REVISTA SHQIPTARE SOCIAL EKONOMIKE ALBANIAN SOCIO ECONOMIC REVIEW Revistë Social Ekonomike tremujore

Transcription

1 ISSN Qendra Shqiptare për Kërkime Ekonomike REVISTA SHQIPTARE SOCIAL EKONOMIKE ALBANIAN SOCIO ECONOMIC REVIEW Revistë Social Ekonomike tremujore Viti XIX, Nr. 2 (75) (Prill Qershor 2013) Tiranë, 2013

2 2 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 QSHKE QENDRA SHQIPTARE PËR KËRKIME EKONOMIKE REVISTA SHQIPTARE SOCIAL EKONOMIKE ALBANIAN SOCIO ECONOMIC REVIEW Revistë Social Ekonomike tremujore Viti i XIX, Nr. 2 (75) (Prill - Qershor 2013) Kolegjiumi i Redaksisë Dr. Zef PREÇI Kryeredaktor Prof. Dr. Adrian CIVICI Prof. Dr. Iraj HASHI Prof. Dr. Fatmir MEMAJ Sekretar i Kolegjiumit Prof. Dr. Heinz-Dieter WENZEL Prof. Dr. Tomasz MROCZKOWSKI Prof. Asoc. Dr. Evis ALIMEHMETI Prof. Asoc. Dr. Florian NUTA Dr. Eliona BIMBASHI (KULLURI) Dr. Grida DUMA (SHQINA) Redaktore: Jonida NARAZANI, M.A. Qendra Shqiptare për Kërkime Ekonomike QSHKE nuk është përgjegjëse për mendimet e shprehura nga autorët në artikujt e tyre. Mendimet janë thjeshtë të autorëve dhe nuk përfaqësojnë as opinionet e QSHKE-së dhe as qëndrimet dhe opinionet e institucioneve ku autorët punojnë. Adresa e Redaksisë: Rr. Perlat Rexhepi, Nr. 10, Kati 6, Ap. 64 Kutia Postare 2934, Tiranë, SSHQIPËRI Tel/Fax: acer@abcom.al Tirazhi: 1000 kopje

3 PËRMBAJTJA Adela SHERA Ditjona KULE Glediana ZENELI (FOTO) Valentina SINAJ Oltiana MUHARREMI Filloreta MADANI Remitancat dhe ndikimi i tyre makroekonomik në Ekonominë shqiptare Kontributi i kredisë bankare për zhvillimin e biznesit në qytetin e Durrësit Roli i institucioneve financiare ne zgjerimin e aksesit ne mikrokredi ne Shqiperi f. 5 f. 19 f. 25 Xhensila ABAZI Sfidat e Shqipërisë për zhvillim të qendrueshëm Nejla PEKA Akcizat në Republikën e Shqipërisë dhe miratimi i kuadrit të ri ligjor f. 39 f. 47 Fluturim SALIU Arlinda IBRAIMI Ndikimi i normave të interesit për kredi dhe inflacionit në rritjen ekonomike të republikës së Maqedonisë f. 55 Ornela SHAPO Besueshmëria financiare e njësive vendore në Shqipëri kur ato tentojnë të marrin borxh Gerdi LITO Katastrofat dhe industria e sigurimeve problematika në tregjet ballkanike f. 65 f. 75 Marsida ASHIKU (RANXHA) Jonida BIÇOKU Manaxhimi i likuiditeteve nё firmat shqiptare f. 83 Dorina KOÇI (JANKU) Një vështrim i përgjithshëm i kufizimeve mbi investimin Mimoza KALIA Një analizë faktoriale e tregut të pasurive të paluajtshme në qytetin e Tiranës f. 93 f. 101 Klaudeta MEROLLARI Përdorimi i lizingut si një metodë financimi f. 111 Juliana BYLYKBASHI Konceptet dhe parimet kryesore europiane të sigurimeve Alma ZISI Impakti i HDI në rritjen ekonomike sipas modelit Solow f. 121 f. 135

4 4 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 Llesh LLESHAJ Besa SHAHINI Mirela UJKANI (MITI) Nertila ÇIKA Etleva PETA Ines DIKA Kesjana HALILI Edlira KALAJA IHD-të në Shqipëri dhe sfidat e zhvillimit të tyre Domosdoshmeria dhe cilësia e informacionit që mbart një provizion Implementimi i Standardeve te Raportimit Financiar Ndërkombëtar për SME-te një nder kushtet për një zhvillim te qëndrueshëm ekonomik Skema e pensioneve ne Shqiperi: problemet dhe sfidat per te ardhmen f. 143 f. 153 f. 163 f. 171 Klodjan SKËNDERAJ Artan HOXHA Apekte teoriko praktike të rishikimit penal f. 181 KRISTINA JANÇE Mbi disa institute të së Drejtës Penale të Përgjithshme ne qytetet shqiptare mesjetare. (Nën këndvështrimin e Statuteve të Shkodrës) GENTRIT BERISHA Dimensionet kulturore të Hofstede-it: kultura kosovare dhe implikimet në praktikat e resurseve humane f. 191 f. 1201

5 REMITANCAT DHE NDIKIMI I TYRE MAKROEKONOMIK NË EKONOMINË SHQIPTARE Dr. Adela SHERA 1 MsC. Ditjona KULE 2 Abstract Worker remittances constitute an increasingly important mechanism for the transfer of resources from developed to developing countries, and remittances are the second-largest source, behind foreign direct investment, of external funding for developing countries. Yet, literature on worker remittances has so far focused mainly on the impact of remittances on income distribution within countries, on the determinants of remittances at a micro-level, or on the effects of emigration and remittances for specific countries or regions. Remittance flows to Albania region has steadily been on the increase in recent history. Unlike capital inflows which generally create obligations for future outflows either in the form of debt servicing or investment income and other payments, remittance inflows do not as they are generally unilateral and unrequited. This paper tried to study the impact of remittances on various macroeconomic and developmental aspects for the Albanian economy. For this, the data regarding remittances and some of the macroeconomic variables like GDP, savings, FDI, export, import and balance of trade deficit etc have been analyzed for the period The study shows that remittances have been consistently increasing at very fast rate for the last 15 years which have significant implications on the above mentioned macroeconomic variables. This analyses reviews also the impact the economic effects of emigration of labor mobility. I address three broad sets of issues: Firstly, the effect that emigration has on the host country's labor market. Although the possible adverse effects that emigration can have on the wage and employment levels of natives are typically examined, emigration may also have a role to play in raising skill levels. This leads to the second broad issue: the effect of migration of a particular skill composition on the long-term (endogenous) growth of the host country. Finally, emigration can have a major economic impact on the source country. These effects can either be positive or negative depending on the interplay between the effects of growth, remittances and the brain drain. Through this study, the importance of remittances as a source of external development finance has been discussed. At last, some of the regulatory frameworks governing the flow of remittances have also been discussed. Keywords: Emigration, Remittances, Factor mobility, Economic growth 1. Hyrje Emigrimi është një nga çështjet më të rëndësishme në ekonominë globale bashkëkohore. Është vlerësuar se mbi 110 milion njerëz tani banojnë jashtë vendit të lindjes së tyre (United Nations, 2002). Kjo në mënyrë të qartë ka implikime të mëdha ekonomike dhe politike për vendet e origjines dhe destinacionit. Coppel et al. (2001) identifikojnë katër pasoja të mëdha të lëvizjeve të popullsisë ndërkombëtare. Ka më shumë se 215 milionë migrantë ndërkombëtarë në botë. Dërgesat e regjistruara të marra nga vendet në zhvillim, që vlerësohet të jenë US $ në vitin 2010, tejkalojnë vëllimin e flukseve të ndihmës zyrtare dhe përbëjnë më shumë se 10 për qind të produktit të brendshëm bruto (GDP) në shumë vende në zhvillim. Analizat dhe dëshmitë nga anketimet e familjeve sugjerojnë se emigracioni dhe dërgesat kanë ulur varfërinë në komunitetet e origjinës. Remitancat çojnë në rritjen e investimeve në shëndetësi, arsim, dhe bizneset e vogla. Në të njëjtën kohë, humbja e aftësive që lidhen me migrimin mund të pengojë zhvillimin dhe ofrimin e shërbimeve themelore në vendet e destinacionit. 1 Pedadoge, Dep Ekonomiksit, Fakulteti I Ekonomise Univ Tiranes adelashera.unitir.edu@gmail.com 2 Pedadoge, Dep Ekonomiksit, Fakulteti I Ekonomise Univ Tiranes ditjonakule@yahoo.com

6 6 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 Diaspora e vendeve në zhvillim mund të jetë një burim i tregtisë, investimeve, njohuri, dhe transferimet e teknologjisë. Së pari, nuk është efekti që ka emigracioni në tregun e punës së vendit tw destinacionit. Edhe pse emigracioni mund të ketë efekte të mundshme negative në nivelet e pagave dhe të punësimit të vendasve janë ekzaminuar në mënyrë tipike, emigracioni gjithashtu mund të ketë luajtur një rol në reduktimin e mungesave të aftësive në disa sektorë kyç të ekonomisë. Së dyti, emigrimi ka gjasa të ndikojë në pozicionin buxhetor të vendit të destinacionit. Së treti, është argumentuar se emigracioni mund të jetë një zgjidhje për problemin e plakjes së popullsisë që shikon në shumë vende të OECD. Së fundi, emigrimi mund të ketë një ndikim të madh ekonomik në vendet e origjinës. Këto efekte mund të jenë ose negative, në aspektin e largimit të trurit (brain drain edhe pse mund të jetë e dobishme në qoftë se ajo krijon stimuj për investimin e kapitalit njerëzor në vend e origjinës), ose pozitive sepse pwrfitojnëdërgesat e emigrantëve, të cilët mendohet të jenë një mjet i rëndësishëm për zhvillimin ekonomik në shumë vende që eksportojnë forcën punëtore. Gjithashtu, në një ekonomi botërore të integruar vihet re një rritje nga përfitimet e inovacionit. Bilanci i përgjithshëm i këtyre efekteve është e mundshme që të ketë një ndikim të madh në politikat e emigracionit që janë zbatuar, si në vendet e origjinës ashtu edhe të destinacionit. Emigrimi i punëtorëve lejon vendet pritëse për të mbushur mungesat e tregut të punës, ndërsa nga perspektiva e vendit të destinacionit si një nga përfitimet kryesore të emigrimit buron nga transferimi i parave nga emigrantët për familjet e tyre në shtëpi, e cila ka një efekt pozitiv në bilancin e pagesave. Pavarësisht nga disa përfitime të emigracionit, ka edhe aspekte negative, si dhe, kryesisht atë të ikjes së trurit. Megjithatë, një argument i vënë përpara është se fluksi i remitancave nga emigrantët në vendlindje ka tendencë për të kompensuar çfarëdo humbje të kapitalit njerëzor. Kjo rrjedhë e parave përtej kufijve ka ndikime të thella sociale dhe ekonomike mbi aspekte të ndryshme të vendeve të origjinës. Në veçanti, remitancat kanë promovuar akses në shërbimet financiare për dërguesit dhe marrësit, duke rritur përfshirjen financiare dhe sociale. Për shumë vende, dërgesat e emigrantëve janë burimi kryesor i financimit të jashtëm, pas investimeve të huaja direkte dhe përbëjnë rreth 5 dhe 30 për qind të GDP-së së tyre (Mitra et al, 2010). Duke pasur parasysh madhësinë e madhe të flukseve të remitancave agregate, ata pritet që të kenë një ndikim të rëndësishëm makroekonomik në ekonomi. Duke pasur parasysh këtë, dhe duke kuptuar faktorët që përcaktojnë këtë rrjedhje të parave është e rëndësishme për të analizuar dhe kontekstualizuar përfitimet neto të emigrimit. Analiza e variacionit në flukset e remitancave mund të trajtohen nga korniza e ndryshme të referencave. Një nga mënyrat më të njohura dhe që përdoret gjerësisht është kuadri i përshkruar nga Lucas dhe Stark (1985) që ka hulumtuar motivet që qëndrojnë në themel këto flukse. Motivet për të dërguar mund të shpjegohet si një kombinim i motiveve ekonomike dhe sociale, të tilla si vetë-interesi, vetësakrifikimi, investimet ripagimit të kredisë, dhe motivet e trashëgimisë, të cilat përcaktojnë transferimin e burimeve ndërmjet emigrantëve dhe anëtarëve të ekonomisë shtëpiake në shtëpi. Këto transferime mund të shërbejnë për qëllime të ndryshme në familje, të tilla si përmbushjen e nevojave themelore të familjes në shtëpi, duke shërbyer si pagesa për shërbimet e kryera ndaj emigrantit; payoffs e një skeme të sigurimit që mbron marrësit nga goditjet e të ardhurave; kthimit mbi investimet e bëra nga familje në kapitalin njerëzor të migrantit; investime të emigrantëve në aktivet e trashëgueshëm, ose kombinime të ndryshme të tjera të tij. Roli që këto transferta luajnë në familje përcakton motivet që fshehin dhe kështu mund të japin një mënyrë për të kuptuar kompleksitetin e marrëveshjeve të përfshira në emigracion. Megjithatë, pavarësisht nga literatura e gjerë ekzistuese mbi sjelljen e dërgesave të

7 Remitancat dhe ndikimi i tyre makroekonomik në ekonominë shqiptare 7 emigrantëve, ka një hulumtim të kufizuar të këtij aspekti të vendeve të Evropës Lindore, veçanërisht në ato me normë shumë të lartë emigrimi. Siç është theksuar nga Dustmann dhe Mestres (2010), forma e emigrimit luan një rol të rëndësishëm në motivimet për të dërguar si ata që planifikojnë të kthehen në vendin e origjinës të kenë një objektiv të ndryshme të emigracionit sesa ata që planifikojnë të qëndrojnë përgjithmonë në vendin e destinacionit. Dërgesat e emigrantëve janë me të vërtetë një forcë që duhen llogaritur në ekonominë globale. Këto transferta të parave private të njëanshme për anëtarët e familjes që emigrantët lënë pas, shpesh dërgojnë disa qindra dollarë në një kohë gjithsesi shtojnë deri në miliarda dollarë në vit. Rrjedhimisht remitancat përfaqësojnë flukse të mëdha ndërkombëtare të burimeve financiare. Remitancat e punëtorëve në bilancin e pagesave përfaqëson më mirë atë që ekonomistët kanë në mendje kur përfshijnë remitancat. Remitencat nuk duhet të tatohen direkt. Vendet që marrin dërgesa duhet të këshillohen të zhvendoset në drejtim të tatimit në bazë të konsumit për të zbutur efektet e mundshme negative në rritjen ekonomike, për të minimizuar nivelin e shtrembërimeve të gjeneruara nga politika monetare dhe fiskale, dhe të përfitojnë nga çdo rritje e taksave të induktuar në investimet që rezultojnë nga remitancat. Remitancat mund të çojnë në rrezik të reduktuar të vendit dhe të borxhit të qeverisë. Përveç kësaj për të rritur kursimet shtëpiake, flukset hyrëse të remitancave të konsiderueshme mund drejtpërdrejt apo indirekt të rrisin bazën e të ardhurave, duke ulur koston marxhinale të rritjes së të ardhurave. Remitancat mund të zvogëlojnë nxitjen e qeverisë për të ruajtur disiplinën fiskale të politikave. Ata nuk janë domosdoshmërisht të lidhura me një rritje në investimet e brendshme apo një alokim më eficient të investimeve vendase. Përfituesit racional të remitancave mund të zëvendësojnë të ardhurat e pafituara nga remitancat për të ardhurat e punës, dhe që puna dhe kapitali janë mallrat plotësuese në prodhim, kjo ndikon negativisht në shkallën e akumulimit të kapitalit. Remitancat përbëjnë një problem të rrezikut moral, duke ulur vullnetin politik për të miratuar reformat politike. Dërgesat e emigrantëve për këtë arsye mund të vonojë nodded përmirësimet në infrastrukturën publike si nga reduktimin e kërkesës së publikut për përmirësimet e tilla dhe duke ulur individualitet si e një krize që do të bëjë përmirësimet e tilla domosdoshmërisht. 2. Efektet e emigrimit Emigrimi i popullit nga një vend në një tjetër është një nga karakteristikat më të rëndësishme për vendet në tranzicion apo vendet në zhvillim. Kjo ka një ndikim të përgjithshëm për ekonominë dhe mirëqenien e individëve dhe familjeve. Edhe pse vendimi për të migruar është i bazuar në faktorë të shumtë ekonomike, psikologjike, sociale dhe politike, ekonomistët janë përqendruar në paga dhe dallimet e papunësisë. Probabiliteti i punësimit në vendin e destinacionit mund të jetë një përcaktues i rëndësishëm i emigracionit se normat e pagave, së paku në afat të shkurtër (shih Treyz, 1993 dhe Hatton, 1995). Borjas (1991), të ngjashme me Molle dhe van Mourik (1989), ka theksuar rëndësinë e faktorëve politikë dhe psikologjike në vendet e origjinës si përcaktues të migracionit. UN / ECE (1995) pohon se factorë kulturore dhe faktorë të tjerë jo ekonomikë duket të jenë duke vepruar si pengesa të fuqishme për të emigruar nga ish republikat sovjetike në Evropën Perëndimore apo Amerikën e Veriut, pavarësisht pagës së gjerë dhe dallimet e papunësisë. Për shembull, Shqipëria është një nga vendet, e cila ka një numër më të lartë të popullsisë që ka emigruar. Ndikimi i Emigracionit mundet të ketë ndikime të ndryshme në mënyrë të konsiderueshme përtej këtyre dimensioneve të ndryshimeve sociale dhe ekonomike.

8 8 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 Efektet Mikroekonomike Vlerat individuale dhe jetëgjatësia. Përmirësimin dhe sigurimin e mbijetesës, shëndetin, statusi, rehatia, stimulimi, autonomia, përkatësia dhe morali. Burimi: Rishikim Literature Meso Ndiki social lidhjet e forta familjare dhe shtëpiake lidhjet e dobëta rrjetet e ndërmjetësit Levizesit potencial dhe lojtarët lidhjet simbolike, etnike, kombëtare, politike dhe fetare, organizata simbolike, Përmbajtja e lidhjeve të transaksioneve Obligimet, reciprociteti, dhe solidaritetit, informacion, kontroll, dhe qasje në burimet e të tjerëve. Efektet Makroekonomike Ekonomia Të ardhurave dhe punësimit dallimet Politikë Rregullimi i lëvizshmërisë hapësinore përmes statusit të kombit dhe regjimit ndërkombëtar Kombëtare Politikë represioni etnik, dhe konfliktet fetare Konfigurimet kulturore Normat dominuese dhe fjalimeve Demografia dhe ekologji rritja e popullsisë Disponueshmëria e tokës së punueshme Niveli i teknologjisë 3. Efektet e emigracionit në vendet në zhvillim Emigracioni është një fenomen aq i thjeshtë në kuptimin e tij të ngushtë, dhe si i ndërlikuar dhe kompleks ka disa elementë që ai të vërë në lëvizje, për ndikimin e tij në jetën individuale, kulturë, ekonomi, strukturat sociale dhe mentalitetet e vendeve të destinacionit. Emigrimi ofron shkëmbime kulturore, të cilat janë në dispozicion për të stimuluar ekonominë, emigracioni mbetet një bekim në shumë mënyra. Disa nga efektet pozitive të emigracionit janë: Shkëmbimet Kulturore: emigrimi mund të çojë në një shkëmbim të vlerave, njohurive, përvojës dhe perspektivave. Për shkak të emigracionit, njerëzit janë të ekspozuar ndaj gjuhëve dhe kulturave të ndryshme, duke rezultuar në një pasurimin e shoqërisë në përgjithësi. Luftimi Varfërisë. Besohet se imigracioni është një treg kyç global për hapjen dhe përhapjen e pasurisë në vendet më pak të zhvilluara. Kështu, emigrimi mund të shihet si një mjet i vlefshëm në luftën kundër varfërisë në botë. Dërgesat nga jashtë kanë një rol më të madh për vendet e origjinës së emigrantëve. Remitancat përbëjnë një burim të rëndësishëm të rritjes financiare dhe zhvillimit ekonomik, duke siguruar qasje të vazhdueshme në monedhë të huaj në vend, dhe nga ana tjetër siguron bazën për kursime dhe investime. Bazuar në përvojën e emigrimit global ne mund të themi se remitancat japin një kontribut të veçantë ndaj Produktit të Brendshëm Bruto (PBB). Emigrimi ndihmon për të grumbulluar kursimet, të cilat mund të investohen në ndonjë formë e aktivitetit ekonomik, kryesisht për familjet me një person apo shumw familjarë. Ajo siguron para për të kompensuar bazë fillestare financiare për të krijuar një mikrondërmarrje, ose të përdoren për blerjen e pajisjeve në mënyrë që të përmirësojë produktivitetin e aktiviteteve ekzistuese. Prandaj, investimet e emigrantëve që kthehen në atdheun e tyre janë në favor të ekonomisë meme. Importimi I dijeve: njohuritë e fituara gjatë emigracionit dhe vënien e tyre në përdorim gjatë kthimit të emigrantëve në vendet e origjinës mund të rrisë produktivitetin e këtyre vendeve. Megjithëse migracioni është një mekanizëm i rëndësishëm përballuese, ai mund të rritet në më shumë probleme.

9 Remitancat dhe ndikimi i tyre makroekonomik në ekonominë shqiptare 9 Disa nga këto efekte negative janë: të emigracionit është se ajo zvogëlon fuqinë punëtore dhe definitivisht mund të them se kjo është një shenjë e qartë e dëmtimit të ekonomisë së një vendi. njerëzit të pajisura me një nivel të lartë të kapitalit njerëzor përbëjnë një faktor i madh, ndoshta një faktor kyç, të cilat promovojnë rritjen ekonomike në vend. veçanërisht e rëndë për të moshuarit, të cilët shpesh humbasin mbështetjen e tyre sociale. Familjet pa meshkuj janë të cenueshëm dhe kanë më pak anëtarë për të përballuar volumin e njëjtë të punës. 4. Remitancat si një nga faktorët kryesorë të emigracionit Remitancat (paratë e dërguara në shtëpi nga punëtorët emigrantë) tani tejkalojnë të gjitha shpenzimet për ndihmat për zhvillim. Prandaj ndikimi i tyre në jetën e gjallë lokale dhe varfëria është e një rëndësie të madhe. Të ardhurat janë rritur dhe me siguri mund të kontribuojnë në strategjitë e jetesës familjare, duke mundësuar qasje më të mirë ndaj mallrave dhe shërbimeve lokale dhe mundësinë që të akumulojnë pasuri. Por dërgesat gjithashtu mund të rrisin pabarazinë në mes familjeve dhe të kontribuojë në paqëndrueshmërinë makroekonomike në vendet e varfra. Remitancat nga emigrantët janë rritur dhe relativisht të qëndrueshme, si burim i jashtëm i financimit. Remitancat kanë sjellë shkëmbimin, janë një plotësues për kursimet kombëtare, dhe sigurojnë një burim të financimit për formimin e kapitalit (kryesisht projekte të vogla). Nëpërmjet këtyre mekanizmave, remitancat mund të mbështesin rritjen ekonomike në vendet e destinacionit. Sasia e remitancave varet nga rrjedhat e njerëzve që janë shpesh më pak të paqëndrueshme se flukset e kapitalit, dërgesat priten të jenë më të qëndrueshme se flukset e kapitalit të tilla si investimet e portofolit dhe kredi bankare ndërkombëtare. Remitancat janë gjithashtu një rishpërndarje ndërkombëtare nga të ardhura të ulëta emigrantëve për familjet e tyre në vendin e origjinës. Këto transferta të veprojë si mekanizëm ndërkombëtar të mbrojtjes sociale bazuar në transfertat private. Qëndrueshmëria e remitancave me kalimin e kohës varet nga faktorë të ndryshëm si presioneve të migracionit në vendet dërguese dhe evoluimin e politikave të migracionit në vendet e zhvilluara. Aktualisht, remitancat-pas-investimeve të huaja direkte janë burimi më i rëndësishëm i financimit të jashtëm për vendet në zhvillim, dhe ata mposhtin ndihma e huaj. Remitancat janë të përqendruara në një grup relativisht të vendeve në zhvillim: top 20 vendet që marrin remitanca punëtor kapur rreth 80 për qind të totalit të dërgesave të punëtorëve në botën në zhvillim. Në aspektin e vlerës, të tre vendet kryesore përfituese janë India, Meksika dhe Filipinet, ndërsa të tre vendet janë burimi kryesor i SHBA, Arabia Saudite dhe Gjermania. Tregu ndërkombëtar për remitancat është i segmentuar dhe joefikas, siç pasqyrohet nga kostot e larta të ndërmjetësimit. Por Evidencat empirike tregojnë se kostot e remitancave janë më të ulëta kur i dërgojnë nëpërmjet bankave se përmes operatorëve të transferimit të parave. Remitancat janë një burim i rëndësishëm i të ardhurave valutore për Shqipërinë që nga viti Gjatë dekadës së kaluar katër Shqipëria mori sasi të konsiderueshme të dërgesave të emigrantëve, megjithatë, janë vërejtur luhatje edhe në fluksin e remitancave. Fluksi i remitancave ndikon pozitivisht në rritjen ekonomike duke ulur deficitin e llogarisë korente, përmirësimin e bilancit të pagesave pozitës dhe zvogëlimin e varësisë në huamarrjen e jashtme (Iqbal dhe Sttar, 2005). Hyrjet e dërgesave kanë ndikuar në rritjen ekonomike

10 10 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 pozitivisht dhe uljen e varfërisë duke stimuluar të ardhurat e vendit të destinacionit, duke ulur kufizimet e kreditimit, përshpejtimin e investimeve, rritjen e zhvillimit njerëzor nëpërmjet financimit të arsimit të mire, shëndetësisë [Calaro (2008); Jongwanich (2007); Stark dhe Lucas (1988); Taylor (1992); Faini (2002);. Gupta et al (2009)]. Megjithatë Chami et al (2003) zbuloi se remitancat kanë ndikime negative në rritjen ekonomike të vendit të destinacionit, sepse një vërshim i madh i remitancave mund të zvogëlojë pjesëmarrjen e fuqisë punëtore dhe përpjekjet e punës e cila ul daljet. Kështu, ndikimi i remitancave në rritjen dhe zhvillimin ekonomik të vendit të destinacionit ka qenë e diskutueshme. Në rastin e Shqipërisë, një numër i studimeve janë ndërmarrë në nivel mikro ashtu edhe në nivel makro, që direkt ose indirekt u fokusuan në ndikimin e remitancave në rritje (Burney, 1987; Arif, 1999; Adams, 1998; Malik et al, 1993; Nishat et a, 1993; Burki, 1991; Kozel dhe Alderman, 1990; Amjad, 1986; Nishat dhe Bilgrami, 1991). Konkluzioni i përgjithshëm i këtyre studimeve sugjerojnë se remitancat kanë efekte pozitive në ekonominë e Shqipërisë në drejtim të konsumit të përgjithshëm, investimeve, reduktimin e deficitit të llogarisë korente, ngarkesën e borxhit të jashtëm dhe të përmirësojnë arsimin / shkathtësitë e familjeve. Për më tepër, migrimi i punës është konsideruar të jetë një burim i dobishëm i të ardhurave valutore (Naseem, 2004). Siddidui dhe Kemal (2006) hulumtuar e ndikimit të rënies së remitancave në mbi mirëqenien dhe varfërisë në Shqipëri. Ky fluks masiv i remitancave kontribuon në reduktimin e deficitit të llogarisë korente, duke rritur rezervat valutore, për të stabilizuar kursin e këmbimit dhe reduktimin e varfërisë. 5. Efekti makroekonomik i remitancave Në kontrast me efektin e dërgesave në zbutjen e varfërisë, nuk ka konsensus shumë në kontekstin e efektit të dërgesave në nivel makroekonomik. Ajo ka qenë ende një debat nëse remitancat ka një efekt pozitiv, negativ apo çfarëdo të rritjes makroekonomike. Chami, Fullenkamp dhe Jahjahha zhvilluar një model i cili shqyrton marrëdhëniet ndërmjet remitancave dhe rritja e GDP për kokë banori duke përdorur standarde popullsia-mesatarisht vlerësimin seksion kryq (Chami, Fullenkamp dhe Jahjahha, 2003). Në vitin 2005, ata kanë zhvilluar modelin dhe arriti në përfundimin se dërgesat priren të jenë të lidhura negativisht me rritjen e PBB-së, duke sugjeruar se ata janë të kompensimit në natyrë (Chami, Fullenkamp dhe Jahjahha, 2005). Pastaj në vitin 2009, Barajas et al. arrin në përfundimin se në të mirë, dërgesave të punëtorëve kanë asnjë ndikim në rritjen ekonomike (Barajas et al., 2009). Bettin dhe Zazzazo thonë se remitancat kanë kontribuar pak në rritjen ekonomike në remitancatmarrin ekonomitë dhe mund të ketë edhe rritje të vonuar në disa. Ata arritën në përfundimin se ata nuk mund të gjejnë një ndikim të rëndësishëm pozitiv të dërgesave mbi rritjen afatgjatë dhe shpesh të gjejnë një marrëdhënie negative midis remitancave dhe rritjes (Bettin dhe Zazzaro, 2008). Ka disa arsye kryesore për studiuesit për të pretendojnë remitancat nuk kanë efekte pozitive makroekonomike. Së pari, remitancat janë thënë për të mund të shkaktojë një situatë të ngjashme me sëmundjen holandez. Acosta dhe Lartey gjetur se nëse motivuar altruiste, ose ndryshe, një rritje në flukset e remitancave të çon në një rënie në furnizim të punës dhe një rritje të kërkesës së konsumit që është i njëanshëm ndaj-tradables jo. Të larta jo të tregtueshëm çmimet të shërbejë si nxitje për një zgjerim i atij sektori, duke kulminuar në rialokimin e punës larg nga sektori i tregtueshëm - një fenomen i njohur si sëmundje holandeze (Acosta dhe Lartey, 2009). Së dyti, Chami, Fullenkamp dhe Jahjahha vuri në dukje se dërgesat do të krijojë një rrezik moral, pakësim nxitje për të punuar. Kjo do të zvogëlojë produktivitetin e vendit, duke i dhënë efekt negativ në zhvillimin e rritjes (Chami, Fullenkamp dhe Jahjahha, 2005).

11 Remitancat dhe ndikimi i tyre makroekonomik në ekonominë shqiptare 11 Së treti, Bettini dhe Zazzaro konsideron se arsyeja e pjesshme pse remitancat nuk kanë nxitur rritjen ekonomike është se ata nuk janë të destinuara përgjithësisht për të shërbyer si investime, por më tepër si sigurim shoqëror për të ndihmuar anëtarët e familjes të financuar blerjen e nevojat e jetës (BETTINI dhe Zazzaro, 2008). Siç kam shpjeguar në kolonën e mësipërm, shumica e dërgesave të emigrantëve nuk janë në përdorim për investime. Një mundësi është theksuar se nëse remitancat do të përdoren vetëm si një konsum më tepër sesa investimin, rritja nuk do të jetë i fituar (Ghosh, 2006). Megjithatë, kundër përfundim të Chami, Fullenkamp dhe Jahjahha (2005), Mansoor dhe Quillin kanë deklaruar se remitancat duket të kenë një ndikim pozitiv dhe statistikisht i rëndësishëm për rritjen (Mansoor dhe Quillin, 2006). Në letër, ajo u drejtua se modeli i zhvilluar nga Chami, Fullenkamp dhe Jahjahha (2005) ishte i gabuar. Bazuar në modelin e tyre, janë bërë përmirësime të tilla si duke shtuar variabla institucionale të cilat janë konsideruar të rëndësishme. Për shkak të këtyre modifikimeve, ajo ka bërë me përfundim krejtësisht të kundërta rezultatin. Përveç kësaj, ajo ka theksuar se dërgesat do të çojë në rritjen pozitive ekonomike qoftë përmes rritjes së konsumit, kursimeve apo investimeve, duke përmendur studimet empirike kanë treguar se remitancat të çojë në rritjen pozitive ekonomike. Në këtë drejtim, ne mund të analizojmë disa modele analitike nga makroekonomia që do të na lejojnë për të kuptuar dhe vlerësuar peshën dhe ndikimin e remitancave në varësi të karakterit specifik. Analitikisht, në bazë të këtyre modeleve ne mund të krijojmë një dallim midis dy kategorive të gjera: remitancave të ashtuquajturve paga remitancat (familja) dhe të ashtuquajturve remitancat kapitale (produktive). qoftë për konsum (remitancat pagave), kursimeve për konsum familjar në të ardhmen apo emergjencave familjare, ose për të mbuluar shpenzimet e riprodhimin e zakoneve dhe traditave familjare nënkuptohet nga riprodhimi i marrëdhënieve kulturore. investimeve private apo shoqërore, të cilat nuk realizohen përmes buxhetit familjar. Ky dallim themelor nuk është i rastësishëm, ajo rrjedh nga një kuadër makroekonomik conceptual, i cili na lejon për të konceptuar dhe vlerësuar ndikimet e mundshme të të dyja këtyre kategorive të remitancave. Në të vërtetë, prej teorisë makroekonomike ne mund të identifikojmë sferën e incidencës dhe ndikimeve të mundshme të çdo lloji të remitancave mbi bazën e funksionit të saj të veçantë si një kategori ekonomike. Në rastin e dërgesave të pagave, për shembull, ato kontribuojnë për ruajtjen e bilancit të ardhurave-shpenzimeve për shtëpitë. Ndikimi mund të perceptohet në dy mënyra të ndryshme dhe komplementare. dhe mirëqenies, dhe në të njëjtën kohë të ketë një efekt mbi dinamikën e pabarazisë ekonomike dhe kushtet e varfërisë. të ekonomisë lokale, rajonale dhe kombëtare. Megjithatë, modeli i njëjtë na tregon në mënyrë të qartë dhe të saktë që ne nuk duhet të ngatërrojmë këto efekte të shumëfishta dhe mirëqenien, me ndikimin që mund të ketë drejtpërdrejt remitancat si një instrument i zhvillimit. Sa për dërgesat kapitale, makroekonomia tregon se ata të kontribuojnë në bilancin e kursim-investimeve. Si një burim i investimeve, ne mund ti konsiderojmë remitancat produktive si një instrument i rritjes ekonomike të cilat, së bashku me fondet e tjera (investime të huaja direkte, investimeve private vendase, investime publike, etj), formojnë bazën e çdo procesi zhvillimi.

12 12 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 Ne nuk po merremi vetëm me kategoritë e ndryshme në aspektin e origjinës së tyre, por sidomos në lidhje me funksionin e tyre dhe rëndësinë ekonomike për vendet që marrin ato. Në të vërtetë, ne nuk mund të ngatërrojmë ndikimin e remitancave kapitale në rritjen ekonomike me një ndikim hipotetik mbi mirëqenien e popullsisë dhe/ose reduktimin e varfërisë, i cili është i lidhur më shumë me dërgesat e pagave. Remitancat janë një pjesë e vogël e pagave dhe kompensimeve të forcës punëtore emigrante në tregjet globale. Ata janë një pjesë e pagës që merr emigrant gjatë pun ës, i cili ka të njëjtin funksion makroekonomik si çdo pagë tjetër: Riprodhimi i forcës punëtore ndodh në kontekste Binational dhe në tregjet e globalizuara të punës, të cilat janë mbështetur nga themelimi i komuniteteve dhe familjeve. Remitancat janë kështu forma në të cilën ky fraksion i pagave të emigrantëve është transferuar për familjet dhe komunitetet e tyre të origjinës për familjen dhe komunitetin, ashtu si çdo e ardhur tjetër e pagave në këto komunitete të njëjta (ose komunitetet e tjera). Remitancat janë padyshim një fond pagash, kjo është domethënia e tyre dhe të funksionojnë si një variabël makroekonomik. dhimit transnacional të forcave emigrante të punës, por edhe nga kushtet strukturore të përjashtimit social dhe pasiguria e punës përballen me këtë fuqi punëtore. Kjo do të thotë, kur analizojmë rëndësinë ekonomike dhe sociale të remitancave, ne nuk mund të injorojmë këtë kontekst global të përjashtimit dhe segregacionit social që karakterizon punën e emigrantëve, ku remitancat janë një produkt i drejtpërdrejtë i asaj kontekst global. Kjo kornizë strukturore e përjashtimit të emigrantëve dhe segregacionit social është pa dyshim ajo që na lejon të dallojmë në mes të karakterit social dhe rëndësinë e remitancave të pranuara nga vendet në zhvillim dhe ato të marra nga ekonomitë e industrializuara të Botës së Parë. Kështu, dërgesat e emigrantëve nuk janë vetëm një fond i pagave, por edhe korrespondojnë me të ardhurat e pagave të punëtorëve. Me fjalë të tjera, remitancat rrjedhin nga punëtorët e pasigurtë dhe kur familjet e tyre që jetojnë në kushte të varfërisë në kontekste të margjinalizimit social. Në këtë kontekst, nuk është e çuditshme që remitancat duhet të jenë të orientuara krejtësisht në bazë të financimit të konsumit familjar, të kontribuojë në ruajtjen e një standardi minimal të jetesës, ndërsa në të njëjtën kohë, shumat e nevojshme dhe vëllimet e nevojshme për nxitjen e një procesi të mirëfilltë të lëvizshmërisë sociale 6. Remitancat në Shqipëri Dërgesat nga emigrantët në valutë, të cilat ishin të një rëndësie jetike për shumicën e popullsisë shqiptare, u bë më shumë se një dukuri tipike për Shqipërinë në vitet e fundit dhe një nga pikat kryesore që financuan çekuilibrin e madh në mes të eksportit të mallrave dhe importit të shërbimeve. Eshtë një fakt i njohur se dukuria e emigracionit në një shkallë të madhe u bë e qartë për herë të parë nga mesi i vitit Që nga viti 1992, edhe më herët, remitancat në terminologjinë e bilancit të pagesave janë të njohura si "remitancat nga emigrantët", u bënë gjithnjë e më të rëndësishëm krahas nivelit të lartë të transfertave shtetërore në atë kohë. Edhe pse të dhënat në dispozicion nuk janë të besueshme dhe të sakta, është llogaritur se në vendet fqinje jetojnë dhe punojnë rreth 800 mijë shqiptarë, që përfaqësojnë të gjitha kategoritë e popullsisë.realiteti shqiptar i viteve '90 dhe situatën e vitit të kaluar, flasin për një tendencë të emigracionit të fuqisë punëtore të lirë. Pavarësisht avantazheve dhe disavantazheve, ky fenomen ka zhytur në një masë të madhe varfërinë e shqiptarëve. Madhësia e vogël e vendit bëri standartin e jetesës, konsumit, kursimeve, investimeve të reflektojë menjëherë përmirësime të dukshme në njërën anë dhe të bëjnë të mundur ekuilibrat e jashtëm të ekonomisë në anën tjetër.

