerren disa reforma istitucionale dhe ligjore që ti bëjnë ato më tërheqëse pa sforcuar si sektorin publik ashtu edhe atë privat. Në ditët e sotme në Europë në jemi dëshmitarë të këtij fenomeni: bankat nuk po rrisin sasinë e kapitalit aksioner, por po zvogëlojnë aktivet në rrezik. Fenomen ky, i cili për një vit nuk do të zbutet. Dhe është pikërisht terreni i FP në të cilën po luhet sfidë më e madhe dhe përgjegjësia më e madhe për ti besuar shoqërive për rimëkëmbjen e ekonomisë në një moment kaq delikat në të cilën gjendet. Shumë qeveri të vendeve të zhvilluara, si p.sh., Italia ka zgjedhur rrugën e modelimit të një forme specifike për emetimin e obligacioneve të projektit (project bond) duke e përshtatur me ekonominë dhe financën publike italiane. Sipas Dailami, M. Leipziger, D., (1998), në mënyrë që të rritet likuiditeti i tregjeve të obligacioneve dhe që të rritet profili i maturitetit të tyre kërkohen të merren disa masa në tre drejtime: 1) heqja e disa politikave, rregulloreve dhe kufizimeve fiskale të cilat kanë penguar zhvillimin në tregjet 123 Për më tepër informacion shih, La perpetua carenza di finanziamenti nei paesi in via di sviluppo të Mohieldin Mahmoud, marrë në: P a g e

158 sekondare të instrumentave të borxhit, 2) zhvillimit të disa mekanizmave të sigurimit të obligacioneve për të intensifikuar tërheqjen e obligacioneve në monedhën vendase nga një rrjet me i gjerë investuesish, duke përfshirë edhe investues të huaj dhe 3) rritjen e nivelit të infrastrukturës së tregjeve me vendosjen e një agjensie Kleringu të letrave me vlerë, arritja e një marrëveshje për një sistem depozitash pa certifikata në dorë të depozituesit, por të mbahen të regjistruara në sistem në rekordet e Bankës Qendore 124. Primi i riskut i kërkuar nga kreditorët për një projekt të infrastrukturës është funksion i perceptimit të tyre për riskun, mundësia e garancive nga palë të treta, dhe marrëveshje të tjera të përfshira në paketën siguruese 125 të huave, ashtu si edhe faktorët e riskut të vendit pritës. 5.6 Efektet e rregullores së Komitetit të Bazelit në tregun e huasë për FP. FP, paraqet ende një porcion shumë të vogël të portofolit të kredive për pjesën më të madhe të institucioneve bankare. Për këtë arsye propozimet e Komitetit të Bazelit po marrin peshën e duhur këto vitet e fundit. Në hipotezat e bëra fillimisht, ishte supozuar që financat e strukturuara (structured finance - project finance -) duhet të konsideroheshin më të rrezikshme se huatë e korporatave (corporate lending), duke pasur parasysh që vlerësimi i LGD 126 për financën e strukturuar rezultonin më të larta se sa ato të parashikuara për ekspozimet tradicionale. Nga kjo rrjedh qe dhenia e hua-se per project finance duhet te kishte nje ponderim të rrezikut më të lartë duke i krahasuar me dhënien e hua-së për ndërrmarjet (huatë e korporatave). Propozimi i bërë nga Komiteti i Bazelit, duke parashikuar pesha ponderimi kaq shumë penalizuese për ekspozimet jo tradicionale, rrezikonte të kishte një numër të madh efektesh negative në tregun e dhënies së hua-së për FP. Në radhë të parë, kërkesat më të larta për kapital do të kishte bërë që financimi me FP të rezultonte me leverdi për pjesën me të madhe të bankave. Një tjeter efekt negativ, që rrjedh nga propozimi i komitetit të Bazelit, kishte të bënte me rrezikun që hua marrësit (borrowers), përballë çmimeve për borxhin gjithnjë e më të lartë, do të ishin dakort me një 124 Termi origjinar i së cilës është, Book entry trading, që nënkupton letra me vlerë që nuk paraqiten nëpërmjet ciertifikatave por mbahen të regjistruara në rekordet e bankës qëndrore, në emër të bankave antare. Pra në thelb, mbajtësit i jepet një faturë dhe informacioni mbahet vetëm në meënyrë elektronike. 125 Paketa e sigurisë (Security Package) përkufizohet si bashkësia e dokumentave ligjore e cila ka për qëllim sigurimin e ndarjeve të risqeve ndërmjet palëve të projektit. Një ndër elementët e saj më të rëndësishëm është marrëveshja e kredisë, e cila përbën një dokumente të tipit financiar. Kjo kontratë nënshkruhet nga SPV ja dhe financueseve dhe ka për qëllim ndarjen e detyrimeve ndërmjet dy palëve. 126 Loss Given Default, humbja e mundshme që pritet të ndodhë brenda një periudhe kohore 1 vjeçare. Për më shumë informacion shif rregulloren e Bazel II dhe III. 158 P a g e

159 financim tradicional (sipas një logjike korporate) se sa një financim jo tradicional (si FP). Së treti, në operacionet e FP shumë ndërmjetës të dimensioneve dhe të kapaciteteve më të vogla luajnë një rol themelor në krijimin e një tregu të borxheve me baza të shëndosha. Këta ndërmjetësa financiar do te ishin shumë të penalizuar nga marrveshjet e reja të Komitetit, ndërsa, bankat më eksperte do të kishin mundësi të adoptonin modelin e avancaur, duke bërë një analizë të të dhënave historike të performancave të portofoleve të tyre. Përdorimi i këtij modeli nuk do të kishte qenë i mundur për bankat e vogla. Rritja e vlerës së kapitalit, që rrjedh nga normat rregulluese do të kishte sjellë daljen nga tregu të ndërmjetësave financiar më të vegjël. Rreziku i fundit do të ishte një mungesë likuiditeti (shortage) në treg, në rast se huadhënësit e tjerë nuk do të kishin dashur të rrisnin ekspozimin e kredive të tyre për të bilancuar këto ndryshime. Dhe së fundi, një efekt tjetër negativ do të ishte verifikuar në dëm të ndërmjetësave financiar që merrnin pjesë në sindikatat e huadhënieve. Huamarrësit, duke parë rritjen e çmimit të borxhit (norma të interesit më të larta), do t iu referoheshin subjekteve të tjera financiare të cilat nuk ishin të prekura nga normat rregullatore të Bazelit. 5.7 Financimi i projekteve në Shqipëri Më sipër u fokusuam në kuadrin ligjor, rregullativ si dhe në problemet dhe sfidat e projekteve në sektorin e energjisë në Shqipëri. Edhe pse më sipër u identifikuan disa prej pengesave Investimet e Huaja Direkte në Shqipëri mbeten ende të larta në sektorin e energjisë. Ngelet një prioritet për vendin të diversifikojë burimet e prodhimit të energjisë nëpërmjet investimeve të huaja. Shqipëria së bashku me vendet e rajonit duke pasur si objektiv futjen në Bashkimin Europian kanë liberalizuar ekonomitë e tyre si dhe kanë siguruar kushte për realizime të biznesit duke tërhequr kështu investime të huaja direkte. Disa vende të rajonit si Serbia dhe Kroacia kanë pasur një zhvillim më të qëndrueshëm për sa i përket IHD ve në krahasim me vendet e tjera të cilat kanë qenë pak më të ngadalta për tërheqjen e investimeve. Gjithsesi duke filluar nga viti 2008 IHD të kanë pësuar një rënie drastike për shak të krizës ekonomike globale. Vende të cilat nuk ishin shumë të ekspozuara nga IHD të si Shqipëria nuk është se u prekën shumë. Në vitin 2010 ekonomia Shqiptare u karakterizua nga një fazë e suksesshme privatizimesh dhe një fluks të lartë të IHD-ve duke ndikuar në ekonominë e vendit duke e çuar në një rritje ekonomike prej 3.3% në atë vit. Marrëveshjet më të mëdha të Privatizimeve duke përfshirë FDI të janë si më poshtë: shitja e 12.6% e aksioneve në kompaninë e telefonisë celulare AMC grupit grek të telefonisë 159 P a g e