13 Remitancat dhe ndikimi i tyre makroekonomik në ekonominë shqiptare 13 Në rrjedhën e viteve , kanë hyrë në formën e transfertave korente 2.8 miliardë USD, nga të cilat për 1.9 miliard janë një kontribut i emigrantëve shqiptarë. Është vlerësuar se pas arritjes kulmin në vitin 1996, dërgesat nga emigrantët përgjysmuar në vitin 1997 për shkak të fenomenit të skemave piramidale. Figura 1: Remitancat dhe Investimet e huaja nw mln leke Burimi: Banka e Shqipërisë 2013 Në dritën e kësaj, një tjetër rikuperim i këtyre dërgesave në ngjashëm u shfaq në vitet në vijim. Që nga fillimi i viteve 1990, emigracioni përbën një fenomen të rëndësishëm në Evropën Juglindore (SEE). Remitancat, paratë e dërguara nga emigrantët, janë një nga pasojat më të dukshme të emigrimit. Sipas Bankës Botërore (2008), dërgesat e emigrantëve janë rritur me shpejtësi nga $ në vitin 1997 për $ në vitin Proporcioni i remitancave për vendet në zhvillim është gjithashtu në rritje, nga 60% në vitin 1997 ($ ) në 75% në vitin 2007 ($ ). Katër vendet e Europës Lindore janë ndër përfituesit kryesorë të botës e remitancave si përqindje e prodhimit të brendshëm bruto (PBB), domethënë Shqipëria, Armenia, Bosnja dhe Hercegovina dhe Moldavia. Dërgesat e shqiptarëve që jetojnë jashtë vendit ishin poshtë nga 8.2 për qind për tre muajt e parë të 2011 krahasuar me të njëjtën periudhë në vitin Sipas të dhënave të publikuara nga Banka Qendrore e Shqipërisë, remitancat gjatë periudhës tre mujore që përfundon 31 mars ishin 157 milionë Euro. Remitancat, të cilat kanë qenë një forcë shtytëse për ekonominë shqiptare, për 20 vitet e fundit, kanë treguar një trend rënës në dy vitet e fundit. 7. Ndikimi Makroekonomik i remitancave në Shqipëri Ndikimet e remitancave janë ndjerë përtej familjes dhe ndikojnë në ekonominë kombëtare. Nivelet e larta dhe/ose rritje të mëdha në flukset e remitancave mund të ndikojnë drejtpërdrejtë, si dhe të kenë pasojat e tërthorta në makro-ekonomi. Remitancat, në veçanti, kanë qenë të njohur si burime kritike të shkëmbimit të huaj dhe stabilitetit makro-ekonomik. Ndërsa Banka e Shqipërisë vlerëson dërgesat nga emigracioni shqiptar si diferencë ndërmjet hyrjeve valutore (eksporti i mallrave dhe shërbimeve, kredi, investime të huaja) dhe të monedhave të huaja (importi i mallrave dhe shërbimeve, flukset e valutave nga sistemi bankar dhe tregu paralel i të hollave, etj.) Sipas kësaj metodologjie, dërgesat nga emigracioni shqiptar në 1998 vlerësohet dollarë, kundrejt 107 milionë dollarë në vitin 1991, dhe në vitin 2008 janë 1495 kundrejt 2010 janë 1,156 milion $. Një mënyrë e vlerësimit të rëndësisë së dërgesave të emigrantëve është treguesi i raportit të tyre me eksportin e mallrave dhe tregues i remitancave për kryeqytetin. Në vitin 1998, treguesi i parë i eksporteve është 219%, kurse i dyti, ishte 105 USD për kokë banori. Nëse krahasuar me ekonomitë e tjera në tranzicion të Evropës Lindore dhe Qendrore dhe të disa vendeve në zhvillim të Mesdheut që kanë flukse të mëdha migratore në Shqipëri, treguesi i parë është shumë e lartë, ndërsa i dytë

14 14 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 është i ulët. Një tregues tjetër është raporti i dërgesave me numrin e emigrantëve, që tregon cilësinë dhe shkallën e pjekurisë së flukseve migratore. Remitancat nga emigracioni shqiptar dukshëm janë rritur gjatë viteve të para të tranzicionit, nga 150 milionë dollarë në vitin 1992, në 275 milionë në vitin 1993 dhe deri në USD në vitin Fluksi i remitancave është në proporcion me numrin e të punësuarve jashtë vendit, nivelet e tyre të pagave dhe paragjykimet e tyre për të dërguar të holla në vendin e tyre të origjinës. E fundit është përcaktuar nga lidhjet e forta familjare, vështirësitë ekonomike dhe politike që po përjetonte Shqipëria gjatë asaj periudhe, etj Gjatë vitit 1995, nuk është vënë re një rënie e remitancave, për shkak të rënies së intensitetit të emigracionit, bashkimeve familjare të emigrantëve, dhe përmirësimin relativ të kushteve të jetesës në Shqipëri. Ndërsa, në 1996, sipas të dhënave të Banka së Shqipërise, dërgesat ishin 476 USD, që është padyshim pika më e lartë në 90. Kjo shpjegohet me lulëzimin e firmave financiare informale, të cilat aktivitetin e tyre e bazojnë në skemat piramidale dhe pastrimit të parave. Por gjatë dhjetë viteve të fundit deri në vitin 2008 ka pasur një nivel në rritje të dërgesave, por pas vitit 2008 remitancat kanë rënë. Kjo shpjegohet me lulizimin e krizës financiare në botë. Figure 2: Emigracioni neto në Shqipëri Burimi: Banka Botërore 2011 Përqindja e vogël e transferimit të remitancave nëpërmjet sistemit bankar shpjegohet me karakterin ilegal te emigrimit shqiptar, mungesa e traditës dhe defektet saj ne Shqiperi. Nga ana tjetër, periudha e transferimit të transfertave bankare përmes bankave shtetërore të nivelit të mesëm në Shqipëri nga Greqia dhe Italia, etj, është relativisht i gjatë dhe sipas disa vlerësimeve ajo është ditë. Dërgesat e emigrantëve kanë luajtur një rol të rëndësishëm për tejkalimin e vështirësive sociale dhe ekonomike gjatë periudhës së tranzicionit në Shqipëri.Norma zyrtare e papunësisë për shkak të zbatimit të reformave liberale ekonomike me elemente të dukshme të terapisë së shokut është luhatur midis 26% - 12%, gjatë periudhës Shkalla e papunësisë pas vitit 2003 ka rënë në nivelet 12-15%. Literatura vëren se dërgesat e emigrantëve janë të konsiderueshme, kur ata kanë ndikim të madh në bilancin kombëtar të pagesave dhe ndikimi i tyre ndihet në rezervat valutore dhe llogarinë korente të bilancit të pagesave të vendit të destinacionit (Ramamurthy, 2003). Gjatë kësaj periudhe, një bilanc negativ për shkak të rënies së eksporteve dhe rritje të shpejtë të importeve karakterizon tregtisë së jashtme shqiptare. Në vitin 1992, deficiti tregtar në Shqipëri ishte 470 milion USD, ndërsa në vitin 1998, ai arriti në 588 milionë USD. 71% e deficitit tregtar është me Greqinë dhe Italinë, dy partnerët e saj kryesore tregtare. Ky deficit tregtar, gjatë periudhës , është i mbuluar 32% - 81% nga dërgesat e emigrantëve. Ekonomia shqiptare vuan nga një deficit tregtar, megjithëse një rënie. Në vitin 2010, eksportet shqiptare arritën në $ , ndërsa importet arritën në $ e cila

15 Remitancat dhe ndikimi i tyre makroekonomik në ekonominë shqiptare 15 ka rënë në mënyrë të konsiderueshme nga $ në vitin 2009, kur eksportet kanë mbetur në një figurë të ngjashme në $ Figure 3: Norma e Papunësisë Burimi: FMN 2011 Shqipëria eksporton tekstile dhe këpucë, asfalt, metale dhe mineraleve metalike, naftës bruto, perimeve, frutave dhe duhanit. Saj primar tregtare të eksportit partnerët Italia janë (55.9% e eksporteve), Greqia (11.6%), Kina (7.2%), Itali (27.6%), Greqia (14.8%), Turqia (7.4%), Kina (6.8%), Gjermani (5.6%), Zvicra (5%) dhe Rusia (4.2%). Importet kryesore në Shqipëri përfshijnë makineri dhe pajisje, ushqimore, tekstile dhe kimikate. Ajo importon nga Italia (32.2% të importeve), Greqia (13.1%), Turqia (7.2%), Gjermania (6.6%), Kina (4.5%), Rusia (4.4%), Itali (27.6%), Greqia (14.8% ), Turqia (7.4%), Kina (6.8%), Gjermania (5.6%), Zvicra (5%), Rusia (4.2%). Itali dominon si të importeve dhe eksporteve, ndërsa Greqia është e dyta e saj dyanshëm partner. Nga analiza e bilancit tregtar ne mund të nxjerrim përfundimin se flukset e emigrantëve financiare, në kushtet e mungesës së ristrukturimit mikroekonomik, mund të riciklohen jashtë vendit, ose më saktë kryesisht në vendin e tyre të origjinës me anë të importeve. Figura 4: Bilanci i pagesave Burimi: Banka e Shqipërisë 2013 Përsa i përket Shqipërisë, ajo ka qenë pranuar gjerësisht se dërgesat e emigrantëve kanë qenë një faktor madhor në mbijetesën financiare të vendit. Madhësia e dërgesave që derdhen në

16 16 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 Shqipëri në periudhën ishte me të vërtetë i madh si në terma absolute dhe relative. Sipas Bankës së Shqipërisë, një total prej milion USD u transferua nga vendet e emigracionit në Shqipëri në vitin 2003, një sasi që përfaqëson 11.4 për qind të PBB-së (pothuajse madhësia e një sektori ekonomik), pothuajse tre herë hyrjet e IHD-ve, duke mbuluar më shumë shumë se 50 për qind të deficitit tregtar të vendit mbi mesataren (Banka e Shqipërisë, 2004). Sipas Bankës Botërore, një total prej mln $ u transferua në Shqipëri, pothuajse dy herë më shumë se IHD-të. Por sipas datave ne mund të shohim se ka një rënie në nivelin e remitancave pas vitit 2009 për shkak të krizës financiare. Figura 5: Remitancat si raport i GDP-së Burimi: Banka e Shqipërisë 2012 Remitancat kanë treguar të jenë të qëndrueshme dhe më pak të luhatshme se IHD-te, por që ka një efekt zero në ekuilibrin monetar. (Buch dhe Kuckulenz, 2004). Ata kanë kontribuar ndjeshëm në zhvillimin e turizmit pasi që një pjesë e mirë e emigrantëve, në veçanti ato u vendosën në Greqi apo Itali zgjedhin të kalojnë pushimet e tyre verore në Shqipëri, së bashku me familjet e tyre apo të afërmit. Siç është cekur nga Banka e Shqipërisë (2010), paratë e shpenzuara nga emigrantët gjatë sezoneve turistike përbëjnë një pjesë të konsiderueshme të të ardhurave nga turizmi në Shqipëri. Pas vitit 2009, kriza financiare duket se ka patur njëndikim negative në nivelin e remitancave dhe reflekton pasoja negative për ekonominë e Shqipërisë. Duke marrë parasysh faktin se një pjesë e madhe e popullsisë shqiptare ka emigruar dhe në bazë të të dhënave Greqia, renditet e dyta në listën e partnerëve tanë tregtarë, por edhe se ajo renditet e para në numrin e emigrantëve shqiptarë që jetojnë atje. Duke analizuar drejtimet ku preket ekonomia shqiptare nga kriza financiare e cila ka prekur shumë nga vendet që Shqipëria ka marrëdhënie tregtare ku psh mund t përmendimin që se biznesi grek është i pranishëm në mjaft sektorë të ekonomisë në Shqipëri, sidomos në telefoninë celulare, në sektorin bankar, burimet e energjisë, industri, ndërtim, tregti, turizëm, transport etj, ndërsa investimet greke zënë afro 1/3 e investimeve të huaja direkte. E mbi të gjitha numri i madh i emigrantëve në Greqi që kap shifren 700 mijë, që çdo vit sjellin shuma të konsiderueshme valute, si dhe kanë depozita bankare në Greqi. Të gjithë këta elementë detyrimisht preken nga kriza greke dhe detyrimisht kanë një efekt zinxhir negativ në ekonominë shqiptare. Por e bazuar mbi të dhënat zyrtare, kriza greke solli pakësimin e të ardhurave që vijnë nga emigrantët shqiptarë, përkeqësimin e statusit të punëtorëve emigrantëve, ndërsa një sërë ndërmarrjesh, të tipit "fasone", që kanë aktivitet në zonën juglindore ose jugore të Shqipërisë humbën tregun në Greqi, rrjedhimisht

17 Remitancat dhe ndikimi i tyre makroekonomik në ekonominë shqiptare 17 ulën volumin e prodhimit, duke ulur edhe numrin e të punësuarve. Nga të dhënat e Zyrës Europiane të Statistikave rezulton se gjatë vitit 2010, dërgesat e emigrantëve shqiptarë, në kulmin e krizës greke arritën në 514 milionë euro, shifër kjo më e lartë se në vitin Gjatë vitit 2010, kriza financiare dhe ekonomike bëri që emigrantët shqiptarë që punonin dhe jetonin në vende të ndryshme të humbisnin besimin. Nën këtë panik dhe pasiguri, pjesa më e madhe e emigrantëve e kanë parë si më të sigurt Shqipërinë. Sipas raportit më të fundit të zyrës europiane të statistikave, gjatë vitit 2010, thuhet se një nga korridoret më të rëndësishme të qarkullimit të remitancave është ai që rrjedh nga Greqia drejt Shqipërisë. Frika dhe falimentimi i bankave greke bëri që në vendin tonë të vijnë plot 514 milionë euro si remitanca. Sipas shifrave të Eurostat-it, gjatë dyvjeçarit të mëparshëm, , dërgesat e shqiptarëve nga vendet si Italia, Greqia etj drejt Shqipërisë ishin më të ulëta, respektivisht 390 milionë euro dhe 314 milionë euro. Konkluzionet Lëvizja e njerëzve jashtë vendit është një shoqërues universal i rritjes dhe zhvillimit ekonomik. Edhe pse ka disa studime që përpiqen për të treguar kontributin e drejtpërdrejtë të emigrimit dhe remitancave, shkalla në të cilën emigracioni dhe dërgesat e tyre mund të sjellin në lidhje me zhvillimin e qëndrueshëm njerëzor dhe rritjen ekonomike në zonat që dërgojnë emigrantë dhe vendeve është shumë e rëndësishme për t'u analizuar. Emigracioni mund të ketë një ndikim të madh ekonomik në vend e origjinës. Këto efekte mund të jenë ose negative, në aspektin e largimit të trurit (brain drain edhe pse një mund të jetë e dobishme në qoftë se ajo krijon stimuj për investimin e kapitalit njerëzor në vendin e origjinës), ose pozitive ku dërgesat e emigrantëve janë të mendohet të jenë një mjet i rëndësishëm për zhvillimin ekonomik në shumë vende. Dërgesat e emigrantëve janë një burim i rëndësishëm i të ardhurave për familjet dhe një burim i punësimit për shumë prej njerëzve të emigruar. Dërgesat nga emigrantët në valutë, të cilat ishin të një rëndësie jetike për shumicën e popullsisë shqiptare, u bë më shumë se një dukuri tipike për Shqipërinë në vitet e fundit dhe një nga pikat kryesore që financuan çekuilibrin e madh në mes të eksportit të mallrave dhe importit të shërbimeve. Remitancat nga emigrantët janë në rritje dhe relativisht të qëndrueshme, si një nga burimet e jashtme të financimit zhvillimor. Remitancat janë një plotësues për kursimet kombëtare, dhe sigurojnë një burim të financimit për formimin e kapitalit (kryesisht projekte të vogla). Nëpërmjet këtyre mekanizmave, remitancat mund të mbështesin rritjen ekonomike në vendet e destinacionit. Remitancat varen nga rrjedhat e njerëzve që janë shpesh më pak të paqëndrueshme se flukset e kapitalit, dërgesat priten të jenë më të qëndrueshme se flukset e kapitalit të tilla si investimet e portofolit dhe kredi bankare ndërkombëtare. Remitancat janë gjithashtu një rishpërndarje ndërkombëtare e emigrantëve me të ardhura të ulëta për familjet e tyre në vendin e origjinës. Këto transferta veprojnë si mekanizëm ndërkombëtar të mbrojtjes sociale bazuar në transfertat private. Qëndrueshmëria e remitancave me kalimin e kohës varet nga faktorë të ndryshëm si presioneve të migracionit në vendet dërguese dhe evoluimin e politikave të emigracionit në vendet e zhvilluara. Literatura Adams, Richard H. (2006):Remittances, poverty, and investment in Guatemala. In: Çaglar Özden and Maurice Schiff (eds.), op. cit. Adelman, Irma, J. Edward Taylor and Stephen Vogel(1988): Life in a Mexican village: A Sam perspective.journal of Development Studies, Vol. 25, No. 1, pp Ahlburg, Dennis A.(1991):Remittances and Their Impact: A Study of Tonga and Western Samoa. Canberra: National Centre for Development Studies.

18 18 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 Alper, A.M. and B. Neyapti (2006):Determinants of workers remittances: Turkish evidence from high frequency data. Eastern European Economics, Vol. 44, No. 5, pp Amjad, Rashid (1986): Impact of workers remittances from Middle East on Pakistan Economy: some selected issues. The PDR,vol. 25, No.4, pp Calero, Carla(2008):Remittances, Liquidity Constraints and Human Capital Investments inecuador. World Development ( Chami, R., Fullenkamp, C., and Jahjah, S. (2003): Are Immigrant Remittance Flows a Source ofcapitalfor Development. IMF Working Papers, 03/189. Chami, R., C. Fullenkamp and S. Jahjah (2005):Are immigrant remittance flows a source of capital for development?international Monetary Fund Staff Papers, Vol. 52, No. 1, pp Christian Dustmann and Josep Mestres (2010):Remittances and temporary migration. Cream discussion, Centre for research and analysis of migration (cream), Department of Economics, University College London. Conway. Durand, J., W. Kandel, E. A. Parrado, and D. S. Massey. (1996a): International Migration and Development in Mexican Communities. Demography,vol. 33, No. 2,pp EBRD (1997):Transition Report. London: European Bank for Reconstruction and Development. Gedeshi I. (2002):Role of Remittances from Albanian Emigrants and Their Influence in the Country s Economy. Eastern European Economics.vol. 40, No. 5, pp Glytsos, N. (1993):Measuring the income effects of migrant remittances: A methodological approach applied to Greece. Economic Development and Cultural Change,vol. 42, pp Gordon and Thirlwall(eds) (1989):European factor mobility: Trends and consequences. New York and London: St. Martin s Press. Haderi, S., H. Papapanagos, P. Sanfey and M. Talka (1999): Inflation and Stabilization in Albania.Post- Communist Economics, vol. 11,pp Hatton, T. J. (1995): A Model of U.K. Emigration, The Review of Economics and Statistics. vol.77, No. 3, pp Papapanagos, H. and P. Sanfey. (2001): Intention to Emigrate in Transition Countries: the Case of Albania.Journal of Population Economics. vol. 14,pp Pennix, R. (1982):A Critical Review of Theory and Practice: The Case of Turkey. Poirine, B.(1997): A Theory of Remittances as an Informal Family Loan Agreement.World Development, vol. 25, pp Quibria, M.G. (1997):International Migration, Remittances, and Income Distribution in the Source Country: A Synthesis, Bulletin of Economic Research.vol. 49, No. 1, pp International Migration Review 16, Rubenstein, H.(1992): Migration, development and remittances in rural Mexico. International Migration, Vol. 30, No. 2, pp Siddudi and Kemal (2006): Remittances, Trade Liberalization, and Poverty in Pakistan: The Role of Excluded Variables in Poverty Change Analysis. Stark, Oded(1980): On the role of urban-to-rural remittances in rural development. Journal of Development Studies, Vol. 16, No. 3, pp Stark, Oded (1991): The migration of labor. Oxford and Cambridge, MA: Basil Blackwell. Stark, Oded (1995):Altruism and beyond: An economic analysis of transfers and exchanges within families and groups. Cambridge, MA: Cambridge University Press. Stark, Oded and D.E. Bloom(1985): The New Economics of Labor Migration.American Economic Review, Vol. 75, No. 2, pp Stark, Oded and Wang, Y. Q. (2002): Migration Dynamics. Economics Letters, vol. 76, pp World Bank Global Economic Prospects 2006: Economic Implications of Remittances and Migration. World Bank, Washington, DC.

19 KONTRIBUTI I KREDISË BANKARE PËR ZHVILLIMIN E BIZNESIT NË QYTETIN E DURRËSIT PHD student Glediana ZENELI (FOTO), Prof. Asoc. Dr Valentina SINAJ Abstract The Albanian economy has knocked the credit economy, which is expected to increase even more the role and activity more commercial banks. It can not be left behind, one of the largest cities in Albania Durres as he is. Credit has become a very important tool to support new investment activities affecting the growth of trade, production, transportation, building, etc.. Currently in Durres operate their bank 14. So the 17 licensed banks operating in Durres 14, it shows the level of development of the city and in turn an increased cooperation with business collaboration that goes into this partnership. The contribution that has motivated the development of businesses loan was drafted a questionnaire, the results of which highlight the strengths of granting loans, but also delays and obstacles encountered. problem often mentioned by the borrower is a high rate of interest. Keywords: Kredi, financim, biznese. 1.Tipet e kredive që ofrohen ne qytetin e Durrësit Në rajonin e Durrësit aktiviteti i bizneseve private sa vjen dhe po zgjerohet kjo edhe si rrjedhojë e pozicionit gjeografik të përshtatshëm që ka ky qytet. Porti i Durrësit është një arsye më tepër që justifikon këtë zgjerim, qe sjell si nevojë të domosdoshme dhe urgjente gjetjen e burimeve të reja të financimit për të plotësuar nevojën në rritje për burime financiare. Pavarësisht se biznesi vazhdon të mbeshtetet tek burimet e veta të financimit, zhvillimi i shpejte i tregut, rritja e konkurrencës, zhvillimi sidomos i biznesit tregtar etj. imponojnë përdorimin e kredisë si burim eficient dhe i sigurt financiar. Po kështu globalizimi dhe hapja ndaj tregjeve të huaja kërkon investime të mëdha që me burimet e brendshme nuk mund te plotësohen. Vecanërisht të domosdoshme kontaktin me bankën e ka biznesi tregtar i importeksportit, sidomos për të kryer transaksionet me palët e treta jashtë vendit. Vendosja e nje kontakti fillestar me bankën për kredi nga ana e biznesit shoqërohet me krijimin e marrëdhënies bankë-biznes ku secili prej tyre njeh njëri-tjetrin. Pra, pas kapërcimit të mentalitetit të krijuar nga 50 vjet socializëm dhe mungesë kulture dhe bashkëpunimi me bankën, tani cdo gjë po ndryshon. Bizneset kanë kuptuar se ka ikur koha e Cash-it dhe e mosbashkpunimit me bankat. Në këtë bashkepunim, nga njëra anë biznesi njihet me alternativat dhe shërbimet që i ofron banka dhe nga ana tjeter banka njeh biznesin dhe aktivitetin e tij. Këto kontakte më pas kanë premisë të sjellin një marrëdhënie afatgjatë që sjell zhvillim të biznesit, sektorit bankar, mireqënies, punësimit etj. Sigurisht që bankat i janë përgjigjur pozitivisht kësaj tendence duke ofruar një shumëllojshmëri kredish dhe shërbimesh për biznesin. Tre jane tipet e veprimeve që kryejnë bankat për biznesin: Veprime cmobilizuese që u lejojnë ndërmarrjeve të kthejnë në likuiditet

20 20 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 kreditë apo të drejtat ndaj klientëve (skontimi i portofolit tregtar, paradhënie bankare etj). Veprime huadhënieje nëpërmjet të cilave firma siguron fonde për plotësimin e nevojave të saj (marrje kredie). Veprime nënshkrimi ku banka nënshkruan një zotim për llogari të klientit (kredi pranimi) ose duke i ofruar garanci në formën garancisë personale. Në lidhje me tipet e kredive bankat ofrojnë: Linja krediti qarkulluese. Janë kredi që banka akordon me qëllim përmbushjen e kërkesave afatshkurtra të bizneseve për kredi (pagesa për furnitorët, blerje mallrash etj). Shuma mund të përdoret dhe ripaguhet disa herë brenda limitit të aprovuar për një vit që nga momenti kur banka ka miratuar kredinë. Kredi për blerje inventari, mallra, lëndë të para, shlyerje detyrimesh doganore. Këto kredi përdoren për të disponuar nga ana e biznesit në momente të caktuara kapital qarkullues apo për shlyerje detyrimesh të ndryshme të aktivitetit. Kredi për investime. Në ndryshim nga kredia më lart kjo shërben për financimin e nevojave afatgjata. Përdoret për blerje pajisjesh kompjuterike, mobiljesh, makineri, rinovim ose zgjerim të mjediseve të biznesit. Kjo kredi ka gjetur përdorim të gjerë sepse bizneset shqiptare po investojne shumë në teknologji të përparuar dhe bashkëkohore. Me këtë kredi mbështeten edhe bizneset që bëjnë investime të mëdha sidomos të eksportit në tregjet e huaja apo që synojnë tregun vendas dhe që duhet të arrijnë cilësinë e produkteve të importit. Kredi me peng depozite. Perdoren për plotësimin e nevojave qarkulluese duke marrë si garanci depozitën. Shuma e kredisë nuk i kalon 90% të depozitës me afat që klienti ka në bankë. Paradhënie për biznesin. Janë forma kreditimi mjaft komode për biznesin. Ajo përdoret për vështirësi likuiditeti afatshkurtër (blerje, pagesa, situate emergjente). Kredi për agrobiznesin. Megjithëse në rang kombëtar kreditimi i bujqësisë, blegtorisë apo agrobiznesit është në nivele të ulta, me zhvillimin e aktiviteteve private të agrobiznesit në vend është vënë re një mbështetje të ketij sektori me kredi me kushte të favorshme dhe lehtësuese. Kredia mund të përdoret për destinacione të ndryshme si blerje makinerish bujqësore, pajisjesh shtëpiake, shtim prodhimi, shpenzime për sezonin e mbjelljes etj. Mikrokredia. Përgjithësisht ekonomia shqiptare mbështetet tek mikrobiznesi. Pothuajse të gjitha ndërmarrjet në Shqipëri bëjnë pjesë në kategorinë e bisneseve të vogla e të mesme që sipas INSTAT-it zënë më shumë se 90% të bisnesit në vendin tonë. Pjesa më e madhe e tyre është e angazhuar në tregti, shërbim dhe shumë pak në industri gjë që thekson natyrën e tyre të biznesit mikro. Ky sektor i ri privat ka nevoja të mëdha për financime. Megjithëse

21 Kontributi i kredisë bankare për zhvillimin e biznesit në qytetin e Durrësit 21 bankat shfaqin pak interes për këtë sektor ato po fillojnë të shfaqen më aktive në mikrofinancim. Tani nje pjese më madhe e kredive shkon për bisneset e vogla dhe kryesisht për fazat fillestare të aktivitetit ku dhe nevoja për financim është më e madhe. 2. Kërkesa për kredi dhe roli i kredisë bankare si burim financimi. Tregtia zë peshën më të madhe të bizneseve që operojnë në qytetin e Durrësit ne nje nivel rreth 31%, kjo për arsye të pozitës gjeografike të Durrësit, dhe marrëdhëniet me vendet fqinjë të mundësuara këto nga ekzistenca e portit më të madh në Shqipëri. Nivelin me te ulet per cudi e ze zeri ndertime ne nivelin 10%. Pjesa dermuese e ndertimeve eshte kryer ne zonat e plazhit dhe nje pjese e madhe e firmave ndertuese jane me kapital investues jashte qytetit te durresit. Shperndarja e bizneseve sipas sektoreve jepet ne tabelen e meposhtme: Prodhim 17% Sherbim 18% Tregti 31% Transport 24% Ndertim 10% Figura 1.1 Shperndarja e bizneseve sipas sektoreve.burimi: Instat. Nga zhvillimi i një ankete mbi biznesin në qytetin e Durrësit të sektorëve dhe madhësive të ndryshme mbi shkallën e përdorimit të kredisë si burim financimi u drejtuan pyetjet dhe u morën përgjigjet e mëposhtme. 1. Të pyetur se në cilin sektor të ekonomisë operoni, përgjigjet ishin si më poshtë. Nga 30 biznese të anketuara në qytetin e Durrësit, 33% e tyre operojnë në tregti të ndjekura nga transporti, shërbim, prodhim, dhe në fund ndërtim. Bizneset u zgjodhën të tilla për të qenë më afër realitetit dhe të dhënave të marra nga dhoma e tregtise në Durrës. 2. Sektori ku operojnë? Pjesa më e madhe e ndërmarrjeve të anketuara janë të mesme dhe i përkasin sektorëve të tregtisë, shërbimit, dhe transportit. Ndërsa ndërmarrjet e mëdha i përkasin tregtisë, prodhimit sektorë këto që kërkojnë sasi të mëdha kapitali të investuar. Nuk duhet të lëmë pa përmendur ndërmarrjen më të madhe në Ballkan të prodhimit të kartonave me qendër në Durrës. Mikrondërmarrjet po shtohen dita ditës gjë që tregon rritjen e iniciativës private dhe stabilizimin e tregut.shperndarja sipas madhesise u pa pjesa me madhe ishte ne ndermarrje te mesme rrett 40%, te pasuara me 33% ne ndermarrje te medha dhe vetem 2%7 ne mikrokredi. 3. Si do ta vlerësonit nevojën tuaj për financim shtesë në biznes? Përgjigjet e kësaj pyetje ishin të larmishme. Nga analiza u vu re se 33% kane shume nevoje per financim shtese 40% e ndermarrjevepoz kane nje nevoje jo urgjente per financim shtese por financimi do ti rriste pozitat e tyre.

22 22 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 Nevoja për financim varet nga sektori në të cilin operon ndërmarrja dhe nga madhësia e saj. Nga anketimet e bëra rezulton se ndërmarjet e mëdha dhe që operojnë në tregti dhe prodhim kanë nevoja të larta për financim shtesë, kjo edhe nga natyra e tyre që u duhet të përballojnë blerje inventari, lëndë të parë, zëvendësim makinerie, blerje linja prodhimi, ndërtim fabrike etj. Ndërmarrjet e mesme që operojnë në transport dhe ndërtim kanë nevoja të mesme për financim me të cilat duhet të përballojnë blerjen e makinave, makinerive etj. Ndërmarrjet e vogla e konsiderojnë të ulët nevojën për financim shtesë duke qenë se mbështeten te kapitali i vet dhe te fitimet e mbajtura gjatë periudhës kontabile. 4. Por kush janë burimet më të mundshme të financimit të investimeve për bizneset? Pjesa më e madhe e bizneseve të anketuara përdorin si burim financimi kredinë nga bankat e vendit si edhe kapitalin e vet. Kjo për arsye se bankat nuk financojnë tërësisht një biznes por 75% të financimit. Kështu bizneset po përdorin gjithnjë e më shumë kredinë bankare si burim financimi (kjo reflekton kërkesën e lartë të biznesit). 13% përdorin si burim financimi ortakërinë, kjo ndodh te firmat e mesme (SH.P.K). 13% e bizneseve të anketuara zgjedhin si burim financimi vetëm kapitalin e vet duke qenë se me fitimet që realizojnë ato mbulojnë të gjitha nevojat. Këto janë bizneset e vogla qe nuk kërkojnë zgjerim biznesi, qe u mungon eksperienca me bankat, kanë krijuar një mentalitet të gabuar për kredinë bankare. Vetëm 7% të të anketuarve kanë zgjedhur hua nga familja dhe miqtë, një përqindje e vogël kjo që demostron se njerëzit kanë kuptuar se nuk është mirë të japësh hua pa qenë i sigurtë për paratë e nxjerra nga xhepi në një kohë që këto kursime mund ti kishte depozituar në një bankë nga e cila do të përfitonte edhe interesa. Por dhe për ata që investojnë, kanë 0% Kredi të jashtme dhe mjete nga donatorët dhe kjo për arsye të vështirësive dhe mos informimit të bizneseve për tregjet bankare jashtë. 5. Të pyetur për mundësitë e gjetjes së burimeve të financimit, 67% e të anketuarve nuk i shkakton problem mungesa e financimit për arsye të numrit të lartë të mundësive që i ofrohen bizneseve, përvec kapitalit të vet, mundësi të marrjes të kredive nga bankat. Shtimi i numrit të bankave dhe i produkteve të ofruara prej tyre ka bërë që kredia bankare të mos shihet më si një pengesë por si një alternativë kryesore financimi. Për 23% shkakton probleme serioze kjo për arsye se këto firma nuk i plotësojnë të gjitha kushtet, u mungon kultura bankare për tju drejtuar bankës si alternativë investimi. 6. Por cili është destinacioni i kredisë financiare, si burim financimi (biznes i vogël)? Nga përgjigjet e marra pjesa më e madhe e bizneseve të vogla e përdorin kredinë bankare për zgjerim biznesi. Banka nuk financon krijimin e biznesit sepse është shumë riskoze sidomos nëse marrim parasysh kushtet ekonomike në të cilat ndodhet vendi ynë. Kërkesa e lartë për zgjerim biznesi tregon se bizneset po ecin në rrugën e duhur, dhe sipërmarrësit janë të qëndrueshëm në aktivitetet që zhvillojnë. Në 33% të rasteve kredia përdoret për nevoja të ndryshme të biznesit si përmirësim të ambienteve të punës, zgjerim tregu etj. Vihet re se edhe biznesi i vogël po merr një hov zhvillimi në Durrës. Krejtësisht ndryshe paraqitet situata për biznesin e madh. 38% e bizneseve të mesme dhe të mëdha që operojnë kryesisht në sektorin e tregtisë

23 Kontributi i kredisë bankare për zhvillimin e biznesit në qytetin e Durrësit 23 e përdorin kredinë për zgjerim tregu. Ndërmarrjet tregtare kërkojnë futjen e një game të gjerë produktesh për të zgjeruar tregun dhe për të konkuruar denjësisht dhe me bizneset e tjera në rajon. Një pjesë e konsiderueshme kërkojnë përmirësim të ambienteve të punës. Kjo tregon zhvillimin e kulturës së ndërmarrjeve dhe rëndësisë që këto po i kushtojnë burimeve njerëzore duke i parë ato si një pikë kyce për zhvillimin e biznesit.14% e bizneseve kryesisht prodhimi e përdorin kredinë për rinovim të linjave teknologjike duke automatizuar proceset e prodhimit, për të qenë më pranë teknologjisë së përdorur në rajon. 10% të bizneseve do ta përdorin kredinë për blerje inventari apo për aktivitete të tjera. 7. Por sa janë familjarizuar bizneset me kredinë. Përgjigjet janë si më poshtë: Një pjesë e konsiderueshme e bizneseve e kanë përdorur kredinë bankare më shumë se 3 herë, kryesisht tregtia sepse financon blerjen e mallrave (inventar) disa herë brenda një periudhe 10 vjecare. Ndërtimi e ka përdorur kredinë bankare 2-3 vjet sepse kjo është koha e nevojshme për të përfunduar një ndërtesë dhe për të filluar shitjet. Pra shpeshtësia e përdorimit të kredisë bankare varet nga natyra e biznesit dhe nga qëllimi i përdorimit të kredisë bankare. Ata që e kanë përdorur disa herë kredinë bankare janë klientë të rregullt të bankës, dhe e kanë parë kredinë si mënyrën më të mirë të financimit. Ata që kanë marrë vetëm një herë kredi zakonisht e kanë përdorur për blerje pajisjesh të domosdoshme. Nga anketat e bëra vemë re se arsyeja kryesore që i ka shtyrë bizneset të përdorin kredinë bankare si burim financimi ka qenë shumat e mëdha që vihen në dispozicion. Këto shuma sigurisht mund të përfitohen nga bizneset pasi ti jetë bërë një analizë e biznesit nga specialistët përkatë. Këto shuma kaq të mëdha bizneset nuk mund ti sigurojnë në asnjë formë tjetër financimi përvec se me kredinë bankare. Një peshë jo më pak të rëndësishme zë edhe mungesa e alternativave të tjera të financimit si Bursa, tregu sekondar që i kanë detyruar bizneset ti drejtohen të vetmit institucion kreditues për momentin në Shqipëri që janë bankat. Bizneset e suksesshme dhe me të ardhme të sigurtë i venë një peshë të rëndësishme dhe interesave të leverdisshme. Këto biznese sigurojnë të ardhura të tilla që arrijnë të mbulojnë interesat bankare dhe të sigurojnë të ardhura shtesë. Koha e gjatë e përdorimit të kredisë është e rëndësishme sidomos për bizneset që po fillojnë një aktivitet të ri dhe duan disa vite për të siguruar të ardhurat e mjaftueshme për të shlyer kredinë dhe për të siguruar fitime. Përvec arsyeve të përdorimit të kredisë bizneset kishin edhe arsye të mospërdorimit të saj. Kështu nga 30 bizneset e anketuara 16 prej tyre nuk e kanë përdorur kredinë sepse fitimet e realizuara i plotësojnë të gjitha nevojat për financim. Këto janë biznese që kanë fituar një përvojë në treg dhe janë konsoliduar. Disa biznese të tjerë deklarojnë se arsyeja kryesore e mos përdorimit të kredisë janë interesat e larta. Për këtë arsye bankat cdo ditë po promovojnë produkte të reja me norma inetresi të leverdisshme për të nxitur më tej biznesin. Bizneset pengohen gjithashtu edhe nga procedurat e gjata të aplikimit.

24 24 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 Arsyet e mos perdorimit te kredise Norma e intersit te larta Procedura te larta aplikimi Nuk preferoni te keni marrdhenie kontolli me banken Fitimi I mbajtur I ploteson te gjitha nevojat per financim Te tjera 8. Por cfarë burimi financimi do të zgjedhin bizneset në Durrës në të ardhmen? Nga 30 bizneset e anketuara 22 prej tyre u përgjigjën se në të ardhmen do të përdornin kredinë bankare. Një pjesë e mirë e tyre e kishin përdorur kredinë bankare edhe më parë dhe i kishte rezultuar me sukses ndërsa një pjesë tjetër nuk e kishin përdorur kredinë bankare, por kanë kuptuar rolin e saj në ekonomi dhe në zhvillimin e biznesit në vendin tonë. Një pjesë e vogël e bizneseve do të zgjedhin financim nga të afërmit dhe miqtë, kjo për arsye sepse kanë interesa më të ulta, procedurë e shkurtër, si dhe s ka nevojë për lënien peng apo hipoteke si garanci. Burimet financiare Hua nga te afremeve Zgjedhja e nje burimi tjeter Kredi bankare Sic shikohet edhe nga grafiku Një pjesë e mirë e bizneseve të anketuara zgjedhin bankën tek e cila do të aplikojnë për kredi sipas lehtësirave që i krijohen në kredidhënie. Për një pjesë tjetër është e rëndësishme krijimi i marrëdhënieve të qëndrueshme me bankën. Kjo pjesë është e bashkëlidhur me lehtësirat në kredidhënie sepse pasi kanë marrë një herë kredi tek njëra bankë ekzistojnë më shumë premisa për vazhdimësi dhe për lehtësira në kredidhënie. Një pjesë e vogël e bizneseve i kushtojnë rëndësi procedurës së shkurtër të kredidhënies për arsye se për pjesën më të madhe të bankave kjo është e njëjtë. Po kështu i vogël është numri i bizneseve që i kushtojnë rëndësi shërbimeve shtesë së ofruara. 9. Si do t i vlerësonit normat e interesit që aplikojnë bankat për kredinë? Nga përgjigjet e anketimit vemë re se për pjesën më të madhe të bizneseve normat e interesit janë të pranueshme, kjo tregon që bankat po i ulin normat e interesit dhe po shndërrohen në partnerë të biznesit. Për 33% normat e interesit janë të leverdisshme.

25 Kontributi i kredisë bankare për zhvillimin e biznesit në qytetin e Durrësit 25 Ata që i shohin si të leverdishme janë klientë preferencialë dhe që përfitojnë lehtësi në kredidhënie.ndërsa për 20% të bizneseve normat e interesit janë të larta kjo për faktin se interesat e daklaruara nuk përputhen me interesat efektivë të llogaritur. Është e rëndësishme të theksosh se për asnjë biznes të anketuar normat e interesit janë shumë të leverdishme apo të papërballueshme. Kjo do të thotë se sistemi bankar është drejt konsolidimit dhe po përmirësohet dita ditës Faktoret ndikues ne zgjedhjen e bankes Perfitime te tjera nga sherbime shtese qe ofron banka Lehtësirat në kredidhënie Krijimi i marrëdhënieve të mëparshme të qëndrueshme Procedura e shkurtër e kredidhënies Afërsia territoriale me bankën 10. Të pyetur si mendonin për nivelin e kamatvonesë. 67% e bizneseve të anketuara u mendonin se kamata duhet të jetë më e vogël se 3% për të mos rënduar biznesin në rast vështirësie. Ndërsa 33% mendojnë se kamata duhet të jetë midis 1-2%.Asnjë biznes nuk mendon se kamata duhet të jetë më shumë se 3% 11. Si mendoni për periudhën e kthimit të kredisë? Periudha e kthimit të kredisë varet nga sektori në të cilin po operon biznesi. Prodhimi, transporti dhe më pak tregtia kërkojnë një periudhë shlyerje më të madhe se 3 vjet, kjo sepse ato investojnë në linja prodhimi, makineri, të cilat amortizohen në më shumë se 3 vjet dhe kërkojnë një periudhë kohe që të përfitohen. Tregtia kërkon një periudhë kohe 1-2 vjet. Kjo sepse destinacioni i kredisë së saj është kapitali qarkullues. Ndërtimi e kërkon periudhën e shlyerjes 2-3 vjet, kohë e mjaftueshme kjo për të përfunduar një ndërtesë dhe për të filluar shitjet. 12.7% kërkojnë një periudhë shlyerje 6-12 muaj sepse destinacioni i kredisë mund të jetë kapitali qarkullues, ose sepse ato afatgjatë janë më të kushtueshme në interesa. 12.Cila eshte monedha e kredimarjes? Valuta më e përdorur është Euro me 55% kjo sepse në rajonin e Durrësit ka më shumë biznese tregtare dhe transpoti. Këto biznese kanë rritur importet dhe eksportet me Evropën duke rritur kështu edhe kërkesën për euro. Një arsye tjetër është se interesat në euro janë më të ulta. Një pjesë jo më pak e rëndësishme kërkon kredi në lekë 40% sepse kjo është monedha me të cilën operon biznesi. 13. Të pyetur nëse bankat janë shndërruar në partnerë të vërtetë për bizneset e tyre. 60% e bizneseve u përgjigjën bindshëm, po. Bankat krijojnë lehtësira sidomos për bizneset që janë në marrëdhënie të vazhdueshme me bankën. Nga 60% e bizneseve që përfitonin lehtësira nga bankat 58% e tyre përfitonin lehtësi në normat e interesit. Kjo ndodh kryesisht me bizneset që krijojnë marrëdhënie të vazhdueshme dhe afatgjatë me të njëjtën bankë. 37% e bizneseve përfitojnë lehtësi në shlyerjen e kësteve. Bankat tregohen më rigoroze për shtyrjen e afatit të shlyerjes e cila nuk ndodh asnjëherë ose ndodh rrallë me mbledhjen e komitetit.

26 26 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 Drejtime ne lehtesine e bankave 0% 5% Norma e interesit te favorshme Lehtesi ne shlyerjen e kesteve 37% 58% Shtyrja e afatit te shlyejs ne moment te veshtira per biznesin Te tjera 14. A ka faktorë që pengojnë zhvillimin e biznesit në qytetin e Durrësit? Zhvillimet ekonomike në Durrës janë pjesë integrale e zhvillimeve në vend, por me disa karakteristika. Faktori kryesor që pengon zhvillimin e biznesit është energjia elektrike, kjo për arsye të krizës së vazhdueshme që ka Korporata Elektro Energjitike në vendin tonë. Tregu i energjisë elektrike në Shqipëri shfaqet si një treg me karakteristika monopolistike, me KESH-in (Korporata Elektroenergjitike Shqiptare) si prodhuesin, transmetuesin, shpërndarësin dhe shitësin kryesor të energjisë elektrike. Problemet me të cilat përballet kjo kompani për të mbuluar kostot, kanë çuar drejt rritjes së çmimeve të energjisë gjatë këtyre viteve dhe mosfurnizimit të mirë me energji. Shumë pengesë është për aktivitetet prodhuese, sepse përdorimi i burimeve alternative u rrit shumë koston. Po kaq pengesë është edhe konkurenca informale dhe kjo në cdo sektor, sepse dëmton pozicionin në treg të firmave ekzistuese. Infrastruktura paraqitet me rëndësi kryesisht për aktivitetet e transportit dhe ato hotelerike. Faktoret pengues te zhvillimit te biznesit te Tjera Situata Politike Energjia elektrike Konkurence informale Infrastuktura Situata Politike te Tjera Infrastuktura 0 Konkurence informale Energjia elektrike 16. Cilat janë pritshmëritë e biznesit në të ardhmen? Pritshmëria më e madhe është zgjerimi i biznesit dhe kjo vjen si rezultat i motivimit të lartë të sipërmarrësve për të ecur më tej në aktivitetin e tyre që logjikisht është i suksesshëm. Këto të dhëna tregojnë për një zgjerim të kërkesës për kredi në të ardhmen. Ata që presin përmirësim të furnizimit me energji i tremben krizave dhe kërkojnë përmirësim në këtë drejtim. Pastrimi i qytetit është pritshmëri për sektorin e shërbimeve hotelerike dhe turistike.

27 Kontributi i kredisë bankare për zhvillimin e biznesit në qytetin e Durrësit 27 Pritshmerite e biznesit Zgjerim biznesi Permisim I furnizimit me energji elektrike Pastrim I qytetit 0 Zgjerim biznesi Pastrim I qytetit Politika favorizuese 3. Konkluzione dhe Rekomandime: Tregjet financiare janë dhe do të vazhdojnë të jenë për shumë kohë të dominuara nga bankat. Sektori financiar jobankar do të rritet me shpejtësi të madhe, megjithatë bankat do të vazhdojnë të jenë aktorët kryesorë. Kredia ka pësuar rritje të shpejtë në raport me PBB ashtu edhe në raport me tërësinë e aktiveve. Rritja e dukshme e tepricës së kredisë është reflektuar edhe në ndryshimin e strukturës së kredisë sipas afatit. Kjo ka sjellë zhvendosjen e kredisë nga afatshkurtër në afatgjatë. Vihet re prirja e bankave për të financuar dhe mbështetur më shumë projektet për investime kapitale se sa nevojat për mjete qarkulluese të bizneseve, duke kontribuar kështu në rritjen ekonomike. Transferimi i kapitalit nga sektori shtetëror në sektorin privat. Sistemi bankar shqiptar përbëhet nga 17 banka, 14 prej të cilave janë me kapital të huaj. Origjina e kapitalit është e larmishme nga vende si: Greqia, Italia, Austria, Gjermania, Shtetet e Bashkuara të Amerikës etj Kontributi i kreditit bankar në investime prodhuese është ende i ulët dhe për më tepër, duke marrë parasysh peshën e lartë të kredisë në mbështetje të aktivitetit tregtar, mund të dilet në konkluzionin se pjesa më e madhe e kredisë shkon për financimin e importeve. Shkalla e përdorimit të sistemit bankar nuk është në parametrat që kërkohet dhe për më tepër, shkalla e përdorimit të cash-it vazhdon të jetë e lartë. Sistemi bankar po përmirësohet cdo ditë e më shumë, ky përmirësim i takon pjesërisht shërbimit të klientelës i cili nëpërmjet terminaleve elektronike ka rritur shumë përdorimin e kartave të debitit dhe të kreditit. Në qytetin e Durrësit dominojnë bizneset që operojnë në tregti dhe transport. Pjesa më e madhe e bizneseve janë të mesme dhe i përkasin kryesisht tregtisë dhe prodhimit. Ndërmarrjet e mëdha që operojnë në tregti dhe prodhim kanë më shumë nevojë për financim shtesë. Pjesa më e madhe e bizneseve të anketuara përdorin si burim financimi kapitalin e vet dhe kredinë bankare, kjo tregon rolin e rëndësishëm që po zë kredia në zhvillimin ekonomik të vendit tonë. Bizneset e vogla e përdorin kredinë për zgjerim biznesi, ndërsa bizneset e mesme dhe ato të mëdha e përdorin kredinë për përmirësim të ambienteve të punës dhe për

28 28 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 zgjerim tregu. Po rritet cdo ditë numri I bizneseve që e kanë përdorur kredinë bankare më shumë se një herë. Është e rëndësishme të theksosh se për asnjë biznes të anketuar normat e interesit janë shumë të leverdishme apo të papërballueshme. Kjo do të thotë se sistemi bankar është drejt konsolidimit dhe po përmirësohet dita ditës. Pothuajse njëzëri të anketuarit mendojnë se kamatvonesa nuk duhet të jetë më e madhe se 3%. Periudha e kthimit të tregtisë varet nga sektori në të cilin po operon biznesi. Prodhimi dhe transporti kërkojnë periudhën më të gjatë të shlyerjes, mbi 3 vjet. Kredia preferohet në euro, kjo për dy arsye: bizneset pjesën më të madhe të lëndës së parë e importojnë në Evropë duke rritur kërkesën në euro. Së dyti interesat në euro janë më të ulta. Bizneset e zgjedhin vetë monedhën me të cilën do të operojnë duke e përshtatur atë me aktivitetin që kryejnë dhe nuk imponohen nga bankat. Banka ka krijuar marrëdhënie partneriteti me bizneset dhe i krijon lehtësira sidomos bizneseve besnikë që ka krijuar. Lehtësirat konsistojnë kryesisht në norma interesi më të favorshme, lehtësi në shlyerjen e kësteve. Faktorët kryesorë që pengojnë zhvillimin e biznesit janë: energjia elektrike, konkurenca informale dhe infrastruktura. Pjesa më e madhe e bizneseve të anketuara kanë si qëllim kryesor në të ardhmen që të zgjerohen dhe të rriten, kjo do të sjellë një rritje të kërkesës për kredi. Literatura Leksione Paraja dhe Bankat Shkëlqim Cani dhe Adriatik Kotorri.. Teknika Bankare Lavdosh Zaho, Drini Salko Raporti vjetor 2010 Banka e Shqipërisë. Buletini ekonomik Mars 2003 Banka e Shqipërisë Botim 3 mujor Fjala e Guvernatorit të Bankës së Shqipërisë, Z. Ardian Fullani në takimin Sistemi bankar në 2010 Rapoti vjetor 2011 Banka e Shqipërisë Buletini ekonomik dhjetor 2009 Banka e Shqipërisë Buletini ekonomik mars 2010 Banka e Shqipërisë Të dhëna nga dhoma e tregtisë Durrës. Të dhëna nga Dega e Tatim Taksave Durrës Të dhëna nga Banka Kombëtare e Greqisë

29 ROLI I INSTITUCIONEVE FINANCIARE NE ZGJERIMIN E AKSESIT NE MIKROKREDI NE SHQIPERI Oltiana MUHARREMI 1, Dr. Filloreta MADANI 2 Abstract Albania has gone through a lot of social, cultural and economic changes within the last 20 years.. A favourable climate, and a unique geographical location compiled with a distinctive strategic position have drawn the way to a progresive economy. There have been many political and economic reforms, but a lot still needs to be accomplished. The main purpose of this article is to evaluate financial institutions, expecially microfinance institutions (MFIs), in expanding access to microcredit and recommend how to improve and facilitate access to credit. Albania was one of the first countries in South-eastern Europe to launch comprehensive microfinance programmes in the early 1990s, especially in rural areas. The first microfinance institutions in Albania were established in 1994 with a joint project by the Albanian government and the World Bank. Compared to other countries in the region, Albania can proudly sport a wealth of still relatively recent MFIs which have accumulated valuable experience for both themselves and for the country s development. At the same time, the microfinance sector is evolving in terms of scale and complexity, requiring policies and concrete actions targeted beyond the mere strengthening of individual microfinance institutions. Relevant aspects affecting those concerned with microfinance in the country include regulation of the sector, the supervision of microfinance institutions by state authorities, training, relations with donors and the sector s prospects. Nowadays Albania, also thanks to the fact that nearly 90% of its enterprises fall into the category of small and medium enterprises, presents a rather developed microfinance sector composed of NGOs, non-banking financial institutions, as well as of a growing network of Saving and Credit Associations (SCAs), established at village level in several rural areas. JEL Classifications: G21, G28, 016 Keywords: microfinance institutions, microcredit, access, improvement, poverty 1. Konteksti ekonomik i Shqiperise Në kontrast me shumë ekonomi të tjera në tranzicion, stabiliteti makroekonomik në Shqipëri u shoqërua pothuajse menjëherë nga një rritje e shpejtë ekonomike joinflacioniste. Me përjashtim të vitit 1996 dhe 1997, kur Shqipëria u përball me një krizë ekonomike të rëndësishme, sociale dhe politike të shkaktuar nga kolapsi i skemës piramidale te investimeve. Pasivet totale të këtyre skemave u vlerësuan në pothuajse 50% të GDP-së së 1996-ës. Ndikimi ekonomik i krizes ishte i rëndë: monedha shqiptare, leku, humbi gjysmën e vlerës së tij, humbja e pasurisë në falimentimin e skemave piramidale futi në depresion kërkesën vendase, remitancat nga jashtë ranë së tepërmi (minus 47%) dhe ky kaos ndikoi edhe në reduktimin e investimeve në ndërtim dhe në industri. Në periudhën mbas vitit 1998, vendi u karakterizua nga një rritje e shpejtë ekonomike (rritja reale e PBB-së në normat më shumë se 7% në vit), niveli i ulët i inflacionit dhe në valutë mjaft të qëndrueshme. Shqipëria vazhdoi të ndjekë një politikë të qëndrueshme ekonomike deri në vitin Kjo pasi, sistemi yne financiar kaloi mire impaktin e goditjeve direkte e më të forta nga problemet financiare të gjeneruara në tregjet financiare ndërkombetare në vitin 2008.

30 30 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 Tabela 1. Treguesit Kryesorë Makroekonomikë Treguesit Njësia Popullsia Milion Norma e inflacionit mesatar % Deflatori i PBB % Rritja reale e PBB % PBB Mld lekë 1, , , , ,346.2 Norma e papunesisë % Burimi: INSTAT, Banka e Shqipërisë, Ministria e Financave, Banka Botërore Situata jo e mirë ekonomike për një numër të konsiderueshëm të ekonomive më të mëdha botërore, sigurisht që ishte risku më i prekshem edhe për ekonominë shqiptare. Prandaj përgjatë 2-3 viteve të fundit, efektet e krizës botërore janë bërë më të ndjeshme dhe në ekonominë shqiptare duke bërë që norma e rritjes së PBB të vijë cdo vit drejt uljes dhe në vitin 2012 të arrinte nivelin më të ulët 1.5%. Ekspozimi i ekonomisë shqiptare ndaj Greqisë dhe Italisë në terma të ekonomisë së jashtme vlerësohet i rëndësishëm. Kanalet kryesore përmes të cilave ekonomia jonë ndikohet nga zhvillimet në këto vende janë në terma të kërkesës për eksporte të vlerës së dërgesave të emigrantëve (remitancave) e të investimeve të huaja direkte që vijnë prej tyre. Ekonomia e vendit u karakterizua nga një rritje pozitive por e ngadaltë, politikë fiskale lehtësisht stimuluese, një qëndrueshmëri relative e kursit të këmbimit, ulje e primeve të rrezikut dhe presione të dobëta inflacioniste nga ana e kërkesës. Gjendja financiare e individëve/familjeve dhe bizneseve, shfaqi të njëjtat prirje si në periudhën e mëparshme. Individët vijuan prirjen e tyre për kursim, duke zgjeruar më tej pozicionin e tyre kreditor ndaj sistemit financiar për shkak të rritjes së depozitave më shpejt se kreditimi. Pozicioni i bizneseve vijon të mbetet thellësisht debitor dhe në pjesën dërrmuese të tij është në valutë. Kreditimi i sektorit të biznesit gjatë pjesës vitit 2012 u rrit me ritme më të ulëta, ndërsa kreditimi i individëve u tkurr. Cilësia e kredisë për individët dhe bizneset ka rënë. Individët dhe bizneset, ndonëse në mënyra të ndryshme, mbeten të ekspozuar ndaj rrezikut të tërthortë të kreditit që mund të vijë për shkak të lëvizjeve të pafavorshme në kursin e këmbimit ose në normën e interesit. Burimet kryesore të të ardhurave për individët vazhdojnë të mbeten: vetëpunësimi, pensioni dhe puna në sektorin privat. Varfëria, sidomos ne zonat rurale, ngelet një fenomen i vecantë. Diferencat rajonale janë të konsiderueshme përsa i përket shpërndarjes gjeografike të zhvillimit të zonave industriale. Aksi Tiranë- Durrës është bërë qëndra më e rëndësishme ekonomike dhe tregtare e vendit ndërsa rajonet e tjera ngelet mbrapa zhvillimeve të mëdha të kesaj zone.

31 Roli i institucioneve financiare ne zgjerimin e aksesit ne mikrokredi ne Shqiperi Struktura e sistemit financiar ne Shqiperi Ka dy mënyra të financimit të borxhit në Shqipëri: nëpërmjet institucioneve financiare bankare dhe nëpërmjet institucioneve financiare jo banka. Banka e Shqiperisë kontrollon dhe rregullon të gjitha bankat tregtare, institucionet financiare jobanka etj. Autoritetin dhe përgjegjësinë për licencimin dhe mbikëqyrjen e subjekteve që kryejnë veprimtari bankare dhe financiare në Republikën e Shqipërisë e ka Banka e Shqiperise. Në fund të vitit 2012, subjektet e licencuara dhe të mbikëqyrura nga Banka e Shqipërisë përbëheshin nga 16 banka, 21 subjekte financiare jobankare, 1 zyrë përfaqësimi e bankës së huaj, 323 zyra të këmbimit valutor, 126 shoqëri të kursim-kreditit dhe 2 unione të shoqërive të kursim-kreditit. Tabela 2. Lista e subjekteve të licencuara nga Banka e Shqipërisë sipas viteve. Subjektet Banka Subjekte financiare jobanka Shoqëri të kursimkreditit Unione të shoqërive të kursim-kreditit Burimi. Banka e Shqipërisë Numri i institucioneve financiare jobanka të cilat ushtrojnë veprimtarinë e tyre në tregun vendas në vitin 2012 arrin në 21 nga 19 që regjistroheshin një vit më parë. Sipas aktiviteteve të licencuara nga Banka e Shqipërisë, këto institucione klasifikohen në: Institucione që ushtrojnë veprimtarinë financiare të Kredidhënies : Fondi Besa sh.a, NOA sh.a (ish-opportunity Albania sh.a), Shoqëria e parë financiare e zhvillimit FAF sh.a, Tranzit sh.p.k dhe Ak-Invest sh.a; Institucione që ushtrojnë veprimtarinë financiare të Mikrokredisë : Capital Invest sh.a, Vision Fund Albania sh.p.k; Institucione që ushtrojnë veprimtarinë financiare të Ofrimit të shërbimit të pagesave dhe transferimit të parave : Posta Shqiptare sh.a, Unioni financiar i Tiranës sh.p.k, Easypay sh.p.k (ish-iscs sh.p.k), M-Pay sh.p.k; Institucione që ushtrojnë veprimtarinë financiare të Qirasë Financiare : Raiffeisen Leasing sh.a, Tirana Leasing sh.a, Credins Leasing, Landeslease sh.a, Fin-al sh.p.k, dhe Sogelease sh.a; Institucione që ushtrojnë veprimtarinë financiare të Faktoringut : Albanian Factoring Services (AFS) sh.a, Omnifactor sh.p.k.

32 32 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 Eshte Banka e Shqiperise ajo që i licenson këto institucione por është Autoriteti i Mbikëqyrjes Financiare, organi monitorues i këtij sektori financiar. Këto institucione nuk janë shumë të zhvilluara pasi janë kryesisht te perqendruara vetem ne ofrimin e disa produkteve dhe shërbimeve. Portofoli i institucioneve financiare jobanka raportohet në vlerën miliardë lekë (bruto), në fund të dhjetorit Pesha që zë portofoli i kredisë i institucioneve financiare jobanka ndaj portofolit total të sistemit banker përllogaritet 3.54%. Gjatë vitit 2011 evidentohet një rritje e lehtë e portofolit të kredisë prej 0.74 miliardë lekësh ose me rreth 3.83%, efekt i rritjes së portofolit të kredisë të institucioneve të qirasë financiare në masën 1.4 miliardë lekë ose 17.95%. Kjo ka arritur të kompensojë edhe tkurrjen prej 0.65 miliardë lekë të portofolit të institucioneve të kredidhënies dhe mikrokredisë. Pavarësisht tkurrjes së portofolit, në harkun kohor të një viti, institucionet financiare jobanka të kredidhënies dhe mikrokredisë vazhdojnë të mbeten segmenti me peshën më të madhe në portofolin e kredisë me 55.4% ndaj totalit, ndjekur nga institucionet e qirasë financiare me rreth 44.5% dhe së fundmi institucionet e faktoringut me vetëm 0.13% të portofolit. Struktura e portofolit të kredisë sipas subjektit edhe gjatë vitit 2011, vijon të dominohet nga kreditimi i Bizneseve (90.1%) kundrejt kreditimit të Individëve (9.9%). Sektorët me përqendrimin më të madh mbeten Tregtia, riparimi i automjeteve dhe artikujve shtëpiakë (25.5%), ndjekur nga Bujqësia, gjuetia dhe silvikultura (11.4%) dhe Ndërtimi (11.3%). Në dhjetor 2011, peshën kryesore në strukturën e portofolit të kredisë sipas afatit e zë kredia afatmesme (1-5 vjet), në masën 75.2%, ndjekur nga kredia afatshkurtër (deri në 12 muaj) dhe ajo afatgjatë (mbi 5 vjet), të cilat paraqiten pothuajse në nivele të njëjta, përkatësisht 12.6 dhe 12.2%. Sistemi bankar shqipar aktualisht përbëhet nga 16 banka tregtare, të cilat kanë rreth 392 degë dhe agjensi. Kapitali i tyre është 100% privat, ku kapitalet e huaja zënë pesheën më të madhe, 14 prej tyre janë me kapitale të huaja dhe vetëm 2 prej tyre janë plotësisht me kapital vendas. Raporti kredi/depozita është 36.6%. Shumë individë edhe biznese nuk kanë mundësi për akses në kreditim dhe kryesisht bankat tregtare fokusohen në kredi të sigurta, ku huamarresit vendosin peng disa asete, kryesisht pasuri të patundshme si kolateral dhe bankat nuk pranojne pasuri të levizshme. Ndër elementët kryesorë që shërbejnë si pengesë për zhvillimin e bizneseve në Shqipëri janë aksesi i limituar për financime dhe normat e larta të interesit, të cilat shpeshherë përdoren nga Banka e Shqipërisë si një mjet për të rritur konkurrencën kombëtare dhe për të forcuar besimin në sistemin financiar. Bankat më të medha tregtare në vend nuk kanë bërë përpjekje të mjaftueshme për të rritur financimet për individë që nuk ofrojnë si kolateral pasuri të patundshme. Vetëm ProCredit Bank ka programe dhe strategji për agrikulturën dhe për mikrokredinë. Produktet e vetme të mikrofinancës që bankat tregtare ofrojnë janë kreditë personale për individët, ku si kolateral shërben një vërtetim page, një garanci personale e një personi të tretë me të ardhura dhe status të mirë financiar, por këto kredi ofrojnë norma interesi më të larta se kreditë normale.

33 Roli i institucioneve financiare ne zgjerimin e aksesit ne mikrokredi ne Shqiperi Sektori i mikrofinances Me përkufizim Mikrofinanca është një shërbim bankar që u ofrohet njerëzve dhe grupeve me të ardhura të ulta dhe ka si qëllim tu japi atyre një mundësi për të qënë të aftë mjaftueshëm për të krijuar mundësi për të kursyer, për të marrë kredi dhe për tu siguruar. Mikrofinanca është strategjia më e rëndësishme për të luftuar varfërinë dhe për të zhvilluar bizneset e vogla dhe te mesme në Shqiperi. Mikrokrediti në 30 vitet e fundit ka luajtur nje rol të rëndësishem në zhvillimet ekonomike, sociale dhe politike në botë. Ai është pare si një alternativë zgjidhjeje për probleme të ndryshme ekonomike, sociale, kulturore që prekin vendet në tranzicion, vendet në zhvillim dhe jo vetëm. Kjo po ndodh dhe në vendin tonë në 2 dekadat e fundit. Por mikrokredia është vetëm një nga shërbimet që institucionet e mikrofinancës u ofrojnë klientëve të tyre. Njerëzit e varfër dhe të përjashtuar nga aksesi në shërbimet e bankave të zakonshme, pasi konsiderohen si të papershtatshëm dhe me mungesë kolaterali mund të perdorin mikrokredinë nëpërmjet kredive me shuma të vogla si mjet për te patur akses në sherbimet financiare. Pra mikrofinanca bazohet në idenë qe sistemi i kreditimit është i hapur për të gjithe. Shumica e popullsisë te përjashtuar nga shërbimet financiare, punojnë në tregun informal dhe jetojnë ne nje nivel ekonomie mbi mbijetesën, dhe per ta një kredi sado e vogël do ti lejonte këta sipërmarrës për vetëpunësimin që mund të rrisë standardin e tyre të jetesës si dhe sigurimin e fitimeve. Në shumë vende të varfëra, vetë-punësimi në sektorin informal zë më shumë se 50% të fuqisë punëtore dhe aksesi në mikrokredi u mundëson njerëzve të pambrojtur, ndërtimin e një biznesi fitimprurës nëpërmjet një kompanie të vogël private. Mikrofinanca në Shqipëri ofrohet nëpërmjet institucioneve të mikrofinancës dhe shoqërive të kursim-kreditit. Me te rëndësishmet prej tyre janë: Unioni Shqiptar i Shoqërive të Kursim Kreditit (duke përfshirë dhe shoqatat e lidhura me të), Shoqëria e Parë Financiare e Zhvillimit (FAF-Sha), NOA -Sha, (ish Partneri Shqiptar ne Mikrokredi), Fondi Besa and VisionFund Albania SHPK dhe nga shërbimet e ofruara nga banka tregtare ProCredit Bank Albania. Në ditët e sotme disa institucione të mikrofinances ofrojnë shërbime financiare në sektorin e ndermarrjeve te vogla dhe te mesme në mënyrë që të plotësojnë nevojat e klientëve të ndryshme potencialë dhe aktualë. Interesi në rritje për institucionet mikrofinanciare në lëvrimin e kredive të mesme mund të çojë në një përplasje të drejtpërdrejtë me bankat tregtare dhe kjo do te sjellë reduktimin e klientëve të bankave. Institucionet e mikrofinancës ofrojnë një gamë shërbimesh, përfshirë huatë, me ndryshime të dukshme përsa i përket afateve dhe shumave si dhe kërkesave. Përgjatë viteve 90 u krijua formalisht një shoqatë e institucioneve mikrofinanciare me emrin e "Shoqatës Shqiptare te Mikrofinancës" (AMA) e cila kishte mbështetjen e Fondacionit Soros. Shoqata kishte funksionet e lobimit, të organizimit të tryezave të rrumbullakta dhe të ngjarjeve. Sfida e sotme per shoqatën është te punojë për krijimin e një zyre krediti për institucionet mikrofinanciare që të mund te lejojë në

34 34 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 këtë mënyrë shkëmbimin e të dhënave të klientëve dhe të implementojë ndryshimet e duhura për një adaptim sa më të mirë të zhvillimeve të mikrofinancës në Shqipëri. Në përgjithësi, shumica e institucioneve varen ende fuqimisht nga donatorët ndërkombëtarë dhe socialë dhe aksesi në investimet tregtare është i pazhvilluar. Ndonëse subjektet e mikrokreditit kanë luajtur një rol të rëndësishëm për shtrirjen e kredive në sektorë të ekonomisë, që kanë marrë më pak shërbime, fusha e veprimtarisë së tyre është ende shumë e vogël dhe produktet edhe sherbimet e ofruara janë ende të limituara. Subjektet e mikrokreditit janë përqendruar në tregti, shërbime dhe bujqësi; sidoqoftë, fusha e kufizuar e operacioneve të tyre ende lë pa plotësuar një kërkesë, teorikisht të madhe, për kredi në bujqësi. Shumica e veprimtarive të tyre mbetën të përqendruara në tregti, e cila zë 45 % të portofolit të tyre të përgjithshëm për huatë, Kështu, veprimtaritë në bujqësi dhe blegtori zinin vetëm një pjese te vogel te portofolit të përgjithshëm të kredive të subjekteve të mikrokreditit. Ky volum kredish është pothuajse i barabartë me atë që ofrojnë bankat tregtare dhe është ende shumë më pak se kërkesa e mundshme për kredi në fshat, duke patur parasysh rëndësinë e veprimtarive bujqësore në PBB-në e Shqipërisë. Në Shqipëri, numri i njerëzve që kanë akses te mikrokrediti është më i vogël krahasuar me vendet e tjera të rajonit; sidoqoftë, industria përqendrohet në shkallë më të madhe te të varferit. Huatë e mikrofinancës janë relativisht të vogla (kur maten si përqindje e PBB-së për frymë), krahasuar me ato të vendeve të tjera të rajonit. Në përgjithësi, ky vlerësim, zakonisht, nënkupton se, në Shqipëri, shtrirja e operacioneve të mikrofinancës është më e thellë dhe në qendër të vëmendjes janë huamarrësit me të ardhura më të pakta. Zonat rurale në Shqipëri përbëjnë rreth 80% të territorit dhe rreth 53% e popullsisë jeton dhe punon në këto zona kryesisht në sektorin e agrikulturës duke përbërë rreth 20% të PBB. Politikat publike të qeverisë në vitet e fundit kanë qenë reduktimi i varfërise dhe nxitja e zhvillimit në zonat rurale. Në këto zona ka mungesë të shërbimeve financiare: 1) si pasojë e varfërisë të madhe, 2) klientët e këtyre zonave konsiderohen si shumë riskioze, 3) ligji i pronesisë në Shqipëri nuk është i përcaktuar qartë dhe kjo bën që shumë fermerë të mos provojnë dot pronesinë e tokave të tyre. Pikërisht në këto zona luajnë një rol të rëndësishem Unionet financiare të cilat kanë filluar aktivitetin e tyre që prej vitit 1992 me mbështetjen e donatorëve të huaj si USAID, UNPD, Banka Botërore etj. Unionet financiare të cilat ushtrojnë veprimtarinë financiare në vend përbëhen nga dy unionet dhe rrjetet përkatëse të shoqërive të kursim-kreditit: Unioni i Shoqërive të Kursim-Kreditit (USHKK) dhe Unioni Jehona. Gjatë gjashtëmujorit të parë të vitit 2011, u realizua dhe shkëputja përfundimtare e dy shkk-ve nga Unioni i Shoqërive të Kursim-Kreditit i cili ka peshën më të madhe të aktivitetit që zhvillojnë këto subjekte (rreth 98% të totalit të aktiveve). Unionet janë përgjegjëse për monitorimin dhe mbështetjen e ecurisë së aktivitetit të rrjetit të shkk-ve. Këto subjekte mbulojnë veçanërisht zonat rurale dhe rreth qyteteve dhe plotësojnë nevojat e një klientele të madhe, duke i përqendruar shërbimet e tyre në vende, ku

35 Roli i institucioneve financiare ne zgjerimin e aksesit ne mikrokredi ne Shqiperi 35 mungojnë kryesisht bankat tregtare. Institucionet e mikrofinancës dhe shoqëritë e kursim-kreditit kanë qenë institucione të suksesshme dhe është konsideruar se kanë patur një impakt të ndjeshëm social dhe financiar te shtresat, të cilave u shërbejnë. Në mënyrë të veçantë, në zonat fshatare është provuar se këto institucione financiare kanë ndihmuar fermerët për të kapërcyer fazën e emergjencës dhe, më pas, kanë nxitur zhvillimin, duke krijuar disa prej strukturave të para financiare në fshatra, si dhe duke bërë të mundur që fshatrat të menaxhojnë kreditë dhe projekte të tjera zhvillimi. Investimet kryesore kanë qënë përmiresimet ne infrastrukturen fizike, rruge, shkolla, spitale si dhe ujësjellësa dhe kanalizime. Unionet e kursim kreditit mbledhin fonde nga anëtarët e tyre me një normë interesi shumë të ulët por shumica e kapitalit të tyre financohet nga donatorët dhe ua japin këto fonde si kredi anëtareve të tjerë. Si kolateral shërbejnë pronat personale si bagëtitë, prodhimi, serra, të arkëtueshme etj. Mikrokredia është produkti financiar kryesor që keto unione u ofrojnë anëtarve të tyre si fermerë apo biznese të vogla dhe të mesme. Normat e interesit për mikrokredinë variojnë 16-17% në varësi të kohezgjatjes së kredisë. Shuma maksimale e kredisë është 1,000,000 ALL ndërsa për bizneset shuma është 3,000,000 ALL. Grafiku 1. Përdorimi i kredive nga Unioni Shqiptar i Kursim Kreditit BURIMI: Unioni Shqiptar i Kursim Kreditit. Viti Sikundër mund të shohim dhe nga grafiku përdorimet më të mëdha të kredive janë në sektorët e agrikulturës, ndërtimit të serrave dhe shërbimeve. Investimet e bëra nga Unionet financiare kanë patur një ndikim pozitiv në ekonominë shqiptare duke bërë që prodhimi të rritet me 70%, prodhimi blegtoral me 21% dhe të korrat me 10%. Në Shqipëri ngelet shumë akoma për të bërë pasi është një vend që ka bilanc tregtar negativ dhe shumica e mallrave importohen. Eshtë detyrë e qeverisë shqiptare të implementojë legjislacionin në mënyrë që produkti i brendshëm të jetë më konkurrues dhe të ndikojë në rritjen e eksporteve. 4. Kuadri rregullativ dhe ligjor Kuadri ligjor dhe rregullativ bankar ka pësuar ndryshime të vazhdueshme gjatë 20 viteve të fundit si pasojë, jo vetëm e nevojës së perfeksionimit, por edhe e zhvillimit

36 36 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 të dukurive negative në këtë sektor. Në zbatim të legjislacionit dhe kuadrit rregullativ në fuqi, subjektet financiare jobanka raportojnë mbi respektimin e një sërë normash rregullative në kuadër të veprimtarisë së tyre. Kështu janë realizuar disa shtesa dhe ndryshime në rregulloren Për licencimin dhe ushtrimin e veprimtarisë nga subjektet financiare jobanka (miratuar me vendimin nr. 43, datë të Këshillit Mbikëqyrës të Bankës së Shqipërisë). Ndryshimet konsistojnë në përjashtimin e bankave dhe degëve të bankave të huaja nga kërkesat e kësaj rregulloreje, për miratimin e veprimtarisë së agjentit të transferimit të parave, në rastet që këto subjekte janë të licencuara për të ushtruar këtë veprimtari shërbimin e pagesave dhe të transferimit të parave. Rregullorja e re Për licencimin dhe ushtrimin e veprimtarisë nga subjektet financiare jobanka e miratuar me vendimin nr. 1, datë përcakton kushtet dhe rregullat për licencimin dhe veprimtarinë financiare të subjekteve financiare jobanka dhe miratimin e agjentëve te tyre si edhe licencimin e institucioneve financiare të mikrokredisë. Rregullorja është hartuar në përputhje dhe në zbatim të dispozitave të ligjit Për bankat në Republikën e Shqipërisë dhe konsideron Standardet Minimale të Komitetit të Bazelit si dhe direktivat e Bashkimit Evropian për kriteret e liçencimit dhe eksperiencat e vendeve të tjera lidhur me rregullimin e licencimit të subjekteve financiare jobanka, si dhe duke konsideruar praktikat më të mira në fushën e rregullimit dhe zhvillimet në sistemin bankar shqiptar Rregullores së mëparshme i janë bërë disa ndryshime juridike pasi, për qëllime të zbatimit të kësaj rregulloreje, termat e mëposhtëm do të kenë këto kuptime: a) mikrokredi - është kredia e lëvruar në shuma (vlera) jo më të mëdha se 600,000 (gjashtëqind mijë) lekë ose kundërvlefta e saj në valutë; b) institucion financiar i mikrokredisë - është subjekti financiar jobankë që plotëson njëkohësisht kriteret e mëposhtme: i. ka si objekt të aktivitetit të tij vetëm kredidhënien dhe shërbimet këshilluese për veprimtarinë e kredidhënies, ii. vlera mesatare e kredisë për një kredimarrës është jo më e madhe se vlera e mikrokredisë, iii. të paktën 50 për qind e portofolit të kredisë përbëhet nga mikrokredi; Nga ekzaminimi i kryer nga autoritetet mbikëqyrëse përgjatë vitit 2011 i dy Unioneve të shoqërive të kursim-kreditit rezultuan disa probleme që lidhen kryesisht me fazën e zhvillimit të këtyre institucioneve, filozofinë e ndërtimit dhe funksionimit të tyre (parimet e vullnetarizmit në pronësi dhe në menaxhim, të ndihmës së ndërsjellë dhe jo të realizimit të fitimeve etj). Bazuar në problemet e mësipërme janë identifikuar nevojat për ndryshimet ligjore dhe rregullative, për të siguruar një mbikëqyrje më të konsoliduar të këtyre subjekteve (të krahasueshme me atë të bankave, me veprimtarinë e të cilave kanë mjaft ngjashmëri) dhe ka filluar puna për hartimin e drafteve përkatëse. Disa nga cështjet e tjera të rëndësishme që i përkasin kuadrit rregullator financiar janë:

37 Roli i institucioneve financiare ne zgjerimin e aksesit ne mikrokredi ne Shqiperi 37 Të mbrojë të drejtat e klientëve mikrofinanciare si një anëtar i një grupi detyrimesh që ka si fokus ofrimin e cilësisë në shpërndarjen e shërbimeve financiare. Të përmirësojë informacionin mbi kredinë duke kaluar nga monitorimi i individëve në monitorimet në grupe. Të përmirësojë informacionin e disponueshëm për firmat financiare dhe donatorët e huaj që kreditojnë institucionet financiare. Kjo kërkon transparencë rreth karakteristikave të portofolit të mikrokredisë në nivel ekspozimi individual apo në grup. Aktualisht të gjitha institucionet financiare të mikrokredisë janë të pajisura me faqe zyrtare interneti me informacion për publikun. Kjo do të ndikojë në një vendimarrje më të mirë të firmave financiare dhe për mundesitë e dhënies së borxheve dhe kapitaleve institucioneve të mikrokredisë. Të përmirësohet aksesi në mikrokredi për institucionet e mikrokredisë, me diversifikimin përtej fokusimit vetëm te bankat si burim kreditimi. Kjo përfshin zgjidhjen e problemeve të politikave në fushën e letrave me vlerë dhe kontrolleve të kapitalit. Reduktimi i riskut politik në nivel shtetëror. Konkluzione Ndërhyrjet qeveritare në vitet e fundit kanë bërë që të rritet progresi i dhënies së kredisë të të varfërit. Edhe pse qeveria shqiptare ka miratuar ligje dhe rregullore të reja shumë tregues tregojnë që ka ende për tu bërë përsa i përket mbrojtjes së investitorëve dhe implementimit të një sistemi që funksionon mirë. Roli i mikrofinancës dhe institucioneve të mikrofinancës në Shqipëri është mjaft i rëndësishëm për implementimin nga qeveria të një infrastrukture ligjore për të mbështetur dhe ndihmuar aksesin në kreditim. Edhe pse vitet e fundit kanë qënë të suksesshme për shumë nga institucionet financiare te mikrokredisë, ka ende përmirësime që ngelen për tu bërë në vitet në vijim në mënyre që ekonomia shqiptare të ketë rritje të mirë edhe të qëndrueshme edhe në të ardhmen. Përmirësimet duhen bërë kryesisht përsa i përket forcimit të ligjit dhe vendosjes së një administrate të fortë, pasi sistemi ligjor në Shqipëri ngelet ende i dobët. Kjo ka sjellë më shumë korrupsion, mungesë transparencë dhe humbje të besimit te mundesitë që vendi ofron. Mbrojta e investitoreve. Rregulloret duhet të jenë më të forta për mbrojtjen e të drejtave të klientëve të institucioneve të mikrokredisë. Jane hasur probleme për sa i përket rregjistrimit të kontratave. Kontratat qe institucionet nënshkruajne me individët përfshijnë një detyrim të dyfishtë, e para midis institucionit dhe individit dhe e dyta me grupin e detyruesve ne vetvete (pa te cilin nuk do të bëhej nje klient i institucionit te mikrokredisë). Ndihmë dhe mbështetje e vazhdueshme e Unioneve të kursim kreditit për të rritur kapitalet e tyre, dhe portofolin e kredisë. Aktualisht fokusi i institucioneve financiare të mikrofinancës është kredia. Sigurimi i vetëmjaftueshmërisë financiare për këto institucione është e vetmja zgjidhje e

38 38 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 qëndrueshme për to në mënyrë që të mbeten në treg dhe për vitet e ardhshme dhe të jenë fitimprurëse. Duke parë se donacionet dhe bamirësitë që në vite i kanë financuar janë gjithnjë e më të pakta, institucionet mikrofinanciare po mundohen të aplikojnë parimet e tregut për të fituar mbijetesën e tyre. Këtë po e realizojnë përmes aplikimit të interesave të tregut në kreditë që japin, mbledhjen e depozitave, zvogëlimin e kostove operative, marrjen e fondeve komerciale nga institucione të tjera huadhënëse si dhe tërheqjen e investimeve të huaja. Literatura 1. ANTHONY D., (2005), Cooperation in microcredit borrowing groups: Identity, sanctions and reciprocity in the production of collective goods, American Sociological review, Vol.70, N Annual reports from Procredit Bank, Fund Besa, VisionFund, NOA, ASC Union. FAF- DC. 3. Buletini i Bankes se Shqiperise 6M , Alma Nako, Jonida Prifti Mikrokredia në Shqipëri 4. Buletini Zyrtar i Bankes se Shqiperise Vellimi 15 Numer 1 Janar BALAND JM, DEMONT T, SOMANATHAN R (2011). Microfinance mechanisms: evidence from observational panel data." mimeo. 6. COLLEYE, P., The World Bank s unorthodox approach to credit union creation in Albania and Moldova, Access Finance, issue No7, World Bank 7. CAMPBELL JY, JACKSON HE, MADRIAN BC, TUFANO P (2011). Consumer Financial Protection." Journal of Economic Perspectives, 25(1), 91{ European Bank for Reconstruction and Development: Taxes, competition and finance for Albanian enterprises: evidence from a field study, Working Paper No. 54, KIIRU, J. (2007): Microfinance: Getting Money to the Poor or Making Money out of Poverty? What was the Promise. International Journal of Finance and the Common good. Special issue September LA TORRE M., (2006), Microcredito e obiettivi del millennio, Marsilio Editori, Venezia 11. Raporti i Stabilitetit Financiar për gjashtëmujorin e parë të vitit SAHOO M, SANE R, THOMAS S (2012). How is financial regulation different for micro-finance?" Working Paper WP , IGIDR. 13. YUNUS M., (2008), Un mondo senza Povertà, Feltrinelli, Milano. 14. The Mix Market, World Bank, Albania Microcredit project, World Bank Report, No World Bank, Microfinance institutions and credit unions in Albania: Regulatory, supervisory and market development issues _2016_date_23_1_4440_1.pdf 18.

39 SFIDAT E SHQIPËRISË PËR ZHVILLIM TË QENDRUESHËM Xhensila ABAZI 1 Abstract Due to a large number of factors such as fast growth of technology, globalization 2, higher level of education, e-commerce 3, e-government 4, integration toward EU 5 and so on different approaches are needed to be developed according specified criteria. Every country has to face different changes and challenges toward cooperation and integration but one of the most difficult challenge recognized world wide is sustainable development. A key element to survive and succeed for Albania is to reach this goal even in the Balkan region contest and furthermore in the European one. The aim of this paper is to provide a general information about sustainable development concept and then to describe what are the Albanian challenges for sustainable development. Hyrje Sfida për zhvillim të qëndrueshëm tashmë njihet në mbarë botën. Që kur Komisioni Botëror për Mjedisin dhe Zhvillimin (OECD) 6 raportoi mbi zhvillimin e qëndrueshëm në Konferencën Botërore për mjedisin në Rio de Janeiro në 1992-in raporte dhe plane nga nivele të ndryhsme të Bashkimit Europian, Organizatave të Kombeve të Bashkuara, OJQ-ve dhe organizatave industriale kanë përcaktuar strategji dhë mbështetje për procesin e zhvillimt të qëndrueshëm si një process i cili është në dobi të mbarë globit. Qëndrueshmëria si term, në kuptimin e saj modern u përdor nga një grup shkencëtarësh të Institutit Teknologjik të Masaçusetsit për të përshkruar një gjendje të kënaqshme ekuilibri global. Në këndvështrimin e tyre, me qëndrueshmëri, ata i referoheshin një sistemi botëror të qëndrueshëm pa kolapse të menjëhershme dhe të pakontrollueshme si edhe aftësisë për të kënaqur kërkësat bazë materiale të të gjithë njerëzve. Nuk mund të gjejmë një përgjegjës të vetëm për të patur zhvillim të qëndrueshëm sepse për arritjen e kësaj gjendjeje të gjithë duhet të japin kontributin e tyre dhe në zemër të këtij procesi qëndron indivivdi. Sipas Baden, kritik në opinionin e tij për termin zhvillim i qëndrueshëm, thekson se mbi të gjitha duhet të krijohen kushtet për të inkurajuar individët që të ruajnë mjedisin. Në çështjen e trajtuar më poshtë do të 1 Fakulteti Ekonomik, Univ Aleksandër Xhuvani, xhensila.abazi@hotmail.com 2 Globalization (globalizimi) është procesi i zgjerimit të marrëdhënieve sociale në të gjithë botën. Ky proces përfshin individët, mallrat dhe idetë. Këndvështrimi tjetër për globalizimin e përkufizon atë si lëvizje mbarëbotërore drejt integrimit ekonomik, tregtar, financiar dhe komunikimit. 3 E-commerce i referohet blerjes dhe shitjes së produkteve në mënyrë elektronike (online) 4 E-government i referohet ndërveprimit dixhital midis qeverisë dhe qytetarëve, qeverisë dhe bizneseve, qeverisë dhe punonjësve si edhe qeverisë dhe agjensive qeveritare. 5 EU (European Union), Bashkimi Europian 6 WECD (World Commission on Environment and Development), Komisioni Botëror për Mjedisin dhe Zhvillimin

40 40 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 shohim se termi qëndrueshmëri në fakt nuk përbëhet vetëm nga mjedisi por edhe nga një sërë variablash dhe elementësh të tjerë. Padiskutim që ky zhvillim paraqitet i ndryshëm në vende të ndryshme sepse jo të gjitha vendet janë njësoj të zhvilluara ndaj edhe sfidat për seciln vend paraqiten në saj të zhvillimit ekonomik, politik, ekologjik dhe kulturor të secilit vend. Për shembull, sfida për zhvillim të qëndrueshëm në nivel global përbëhet nga rritja e popullsisë, prosperiteti, presioni mbi ekosistemin dhe ekoefiçiencës. 7 Hapi fillestar për zhvillim të qëndrueshëm nuk është e tashmja por një orientim drejt së ardhmes në kuadër të përmbushjes së nevojave edhe për brezat e ardhshëm. Koncepti i zhvillimit të qëndrueshëm (SD) 8 Koncepti i zhvillimit të qëndrueshëm ka evoluar si rrjedhojë e politikave për manaxhimin e mjedisit dhe ekosistemit. Teoritë për zhvillim, që prej tre dekadave të kaluara kanë bërë progres përtej parametrave të bazuar vetëm në ekonomi apo të indikatorëve social duke përfshirë tashmë edhe dimensione të tilla si zhvillimi i mjedisit, barazia gjinore, respektimi i të drejatve të njeriut dhe pjesëmarrja në qeverisje. Vetë zhvillimi në vetvete shihet si matja e marrëdhënieve midis individëve dhe mjedisit sesa si një objektiv i jashtëm për tu arritur. Shumë shpesh zhvillimi ekuivalentohet si një situatë e prekshme që ne përpiqemi ta përcatkojmë dhë ta arrijmë sesa si një proçes ndryshimi. Ky proçes duhet të përfshijë ndërtimin e marrëdhënieve të qëndrueshme midis individëve, si edhe midis individëve dhe mjedisit. Informacioni, integrimi dhe pjesëmarrrja e grupeve të interesit janë shtyllat kryesore që mund ti ndihmojnë vendet për të shkuar drejt një proçesi efektiv dhe efiçient zhvillimi. Për zhvillimin e qëndrueshëm si term, janë dhënë përkufizime nga disa burime dhe autorë të ndryshëm por që në thelb janë të njejtë. Megjithatë, përkufizimi më i përdorshëm dhe më i njohur vjen nga Our Common Future i njohur ndryshe si Raporti i Brundtlandit i lëshuar nga Kombet e Bashkuar në 1987-ën. Sipas këtij burimi: Zhvillimi i qëndrueshëm është zhvillimi që plotëson nevojat e tashme pa cënuar aftësinë e brezave të ardhshëm për të plotësuar nevojat e tyre. Ky përkufizim përmban dy koncepte kyç: konceptin e nevojave, në veçanti nevojave thelbësorë të të varfërve të cilave duhet ti jepet prioritet, dhe së dyti konceptin e kufizimeve, kufizime që vijnë nga kuadri teknologjik dhe social për të plotësuar nevojat e tashme dhe të ardhshme duke konsideruar mjedisin. Të gjitha përkufizimet për zhvillim të qëndrueshëm kërkojnë që ne ta shohim botën si një sistem, një sistëm që lidh hapësirën dhe kohën. Kjo do të thotë që ne duhet të 7 Ekoefiçienca synon maksimizimin e proceseve të prodhimit duke minimizuar dëmet ekologjike. 8 SD (Sustainable Development), në rastin konkret ky term i referohet zhvillimit të qëndrueshëm

41 Sfidat e Shqipërisë për zhvillim të qendrueshëm 41 kuptojmë se ndotja e ajrit në një vend të botës sjell ndikim edhe në pjësen tjetër të botës. Me të njëjtën logjikë themi se çdo vendim i marrë sot do të reflektohet edhe në të ardhmen. Cdo vendim i marrë në aspektin politik do të ndikojë sferën ekonomike apo edhe më gjerë. Në tabelën 1 paraqitet lidhja midis konsumit të burimeve të rinovueshme, mjedisit dhe efektit për zhvillim të qëndrueshëm për të parë ndërlidhjen që ekziston midis elementeve të ndryshëm të zhvillimit. Konsumi i burimeve të rinovueshme Gjendja e mjedisit Stadi i zhvillimit Më shumë sesa aftësia e natyrës për ti Degradim i mjedisit Nuk kemi zhvillim zëvendësuar Njësoj me aftësinë e natyrës për ti Ekuilibër Ekonomi e qëndrueshme zëvendësuar Më pak sesa aftësia e natyrës për ti Rinovim i mjedisit Mjedis i qëndrueshëm zëvendësuar Tabela 1 Koncepti i zhvillimt të qëndrueshëm në të shkuarën shumë shpesh përcaktohej si një proçes që përbëhej nga tre pjesë kryesore: mbrojtja dhe zhvillimi i mjedisit, zhvillimi ekonomik dhe zhvillimi sociopolitik. Së fundmi, është zgjeruar ky përcaktim dhe është arritur në përfundimin se ky proçes përbëhet nga katër pjesë shumë të rëndësishme që janë zhvillimi ekonomik, politik, ekologjik dhe ai kulturor. Vihet re se elementi kulturor tashmë zë një vënd shumë të rëndësishëm në këtë proçes afatgjatë. Zhvillimi i qëndrueshëm për një vend nuk mund të arrihet sa hap e mbyll sytë, ai është një proçes afatgjatë dhe kërkon angazhimin dhe bashkëpunimin e të gjitha grupeve të interesit. Pra duhet një përfshirje e gjerë e qeverisë, njësive prodhuese private, shkencës dhe teknologjisë, organizatave joqeveritare dhe e konsumatorëve. Sfidat e Shqipërisë për zhvillim të qëndrueshëm Në dy dekadat e fundit, Shqipëria ka përjetuar ndryshime të mëdha politike, institucionale dhe shoqërore - ekonomike. Ajo eshtë futur ne një fazë të re zhvillimi dhe me perspektiva të qarta integrimi. Aktualisht Shqipëria synon integrimin në Bashkimin Europian dhe krahas sfidave për zhvillim të qëndrueshëm një rol të rëndësishëm në këtë këndvështrim luajnë edhe kriteret që vendi ynë duhet të konsiderojë për të qenë pjesë e familjes së madhe europiane. Shqipëria është shndërruar në një faktor të rëndësishëm të sigurisë, paqes dhe stabilitetit në rajon. Në sajë të pozicionit të saj gjeografik, kapaciteteve njerëzore si dhe pasurive natyrore, Shqipëria ka një potencial të madh zhvillimi dhe avantazhe krahasuese. Afërsia me tregjet europiane dhe kushtet klimaterike të favorshme janë faktorë pozitivë për sektorin e bujqësisë. Gjithashtu të qenit pjesë e korridoreve trans-nacionale të transportit e bëjnë Shqipërinë një faktor të rëndësishëm në zhvillimin e tregtisë rajonale. Shqipëria është edhe një destinacion turistik tërheqës për shkak të bukurive natyrore dhe trashëgimisë të pasur kulturore.

42 42 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 Në Objektivat e Zhvillimt të Mijëvjecarit në Shqipëri (OZHMSH) 9 dhe në Strategjinë Kombëtare për Zhvillim dhe Integrim (SKZHI) paraqiten në mënyrë të hollësishmë sfidat dhe strategjitë për vendin tonë për zhvillim të qëndrueshëm. Pa diskutim, sfidat e vështira për zhvillim të vendit tonë nuk mund të realizohen pa bashkëpunimin e të gjithë spektrit politik e social shqiptar dhe partnerëve kombëtarë e ndërkombëtarë për zhvillim Në përgjithësi indikatorët e zhvillimit të qëndrueshëm sipas Komisionit Europian (KE) klasifikohen në 10 grupe të mëdha: 1. Zhvillimi social ekonomik 2. Shëndeti publik 3. Ndryshimet demografike 4. Parametrat social 5. Prodhimi dhe konsumi i qëndrueshëm 6. Ndryshimet klimaterike dhe energjia 7. Transporti i qëndrueshëm 8. Burimet natyrore 9. Partneriteti global 10. Qeverisja e mirë Në SKZHI (mars 2008) përcaktohet vizioni i mëposhtëm për shtatë vitet e ardhshme: Një vend me nivel të lartë jetese, të integruar në strukturat europiane dhe euroatlantike, demokratik dhe garant të lirive e të drejtave themelore të njeriut. 9 Në shtator të vitit 2000, në Samitin e Mijëvjeçarit të Kombeve të Bashkuara, udhëheqësit e vendeve të ndyshme të Botës u angazhuan të bashkonin forcat për të arritur një sërë objektivash të matshme për uljen e varfërisë, të sëmundjeve, të analfabetizmit në Botë, si dhe tregues të tjerë të nënzhvillimit njerëzor, duke pasur vitin 2015 si afat. Kështu, u nënshkrua Deklarata e Mijëvjeçarit nga kryetarë shtetesh të 191 vendeve pjesëmarrëse në këtë Samit, përfshi edhe Shqipërinë. Këto objektiva u quajtën Objektivat e Zhvillimit të Mijëvjeçarit (OZHM) ku për çdo objektiv janë përcaktuar disa qëllime për t u arritur deri në vitin 2015, duke pasur si vit fillestar atë 1990: 1. Zhdukja e varfërisë ekstreme dhe urisë në Botë; 2. Kryerja universale e arsimit fillor; 3. Reduktimi i vdekshmërisë foshnjore; 4. Nxitja e barazisë gjinore dhe fuqizimi i gruas; 5. Përmirësimi i shëndetit të nënës 6. Lufta kunder virusit HIV/SIDA-s dhe sëmundjeve të tjera infektive; 7. Garantimi i qëndrueshmërisë së mjedisit; 8. Krijimi i partneriteteve globale për zhvillimin Në rastin e Shqipërisë është shtuar edhe një objektiv i nëntë: Mirëqeverisja, që përfshin një sërë treguesish sasiorë për matjen e tij. Tashmë, këto objektiva përbëjnë një angazhim zyrtar të Qeverisë së Shqipërisë, që do të thotë se shteti shqiptar është zotuar para institucioneve ndërkombëtare dhe popullit shqiptar, për t i arritur këto objektiva deri në vitin 2015.