160 COSMOTE për 48.2 milion Euro; shitja e 76% të aksioneve të rrjetit të shpërndarjes (OSSH) kompanisë Çeke CEZ për 102 milion Euro; investimet në industrinë e çimentos nga Antea Cement (Itali), Colacem Albania (Itali), Cementos Aguila (itali); licenca e katërt e telefonisë celulare iu shit Postë- Telekomunikacionit të Kosovës për 7.5 milion Euro. Këto faktorë tregojnë se Shqipëria ka themeluar një strukturë ekonomike të qëndrueshme, duke krijuar kushtet për IHD-të dhe financimet për projektet e infrastrukturës Nevoja për financime në sektorin e energjisë në Shqipëri. Nën kuadrin e Komunitetit të energjisë, secili shtet pjestar ka vlerësuar dhe riparë nevojën e vetë për impiante të gjenerimit të energjisë, ashtu si dhe infrastruktura për transmetimin e gazit dhe energjisë. Si rrjedhojë e kësaj shtetet vendase kanë plotësuar një listë me Projekte Prioritare. Implementimi i tyre konsiderohet të jetë urgjent në secilin prej shteteve për të përmbushur dhe siguruar furnizimin me energji elektrike. Kostoja e parashikuar e këtyre projekteve është afërsisht 15 miliardë Euro, nga të cilat 10 milardë Euro janë vetëm për impiantet e gjenerimit të energjisë elektrike. Këto projekte do të konkurrojnë në rang global për financim nga të dyja palët, si aksionerët ashtu edhe huadhënësit duke qenë se fondet në dispozicion janë të kufizuara. Mund të themi se gjetja e burimeve për financimin e projekteve të energjisë ka qenë dhe mbetet një çështje mjaft e vështirë. Investuesit e huaj në sektorin e energjisë kanë hezituar në marrjen përsipër të projekteve të mëdha për shkak të një kuadri rregullator jo shumë të zhvilluar në këtë sektor. Një tjetër faktor qëndron në faktin se institucionet huadhënëse në Shqipëri janë të fokusuara në hua-të retail dhe kanë shumë pak eksperiencë në financimin e projekteve të infrastrukturës. Financimi i infrastrukturës në Shqipëri, duke përfshirë format e financimeve të strukturara është në fazat e saj më të hershme të zhvillimit. Kjo për shkak se kuadri ligjor nuk siguron mjaftueshëm asnjërën prej palëve pjesmarrëse (aksionerët dhe huadhënësit) për financimin e projekteve që qëndrojnë më vete, pa praninë dhe mbështetjen e qeverisë. Mungesa e burimeve të financimit për të mbështetur zhvillimin e projekteve të infrastrukturës, konsiderohet të jetë barriera më e rëndësishme në ndërtimin e impianteve të reja të prodhimit të energjisë. Mungesa e financimit të përmendur më sipër, është mbuluar nga bankat e zhvillimit të tilla si EBRD, BEI, agjensi të ndryshme qeveritare, dhe fondet e Bashkimit Europian. Të gjitha këto i 160 P a g e

161 kanë sjellë fonde rajonit, në mënyrë që të ndihmojnë vendet e EJL-re të sigurojnë infrastrukturën e tyre në mënyrë që të mbështesin konkurrencën e tyre ekonomike. Nëse do ti referohemi përditësimeve të strategjisë së energjisë, duket qartë se vendi do të ketë nevojë për burime shtesë financimi sidomos për projektet e rinovueshme, të tilla si energjia diellore dhe ajo eolike. Huadhënësit tregtar nuk pritet që të mbulojnë këto mungesa financimi kështu që një rol mjaft të rëndësishëm do të luajnë Institucionet Ndërkombëtare të Financimit. Për sa i përket mënyrave të financimit të projekteve energjitike në vendet e Europës Juglindore, sipas BERZH-it këto vende ende varen nga fondet ndërkombëtare dhe nga garancitë sovrane. Në zhvillimin e tregjeve të vendeve të EJL (Europës Juglindore), investitorët ende kërkojnë përfshirjen e BERZH-it për të siguruar mbështetje politike për shkak të rregullave jo të favorshme ose e një qeverisje jo miqësore. Sipas BERZH-it projekte të mirë strukturuar nëpërmjet transaksioneve të FP-ve përbën mënyrën më të rëndësishme për të tërhequr financime jo sovrane. Të gjitha këto elemente të përmendura më sipër përbëjnë faktorët kryesorë të cilët kanë ndikuar në dështimin e koncesioneve në Shqipëri. Edhe pse më sipër u përmend se këto vitet e fundit vihet re një përmirësim i zbatimit te tyre, përsëri ka çështje të cilat përbëjnë një pengese reale për ralizimin me sukses së tyre. Problemi i cili është më emergjent ka të bëjë me gjetjen e formave alternative të financimit. Për shkak se projektet infrastrukturore janë të mëdha për nga përmasat, kërkojnë kapital të lartë për tu realizuar pasi karakterizohen nga risqe të larta teknike dhe financiare, kjo përbën një vështirësi në gjetjen me lehtësi të burimeve të financimit. Por, nisur nga qëllimi i këtij disertacini mund të arrihet në përfundimin (bazuar kjo në rezultatet e nxjerra nga kapitulli IV, që analizon faktorët) se, realizimi i projekteve nëpërmjet FP është forma më e mirë për sigurimin e fondeve të financimit në vende ku nuk ka tregje financiare të zhvilluara si dhe bankat që operojnë në këto tregje nuk kanë eksperiencën e duhur për të financuar në këto projekte. Duke qenë se pjesa më e madhe e projekteve ju janë dhënë firmave vendase kjo përbën një pengesë më shumë për gjetjen e burimeve të financimit. Kjo për arsye se bankat e kanë të vështirë të financojnë projekte qe realizohen nga subjekte që nuk kanë kompetenca në këtë fushë. Gjithsei realizimi i projekteve duke përdorur një skemë të veçantë siç është ajo e SPV-së ju lejon sponsorëve të gjejnë më lehtësisht burime financimi për shkak se vlerësimi për meritën e dhënies së kredisë bëhet në bazë projekti dhe jo në bazë të meritës së kredimarjes së sponorit. 161 P a g e

162 Përfundime dhe rekomandime 1. Përfundime të përgjithshme Analiza e bërë në këtë punim mund të ndahet në tre çështje kryesore që lidhen ngushtë me njëra tjetrën. Çështja e parë ka në fokus ndryshimin e konceptit të FP ndër vite, format kryesore të zbatimit të tij si dhe burimet e financimit të përdorura. Këto çështje i përkasin tre kapitujve të parë të punimit. Kapitulli i parë fillon me trajtimin e konceptit të FP që nga kohët më të hershme e deri në ditët e sotme. Në ditët e sotme janë të shumta rastet që tregojnë përdorimin e kësaj teknike falë edhe rregullores së PURPA-s në Shtet e Bashkuara. Karakteristika kryesore e FP-së ka të bëjë me aftësinë që ka projekti për të vlerësuar në mënyrë paraprake flukset monetare të gjeneruara të mjaftueshme për mbulimin e kostove operative, të shërbimit të borxhit, si dhe të kthimit nga investimi për sponsorët e projektit. Autonomia e projektit, si dhe izolimi ekonomik dhe juridik i tij garantohen nga themelimi i SPV së, që qëndron në qendër të rrjetit të marrëdhënieve komplekese midis palëve të përfshira në projekt. Përdorimi i FP kundrejt financimit të korporatës këshillohet atëherë kur realizimi i një projekti karakterizohet nga kosto të larta të transaksionit si dhe nga sjellje përfituese nga ana e palëve të përfshira në momentin e realizimit të projektit. Të gjitha këto çështje shkaktojnë edhe problemin e mungesës së investimeve. Kjo teknikë garanton kapërcimin e asimetrisë së informacionit midis palëve. Për shkak të këtyre karakteristikave përdorimi i saj është rritur ndjeshëm si në sektorin privat ashtu edhe në atë publik. Në fakt, FP nuk përdoret vetëm për realizimin e projekteve private, por gjen një zbatim të rëndësishëm në brendësi të të ashtëquajturës PPP, duke pasur një përdorim të veçantë në vendet në zhvillim. PPP-ja është një instrument i përdorur me efikasitet për realizimin e projekteve publike, por nuk do të thotë që kjo paraqet formën më perfekte për realizimin e projektve. Për këtë arsye në kapitullin e dytë të punimit u ndalëm në lidhjen që ekzsiton ndërmejt PPP-ve, FP si dhe modeleve të zbatimit të FP-ve në vendet në zhvillim. Skemat e reja të FP të tilla si BOT, BOO, BROT etj, të cilat përdoren për të promovuar projekte të infrastrukturës përdoren për ndërtime të impianteve të energjisë, të urave, rrugëve, tuneleve dhe shërbime të tjera, si në vendet në zhvillim ashtu edhe në vendet e zhvilluara. Qëllimi i 162 P a g e