43 Sfidat e Shqipërisë për zhvillim të qendrueshëm 43 Realizimi i këtij vizioni është përgjegjësi e të gjithë shqiptarëve. Në vija të përgjithshme, bazuar në SKZHI, përparësitë dhë qëllimet strategjike konsistojnë në: integrimin e vendit në BE, zhvillimin dhe konsolidimin e shtetit demokratik bazuar në liritë dhë të drejtat themelore të të gjithë individëve, qeverisje e mirë, luftë ndaj korrupsionit dhe fenomeneve të tjera negative që pengojnë zhvillimin dhe integrimin e vendit, garantimi i shtetit të së drejtës, përfundimin e reformës zgjedhore me synim realizimin e zgjedhjeve vendore dhe parlamentare të lira e të drejta me standartet europiane, funksionimin e sistemit të drejtësisë në mënyrë të pavarur, transparente, të përgjegjshme dhe efiçiente. Synim madhor mbetet krijimi i një kulture antikorrupsion në politikë, qeverisje dhe shoqëri. Reduktimi i tij në mënyrë graduale dhe të qëndrueshmë, forcimi i integritetit të institucioneve dhe promovimi i vlerave të mirëqenies. Sërisht në kuadrin politik synohet forcimi i rendit publik dhe lufta ndaj krimit të organizuar. Aftësimin e administratës publike për të përballuar zhvillimin dhe integrimin e vendit bazuar në meritokraci dhe profesionalizëm, transformimin e tregut të tokës në një nxitës të madh të zhvillimit ekonomik nëpërmjet reformës së të drejtave të pronës. Për një zhvillim të shpejtë, të balancuar dhe të qëndrueshëm ekonomik, shoqëror e njerëzor synohet përmirësimi i infrastrukturës së transportit, në veçanti të transportit rrugor duke mundësuar krijimin e një hapësire ekonomike të integruar, zhvillimin e një sistemi energjitik sipas parimeve të ekonomisë së tregut, zhvillimi i sektorit të furnizimit me ujë dhe kanalizimeve sipas standarteve të BE-së për rritjen e nivelit të jetesës, ruajtjen e mjedisit dhe zhvillimin e qëndrueshëm të ekonomisë, mbrojtjen e mjedisit nga ndotja dhe degradimi, ruajtja e stabilitetit makroekonomik, krijimin e një klime të favorshme biznesi për zhvillimin dinamik të sipërmarrjes private dhe tërheqjen e investimeve të huaja, funksionimin e tregut të punës, reduktimin e varfërisë. Përsa i përket varfërisë në OZHMSH i kushtohet vëmendje e veçantë këtij fenomeni social. Aty përmendet se varfëria është e dukshme në Shqipëri. Edhe pse është bërë përparim shumë i madh gjatë dekadës së fundit, përsëri Shqipëria mbetet një nga vendet më të varfëra në Europë për këtë arsye ajo duhet parë jo vetëm në këndvështrimin monetar por edhe të përfitmit të shërbimeve sociale si arsim, shëndetësi etj. Një rritje ekonomike progresive dhe e qëndrueshme konsiderohet si mënyra më e mirë për të ulur varfërinë. Në strategjinë Kombëtare për Zhvillim dhe Integrim ndër përparësitë dhe strategjitë përfshihet hartimi i një kuadri ligjor të plotë për politikat sociale për të siguruar mbrojtjen e duhur për të gjithë qytetarët, perfshirjen e individëve dhe familjeve të varfëra në skemen e ndihmës ekonomike, krijimin e mundësive të barabarta për gratë dhe burrat në jetën ekonomike, politike dhe sociale, parandalimin e dhunës në familje, rritjen e shkallës së pjesëamrrjes së grave në tregun e punës. Vazhdohet më tej me ristrukturimin dhe reformimin e sistemit ekzistues të pensioneve. Rëndësi e vecantë i kushtohet sistemit shëndetësor publik në mënyrë që të ofrojë shërbime bazë për të gjithë, cilësore dhe efikase përmes përmirësimit të menaxhimit dhe nxitjes së iniciativës private, uljes së vdekshmërisë foshnjore. Në drejtim të arsimit synohet të

44 44 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 sigurohet një sistem arsimor cilësor, gjithë përfshirës dhe në funksion të përmbushjes së kërkesave të ekonomisë së tregut. Për të garantuar menaxhimin dhe kontrollin mbi territorin në funksion të zhvillimit të qëndrueshëm dhe nxitjes së mjedisit synohet të zbatohet një model i ri planifikimi hapësinor dhe gjithë përfshirës, do të zbatohet një politikë e integruar dhe koherente me qëllim zhvillimin rajonal të balancuar dhe pakësimin e pabarazisë midis rajoneve si edhe synohet konsolidimi i skemave mbështëtëse shtëtërore për zhvillimin bujqësor dhe rural në përputhje me praktikat e BE-së me synim mbështetjen dhe qëndrueshmërinë e zhvillimit në këtë fushë. Gradualisht synohet futja e sistemeve moderne të sigurisë ushqimore dhe konsolidimi i institucioneve që garantojnë standartet e saj. 10 Konkluzione Shqipëria krahas sfidave të shumta për zhvillim të qëndrueshëm si një lëvizjë mbarëbotërorë tashmë, si të gjitha vendet e tjera të rajonit apo vendeve qe synojnë integrimin në vendet e BE-së ka bërë arritje në shumë fusha gjatë dy dekadave të fundit në tranzicion. Proçesi i zhvillimt të qëndrueshëm është një proçes afatgjatë që shkon deri në 50 vite rrugëtim dhe reforma pothuajse në të gjitha aspektet jetike dhe funksionale të një vendi dhe individëve të tij ndaj kjo gjendje e shumë dëshiruar nuk mund të arrihet pa investime të vazhdueshme në aspektin politik, social-ekonomik dhe ekologjik. Instituti Shqiptar për Poltika Publike ka bërë një studim për të llogaritur se sa do ti kushtojë Shqipërisë arritja e Objektivave të Mijëvjecarit. Sipas këtij studimi të bërë për UNDP 11 nga Instituti Shqiptar për Politika Publike me qëllim llogaritjen e kostove dhe identifikimin e ndërhyrjeve për të arritur OZHM-të në Shqipëri, është arritur të nxirret një kosto e OZHM-ve. Kostot shprehen në formën e burimeve shtesë që duhen mobilizuar me qëllim që të arrihen disa nga OMZH-të bazë deri në vitin Termi burime shtesë i referohet diferencës ndërmjet totalit të burimeve minimale të nevojshme për arritjen e OZHM-ve (kostoja totale minimale) dhe burimeve që mendohet të akordohen në të ardhmen, në rast se ruhen të njëjtat tendenca në shpërndarjen e burimeve (niveli aktual i burimeve). Minimumi i përgjithshëm i burimeve shtesë që duhet të mobilizohen për periudhën , për arritjen e disa prej objektivave më të rëndësishëm të OZHM-ve në Shqipëri, është rreth 22 miliard USD (18 26 miliardusd). Literatura L. Jansen. The challenge of sustainable development, Journal of Cleaner Production 11 (2003) Sustainable Development: Critical issues. OECD Observer, September Për më shumë shiko Strategjia Kombëtare për Zhvillim dhe Integrim , Këshilli I Ministrave, Mars UNDP (United Nations Development Programme, Programi i Zhvillimit të Kombeve të Bashkuara), mbështët aspiratat e Shqipërisë drejt integrmit në BE dhe për të arritur Objektivat e Zhvillimit të Mijëvjecarit.

45 Sfidat e Shqipërisë për zhvillim të qendrueshëm 45 World Commission on Environment and Development (1987). Our Common Future. Oxford: Oxford University Press. Will Allen Learning for Sustainability: Sustainable Development Strategjia Kombëtare për Zhvillim dhe Integrim Këshilli i ministrave, Mars UNDP in Albania Millenuim Develpoment Goals Shqipëria dhe Objektivat e Mijëvjecarit për Zhvillim, Përgatitur për Sistemin e Kombeve të Bashkuara në Shqipëri nga Qëndra për Nxitjen e Zhvillimit Njerëzor (HDPC) Tiranë, Maj 2002.

46

47 AKCIZAT NË REPUBLIKËN E SHQIPËRISË DHE MIRATIMI I KUADRIT TË RI LIGJOR Dr. Nejla PEKA 1 Abstract Excise tax is established by Law Nr.61/2012, Excise tax in Republic of Albania. It establishes general regulations for production, support, maintenance, storage, movement and control over products that undergo excise tax regulations, and it also produces specific rules over excise tax that is implemented on energetic products consumption, alcohol, alcoholic drinks, tobacco and it produced materials. Obeying the Law is the compatibility of Excise Tax Law, and principles to European Legislation, due to integration process framework. Despite appointment, indirect taxes, especially collection of excise tax, in import as well as in production, is an important and traditional activity to Customs Administration of EU countries. Key words: excise tax, custom autorithy, excise-tax post, consumption goods like is alchool, tobacco, coffee, etc, payment, obligation, etc Hyrje Akcizat rregullohen me ligjin nr.61/2012, Për akcizat në Republikën e Shqipërisë 2. Ky ligjpërcakton rregullat e përgjithshme për prodhimin, mbajtjen, magazinimin, lëvizjen dhe kontrollet mbi produktet që i nënshtrohen detyrimeve të akcizës, si dhe vendos rregullat specifike mbi akcizën që zbatohet mbi konsumin e produkteve energjetike, alkoolin dhe pijet alkoolike, duhanin dhe nënproduktet e tij. Synimi i këtij ligji është përputhshmëria e parimeve të administrimit të taksës së akcizës me legjislacionin europian në këtë fushë, në kuadër të procesit të integrimit. Pavaresisht emërtimit, taksat indirekte e veçanërisht mbledhja e aksizës, si në import, ashtu dhe në prodhim, është një nga veprimtaritë e rëndësishme dhe tradicionale të administratave doganore të vendeve të Bashkimit Europian dhe më gjerë Analizimi i detajuar i ligjit Ligji i ri i akcizës është hartuar me asistencën e BE-së 4, në kuadër të projektit IPA 2007, për tatimet, nënkomponenti akcizë, në bashkëpunim të ngushtë me ekspertë të administratës doganore franceze. 1 Jurist në Departamenitn e Legjislacionit dhe të Koordinimit, Këshilli i Ministrave dhe lektore. Znj.Peka mban gradën shkencore Doktor në të Drejtën Publike. 2 Ky ligj është përafruar pjesërisht me: Direktivën e Këshillit 2008/118/KE, datë 16 dhjetor 2008 Lidhur me masat e përgjithshme mbi taksën e akcizës, e cila shfuqizon Direktivën 92/12/KE, Numri CELEX: 32008L0118, Fletorja Zyrtare e Bashkimit Europian, Seria L, Nr. 9, datë , faqe 12 30; Rregulloren e Parlamentit Europian dhe Këshillit 450/2008, datë 23 prill 2008 Mbi Kodin e Modernizuar Doganor, Numri CELEX: 32008R0450, Fletorja Zyrtare e Bashkimit Europian, Seria L, Nr. 145, datë , faqe Nga një analizë e kujdesshme për mënyrën e organizimit dhe kompetencave, që mbulojnë administratat doganore të vendeve europiane, por edhe ato të vendeve të rajonit tonë, vërejmë se administrimi i akcizës, si në import, ashtu edhe në prodhim brenda vendit, është atribut i administratës doganore. Për sa më sipër, një nga risitë e ligjit për akcizat, në ndryshim nga ligji i vjetër, është kalimi i kompetncës për vjeljen e saj nga administrata doganore.

48 48 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 Gjatë hartimit të këtij ligji janë vlerësuar dhe mbajtur në konsideratë legjislacionet mbi administrimin e akcizës të shumë vendeve të tjera europiane si: Francë, Itali, Bullgari, Kroaci, Angli etj. Hulumtimi nëpër legjislacionin europian ka mundësuar njohjen në thellësi të fenomeneve të ndryshme që lidhen me administrimin e akcizës dhe ka mundësuar njëkohësisht harmonizimin e plotë të parimeve bazë të ligjit të ri me legjislacionin europian në këtë fushë Struktura e ligjit të ri të akcizës Ligj i ri i akcizes është përbërë nga 3 tituj, 12 krerë, 19 seksione dhe 112 nene. Referuar strukturës së ligjeve, ai fillon me trajtimin e parimeve bazë dhe të përgjithshme për të gjitha produktet e akcizës, mbështetur edhe në DIR 2008/118, të BE-së. Vlen të theksohet fakti se, përmes këtij ligji administrata doganore ka parashikuar edhe administrimin elektronik të lëvizjes së mallrave të akcizës me akcizë të pezulluar apo paguar, pasi dokumenti elektronik i lëvizjes së mallrave të akcizës për vetë vendet e BE-së vazhdon të mbetet një sfidë. Ligji trajton në mënyrë specifike (në seksione të veçanta), të gjitha produktet e akcizës, specifikisht, produktet energjetike, alkoolin dhe pijet alkoolike, duhanin dhe nënproduktet e tij, që janë produktet bazë, mbi të cilat aplikohet akciza sipas legjislacionit europian dhe, që mbulohen nga Direktiva, si dhe produktet e tjera të akcizës, që janë pjesë e politikave tona nacionale. Gjithashtu, janë trajtuar dhe çështje të tilla si: e drejta e apelimit, shkeljet dhe penalitetet, kompetencat e administratës doganore etj. Në këtë mënyrë, përveç përmirësimit rrënjësor të metodologjisë së administrimit të taksës së akcizës, përmes këtij ligji mundësohet plotësimi i një standardi shumë të rëndësishëm në kuadrin e integrimit të vendit në BE Veçoritë kryesore të ligjit të ri Një nga veçoritë kryesore është mbikqyrja, nëpërmjet deklarimit të dokumenteve administrative, e zinxhirit të plotë të transaksioneve në lëvizjen nën pezullim të detyrimeve të akcizës, hyrje/daljet në magazinat fiskale të lëndëve të para dhe produkteve të gatshëm, pagesën/garantimin e detyrimeve dhe lëvizjen e produkteve të akcizës me detyrime të paguara. Informatizimi i plotë i të gjitha procedurave të parashikuara në më lart, nëpërmjet një platforme on line, të aksesueshme nga të gjithë operatorët e biznesit, është një tjetër veçori që paraqet ky ligj, duke mundësuar kështu rritjen e transparencës dhe efikasitetit në mbikëqyrje. Respektimi i plotë i parimit të pagesës së detyrimeve të 4 Ligji është transpozim i Direktivës më të fundit të BE-së, nr. 2008/118, në lidhje me akcizën, direktivë kjo e detyrueshme për të gjitha vendet anëtare të BE-së dhe ka hyrë në fuqi më 1 janar 2011.Gjithashtu, ky ligj është bazuar edhe në një sërë direktivash të tjera të BE-së, të cilat rregullojnë element specifik të produkteve të akcizës, të tilla si, Direktiva 2003/96/KE e Këshillit të datës 27 Tetor 2003 që ristrukturon kuadrin Komunitar për taksimin e produkteve të energjisë dhe elektricitetit, Direktiva 92/83/KEE e datës 19 tetor 1992 mbi harmonizimin e strukturave të taksës së akcizës mbi alkoolin dhe pijet alkoolike, Direktiva 92/84 KEE e datës 19 tetor 1992 mbi harmonizimin e niveleve te detyrimit te akcizes mbi alkoolin dhe pijet alkoolike, Direktiva 92/12/EEC e 25 shkurt 1992 rregulla te pergjithshme per mbajtjen, levizjen dhe mbikqyrjen e produkteve te akcizes, vendimin e Komisionit dt 22 korrik 2006 per sigurimin e markuesve fiskal te gazoilit dhe kerosenit etj, rregulloren e Komisionit EC 2008/450, Kodi i Modedrnizuar Doganor.

49 Akcizat në Republikën e Shqipërisë dhe miratimi i kuadrit të ri ligjor 49 akcizës në çastin e hedhjes për konsum dhe zgjerimi i listës së produkteve të akcizës me kodet e mallrave, të cilat janë të përcaktuara në Direktivën e BE-së, janë një tjetër hap cilësor, në zbatimin e ligjit në praktikë, sipas standardeve dhe praktikave më të mira europiane. Llogaritja e detyrimeve të akcizës, si taksë specifike, sipas standardeve të vendeve të BE-së, prezanton për herë të parë në llogaritjen e akcizës për pijet alkoolike konceptin e llogaritjes së detyrimeve, sipas përqindjes së alkoolit në produktin përfundimtar. Plotësimi i standardeve komunitare, që lidhen me lëvizjen nën pezullim të mallrave të akcizës, sipas sistemit të kompjuterizuar EMCS (Excise Movement Control System), është një tjetër veçori që parashtron ky ligj. Ndër elementët kryesorë të ligjit, që besohet se do të kenë ndikim në subjektet prodhuese dhe importuese të produkteve të akcizueshme janë: - Garantimi dhe pagesa Në themel ky ligj garanton prodhimin apo depozitimin e produkteve që i nënshtrohen ligjit të akcizës, si dhe qarkullimin e lëndëve të para për prodhimin e produkteve të akcizës dhe produkteve të gatshme të akcizës, në masën 100% të detyrimeve të llogaritura ose që potencialisht do të lindin pas përpunimit të lëndëve të para. -tipet e garancisë Ligji parashikon dy lloje garancish: a. Depozitë në të holla b. Dorëzani. -pagesat e detyrimit të akcizës Detyrimet për pagimin e akcizës lindin kur: a. Në çastin e hedhjes për konsum (daljes nga regjimi i pezullimit) b. Kur konstatohen shkeljet e parashikuara në ligj ose konstatimi i tejkalimit të humbjeve/firove të lejuara. -çasti i pagimit Në momentin e lindjes së detyrimit- për çdo ngarkesë që del nga magazina fiskale e stokimit apo e prodhimit. Për produktet që duhet të pajisen me pullë akcize/fiskale, çasti i pagesës së detyrimit të akcizës nuk kushtëzohet nga porositja/tërheqja e pullave. -cila është forma e pagesës Forma e pagesës ëshë llogari parapaguese, që kreditohet në bazë ditore ose me periodicitet të zgjedhur nga operatori.detyrimet llogariten automatikisht, bazuar në modulin kompjuterik akciza. -sqarime plotësuese Procedurat e mësipërme do të bëhen on line me akses dhe nën përgjegjësinë e operatorëve në modulin e krijuar për këtë qëllim. Autoritet doganore do të mbikqyrin nëpërmjet kontrolleve specifike të ngarkesave në hyrje/dalje, bazuar në analizën e riskut dhe kontrolle tërësore të dedikuara periodike. -pullat fiskale Modalitetet për parashikimin, porositjen, dërgimin, tërheqjen dhe pagesën e pullave nuk kanë ndryshuar, janë të njëjtat që parashikohen, sipas përcaktimeve që bën

50 50 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 ministri i Financave në udhëzimin e tij, të hartuar për këtë qëllim.administrimi i procesit (përmes Sistemit Qendror të Monitorimit dhe Gjurmimit) bëhet nga administrata doganore. Pullat mund të vendosen në magazinat fiskale të subjekteve ose në fabrikat e huaja, sipas zgjedhjes së vetë operatorit. 2. Mallrat, për të cilat paguhet akcizë Akcizat janë tatime mbi një numër të kufizuar mallrash për konsum masiv të brendshëm, pavarësisht nëse prodhohen brenda vendit apo importohen. Personat fizikë dhe juridikë, vendas a të huaj që i nënshtrohen këtij tatimi, janë prodhuesit dhe importuesit e mallrave të tatueshme me akcizë. Administratë doganore janë strukturat qendrore dhe vendore të Shërbimit Doganor Shqiptar që, në zbatim të kompetencave të tyre, janë të ngarkuara me administrimin e akcizës 5. Më konkretisht, në këtë ligj përcaktohet se akciza është një taksë, që zbatohet mbi produktet e akcizës, të prodhuara dhe të importuara, që hidhen për konsum në territorin e Republikës së Shqipërisë. Produktet që i nënshtrohen akcizës janë: a) produktet energjetike; b) alkooli dhe pijet alkoolike; c) duhani e produktet e duhanit; ç) produktet e tjera, të përcaktuara nga ky ligj. Importim i mallrave të akcizës është futja në territorin shqiptar të mallrave të akcizës që, në momentin e hyrjes, nuk janë futur në një Procedurë doganore pezulluese ose Regjim doganor pezullues, si dhe dalja e mallrave të akcizës nga një Procedurë doganore pezulluese ose Regjim doganor pezullues 6. Për të gjitha mallrat e akcizës, me përjashtim të mallrave për eksport, të cilat nuk kanë detyrim për akcizë, për të gjitha mallrat e importuara, aplikohet pulla e akcizës. Pullë e akcizës është pulla e akcizës e qeverisë shqiptare, e përdorshme në përputhje me dispozitat ligjore për produktet që do t u vendoset kjo pullë akcize, përveç birrës së prodhuar në vend, për të cilën do të vendoset një kod sigurie. Pullë fiskale është pulla e qeverisë shqiptare, që u aplikohet produkteve të akcizës, në formën e pullës së akcizës ose kodit të sigurisë. Kod i sigurisë është një shenjë direkte që aplikohet për produktet e birrës apo në produkte të tjera të pijeve alkoolike që prodhohen në Shqipëri nga prodhuesit në shkallë të madhe 7 apo importohen nga importuesit e autorizuar për këtë qëllim nga Drejtoria e Përgjithshme e Doganave. Regjim doganor pezullues është një nga procedurat apo regjimet e parashikuara në Kodin Doganor të Republikës së Shqipërisë, që ka të bëjë me mbikëqyrjen doganore 5 Me hyrjen në fuqi të ligjit nr.61/2012, tashmë organi i ngarkuar me ligj për administrimin e akcizës është Drejtoria e Përgjithshme e Doganave, ndërkohë që në ligjin e vjetër përcaktohej Drejtoria e Përgjithshme e Tatimeve. 6 Nisur edhe nga eksperiencat në vendet e BE-së, kjo është arsyeja për të cilën administrimi i këtij tatimi i ka kaluar shërbimeve doganore. 7 Prodhuesit në shkallë të madhe janë prodhuesit e përcaktuar si të tillë me udhëzim të ministrit të Financave.

51 Akcizat në Republikën e Shqipërisë dhe miratimi i kuadrit të ri ligjor 51 të mallrave joshqiptare gjatë futjes së tyre në territorin doganor shqiptar, në magazinimin e përkohshëm, në zonat e lira ose magazinat e lira ose në një nga regjimet e parashikuara në këtë Kod. Regjim i pezullimit të detyrimeve është një regjim që zbatohet në prodhimin, përpunimin, mbajtjen ose lëvizjen e mallrave të akcizës të pambuluara nga një procedurë doganore pezulluese ose regjim doganor pezullues, i cili ka pezulluar pagesën e akcizës Lindja e detyrimit të akcizës Për mallrat e akcizës detyrimi i akcizës lind në momentin e hedhjes së mallit për konsum në territor. Do të konsiderohen hedhje për konsum në territor: a) dalja, përfshirë edhe daljen e parregullt, e produkteve të akcizës nga një regjim i pezullimit të detyrimeve; b) mbajtja e produkteve të akcizës jashtë një regjimi pezullues të detyrimeve, ku akciza nuk është vjelë sipas këtij legjislacioni; c) prodhimi, përfshirë edhe prodhimin e parregullt, i produkteve të akcizës, jashtë një regjimi të pezullimit të detyrimeve; ç) importi, përfshirë edhe importin e parregullt, i produkteve të akcizës, me përjashtim të rastit kur produktet, menjëherë pas importit, janë futur nën një regjim të pezullimit të detyrimeve. Gjithashtu, çast i hedhjes për konsum do të konsiderohet edhe: a) momenti i dërgimit të produkteve të akcizës nga një depozitues i miratuar drejt një personi juridik ose fizik, që nuk është i autorizuar të presë mallra akcize nën regjimin e pezullimit të detyrimeve; b) momenti i prodhimit të produkteve të akcizës përtej sasive të parashikuara 8 ; c) momenti i konsumimit të produkteve të akcizës për qëllime vetjake brenda ambienteve të magazinës fiskale; ç) momenti i krijimit të humbjeve apo firove të produkteve të akcizës, me përjashtim të humbjeve dhe firove të shfaqura gjatë periudhës së pezullimit të detyrimeve, nëse depozituesi i miratuar mund të provojë që këto humbje apo firo kanë ardhur si rezultat i një ngjarjeje të paparashikuar ose force madhore, ose që këto humbje a firo të lidhura në mënyrë të pandashme me karakteristikat e produktit janë shfaqur gjatë prodhimit, magazinimit dhe transportit të produkteve të akcizës; d) dita kur autorizimi i depozituesit të miratuar ose autorizimi i përjashtimit nga detyrimi i akcizës pushojnë së qeni të vlefshëm, sipas dispozitave të këtij ligji; dh) momenti kur pritësi i regjistruar merr mallra akcize, nën regjimin e pezullimit të detyrimeve 9. 8 Përcaktuar në nenet 66 e 73, të këtij ligji. 9 Sipas nenit 30, të këtij ligji, përcaktohet shprehimisht se:...mallrat e akcizës mund të lëvizin nën regjimin e pezullimit të detyrimeve brenda territorit: a) Nga një magazinë fiskale te: i) një magazinë fiskale; ii) një zyrë doganore daljeje; iii) një zonë e lirë ose magazinë e lirë;

52 52 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), Pagesa e akcizës Akciza paguhet si më poshtë vijon: a) Në nxjerrjen e produkteve të akcizës nga një regjim i pezullimit të detyrimeve 10, nga: i) depozituesi i miratuar, pritësi i regjistruar ose çdo person tjetër, që kryen nxjerrjen e produkteve që i nënshtrohen akcizës nga një regjim pezullimi i detyrimeve, ose për llogari të të cilit ai e kryen këtë nxjerrje, ose në rastet e nxjerrjes së parregullt nga magazina fiskale nga çdo person tjetër, që ka marrë pjesë në këtë nxjerrje të parregullt; ii) depozituesi i miratuar, dërguesi i regjistruar ose çdo person tjetër që ka garantuar pagesën e detyrimeve ose nga çdo person që ka pasur dijeni për nxjerrjen e parregullt ose që duhet të ketë qenë në dijeni të nxjerrjes së parregullt, në rastet e parregullsive gjatë një lëvizjeje të produkteve të akcizës nën një regjim pezullues të detyrimeve; b) Në mbajtjen e produkteve që i nënshtrohen akcizës 11, nga personi mbajtës i produkteve të akcizës ose çdo person tjetër që ka marrë pjesë në këtë mbajtje. c) Në prodhimin e mallrave të akcizës 12, nga personi prodhues i produkteve të akcizës, ndërsa në rastet e prodhimit të parregullt, nga çdo person që ka marrë pjesë në prodhimin e tyre. ç) Në importimin e produkteve të akcizës, nga personi që deklaron mallrat e akcizës ose që për llogari të të cilit ato deklarohen në momentin e importit, ndërsa në rastet e importit të parregullt, nga çdo person që ka marrë pjesë në këtë importim. Përveç personave të përmendur 13, akciza paguhet edhe nga blerësi Rastet e përjashtimeve nga pagimi i akcizës Produktet e akcizës përjashtohen nga pagesa e akcizës kur ato janë të destinuara për t u përdorur për nevoja zyrtare dhe personale, në kuadër të misioneve diplomatike dhe konsullore, përshirë edhe konsujt e nderit, si dhe misionet speciale të akredituara në Shqipëri, për të cilat parashikohet shprehimisht përjashtimi nga pagimi i akcizës, për nevoja zyrtare dhe personale të organizmave ndërkombëtarë, të njohur si të tillë nga Republika e Shqipërisë e sipas limiteve dhe kushteve të përcaktuara në konventat ndërkombëtare, në bazë të të cilave janë formuar këta organizma, ose në iv) pritësi i regjistruar.. 10 Parashikuar në shkronjën a të pikës 2, të nenit 4 të ligjit nr.61/2012, Për akcizat në RSH. 11 Sipas shkronjës b, të pikës 2, të nenit 4, do të konsiderohet për qëllime të këtij ligji, hedhje për konsum në territor,...mbajtja e produkteve të akcizës jashtë një regjimi pezullues të detyrimeve, ku akciza nuk është vjelë sipas këtij legjislacioni Sipas shkronjës ç, të pikës 2, të nenit 4, do të konsiderohet për qëllime të këtij ligji, hedhje për konsum në territor,...importi, përfshirë edhe importin e parregullt, i produkteve të akcizës, me përjashtim të rastit kur produktet, menjëherë pas importit, janë futur nën një regjim të pezullimit të detyrimeve. 13 Shkronjat a deri ç të pikës 1 të këtij neni. 14 Sipas shkronjës a, të nenit 6, të këtij ligji, ku në mënyrë eksplicite parashikohet se:...detyrimi për pagesën e akcizës lind, gjithashtu, edhe kur autoritetet doganore shesin ose japin për një qëllim të caktuar mallrat e akcizës, të konfiskuara, me përjashtim të rasteve kur ato i shiten ose i jepen depozituesve të miratuar ose përdoruesve të përjashtuar.

53 Akcizat në Republikën e Shqipërisë dhe miratimi i kuadrit të ri ligjor 53 marrëveshjet reciproke, për forcat e armatosura të çdo vendi anëtar të Traktatit të Atlantikut Verior (NATO), me përjashtim të Forcave të Armatosura të Shqipërisë, për përdorimin nga këto forca ose nga personeli civil që i shoqëron ato për furnizimin e mensave, produktet e akcizës të importuara në bagazhin personal të pasagjerëve ose të importuara përmes mjeteve të tjera të transportit ndërkombëtar, sipas limiteve të pataksueshme, parashikuar në legjislacionin doganor, për produktet e duhanit, në rastin e importimit për konsum personal, për alkoolin dhe pijet alkoolike, në rastin e importimit për konsum personal, për produkte të tjera, në rastin e importimit për konsum personal. Përjashtimet nga akciza, nuk mund t i jepen për nevoja personale qytetarëve shqiptarë ose qytetarëve të huaj që kanë rezidencën e tyre të zakonshme në Shqipëri. Gjithashtu, në bazë të përcaktimeve ligjore, përfitojnë përjashtim nga pagesa e akcizës edhe produktet e akcizës që eksportohen, mallrat e akcizës që janë vendosur nën regjimin e pezullimit doganor, produktet energjetike me përdorim të dyfishtë 15. Në vijim, janë të përjashtuara nga pagimi i akcizës edhe produktet energjetike të përdorura në proceset mineralogjike, karburanti për anijet e peshkimit 16, importimi i nënprodukteve të naftës, për nevojat e veta, nga subjektet e kërkimit të naftës dhe të vënies në shfrytëzim të zonave naftëmbajtëse, në rast të plotësimit të kushteve specifike, sipas legjislacionit dhe marrëveshjeve për këtë qëllim 17, karburanti që përdoret nga avionët e linjave ndërkombëtare për tregti/transport ndërkombëtar, me përjashtim të atyre që përdoren për përdorim privat apo nacional. Përfundime Në ndryshim nga ligji i vjetër, ligji i ri mund të thuhet se ka kryer një revolucion në drejtim të administrimit dhe mbledhjes së akcizës nga administrata doganore, duke i dhënë fund përsiatjeve dhe debateve të vazhdueshme, lidhur me saktësimin, se kujt prej organeve të administratës fiskale i përkejt kjo e drejtë. Në fakt, ligji i ri i akcizave vjen në përputhje të plotë me ac e BE-së, pasi është një transpozim tërësor i Direktivës më të fundit të BE-së, nr. 2008/118, në lidhje me akcizën, direktivë kjo e detyrueshme për të gjitha vendet anëtare të BE-së dhe ka hyrë në fuqi më 1 janar Gjithashtu, është edhe njëtranspozim i pjesshëm i Rregulloressë Parlamentit Europian dhe Këshillit 450/2008, tëdatës 23 prill 2008 Mbi Kodin e Modernizuar Doganor. Modeli perëndimor, që vendet anëtare të BE-ë ndjekin për administrimin dhe mbledhjen e akcizës ka rezultuar efektiv. Në këtë kuptim ai paraqet: - një model të testuar dhe certifikuar për efikasitetin e tij, nga sistemet fiskale të vendeve më të përparuara të BE-së në këtë fushë dhe jo vetëm; 15 Një produkt është me përdorim të dyfishtë kur është i destinuar njëkohësisht si lëndë djegëse dhe për përdorim të ndryshëm nga ai i karburanteve ose i lëndëve djegëse.përdorimi i produkteve energjetike për reduktimin kimik dhe elektrolizën, si dhe procese metalurgjike konsiderohen si një përdorim i dyfishtë. 16 Në këtë rast, sasitë, kushtet dhe kriteret përcaktohen me vendim të Këshillit të Ministrave. 17 Procedurat për modalitet e përjashtimit dhe të zbatimit përcaktohen në aktet ligjore dhe nënligjore në fuqi.

54 54 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), një model që e kanë bërë dhe po e bëjnë të tyren edhe vendet,të cilat e kanë marrë statusin e të qenit shtet anëtar në BE, apo edhe ato që aspirojnë për t u anëtarësuar në BE; Nisur nga ky këndvështrim, edhe administrata doganore shqiptare është një nga administratat më të informatizuara të shtetit shqiptar, informatizim që është programuar dhe vazhdon të punohet më tej, për shtrirjen e tij edhe në fushën e administrimit, mbikqyrjes dhe vjeljes së aksizës në prodhimin vendas. Një nga arsyet, për të cilat duhet të jetë kjo administratë që ta administrojë, mbikqyrë dhe vjelë akcizën, është edhe fakti, se ajo ka një eksperiencë të gjatë në licensimin, mbikqyrjen dhe kontrollin e magazinave doganore, ku depozitohen në sistem pezullues edhe mallrat e aksizës, para se ato të hidhen për konsum ose të marrin një destinacion tjetër. Gjithashtu, ka një eksperiencë të gjatë në dhënien e autorizimeve, mbikqyrjen dhe kontrollin e regjimit të përpunimit aktiv, në të cilin lënda e parë ose gjysmë e përpunuar, importohet, duke u pezulluar nga detyrimet doganore, përpunohet nën mbikqyrjen doganore dhe riimportohet në formën e produktit të gatshëm ose gjysmë të gatshëm. Është një proces gati identik me atë të rafinerive, të distilerive apo të fabrikave të birrës. I vetmi ndryshim është destinacioni përfundimtar, pasi mënyra e kontrollit është e njëjtë 18. Në përfundim, mund të themi se administrimi dhe vjelja e aksizës edhe për prodhimin vendas, nga administrata doganore do të sjellë shfrytëzimin më të mirë të kapaciteteve administrative dhe njerëzore të kësaj administrate, si dhe do të lehtësojë administratën tatimore nga administrimi i taksave indirekte, duke e fokusuar këtë administratë kryesisht në vjeljen e taksave direkte. Literatura: 1.Ligji nr.61/2012 Për akcizat në Republikën e Shqipërisë 2. Direktiva e Këshillit 2008/118/KE, datë 16 dhjetor 2008, Lidhur me masat e përgjithshme mbi taksën e akcizës, e cila shfuqizon Direktivën 92/12/KE, NR.CELEX: 32008L0118, Fletorja Zyrtare e BE-së, Seria L, Nr.9, datë , fq Rregullore e Parlamentit Europian dhe Këshillit, 450/2008, datë 23 prill 2008, Mbi Kodin e Modernizuar Doganor, NR.CELEX: 32008R0450, Fletorja Zyrtare e BE-së, Seria L, Nr.145, datë , fq Ligji nr.8449, datë , Kodi Doganor i Republikës së Shqipërisë Links: Rafineritë, distileritë apo fabrikat e birrës punojnë kryesisht me lëndë importi (vajra nafte, alkool, maja, elb, esenca, vajra etj) dhe administrata doganore kontrollon lehtësisht, importimin e lëndës së parë, stokimin, përpunimin sipas kartave teknologjike të tij (ashtu siç veprohet rëndom me mallrat në regjimin e përpunimit aktiv), si dhe futjen e produktit të gatshëm në regjimin e magazinës fiskale dhe hedhjen e tij për konsum, pasi të ketë shlyer detyrimet fiskale apo dhënien e një destinacioni tjetër (ashtu siç veprohet aktualisht me mallrat në regjimin e magazinës doganore)

55 NDIKIMI I NORMAVE TË INTERESIT PËR KREDI DHE INFLACIONIT NË RRITJEN EKONOMIKE TË REPUBLIKËS SË MAQEDONISË Fluturim SALIU, PhD kandidat & Arlinda IBRAIMI, Msc kandidat 1 Abstract Interest rates and inflation are two important variables of policymaking in macroeconomics and rate changes have significant effects on economic agents' decision and have often been debate discussion by economic policymakers. Numerous empirical results show that lending rates have a significant effect on economic growth while in terms of the inflation rate, we can say that it has the relative importance because in some cases it has positive impacts and in some cases it s presented with a particularly negative impact. This paper discusses the impact of interest rate and inflation on economic growth in the case of Macedonia, including the period from 1994 to The data collected by the World Bank are analyzed and tested using multiple regression technique. The result of the finding revealed that there is an inverse relationship between interest rates and economic growth in Macedonia, which means that the increase in interest rates would reduce the country's GDP and a positive relationship between inflation rate and GDP. Keywords: interest rate for credit, inflation, economy growth, regression analysis, Macedonia Hyrje Ashtu si shumica e vendeve që ndryshuan regjimet e tyre nga ekonomi të centralizuara në ekonomi tregu, edhe Maqedonia u përball me një sërë ndryshimesh dhe sfidash ekonomike, politike dhe sociale pas viteve 90. Midis shumë karakteristikash të tjera, një nga tiparet dalluese të vendeve në tranzicion ishte edhe ndërmjetësimi i ulët financiar dhe përdorimi i pakët i shërbimeve bankare. Gjithashtu, sistemi financiar në pjesën më të madhe të tij përbëhej nga bankat, ndërsa institucionet e tjera financiare luanin një rol të papërfillshëm. Megjithatë, më vonë situata filloi të përmirësohet dhe kohëve të fundit në Maqedoni ka pasur një rritje të konsiderueshme të bankave të nivelit të dytë dhe filialeve të tyre nëpër qytete të ndryshme. Kjo njëkohësisht paraqet edhe një mundësi më të madhe për një kreditim masiv dhe me kushte më të përshtatëshme. Me investimet e reja të bankave të huaja dhe privatizimin e bankave shtetërore, niveli i konkurrencës u rrit dhe bankat filluan të luftonin për të rritur pjesën e tregut në kredi dhe depozita me qëllim që të mbijetojnë në kushtet e një konkurence të ashpër dhe të pamëshirëshme. Institucionet financiare kanë një rëndësi të madhe financiare në gjenerimin e rritjes brenda ekonomisë e cila është diskutuar gjerësisht në literaturë. Schumpeteri në vitin 1911 identifikoi rolin e bankave në lehtësimin e inovacionit teknologjik nëpërmjet rolit të tyre ndërmjetës. Ai besonte se nëpërmjet tyre bëhet alokimi efikas i kursimeve përmes identifikimit dhe financimit të ndërmarrësve të cilët kanë ide dhe do të arrijnë t i materializojnë ato me sukses nëpërmjet procesit të prodhimit të produkteve të reja. Disa dijetarë të tjerë si (McKinnon 1973, Shaw 1973, Fry 1988, King & Levine 1 Fakulteti Ekonomik, USHT, Maqedoni

56 56 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), ) kanë përkrahur thënien e mësipërme në lidhje me rëndësinë e bankave për kreditim dhe reflektimin e saj në rritjen e ekonomisë. 2 Por zakonisht, marrja e kredive shoqërohet me një shumë që një huamarrës paguan për përdorimin e parave të huazuara dhe të cilat duhet t ia kthejë huadhënësit për një periudhë të caktuar kohore me një përqindje të caktuar e cila përfaqëson normën e interesit e cila është e lidhur në mënyrë shumë të ngushtë me inflacionin. Normat e interesit dhe inflacioni kanë fuqinë të ndikojnë në jetën e njerëzve, duke ndikuar vendimet ekonomike që biznese dhe persona të ndryshëm ndërmarrin, ato shërbejnë si faktor përcaktues për investimet në nivelin e përgjithshëm të ekonomisë dhe njëherit dhe në rritjen ekonomike. Në punimin tonë rëndësi parësore do t i japim përcaktimit të normave të interesit për kredi por gjithnjë duke mbajtur parasysh si faktor kryesor stabilitetin e çmimeve dhe ndikimit të tyre në rritjen ekonomike të vendit. Pra, nga këtu lind pyetja pse vende të ndryshme karakterizohen me norma të ndryshme të rritjes ekonomike? Çfarë politikash duhet të ndjekë Banka Qëndrore që të kemi rritje ekonomike dhe njëkohësisht edhe stabilitet të çmimeve? Cilët janë faktorët që ndikojnë ata? Këto janë pyetje të cilat do të mundohemi t u japim përgjigje gjatë këtij hulumtimi. Nëpërmjet këtij studimi synojmë që të zbulojmë se çfarë ndikimi do të ketë ndryshimi i normave të interesit në rritjen ekonomike, pasi që Maqedonia klasifikohet si një nga vendet e varfëra në botë dhe një ulje e vogël e normave të interesit për kredi supozohet se do të ketë ndikim të dukshëm në GDP- në e vendit. Hipotezat kërkimore të këtij hulumtimi janë: : Rritja e normave të interesit për kredi ka ndikim negativ në rritjen ekonomike (GDP) në Maqedoni, : Inflacioni dhe rritja ekonomike kanë një lidhje inverse. Përkufizimi i variablave të marra në shqyrtim Në literaturën ekonomike ekzistojnë përkufizime të ndryshme sa u përket normave të interesit, inflacionit dhe rritjes ekonomike. Në vijim japim përkufizim sa me të qartë dhe se çfarë paraqesin ato. Normë interesi quhet çmimi që paguhet për përdorimin e parave të marra hua apo kostoja e huasë së marrë, respektivisht norma e interesit është përqindja që huamarrësi paguan për shfrytëzimin e mjeteve që nuk janë pronë e tij. Inflacioni paraqet ngritjen e vazhdueshme të nivelit të përgjithëshëm të çmimeve. Samuelsoni thotë se me inflacion nënkuptojmë periudhën e rritjes së përgjithëshme të çmimeve të mallit dhe të faktorëve të prodhimit, ndërsa Kurt Singeri e ka shqyrtuar inflacionin e madh të vitit 1923 në Gjermani dhe si karakteristikë kryesore të tij thekson rritjen e madhe të nivelit të çmimeve e cila përcillet me rritjen e kredisë bankare. 2 Disa kërkime shkencore, ku përfshihet edhe De Serres et al (2006) dhe Levine (2005) kanë diskutuar marrëdhëniet midis zhvillimit financiar dhe rritjes ekonomike.