163 përdorimit të këtyre skemave ishte tërheqja e investimeve private, në mënyrë që të rriste eficiencën nëpërmjet pjesmarrjes private. Pra, qëllimi është tërheqja e fondeve private në infrastrukturën publike, në mënyrë që të mos investojnë fonde publike në projektet e infrastrukturës. Nga pikëpamja e qeverisë përdorimi i modelit BOT ka këto benefite: Rrit eficiencën e projektit në të gjitha aspektet, duke u bazuar në faktin se sektori privat është më eficient se sektori publik; bën të mundur financimin e projekteve pa prekur fondet publike të investimit; kjo mund të reduktojë borxhin publik si dhe aftësinë paguese të qeverisë; rritje të flukseve të huaja të investimeve; alokimin e risqeve të projektit në sektorin privat, si dhe transferimin e risqeve tregtare nga qeveria te sektori privat; rrit aksesin në përdorimin e teknologjisë së fundit, ekspertizës teknike, si dhe trajnimeve. Qeveria mund të marrë masa në skemat BOT që SPV-ja të sigurojë që projekti të ketë personel të trajnuar mjaftueshëm, si dhe të ketë akses në mirëmbajtjen e teknologjisë edhe pas përfundimit të periudhës së koncesionit; mundësinë e kontrollit të qeverisë, si dhe të pronësisë mbi projektin, e cila i transferohet asaj në fund të periudhës së koncensionit. Kapitulli i tretë i dedikohet përshkrimit të burimeve të financimit të FP. Në strukturën financiare të SPV-së janë të pranishme burime të ndryshme financimi. Në mënyrë të përgjithshme ato mund ti klasifikojmë në dy kategori: kapitali i borxhit dhe kapitali aksioner. Kapitali i borxhit mund të jetë në disa forma të tilla si: huatë sindikale, emetimet e obligacioneve, kreditë e eksportit, si dhe kreditë me garanci. Ndërsa kapitali aksioner përfaqësohet nga kapitali investuar nga sponsorët e projektit si dhe nga disa investitorë profesional në këmbim të një kthimi. Kapitulli mbyllet me përshkrimin e Leasingut si formë alternative financimi. Çështja e dytë e trajtuar në këtë punim është ajo e krahasimit të dy grupeve të investimit në sektorin e energjisë të strukturuara si FP dhe si financim tradicional. Këto projekte shtrihen në disa prej vendeve të rajonit për një periudhë kohore prej 12 vitesh. Në kapitullin e katërt bëhet një anlizë empirike për të testuar faktorët që ndikojnë zgjedhjen e FP kundrejt financimit të korporatës. Nga ky studim arritëm në përfundimin se FP përdoret për ato projekte që përballen me kosto të larta të investimit të lokalizuara në vende me risqe të larta politike dhe të vendit në mënyrë të veçantë kur investimet përballen me kërcënimet e sjelljeve përfituese të palëve. Studimi mbështet argumentin teorik të përdorimit të kontratave për të mbuluar kostot nga kontratat jo të plota. 163 P a g e

164 Faktorët, të cilët i përkasin teorisë së kostove të transaksionit dhe asaj së sjelljeve përfituese, mbështeten nga të dhënat e këtyre modeleve. Një investim i realizuar nëpërmjet FP mund të zgjidhë problemin e kostos së agjencisë. Kjo e fundit rritet për shkak të kostove të larta të investimit, që përballen investitoret me ndryshimet ligjore, rregullatore dhe politike. Variabli, i cili është më shumë domethënës është ai i pronësisë shtetërore. Tek të dy modelet niveli i besueshmërisë për këtë faktor është 99%. Mund të themi se në një investim të realizuar nëpërmjet FP kanë shumë rëndësi kontratat paraprake, të cilat nënshkruhen ndërmjet kompanisëprojekt dhe blerësit të produktit që ajo do të prodhojë, pikërisht për të evituar sjellje oportuniste të njërës prej palëve në momentin e ndërtimit të projektit. Në sektorin e energjisë, rëndësi të veçantë ka kontrata PPA (Power Purchase Agreement) e bërë nga një kompani me pronësi shtetërore siç mund të jetë KESH i në rastin e Shqipërisë, apo Korporata Energjitike e Bullgarisë (Bulgarian Energy Holding EAD) etj. Kjo kontratë eleminon riskun e mosshitjes së produktit. Një tjetër faktor i rëndësishëm është edhe ai madhësisë së investimit. Mund të dalim në përfundimin se FP është zgjidhja më e mirë për realizimin e projekteve me kosto të larta. Ky faktor është domethënës për një nivel besueshmërie 99% në modelin MPL dhe një nivel besueshmërie prej 95% në modelin logjistik. Një tjetër faktor, i cili ndikon në përdorimin e FP është edhe ai i riskut politik dhe i rikut të vendit. Vendet të cilat karakterizohen nga risqe të larta politike tregojnë një tendencë më të lartë në përdorimin e FP për realizimin e projekteve të infrastrukturës. Nëse do ti referohemi rezultateve të modeleve të kapitullit IV, disa prej faktorëve që ndikojnë në mungesën e realizimit me sukses të projekteve elektroenergjitke ishin faktorët e kostos transaksionit si dhe të mungesës së financimit. Për sa i përket faktorëve të parë ato janë të lidhura me burokracitë dhe afatet të cilat rrisin kostot e investimit për ata investitorë të cilët janë të interesuar për projektin. Në model u ndërtua një variabël binar (dummy) për të parë prezencën e FP në grupin e vendeve të marra në studim, ku u përfshinë vetëm disa prej shteteve dhe mund të themi se Bullgaria kishte një prirje të lartë në përdorimin e FP. Koeficienti për këtë shtet ishte pozitiv dhe statistikisht domethënës në një interval besueshmërie prej 99%. Edhe për Shqipërinë modeli tregonte një prirje të lartë për përdorimin e FP, pasi edhe koeficienti për Shqipërinë ishte pozitiv dhe statistikisht domethënës për një nivel besueshmërie prej 95%. Arsyeja e ndërtimit të një varibli të tillë është të tregojë nëse vendi ynë ka të njetën prirje pozitive ndaj përdorimit të FP, krahasuar me vendet e rajonit ku investimet me FP janë rritur ndjeshëm duke filluar që nga vitet 2000, sidomos në sektorin energjitik. Në përfundim mund të themi se prirja e një firme për 164 P a g e

165 zgjedhjen e FP, rritet atëherë kur në një investim kemi praninë e kompanive me pronësi shtetërore si blerëse kryesore të produktit/shërbimit, atëherë kur investimi kryhet në një vend që karakterizohet nga risk i lartë politik dhe kur madhësia e investimit është shumë e madhe. Ky model ka kufizimet e veta. Për të mbështetur teorinë e mungesës së investimeve duhet të kishim marrë në konsideratë raportin e shërbimit të borxhit dhe levën financiare. Por, për mungesë së të dhënave (pasi duhet të kishim akses në Bloomberg, ose Capitaldata në mënyrë që të gjendeshin bilancet e këtyre kompanive si dhe të kompanive të krijuara apostafat) ky model u fokusua në teoritë e kostove të transaksionit dhe atë të problemit të sjelljeve përfituese nga njëra palë. Një tjetër kufizim qëndron në faktin që firmat, të cilat realizonin projekte në sektorin e energjisë me financim tradicional, ishin të njëjtët sponsor edhe në FP ve. Për këtë arsye teoria e mungesës së investimit do të gjente një mbështetje të dobët, pasi nuk bëhet një ndarje neto midis firmave të cilat marrin pjesë në një tip financimi dhe në një tip tjetër. Një sugjerim për punimin e ardhshëm mund të jetë studimi në një tjetër sektor të infrastrukturës (siç mund të jetë ai i Telekomit ose i Transportit) dhe të bëhej një ndarje e firmave në dy grupe: ato që janë promotorët kryesorë vetëm të një FP dhe ato të cilat janë promotorët kryesorë vetëm në financimin tradicional të një projekti. Për ta përmbyllur kapitulli i pestë paraqet çështjen e tretë, e cila ka të bëjë me përdorimin e FP në Shqipëri dhe në vendet e rajonit. Një rol shumë i rëndësishëm i përket Qeverive të vendeve në zhvillim, të cilat krijojnë kushtet për ndërhyrjen e sektorit privat në sektorë që i përkasin administratës publike. Përpjekjet e qeverive i prodhuan efektet e tyre në fillim të viteve 90 kjo falë edhe përdorimit të FP. Kjo e fundit, në formën e saj ekzistuese mund të përdoret në mënyrë efikase në vendet në zhvillim për të tërhequr kapitalet e investitorëve privat në sektorët kryesorë të ekonomisë, si psh., ai i energjisë, telekomunikacionit dhe transportit. FP në Shqipëri është zbatuar nën formën e skemës BOT. Vetëm për sektorin e energjisë ka pasur mbi 140 koncesione ndër të cilat janë përmbyllur vetëm 50. Pra ekzistojnë disa problematika të zbatimit të koncesioneve nën modelin BOT për sa i përket ndërtimit të impianteve të reja të energjisë. Për tërheqjen e investitorëve privat edhe Shqipëria ka bërë përpjekjet maksimale për krijimin dhe miratimin e një kuadri të ri ligjor i cili është i rëndësishëm për disa arsye: për të siguruar një pjesmarrje serioze të sektorit privat në sektorin publik; krijimin e transparencës, eficiencës si dhe mosdiskriminimit dhe trajtimit të barabartë të sektorit privat gjatë procedurave 165 P a g e

166 konkurruese; rritje të eficiencës në investimet publike; krijimit të një eksperience të fortë falë implementimit të suksesshëm të projekteve koncesionare si dhe të një dialogu konkurrues dhe nevojës për analizë financiare potenciale përpara se të krijohet një projekt. Eksperienca e Shqipërisë me privatizimet si psh., ai i rrjetit të transmetimit të energjisë ka treguar se nën administrimin privat sistemi u përmirësua në mënyrë të ndjeshme. Cilësia e shërbimeve të ofruara është shumë më e lartë për konsumatorët. Nëse e njëjta gjë do të ndodhë me sektorin e prodhimit të energjisë, Shqipëria mund të rrisë dhe të menaxhojë më mirë burimet e saj të energjisë. Gjithsesi, kjo e fundit përbën një proces delikat dhe kërkon një bashkërendim të ligjeve me planet aktive strategjike. Qeveria Shqiptare ka ndërmarrë një sërë reformash në sektorin e energjisë por implementimi i tyre ka qenë i ngadaltë për shkak të: zbatimit të ligjit ligjit ose mungesës së tyre; mungesës së insitutcioneve demokratike; shkallës së ulët të zhvillimit dhe ndërhyrjes së ligjeve; mbivendosjes së ligjeve; ligje jo specifike; çmime diskriminuese për blerjen e energjisë ndërmjet prodhuesve të rinj dhe atyre ekzistues të energjisë elektrike. Bankat e zhvillimit të tilla si BERZH-i, BEI, dhe BB kanë siguruar strategji zhvillimi për mbështetjen e zhvillimit të sektorit të energjisë në Shqipëri, por mbështetja e tyre nuk ka qenë e mjaftueshme për të arritur nivelet e kërkuara. Hapja e tregut të prodhimit të energjisë, sektorit privat, do të garantojë krijimin e një tregu konkurrues. Në mënyrë që të arrihen këto objektiva, qeveria, në bashkëpunim me insitucionet ndërkombëtare duhet: 1) të rrisin mundësitë e financimit të projekteve në vend nëpërmjet futjes së nxitësve për qëllime specifike. Banka Qendrore mund të jetë institucioni kryesor për të inkurajuar huatë investuesve privatë të interesuar në ndërtimet e impianteve të energjisë nëpërmjet FP. 2) të koordinojnë ligjet e rëndësisë së veçantë. Nëpërmjet krijimit të një tregu konkurrues dhe ligjeve të qarta mund të lehtësohet rruga drejt një tregu të drejtë; 3) rritja e kapaciteteve të burimeve të financimit për qëllim zhvillimin e projekteve. 4) forca e ligjit duhet të bashkëpunojë ngushtë me kompanitë e shpërndarjes dhe transmetimit të energjisë në mënyrë që të ulet numri i abuzuesve dhe të reduktohen kostot e transmetimit. Duke krijuar bazat e një tregu të drejtë e konkurrues, investitorët privat mund të sjellin eksperiencën më të mirë duke përdorur mekanizma të rinj financimi, teknologji të reja ose aftësi teknike. Në momentin që sektori është reformuar, qeveria ka një rol të rëndësishëm pasi ajo duhet të balancojë nevojat e investitorëve me ato të vendit. 166 P a g e

167 Për të zgjidhur këto ngërçe projektligji parashikon për herë të parë kompetenca më të gjera për Ministrinë e Financave krahasuar me ligjin ekzistues, në të cilin nuk përmendet asnjë kompetencë direkte e kësaj ministrie, por ato dalin nga akte të tjera ligjore dhe nënligjore. Roli i Ministrisë së Financave është shumë i rëndësishëm, duke pasur parasysh impaktin financiar që kanë procedurat e koncesioneve dhe PPP-ve. PPP- të mund të parashikojnë krijimin e një subjekti për qëllime të veçanta (SPV) me kapital të përzier që zotërohet bashkërisht (siç e kemi përmendur në këtë temë, kjo ka të bëjë me themelimin e një kompanie apostafat e cila është e ndarë nga bilanci i kompanive nismëtare të projektit). Kompanitë-projekt (SPV të) tregojnë aftësi më të madhe për tu përballur me këto lloj sjelljesh oportuniste, pasi çdo tentativë shpronësimi do të dështojë për shkak të nivelit shumë të lartë të borxhit që karakterizon këtë njësi të veçantë ekonomike. Ashtu si e kemi përmendur edhe më sipër në kapitullin e tretë, huadhënësit ndërkombëtarë të tillë si IFC ja, Banka Botërore, BERZH-i, KfW ja etj., u japin hua vetëm kompanive-projekt dhe jo investimeve të bëra nga korporatat (që përbën financimin tradicional). Në një kapitull të veçantë, V, projektligji mbi Partneritetin publik-privat dhe koncesionet rregullon marrëdhënien e pronësisë, transferimin e së drejtës së pronësisë, interesat e sigurisë dhe dispozitat e stabilizimit. Projektligji sjell si garanci edhe parashikimin e SPV-së, subjekti për qëllime të veçanta, i cili, pavarësisht se nga kush është fituar kontrata, do të jetë një subjekt i regjistruar sipas ligjit shqiptar, në rastet kur autoriteti kontraktor vendos ta kërkojë në këtë formë palën me të cilën do të nënshkruajë kontratën. Rregullimi i garancive financiare në këtë mënyrë korrigjon edhe një mangësi të legjislacionit në fuqi, i cili nuk ka pasur rregullime të tilla, duke lënë të pambrojtur autoritetin kontraktor. Ky projektligj plotëson kuadrin ligjor të partneritetit publik privat në kuptimin e gjerë të kësaj marrdhënieje, pasi me miratimin e tij rregullohen kontratat e prokurimit publik, kontratat e koncesioneve dhe kontratat e partneritetit publik privat në përputhje me parashikimet e direktivave përkatëse europiane. Projektligji u jep mundësi institucioneve të identifikojnë e të iniciojnë vetë procedurat e koncesioneve për sa është në fushën e veprimtarisë së tyre dhe kompetencave të tyre. Për shkak të dështimeve të kontratave të koncesionit rekomandohet me patjetër lidhja e partneritetit që krijohet me kompani të huaja private, në të kundërt qeveria duhet të ndërhyjë për të asistuar firmat shqiptare të cilat nuk kanë eksperiencën dhe ekspertizën e duhur. 167 P a g e