57 Ndikimi i normave të interesit për kredi dhe inflacionit në rritjen ekonomike të republikës së Maqedonisë 57 Rritjen ekonomike mund ta përkufizojmë si një proces ku të ardhurat reale kombëtare në një ekonomi rriten për një përiudhë të gjatë kohore dhe kemi një standard më të lartë në rritjen e jetesës. Pra, rritja ekonomike paraqet një proces ku totali i të ardhurave për frymë banori rritet. Sipas Benard Okun dhe Richard W. Richardson, rritja ekonomike mund të përkufizohet si një rritje e qëndrueshme e mallrave dhe shërbimeve dhe përmirësim i mirëqenies njerëzore ndërsa Prof Baran thotë: "Rritja ekonomike apo zhvillimi ekonomik mund të përcaktohet si rritja e prodhimit dhe kapitalit përgjatë një periudhe të caktuar kohore. Rishikimi i literaturës Nga studimet paraprake që janë bërë shohim rëndësinë dhe ndikimin e normave të interesit dhe inflacionit në rritjen ekonomike. Zakonisht, ulja e normave të interesit e rrit kërkesën për kredi dhe ritmi i lartë i kreditimit reflekton një zhvillim më të madh ekonomik. Por në shumë raste, kreditimi i lartë ka shkaktuar edhe kriza bankare e financiare. Si një fenomen i vërejtur pothuajse në të gjitha ekonomitë pavarësisht se mund të ndodhë në periudha të ndryshme kohore, rritja e shpejtë e kreditimit ka përkrahësit dhe kundërshtarët e vet. Nga njëra anë, argumentohet se një rritje e shpejtë e kreditimit, në kushtet kur niset nga nivele tepër të ulëta të kredisë, është një hap pozitiv për vendet që kalojnë periudhën tranzitore drejt ekonomisë së tregut, pasi tregon për zhvillim të sistemit financiar dhe për një konvergjencë të natyrshme drejt vendeve të zhvilluara. Ndërsa nga ana tjetër, janë kritikët e rritjes së kredisë, të cilët ngrenë dyshimin se një rritje e shpejtë (që mund të përfundojë edhe në një bum kreditimi), sjell pasoja të rënda ekonomike dhe mund të çojë edhe deri në kriza bankare apo më gjerë. Sipas një studimi të FMN-së (2004), të dhënat e dekadave të fundit tregojnë se 75% e bumeve të kreditimit të ndodhura në vendet në zhvillim, janë shoqëruar me kriza bankare dhe rreth 85% e tyre me kriza të kursit të këmbimit. Norma e interesit përcaktohet nga forcat monetare të kërkesës dhe ofertës për kapital dhe në këtë mënyrë ndikohet edhe rritja ekonomike (Keynes, 1936). Autorë të ndryshëm duke përdorur të dhëna panel si Seck dhe El Nil, 1993; Charlier dhe Oguie, 2002; Allen dhe Ndikumana, 2000 shqyrtuan lidhjen në mes normave të interesit dhe rritjes ekonomike në Afrikë dhe gjetën një korrelacion të rëndësishme negativ midis rritjes ekonomike dhe normës së interesit. Obamuyi dhe Olorunfemi (2011) shqyrtuan implikimet e reformës financiare dhe sjelljet e normave te interesit mbi rritjen ekonomike në Nigeri. Rezultatet e studimit treguan se reforma financiare dhe normat e interesit kanë ndikim të rëndësishëm në rritjen ekonomike në Nigeri, gjithashtu, rezultati beri që të kuptohet se lëvizja e normave të interesit është shumë e rëndësishme për rritjen ekonomike. Mirëpo, ka studime të ndryshme të cilat japin rezultate të pafrytshme sa u përket hipotezave se normat e interest kanë ndikim të rëndësishëm në rritjen ekonomike psh. Goldsmith (1969) duke përdorur të dhënat nga 35 vende gjatë një periudhe , raporton një korrelacion jo shumë të rëndësishëm midis normës së interesit dhe rritjes ekonomike ndërsa Giovanni dhe Shambaugh (2007) hulumtuan lidhjen mes të

58 58 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 normave të interesit në vendet e mëdha industriale dhe rritjen reale te prodhimit vjetore në vende të tjera. Rezultatet tregojnë se normat e larta të huaja të interesit kanë një efekt shtrëngimi në rritjen vjetore të PBB-së reale në ekonominë e vendit, por ky efekt është i përqëndruar në vendet me normat fikse të këmbimit siç është edhe Maqedonia. Hipoteza e Fisherit 1930 sygjeron se inflacioni i pritshëm është përcaktuesi kryesor i normave të interesit. Nëse norma e inflacionit rritet me 1%, shkalla e rritjes së interesit do të rritet për 1%. Kjo sygjeron se normat e pritshme të interesit ndryshojnë në proporcion me ndryshimin e normës së inflacionit të pritur ndërsa Mundell (1963) arriti në përfundimin se norma nominale e interesit me normën e inflacionit të pritur nuk kanë një marrëdhënie të rregullt. Norma nominale e interesit do të rritet më pak se 1% sepse si përgjigje të inflacionit, publiku do të mbajë më pak para të gatshme dhe më shumë në aktivet e tjera, të cilat do të ulin normat e interesit dhe do të ndikojnë në rritjen e GDP-së. Hulumtimi në ekzistencën dhe natyrën e lidhjes midis inflacionit dhe rritjes ekonomike kanë përjetuar një histori të gjatë. Çështja ka gjeneruar një debat të qëndrueshëm. Disa besojnë se inflacioni është thelbësor për rritjen ekonomike ndërsa monetaristët shohin inflacionin si të dëmshëm për përparimin ekonomik. Edhe pse ekonomistët tani gjerësisht pranojnë se inflacioni ka një efekt negativ në rritjen ekonomike, hulumtuesit nuk ka zbuluar këtë ndikim në të dhënat nga vitet 1950 dhe 1960 (Mini, 2005). Një seri e studimeve të IMF Staff Papers rreth viteve 60 nuk gjeti prova të dëmit nga inflacioni (Wai, 1959; Bhatia, 1960; Dorrance, 1963, 1966), prandaj në pamjen e parë në vitet 1960 mbizotëronte mendimi se efekti i inflacionit në rritjen ekonomike nuk ishte veçanërisht i rëndësishëm. Kjo pikëpamje ka mbizotëruar deri në 1970, kur shumë vende, kryesisht Amerika Latine perjetuan hiper- inflacionin. Prandaj, sot pikëpamja dominuese në lidhje me efektet e inflacionit ka ndryshuar në mënyrë dramatike. Kremer' et al 2008 shqyrtoi ndikimin e inflacionit në rritjen afatgjatë ekonomike për 63 vende industriale dhe jo industriale. Rezultatet e tyre zbuluan se inflacioni pengon rritjen nëse ajo kalon kufijtë e 2% për vendet industriale dhe 12 % per vendet për jo industriale. Megjithatë poshtë këtyre pragjeve, efekti i inflacionit në rritje ndikon në mënyrë të konsiderueshme pozitivisht. Bruno and Easterly (1998) treguan se një numër i ekonomive kanë përjetuar inflacion të qëndrueshëm prej 20% - 30 % pa vuajtur asnjë pasojë negative madhore të dukshme. Megjithatë, pasi norma e inflacionit tejkalon një nivel kritik ku Bruno and Easterly vleresuan të jetë rreth 40 %, atëherë do të kemi rënie të konsiderueshme në nivelin e GDP-së. Barro (1995) shqyrtoi të dhënat pesë-vjeçare prej 100 vendeve gjatë periudhës së Rezultati i tij tregon se një rritje në inflacionin mesatar nga 10 % në vit do të ngadalësojë normën e rritjes së GDP reale për frymë nga % në vit. Ai arsyetoi se megjithëse ndikimi negativ në rritjen e inflacionit u shfaq i vogël, efektet afatgjatë mbi standardet e jetesës ishin në të vërtetë të konsiderueshme. Lidhja midis inflacionit, normës së interesit, dhe rritjes ekonomike ka qenë objekt i shqyrtimit të hulumtimeve në periudha të ndryshme kohore. Në mënyrë të veçantë

59 Ndikimi i normave të interesit për kredi dhe inflacionit në rritjen ekonomike të republikës së Maqedonisë 59 efektet e inflacionit dhe normat e interesit në rritjen e ekonomisë janë studiuar nga Banka Boterore (1993). Ky studim ofron dëshmi nga një mostër prej njëzet vendeve, për ndikimin e normës së interesit dhe normës së inflacionit në normën e rritjes ekonomike. Norma reale e interesit ka një ndikim të rëndësishëm statistikor në rritjen ekonomike dhe norma e inflacionit deri në një masë është stimuluese e rritjes ekonomike, por nëse kjo vazhdon për një periudhë të gjatë kohore ateherë do të ketë efekte negative për rritjen ekonomike. Ecuria e treguesëve makroekonomikë në Republikën e Maqedonisë Ecuria e treguesëve të marra në shqyrtim në këtë punim si GDP, norma e interesit për kredi dhe norma e inflacionit kanë lëvizë herë drejt rritjes dhe herë në rënie nga viti në vit. GDP si një tregues sintetik i suksesit të ekonomisë në vitet e para pas shpalljes së pavarësisë deri në vitin 1995 shënoi rënie reale dhe për herë të parë në vitin 1996 ky tregues shënon rritje pozitive prej 1.2 %. ( Pollozhani 2008 ). Trendet rritëse të GDPsë zgjatën deri në vitin 2000 duke arritur një normë rritjeje prej 4.5%. Në vitin 2001, GDP ka një rritje negative prej 4.5%, ndërsa periudha u karakterizua nga rritja ekonomike. Në vitin 2007, norma e rritjes së PBB-së arriti në 6.1%. Në vitin 2009, ekonomia shënoi një rënie të lehtë prej 0.9% ndërsa në vitin 2010, GDP u rrit me 1.8%. 3 Pas pavarësisë Maqedonia u ndesh me një hiperinflacion (rreth 2.000% në vitin 1992 dhe mbi 230% në vitin 1993). Inflacioni i lartë njëherit ka ndikuar edhe në rritjen e normave të interesit dhe rënien e GDP-së që ka pasur gjithmonë tendenca rënëse nga pavarësia e Maqedonisë deri në vitin 1995 dhe kjo ishte arsyeja kryesore pse Banka Popullare me qëllim të tejkalimit të situatës zbatonte një politikë restruktive monetare dhe me këtë arriti që të zvogëlojë dukshëm normën e inflacionit. Pra, në periudhën norma mesatare e inflacionit ishte 2%. Megjithatë, ky tipar u ndërpre në vitin 2008, kur si pasojë e faktorëve të jashtëm, norma mesatare e inflacionit është përshpejtuar, duke arritur në 8.3%. Në gjysmën e dytë të vitit 2008 filloi procesi i deflacionit i cili vazhdoi në vitin Në fund të vitit 2009 u regjistrua deflacion prej 0.4 % si rezultat i uljes në çmimet e naftës dhe të produkteve ushqimore, ndërsa në vitin 2010 norma e inflacionit ishte 1.6 % dhe në vitin u rrit për 2.3%. 4 Në gjysmën e parë të vitit 1996 normat e interesit ndoqën modelin e inflacionit. Kështu edhe pse në gjysmën e parë të vitit 1996, normat e interesit për kredi u ulën nga % në % në nivel vjetor, ato ishin ende të larta dhe nuk korrespodonin me nivelin e çmimeve. Tendenca ulëse e normave të interesit ka vazhduar deri në vitin 2000, ndërsa pas këtij viti është regjistruar ose një rënie e vogël ose rritje e papërfillshme

60 60 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 Figura 1. Ecuria e treguesëve makroekonomikë në Maqedoni Burimi: Kalkulimet e autorëve sipas tё dhёnave nga World Bank. Metodologjia Kjo pjesë jep kornizën analitike për studim dhe do të ndihmojë në prezantimin e rezultateve dhe ofrimin e rekomandimeve për politikat e duhura që duhet të ndërmerren. Për të pranuar ose mohuar hipotezat e parashtruara më lartë në këtë studim do të bazohemi në metodën e regresionit të shumëfishtë e cila u atribohet autorёve McKinnon - Shaw and Albu s. Sipas McKinnon - Shaw and Albu s (2006) rritja ekonomike është modeluar si një funksion i GDP-së, normës së interesit për kredi, normës së inflacionit... Kjo është e specifikuar si : GDPt =d0 +d1rlrt +d4inft + d3fidt + d2 RDR t + d5dsgt +d6fpst+et Nё rastin tonё, analizojmё lidhjen pёrmes regresionit parcial, gjegjёsisht si funksionin nё vijim: GDP= (RLR, INF) Ku: GDP është produkti i brendshëm bruto, RLR është norma reale e interesit për kredi dhe INF është norma e inflacionit. Logaritmojmë të dy anët e ekuacionit dhe nxirret elasticiteti i koeficientëve që lehtësonë analizën e ndjeshmërisë. Ekuacioni merr formën e mëposhtme: ln (GDP ) = + ln ( RLR ) + ( INF ) + μ ku: paraqet parametrin intersept, paraqet elasticitetin e normës së interesit për kredin ndaj GDP - së, paraqet elsticitetin e inflacionit ndaj GDP - së dhe μ paraqet termin e gabimit i cili përfshin të gjithë faktorët tjerë që mund të ndikojnë në variablin e varur e që nuk janë përfshirë në mënyrë eksplicite në model. Variabli i varur është GDP ndërsa norma e interesit dhe inflacioni përfaqësojnë variablat shpjeguese. Të dhënat, analiza dhe diskutimi i gjetjeve Për të arritur qëllimin e parashtruar në këtë studim, janë shfrytëzuar të dhënat sekondare nga Banka Botërore për Republikën e Maqedonisë për periudhën 1994

61 Ndikimi i normave të interesit për kredi dhe inflacionit në rritjen ekonomike të republikës së Maqedonisë , edhe atë për disa variabla si ecuria e GDP, normat e interesit për kredi dhe normën e inflacionit. Tabela 1. Treguesit makroekonomikë të analizuar, Viti GDP (ne milj.$) RLR INF Burimi: World Bank. Në bazë të anlizës së të dhënave përmes teknikës së regresionit të shumëfishtë vijojnë këto rezultate: = F ( 2,15) = 11,57 Tabela 2. Rezultatet nga regresioni Variablat koeficientët Gabimi standard t-statistikat p-vlerat Konstanta RLR INF Burimi: Kalkulimet e autorëve me STATA. Rezultatet tregojnë një prej Kjo nënkupton që afër 61% e ndryshimit të GDP-së është shkaktuar nga ndryshimet në variablat e pavarura të normës së interesit dhe inflacionit. Kjo do të thotë se luhatjet e normave të interesit dhe inflacionit janë përcaktues të mirë të GDP-së. F-vlera është 11,57 cila është më e madhe se sa vlera kritike F e cila është 3.14 dhe mund të konfirmojmë se ekziston një marrëdhënie e rëndësishme mes variablit të varur e GDP-së dhe variablave të pavarura të normës së interesit dhe inflacionit. Koeficienti i vlerësuar për normën e interesit është negativ, duke treguar se ekziston një marrëdhënie e anasjelltë midis normës së interesit dhe GDP-së. Kjo do të thotë se kur norma e interesit për kredi rritet GDP do të zvogëlohet, pra në rastin konkret nëse norrma e interesit do të rritet për 1 %, GDP-ja do të ulet rreth 0.57%. Sa i përket koeficienti të inflacionit, në rastin konkret është pozitiv që do të thotë se nëse norma e inflacionit rritet për 1 %, GDP-ja do të rritet rreth 0.12 %. Të dy rezultatet janë të

62 62 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 rëndësishëm statistikisht dhe në përputhje me teorinë ekonomike. Këtu është me rëndësi të theksohet fakti se nëse inflacioni rritet me norma të larta, do të ndikojë negativisht në GDP- në e vendit sidomos për periudha afatgjata (Akinlo, 2005). Por përgjithësisht thuhet se normat e ulta të inflacionit deri në një masë e nxisin rritjen ekonomike, por rritja e shpejtë ekonomike ushqen përsëri në inflacion. Konkluzionet Mund të themi se politika monetare për çdo vend luan një rol kyç në rritjen e përgjithshme ekonomike. Politika monetare në Maqedoni rregullohet nga Banka Qendrore. Edhe përkundër faktit të gjendjes reale objektivat e Bankës Qendrore të RM janë rritja e vazhdueshme ekonomike dhe stabiliteti i çmimeve. Studimi jonë është një përpjekje për të zbuluar sa sa norma e interesit për kredi dhe norma e inflacionit ndikojnë në rritjen e përgjithshme të GDP-së në Maqedoni. Politika e shtrënguar monetare sa i përket rritjes së normave të interesit ka ndikim negativ të rëndësishëm në GDP-në. Ndërsa sa i përket marëdhënies në mës GDP-së dhe inflacionit nuk mund të parashikojmë me besueshmëri të plotë mardhënien mes këtyre variablave Shëndeti i ekonomisë mund të ndikohet lehtësisht nga norma e interesit dhe inflacionit, pra ndryshimet e normave të këtyre variableve kanë efekte të konsiderueshme në agjentët ekonomikë. Normat e interesit për kredi paraqesin një katalizator të rëndësishëm për ringjalljen dhe zgjerimin e aktiviteteve ekonomike në Maqedoni sepse shumë pak biznese kanë fuqinë t i financojnë aktivitetet e tyre me para kesh dhe nga kjo kuptojmë se normat e interesit për kredi gjithnjë e më shumë bëhen element i domosdoshëm. Kur normat e interesit janë të ulta, njerëzit dhe bizneset ka më shumë gjasa për të marrë kredi nga bankat për shkak se ato paguajnë më pak për kostot e interesit, kështu që atyre do t u ngelet një pjesë më e madhe e të ardhurave për të shfrytëzuar për nevojat e veta si dhe përfitimet e tyre do të jenë më të mëdha sesa kur normat e interesit janë të larta dhe kështu ekonomia ngadalë fillon të rimëkëmbet. Kjo njëkohësisht paraqet një mundësi më të mirë për investitorët, të cilët nuk dëshirojnë të marrin shumë veprime riskoze në biznesin apo jetën private të tyre. GDP-ja dhe inflacioni janë shpesh të lidhura me njëri-tjetrin për shkak se Qeverita dhe Banka Qendrore shpesh marrin vendime bazuar në këto shifra dhe njëkohësisht përpiqen për manipulime të mundshme. Nëse ekonomia nuk rritet ose nuk është në rritje të mjaftueshme, një bankë qendrore mund të ulë normat e interesit për të implementuar huamarrje tërheqës. Logjika prapa kësaj është se ajo do të nxisë shpenzimet, e cila do të çojë në një rritjen e GDP-së, por pengesë e kësaj lëvizje është se, sipas besimeve të shumta popullore, ajo gjithashtu do të shkaktonte inflacion. Me një fjalë përmbledhëse, nga këto të dhëna historike mund të mbështesim edhe tezën kryesore të këtij studimi se inflacioni i lartë shkakton ngritjen e normave të interesit dhe rritja e normave të interesit ndikon në mënyrë të drejtëpërdrejtë në uljen e GDP-së.

63 Ndikimi i normave të interesit për kredi dhe inflacionit në rritjen ekonomike të republikës së Maqedonisë 63 Rekomandime Hartuesit e politikave monetare të vendit duhet që të kenë parasysh gjendjen në të cilën ndodhet vendi dhe të mundohen në përmirësimin e situatës aktuale nëpërmjet mekanizmave të ndryshme të cilat i kanë në dispozicion. Të gjitha ekonomitë e zhvilluara mundohen që në bashkëpunim me politikën fiskale dhe monetare të rrisin ekonominë e vendit dhe të përmirësojnë mirëqenien e popullatës, duke ulur normat e interesit për kredi dhe të rrisin sasinë e parasë në qarkullim deri në një nivel të kontrollueshëm. Mirëpo, realiteti na flet se Maqedonia i devijon këto rregulla. Sot në vend që të lirojë politikën monetare Banka Popullore e Maqedonisë zbaton një politikë monetare restriktive në mënyrë që të mbajë një normë të qëndrueshme të këmbimit dhe stabilitetin e çmimeve. Ajo e zvoglon potencialin kreditor të bankave dhe mundësinë e uljes së normave të interesit dhe rritjen e volumit kredidhënës nëpërmjet rritjes së rezervave që Banka Popullore i detyron bankat e nivelit të dytë. Rekomandimet tona do të kishin qenë, kryesisht të anasjellta për këto probleme. Literaturaa Anthony, O., " Bank Savings and Bank Credits in Nigeria: Determinants and Impact on Economic Growth" International Journal of Economics and Financial Issues Vol. 2, No. 3, 2012, pp Doguwa, Sani I., " Inflation and Economic Growth in Nigeria: Detecting the Threshold Level ", CBN Journal of Applied Statistics Vol.3 No.2. Eckhard, H., " Money, credit and the interest rate in Marx's economic. On the similarities of Marx's monetary analysis to Post-Keynesian economics", MPRA Paper No , posted 13. November Ekpenyong, D. B and Acha Ikechukwu A., " Banks and Economic Growth in Nigeria ", European Journal of Business and Management Vol 3, No.4, Hadëri, S., " Paraja, bankat dhe tregjet financiare", Tiranë, HAMEED, I. and AMEN, U., " IMPACT OF MONETARY POLICY ON GROSS DOMESTIC PRODUCT (GDP)", Interdisciplinary Journal of Contemporay research in Business Vol. 3, No.1; May Koivu, T., " Has the Chinese economy become more sensitive to interest rates? Studying credit demand in China ", BOFIT Discussion Papers 1/2008. Leitao, N.C., " Bank credit and economic growth ", MPRA Paper No , posted 18. November Malawi, I. and Bader, M., " The Impact of Interest Rate on Investment in Jordan: A Cointegration Analysis ", JKAU: Econ. & Adm., Vol. 24 No. 1, pp: (2010 A.D./1431 A.H.). Mishkini, F.S Money, Banking, and Financial Markets edicioni i shtatë. Mughal, K. and Rahim,S., " Linkage between Monetary Instruments and Economic Growth ", Universal Journal of Management and Social Sciences Vol. 2, No.5; May Obamuyi, T. M., "An investigation of the relationship between interest rates and economic growth in Nigeria, ", Journal of Economics and International Finance Vol. 1(4), pp , September, 2009.

64 64 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 Obamuyi, T. M.,Edun, A.T., Kayode, O.L., " BANK LENDING, ECONOMIC GROWTH AND THE PERFORMANCE OF THE MANUFACTURING SECTOR IN NIGERIA",European Scientific Journal February edition vol. 8, No.3. Pollozhani, P., "Struktura ekonomike dhe punësimi si prezantues të zhvillimit ekonomik", Tetovë, Saymeh, A.A.F, and Orabi,M.M.A., "THE EFFECT OF INTEREST RATE, INFLATION RATE, GDP, ON REAL ECONOMIC GROWTH RATE IN JORDAN ", Asian Economic and Financial Review, 2013, 3(3): UDOKA, CH. and ROLAND, A., "The Effect of Interest Rate Fluctuation on the Economic Growth of Nigeria, ", International Journal of Business and Social Science Vol. 3 No. 20 [Special Issue October 2012]. Umaru, A. and Zubairu, A.A., " Effect of Inflation on the Growth and Development of the Nigerian Economy (An Empirical Analysis)", International Journal of Business and Social Science Vol. 3 No. 10 [Special Issue May 2012]. Трајковска, Ѓ. O и Милановски, H. " Инфлацијата како израз на нерамнотежата во стопанството на една земја и антиинфлаторната политика ", punim fq

65 BESUESHMËRIA FINANCIARE E NJËSIVE VENDORE NË SHQIPËRI KUR ATO TENTOJNË TË MARRIN BORXH Ornela SHAPO 1 Abstract For over a decade the local government units in Albania are facing a series of complex issues related to the functions they have to carry and their financial capacities versus needs. One of the most tormenting issues is their capacity to collect revenues and afford the increasing community needs. One possible financial resource is borrowing from financial market. Prior to establishing the terms and conditions of a financing agreement (be it loans or bonds), investors evaluate local governments' creditworthiness. The creditworthiness of a local government measures both quantitatively and qualitatively its ability to repay debt. This is a rather complex process and covers (i) a thorough analysis of the local governments' financial position, (ii) an assessment of the local economy in which the municipality operates (e.g. economic and political context) and (iii) an evaluation of the national macroeconomic environment. The depth of such analysis differs across financial institutions, depending on the degree of specialization and knowledge on/ of the local governments' segment. Local governments should perform a selfassessment of their creditworthiness prior to approaching financial institutions. Thus they will be able to determine roughly how much money they can borrow without impairing their financial stability. Moreover, this self-assessment prepares local governments for the discussions with financial institutions which will take place at the time when they want to issue debt. It can also be used as a diagnostic tool by local governments to better understand the factors which may affect their financial stability as well as to perform certain scenario analysis. In this paper, we identify a series of economic and financial issues and factors essential for understanding the past performance, projecting future financial position and consequently assessing the creditworthiness of the local governments. While many of the parameters are quantifiable, subjective judgments are also employed to assess qualitative factors such as government's policies. Up to date only 7 cities in Albania have received credits from commercial banks to implement important investment projects. Loans have been disbursed only partially because of severe restriction from Ministry of Finance, while the overall public debt is higher than 62% of GDP. In these circumstances local governments have to restructure their borrowing strategy and prepare assessment of their creditworthiness to show reliable bankable project request to possible financial institutions. Key words: Local government units, creditworthiness assessment, local borrowing, financial capacities Përmirësimi i besueshmërisë dhe i kapaciteteve financiare të njësive të qeverisjes vendore kur ato synojnë të marrin borxh si dhe rritja e aftësisë së këtyre njësive për të marrë hua duke hyrë në tregun e kredisë (kredi apo obligacione) si një burim shtesë për investimet e infrastrukturës vendore ka qenë pjesë e një diskutimi shumë të gjerë e të nxehtë shpesh herë në forumet dhe mjediset që përfaqësojnë njësitë e qeverisjes vendore. E megjithatë tregu i kredisë për njësitë e qeverisjes vendore mbetet ende një treg i pazhvilluar. Përgjithësisht mendohet se nëse ekziston mundësia, për të dyja palët (huadhënësi dhe huamarrësi) që të vlerësojnë riskun e kredisë atëherë tregu i kredisë për njësitë vendore merr zhvillim.vështirësia e identifikimit të riskut të kredisë për bashkinë / njësinë vendore mendohet se ka qenë arsyeja pse tregjet e kredisë bashkiake edhe në vendet me tregje të zhvilluara financiare kanë njohur zhvillim të ngadalshëm. 1 Eksperte e financave publike

66 66 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 Rrisku i kredisë dhe standartet e besueshmërisë financiare në kreditim Rrisku i kredisë: është rrisku nëse huamarrësi nuk do të respektojë plotësisht dhe në kohë pagesat e shërbimit të borxhit (principal dhe interes). Agjencia e klasifikimit të kredisë Moody s e përkufizon rriskun e kredisë për obligacionet bashkiake si: Probabiliteti që interesat dhe principali do të paguhen sipas kushteve të obligacionit të emetuar, si edhe ndryshimi i kushteve ekonomike të mbajtësit të obligacionit nëse obligacioni i emetuar është në pamundësi për t u paguar (shlyer). Standarded e besueshmërisë financiare në kreditim: një hua apo obligacion bashkiak është creditworthy kur përputhet me standardet e rriskut të huadhënësit. Huadhënësit institucional si: fondet e përbashkëta, fondet e pensioneve ose të sigurimeve zakonisht përcaktojnë një minimum të nivelit të cilësisë së kredisë që duhet të ketë një emetues. Nuk ka një standard të caktuar të besueshmërisë financiare në kreditim (creditdwothiness), standardi përcaktohet nga huadhënësi.rregullat për standardin e creditworthiness mund të vendosen nga huadhënësi vetë ose nga autoritetet rregulluese të tregut të kredisë.vetë tregu luan një rol për përcaktimin e standardeve që përqasin rregullatorët.por edhe institucionet e qeverisjes qendore nëpërmjet kuadrit ligjor që ato përgatisin për huamarrjen vendore vendosin në njëfarë mënyre standardin e creditworthiness. Nga analiza krahasuese e kuadrit ligjor për huamarrjen vendore në Shqipëri dhe në rajon e më gjerë kemi parë që niveli / standardi i besueshmërisë financiare në Shqipëri është i lartë.pra probabiliteti që një huadhënës të bjerë në kushtet kur njësia venodre që ka kredituar e cila paraprakisht duhe të ketë respektuar kufizimet ligjore është e vogël. Njësitë e qeverisjes vendore sot në vendin tonë gjendjen në situatën kur: Ka funksione të reja për njësitë vendore të pambuluara me burime të mjaftueshme financiare. Në Shqipëri,sikurse në të gjitha vendet në tranzicion njësitë e qeverisjes vendore (NJQV) gjatë proçesit të decentralizimit vendor, shtuan në përgjegjësitë e tyre publike, kryerjen e shumë shërbimeve për komunitetin si: arsimin, kulturën, shëndetësinë, kujdesin social, pastrimin, gjelbërimin publik etj. Shpesh proçesi i transferimit të përgjegjësive publike nga Qeverisja Qendrore (QQ) tek ajo vendore (QV) nuk është shoqëruar në të njëjtën masë edhe me transferimin e përgjegjësisë së mbledhjes së të ardhurave, gjë që ka krijuar paqëndrueshmëri fiskale në nivel vendor dhe pamundësinë e njësive për t u përfshirë në tregun e kredisë apo të kapialeve, për të financuar nevojat emergjente për përmirësimin e infrastrukturës vendore. Ka një paparashikueshmëri jotë saktë të të ardhurave dhe shpenzimeve të njësive vendore. Përveç shballancimit fiskal, proçesi i decentralizimit që po zbatohet në Shqipëri mund të krijojë edhe paqëndrueshmëri financiare për njësitë.transferimi vertikal dhe horizontal midis niveleve të ndryshme të qeverisjeve 2 (QQ dhe QV) që bëhet gjatë ciklit të buxhetit vjetor nuk bazohet në kritere të caktuara qartë dhe në mënyrë transparente, ose nuk përputhet me nevojat për shpenzime në nivel vendor.kjo krijon një nivel të konsiderueshëm paqëndrueshmërie (lëvizje të palogjikshme) të të ardhurave dhe 2 Është fjala për transfertat e QQ tek QV në formën e granteve / transfertat e pakushtëzuara dhe transfertave të kushtëzuara sipas fushave të ndryshme / që mbulohen nga Ministri të ndryshme të Linjës.

67 Besueshmëria financiare e njësive vendore në Shqipëri kur ato tentojnë të marrin borxh 67 shpenzimeve të njësive gjatë ciklit buxhetor.për pasojë krijohet një shkallë e lartë paparashikueshmërie e të ardhurave dhe e shpenzimeve të njësive vendore. Ka kufizime ligjore të forta për nivelin e huamarrjes vendore. Kriteret aktuale të huamarrjes vendore janë shumë të ngurtë. Ato kanë disa kufizime që lidhem me tepricën gjithsej 3 të borxhit dhe me shlyerjen vjetore të tij / borxhit 4 të njësisë vendore, e për rrjedhojë njësitë, duke u munduar të jenë brenda kritereve (shlyerje vjetore brenda kufizimeve ligjore) i zgjasin afatet e maturimit të kredive. Zgjatja e afatit të maturimit të kredisë bën që shlyerja vjetore / shërbimi vjetor i kësaj huaje të zvogëlohet, duke u luhatur brenda kufijve ligjorë të shërbimit të borxhit, ndërkohë që norma e kthimit të kredisë rritet duke vënë në pikëpyetje efektshmërinë e një financimi të tillë 5. Nga përvoja e deritanishme e punës me disa njësi vendore për financimin e projekteve të tyre me anë të kredisë është vënë re se vetëm njësitë e mëdha (bashkitë e mesme dhe të mëdha të vendit) kanë luksin të marrin borxh / kredi në mënyrë disi komode.ndërkohë, për të tjerat edhe pse me shumë vështirësi plotësojnë kriteret e huamarrjes sipas ligjit, një shpenzim shtesë si shërbim borxhi për to do të bënte që ato të humbnin elasticitetin në realizimin e shpenzimeve për investime për shumë vite në vazhdim. Po cilat janë realisht kapacitetet financiare të njësive të qeverisjes vendore?është tërësia e buxhetit të tyre, tërësia e të drejtave fiskale që përcaktohen me ligj apo mundësia për të tërhequr fonde shtesë përtej atyre të cituara më sipër?! Kapacitet financiare të njësisë së qeverisjes vendore mund t i përshkruajmë si diferenca midis shpenzimeve të nevojshme dhe burimeve të disponueshme.e rëdësishme është të koptohet kjo diferencë dhe të interpretohet në mënyrë të drejtë, duke e sjellë në kontekstin e zhvillimeve më të gjëra të menaxhimit të financave vendore dhe të situatës ekonomike sociale të komunitetit përkatës. Ashtu sikurse citohet nga disa autorë të njohur 6 të qartësojmë disa dobësi apo pika të forta të organizatës financiare, jo thjesht për të treguar se ajo është në gjendje të mirë apo të keqe financiare. Një bashki / komunëështë creditworthy kur huaja që ajo merr përkon me rriskun normal që pranon të marrë përsipër huadhënësi. E njëjta bashki mund të propozojë dy hua, një qëështë creditworthy dhe një tjetër që nuk është e tillë, në varësi të parashikimeve të vecanta që vendosen në marrëveshjen e huasë. Nuk ka një nivel absolut rrisku për kredinë që merr njësia vendore e për rrjedhojë nivel absolut creditworthiness.cdo huadhënës, qeveri qendrore, institucion financiar etj.mund të vendosë vetë se cfarë mase rrisku do të tolerojë (marrë përsipër) tek një njësi vendore e caktuar. Në treg kjo gjëështë e zgjidhur nëpërmjet normës së interesit (sa më i lartë rrisku aq më e lartë norma e interesit të kredisë për huamarrësin). Është detyrë e qeverisjes qendrore si rregullatore, që të përcaktojnënorma të creditworthiness / 3 Në ligjin për Huamarrjen vendore ky nocion jepet me shprehjen stok borxhi dhe nënkupton tepricën gjithsej të borxhit. 4 Po aty, ky nocion jepet me shprehjen shërbim vjetor borxhi dhe nënkupton shlyerjen vjetore gjithsej që është e barabartë me parashikimin kontraktual të shlyerjes me bankën në fjalë e që zakonisht është shumatore e kësteve që paguhen gjatë një viti = principal + interes për huanë në fjalë. 5 Më në detaj rasti i bashkisë Librazhd ku norma e kthimit të kredisë që kërkohej të merrej shkonte mbi 240%.Për më shumë hollësi lutem referojuni Financimi i Qeverisë Vendore / Sfidat për bashkitë, komunat dhe bankat, Revista Economicus / UET, Qershor 2010, Ornela Shapo, Adriana Sokoli. 6 Berne Robert dhe Schramm Richard; The financial analysis of governments, 198, pp.71-2.

68 68 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 besueshmërisë financiare në kreditim. Për të mos rriskuar huadhënësit dhe njësitë vendore që të hyjnë në borxhe të vështira për t u menaxhuar, disa qeveri qendore (si edhe në rastin e Shqipërisë) vendosin kufizime shumë të forta për huamarrjen vendore që e ulin shumë riskun e huasë, e për rrjedhojë rrisin besueshmërinë e njësive në kreditim.në të njëjtën kohë kjo gjë sjell edhe vështirësi / bllokim të kreditimit të njësive vendore në këto raste.nga ana tjetër ka raste kur QQ ofrojnë garancinë shtetërore për të gjithë njësitë vendore që marrin borxh.kjo praktikë stimulon aktivitetin kreditues të bankave dhe institucioneve financiare dhe mbron pjesëmarrësit në tregun e kredisë nga rrisku. Për fat të keq kjo praktikë bën që huadhënësit të mos thellohen në vlerësimin e njësive vendore, duke qenë të siguruar nga garancia shtetërore. Megjithatë e vërteta është diku në mes, besueshmëria financiare në kreditim përcaktohet nga negocjatat midis huadhënësit dhe huamarrësit për të miratuar refuzuar huanë në fjalë. Në mënyrë skematike më poshtë jepen disa elementë të rëndësishëm të tregut financiar / kapitaleve parë nga këndvështrimi i njësisë së qeverisjes vendore.sikurse vihet re, aktorët në treg (njësia e qeverisjes vendore, institucionet financiare dhe investuesit) komunikojnë nevojat e tyre nëpërmjet instrumentave të tregut (huaja është marrë në konsideratë si instrumenti që vë në lidhje këta aktorë).klasifikimi i kredisë është një mjet që e ndihmon këtë instrument financiar (huanë qoftë nën formën e kredisë qoftë nën formën e obligacioneve bashkiake).elementë të instrumentit financiar janë edhe besueshmëria financiare në kreditim. Këto elementë që i japin tiparet instrumentit financiar disenjohen apo vihen në punë nga: agjencitë e klasifikimit të kredive, vlerësuesit e kredive dhe ofruesit e garancive. Dhe së fundmi kuadri ligjor është ambjenti që krijon një QQ për të vënë në punë instrumentat financiar të kreditimit të njësisë vendore, ofrimit të garancive dhe procedurave të kredimarrjes. Huaja për qeverisjen vendore levë e rëndësishme financiare Njësitë e qeverisjes vendore kanë fonde të pakta për të përballuar nevojat e tyre për financimin e projekteve të mëdha / kryesisht infrastrukturës. Huamarrja është një instrument i ri për njësitë vendore në Shqipëri, i cili konsiderohet si një levë e fuqishme financiare për të mundësuar financimin e projekteve të mëdha të investimeve. Ligji për huamarrjen vendore u jep mundësinë njësive vendore të shtojnë kapacitetet e tyre investuese nga 3 deri në 7 herë brenda një viti buxhetor. Projektet e mëdha të investimeve / sidomos ato të infrastrukturës janë të kushtueshme për njësitë vendore. Megjithatë disa njësi arrijnë të marrin hua nga institucionet financiare / bankare me kushte më të mira krahasuar me njësitë e tjera vendore. Cdo njësi e qeverisjes vendore do të donte të kishte arrinte të merrte kredi me kushte sa më të mira, për këtë njësia së pari duhet të kuptojë sa e besushme është ajo kundrejt huadhënësve të mundshëm. Kostoja e huamarrjes afatgjatë varet nga niveli i besueshmërisë që institucionet financiare kanë për njësinë në fjalë, e cila ka të bëjë me gjykimin nga ana e institucioneve sesa do të jetë e aftë njësia të shlyejë borxhin. Fjala besueshmëri financiare në kreditim (creditworthiness) përshkruan këtë nivel konfidence / besueshmërie. Është një fjalë që ka kuptim të përdoret pasi sa më e besueshme të jetë njësia aq më të ulët e ka ajo koston e huamarrjes krahasuar me njësi më pak të besueshme në kreditim.

69 Besueshmëria financiare e njësive vendore në Shqipëri kur ato tentojnë të marrin borxh 69 Elementë kyç në modelin e tregut aktual të kapitaleve Agjensitë e klasifikimit të kredisë, vlerësuesit e kredisë, ofruesit e garancive, kuadri ligjor Duke rritur besueshmërinë financiare në kreditim njësia e qeverisjes vendore rrit mundësinë për të minimizuar koston e huamarrjes. Nga ana tjetër institucionet financiare duhet të njohin dhe të kuptojnë gjendjen financiare të njësisë vendore në mënyrë që besueshmëria e tyre të rritet në mënyrë që ata të ofrojnë hua në kushtet më të mira për njësinë në fjalë. Nga një analizë e kuadrit ligjor që mundëson dhe rregullon procedurat dhe kushtet e marrjes së huasë nga njësia vendore për vendet e rajonit, rezulton se në këto vende mundësia për të marrë hua ishte ndaluar deri vonë. Këtu bën pjesë edhe vendi ynë. Më konkretisht: Moldavia (2003) Serbia dhe Mali i Zi (2005), Shqipëria (2008), Maqedonia (2008) dhe Kosova (2009). Edhe pse fondet që mund t u jepeshin njësive të qeverisjes vendore viheshin në dispozicion nga institucionet financiare, njësitë vendore nuk mund ti përdornin meqenëse ballafaqoheshin me: (i) kapacitete të dobëta financiare dhe (ii) përvojë të vogël ose mungesë përvoje e bankave për të vlerësuar besueshmërinë dhe kapacitetet e vërteta financiare të njësive vendore. Kjo ka bërë që zhvillimet në tregun e kredisë për qeverisjen vendore të jenë tejet të ngadalta. Nxitja e njësive vendore për të hyrë në tregun e kredisë tregtare është një nga objektivat e Strategjisë Kombëtare për Decentralizimin Vendor (hartuar në dhe rishikim i fundit ), ku përcaktohet se: në kushtet e zgjerimit të autonomisë fiskale vendore dhe transferimit gjithnjë në rritje të kompetencave tek PV, për të garantuar ushtrim efektiv të mandateve të të përzgjedhurve vendor si dhe ofrimin e shërbimeve të përmirësuara dhe të shtuara 7 Në të vërtetë ka edhe një përditësim të vitit 2010 të kësaj strategjie, por që nuk rezulton të jetë miratuar nga Qeveria asnjëherë.

70 70 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 nga ana e njësive të pushtetit vendor mundësimi i huave nga sektori financiar apo bankar do të forconte në mënyrë të rëndësishme kapacitetet financiare dhe ekonomike të njësive vendore. Vlerësohet se fryma që sjell ligji i huamarrjes vendore është konservatore dhe se nuk do të bllokojë përkeqësojë administrimin e financave vendore. Ligji i huamarrjes vendore synon të zgjerojë autonominë financiare të njësive të qeverisjes vendore duke i dhënë mundësinë atyre të marrin hua afatgjatë dhe afatshkurtër; për qëllime investimi ose për përballimin e mungesës së likuiditeteve. Rëndësia e këtij instrumenti financiar për njësitë vendore reflektohet në faktin se ky ligj u miratua në mënyrë të njëzëshme nga të gjitha forcat politike në Parlament në shkurt të vitit Ligji dhe sidomos udhëzimi i ministrisësë financave për zbatimin e ligjit për huamarrjen vendore qartëson rregullat dhe proçedurat me anë të të cilave njësitë vendore mund të marrin hua edhe përcakton një sërë kriteresh të cilat bëjnë të mundur që njësitë vendore të kenë mjaftueshmërisht fonde për të përballuar situatën e pamundësisë për shlyerjen e borxhit. Një proçedurë e veçantë e parashikuar është edhe ajo e interceptimit të financimit.kuadri rregullator i kësaj fushe në Shqipëri ashtu sikurse edhe në vendet e rajonit jep në mënyrë të qartë parimet dhe udhëzimet që i shkojnë për shtat një tregu në zhvillim. Instrumentat e borxhit që përdorin njësitë vendore: Ka dy lloj instrumentash borxhi që financojnë shpenzimet kapitale të NJQV: (i) huaja nga institucionet financiare / bankare dhe (ii) obligacionet bashkiake. Huatë jepen nga institucionet financare (si psh bankat tregtare) drejtpërdrejte për njësitë e qeverisjes vendore.aplikimi për një hua është më pak i ndërlikuar sesa proçedurat që kërkon emetimi i obligacioneve bashkiake. Nisur nga ky përfundim huatë janë më avantazhuese për bashkitë e vogla dhe të mesme sesa obligacionet bashkiake. Shumë institucione financiare kanë programe që i dedikohen mbështetjes financiare të njësive të qeverisjes vedore për projekte infrastrukture, sidomos në vendet në zhvillim e sipër.kushtet e këtyre huave janë më të favorshme për njësitë vendore krahasuar me kreditë tipike nga bankat tregtare. Obligacionet bashkiake preferohet të përdoren në rastin e projekteve të mëdha të investimeve kapitale të cilat kërkojnë edhe financim shumë afatgjatë. Njësitë vendore mund të marrin financime nga burime të jashtme duke vënë në lëvizje një sërë instrumentash huamarrjeje.megjithatë çdo instrument duhet t i përshtatet financimit të një lloji të veçantë aktiviteti. Instrumentat financiarë afatshkurtër përfshijnë: (i) linjën e kredisë -njësitë tërheqin fonde nga linja e kredisë për të cilën paguajnë interes, me qëllim që të financojnë mungesat afatshkurtra për likuiditete, dhe zakonisht principali mbartet për një afat të ri kreditimi afatshkurtër. (ii) Financim afatshkurtër - hua tranzitore (financimit urë ) është specifike për financimin e investimeve kapitale gjatë një periudhe tranzitore derisa të miratohet dhe disbursohet huaja afatgjatë që financon projektin në fjalë. Huatë afatmesme dhe afatgjata merren nga njësitë kur financohen projekte të investimeve kapitale.financimin e shpenzimeve korente me anë të huasë afatgjatë është diçka që ligji ynë e ndalon.e njëjta proçedurë parashikohet edhe në legjislacionet e vendeve të tjera të botës. Kreditimi i njësive vendore, përvojat dhe problemet e deritanishme Megjithëse reforma e vitit 2000 për decentralizimin vendor ishte e rëndësishme, ofrimi i shërbimeve publike dhe nevoja për përmirësimin e tyre është mëse e dukshme, si

71 Besueshmëria financiare e njësive vendore në Shqipëri kur ato tentojnë të marrin borxh 71 rrjedhojë e mungesës së investimeve nga PV në vite. Në kushtet e buxheteve të kufizuar dhe shpesh herë edhe fare modeste njësitë vendore janë mjaftuar me përmirësimin e kushteve të infrastrukturës vendore dhe përmirësimin e objekteve në menaxhim dhe për rrjedhojë edhe shërbimeve për komunitetin. Në gjithë këtë periudhë vihet re amortizimi i infrastrukturës së trashëguar dhe nevoja për zgjerimin dhe ngritjen e infrastrukturës së re e cila lidhet drejtpërsëdrejti me rritjen e numrit të popullsisë sidomos në zonat e urbane; ndërtimeve të reja të individëve dhe biznesit si dhe nevojës për shtimin e shërbimeve në funksion të PV siç janë arsimi parashkollor dhe shërbimi mjekësor parësor. Kjo do të thotë se kërkohen fonde investimesh të cilat njësitë vendore nuk i disponojnë brenda buxheteve të tyre vjetore. Huamarrja synon të plotësojë pikërisht këtë nevojë të njësive vendore, ndaj është e natyrshme që kërkesat e njësive vendore për financim me anë të huasë të jenë kryesisht (pothuajse të gjitha deri tani) të projekteve të infrastrukturës. Më poshtë është një listë projektesh dhe fondesh financiare për investim me anë të huasë nga sistemi bankar në disa njësi vendore deri tani: Tabela 1. Shembuj të huave tëkërkura nga sistemi bankar prej disa njësive vendore në Shqipëri Bashkia Shuma e huasë e kërkuar (në Lekë) Projekti që financohet me anë të huasë 1 Fushë Kruja 100,000,000 Projekt infrastrukture: Një segment i unazës veriore të qytetit. 2 Elbasani 800,000,000 Projekt infrastrukture: Një segment i unazës veriore të qytetit dhe ndërtimi i një segmenti strategjik të rrugës kryesore të qytetit si dhe mbulimi i kostos së shpronësimeve nga projektet përkatëse 3 Korça 300,000,000 Projekt infrastrukture: Ndërtimi i zonës pedonale dhe rinovimi i qendrës së qytetit. 4 Lezha 120,000,000 Projekt infrastrukture: disa projekte rrugësh në lagjet e qytetit 5 Komuna Petrelë 30,000,000 Dy projekte infrastrukture (rrugë kryesore dhe lagje e komunës) 6 Pogradeci 113,000,000 Projekt infrastrukture: dy projekte rrugësh në lagjet e qytetit 7 Vlora 420,000,000 Projekt infrastrukture: Rruga hyrësë në qytet dhe rruga mbi tunel (uji i ftohtë Vlorë) Gjithsej 1,883,000,000 Që prej shkurtit 2008 e deri në vitin vetëm 7 hua vendore (Fushë-Krujë, Korçë, Pogradec, Elbasan, Lezhë, Vlorë dhe Komuna Petrelë) kanë kaluar të gjitha fazat e aplikimit dhe miratimit të saj ndërkohë që një portofol tjetër prej 2-3 të tillash varen nga 8 Që prej nëntorit 2008, më saktë duke iu referuar edhe akteve nënligjore për zbatimin e ligjit për huamarrjen e qeverisjes vendore