168 2. Konkluzione dhe kufizime të modeleve ekonometrike Rezultatet e të dy modeleve janë domethënëse. Faktorët, të cilët i përkasin teorisë së kostove të transaksionit dhe asaj së sjelljeve përfituese, mbështeten në të dhënat e këtyre modeleve. Një investim i realizuar nëpërmjet FP mund të zgjidhe problemin e kostos së agjencisë. Kjo e fundit rritet për shkak të kostove të larta të investimit, që përballen me ndryshimet ligjore, rregullatore dhe politike (që përbëjnë pengesën kryesore të realizimit në vende si Shqipëria). Variabli, i cili është më domethënës është ai i pranisë së një kompanie blerësë të produktit të ofruar, me pronësi shtetërore. Tek të dy modelet niveli i besueshmërisë për këtë faktor është 99%. Mund të themi se në një investim të realizuar nëpërmjet FP kanë shumë rëndësi kontratat paraprake, të cilat nënshkruhen ndërmjet kompanisë-projekt dhe blerësit të produktit që ajo do të prodhojë, pikërisht për të evituar sjelljet përfituese të njërës prej palëve gjatë zbatimit dhe pas përfundimit të projektit. Në sektorin e energjisë, rëndësi të veçantë ka kontrata PPA (Power Purchase Agreement) e bërë nga një kompani me pronësi shtetërore. Kjo kontratë eliminon riskun e mosshitjes së produktit. Një tjetër faktor i rëndësishëm është edhe ai madhësisë së investimit. Mund të dalim në përfundimin se FP është zgjidhja më e mirë për realizimin e projekteve me kosto të larta. Ky faktor është domethënës për një nivel besueshmërie 99% në modelin MPL dhe një nivel besueshmërie prej 95% në modelin logjistik. Një tjetër faktor, i cili ndikon në përdorimin e FP është edhe ai i riskut politik dhe i rikut të vendit. Vendet të cilat karakterizohen nga risqe të larta politike tregojnë një tendencë më të lartë në përdorimin e FP për realizimin e projekteve të infrastrukturës. Të dy modelet vërtetojnë hipotezën e ngritur në këtë punim. Mund të konfirmojmë se vendet të cilat karakterizohen nga risqe të larta të vendit dhe politike duhet të përdorin një formë financimi që të jetë e aftë të eleminojë risqet politike dhe të vendit. Përveç faktorëve të sipërpërmendur u ndërtua një variabël binar (dummy) për të parë praninë e FP në grupin e vendeve të marra në studim. Shtetet e përfshira janë kodifikuar me simbolet e njohura dhe për çdo shtet është krijuar një variabël dummy i cili merr vlerën 1 nëse në këtë shtet kemi praninë e FP dhe vlerën 0 në të kundërt. Në këtë model janë përfshirë vetëm disa prej shteteve dhe mund të themi se Bullgaria ka një prirje të lartë në përdorimin e FP. Koeficienti për këtë shtet është pozitiv dhe statistikisht domethënës në një interval besueshmërie prej 99%. Armenia, Shqipëria dhe Turqia gjithashtu tregojnë një prirje të lartë për përdorimin e FP, pasi edhe 168 P a g e

169 koeficientët e këtyre shteteve janë pozitive dhe statistikisht domethënës për një nivel besueshmërie prej 95%. Arsyeja e ndërtimit të një variabli të tillë është të tregojë nëse vendi ynë ka të njëjtën prirje pozitive ndaj përdorimit të FP, krahasuar me vendet e rajonit ku investimet me FP janë rritur ndjeshëm duke filluar që nga vitet 2000, sidomos në sektorin energjitik. Shqipëria, ashtu si edhe disa prej këtyre vendeve në të cilat është përdorur FP, paraqet një risk politik të lartë, për shkak të paqendrueshmërisë politike apo problemeve të lidhura me zbatimin e ligjeve dhe të rregullave. Kjo bën që një pjesë e investuesve mos të jenë të motivuar për investime në këto vende. Për këtë arsye, në shumë prej vendeve në zhvillim, do të mbeteshin të parealizuar dhe të pazgjidhura ato probleme të cilat kanë të bëjnë me projektet e mëdha, sidomos në sektorët prioritar të një shteti (siç është ai i energjisë elektrike dhe i transportit). Në përfundim mund të themi se teoria e sjelljeve përfituese është shumë domethënëse. Pra, hipoteza kryesore e këtij punimi vërtetohet. Kështu mund të themi se, prirja e sponsorëve në zgjedhjen e FP rritet atëherë kur në një investim kemi praninë e kompanive me pronësi shtetërore si blerëse kryesore të produktit/shërbimit, atëherë kur investimi kryhet në një vend që karakterizohet nga risk i lartë politik dhe kur madhësia e investimit është shumë e madhe. Kufizimet e modelit Ky model ka disa kufizime. Në këtë punim u morën në konsideratë vetëm variablet që mbështesin teorinë e sjelljeve përfituese. Për të mbështetur teorinë e mungesës së investimeve duhet të kishim marrë në konsideratë raportin e shërbimit të borxhit dhe levën financiare. Por, për mungesë së të dhënave (pasi duhet të kishim akses në Bloomberg, ose Capitaldata në mënyrë që të gjendeshin bilancet e këtyre kompanive si dhe të kompanive të krijuara apostafat) ky model u fokusua në teoritë e kostove të transaksionit dhe atë të problemit të sjelljeve përfituese nga njëra palë. Një tjetër kufizim qëndron në faktin që firmat, të cilat realizonin projekte në sektorin e energjisë me financim tradicional, ishin të njëjtët sponsor edhe në FP ve. Gjetje: Përdorimi i FP kundrejt financimit të korporatës (tradicional) këshillohet atëherë kur realizimi i një projekti karakterizohet nga kosto të larta të transaksionit si dhe nga sjellje përfituese nga ana e palëve të përfshira në momentin e realizimit të projektit. 169 P a g e

170 Zbatimi i FP ka këto benefite: Rrit eficiencën e projektit në të gjitha aspektet, duke u bazuar në faktin se sektori privat është më eficient se sektori publik; bën të mundur FP pa prekur fondet publike të investimit; diversifikon risqet ekonomike, financiare dhe teknike të projektit. Një investim i realizuar nëpërmjet FP mund të zgjidhë problemin e kostos së agjencisë. Kjo e fundit rritet për shkak të kostove të larta të investimit, që përballen investitorët me ndryshimet ligjore, rregullatore dhe politike. Mund të themi se në një investim të realizuar nëpërmjet FP kanë shumë rëndësi kontratat paraprake, të cilat nënshkruhen ndërmjet kompanisë-projekt dhe blerësit të produktit që ajo do të prodhojë, pikërisht për të evituar sjellje përfituese të njërës prej palëve në momentin e ndërtimit të projektit. Bazuar në të dhënat e punimit mund të arrijmë në përfundimin se forma e zbatimit më e përhapur e FP në vendet në zhvillim është ajo e bazuar në modelin e PPP-ve për sa i përket projekteve të infrastrukturës. Në rastin e Shqipërisë mund të themi se është e rrallë gjetja e rasteve të një FP të pastër për sa i përket projekteve infrastrukturore. Gjetjet kryesore nga rishikimi i literaturës për karakteristikat e skemës BOT janë si më poshtë: - Skema BOT në financën e projekteve të infrastrukturës sjell avantazhe të rëndësishme dhe është një alternativë e vlefshme në krahasim me qasjen tradicionale e cila përdor huamarrjen e huaj dhe burimet e buxhetit. - Projekti BOT përfshin një numër të madh aktorësh, të tillë si: qeveritë pritëse, kompania e krijuar ad-hoc 127 për projektin, huadhënësit, ndërtuesit, furnizuesit, blerësit e kështu me radhë. Të gjithë së bashku mund të arrijnë në realizimin me sukses të projektit. - Zbatimi i skemës BOT në infrastrukturën e vendeve në zhvillim duhet të bëhet gradualisht. - Janë dy kategori risqesh që karakterizojnë projektet e tipit BOT: risku i vendit si dhe risqet e lidhura me projektin. I pari, që i referohet riskut politik, ekonomik dhe ambientit ligjor mbi të cilën sponsorët e projektit kanë pak, ose aspak kontroll. Kurse për sa i përket të dytës mund të kontrollohet nga sponsorët e projektit. 127 E krijuar në mënyrë të posaçme vetëm për realizimin e një projekti specifik 170 P a g e

171 - Janë pak punime të cilat fokusohen mbi menaxhimin e risqeve të skemave BOT të cilët fokusohen në një sektor. - Menaxhimi i riskut është një faktor mjaft i rëndësishëm për realizimin me sukses të një projekti BOT. 3. Rekomandime: Të përdoren kontrata afatgjata për të eleminuar sjelljet përfituese midis palëve të përfshira në projekt. Këto kontrata përbëjnë çelësin e suksesit të FP. Që ky model financimi të jetë i sukseshëm duhet që kontratat e nënshkruara të jenë të plota, në mënyrë që të bëhet alokimi i risqeve ndërmjet palëve. Alokimi i risqeve ndërmjet palëve të përfshira mund të realizohet duke përdorur kontrata afatgjata, garanci dhe marrëveshje ndërmjet palëve (të tilla si: PPA, kontrata të ndërtimit dhe operimit, garanci financiare nga ana e qeverive si dhe e agjensive shumëpalëshe nëse të përfshira etj). Në rastin e projekteve të infrastrukturës kohëzgjatja e marrëveshjeve duhet të përcaktohet bazuar në nevojën e amortizimit të borxhit. Duhet të ekzistojë një lidhje ndërmjet kohëzgjatjes së borxhit dhe asaj të kontratës së nënshkruar (psh., të PPA-së në rastin e sektorit të energjisë). Duke ju referuar të dhënave të përdorura në këtë punim mund të themi se sa më i madh të jetë projekti aq më e madhe duhet të jetë kohëzgjatja e kontratave. Duke qenë se ky punim ofron një model që bën të mundur evidentimin e lidhjeve që ekzistojnë ndërmjet sponorëve të projektit huadhënësve të tij si dhe qeverive pritëse mund të rekomandohet që: (1) për të financuar projektin sponori duhet të kuntribuojë me kapitalin e vet në një fazë të parë të projektit që është ajo e ndërtimit. (2) duhet të kërkojë edhe financime të jashtme siç është financimi me borxh. Rekomandohet të përdoret financimi me borxh si zgjidhje e sjelljeve përfituese. Kjo do të bënte të mundur eleminimin e riskut të shpronësimeve të këtyre aktiveve pas ndërtimit nga ana e qeverive të vendeve pritëse. (3) Qeveria duhet të marrë përsipër garanci financiare në mënyrë që të rritet aftësia kredituese si dhe të rritet aftësia e projektit për të marrë borxh. Investuesit privat hezitojnë të investojnë edhe pse kanë qenë të favorizuar nga qeveritë pritëse. Ky favorizim mund të realizohet nëpërmjet nxitësve fiskale, financimeve direkte dhe garancive në mënyrë që të garantojnë flukset monetare apo të zvogëlojë riskun. Por, janë 171 P a g e

172 garancitë nga ana e qeverive pritëse ato të cilat janë më të rëndësishmet për projektet private të infrastrukturës. Ato përdoren për të mbuluar risqet me të cilat përballen kreditorët dhe promotorët e projektit, të cilat rrjedhin nga risqet tregtare si dhe risqet rregullatore. Garancitë janë përdorur shumë në projektet e energjisë për sa i përket vendeve në zhvillim. Rekomandohet për të eleminuar risqet e dështimit të projektit nga sjellet përfituese të palëve më sipër të hartimit të një kuadri rregullator negociatash (për skemat BOT ose BOO) midis tre palëve kyçe. Sponsorëve, Qeverisë dhe Huadhënësve. Në këtë kuadër këto palë duhet të arrijnë një marrëveshje në të cilën të bien dakort për dy variablat kyç për zbatimin me sukses të FP. E para është kohëzgjatja e periudhës së koncesionit të dhëne sponsorit nga ana e Qeverisë dhe e dyta, struktura e kapitalit që i referohet kombinimit optimal borxh/kapitali vetjak midis sponsorëve dhe huadhënësve. Nëse nuk arrihet një marrëveshje e tillë, Qeveria do të humbiste mundësinë e përdorimit të kapitalit privat për projektet e infrastrukturës. Asaj do ti duhej ta financonte me fondet publike ose të organizonte një tjetër garë për të ftuar sponsor të tjerë, gjë që do të ishte e kushtueshme dhe konsumim i kohës. Për sponsorin mos arritja e marrëveshjes do të përbëntë humbjen e një norme kthimi që do të ishte më e lartë ose të paktën e barabartë me normën e kthimit të kapitalit. I njëjti argument do të ishte edhe për huadhënësin. Do të humbiste mundësinë e përfitimit të spredeve të huadhënies mbi projektin, që bazuar në të dhënat e punimit tregont që është më i lartë se ajo e korporatës. Për më tepër shih Aneksin 5. Bazuar në rezultat e këtij punimi rekomonadohet të financohen projektet nëpërmjet emetimit të obligacioneve të projektit (Project Bond) në tregjet ndërkombëtare në mënyrë që të sigurohen burime financimi. Investuesit potencial janë Fondet e Pensionieve, Kompanitë e Sigurimeve, si dhe Agjensitë e Eksportit të Kredive. Kjo do të sillte disa implikime të politikave lidhur me rregullimin e FP si dhe dy pjesëmarrësve të tjerë si Qeveria dhe Agjensive Shumëpalëshe të tilla si, BSTDB, ECA, IFC, EBRD etj. Kjo do të çonte në një kuadër rregullator të përbashkët në sigurimin e fondeve për të financuar si dhe do të motivonte ndërhyrjen e qeverive në rregullimin e FP. Në Europë në jemi dëshmitarë të këtij fenomeni: bankat nuk po rrisin sasinë e kapitalit aksioner, por po zvogëlojnë aktivet në rrezik. Fenomen ky, i cili për vitet në vazhdim nuk do të zbutet. Dhe është pikërisht terreni i FP në të cilën po luhet sfidë më e madhe dhe përgjegjësia më 172 P a g e

173 e madhe për ti besuar shoqërive për rimëkëmbjen e ekonomisë në një moment kaq delikat në të cilën gjendet. Shumë qeveri të vendeve të zhvilluara, si p.sh., Italia ka zgjedhur rrugën e modelimit të një formë specifike për emetimin e obligacioneve të projektit (project bond) duke e përshtatur me ekonominë dhe financën publike italiane. Për sa i përket Shqipërisë duhet të përmirësohet ligji për Koncesionet dhe Partneritetin Publik privat për të siguruar një mbështeje rregullatore dhe politike për projektet jashtë bilancit (që realizohen me SPV). Duhet të inkurajojet formimi i kompanive të mëdha të pavaruara të cilat janë ose tërësisht private ose pjesërisht me pjesmarrje shtetërore në mënyrë që modeli i FP-ve të jetë i sukseshëm. Të krijohet një kuadër institucional dhe rregullator në përputhje me standardet e kërkuara nga BE: (në rastin e energjisë p.sh., do të ishte lidhja e vendit me rrjetet rajonale të energjisë elektrike dhe furnizimit me gaz dhe energji). Të sigurohet mbështetje dhe stabilitet politik për projekte ndërshtetërore (të tilla si projekti Trans Adriatic Pipeline, TAP). Qeveria Shqiptare është ajo e cila luan një rol shumë të rëndësishëm në sigurimin e një ambienti të qetë e të sigurtë investimesh për të tërhequr investitorët sidomos në ndërtimin e impianteve të reja të prodhimit të energjisë si dhe në reduktimin e rreziqeve për investitorët nëpërmjet aktivitetit të saj transparent, të qartë si dhe një kuadër ligjor për energjinë të reformuar. Vullneti i investitorëve për financime afatgjata në infrastrukturë, për krijimin e vendeve të punës dhe rritjen ekonomike, varet nga perceptimet për tipet e ndryshme që ata kanë ndaj risqeve. Ligjvënësit janë në gjendje që të administrojnë këto percepime nëpërmjet përmirësimit të administratës së sektorit publik, garantimit të një administrimi të matur makroekonomik, promovimi të një kuadri ligjor transparent dhe mbrojtjes së investitorëve nga shpronësimet. Të mënjanohesh nga një qasje e tipit tradicional do të thotë të: investosh kohë dhe energji për të kuptuar ekonominë politike të një vendi, të iniciosh bashkëpunime me përfaqësues të qeverisë, të shoqërisë civile dhe të sektorit privat. Është shumë e rëndësishme të identifikohen zgjidhjet e duhura në mënyrë që të përforcohet performanca ekonomike si në vendet e zhvilluara ashtu edhe në ato në zhvillim. Për Shqipërinë rekomandohet krijimi i konsorciumeve (Joint Ventures) të forta private (bashkëpunim të investuesve vendas me ata të huaj) në mënyrë që të realizohen studime fizibiliteti nga ekspertë. Pasi kjo përbënte problemin kryesor të gjetjes së burimeve të 173 P a g e