72 72 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 miratimi përfundimtar i ministrisë së financave proçedura dhe çështje që varen nga rrethanat e menaxhimit të borxhit publik nga ana e Ministrisë së Financave. Të gjitha këto kredi kanë afate 7 15 vjet, me një normë interesi % më shumë se bonove 12 mujore të thesarit të qeverisë shqipare. Në të gjitha këto raste garanci për kredinë janë vendosur të ardhurat e bashkive / komunës përkatëse.përveç kësaj është parashikuar shprehimisht garancia e interceptimit të financimit si një instrument i posaçëm garancie që tërheq në mënyrë automatike të ardhurat e bashkisë duke kredituar llogarinë përkatëse të bankës deri në nivelin e detyrimit. Një instrument garantimi shtesë është edhe garancia e Senatit Amerikan nëpërmjet USAID në Shqipëri e cila është vendosur në dy banka (BKT dhe Raiffeisen) e cila garanton deri në 50% të principalit të kredive për njësitë vendore të marra nga këto dy banka (deri sot 4 kredi të cilat nuk janë ballafaquar me mos respektim të detyrimit përkatës kundrejt bankës e për rrjedhojë edhe fondi garanci i cituar më sipër nga USAID nuk është përdorur). Gjatë këtyre 3-4 viteve janë dorëzuar gjithësej 18 aplikime pranë MF ku vetëm ato të cituara më sipër kanë pasur dritën jeshile.shuma e aplikimeve të miratuara është rreth 1.9 miliardë lekë (13.4 milion Euro).Të gjitha këto projekte janë projekti investimi në infrastrukturë (kryesisht rrugë).bazuar në ligjin e huamarrjes vendore ministriaefinancave kufizohet vetëm në konfirmimin e përputhshmërisë së proçedurave për autorizimin e huasë dhe verifikimin e respektimit të kufizimeve të borxhit vendor të parashikuara në këtë ligj. Nëse ministriaefinancave nuk përgjigjet brenda 20 ditëve nga data e marrjes së njoftimit vlerësohet se ajo e ka pohuar / miratuar huanë në fjalë. Si reagim ndaj gjendjes së borxhit publik 9 gjithsej, në 27 janar 2010, ministriaefinancave bazuar në ligjin numër 9936, datë Për menaxhimin e sistemit buxhetor neni 58 i tij ku përcaktohet se: borxhi publik përbëhet nga borxhi i qeverisë qendrore dhe pushtetit vendor dhe se totali i borxhit publik nuk duhet të kalojë shumën prej 60% të PBB-së, ka nxjerrë një urdhër i cili parashikon që: Të gjitha njësitë vendore që sipas ligjit numër 9869, datë plotësojnë të gjitha kriteret për huamarrje, gjatë vitit 2010 u lejohet të marrin hua (disbursim vjetor) deri në 5% të shumës së shpenzimeve të buxhetit të tyre vjetor të një viti më parë. Për vitet 2011 dhe 2012 ky kufizim është edhe më i lartë në 2.5% të shumës së shpenzimeve të buxhetit të tyre vjetor për vitin e paraardhës fiskal. Ky urdhër ul mundësitë edhe tëatyre pak njësive vendore që janë të afta të plotësojnë të gjitha kufizimet ligjore të analizuara më sipër për të marrë hua. Duhet theksuar se masa prej 5% dhe 2.5% e shpenzimeve gjithsej të një viti buxhetor është një shumë jashtëzakonisht e vogël për to (për shembull për bashkinë Elbasan ajo është rreth 60 milionë lekë, ndërkohë që projekti që kërkohet të financohet me anë të huasë është 800 milionë lekë). Së dyti ky urdhër nuk është shumë i qartë pasi ai shprehet për disbursimin 9 sipas statistikave të FMN dhe BB, të shkurtit 2010 për vitin 2009 ishte 59.99% e PBB-së, ndërkohë që sipas MF dhe BSh për vitin 2009 është 58.9% e PBB-së. 10 Për menaxhimin e sistemit buxhetor neni 58 i tij ku përcaktohet se: borxhi publik përbëhet nga borxhi i qeverisë qendrore dhe pushtetit vendor dhe se totali i borxhit publik nuk duhet të kalojë shumën prej 60% të PBB-së. Sipas nenit 58 të ligjit Për menaxhimin e sistemit buxhetor - Ky kufizim e ka burimin nga aspirata e qeverisë shqiptare për t u bërë pjesë e BE-së dhe tregut monetar të saj, e për rrjedhojë vendet kandidate duhet të plotësojnë kriteret e konvergjencës ose ndryshe te njohura si kriteret ekonomike te Marrëveshjes së Mastritit

73 Besueshmëria financiare e njësive vendore në Shqipëri kur ato tentojnë të marrin borxh 73 e lejuar nga një hua e miratuar për vitin 2010, ndërkohë që nuk cilëson se çfarë do të ndodhë me disbursimet e mëtejshme në vitet e tjera 2013 etj. Së treti ky urdhër nuk zgjidh problemin e tejkalimit të gjendjes gjithsej të lejuar të borxhit publik pasi ashtu sikurse u analizua më sipër të gjitha njësitë vendore të marra së bashku sikur të gjitha të aplikonin për hua në vitin 2012 nuk mund të marrin më shumë sesa 1.3% e PBB-së së Shqipërisë. Dhe së fundmi ky kufizim edhe ligjërisht është diskriminues pasi është detyrues vetëm për njësitë vendore dhe asnjë kufizim për pushtetin qendror. Kemi parasysh që po në Janar të këtij viti kur MF nxori këtë kufizim doli në treg për të emetuar obligacione qeveritare në Euro në shumën prej 300 milionë Euro (që përfaqëson 3.2% të GDP-së). Megjithatë ky instrument i ri por mjaft i rëndësishëm për njësitë vendore në Shqipëri nuk mund të konsiderohet se është plotësisht i testuar.në këto pak raste (7 gjithsej) që janë realizuar deri më sot, nuk është parë ende historia e shërbimit të borxhit nga njësia vendore kundrejt bankës.ndryshimi në menaxhimin e njësisë vendore (në të gjitha rastet e kredive të bëra deri sot kryetari i bashkisë / komunës nuk ndryshoi gjatë zgjedhjeve të fundit vendore maj 2011).Mbetet për tu parë sesi do të ndikojnë performanca fiskale dhe zhvillimet ekonomike në vend kur efektet e krizës financiare botërore kanë arritur në Shqipëri, si do të jenë marrëdhëniet me thesarin e Ministrinë e Financave në kushtet kur ato janë vërtetuar deri më sot si shumë të vështira etj. Qasja e huadhënësve kur synojnë të kreditojnë njësinë vendore Në shumë vende institucionet financiare kanë shumë pak eksperiencë në kreditimin e njësive të qeverisjes vendore. Për rrjedhojë, shumica e tyre nuk dinë sesi ta vlerësojnë besueshmërinë financiare të njësive të qeverisjes vendore. Meqenëse ato nuk e kuptojnë kapacitetit financiar të tyre ato në të shumtën e rasteve nuk pranojnë t i kreditojnë këto njësi vendore. Edhe në rastet kur institucionet financiare duan të financojnë projekte të ndryshme investimi të njësive vendore ato nuk dinë të dallojnë se cila njësi është më e besueshme financiarisht sesa tjetra. Për këtë arsye institucionet financiare nuk dinë ku të bazojnë përcaktimin e kushteve të kredisë në mënyrë që të balancojnë rriskun me kthimin. Në të tilla kushte huadhënësit vendosin kushte me kosto të lartë kredie në mënyrë që të mbrojnë veten kundrejt rrisqeve të panjohura. Përpara sesa të përcaktohen kushtet dhe afatet e marrëveshjes së financimit (qoftë kjo hua apo obligacion bashkiak) investuesit vlerësojnë besueshmërinë dhe aftësinë financiare të njësisë vendore. Besueshmëria dhe aftësia financiare e njësisë vendore mat si nga pikëpamja sasiore dhe ajo cilësore, aftësinë e njësisë për të rishlyer borxhin. Ky është një proçes pak a shumë kompleks dhe ka të bëjë me: (i) analizën e thellë të situatës financiare të njësisë vendore; (ii) vlerësim e ekonomisë vendore ku ushtron aktivitetin njësia (kushtet ekonomike dhe kontekstin politik); (iii) vlerësim e mjedisit makroekonomik të vendit. Thellësia e një analize të tillë ndryshon nga një institucion financiar tek një tjetër, në varësi të shkallës së specializimit dhe njohjes së njësisë vendore. Përqasja e financave vendore me pritshmëritë e kreditorëve rrit shancet e njësive vendore për të marrë hua në kushte të mira. Kushtet e ekonomisë vendore, performanca buxhetore, elasticiteti financiar dhe politik, kapacitet e menaxhimit të projekteve, përvoja në menaxhimin e borxhit, plani i investimeve kapitale dhe garancitë janë aspekte të rëndësishme që ndikojnë kapacitetet huamarrëse të njësisë së qeverisjes

74 74 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 vendore. Përveç institucioneve financiare njësitë e qeverisjes vendore në vendet anëtare të BE-së mund të thithin fonde të rëndësishme financiare nga grantet e BE-së. Në këto vende anëtare njësitë e qeverisjes vendore mund të financojnë projekte investimi që e kalojnë shumën prej 15 milionë Euro. Për këtë arsye eksplorimi i kësaj mundësie dhe rritja e kapaciteteve vendore për të thithur grante të tilla është tejet e rëndësishme. Meqenëse këto institucione financiare nuk kanë ekspertizë për të vlerësuar besueshmërinë financiare të njësisë vendore që kërkon të kreditohet, i bie barra njësisë vendore të tregojë se është e besueshme financiarisht. Kjo gjë arrihet duke bërë një vlerësim të thellë të kapaciteteve financiare nga vetë njësia e qeverisjes vendore, ose duke apeluar në shërbime të specializuara nga kompani ratingu të mirënjohura në botë si: Moody s investors, S&P, Fitch etc. Literatura 1. Local government revenue trends in Albania. An analysis of local revenues for the period USAID, Ornela Shapo (Këmbora), September The financial analysis of governments, Berne Robert dhe Schramm Richard. 3. Methodology and Assumptions: Rating International Local and Regional Governments, S&P, January 5, General Criteria: Understanding Standard & Poor's. Rating Definitions, June 3, Too much of a good thing? Own revenues and political economy on intergovernmental finance reform: The Albanian case, Tony Levitas, IDG Working paper No Analizë e besueshmërisë financiare, Komuna Gjorçe Petrov Maqedoni, USAID Analizë e besueshmërisë financiare, Bashkia Pitesht Rumani, USAID Local Government Borrowing: Regulation and Practice, Country report Romania. Gabriela Caluseru, Anca Ghinea, Iordan Nicola, Stela Stretean, Maj The creditworthenees of Swedish Local Governments, Swedish Association of Local Authorities, December Romania: Municipal Creditworthiness and Local Government Decentralization, Urban Institute, Basel II: International Convergence of Capital Measurement and Capital Standards: A Revised Framework. Bank for International Settlements. November Retrieved April 18, Part 2 The First Pillar Minimum Capital Requirements. 12. The Economist, 31 May 2007 Measuring the measures. 13. Effective finance management in nonprofit agencies. Jerome Mckinney, third edition Measuring local government credit risk and improving creditworthiness, World Bank, George E. Peterson, March Municipal Credit and Finance in Romania: policy and legal framework, Michael DeAngelis, Gabriela Caluseru, Catalin Bulboaca, October Creditworthiness of Canadian municipalities, Jennifer Wong, March Importance of national scale credit ratings for subnational authorities that borrow long term, David Painter and Joshua Gallo, July The local decentralisation and the issue of municipal bonds in Romania, Mosteanu Tatiana, Academy of Economic Studies from Bucharest, The Faculty of Finance, Assurances, Banks and Stock Echange, Bucharest Teorii, politici si mecanisme ale descentralizarii fiscale in Europa si in alte state, work paper presented and published in the volume of the International Conference from Sankt Petersburg. Mosteanu Tatiana, Iacob Mihaela, November, 2007.

75 KATASTROFAT DHE INDUSTRIA E SIGURIMEVE PROBLEMATIKA NË TREGJET BALLKANIKE Gerdi LITO 1 Abstract: Natural disasters are a constant threat for the small developing economies of the Balkan countries. Earthquakes, flood and other natural events are often presen in the Balkan region. They may have serious impact in economic and social life. The insurance industry is one of the tools that countries use to protect from adverse effects of catastrophic events. In the Balkans this industry is in the early or middle stage of development, thus providing an inadequate protection against catastrophic risk. It reflects the economic development of this region, with more developed economies having bigger protection. Insurance companies are more focused in mandatory insurance and mainly on auto and health insurance. Property insurance against fire and catastrophic events covers only 17% of the market, with a total amount of premiums written about 1.17 billion Euros. Government intervention and regional partnerships in catastrophic risk management may change this situation in the years to come. Fjalë kyçe: katastrofa, sigurime, risk, Ballkan 1. Hyrje Në momentin që flasim për risqe të pastra, siç janë risqet nga fatkeqësitë natyrore, gjëja e parë që të shkon ndër mend është aktivititeti i sigurimeve. Industria e sigurimeve është nga industritë më të vjetra në sektorin financiar, me një eksperiencë mbi 400 vjeçare. Për shekuj kjo industri ka funksionuar si amortizator për risqet e ndryshme (jo të karakterit spekulativ) të ekonomive të zhvilluara. Megjithatë për shumë kohë katastrofat nuk kanë qenë pjesë e këtij mekanizmi, për shkak të karakteristikave të tyre dhe mënyrës sesi kanë funksionuar praktikat në industrinë e sigurimeve. Sot situata ka ndryshuar dhe pjesa më e madhe e katastrofave natyrore ose me natyrë njerëzore janë pjesë e produkteve të industrisë së sigurimeve. Madje duke parë zhvillimet në këto tregje mund të themi se sigurimi nga katastrofat ka marrë një rol gjithnjë e më tepër të rëndësishëm në botën e sigurimeve. Në një pjesë të vendeve të zhvilluara, disa elemente të ngjarjeve katastrofike janë të parashikuara me ligj si sigurime të detyrueshme. Gjithashtu për shkak të marrëdhënieve me palë të treta, si institucionet e kreditit (bankat) është shpesh pothuajse e detyrueshme të kesh mbulim me sigurim nga ngjarje katastrofike për të bërë të mundur marrjen e një kredie, si në rastin e kredive hipotekore për shtëpi. Një problem themelor me riskun e katastrofave është risku i kovariancës. Parimi i ekspozimeve të shumta në sigurime, indirekt presupozon që ka një numër të lartë risqesh specifike (idiosinkratike) për individë të ndryshëm të cilët nuk janë të korreluar me njëri-tjetrin. E thënë thjesht: risku që makina ime të pësojë aksident nuk është i korreluar (korrelacion 0) me riskun që makina juaj të pësojë aksident. Kjo gjë nuk vërtetohet tek katastrofat të cilat godasin një zonë të tërë dhe risku që shtëpia ime dhe ajo e komshiut të dëmtohen nga tërmeti janë të korreluar pozitivisht, madje me shumë mundësi janë të korreluar në mënyrë pothuajse perfekte. Ekzistenca e riskut të kovariancës i ndan 1 doktorant, Fakulteti i Ekonomisë, Universiteti i Tiranës

76 76 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 risqet në risqe specifike (të veçanta apo idiosinkratike) dhe risqe kryesore (apo risqe të kovariancës). Për shekuj me radhë industria e sigurimeve nuk e ka marrë në konsideratë mundësinë e mbulimit të ngjarjeve me risk të lartë kovariance, të risqeve kryesore. Ekzistenca e risigurimit (koncepti i ndarjes së risqeve) dhe teknikat e optimizimit e kanë shmangur këtë problem dhe sot pjesa më e madhe e katastrofave janë ngjarje të sigurueshme. 2. Sigurimi i katastrofave Produket për sigurimin e katastrofave ofrohen në mënyrë të ngjashme me produktet e tjera të sigurimeve. Në shumicën e rasteve nuk ka polica të veçanta për ngjarjet katastrofike, por këto lloj risqesh janë të përfshira në policat e sigurimit ndaj risqeve të ngjarjeve natyrore, zjarrit, etj. Në mënyrë tipike kontratat e sigurimit janë vjetore, me përjashtim të disa llojeve të kontratave të sigurimit të jetës, të cilat mund të kenë kohëzgjatje më të madhe. Sigurimi i plotë synon të transferojë sa më shumë risk të jetë e mundur nga i siguruari tek siguruesi. Shuma e siguruar është e lartë, zakonisht tentohet të sigurohet vlera e plotë e objektit të riskuar. Pjesët e zbritshme janë të vogla ose nuk përdoren fare dhe nuk aplikohet vetësigurimi. Përjashtimet nga sigurimi janë minimale dhe përfshijnë vetëm raste të veçanta të cilësuara si të pasigurueshme. Sigurimet e pjesshme ofrojnë mbulim për një pjesë të riskut nëpërmjet pagimit të një primi më të ulët. Kjo realizohet nëpërmjet aplikimit të pjesëve të zbritshme ose franshizës. Në varësi të pjesës së riskut që kërkohet të transferohet vendoset dhe pjesa e zbritshme. Një tjetër element janë edhe vlerat tavan në shumën e siguruar. Në qoftë se tek pjesët e zbritshme i siguruari mban pjesën e parë të dëmeve dhe siguruesi mbulon pjesën mbi një vlerë të caktuar, tek tavani i shumës së siguruar ndodh e kundërta, siguruesi mbulon dëmet fillestare deri në një vlerë të caktuar dhe mbi këtë vlerë mbulohen nga vetë i siguruari. Përjashtimet apo kufizimet e llojeve të mbulimit në kontratë janë gjithashtu një formë e sigurimit pjesor. Duke përjashtuar një pjesë të risqeve katastrofike nga mbulimi me sigurim mund të ofrohet një mbulim me kosto më të ulët. Sigurimet nga katastrofat përfshijnë këto elementë: Sigurimi i banesave. Në shumë vende nuk është sigurim i detyrueshëm. Ofrohet mbulim nga ngjarje katastrofike si tërmetet, uraganet, përmbytjet, ciklonet,etj. Zakonisht përdoret kosto e zëvendësimit si bazë për dëmshpërblimin. Në rastet kur prona është e shkatërruar totalisht dhe nuk rindërtohet ose zëvendësohet përdoret vlera aktuale monetare (vlera e zëvendësimit minus amortizimin). Shpesh përdoren sigurime pjesore në formën e përjashtimeve ose pjesëve të zbritshme. Sigurimi i pronave komerciale. Është i ngjashëm me sigurimin e banesave por ka specifika dhe zakonisht është në vlera të mëdha. Përveç risqeve të zakonshme ofrohet mbulim dhe nga ngjarje të tilla si aktet terroriste, sidomos pas ngjarjeve të 11 shtatorit 2001 në SHBA. Sigurimi i pronave komerciale dhe i ndërtesave

77 Katastrofat dhe industria e sigurimeve problematika në tregjet ballkanike 77 publike është shumë më kompleks së sigurimi i banesave, i cili ka zakonisht kontratë standarde. Sigurimi i automjeteve. Në mënyrë tipike, kontratat e sigurimit të automjeteve të tipit kasko (all-risk) përfshijnë edhe mbulime pjesore për ngjarje katastrofike si përmbytjet, uraganet, etj. Aplikimi i pjesëve të zbritshme është tipik në këtë lloj sigurimi. Sigurimi i ndërprerjes së biznesit. Është një lloj mbulimi që dëmshpërblen bizneset për të ardhurat e munguara si pasojë e ndërprerjes së plotë ose të pjesshme të aktivitetit normal në rastet kur ndodh një katastrofë. Në shumicën e rasteve shuma e mbuluar është e kufizuar dhe e përcaktuar në kontratë. Sigurimi i jetës. Në mënyrë tipike policat e sigurimit të jetës ofrojnë mbulim edhe për rastet e humbjes së jetës si pasojë e ngjarjeve katastrofike. Zakonisht policat e sigurimit të jetës janë individuale, ndonëse aplikohen edhe polica të sigurimit të jetës në grup. Për ngjarjet katastrofike kjo mund të përbëjë shtesë risku për siguruesin nëse të siguruarit ndodhen të gjithë në të njëjtën zonë të riskuar nga katastrofat. Sigurimi i shëndetit dhe sigurimi i punonjësve. Ky lloj sigurimi mbulon risqet e dëmtimit të shëndetit nga katastrofat dhe ofron mbulim për shpenzimet mjekësore të diagnostikimit, shërbimit spitalor, medikamenteve, etj. Në rastet kur personi i dëmtuar ka dëmtime të përkohshme ose të përhershme që kufizojnë aftësinë e tij për punë, sigurimi mund të mbulojë edhe të ardhurat e humbura nga paaftësia për punë. Sigurimi i përgjegjësisë. Edhe elementë të sigurimit të përgjegjësisë mund të kenë brenda mbulim për ngjarje katastrofike. Bëhet fjalë kryesisht për përgjegjësinë në ndërtim dhe në ndërtesat e dhëna me qera por edhe për elementë të tjerë. Nëse dëmet e shkaktuara nga katastrofat, ndodhin si pasojë e mungesës së masave mbrojtëse apo neglizhencës në respektimin e normave teknike, këto raste mbulohen nga policat e sigurimit të përgjegjeësisë. Sigurimet në bujqësi. Janë një klasë më vete e sigurimeve të cilat janë specifike për veprimtarinë bujqësore, blegtorinë, frutikulturën etj. Bujqësia është një sektor që mund të preket fort nga katastrofa të ndryshme si përmbytjet, uraganet, stuhitë, breshri, temperaturat ekstreme, etj. Sigurimi në bujqësi ofron mbulim për këto ngjarje. Kunreuther & Kerjan (2009) përcaktojnë që duhet të jenë dy parime bazë që drejtojnë sigurimin nga katastrofat 1) primet duhet të reflektojnë riskun e marrë përsipër dhe 2) çdo lloj ndihme për të siguruarit në zona me risk të lartë natyror duhet të jepet në formën e fondeve të përgjithshme publike dhe jo në formën e subvencioneve për sigurimet. Ata kanë propozuar krijimin e kontratave afatgjata të sigurimit (LTI Long Term Insurance) si një mjet më i përshtatshëm për sigurimin nga katastrofat. Sipas tyre vlera e një kontrate të tillë është më e madhe sepse 1) redukton kostot e transaksioneve për të siguruarit nëse nuk rinovojnë policën tek i njëjti sigurues dhe për siguruesit nëse policat anullohen dhe 2) redukton pasigurinë për rritjen ose jo të

78 78 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 primeve në rast të ndodhjes së një katastrofe. Gjithsesi forma mbizotëruese e kontratave të sigurimit edhe sot vazhdon të jetë ajo e kontratave njëvjeçare të sigurimit. 3. Ballkani industria e sigurimeve dhe katastrofat Në vijim do të ndalemi në disa statistika me fokus rajonin e Ballkanit ku bën pjesë dhe Shqipëria për të parë se si është situata e industrisë së sigurimeve dhe mbulimit nga ngjarjet katastrofike. Rajoni i Ballkanit konsiderohet një zonë me nivel të lartë të riskut të katastrofave. Risku kryesor i katastrofave në këtë zonë është risku i tërmeteve. Gjithashtu është prezent në masë të rëndësishme dhe risku i përmbytjeve, zjarreve dhe stuhive dimërore. Industria e sigurimeve në Ballkan ka filluar të zhvillohet kryesisht pas vitit 1990, kohë kur në këto vende kishte rënë sistemi komunist dhe filloi të aplikohej një sistem i bazuar në ekonominë e tregut. Të dhënat e studiuara për këtë zonë (përjashtuar Greqinë që ka një historik më të hershëm të sigurimeve) tregojnë që shumica e vendeve ndodhen në një fazë të herët të zhvillimit të tregut të sigurimeve. Përjashtim bën Sllovenia që ka një nivel të mirë të zhvillimit të këtij tregu. Kroacia, Rumania dhe Bullgaria gjithashtu kanë njëfarë zhvillimi në këtë industri, ndërkohë që vendet e tjera janë ende larg. Kjo reflekton një ekspozim ende tepër të lartë ekonomik nga risku i katastrofave natyrore. Në grafikun 1 janë paraqitur niveli i primeve të shkruara dhe dëmeve të paguara për të gjithë tregun e sigurimeve në 10 vende të Ballkanit. Një dukuri që vihet re tek të gjithë këto vende është që niveli i dëmeve të paguara është përgjithësisht i ulët, më pak se gjysma e nivelit të primeve të shkruara (me përjashtim të Sllovenisë 61% dhe Rumanisë 55%). Kjo shpjegohet me nivelin ende të ulët të shërbimit nga kompanitë e sigurimit, mentalitetin dhe faktin që tregu dominohet nga sigurimet e detyrueshme të mjeteve motorike. Grafiku 1 Niveli i primeve dhe i dëmeve në rajonin e Ballkanit Burimi:

79 Katastrofat dhe industria e sigurimeve problematika në tregjet ballkanike 79 Situata përkeqësohet më tepër nëse shikojmë të njëjtin raport vetëm për pjesën e sigurimit të pronës nga zjarri dhe risqet natyrore (grafiku 2). Klasa e sigurimeve të pronës nga zjarri dhe fatkeqësitë natyrore zë rreth 17% të totalit të primeve dhe dëmet e paguara rreth 31.5% të totalit të dëmeve të paguara 2. Kroacia (56%) dhe Sllovenia (47%) kanë nivelin më të lartë të dëmeve të paguara ndaj primeve të shkruara për këtë klasë sigurimi. Në Bullgari (31%) dhe Serbi (22%) primet e shkruara për këtë klasës zënë një pjesë më të rëndësishme në totalin e primeve. Ndërsa në Serbi (17%), Kroaci (16%) dhe Maqedoni (16%) dëmet e paguara për këto lloj risqesh zënë peshën më të madhe ndaj totalit ndërmjet gjithë vendeve. Vihet re që nuk ka një uniformitet të raporteve brenda tregut të sigurimeve në vende të ndryshme. Përgjithësisht në vendet me zhvillim më të madh ekonomik (Slloveni, Kroaci, Bullgari, Rumani) kemi dhe një pjesëmarrje më të madhe të sigurimit të jetës dhe pronës. I gjithë tregu i sigurimit të pronës nga zjarri dhe fatkeqësitë natyrore në Ballkan (përjashtuar Greqinë) është rreth 1.17 miliardë Euro në vit prime të paguara. Grafiku 2 Niveli i primeve dhe i dëmeve për sigurimin e pronës nga zjarri dhe fatkeqësitë natyrore në rajonin e Ballkanit Burimi: Përsa i përket densitetit të sigurimeve (grafiku 3) niveli paraqitet shumë i ulët në të gjitha vendet përveç Sllovenisë që ka një prim/banor prej 1046 Euro, të krahasueshëm me vendet e zhvilluara. Niveli mesatar i primeve të sigurimit në Ballkan është rreth 250 Euro/banor, por nëse përjashtojmë Slloveninë ky nivel zbret deri në 80 Euro/banor. Shqipëria është vendi me densitetin më të ulët me rreth 20 Euro/banor. Nuk ka të dhëna të sakta për Ballkanin përsa i përket dëmeve të shkaktuara nga katastrofat. Në dy dekadat e fundit në këto vende të marra në shqyrtim nuk janë vërejtur ngjarje të mëdha katastrofike. Ngjarjet më të rëndë kanë qenë përmbytjet në 2 Të dhënat për dëmet në këtë klasë për Bosnjë-Hercegovinën, Malin e Zi dhe Kosovën mungojnë, mesatarja është llogaritur vetëm për 7 vendet e tjera

80 80 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 vitet 2002 dhe 2010 si dhe një tërmet në Serbi/Slloveni në vitin Katastrofat më të mëdha për Ballkanin, në terma njerëzorë dhe ekonomikë, në këtë periudhë kanë qenë luftërat dhe konfliktet ndëretnike. Ndërkohë për periudhën e mëparshme ( ) ka një bazë të dhënash për ngjarjet katastrofike por që vuan për paraqitjen e dëmeve të shkaktuara, si dhe jo të gjitha ngjarjet me natyrë katastrofike janë të paraqitura saktë. Dëmet e raportuara janë të pjesshme dhe vlerësime tepër të përafërta. Grafiku 3 Densiteti i sigurimeve (primi/banor) në rajonin e Ballkanit Burimi: Tabela 1 Dëmet e raportuara nga katastrofat në Ballkan , milionë USD Temperatura Vendi Tërmete Përmbytje Thatësirë Zjarre ekstreme Stuhi Shqipëria N/A N/A N/A N/A N/A Bosnja & Hercegovina N/A N/A N/A N/A Bullgaria N/A N/A N/A Kroacia N/A N/A Greqia 8, , , , Maqedonia N/A N/A N/A N/A Rumania 2, , N/A N/A N/A Serbia N/A N/A N/A N/A N/A Sllovenia N/A N/A Totali 10, , , , , Burimi: EM-DAT, The OFDA/CRED International Disaster Database,

81 Katastrofat dhe industria e sigurimeve problematika në tregjet ballkanike 81 Sipas bazës së të dhënave EM-DAT (2011) raporton dëme vetëm për rreth 20% të tërmeteve të regjistuara në Ballkan gjatë periudhës , ndonëse një pjesë e madhe e këtyre ngjarjeve kanë shkaktuar viktima. Vetem me këto të dhëna, rezulton një vlerë dëmesh prej rreth miliardë USD për këtë periudhë. Ndërsa në qoftë se marrim të gjitha llojet e katastrofave të ndodhura në Ballkan përgjatë kësaj periudhe ( ) shifra shkon miliardë USD. Por e përsërim, numri i katastrofave për të cilën ka dëme të raportuara është i ulët, vetëm 17.75% (71 nga 400 gjithsej të raportuara). Dëmet më të mëdha shkaktohen nga tërmetet, më pas nga përmbytjet dhe zjarret. Në tabelën 1 paraqiten të dhënat për dëmet në secilin vend nga katastrofat e ndryshme, për ato vlera që janë të raportuara. Vendet bosh në tabelë tregojnë për mungesën e të dhënave për vendet përkatëse. Greqia dhe Rumania rezultojnë vendet më të prekura në Ballkan. Por nëse flasim për dëme krahasuar me popullsinë apo nivelin ekonomi të matur nga PBB, atëhere shohim se Greqia, Shqipëria dhe Maqedonia janë vendet me vulnerabilitet më të lartë nga katastrofat natyrore. Por nëse Greqia është një vend i mbuluar relativisht mirë nga industria e sigurimeve (460 Euro/banor primi vjetor për vitin 2011), Shqipëria dhe Maqedonia janë tepër të ekspozuara ekonomikisht ndaj pasojave të një katastrofe natyrore. Përfundime & rekomandime: Tregu i sigurimeve nga ngjarjet katastrofike është një treg relativisht i pazhvilluar në vendet e Ballkanit, ndonëse këto janë vende me një ekspozim relativisht të lartë ndaj risqeve katastrofike. Tregu ka një zhvillim spontan dhe është larg të qenit një mekanizëm mbrojtës ndaj riskut të katastrofave natyrore. Ende sigurimet ndaj ngjarjeve katastrofike nuk shihen si një klasë më vete në industrinë e sigurimeve, duke e bërë më të vështirë analizën e të dhënave dhe implikimet që mund të sjellë për tregun e sigurimeve. Paralelisht me rolin që mund dhe duhet të luajnë qeveritë në manaxhimin e riskut të katastrofave natyrore, një zhvillim i tregut të sigurimeve është mëse i nevojshëm për të amortizuar efektet e këtyre ngjarjeve në ekonomi. Rekomandohet që një fokus i veçantë duhet ti kushtohet nga rregullatorët e tregut të sigurimeve ngjarjeve katastrofike. Klasifikimi i këtij lloj risku si një klasë e veçantë e sigurimeve dhe raportimi i të dhënave në mënyrë të posaçme për katastrofat do të ishte një zhvillim i nevojshëm në këtë treg. Gjithashtu përcaktimi i rregullave të qarta për trajtimin aktuarial, kontabël dhe financiar të ngjarjeve katastrofike do të përmirësonte përballjen e siguruesve lokalë me këtë lloj risku. Literatura AMF (2012) Gjeografia e Tregut të Sigurimeve 2011 Below R. Wirtz A. Guha-Sapir D. (2009) Disaster category classification and peril terminology for operational purposes, working paper, CRED/University of Louvain/Munich Re EM-DAT, The OFDA/CRED International Disaster Database, Froot K (1999) The evolving market for catastrophic event risk, working paper 7287, National Bureau of Economic Research

82 82 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 Gehrke E. (2011) Can micro insurance cover natural risks, discussion paper, German Development Institute Jametti M. & Ungern-Sternberg Th. (2009) Risk selection in natural disasters insurance, working paper, IEB Kleindorfer P. & Kunreuther H. (1999) Challenges facing the insurance industry in managing catastrophic risks, The financing of catastrophic risk, National Bureau of Economic Research Kunreuther H. & Kerjan E. (2009) Managing catastrophes through insurance: challenges and opportunities for reducing future risks, working paper, Risk Management and Decision Procceses Center, The Wharton School, University of Pennsylvania Lane M. & Mahul O. (2008) Catastrophe risk pricing, an empirical analysis, World Bank working paper Linnerooth-Bayer J & Mechler R. (2009) Insurance against losses from natural disasters in developing countries, working paper nr 85, DESA Lito G. (2011) Manaxhimi i riskut të katastrofave, QSHR Konferenca III Ndërkombëtare Zanjani G. (2002) Pricing and capital allocation in catastrophe insurance, Journal of Financial Economics 65(2002) p

83 MANAXHIMI I LIKUIDITETEVE NЁ FIRMAT SHQIPTARE MSc. Marsida ASHIKU (RANXHA) 1 MSc. Jonida BIÇOKU 2 Po, rreth likuidititeteve, thesari i eksistencës time!» Charles Dickens, Mr. Mantalini in Nicholas Nickleby, ch. 17, p. 207 (1839) Abstact The existence of liquidity or cash holdings in a firm is considered a challenge or an opportunity for the future? Often, in the finance literature is cited : who is the real value of liquidity? This question, that is still today one of the most important problems in the nowdays finance, has been the main reason that pushed me to do this study on the Albanian businesses and their behavior on holding and managing liquidity. Albania is still nowdays, a country with fragile financial institutions, without stock exchange, and with a very special behavior of the Albanian customers regarding liquidity and debt. Hyrje Kjo studim konsiston në manaxhimin e likuiditeteve të firmave/ndërmarrjeve, ose në gjuhën e përditshme të financës, Cash Holding të ndërmarrjeve shqiptare. Eshtë vënë re kohët e fundit, sidomos dhe me krizën financiare botërore një nga arsyet kryesore të falimentimit të shumë bizneseve në botë ka qenë pikërisht mungesa e likuiditeve në kohën e duhur, dhe koherenca midis arkëtimeve dhe shpenzimeve. Pse firmat mbajnë likuiditete? Pse kursejnë? A ekziston një nivel optimal i mbajtjes së likuiditeve? Cilët janë faktorët që ndikojnë në këtë zgjedhje? Si mundet cash holding të ndikojnë në vlerën dhe performancën e firmës? Si mund të ndikojnë ato pjesën tjetër të ekonomisë? Këto pyetje janë në zemër të financës së çdo firme. Në të vërtetë, firmat çdo ditë e më shumë janë në kërkim të investimeve afat gjatë, dhe binden se mënyra më e mirë, më e lehtë dhe më e shpejtë për të investuar mbeten gjithnjë fondet e brendshme. Duke ju referuar literaturës financiare 3, në përgjithësi 75% e të gjithë investimeve neto të firmave, realizohet nëpërmjet përdorimit të rezervave të likuiditeveve, aktiveve të veta të firmës në raport me borxhin e marrë. Si rezultat, të kuptosh politikat e likuiditeve mbetet një element kyç për të kuptuar si se firmat financohen dhe nga se varen zgjedhjet e tyre të financimit. Pavarsisht nga roli i padiskutueshëm i likuiditeteve në financë dhe në jetën e një firme, për një kohë të gjatë ato ishin lënë në hije nga studjuesit financiare. Tashmë, këto kohët e fundit është vënë re një interes më i madh për drejtimin e likuiditeteve të firmave, nga ana e studiusve financiare dhe shumë nga arsyet pse likuiditetet janë vërtet të rëndësishme në jetën e një firmë do ti trajtojmë në vazhdim. Me fjalën likuiditet, (cash ), para të thata, lek, gjendje monetare, ose ekuivalente të likuiditeteve, kuptohen të gjitha format e parave të gatshme, arka, banka, llogari rrjedhëse e të gjitha kategoritë e tyre të ngjashme, të gjithë llogaritë fianciare dhe 1 Kandidate Phd në Financë, Lektore, Fakulteti Ekonomisë, Universiteti A. Xhuvani, Elbasan, marsidaranxha@yahoo.it 2 Kandidate Phd në Statistikë, Lektore, Fakulteti Ekonomisë, Universiteti A. Xhuvani, Elbasan, E- mail: jonidabicoku@yahoo.com 3 Myers (1990),

84 84 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 titujt financiar me afat jo me të gjatë se tre muaj. Megjithatë, përdorimi i likuiditeteve është relativ dhe mund të varet nga objektivat e firmës, nga tipi i aktivitetit që realizon, dhe nga kontrolli që duan firmat të kenë mbi likuiditetet, etj. Duke konsideruar zhvillimin aktual të tregjeve financiare dhe llojet e reja të produkteve financiare, të lidhura në mënyrë të pandashme me shmangien e sa më shumë risqeve financiare, mund të thuhet se shuma e likuiditeve dhe ekuivalenteve të tyre të pranishme në çdo lloj aktiviteti financiar është vlersuar me risk zero dhe pa kosto transaksioni në përdorimin e tyre në çdo moment. Në këtë mënyrë lind natyrshëm pyetja, pse kompanitë mbajnë sasi të mëdha likuiditetesh në kompani, kur mund t i investojnë në mënyrë më fitimprurëse? Ose shprehur në një mënyrë tjetër cila është vlera e vërtetë e likuiditeteve? Kjo përbën akoma një nga dhjetë cështjet e pazgjidhura të financave të firmave të sotme 4. Për të gjetur një përgjigje për këtë pyetje, duhet të shkëputemi nga supozimi i ekzistencës së tregjeve perfekte të kapitalit të Millier- Modgliani.Duke përfshirë në këtë mënyrë kostot e transaksioneve, lind nevoja e vlerësimit të një niveli optimal likuiditeti për çdo firmë, duke vendosur kështu në balancë anët pozitive dhe negative, ose të mirat dhe të këqijat e akumulimit të likuiditeteve. Por mbi të gjitha, ekzistenca e asimetrive informatike spikat dukshëm, në vlerësimin e likuiditeteve. Eksistenca e fenomeneve të tilla si Moral Hazard, dhe selektimi i kundërt 5, të ndjekur më pas edhe nga kostot e agjensisë, na tregojnë të dyjat anët e të njëjtës medalje. Motivi parandalues i likuiditeteve për ditët e vështira, për periudhat e ardhshme me mungesë likuiditetesh, është i lidhur ngushtë me strukturën financiare, me kufizimet financiare të detyruara nga një ndryshim i madh midis kostove të kapitalit të brendshëm dhe atij të jashtëm. Në këtë prizëm, likuiditeti jep mundësinë të shfrytezohen oportunitetet investuese te ardhshme, pa pasur kosto shumë të larta ose, në rastin më të keq, pa hequr dorë nga mundësi të tilla.dhe kjo është pikërisht thelbi i teorisë së Myers e Majluf, Likuiditeti bëhet një aktiv që krijon vlera për aksionerët 6. Po siç thamë pak më parë, ekzistojnë dy anë për çdo medalje. Ekziston një ndarje shumë e lehtë midis konceptit, të të pasurit mjaftueshëm para për të bërë atë që është e nevojshme për të bërë, dhe të kesh mjaftueshëm para për të bërë ç farë të duash 7 Rezervat likuide janë lehtësisht të kontrollueshme nga ata që drejtojnë realisht kompaninë. Përdorimi i tyre është totalisht në gjykimin dhe në duart e tyre. Duke hyrë më thellë, në analizën se kush e drejton shoqërinë, marrim në konsideratë konfliktin e interesave midis manaxherëve dhe aksionerëve, midis aksionerëve të pakicës dhe atyre të shumicës. Ata që kontrollojnë realisht shoqërinë, mund të perdorin pushtetin për sjellje përfituese (moral hazard). Në këtë rast likuiditeti është instrumenti më i lehtë për të përfituar të mira private në dëm të pakicës. Në këtë rast, investimi në likuiditete humb vlerë për aksionerët. 4 Brealey and Myers, Akerlof, Myers e Majluf (1984) 7 Dittmar, 2003

85 Manaxhimi i likuiditeteve nё firmat shqiptare Motivet për mbajtjen e likuiditeteve Mbajtja e rezervave të likuiditeteve ka kosto për kompaninë. Ajo duhet të mbajë rezerva të parave të gatshme deri në pikën ku kostot të jenë të barabarta me përfitimet që rrjedhin nga mbajtja e këtyre parave të gatshme. Të mbash një njësi shtesë të rezervave të parave të gatshme mund të ulë probabilitetin e firmës për t u gjendur në një situatë mungese likuiditeti dhe, në këtë mënyrë, të ulë kostot e mospasjes para në momentin e duhur. Qysh në fillim e viteve 1900, ekonomistët 8 kanë treguar se individët duhet të mbajnë rezerva parash për trasanksionet, si një mase mbrojtëse kundër shpenzimeve të paparashikuara dhe për raste rreziku. Mund të thuhet se firmat mbajnë rezerva parash për të njëjtat arsye, por ka dhe një qëllim tjetër. Ndarja e manaxhimit dhe e zotëruesve të aksioneve në kompanitë e mëdha mund të çojnë në krijimin e një qëllimi shtesë. Në literaturën mbi likuiditetet dhe mbajtjen e tyre ekzistojne tre teori të rëndësishme: 1-Modeli Trade-off, Sipas këtij modelit, firmat e përcaktojnë nivelin e tyre optimal të mbajtjes së parave nga krahasimi midis kostove marxhinale dhe përfitimeve marxhinale që rrjedhin nga mbajtja e parave të gatshme. 2-Teoria Pecking Order, Sipas teorisë Pecking Order 9, firmat i financojnë investimet në radhë të parë me fitimet e pashpërndara, pastaj me borxh të sigurt dhe në fund me anë të borxhit me risk. 3-Teoria Free Jensen-Cash Flow, ose ndryshe teoria e rrjedhjes së parasë 10 shpjegon se manaxherët kanë një nxitje për të ruajtur të holla për të rritur sasinë e aktiveve nën kontrollin e tyre dhe për të fituar pushtet mbi vendimin. Me mbajtjen e parave, ata nuk kanë nevojë për të rritur fondet e jashtme dhe mund të ndërmarrin investime të cilat kanë një ndikim negativ në pasuritë e aksionerëve. Kjo si rrjedhojë e problemeve të agjensisë që krijohen nga likuiditeti i firmës, i cili krijon fonde për manaxherët për të investuar në projekte që nuk sjellin përfitime pasurore 11. Ndërkohë, postulatet e teorisë Jensen propozojnë që firmat të mbajnë vetëm rezerva minimale parash, sepse mbatja e tyre në nivele të larta krijon probleme të mëdha agjensie. Sipas Jensen, kur menaxherët kanë një sasi të madhe të fondeve nën kontrollin e tyre, ata kanë më shumë pushtet. 2. Motive transaksionesh për mbajtjen e parave Për motive transaksionesh, firmës i duhet të mbajë likuiditete për të përmbushur nevojat që vijnë nga aktiviteteti normal i saj. Këto nevoja janë të ndryshme për biznese të ndryshme. Për shembull, firmat me pakicë e kanë të nevojshme të kenë para të mjaftueshme në llogaritë e tyre për ta bërë një biznes që të funksionojë më së miri. Si rrjedhojë këto firma duhet të kenë të drejtë për të përdorur paratë për të zëvëndësuar inventarin e zbrazur dhe për të përmbushur listëpagesat. Ne mund të pranojmë nevojat e përdorimit të parave për variablat e mëposhtme: 8 Keynes, Myers, Jensen, Jensen and Meckling,1976

86 86 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), Bizneset që operojnë me para kundër bizneseve që operojnë me kredi 2.Transaksionet e vogla kundër atyre të mëdha 3.Sistemi bankar 2.1 Arsyet e mbajtjes se likuiditetit për motive transaksioni Një kompani që e gjen veten në vështirësi likuiditeti, duhet të gjejë në treg kapitale të reja, ose të shesë aktivet, apo të shkurtojë dividentët dhe investimet, dhe pastaj në fund mund të rishikojë kontratat ekzistuese financiare. Të gjesh në treg burime të freskëta dhe të shpejta likuiditeti, kur të nevojiten, është shumë e shtrenjtë dhe jo gjithmonë e mundur, por edhe mundësitë e tjera në dispozicion të firmës janë të shtrenjta, në se i referohemi burimeve të brendëshme që ka në dispozicion kompania, si p.sh para në dorë. Problemi i këtij të fundit është pikërisht se krijimi dhe mbajtja, gjithashtu manaxhimi i rezervave të likuiditeteve të tepërta, kërkon një impenjim të madh për firmën. Prandaj vlen për t u theksuar se duhet të balancohen kostot marxhinale të mbajtjes së rezervave të parave të gatshme në firmë me kosto marxhinale të mungesës së tyre kur ato duhen. Në literaturën e shfletuar në lidhje me likuiditetet, duke filluar që nga Keynes në 1936, ekzistojnë në mënyrë të pavarur dy arsye të rëndësishme për të mbajtur gjithmonë para të gatshme në firmë: për shpenzime transaksioni dhe motive parandaluese. Në rastin e parë mund themi se kompanitë i mbajnë likuide një pjesë të portofoleve të tyre, për të përmbushur kërkesat që dalin nga transaksionet e përditshme. Disa modele klasike të shkencës së financave 12, nxjerrin në pah nevojën për para cash dhe vlerësimin e mbajtjes së tyre atëherë kur një ndërmarrje në nevojë financiare ndeshet me shpenzime transaksioni dhe në momentin në të cilën konverton një aktiv financiar jo likuid në cash dhe përdorimin e kësaj paraje cash për të bërë pagesat e përditshme. Dy modelet gjerësisht të njohura në fushën e finacave janë ato të Baumol dhe Tobin (1952 dhe 1956) dhe ato themelore, të qëndrueshme (stokastike) të Miller, Orr (1966). Modelet, të paraqitura në teorinë monetare janë të qëndrueshme me teorinë e vlerës së ndërmarrjes dhe janë gjerësisht të pranuara në financë. Ёshtë e përshtatshme të saktësohet se të dy përqasjet teorike i referohen kërkesës për para të ndërmarrjeve në çdo moment kohe dhe sidomos likuidietetit në një kuptim më të ngushtë. Motivet parandaluese janë të lidhur me pasigurinë që shoqëron në mënyrë të pashmangshme të ardhmen. Bëhet fjalë për t i bërë ballë ngjarjeve të papritura, të paparashikuara, që nuk janë përfshirë në dokumentat planifikuese dhe parashikuese ekonomiko-financiare. Mungesa e disponueshmërisë së likuiditetit, në të shumtën e rasteve, për shumë firma, mund të përfaqësojë një kosto të konsiderueshme. Vërtetohen dy situata themelore të mungesës së likuiditeteve në këto kushte: Mungesa e likuiditetit, në kuptimin e paaftësisë për të përmbushur detyrimet e pagesave të shtyra, zakonisht të shoqëruara me një situatë të borxhit të tepërt, apo aktivet e paluajtshme dhe kapitalin e vet totalisht të bllokuara. 12 Baumol e Tobin 1952 dhe1956, Miller dhe Orr, 1966

87 Manaxhimi i likuiditeteve nё firmat shqiptare 87 Pamjaftueshmëria e likuiditetit, ose mungesa e fondeve për qëllime të konsideruara si thelbësore për funksionimin normal të aktivitetit të firmës, ose politikat e zhvillimit të saj. Kjo nuk ka të bëjë me një rrezik të menjëhershëm të paaftësisë paguese, por në fakt mund të ngadalësojë rritjen e shoqërisë në fushën dhe programet e parashikuara për zhvillimin e saj. Në këtë rast, likuiditeti shihet si një jastëk mbështetës, që shërben për të zbutur efektin e nevojave të paparashikuara financiare, duke shmangur në këtë mënyrë shfaqjen e vështirësive në përballimin e situatave në lidhje me obligacionet tregtare, në sipërmarrjen e projekteve te reja dhe të papritura investuese dhe në ruajtjen e pozitave të tregut. Ai, gjithashtu, i lejon kompanive të përshtasin drejtimin e tyre me një hark të fleksibilitetit manaxhues, që do të thote liri më të madhe në zgjedhjen mes alternativave të ndryshme për zhvillimin, duke e lejuar atë për të shfrytëzuar mundësitë e papritura të rritjes Motive investuese të mbajtjes së parave Nëse tregjet e kapitaleve do të ishin të efektshme dhe të hapura e pa kosto në transaksione, firmat mund të ngrinin një kapital të ri në rast se do ti duheshin të investonin në projekte a investime të reja. Në botën reale, firmat përballen zakonisht me një vështirësi dhe me një kosto në hyrjen e tregjeve të kapitaleve. Disa nga këto vështirësi janë të imponuara nga brenda por shumica janë të jashtme, dhe ato kufizojnë kapacitetin e një firme për të ngritur një kapital të ri për të investuar në investime të mira. Në përballjen me këto vështirësi, firmat do të vendosin mënjanë para për të mbuluar nevojat e investimeve në të ardhmen, nëse ato dështojnë në këtë drejtim, i heqin vetes mundësinë për të vepruar me investime të rëndësishme a të vlefshme. Ne do ta pranojmë këtë pjesë të balancit të parave për të qenë një funksion i variableve të mëposhtme: Madhësia dhe pasiguria në investimet e mëtejshme: nevoja për mbajtjen e parave do të jetë e madhe në ato firma të cilat kanë kërkesa për investime të rëndësishme si dhe për pasigurinë e madhe rreth madhësisë së kërkesave. Hyrje në tregjet e kapitaleve: firmat që kanë një hyrje të lehtë dhe të lirë në tregjet e kapitaleve mund të ruajnë pak para për kërkesat e investimeve të ardhshme, në krahasim me firmat pa të drejtë hyrjeje. Asimetria informative rreth investimeve: firmat do të përballen më me shumë vështirësi në rritjen e kapitalit në një çmim të favorshëm për investimet ku investitorët e jashtëm kanë pak informacion rreth fitimeve të mundshme sesa kanë firmat. Manaxhimi i interesit: Variabli që lë mënjanë kompanitë tregtare botërore nga individët është ndarja e manaxhimit dhe e zotërimit. Paratë mund t i kenë mbajtësit e aksioneve ose firmat. Ёshtë shpesh e diskutueshme që në disa firma manaxherët të kenë axhendat e tyre për t u bërë pjesë e aktiviteteve dhe paratë mund t i mundësojnë atyre që të financojnë këto aktivitete. Pra, në një firmë, drejtuesit e likuiditeteve do të mbledhin para jo sepse kjo është mirë për aksion mbajtësit, por sepse ato nevojiten për të financuar ekspansionin.