174 financimit. Kjo do të zgjidhte ngërçin e financimit të projekteve. Pra rekomandohet formimi i kompanive të bashkuara në realizimin e këtyre projekteve për dy arsye. E para, kostot e këtyre projekteve janë më të larta se ajo e vetë shoqërive dhe e dyta, kompanitë shqiptare vuajnë nga mungesa e ekspertizës. Kjo do të zgjidhte ngërçin e gjetjes së financimeve të projektit. Krijimi i strategjive të zhvillimit më të qarta si dhe mbështetja e projekteve të realizuar me FP nga institucionet e zhvillimit të tilla si BERZH-i. Në zhvillimin e tregjeve të vendeve të EJL (Europës Juglindore), investitorët ende kërkojnë përfshirjen e BERZH-it për të siguruar mbështetje politike për shkak të rregullave jo të favorshme ose të një qeverisjeje jo miqësore. Sipas BERZH-it projektet e mirë strukturuara nëpërmjet transaksioneve të FP-ve përbën mënyrën më të rëndësishme për të tërhequr financime jo sovrane (si psh. Impianti i energjisë elektrike Maritza East Plants). Roli i kësaj Agjencie ndërkombëtare për sa i përket sektorit të energjisë në Shqipëri dhe në vendet e Europës Juglindore është arritja e mundësive për investim. Këto mund të realizohen nëpërmjet financës së projektit. Projekte të mirë strukturuar nëpërmjet transaksioneve të FP-ve përbëjnë mënyrën më të rëndësishme për të tërhequr financime jo sovrane. Krijimi nga vendet e rajonit e një liste me Projekte Prioritare. Ti jepet përparësi projekteve më të domosdoshme dhe më emergjente në një vend. Të përdoret skema e FP në sektorë të tjerë të infrastrukturës të tillë si ai i transportit, gazsjellësit, telekomit dhe ujit. Rekomandime për punime të ardhshme: 1. Një sugjerim për punimin e ardhshëm mund të jetë studimi në një tjetër sektor të infrastrukturës (siç mund të jetë ai i Telekomit ose i Transportit). 2. Të bëhet një ndarje e firmave në dy grupe: ato që janë promotorët kryesorë vetëm të një FP dhe ato të cilat janë promotorët kryesorë vetëm në financimin tradicional të një projekti. 3. Të ndërtohet një model ekonometrik bazuar në teorine e mungesës së investimit duke marrë parasysh disa indikatorë financiare të tillë si, leva financiare dhe shërbimin e borxhit. 174 P a g e

175 4. Gjithashtu mund të ndërtohet një model me fokus makro, në të cilin të shihet impakti që do të kishte FP në zhvillimin e konomik të vendeve në shvillim duke e parë, FP si variabël të pavaruar dhe rritjen ekonomike si variabël të varur. 175 P a g e

176 BIBLIOGRAFIA 1. Albisetti, R. (2000), Finanza Strutturata Tecniche e strumenti per la valutazione degli investimenti internazionali nel project financing, Etas, Milano. 2. Barham, John. (1995), Turkey: BOT May Get New Lease of Life, Infrastructure Yearbook: Barry, E. (1995), Financing infrastructure in developing countries: lessons from the the railway age, The world Bank Research Observer, vol. 10, nr.1 fq Berkovitch, E., Kim, E.H. (1990), Financial Contracting and Leverage induced over and under investment incentives. Journal of Finance, vol. 39, fq Bitch, F., Buchner, A., Kaserer, Ch. (2010), Risk, Return and Characteristics of Infrastructure Fund Investments, EIB Papers, Vol. 15, No. 1, fq Boamah, K., (2011) The Essential Elements and Iusses of project finance, Electronic Copy available at: fq.4 7. Caramiello, C., Di Lazzaro, F., Fiori, G. (2003), Indici di Bilancio, Milano, Giuffre, kap. IX. 8. Calvo, G., Leiderman, L., Reinhart, C. (1993), Capital Inflows and the Real Exchange Rate 9. Appreciation in Latin America: The Role of External Factors, IMF Staff Papers Vol Ceran, N. (2002), Private Participation in Infrastructure: A Risk Analysis of Long-Term Contracts in Power Sector. 11. Chemmanur, T.J., K. John. (1996), Optimal incorporation, structure of debt contracts, and limited recourse project financing. Journal of Financial Intermadiation, vol. 5, Chuhan, P., S. Claessens, and N. Mamingi (1993), Equity and Bond Flows to Latin America and Asia: The Role of External and Domestic Factors, Working Paper 1160, World Bank. 13. Cibuku, O., (2012), Project Financing in Albania: Focus on Electricity Generation. 14. Corielli, F., Gatti, S., Steffanoni, A., (2007) Risk Shifting Through nonfinancial contracts. Effects on Loan Spreads and capital structure of project Finance Deals. 176 P a g e

177 15. Costantino, N., Pellegrino, R., (2010), Evaluating risk in put-or-pay contracts: An application in waste management using fuzzy Delphi method, Journal of Applied Operational Research 2(1), 62 70, marrë në Dailami, M., Klein, M. (1998). Government support to private infrastructure projects. Paper presented in Cartagena, Colombia, May Dailami, M., Leipziger, D. (1998). Infrastructure project finance capital flow: A new perspective. World Development, Vol. 26, nr. 7, fq David, A.K., Fernando, P.N., (1995) The BOT Option. Conflicts and Compromises. Energy policy, Vol. 23, No.8, pp Dahel, R., (1996) Project financing and risk analysis. 20. Edlin, A.S., Reichelstein, S., (1996), Holdups, standard Brach Remedies and optimal investment. The American Economic Review, vol. 86, fq Estache, A., Strong, J. (2000). The rise, the fall, and the emerging recovery of project finance in transport. World Bank Policy Reaserch, Working Paper, No Marrë nga Esty, B. C Returns on project - financed investments: Evolution and Managerial implication. Journal of Applied Corporate Finance 15, No. 1: Esty, B. C. 2003, The Economic Motivations for using Project Finance, Working Paper. 24. Esty, B. C., Megginson, W. L., 2003, The creditor Rights, Enforcement, and Debt Ownership structure: Evidence from the global syndicated loan markets, Journal of Financial Quantitative Analysis 38, Esty, B. C., Sesia. Jr. A., 2007, An overview of project finance & infrastructure finance 2006 update, Harvard Business School Teching Note Esty, B. C. (2010). An overview of project finance and Infrastructure finance 2009 Update. Boston: Harvard School Publishing. 27. Europian Commission, Europe 2020 Project Bond Initiative, February. 28. Fact Finding Mission Tirana March 20 th 21 st 2008, EBRD Partner in Albania. 29. Fight, A., (2006) Introduction to project finance, Essential capital markets, Elsevier, Butterworth Heinemann. 177 P a g e