88 88 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), Drejtimi i likuiditeteve dhe sjellja e manaxherëve shqiptarë. Në literaturën e huaj, duke studiuar cash holdings dhe variablat e tyre, vumë re një ndikim shumë të fortë të cash-flow ndaj likuiditeteve dhe mbajtjes së tyre. Rezultate të tilla janë gjetur dhe provuar në mënyrë empirike 13 për firmat europiane dhe Ginglinger e Saddour(2006) për firmat franceze. Almeida, Campello e Weisbach(2004), me teorinë e tyre në lidhje me ndjeshmërinë e likuiditeteve ndaj cash-flow, arrijnë në të njëjtin përfundim.me rritjen e cash-flow mbahet një nivel më i lartë likuiditetesh.gjithashtu, edhe sipas teorisë Pecking Order 14 që parashikon një lidhje pozitive midis cash flow dhe cash holding, sipas së cilës, kur firmat kanë shumë rrjedhje arke të pritshme në të ardhmen, tentojnë të mbajnë më shumë aktive likuide pasi kanë paguar borxhet e tyre. Ky studim ka për qëllim vlersimin dhe investigimin e faktorëve kryesorë, variblave përcaktues të nivelit të mbajtjes së likuiditeteve, për një panel prej 100 firmash shqiptare, të madhësive të ndryshme, të mëdha, të vogla edhe të mesme, për një hark kohor katër vjeçar, ë gjitha firmat janë zgjedhur rastësisht dhe janë të ndryshme midis tyre, me një spektër shumë të gjërë studimi, duke filluar nga firma prodhimi, firma tregtare, firma shërbimi, ndërtimi,etj, me karakteristika shumë të ndryshme midis tyre.shumë firma, private apo shtetërore qofshin, mbajnë në llogaritë e tyre forma të ndryshme të parasë cash dhe ekuivalente të saj, disa më shumë dhe disa më pak, në varësi të karakteristikave të tyre financiare, situatës ekonomike dhe financiare në treg, etj. Në gjithë literaturën e shfletuar në këtë punim (që nga teoritë e Keynes,1936), i cili tregon pse firmat mbajnë para dhe deri në ditët e sotme 15, vihet re një kujdes i madh i manaxherëve të huaj mbi likuiditetet, sasinë e parave cash të mbajtura në firmë dhe arsyeve të mbajtjes së tyre. Në literaturën shqiptare studimet janë të lidhura kryesisht vetëm me një biznes të veçantë, siç jane bankat apo ndërmjetësit financiare, dhe asnjeherë për firmat tregtare, prodhuese apo të llojeve të ndryshme. Nisur nga të dhënat e grumbulluara, për të parë aplikimin e koncepteve teorike në praktikën e firmave shqiptare në lidhje me mbajtjen e likuiditeteve dhe motiveve kryesore pse firmat shqiptare mbajnë likuiditete, në grafikun 3.1 dhe 3.2 paraqesim rezultatet statistikore në lidhje me sasinë dhe arsyet pse firmat shqiptare mbajnë likuiditete. Në vazhdim do të shohim përfundimet e pyetësorit në lidhje me arsyet kryesore që i bëjnë firmat shqiptare të mbajnë likuiditete. Edhe në literaturën e shfletuar vihet re që një nga arsyet kryesore që i bën të gjitha firmat të mbajnë likuiditete, është motivi rrjedhës, ose motivi parandalues, për t i bërë ballë veprimeve operacionale të përditshme dhe situatave të ndryshme të pavaforshme, si kriza financiare, rreziku i falimentit, etj. Vihet re se 85% e firmave mbajnë likuiditete për motive rrjedhëse dhe parandaluese, (42% motivi rrjedhës dhe 43% motivi parandalues) dhe vetëm shumë pak prej tyre, 15%, i mbajnë likuiditetet për motive të tjera, përveç atyre mbrojtëse. Grafiku 1 A mbajnë firmat shqiptare likuiditete? 13 Opler, Pinkowitz, Stulz e Williamson(1999), Ferrera e Vilela, Myers e Majluf, Opler, Pinkowitz, Stulz e Williamson (1999), Ozkan e Ozkan (2002), Arslan, Fbreckis, Ozkan(2006),

89 Manaxhimi i likuiditeteve nё firmat shqiptare 89 Grafiku 2 Motivet e mbajtjes së likuiditeteve nga firmat shqiptare Grafiku 1 tregon se 77% e firmave të anketuara mbajnë likuiditete dhe vetëm një përqindje e vogël e tyre, përkatësisht 23%, nuk mbajnë likuiditete të mjaftueshme në firmë. Paralelisht me tabelën e të dhënave, edhe paraqitja grafike shërben për të vlerësuar më mirë pse firmat shqiptare mbajnë likuiditete. Shumë të vlefshme janë rezultatet që janë përftuar nga pyetja në lidhje me rëndësinë që manaxherët shqiptare i japin likuiditeteve dhe mbajtjes se tyre. Shuma e likuiditeve që mbajnë firmat shqiptare, (rreth 70% e tyre), varion nga 4% deri 8%. Pyetja ndërthuret me aspektin stategjik, nëse firmat shqiptare mbajnë rastësisht likuiditete, apo i vlerësojnë vërtet ato. Në vëndin tonë, këto vitet e fundit, kanë ardhur dhe kanë investuar në Shqipëri shumë investitorë të huaj dhe bashkëpunimi me to shpesh ka rezultuar shume efikas. A kanë ndikuar manxherët e huaj në mbajtjen dhe në rëndësinë e likuiditeteve në këto firma, duke i bërë edhe manaxherët tanë gjithnjë e më ndjeshëm ndaj efektit likuiditet. Grafiku 3 tregon përqindjen e aktiveve likuide ndaj aktiveve totale, për firmat e anketuara.vihet re se përqindja më e lartë e firmave, 71% e tyre, mbajnë një nivel likuiditeti rreth 4% deri në 7.8%. Nivelin më të ulët të likuiditetit, 2.7% deri 3.4%, e mbajnë vetëm 5 % e tyre, ndërsa 15% e firmave mbajnë një nivel likuiditeti mbi 10%. Grafiku 4 dhe grafiku 5 në vazhdim, tregon lidhjen që ekziston midis rëndësisë që manaxherët shqiptare i japin mbajtjes së likuiditeteve dhe përqindjes së mbajtjes se aktiveve likuide mbi aktivet totale. Duke vënë re se firmat ku manaxherët e tyre janë përgjigjur pozitivisht mbajtjes së likuiditeteve, ata rrjedhimisht mbajnë edhe përqindjen më të lartë të aktive likuide, në krahasim më të tjerët.

90 90 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 Grafiku 3 Përqindja e aktiveve likuide ndaj aktiveve totale Më poshtë, gjithashtu, do të vëmë re se pikërisht këto firma jane ato që kanë manaxhere ose drejtues financiarë të huaj, të cilët janë shumë më të ndjeshëm ndaj mbajtjes së likuiditeteve, sesa manaxherët shqiptarë. Vihet re se firmat që mendojnë pozitivisht mbi mbajtjen e likuiditeteve, mbi 20 % e tyre, kanë gjithmonë një nivel më të lartë likuiditetesh, përkatësisht 7% deri në 60 % të aktiveve totale. Grafiku 4 Përqindja e aktiveve likuide ndaj aktiveve totale në mënyrë të ndërthur me rëndësinë e mbajtjes së likuiditeteve. Nga grafiku i mësipërm vihet re se firmat shqiptare mbajnë përqindje të ndryshme likuiditetesh, të cilat variojnë nga 2% deri në 60%. Motivet e mbajtjes janë të ndryshme: situata të rëndësishme apo fare të parëndësishme, të ndikuara nga kriza ekonomike apo situata të ndryshme. Megjithatë, i rëndësishëm është fakti që shumica e firmave shqiptare që mbajnë likuiditete në përqindje të lartë, i kushtojnë shumë rëndësi mbajtjes dhe manaxhimit të tyre, dhe kjo nuk ndodh në mënyrë të rastësishme. Siç e përmëndem edhe më sipër, gjatë rishikimit të literaturës, këto vitet e fundit, shumë autorë të huaj i kanë kushtuar vëmëndje të veçantë manaxhimit të likuiditeteve dhe jo mbajtjes në mënyrë të rastësishme të tyre. Në Shqipëri ka një

91 Manaxhimi i likuiditeteve nё firmat shqiptare 91 boshllëk në literaturë, gjithashtu edhe në praktikë, në lidhje me mbajtjen e likuiditeteve. Grafikisht, në vijim, shikohet shumë më qartë sa shumë rëndësi kanë për manaxherët e huaj mbajtja e një përqindje të caktuar likuidesh dhe pikërisht përqindja më e lartë e tyre mbahet këto firma. Kjo ka bërë që shumë firma në Shqipëri, në prani të manaxhereve të huaj, të kenë performancë të ndryshme në treg dhe në vetë brëndësinë e ndërmarrjes, dhe jo rrallë herë ato kanë shërbyer si lider në tregun tonë. Siç vihet re edhe nga tabela e mësipërme, 87% e firmave që drejtohen nga manaxherë të huaj, i japin një rëndësi të veçantë mbajtjes së likuiditeteve, ndërsa vetëm 13.3% e firmave me drejtues shqiptarë i japin rëndësi mbajtjes së likuiditeteve. Pjesa me e madhe e tyre, 57.7%, mendojnë se mbajtja dhe manaxhimi i likuiditeteve janë pak të rëndësishme në një firmë. Ata i mbajnë paratë në mënyrë të rastësishme, pak a shumë si të jetë koha, me shi - më shumë likuiditete për t u mbrojtur, me diell - më pak likuiditete, sepse nuk është nevoja për to kur ka rrjedhje të mjaftueshme paraje në firmë. Grafiku 5 Rëndësia e mbajtjes së likuiditeteve nga prania e manaxherëve të huaj Konkluzione Gjatë këtij studimi ne e fokusuam në vlersimin që firmat tona i bëjnë manaxhimit të likuiditetit, mbajtjes së tij brenda në firmë dhe rëndësisë që ka për to paraja cash.duke bërë një anketim mbi 100 firma të ndryshme, të mëdha të vogla dhe të mesme, të zgjedhura në mënyrë të rastësishme, ne kemi thënë një panoramë të shkurtuar të gjendjes së mbajtjes së likuiditeteve nga këto firma, duke vlersuar edhe disa nga faktorët kryesore që i nxisim firmat shqiptare të mbajnë likuiditete.duke vlersuar pyetësorët e bërë dhe nga përpunimi i tyre me programin SPSS 17, ne arrijmë disa përfundime shumë interesante në lidhje me firmat shqiptare dhe manaxhimin e likuiditeteve nga ana e tyre. Vihet re se firmat tona nuk i kushtojnë rëndësinë e tyre likuiditeteve dhe i mbajnë ato kryesisht për motive rrjedhëse, për veprime të përditshme ose motive prekaucionale, më shumë se sa për arsye të tjera. Pjesa më e madhe e tyre, rreth 70% e firmave mbajnë një nivel likuiditeti 4-7.8%, dhe jo më shumë. E rëndësishme është fakti se prania e manaxherëve të huaj ose drejtuesve të huaj, të cilët janë shtuar gjërësisht këto kohët e fundit në Shqipëri, bëjnë

92 92 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 që të jenë më të vëmendëshme ndaj manaxhimit të likuiditeteve dhe vërtetojnë kështu hipotezën bazë të temës sonë mbi vlersimin e likuiditeteve nga ana e këtyre firmave. Pikërisht 89.1 % e firmave të drejtuar nga manaxherë të huaj mbajnë më shumë likuiditete sesa firmat e tjera, dhe i kushtojnë një kohë të caktuar vlersimit të tyre. Interesante janë edhe përfundimet në lidhje me faktorët determinant në mbajtjen e likuiditeteve, siç do të shohim edhe me poshtë niveli i borxhit dhe sasia e cash-flow-t që qarkullon në firmë, si edhe lloji i aktivitetit që ushtron biznesi, do të jenë variblat më të rëndësishëm në ekuacionin e mbajtjes së likuiditeteve. Pra firmat që kanë më shumë mundësi për të marrë borxh lehtësisht, mund të mbajë më pak likuiditete, dhe përsa i përket nivelit të cash-flow-t, sa më shumë para të hyjnë në një firmë aq më shumë likuiditete tenton ajo të mbajë, pra një lidhje shumë e fortë pozitive e cashflow-n me nivelin e likuiditeteve. Literatura Acharya V., Almeida H., Campello M., 2005, Is cash negative debt? A hedging perspective on corporate financial policies, London Business School IFA Working Paper Series 2005 Akerlof G., 1970, The Market for Lemons : Quality Uncertainty and the Market Mechanism, Quarterly Journal of Economics, 3, Allayannis G., Mozumdar A., 2004, The investment-cash flow sensitivity puzzle: can negative cash flow observation explain it?, Journal of Banking and Finance 28, Almeida H., Campello M. 2001, Financial Constraints and Investment-Cash Flow Sensitivities: New Research Directions, Mimeo, New York University Almeida H, Campello M., 2006, Financial constraints, asset tangibility, and corporate investment, NBER Working Paper No Baumol e Tobin 1952 dhe1956, Miller dhe Orr, 1966 Blanchard O., Lopez-de-Silanes F., Shleifer A. 1994, What do firms do with cash windfalls?, Journal of Financial Economics 36, Barontini R., La valutazione del rischio di credito. I modelli di previsione delle insolvenze, Il Mulino, 2000 Brealey R. A., Myers S. C., Sandri S, Principi di finanzia aziendale, Mc Graw Hill, 2003 Brennan M. J., The theory of corporate finance, 1996 Burkart M., Gromb D., Panunzi F., 1997, Large shareholders, monitoring, and the value of the firm, Quarterly Journal of Economics 112, Chiang Alpha C., Introduzione all economia matematica, Bollati Boringhieri, 2000 Dittmar A., Marth-Smith J., Servaes H., 2003, International corporate governance and corporate cash holdings, Journal of Financial and Quantitative Analysis, 38, Jensen M. C., Meckling W. H. 1976, Theory of the firm managerial behavior agency costs and ownership structure, Journal of Financial Economics 3, Opler T., Pinkowitz L., Stulz R., Williamson R., 1999, The determinants and implications of corporate cash holdings, Journal of Financial Economics, 52, 3-4 Ozkan A., Ozkan N., 2004, Corporate cash holdings: An empirical investigation of UK companies, Journal of Banking and Finance, 28, Myers S. C., Majful N. S., 1984, Corporate financing decisions when firm have investment information that investors do not have, Journal of Financial Economics, 13,

93 NJË VËSHTRIM I PËRGJITHSHËM I KUFIZIMEVE MBI INVESTIMIN Dorina KOÇI (JANKU) 1 Abstract The growth and the structure of business investments are central elements to understand economic activity. Business investments are one of the most important determinants of economic growth rate in the long run, and also play a key role in explaining the fluctuations 79of the business cycle. The aim of the continuity and growth of a business cannot be understood without capital, which is necessary to undertake investments that aim to increase production capacity and business competitiveness in the market. On the other hand, this goal becomes increasingly challenging, particularly in developing countries, due to the existence of various constraints in the so-called "investment climate", which increase the risk and cost of investment, decrease returns or inhibit the realization of these returns. In this context, the main focus of this article will be the answer to the following questions: 1. How much is access to capital critical, compared with other factors that influence the birth and development of a business? 2. To what extent such restrictions are critical to the growth of a business to a wider local and national development? 3. What factors constrain the ability of businesses to be financed? 4. How do these factors affect a firm in different ways according to the physiology of the business? 1. Llojet e kufizimeve të klimës investuese Klima e biznesit, e quajtur dhe mjedisi i aktivitetit të biznesit, është një koncept i padukshëm dhe kompleks. Megjithatë, nëse klima e biznesit të një vendi bëhet e dobishme, ajo ka pasoja shumë të ndjeshme dhe të matshme në terma të tillë si: numri i bizneseve të reja që hyjnë në treg çdo vit, pjesa e bizneseve të reja me rritje të lartë, rritje në mundësitë e një vendi për tu bërë më tërheqës për investitorët e huaj. Klima e biznesit është një term i cili tregon se si zhvillimi i biznesit është i mbështetur nga shteti, politikat rajonale dhe lokale, dhe nga komunitetet lokale. Kufizimet e klimës investuese mund të grupohen në pesë kategori kryesore: Kufizime nga mjedisi makroekonomik të tilla si: stabiliteti makroekonomik, krimi dhe korrupsioni. Kufizimet institucionale ku përfshihen: rregullat e të bërit biznes, sistemi ligjor, sistemi fiskal. Kufizimet financiare të tilla si: aksesi për financim kapitali dhe kosto e tij. Kufizimet infrastrukturore ku mund të përfshihen energjia, infrastruktura rrugore. Kufizimet në nivel mikro të tilla si: transferimi i teknologjisë dhe cilësia e menaxhimit. 1.1 Kufizimet nga mjedisi makroekonomik Stabiliteti në nivel makro. Paqëndrueshmëria në nivelin makro, e diktuar nga faktorë ekonomikë, socialë apo politikë, pengon investimet si rrjedhojë e pasigurisë 1 lektore Departamenti Financë, FEU T, dafijanku@yahoo.com

94 94 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 së përfitimeve në të ardhmen dhe uljes së vlerës së aseteve. Për shëmbull një nivel i lartë inflacioni apo luhatshmëri e kursit të këmbimit mund të dobësojë pozitën e kreditorëve, duke vështirësuar mundësinë për financim nga jashtë. Për më tepër kjo paqëndrueshmëri ndjehet më tepër nga bizneset e vogla e të mesme krahasuar me ato të mëdha për sa kohë këto të fundit kanë më tepër mjete në dispozicion të tyre për tu përballur me risqe të tilla. Krimi dhe korrupsioni dëmtojnë klimën investuese jo vetëm përmes dekurajimit të bizneseve për të investuar por gjithashtu edhe përmes kostove të rritura që ju shkaktojnë këtyre bizneseve të tilla si: pagesat e rryshfeteve, humbja drejtpërdrejt e produkteve apo kosto që lidhen me marrjen e masave paraprake si punësimi i rojeve të sigurisë, vënia në përdorim e sistemeve të alarmit. 1.2 Kufizimet institucionale Rregullat e të bërit biznes dhe liçensimi. Rregullat imponojnë kosto të nevojshme për bizneset të tilla si nevoja për të adaptuar biznesin me kërkesat rregullatore të një vendi ose pagesa e tarifës së liçensimit, por shpeshherë këto kosto janë të larta pa qënë e nevojshme, për shkak të administrimit joefiçent institucional, duke vështirësuar në këtë mënyrë hyrjen në një biznes dhe zhvillimin e mëtejshëm të tij. Institucionet dhe sistemi ligjor. Kredibiliteti i një sistemi ligjor e institucional konsiderohet një faktor i rëndësishëm në zhvillimin e bizneseve. Nje sistem ligjor e institucional i besueshëm dhe i konsoliduar luan rol thelbësor në vendimin investues të bizneseve duke ulur risqet dhe pasiguritë me të cilat ato përballen në vendosjen e marrëveshjeve tregtare. 1.3 Kufizimet financiare Mundësia për financim dhe kosto e tij. Bizneset duhet të jenë të afta për të siguruar ato instrumenta financiare që do ti nevojiteshin për të funksionuar në mënyrë efiçente dhe për të investuar. Për më tepër kosto e kapitalit të nevojshëm duhet të jetë e arsyeshme sepse, nëse eshtë shumë e lartë, kthimi i pritur nga investimi pas pagesës së kësaj kostoje do të jetë shumë i ulët (madje edhe negativ) duke bërë që bizneset të mos kenë asnjë stimul për të investuar. Rritja e mundësisë për financim jep një kontribut të rëndësishëm në rritjen e një biznesi. Bizneset të cilat ankohen për mungesë financimi aktualisht kanë normat më të ulëta të rritjes së tyre. Ky përfundim konfirmohet nga rezultate te arritura prej studimeve në vende të ndryshme të ndërmarra në nivel biznesi. 1.4 Kufizimet infrastrukturore Bizneset kanë nevojë për furnizim të qëndrueshëm me energji elektrike, linja efikase transporti si dhe shërbim modern telekomunikacioni me qëllim nxitjen e stimujve investues të tyre. Një akses i mirë në këto elemente të infrastrukturës mundëson produktivitet për bizneset, zgjerim të tyre si dhe reduktim të kostove. Infrastruktura konsiderohet si faktor kryesor me ndikim të konsiderueshëm në performancën e bizneseve. Megjithatë rëndësia e infrastrukturës nuk është e njëjtë në të gjitha vendet. Në disa vende, infrastruktura fizike nuk korrelohet dukshëm me performancën e

95 Një vështrim i përgjithshëm i kufizimeve mbi investimin 95 bizneseve. Rezulton se lidhja pozitive midis infrastrukturës dhe përformancës së një biznesi është veçanërisht e fortë në vende me infrastrukturë të dobët Kufizimet në nivel mikro Transferimi i teknologjisë konsiderohet si një prej kanaleve më të rëndësishëm përmes të cilave bizneset e huaja të pranishme mund të prodhojnë efekte (eksternalitete) pozitive në vendet pritëse. Cilësia e menaxhimit. Ky element është i domosdoshëm për të parë nëse menaxherët dhe pronarët kanë aftësitë organizuese, financiare dhe manaxheriale për të ngritur biznesin. Megjithatë në shume vende në zhvillim cilësia e menaxhimit ështe e ulët. Për shembull i ashtuquajturi analfabetizëm financiar mund të pengojë bizneset e vogla e te mesme për të kuptuar mundësi të ndryshme financimi dhe për të hulumtuar procedurat komplekse të aplikimit për kredi. 2. Faktorët që kushtëzojnë mundësinë e firmave për financim. Aksesi i bizneseve për kapital është çelësi që siguron se bizneset po përballojnë më së miri nevojat operacionale dhe ato për investime si dhe janë të afta të përmbushin rolin e tyre si gjenerues të rritjes ekonomike dhe krijimit të vendeve të punës. Por në vendet në zhvillim, aksesi për kapital, sidomos për bizneset e vogla e të mesme, bëhet i vështirë si rrjedhojë i dështimeve të ndryshme të tregjeve apo të qeverive. Këto dështime, të cilat kufizojnë aksesin e bizneseve për financim veçanërisht për vendet në zhvillim mund të grupohen në tre kategori: Faktorë që lidhen me mjedisin financiar: roli i sektorit publik, mungesa e stabilitetit makroekonomik, stadi i zhvillimit të sistemit financiar, zbatimi jo i mirë i marrëveshjeve kontraktuale si dhe inekzistenca ose joefektiviteti i ligjeve për falimentimin. Faktorë në anën e ofertës: asimetria e informacionit, kosto të larta transaksioni, të drejta pronësore të dobëta, efiçenca e sektorit bankar, mungesa e financimit afatgjatë, pamundësi për të investuar jashtë. Faktorë në anën e kërkesës: cilësia e aftësive menaxhuese, gatishmëri e vogël për t u përfshirë në disa lloje financimesh, praktika të dobëta koorporatash. 2.1 Faktorët që lidhen me mjedisin financiar Mungesa e stabilitetit ekonomik tenton të shoqërohet me norma të larta inflacioni dhe ndryshime të mëdha në kurset e këmbimit, të cilat nga ana tjetër ndiqen nga norma më të larta nominale të interesit dhe hua me afate më të shkurtra maturimi. I gjithë ky zinxhir e bën më të kushtueshëm aksesin për kredi. Për më tepër, frika e një destabiliteti makroekonomik e financiar pengon gjithashtu inovacionin financiar i cili nga ana e tij mbështet aksesin për kredi. Sektori publik në shumë vende në zhvillim përbën një lojtar aktiv në tregjet financiare duke qënë gjithashtu huamarrësi kryesor në sektorin privat. Ndër të tjera, financimi i defiçitit fiskal, projektet e ndërmarrjeve shtetërore dhe projektet infrastrukturore të qeverive priren të kenë mundësi preferenciale për kredi bankare. 2 Hallward-Driemeier et al. (2006). Studim me te dhena nga 1500 biznese ne 5 qytetet me te medha ne Kine

96 96 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 Si rezultat ekziston një sektor publik huamarrës i cili përthith kredi nga institucione financiare duke mbajtur jashtë sektorin privat, duke frenuar në këtë mënyrë nxitjen e sektorit privat për të qënë pjesëmarrës në tregje. Në këtë mënyrë krijohet një efekt crowd out 3. Stadi i zhvillimit të sistemit financiar është një faktor vendimtar për të klasifikuar bizneset në pak apo shumë të kufizuar financiarisht. Literatura financiare ka provuar se sa më i zhvilluar financiarisht të jetë një sistem, aq më shumë reduktohen kostot e financimit nga jashtë dhe se bizneset janë më pak të kufizuara financiarisht në ekonomitë me tregje të zhvilluara financiare. 4 Studimi më i fundit i ndërmarrë nga Aghion et al. (2007) me të dhëna të harmonizuara në nivel firme në një zgjedhje të përzier nga 16 vende në zhvillim dhe të industrializuara, konfirmon se bizneset e vogla kanë më shumë akses për financim në tregjet më të zhvilluara financiare, dhe se kufizimet financiare shërbejnë si barrierrë hyrëse për bizneset e vogla. Moszbatimi i marrëveshjeve kontraktuale ashtu sikundër dhe probleme që lidhen me hartimin e kontratave, vështirësojnë huamarrjen në vendet në zhvillim. Nëse zbatimi i një kontrate shndërrohet në një proces të gjatë dhe të vështirë (për shkak të strukturave të dobëta gjyqësore dhe ligjore), atëherë kjo pengon huadhënësit dhe investitorët potencialë për shkak të pasigurisë që i shoqëron. Një sistem i mirë gjyqësor i mundëson bankave të ushtrojnë të drejtat e tyre mbi kolateralin (garancinë kundrejt huamarrjes nga bizneset), duke siguruar në këtë mënyrë respektimin e të drejtave kontraktuale në rast të shkeljeve të këtyre kontratave si dhe duke lejuar ndërmarrjen e investimeve të nevojshme apo zgjerimin e sistemit bankar. Inekzistenca dhe/ose joefektiviteti i ligjeve per falimentimin eshte nje faktor i përmendur dhe analizuar në studimet që i përkasin kryesisht 10 vjeçarit të fundit. Ekziston një konsensus në literaturë se ekzistenca e ligjeve efektive për falimentimin e bizneseve të cilat lejojnë bizneset që kanë ende shanse për sukses të riorganizohen dhe bizneset që nuk i kanë këto shanse, të likujdohen ose të shiten, janë kusht i domosdoshëm për rritjen ekonomike 5. Një studim i kohëve të fundit i ofruar nga Visaria (2009) mbi ndikimin e regjimeve të përmirësuara të paaftësisë paguese, tregon se ngritja e gjykatave për rikuperimin e borxhit në Indi reduktoi shkeljet në normat e ripagimit të kredive në nivelet 3-11% dhe normat e intersit u reduktuan deri në 2 pikë përqindje. Megjithatë, pavarësisht rëndërisë së tyre, institucionet që i referohen paaftësisë paguese funksionojnë dobët, veçanërisht në vendet në zhvillim (Djankov et. al 2006). 2.2 Faktorë nga pikëpamja e ofertës Asimetritë e informacionit në tregjet financiare përbëjnë një pengesë kritike ndaj mundësisë për financim. Informacioni i privilegjuar që posedojnë sipërmarrësit kundrejt huadhënësve, bën që këta të fundit të mos mund të vlerësojnë dot rrezikun e duhur. Si rezultat rreziku i përceptuar i një investimi mbetet i lartë duke limituar kështu mundësinë për financim ose duke rritur koston e huamarrjes për mbulimin e rrezikut. Zhvillimi i byrove të kredisë dhe sistemeve të informacionit të kredisë 3 Një efekt i tillë është evidentuar në studimet e Demirgüç-Kunt et al. (2008) 4 Rajan & Zingales (1998) 5 Për më tepër referoju Cirmizi E, Klapper, L. & Uttamchandani, M The Challenges of Bankruptcy Reform. Policy research working paper series. Washington DC: The World Bank

97 Një vështrim i përgjithshëm i kufizimeve mbi investimin 97 përbën një përpjekje për të reduktuar këto asimetri informacioni. Të drejtat e kreditorëve (veçanërisht të forta në vende që kanë trashëguar një sistem ligjor të zakonshëm, të thjeshtë) rezultojnë të jenë më tepër të rëndësishme për kredinë private në vendet më të pasura, ndërsa infrastruktura e informacionit (në formën e regjistrave të kredisë) duket se ka më shumë rëndësi në vendet më të varfra. Kosto të larta të transaksioneve. Këto kosto mund të tejkalojnë kthimin e pritur dhe institucionet financiare nuk arrijnë të kapin ekonomitë e shkallës kur i japin hua bizneseve të vogla e të mesme, të cilat kërkojnë hua në shuma relativisht të vogla. Nga ana tjetër barra e kostos mund të burojë edhe nga mangësitë në infrastrukturë si të institucioneve ashtu dhe të tregjeve, çka e bën të kushtueshme mbledhjen e informacionit për debitorët, vlerësimin në mënyrë të përshtatshme të aseteve si dhe monitorimin dhe zbatimin e kontratave midis palëve. Dobësi në të drejtat e pronës dhe mungesa e kolateralit. Në vendet me nivel të ulët dhe të mesëm të të ardhurave, midis 70-80% 6 e bizneseve që aplikojnë për kredi ju kërkohet të lënë si garanci disa forma të kolateralit. Bizneset shpesh herë ndeshin vështirësi në zbatimin e këtyre kërkesave për shkak të mungesës së aseteve të mjaftueshme të cilat mund të shërbejnë si kolateral. Si rezultat kërkesat për kolateral kufizojnë mundësinë për financim. Përcaktimi i saktë i të drejtave të pronësisë shihet si një nga mënyrat për të adresuar këtë kufizim. Mbrojtja e të drejtave të pronësisë rrit përdorimin e financimit nga jashtë për bizneset e vogla shumë herë më tepër sesa për bizneset e mëdha, kryesisht për shkak të më tepër mundësi financimi përmes bankës dhe kapitalit vetjak. 7 Efiçensa e sektorit bankar. Studimet 8 lidhur me ndikimin e efiçenses së sektorit bankar në mundësitë e bizneseve për financim, tregojnë se përqëndrimi i bankave (si provë e një sistemi bankar më pak efiçent) rrit pengesat e bizneseve për financim, por vetëm në vendet me nivel të ulët të zhvillimit ekonomik e institucional. Nga ana tjetër një numër më i madh bankash me kapital të huaj dhe ekzistenca e një regjistri efikas të kredisë, zbusin efektin e përqëndrimit të bankave në pengesat financiare, ndërsa ky efekt përkeqësohet nga më tepër kufizime në aktivitetet e bankave, më tepër ndërhyrje e qeverisë në sektorin bankar. Mungesa e financimit afatgjatë. Me qëllim ndërmarrjen dhe realizimin e investimeve produktive, bizneset (kryesisht ato që operojnë në sektorin e industrisë) kanë nevojë për financim afatgjatë i cili pritet të shoqërohet nga një produktivitet më i lartë. Mundësia për të siguruar financim afatgjatë i lejon bizneset të rriten më shpejt sesa do të mund të arrinin duke u mbështetur vetëm në burimet e brenshme të kapitalit dhe në huanë afatshkurtër. Pengesat fizike për kapital. Për bizneset që veprojnë kryesisht në zonat rurale, mundësia për financime mund të limitohet nga fakti se këto biznese ndodhen larg burimeve të financimit (psh bankave). Duke patur parasysh se degët e bankave 6 FLEISIG, H., SAFAVIAN, M. & DE LA PEÑA, N Reforming collateral laws to expand access to finance. Washington DC: The World Bank. 7 CLAESSENS, S Access to Financial Services: A Review of the Issues and Public Policy Objectives. World Bank Research Observer, 21, BECK, T., DEMIRGÜÇ KUNT, A. & MAKSIMOVIC, V Bank competition and access to finance: international evidence. Journal of Money, Credit and Banking, 36,

98 98 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 përbëjnë rrugëdalje tradicionale për bankat, distanca gjeografike me degën më të afërt shërben si tregues matës nëse ekziston një barrierë fizike për financim. Studimi i ndërmarrë nga Beck et al. (2007) lidhur me depërtimin e sektorit bankar në 99 vende, tregon se ekziston një korrelacion i fortë pozitiv midis numrit të degëve dhe ATM-ve me kredinë aggregate dhe llogaritë e depozitave për popullsi, duke ofruar kështu një matës për mundësinë për financim. Megjithatë zhvillimet e fundit të kanaleve të tjera shpërdarëse si bankingu përmes celularit (mobile banking) ose e- banking, mund të reduktojnë kostot e mundësisë për financim dhe të përmirësojnë ndjeshëm përdorimin e shërbimeve financiare. 2.3 Faktorë nga pikëpamja e kërkesës. Aftësi të dobëta financiare dhe menaxhuese. Sipërmarrësit në vendet në zhvillim priren të kenë aftësi të limituara financiare dhe menaxhuese nga pikëpamja profesionale, duke kufizuar në këtë mënyrë shanset e tyre për të siguruar financim si dhe duke kufizuar rritjen e biznesit. Studimi më i fundit i ndërmarrë nga Blooma et al. (2010) përmes zhvillimit të një eksperimenti në fushën e menaxhimit në bizneset e tekstileve ne Indi duke përdorur grupe kontrolli, tregon se midis përfitimeve të tjera, përvetësimi i praktikave moderne menaxhuese rezultoi me një rritje rreth 10% në produktivitet. 9 Dobësitë në aftësitë menaxhuese i bëjnë huamarrësit më pak tërheqës nga bankat. Gatishmëri e ulët për të mundësuar financim: Ky është rasti kur sipërmarrësi nuk dëshiron të aplikojë për financim të jashtëm (psh huamarrje bankare) për të zgjeruar biznesin e tij. Në këto raste sipërmarrësi mund të mendojë se një burim i jashtëm financimi përmban disavantazhe të tilla si më tëpër përgjegjësi sociale për pronarin. Në këtë mënyrë një sipërmarrës racional mund të zgjedhë të qëndrojë biznes i vogël nëse përcepton se përfitimet e rritjes mbizotërohen nga kostot. 3. Ndikimi i diferencuar i faktorëve sipas fiziologjisë së biznesit. Faktorët e sipërpërmendur ndikojnë në mënyra të ndryshme dhe gjithashtu në faza të ndryshme të zhvillimit të bizneseve. Kjo për shkak se, gjatë procesit të sigurimit të kapitalit, jo të gjitha bizneset kanë të njëjtat nevoja dhe nga ana tjetër tipe të ndryshme biznesesh përballen me risqe të ndryshme. Mungesa e aksesit për financim për ndërmarrjet e vogla e të mesme mund të përshkruhet si fenomeni i humbjes së mesit. Nga njëra anë bizneset e mëdha në vendet në zhvillim janë të prirura të kenë edhe të ardhura të mbuluara edhe kolateral të mbuluar gjithashtu, duke ulur në këtë mënyrë rrezikun e kreditimit të tyre, ndërkohë që këto biznese kanë gjithashtu akses në tregjet ndërkombëtare. Nga ana tjetër, bizneset e vogla në vendet në zhvillim përfitojnë nga huadhënia mikrofinanciare, por sasia e kufizuar e këtyre huave nuk i ndihmon këto biznese të ndërmarrin investimet produktive që i nevojiten. Një raport i fundit i Koorporatës Financiare Ndërkombëtare (IFC) në lidhje me aksesin e bizneseve të vogla e të mesme në shërbimet financiare, ka vlerësuar këtë hendek BLOOMA, N., EIFERTB, B., MAHAJANC, A., MCKENZIED, D. & ROBERTSE, J Does management matter? Evidence from India. mimeo. London: International Growth Center. 10 Ky raport cilëson si biznese të vogla ato të cilat përbëhen nga punonjës dhe biznese të mesme ato të cilat kanë në përbërje punonjës.

99 Një vështrim i përgjithshëm i kufizimeve mbi investimin 99 rreth % e bizneseve të vogla e të mesme formale ose në shifra milion biznese në tregjet e reja në zhvillim cilësohen si të pa shërbyera (dmth biznese që kanë nevojë për kredi por nuk kanë akses), 21-24% e këtyre bizneseve ose në shifra 5-7 milion cilësohen si të shërbyera (dmth kanë akses për një nivel kredie por identifikojnë financimin si pengesë); dhe % e tyre ose 4-6 milion biznese nuk kanë nevojë për kredi. Madhësia e hendekut të kredisë varion sipas madhësisë së biznesit: 18-22% e bizneseve të mesme në tregjet e reja në zhvillim cilësohen si të pa shërbyera krahasuar me 49-59% e bizneseve të vogla. 11 Kufizimet financiare ndikojnë në rritjen dhe zhvillimin e një biznesi në varësi të elementeve të tillë si: madhësia e biznesit (i vogël, i mesëm, i madh), mosha e biznesit (biznes i sapokrijuar, biznes i ri, biznes i vjetër), pronësia (biznes vendas, biznes i huaj) si dhe sektori ku biznesi operon. Madhësia e biznesit. Bizneset e vogla e të mesme konsiderohen më të kufizuara financiarisht krahasuar me bizneset e mëdha. Nga pikëpamja sasiore kufizimet financiare në bizneset e vogla ndikojnë dy herë më shumë në rritjen vjetore të tyre në krahasim me po të njëjtin ndikim në bizneset e mëdha. 12 Mosha e biznesit. Kufizimet financiare konsiderohen më të larta për bizneset që sapo kanë nisur një aktivitet ekonomik si dhe për bizneset që janë të reja në moshë, ndërkohë që bizneset më të vjetra në moshë duket se shfaqin më pak vështirësi për financim. Megjithatë pavarësisht se bizneset e reja ndeshin më tepër kufizime financiare, këto biznese rriten më shpejt se bizneset e mëdha dhe më të vjetra në moshë, por paqëndrueshmëria në normat e rritjes është gjithashtu e lartë sikundër dhe normat e falimentimit të tyre. Pronësia. Bizneset, të cilat kanë akses në tregjet e huaja të kapitalit (tregje ndërkombëtare), janë më pak të kufizuara financiarisht sesa ato biznese qe i duhet të përdorin vetëm tregjet e brendshme (tregje nacionale). Lloji i pronësisë ( vendas kundrejt jo vendas ) i këtyre bizneseve mund të jetë përcaktues nëse biznesi ka akses në tregjet jashtë (për bizneset me pronësi të huaj) apo nuk ka akses në këto tregj (për bizneset me pronësi vendase). Kjo është konfirmuar dhe nga Beck et al. (2006) duke përdorur të dhëna në nivel biznesi për të konkluduar se bizneset me pronësi jo vendase raportojnë ndjeshëm më pak kufizime financiare krahasuar me bizneset me pronësi vendase. Kjo mund jetë rezultat i mundësisë së bizneseve me pronësi jo vendase për të siguruar kredi me interesa më të ulëta nga vendet e origjinës së pronarëve të tyre. Sektori ku operon biznesi. Bizneset, të cilat zhvillojnë aktivitetin e tyre në një sektor të caktuar kanë më tepër vështirësi për të siguruar financim sesa disa biznese që operojnë në sektorë të tjerë. Për shembull, kufizimet financiare në sektorin e bujqësisë mbeten të mëdha për shkak të kërkesës së shpërdarë për shërbime financiare, kostove të larta të informacionit dhe transaksioneve për ofruesit e shërbimeve, sezonalitetit të produkteve bujqësore si dhe mungesës së kolateralit. Për 11 INTERNATIONAL FINANCE CORPORATION 2010a. Scaling Up SME Access to Financial Services in the Developing World. Washington DC: International Finance Corporation. 12 BECK, T., DEMIRGUC KUNT, A. & MAKSIMOVIC, V Financial and Legal Constraints to Firm Growth: Does Size Matter? Journal of Finance, 60,

100 100 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 më tepër, tradita e gjatë e ndërhyrjeve të sektorit publik në sektorin e bujqësisë (kryesisht përmes ofrimit në mënyre të rregullt të huave subvencionuese), ka bërë që shumë fermerë të mos duan të aplikojnë për kredi në sektorin bankar. Konkluzione Zhvillimi i klimës së biznesit, si çdo fushë tjetër e politikës, duhet vlerësuar rregullisht. Vendimarrësit e agjensive të ndryshme qeveritare, organizatat e biznesit dhe gjithashtu tatimpaguesit në përgjithësi, kanë nevojë për një feedback për performancën e masave të marra me qëllim përmirësimin e klimës së biznesit. Vlerësimi në këtë rast, mund ti adresohet krijimit të një strategjie të plotë ose mund të fokusohet në një set të veçantë masash siç është për shembull, një projekt subvencionimi, një fushatë, një program apo një rregullore. Kufizimet financiare konsiderohen vendimtare për mbijetesën e bizneseve. Sa më të shumta të jenë kufizimet financiare që ndesh një biznes, aq më i madh është probabiliteti që këto biznese të mos mbijetojnë dhe më pas të dalin nga tregu. Aksesi në burimet e jashtme të financimit ka një efekt pozitiv në rritjen e biznesit në terma të shitjeve, punësimit dhe kapitalit. Literatura Beck, T., Demirguc Knt, A. & Maksimovic, V Bank competition and access to finance: international evidence. Journal of Money, Credit and Banking, 36, Beck, T., Demirguc Kunt, A. & Maksimovic, V Financial and Legal Constraints to Firm Growth: Does Size Matter? Journal of Finance, 60, Blooma, N., Eifertb, B., Mahajanc, A., Mckenzied, D. & Robertse, J Does management matter? Evidence from India. mimeo. London: International Growth Center. Claessens, S Access to Financial Services: A Review of the Issues and Public Policy Objectives. World Bank Research Observer, 21, Djankov, S., Mcliesh, C. & Shleifer, A Private credit in 129 countries. Journal of Financial Economics, 84, Fleisig, H., Safavian, M. & De La Pena, N Reforming collateral laws to expand access to International Finance Corporation 2010a. Scaling Up SME Access to Financial Services in the Developing World. Washington DC: International Finance Corporation. Sunil Sinha and Ignacio Fiestas, 2011, Literature Review on the constraints to investment in developing countries, Nathan Associates Inc. EME, Department for international Development.