178 30. Flannery, M. J., Houston, J. F., Venkataraman, S. (1993), Financing multiples investment projects. Financial Management, fq Fernandez, A. E. (1994), The new wave of private capital inflows: Push or Pull? World Bank, International Economics Dept., Debt and International Finance Division (Washington, D.C.) 32. Forestieri, G., (2005) Corporate e Invesmenet Banking, fq Gatti, S., Kleimeier, S. Megginson W. L. Steffanoni, A., (2008) Arranger Certification in Project Finance, fq Genron, M., Lai, V.S., Soumare, I., (2007) Project finance with limited recourse: An option pricing approach to debt Capacity And project risk, Journal of structured finance, 2007, fq Greenbaum, S. I., Thakor, A. V. (2007), Contemporary Financial Intermediation, Second Edition, ELSEVIER. 36. Grimsey, D., Mervin, K.L (2004), Public Private Partnerships, Edward Elgar Publishing, UK. 37. Grossman, S., Hart, O., (1986), The costs and the benefits of ownership: A theory of vertical and lateral integration. Journal of Political Economy, vol. 94, fq Guidelines for successful public-private partnership; European Commission, DG Regional Policy, March Habib, M.A., Johnsen, B.D. (1999), The financing and the Redeployment of specific assets. Journal of Finance, vol. 8, fq Hainz, Ch. (2002), Project Finance in transitions economies, fq. 3. Marrë nga Hainz, Ch. and S. Kleimeier. (2008) Project finance as a risk management tool in international syndicated lending. Working paper. 42. Harris, M., Raviv, A. (1991), Theory of Capital Structure. The Journal of finance, Vol.46, No.1, fq Haque, U, M.D. Kumar, N. Mark, and D. Mathieson (1996), The Economic Content of Indicators of Developing Country Creditworthiness, IMF Working Paper, WP Huang, H. P., Knoll, S. M. (2000), Corporate finance, Corporate Law, and Finance Theory. Suthern California Law Review, vol. 74, fq P a g e

179 45. Imperatori, G. (2003), Il project financing. Una tecnica, una cultura, una politica, Il Sole 24 Ore, Milano. 46. International Energy Agency (IEA), Country Albania, marrë nga Ingerst, G. (2010) Infrastructure as an asset class, EIB Papers, Vol. 15, No. 1, fq Jefferies, M. (2006), Critical success factors of public private sector partnerships: A case study of the Sydney SuperDome, Engeenering, Construction and Architectural Management, Vol. 13, Iss: 5 fq Jensen, M.C., Meckling, W. H. (1976), Theory of the Firm: Managerial Behavior, Agency Costs and Capital Structure. Journal of Financial Economics, vol. 2, fq John, T.A., John, K. (1991), Optimality of Project Financing: Theory and Empirical Implication in Finance and Accounting. Review of Quantitative Finance and Accounting vol. 1, fq Kesinger, J.W., Martin, M.D. (1988). Project finance: Raising money the old fashioned way. Journal of Applied Corporate Finance, vol. 1, fq Kleimer, S. and Versteeg, R. (2008) Project finance as a driver of economic growth inlow income countries. Fq Kleimeier, S. Megginson W. L. (2000) Are project finance Loan different from other syndicated credit? fq Klein, B., Crawford, R., Alchian, A. (1978), Vertical Integration. Appropriable Rents and the Competitive Contracting Process. The Journal of Law and Economics, vol. 21, fq Kripa, E., Gjebrea, E., Bakllamaja, A., (2012) Role of Public Private Partnership in Infrastructure Developments, fq Lieberman, M. B. (1991), Determinants of Vertical Integration: An Empirical Evidence. The Journal of Industrial Economics, vol. 39, fq Ligji mbi hidrokarburet Nr datë , marrë nga: Last Accessed on May 4 th P a g e

180 58. Ligji mbi Sistemin Fiskal te Sektorit te Hidrokarbureve Nr date _the_deecre_1266_1.pdf, Last Accessed on May 4 th MacDonald, J. M. (1985), Market Exchange or Vertical Integration: An empirical Analysis. The Review of Economics and Statistics, vol. 67, fq Mata, E. (2012), Partneriteti Publik Privat dhe Koncesionet në Shqipëri. Kuadri ligjor dhe institucional. 61. Mohieldin, M. La perpetua carenza di finanziamenti nei paesi in via di sviluppo te, marrë në: Maimone, M. (2007) Il mercato dei project bond: Un analisi empirica nel caso dei paesi in via di sviluppo, fq Maniar, H.M., (2010) Risk Analysis of Infrastructure projects A Case Study on Build Operate Transfer Projects in India, The IUP Journal of Financial Risk Mangement, Vol. 2, No. 4, fq Miglo A., 2010, Project financing versus corporate financing under Assymetric Information fq. 28. Journal of Busines and Economics Research. Vol. 8, Nr Moriconi, F. (1995) Matematica Finanziaria, Societa Editrice il Mulino, Bologna, fq Morris, Peter W. G. And Suratgar, David Build Own - Operate Financin as a response to the Third World Debt Crisis. Templeton College Research Paper, The Oxford Centre for for Management Studies. Oxford:87/4 67. OECD, (2007). Infrastructure to 2030, Volume 2, Mapping Policy for Electricity, Water and transport, Organization for Economic Co operation and development, Paris. 68. Orfea, Dh. (2011). Njohuritë bazë për riskun dhe drejtimin e tij, Kapitulli IV. 69. Parrino, R., Weisbach, M. (1996), On the Magnitude of stockholder bondholder conflicts. Working Paper, University of Texas. 70. Perotti, E. C., Spier, K. E., (1993), Capital Structure as a Bargaining Tool: The Role of Leverage in Contract Renegotiation, The American Economic Review, vol. 83, fq Public-Private Infrastructure Advisory Activity, PPI update note 81, September Marrë nga P a g e

181 72. Sawant, J. R. (2007) The economics of large scale Infrastructure Project Finance: An Empirical Examination Of the Propensity to Project Finance. 73. Scannella, E. (2011) project finance in the energy industry: New debt based financing models. International Business Research, 5, No. 2: Subramanian, K.V. (1996), Underinvestment, Debt Financing, and Long - Term Supplier relations. Journal of Low, Economics and Organization, vol. 12, fq Subramanian, K.V., and Tung F. (2009, October). Law and Project finance. Retrieved from IFC, Project finance in Developing Countries: The importance of Project Finance, Chapter 1, fq Waker dhe Smith (1995) shihe te Dahel, R., (1996) Project financing and risk analysis. 78. Wiggins, S., (1990), The Comparative Advantage of Long Term Contracts and Firms. Journal of Low, Economics and Organization, vol. 6, fq Wooldridge, J. M (2000), Introductory, econometrics: A modern Approch. Mason Ohio: South-Western CollegePub. 80. Xhafa H., Ciceri, B (2000), Drejtimi Financiar. 81. Future driven Funds di Goldman Sachs Asset Management/Fondi Obbligazionari Mercati emergenti e in crescita, marrë nga: Energy Business Consulting, nëntor 2011, marrë nga: Gazeta Standard, e gjeni në faqen: P a g e

182 Anekse Aneksi 1 Numri i projekteve BOT nga Shteti Energjia Telekomi Transporti Uji Totali Shqipëria Armenia Azerbaxhan Bjellorusia Bosnia dhe Hercegovina Bullgaria Gjeorgjia Kosova Lituania Maqedonia Moldavia Mali i Zi Rumania Rusia Serbia Turqia Ukrahina Totali P a g e

183 Aneksi 2: Shembuj të vleërsimit të riskut të vendit nga ICRG Renditja e disa Shteti Niveli i Riskut të vendit 1 Norvegji Suedi Danimarka Gjermani Poloni Sloveni Itali Azerbaxhan Rusia Hungari Kroaci Shqiperia Turqia Armenia Greqia P a g e

184 Aneks 3: Të dhëna të përdorura në model për riskun e vendit dhe atij politik A Qendrueshmeria e qeverise 12 G Forcat ushtarake ne politike 6 B Kushtet social-ekonomike 12 H Tensione fetare 6 C Profili i Investimeve 12 I Ligji dhe rregulli 6 D Konflikte te brendshme 12 J Tensione etnike 6 E Konflikte te jashtme 12 K Shkalla e demokracise 6 F Korrupsioni 6 L Cilesia e burokracise 4 Vleresimi Renditja Shtetet A B C D E F G H I J K L i riskut 121 Shqiperia Algjeria Angola Argjentina Armenia Australia Austria Azerbazhan Bahamas Bahrein Bangladesh Bjellorusi Belgjike Brazil Bullgaria Kanada Kili Kina Kolumbia Kongo Kosta rika Kroacia Kuba Qipro Republika Ceke Danimarka P a g e