101 NJË ANALIZË FAKTORIALE E TREGUT TË PASURIVE TË PALUAJTSHME NË QYTETIN E TIRANËS Mimoza KALIA Abstract This research paper has as its own objective to make a review of the literature regarding the housing market. The main goal of the literature review is to establish a general framework for the reader, about the most important scientific works related to housing and the buying process from individuals, the crucial findings of these works as well as recommendations provided for by their authers. The objective of the identification and assessment of the importance of these various factors in the marketing sector is achieved through the use of marketing research methods, which include the phases since the development of the questionnaire that reflects the current level of marketing research in the housing market to the primary data collection as well as the factorial analysis, in order to identify the elements that influence the decision to purchase a house or an apartment. During this study, the behaviour of the individuals during the house purchasing process were considered, with a particular focus on a clearly defined geographic market the city of Tirana by exploring so how changes in the socio-economic status of individuals who are involved in the process of housing purchase affects the acquisition of a house or an apartment.. 1.Hyrje Meqënëse investimi në blerjen e një banese për shumë individë ose familje është një nga investimet më të rëndësishme të gjithë jetës së tyre, është gjykuar e rëndësishme bërja e një kërkimi në lidhje faktorët kryesorë të cilët ndikojnë tek individi për blerjen e një banese, faktorë këta të ofruar nga literatura në fushën e marketingut modern miks të pasurive të paluajtshme. Pas viteve 1990 për shkak të rënies së regjimit komunist, ekonomia shqiptare ju nënshtrua proçesit të kalimit nga një ekonomi e centralizuar dhe e planifikuar, në një ekonomi të orientuar nga tregu i lirë dhe globalizimi. Sektori i banimit si pjesë përbërëse e tregut shqiptar ka patur specifikat e tij, si përsa i përket produkteve të ofruara prej tij ashtu edhe mënyrës së ofrimit të këtyre produkteve. 2. Rishikimi i literatures 2.1 Tregu i banesave Në analizën që bëhet për tregun e pasurive të paluajtshme nga studiues të ndryshëm konstatohet se produktet që plotësojnë nevojat e banimit janë shumë të rëndësishme, si përsa i përket faktit se ato kanë të bëjnë me mbulimin e nevojave më jetike në shoqëri, ashtu edhe për shkak të problematikave që paraqiten për zgjidhje në lidhje me mbarëvajtjen e sektorit të banimit. Dy janë kategoritë kryesore të produkteve që lidhen me banimin: shtëpitë private dhe apartamentet. Këto dy kategori janë të lidhura ngushtë me përcaktimin e përkufizimit të ndërtesës. Ndërtesa sipas literaturës përkufizohet si një strukturë e pavarur e cila përmban një ose më shumë dhoma të

102 102 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 mbuluara nga një çati ose tarracë dhe të mbyllura brenda mureve të jashtme ose mureve ndarës, të cilët lidhen me të njëjtën çati ose tarracë. Ndërkohë autorët Newmark dhe Thompson (1977) shpjegojnë se ndërtesat bëhen banesa kur ne banojme në to dhe kur ndajmë hapësirën me një grup familjarësh ose të afërmish në një mënyrë të veçantë që të ketë kuptim. Shtëpia private ka të bëjë me një ndërtesë e cila nuk ka hapësira ose shërbime të përbashkëta për të ndarë më të tjerët. Këtu nuk përjashtohet domosdoshmërisht ndarja e oborreve ose pjesëve të tjera të jashtme. Ndryshe nga shtëpia, apartamenti në një ndërtesë ndan hapësirat dhe shërbimet e përbashkëta me apartamente të tjera në këtë ndërtesë. Shenkel (1994) mban qëndrimin se njohja e mirë e produktit ndihmon për të arritur normat maksimale të shitjeve dhe për të maksimalizuar përdorimin efektiv të marketingut miks. 2.2 Banimi dhe individi Banimi ka një rëndësi shumë të madhe, e parë kjo si në dimensionin individual ashtu edhe në dimensionin shoqëror. Ky punim trajton banimin dhe tregun e banesave, si dhe individët dhe faktorët të cilët ndikojnë tek këta të fundit në lidhje me blerjen e banesave, duke vënë theksin në përfundimet e kërkimeve të ndryshme shkencore që kanë eksploruar në këtë drejtim. Në aspektin individual, banimi konsiderohet si një element shumë i rëndësishëm për njeriun. Hollowell (1982) është ndër të parët që kanë bërë një gërshetimin ndërmjet banimit dhe plotësimit të gamës së nevojave të cilat ai plotëson, duke filluar nga ato të cilat kanë të bëjnë me ekzistencën e qenies njerëzore si ushqimi, gjumi etj. deri tek vetaktualizimi. 2.3 Banimi dhe shtresa shoqërore Elliot dhe McCrone (1982) shprehen se marrdhëniet shoqërore në një shoqëri bashkëkohore nuk mund të kuptohen pa ekzaminuar marrëdhëniet e pronës, e cila krijon marrëdhënie të superioritetit dhe të inferioritetit si dhe krijon interesa themelore dhe për rrjedhim paraqet një strukturë të aleancave dhe kundërshtimeve të cilat përbëjnë shoqërinë. Giddens (1971) argumenton se pronësia përkundrejt jo-pronësisë është një kriter i rëndësishëm për ndarjen e shtresave në shoqërine kapitaliste si dhe shpjegon qëndrimet e ndryshme të këtyre shtresave. Autorë të ndryshëm sugjerojnë se, pronarët e banesave janë përgjithësisht më aktivë dhe qytetarë më të përfshirë në jetën shoqërore sesa qiramarrësit dhe kjo veçanërisht për shkak të sigurisë më të madhe që ata kanë krahasuar më banorët qiramarrës në të njëjten lagje. Rossi dhe Weber (1996) arrijnë në konkluzionin se individët që kanë në pronësi një banesë kanë një vetëvlerësim më të madh, gjendje shpirtërore më të mirë, dhe shpeshherë dhe gjendje fizike më të mirë se qiramarrësit. 2.4 Çmimi i banesave dhe norma e interesit Studiuesit Henderson dhe Ioannides (1986) theksojnë se çmimet relative dhe normat e interesit janë faktorët kryesore të cilët përcaktojne blerjen ose jo të një banese. Shumë studiues të tjerë janë të mendimit se, një rritje e tregut të shtëpive stimulon në mënyrë të menjëhershme aktivitete të tjera të cilat nuk janë të lidhura më tregun e shtëpive, dhe në mënyrë të veçante stimulon konsumin. E kundërta ndodh në rast së

103 Një analizë faktoriale e tregut të pasurive të paluajtshme në qytetin e Tiranës 103 tregu i shtëpive do të pësonte rënie. Efekti i uljes së konsumit do të ndodhte në mënyrë të menjëhershme dhe kjo jo thjesht për shkaqe ekonomike por më së shumti edhe për shkak të pasigurisë që krijohet tek individët. Gjithashtu edhe normat e interesit mund të kene një efekt shumë të madh në blerjen e banesave. Nëse kemi një rënie të normës së interesit, kostoja për marrjen e kredisë ulet, duke çuar në këtë mënyrë në një rritje të kërkesës për banesa, dhe si rrjedhim në terma afatmesëm do të kishim rritje të çmimit të banesave. 2.5 Individi, dizenjimi dhe dekorimi i banesave Njerëzit e organizojnë banesën e tyre në varësi të nevojave dhe dëshirave të tyre, dhe kjo mbetet vërtet shumë personale. Secili shpreh nepërmjet çdo objekti, forme apo ngjyre në banesë, dicka nga personaliteti i tij. Në këtë mënyrë banesa përveç kuptimit fizik të saj, mbart mbi vete në mënyrë shumë të rëndësishme edhe aspektin psikologjik, duke u bërë ashtu siç vëren dhe Cooper (1995) një pasqyrë e vetvetes. Aragones dhe Sukhwani (1994) nëpërmjet studimit të tyre sjellin në vëmendje se dekorimi i banesës gjithashtu ka një rol shumë të rëndësishem, i cili mund të shihet edhe si gjuha me të cilën banesa ju flet banorëve të sotëm por edhe atyre që do të jetojnë në të ardhmen në këtë banesë apo që thjesht do ta vizitojnë atë. Ndikimet në hartimin dhe zbatimin e proçesit të dekorimit nuk janë gjithmonë të njëjta, kjo në varësi të përbërjes familjare dhe peshës specifike që çdo anëtar i familjes ka në këtë process dhe vërehet se në periudha të ndryshme konstatojmë ndikime në dekorim që ndryshojnë për shkak të gjinisë. 2.6 Lagjia dhe cilësia e lagjes Sipas Perry (1939) lagjia është një njësi planifikuese, e cila ka një madhësi të caktuar. Koncepti i lagjes i referohet një zone banimi e cila përfshin një gërshetim të funksioneve të ndryshme të cilat mbështesin jetën rezidenciale. Përtej planifikimit, zhvillimit dhe ndërtimit, çështjeve të ndryshme urbane dhe rurale, koncepti i lagjes dhe funksionalitetet e saj janë përdorur edhe nga studiuesit Garner dhe Raudenbush (1991) për të shpjeguar çështje të caktuara që lidhen me shkollimin dhe edukimin e gjeneratave të ndryshme. Ka një diskutim të vazhdueshëm mbi faktin nëse shkollat mund të ndikojnë ose jo në ndryshimin e një lagjeje. Figlio dhe Lucas (2004) kane konstatuar se shkollat mund të ndikojnë në ofertën për banesa brenda një lagjeje të caktuar pasi prindërit i kushtojnë një rëndësi shumë të madhe shkollimit të fëmijëve të tyre dhe janë të gatshëm që të invstojnë për blerjen e banesave në afërsi të shkollave të mira. 2.7 Lagjia dhe kriminaliteti Bazuar në teoritë e sociologjisë, çorganizimi shoqëror ndodh më së shumti aty ku dhe ndryshimet në norma, në rregulla ose në vlera kulturore janë të mëdha. Gjithashtu vërehet së pasojat kryesore të këtij çorganizimi janë vjedhjet, grabitjet, vrasjet, vetëvrasjet, përdorimi i drogës si dhe aspekte të tjera të lidhura me fenomenin e kriminalitetit. Mund të themi se faktorët kryesore sipas teoricienëve të ndryshëm që ndikojnë në shtimin e kriminalitetit në shoqëri janë varfëria, shkollimi jo i duhur, shpërbërjet e familjeve dhe problematikat që i shoqërojnë ato.

104 104 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 Ndërkohë në lidhje me kriminalitetin në lagje, Bursik (1999) konstaton që ndikim të madh në lidhje me rritjen e tij përveç faktorëve të përmendur më sipër ka edhe ndryshimi i shpeshtë i përbërjes së lagjeve (banorë të rinj që vijnë në lagje dhe shpërngulja nga lagjia e banorëve të vjetër në drejtim të lagjeve ose qyteteve të tjera). Në një lagje të qetë, me banorë të cilët jetojnë prej shumë kohësh aty dhe të cilët kanë krijuar marrëdhënie të thella shoqërore dhe miqësore ndërmjet tyre, tendenca për të patur kriminalitet është shumë e ulët. 2.8 Banesa dhe natyra Autorët Heerwagen dhe Orians (1986) e konsiderojnë shumë të rëndësishëm kontaktin vizual të njeriut me natyrën. Duke ju referuar më së shumti lidhjeve shumë të hershme të njeriut me natyrën, studiues të ndryshëm sjellin në vëmendje efektet e jashtëzakonshme që ka natyra në qetësimin, freskimin dhe shëndetin e mendjes njerëzore (Ulrich 1979). Gjithsesi, në ditët e sotme bëhet e domosdoshme që të synohet gjetja e një balance ndërmjet modernizimit ose zhvillimit teknologjik si dhe mjediseve natyrore. Appleton (1996) sugjeron se njerëzit përjetojnë kënaqësi në mjedise natyrore. Për më tepër këto mjedise kthehen në domosdoshmëri veçanërisht përsa u përket fëmijëve, të cilët shijojnë bukurinë, pastërtinë dhe lirinë që natyra ju ofron duke luajtur, imagjinuar, krijuar dhe perceptuar (Cobb 1977). Fjortoft (2001) arrin në përfundimin se fëmijët të cilët kanë mundësinë të frekuentojnë në mënyrë të vazhdueshme parqet dhe mjediset e gjelbërta, kanë një zhvillim më të madh psikomotor krahasimisht me ata që luajnë në ambiente të mbyllura. Përgjithësisht konstatohet së blerja e një banese, gjeneron individë të shëndetshëm dhe të lumtur, duke ndikuar në përmirësimin e nivelit social, psikologjik, emocional dhe financiar. Rohe dhe Stewart (1996) japin një përcaktim të qartë në lidhje me kënaqësine e banimit, sipas të cilës ajo është kënaqësia e blerjes së banesës dhe e lagjes përreth. Ndërkohë disa studiues të tjerë kanë konstatuar se diktuar nga rrethana të caktuara, si p.sh. pasiguria në lidhje me pagesën e kredisë me anë të së cilës është realizuar blerja e banesës, shëndeti fizik dhe psikologjik ndikohet negativisht nga blerja e banesës. 3. Metodologjia dhe të dhënat 3.1 Hartimi i pyetësorit Bazuar në rishikimin e literaturës është konceptuar dhe hartuar një pyetësor, synimi i të cilit është matja e rëndësisë së faktorëve teorikë të marketingut miks dhe elementëve përberës në tregun e banesave. Hartimi i pyetësorit dhe alternativave të përgjigjeve kanë marrë në konsideratë llojin e analizës që do të kryhet dhe llojin e të dhënave që kërkohen nga këto analiza. Pyetësori u pilotua me një kampion prej 20 individësh. Pas pilotimit, u bënë disa ndryshime në mënyrën e hartimit të pyetjeve, si dhe u korrigjuan disa alternativa përgjigjesh për të reflektuar rekomandimet dhe problematikën e gjetur gjatë proçesit të pilotimit, pas të cilit u arrit në versionin përfundimtar të pyetësorit.

105 Një analizë faktoriale e tregut të pasurive të paluajtshme në qytetin e Tiranës 105 Pyetësoret janë shpërndarë në qytetin e Tiranës, duke synuar që zgjedhja të jetë sa më heterogjene e përfaqesuese. Me një normë përgjigjeje prej 94 përqind 1, zgjedhja përfundimtare rezultoi në 468 individë, dhe karakteristikat e tyre kanë shpërndarje pothuaj proporcionale me popullsinë përbërëse të qytetit. Për këtë kampion, marzhi i gabimit të përgjigjeve të marra është 4.5 përqind. 3.2 Analiza e faktorëve Analiza faktoriale përfshin analizën e komponentëve dhe analizën e faktorëve të përbashkët. Analiza faktoriale ka vuajtur nga konfuzioni mbi qëllimin e saj më shumë se sa teknikat e tjera statistikore. Qëllimi i saj është të zbulojë struktura më të thjeshta në strukturën e përgjithshme të relacioneve mes variablave. Në veçanti, analiza kërkon të zbulojë nëse variablat e vëzhguar mund të përshkruhen në një masë të madhe ose plotësisht me anë të një numri më të vogël variablash të quajtur faktorë. 4. Analiza e të dhënave 4.1 Karakteristikat demografike të zgjedhjes Tabela 1 përmbledh karakteristikat kryesore socio-demografike të kampionit përfundimtar. Nga kjo tabelë mund të vihet re se kampioni ynë përbëhet nga 268 femra, që përbëjnë rreth 58 përqind. Në lidhje me statusin civil, shumica e individëve të pyetur janë të martuar (61 perqind) dhe 29 përqind e tyre janë beqarë. 10 përqind e zgjedhjes është në një nga tri kategoritë e mbetura: të divorcuar, të ve, apo në bashkëjetesë. Përsa i përket moshës, individët janë mesatarisht 38 vjeç, me një minimum prej 17 vjeç dhe një maksimum moshe prej 71 vjeç, me një devijim standard prej Në lidhje me shpërndarjen e individëve në grupmosha të ndryshme shifrat në Tabelë tregojnë se shumica e tyre i përket dy grupmoshave mesatare, konkretisht dhe vjeç. Rreth një e pesta e të anketuarve janë vjeç, ndërkohë të tjerët nën 26 vjeç apo mbi 60 vjeç. Arsimi është një element për të cilin është mbledhur informacion, për të cilin shifrat në tabelë tregojnë se 50 përqind e zgjedhjes ka mbaruar studimet universitare, 24 përqind studimet pasuniversitare, dhe rreth 22 përqind kanë arsim të mesëm dhe një përqindje shumë e ulët vetëm atë tetëvjeçar. Në lidhje me kushtet ekonomike individuale, zgjedhja përfshin individë me një rang të gjerë të ardhurash. Të ardhurat mesatare të zgjedhjes rezultojnë të jenë rreth lekë në muaj, dhe devijimi standart është mjaft i lartë, afërsisht , gjë që reflekton edhe pabarazinë e madhe në të ardhura. Familjet e personave të pyetur kanë mesatarisht 4 anëtarë, ku numri minimal i personave në familje është 1, dhe numri maksimal është 8, me nje devijim standart prej Shumica e familjeve të të anketuarve kanë nga 4 anëtarë (36 përqind). Familjet me 3 dhe 5 anëtare zënë përqindje të konsiderueshme, nga 21 dhe 22 përqind respektivisht. Në lidhje me statusin e punësimit, rreth tre të katërtat e të anketuarve janë të punësuar, ndërkohë që ata të cilët janë të vetëpunësuar ose që janë jo në punësim ndajnë përqindjen e mbetur në pjesë të barabarta mes tyre /500

106 106 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 Tabela 1. Karakteristikat demografike të zgjedhjes Karakteristika Frekuencat Përqindjet Gjinia Mashkull Femër Gjendja Civile I/e martuar Beqar/e Divorcuar I/e ve Bashkëjetesë Mosha mesatare (devijimi standart) (11.35) Grupmoshat vjeç vjeç vjeç vjeç vjeç Mbi 60 vjeç Arsimi 8 vjeçar Shkollë e mesme Universitet Studime pas-universitare Të ardhurat mesatare (devijimi standart) (60 297) Grupet e të ardhurave lekë/muaj lekë/muaj lekë/muaj lekë/muaj Më shumë se lekë/muaj Madhësia mesatare e familjes (devijimi standart) 3.84 (1.23) Madhësia e familjes 1 person persona persona persona persona persona persona persona Statusi i punësimit Jo në punësim (pa punë, student, pensionist etj.) I/e punësuar I/e vetpunësuar Analiza e faktorëve Në vijim është kryer analiza e faktorëve kryesorë që ndikojnë në blerjen e një banese. Në analizë janë përfshirë të gjithë faktorët e analizuar në seksionin e mësipërm.

107 Një analizë faktoriale e tregut të pasurive të paluajtshme në qytetin e Tiranës 107 Testimi i hipotezave është bërë në mënyrë që të merret një test besueshmërie për rezultatet. Supozimet paraprake të analizës faktoriale kërkojnë ekzistencën e korrelacionit mes variablave, që do të përfshihen në analizë. Matja Kaiser-Meyer- Olkin për përshtatshmërinë e kampionit, ose zgjedhjes për kryerjen e një analize faktoriale prej tregon se zgjedhja jonë vlerësohet mes një zgjedhjeje me meritë dhe një zgjedhjeje shumë të mirë. Kryerja e analizës faktoriale është bazuar në analizën e komponentëve principale dhe në metodën Varimax të maksimizimit të variancës në mënyrë që rezultatet të jenë lehtësisht të interpretueshme. Nga 46 variabla të përfshirë në pyetësor, zgjidhja përfundimtare rezultoi në 12 faktorë të përbashkët, të cilët ulin konsiderueshëm numrin origjinal të variablave të futur në analizë dhe shpjegojnë në total 60 përqind të variancës totale, siç tregohet në Tabelën 2. Tabela 2. Varianca totale e shpjeguar nga faktorët e përbashkët Faktori Shumat e peshave katrore të rrotulluara Totali % e Variancës % Kumulative Faktori i parë lidhet me këta faktorë të kontrolluar në mënyrë eksplicite në analizën tonë: Afërsia me qendrat tregtare dhe dyqanet, me vendin e punës, me vendet e gjelbëruara, me natyrën, me shkollat e mira, me qendrat e argëtimit, me prindërit, me të afërmit dhe miqtë, dhe Aksesi në transportin publik. Këta faktorë janë që të gjithë të lidhur me distancat nga vendet ku individët dhe familjarët e tyre kryejnë aktivitetin e përditshëm. Ky faktor mund të emërtohet si faktori Distancë. Faktori i dytë ka korrelacion të lartë me disa elementë të tjerë të cilët janë të lidhur me karakteristikat e banesës, të godinës ku ajo ndodhet dhe të rrethinave të saj. Më konkretisht, ky faktor është i lidhur me faktorët: Planimetria e shtëpisë/apartamentit, Planimetria e godinës/pallatit, Oborri/ambientet e përbashkëta, Cilësia e lagjes ku ndodhet shtëpia/apartamenti, Orientimi i banesës Parkimi. Këta faktorë kanë të përbashkët funksionalitetin ndaj faktori i përbashkët mund të emërtohet si i tillë.

108 108 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 Variablat e lidhur me faktorin e tretë janë Spotet publicitare të kompanisë së ndërtimit ose agjensisë, Website i kompanisë së ndërtimit ose agjensisë, Mediat sociale, Tabela e kompanisë së ndërtimit në vendin e ndërtimit të objektit, dhe Agjentët e pasurive të paluajtshme si persona që ndikojnë në vendimmarrjen, ose proçesin e blerjes. Këta elementë kanë korrelacione të larta me promocionin, ndaj ky faktor mund të etiketohet si Promocion. Faktori i katërt ka pesha më të larta për faktorë të tjerë të cilët janë të lidhur me personat që ndikojnë në vendimin e blerjes. Këta faktorë janë: Miqtë e mi, Të afërmit e mi, Prindërit, vëllezërit, motrat, A krijon siguri më të madhe prania e miqve ose të afërmve rreth jush, Bashkëjetesa me prindërit. Këta faktorë kanë të bëjnë me të afërmit dhe miqtë, ndaj Miqtë është emërtimi që i është dhënë këtij faktori. Faktori i pestë ka korrelacion të lartë me disa nga faktorët psikologjikë të listuar si rritjen e besimit tek vetja për shkak të zotërimit të një apartamenti, orientimin drejt familjes, ndjesinë e të qenit i/e pasur, si dhe efektin e traditës familjare në mobilimin e banesës. Këta faktorë janë të lidhur me ndjesitë dhe vlerat individuale dhe familjare. Etiketimi i tij është bërë Vlerat individuale. Faktori i gjashtë është i lidhur me të tjera karakteristika. Ato janë: Trafiku nuk duhet të jetë problematik në zonë, Banesa duhet të ketë hapësirë të mjaftueshme brenda, Banesa duhet të ketë hapësira të mjaftueshme përreth, Kriminaliteti nuk duhet të jetë problem aty ku unë banoj dhe Vendndodhja e banesës në raport me zhurmat. Ky faktor ka të bëjë me një jetesë të qetë, larg zhurmave e trafikut, në ambiente me hapësira të mjaftueshme, prandaj etiketohet Qetësi e hapësira. Faktori në vijim lidhet me dy elementët e çmimit. Siç pritej, çmimi i banesës dhe normat e interesit kanë rezultuar me korrelacion të lartë me të njëjtin faktor të përbashkët, të cilin e etiketojmë Çmimi. Edhe dy elementët e sigurisë si Pajisja e ambientit me kamera sigurie dhe Ruajtja me roje e ambientit gjatë 24 orëve janë të lidhur fort me të njëjtin faktor të përbashkët, te cilin e emërtojmë Siguria. Dy variablat për të cilët faktori i nëntë ka pesha më të larta: Heterogjeniteti dhe dendësia e popullsisë së lagjes lidhen me karakteristikat e popullatës së lagjes, prandaj i etiketojmë si Popullimi. Në faktorin e dhjetë peshat dhe korrelacionet më të mëdha i kanë variablat që lidhen me mobilimin e banesës, siç janë: Mobilimi i banesës duhet të jetë modern dhe Pajisjet në banesë duhet të jenë moderne. Analiza faktoriale tregon variancë të përbashkët për ta. Këtë faktor e kemi quajtur Interiori. Faktori i njëmbëdhjetë është i lidhur me ndjesitë e personit në lidhje me ndërtesën, banesën dhe përshtypjet e tij në lidhje me kompaninë e ndërtimit. Faktorët eksplicitë që lidhen me këtë faktor të përbashkët janë: Përshtypja e parë në lidhje me blerjen e banesës, Ndjesia e brendshme përsa i përket blerjes së banesës si dhe Kompania e ndërtimit, prandaj etiketohet Ndjesia e brendshme.

109 Një analizë faktoriale e tregut të pasurive të paluajtshme në qytetin e Tiranës 109 Faktori i fundit është i lidhur me njerëzit e ngushtë që ndikojnë në blerjen e një banese, pra me rëndësinë e bashkëshortit, ose bashkëshortes dhe të fëmijëve, duke u etiketuar Familja. Rekomandime Bazuar në analizën e mësipërme, rekomandohet që kompanitë e ndërtimit, në bashkëpunim me agjensitë e pasurive të paluajtshme të përdorin mediat sociale për dhënien e informacionit, tërheqjen e blerësve potencialë dhe nxitjen e tyre për të vizituar në terren objektet e tyre. Krijimi i bazave të të dhënave të konsumatorëve qoftë nëpërmjet kontaktit të drejtpërdrejtë, me telefon, apo kontaktit online, është një element thelbësor, të cilin kompanitë e ndërtimit duhet ta marrin në konsideratë sot, për të kuptuar preferencat, parapëlqimet, shijet e konsumatorëve dhe për të ofruar produkte që përputhen me to. Identifikimi i këtyre nevojave, diferencimi i konsumatorëve në bazë të karakteristikave të ndryshme, gjetja e mënyrave të duhura për të ndërvepruar me blerësit aktuale të mundshëm, individët ndikues, vendimmarrës dhe personalizimi i elementëve të marketingut, janë proçese thelbësore në realizimin e aktiviteteve të suksesshme. Gjithashtu, në krijimin e ofertave të tyre kompanitë e ndërtimit duhet të marrin parasysh faktorët psikologjikë dhe vlerat individuale që ndikojnë tek blerësit në marrjen e vendimit për blerje. Elementë të tillë si vjedhjet, grabitjet, konfliktet mes personave në zona të ndryshme janë të rëndësishëm për vendimmarrjen e blerjes së banesës. Për të patur vlerë të shtuar dhe diferencuar ofertën kundrejt konkurentëve, kompanitë duhet që produktin e tyre bazë ta plotësojnë me shërbime të tilla si pajisjen me elementë të sigurisë. Ky studim është një përpjekje parësore për plotësimin e mëtejshëm të literaturës shqiptare. Ai jep përgjigje për faktorët që ndikojnë në shitblerjen e banesave në Tiranë, por do të ishte interesant që një studim i tillë të kryhej për të gjithë vendin dhe të ishte përfaqësues edhe në nivel kombëtar, në mënyrë që përfundimet dhe rekomandimet e këtyre punimeve të ndikojnë në plotësimin e kërkesave e nevojave të blerësve si dhe në zhvillimin e kompanive të ndërtimit dhe agjensive të pasurive të paluajtshme. Literatura Appleton, J., The experience of landscape. Chichester: John Wiley and Sons. Aragonés, J.I., and Sukhwani, S., La vivienda como escenario deconducta y símbolo de la identidad social. In E. Wiesenfeld (Ed.): Contribuciones iberoamericanas a la Psicología Ambiental, pp Caracas: Universidad Central de Venezuela. Bursik, R.J. Jr., The informal control of crime through neighborhood networks. Sociological focus. Vol. 32, pp Cobb, E., The ecology of imagination in childhood. New York: Columbia University Press. Cooper, C., House as mirror of self. Berkely (Ca.): Conari Press. Elliot, B., and McCrone., D The city patterns of domination and conflict. London: Macmillan.

110 110 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 Figlio, D.N., and Lucas. M.E., What s in a grade? School report cards and the housing Market. The American Economic Review, Vol. 94, No. 3, pp Fjortoft, I., The natural environment as a playground for children: The impact of outdoor play activities in pre-primary school children. Early Childhood Education Journal, Vol. 29, pp Garner, C. L., and Raudenbush, S. W., Neighborhood effects on educational attainment: A multilevel analysis. Sociology of Education, Vol. 64, No. 4, pp Giddens, A., Capitalism and Social Urban Theory. Cambrige: Cambrige University Press. Heerwagen, J. H., and Orians G.H., Humans, habitats and aesthetics. In: Kellert S and Wilson E O (eds) The Biophilia Hypothesis, pp Washington, Covelo: Island Press, Shearwater Book. Henderson, J.V., and Y. M, Ioannides, Tenure choice and the demand for housing, Economica, Vol. 53, No. 210, pp Hollowell, P. G., Some analytic approaches on property. In Property and Social Relations. Edited by Peter Hollowell. London: Heinermann. Newmark and Thompson, Self, space, and shelter. New York: Harper and Row Publisher. Perry, C. A., Housing for the machine age. New York: Russell Sage Foundation. Rohe, W. M., and Stewart, L. S., Home ownership and neighborhood stability. Housing Policy Debate, Vol. 7, No. 1, pp Rossi, P., and Weber, E., The social benefits of homeownership: Empirical evidence from National Surveys. Housing Policy Debate, Vol. 7, pp Shenkel, W.M., Marketing real estate. New Jersey: Prentice Hall Career And Technology. Ulrich, R.S., Natural versus urban sciences: Some psycho-physiological effects. Environment and Behavior. Vol. 13, pp

111 PËRDORIMI I LIZINGUT SI NJË METODË FINANCIMI Dr. Klaudeta MEROLLARI 1 Abstract Leasing is not a new phenomenon, but in developing countries, initiatives to offer leasing to small enterprises are still rare. This is surprising, because leasing has distinct advantages over credit. The most important of these advantages is that entrepreneurs can start using the equipment before they really own it. This means that during the period of paying lease installments, the entrepreneur is already realizing extra income through the use of the equipment. Another advantage is that leasing has no collateral requirements. This is a feature that can open the doors for many potentially successful entrepreneurs who see their loan applications turned down because of a lack of the collateral. The financial leasing is a widely spread financial product in all the developed countries and in our region countries as well. I. Hyrje Lizingu është një kontratë nëpërmjet të cilës qiramarrësi përdor pajisje që zotërohen nga qiradhënësi. Qiradhënësi blen pajisjen nën autoritetin e qiramarrësit, sepse është qiramarrësi ai që zgjedh aktivin dhe furnizuesin e tij, më pas i a jep në përdorim qiramarësit me kusht që ky i fundit të paguajë këste periodike. Tipari kryesor i lizingut është që përdorimi i aktivit është i ndarë nga pronësia e tij. Lizingu financiar është një mënyrë për të financuar pajisjet. Periudha e qiramarrjes është fikse dhe përcaktohet përafërsisht sa jeta ekonomike e parashikuar e pajisjes. Këstet e qirasë janë të përcaktuara në mënyrë të tillë, që totali i pagesave gjatë periudhës së qiramarrjes të mbulojë koston e aktivit bashkë me interesat dhe fitimin e qiradhënësit. Në fund të periudhës së qiramarrjes zakonisht qiramarrësi ka të drejtën të blejë pajisjen. Figura.1 Skema e funksionimit të një operacioni të financuar me Lizing Financiar Qiradhënësi Shitje Pagesa Pagesa e këstit Qeraja Furnizuesi Qiramarrësi Lizingu operativ është një kontratë që qiramarrësi lidh më qiradhënësin, për përdorimin e pajisjes. Qiradhënësi ble pajisjen dhe përfiton nga dhënia me qira e aktivit në përdorues të ndryshëm. Ai mbart riskun që përbën vlera e mbetur e pajisjes si dhe riskun e vjetërimit të saj. Lizingu është një mjet financimi afatmesëm, i 1 Fakulteti i Ekonomisë, Universiteti Fan S. Noli Korçë, klaudetamerollari2010@hotmail.com

112 112 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 përdorur më shumë për biznesin e vogël dhe të mesëm, aksesi i të cilit në bankë është i kufizuar e shoqërohet me norma të larta interesi dhe afate të shkurtra huaje. Lizingu është një mekanizëm efektiv për t i dhënë shtytje ekonomive në zhvillim, Financimi me lizing u krijon mundësi sipërmarrësve të fillojnë të përdorin një aktiv përpara se ata ta kenë realisht në pronësi, Në fund të periudhës së financimit me lizing financiar, klienti ka mundësinë e ushtrimit ose jo të së drejtës së blerjes së mjetit, që në ndryshim nga kredia, i lehtëson atij menaxhimin e mjeteve në fund të periudhës së një projekti të caktuar, Lizingu është një mënyrë për të rritur nivelin e investimeve në një vend, Lizingu është një formë financimi që mund të quhet si zëvendësues i borxhit, Një financim me lizing është më fleksibël se sa kredia, duke qënë se është një financim për mjetin. Meqënëse kemi të bëjmë me mjete që mund të shiten në një treg dytësor të qëndrueshëm, shoqëria e lizingut (pronare ligjore e këtyre mjeteve), brenda normave të lejuara të menaxhimit të riskut, tregohet më tolerante se sa bankat në rastin e kredisë. Pra, një financim me lizing, është teorikisht më i lehtë për t u marrë se sa një financim me kredi, Një përparësi tjetër, që rrjedh nga përdorimi i lizingut, është efekti pozitiv që ka ai në uljen e informalitetit në ekonomi, pasi hyrja në marrëdhënie lizingu shoqërohet përgjithësisht me një formalizim më të madh të biznesit. II. Zhvillimi i lizingut në botë Një nga produktet financiare, që po zgjon një interes të veçantë vitet e fundit është lizingu. Kjo formë financimi është shndërruar ndoshta në një nga mjetet më të suksesshme të tregut financiar botëror vitet e fundit. Historia ka provuar se aktiviteti i lizingut daton mijëra vjet më parë. Por, në 50 vitet e fundit kjo industri ka patur një rritje të jashtëzakonshme. Një e treta e mallrave kapital në Shtetet e Bashkuara të Amerikës janë financuar përmes lizingut. Në tregun e automjeteve të SHBA, kjo formë financimi është përhapur me ritme të jashtëzakonshme, derisa në vitin 1996, një në tre makina ishte e financuar me lizing. Në vendet e OECD, një e treta e investimeve të reja private financohen sot përmes lizingut. Një studim i fundit i korporatës financiare ndërkombëtare, pjesë e Bankës Botërore, vëzhgon se lizingu po luan një rol të rëndësishëm në promovimin dhe qëndrueshmërinë e sektorit privat, sidomos në ekonomitë në zhvillim. Raporti vjetor i White Clarke Global Lesing Report i bërë publik në vitin 2013 tregon se investimet në tregun global të lizingut për vitin 2011 ishin përkatësisht: në Europë rreth 34.5%, në Amerikën e Veriut 40.4%, në Azi 18.5%, në Amerikën e Jugut 3.8%, në Afrikë 1.2% dhe në Australi 1.7%. Aktualisht, shpërndarja e tregut botëror të lizingut është e tillë që Amerika e Veriut, Europa, Azia dhe Amerika e Jugut zënë rreth 97.1% të tregut botëror. Duhet theksuar rritja e rëndësisë së lizingut në ekonomitë në zhvillim të Europës Lindore dhe Ballkanit Perëndimor. Ndryshimet e mëdha midis Ballkanit Perëndimor dhe tregjeve të zhvilluara, qëndrojnë në përqindjen e lartë që zënë fondet e brendshme dhe kreditë nga familjarët dhe miqtë, karakteristikë për bizneset e Ballkanit Perëndimor, kundrejt përdorimit të lartë të lizingut financiar në ekonomitë e zhvilluara.

113 Përdorimi i lizingut si një metodë financimi 113 Tabela.1 % e tregut sipas kontinenteve Vendet Vëllimi vjetor (bilion $) % në tregun botëror 2010 % në tregun botëror 2011 Europa Amerika e Veriut Azia Amerika e Jugut Afrika Australia Gjithsej % 100% Burimi: White Clarke Global Lesing Report Era e zhvillimit ka përfshirë dukshëm edhe vendet e rajonit. Zgjerimi i madh i kompanive të lizingut në Serbi ka qenë rrjedhojë e politikës monetare shtrënguese. Në Bosnje-Hercegovinë, sektori i lizingut është rritur shumë shpejt, pavarësisht mungesës së legjislacionit përkatës. Ndërkaq, Maqedonia është shumë e përparuar përsa i përket zbatimit të legjislacionit dhe mbikqyrjes, por lizingu përdoret vetëm për blerjen e mjeteve të transportit. Tabela.2 % e tregut në disa vende të Europës Shteti Volumi vjetor 2012 (bilion $) (bilion $) Volumi vjetor 2011 % në tregun botëror 2010 Gjermani Britani e Madhe Francë Itali Suedi Burimi: White Clarke Global Lesing Report % në tregun botëror 2011 III. Përdorimi i lizingut në Shqipëri Aktiviteti i lizingut ka filluar të përhapet edhe në Shqipëri, por ndryshe nga prirja e përgjithshme që vihet re në rajon dhe më gjerë, lizingu shqiptar ka mbetur në një segment mjaft të ngushtë, me një peshë të parëndësishme në ekonominë e vendit. Lizingu nuk po bëhet një instrument financiar masiv dhe nxitës i zhvillimit të biznesit. Produkti i lizingut shfaqet atraktiv në tregun shqiptar për arsye të përparësive që ai zotëron në raport me format e tjera të financimit të tilla si: mungesa e kërkesës për kolateral, fleksibilitet i lartë, lehtësira proçeduriale, financim i plotë i investimit, lehtësira tatimore, shmangie e riskut të tjetërsimit të fondeve dhe përfitim i burimeve shtesë të kapitalit. Alternativa të reja financuese si lizingu, faktoringu dhe huamarjet në tregjet e kapitalit, që kanë përdorim të madh në vendet me ekonomi dhe tregje financiare të zhvilluara, janë pothuaj inegzistente për kompanitë shqiptare. Lizingu dhe faktoringu, janë në faza shumë të hershme të zhvillimit dhe mbeten të kufizuara nga infrastruktura e kredive në Shqipëri. Në rajon, lizingu dhe kreditë tregtare përbëjnë mesatarisht rreth 6 % të financimit të qëndrueshëm, ndërsa në

114 114 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 Shqipëri subjektet marrin më pak se 2 % të financimit të tyre prej këtyre burimeve. Në Shqipëri, veprimtaria e përgjithshme e lizingut përfaqëson më pak se 0.5 % të kredive bankare për sektorin privat, krahasuar me Bosnjën dhe Rumaninë (mbi rreth 10 % në të dy rastet). Në Shqipëri, faktoringu, praktikisht, nuk ekziston. 2 Vërtet Shqipëria ka përjetuar një rritje të shpejtë të kredidhënies këto vitet e fundit, por gjithsesi kredidhënia ndaj sektorit privat përbën një shifër modeste, krahasuar me vendet e rajonit. Kredidhënia është e përqëndruar në kompanitë e mëdha dhe në sektorë specifikë të ekonomisë, rreth 75% e kredidhënies përbëhet nga një numër i vogël i bizneseve të mëdha. Kufizimi më i madh përsa i përket huadhënies për kompanitë e mëdha lidhet me probleme që kanë të bëjnë me të drejtat e pronësisë së aseteve nga pasuria e paluajtshme e subjekteve, ndërsa, përsa i përket huadhënies për ndërmarrjet e vogla dhe të mesme, kufizimi i madh është informaliteti. Informaliteti i përhapur, që është shkaktuar nga frenimet në mjedisin e biznesit, kufizon kërkesën e efektshme për kredi dhe, si rrjedhojë, mundësitë e subjekteve për investime dhe zhvillim. Mjedisi i dobët i biznesit krijon kushtet për informalitetin, duke i mbajtur subjektet larg fushës së veprimit të rregullave shtetërore dhe duke kufizuar zhvillimin dhe aksesin e tyre për fonde. Studimet të ndryshme tregojnë se informaliteti u kushton vendeve në zhvillim 1 2 % të rritjes vjetore të PBB-së. Kjo ndodh për shkak të dy efekteve që lidhen me njëri-tjetrin. Së pari, shumë subjekte dhe punonjës nuk kanë rrugë tjetër, veçse të jenë informalë, për shkak të kostove shumë të larta që kërkohen për t u bërë formal. Si rezultat, burime të konsiderueshme shpenzohen në veprimtari me rendiment të ulët, pa patur akses te kapitali. Së dyti, rritja e kompanive produktive formale është ngadalësuar në mënyrë të ndjeshme për shkak të detyrimeve financiare dhe rregullatore. Këto detyrime i pengojnë subjektet formale që t i konkurrojnë subjektet informale, pavarësisht nga fakti se ato janë tri herë më produktive. Sipas një studimi të kryer nga Korporata Ndërkombëtare e Financës (IFC), tregu potencial për lizing financiar në Shqipëri është 98.4 milionë euro në kontrata të reja për vit. Sipas këtyre vlerësimeve, potenciali për rritje është i konsiderueshëm si për lizing automjetesh edhe pajisje e makinerish, përkatësisht 37.6 milionë euro dhe 30.8 milionë euro në kontrata të reja për vit. Studimi vlerëson që për një periudhë afatmesme, lizingu mund të përbëjë 13 19% të totalit të investimeve në Shqipëri. Nëse do të krahasonim aktivitetin e lizingut me vendet e rajonit, nga pikëpamja e kontributit që ky aktivitet jep në PBB-në e një vendi, do të thonim që shifrat e Shqipërisë janë shumë të ulëta. Tek në ai përbën më pak se 0.5% të PBB, ndërsa në vende si Rumania apo Bosnjë Hercegovina ai përbën mbi 3% të PBB. Këto fakte krijojnë bindje se sektori i lizingut mund të jetë një sektor potencial për zhvillim në të ardhmen. Zhvillimi i lizingut dhe faktoringut do të varet gjithashtu nga infrastruktura e përshtatshme e kredive, si dhe nga eleminimi i paqartësive ligjore. Shqipëria, për shembull, duhet të qartësojë mjedisin rregullator për lizingun dhe trajtimin financiar të tij lidhur me tatimin mbi vlerën e shtuar, si dhe të lejojë njohjen 2 Banka Boterore Shqipëria aksesi për kredi 2008

115 Përdorimi i lizingut si një metodë financimi 115 e faturave si instrumente të borxhit, për të mundësuar përdorimin e tyre si kolateral i plotë për huatë dhe për kapitalin në qarkullim. Përveç kësaj, ekziston nevoja e rritjes së sensibilizimit publik lidhur me lizingun dhe faktoringun si zgjedhje financimi. Sipas Vëzhgimit të Performancës së Mjedisit të Biznesit dhe të Ndërmarrjeve, për nevoja të kapitalit në qarkullim dhe investimeve të reja, subjektet shqiptare marrin mesatarisht 50% më pak financim të huaj, sesa vendet e tjera të Evropës Juglindore. Në mënyrë më të veçantë, ato mbështeten te financimi i tyre i brendshëm për rritjen dhe investimet e reja, më shumë se çdo vend tjetër i rajonit, si dhe marrin 38 % më pak kredi bankare për kapitulin qarkullues. Lizingu dhe kreditë tregtare zënë mesatarisht rreth 6 % të financimit të qëndrueshëm, ndërsa subjektet shqiptare marrin më pak se 2 % të financimin të tyre nga këto burime 3. Ndonëse dërgesat janë dukshëm të larta, financimi informal duket se është, në mënyrë të konsiderueshme, më i ulët se në vendet homologe. Tabela:3 Burimi i kapitalit në qarkullim (KQ) dhe i investimeve të reja (IR), përqindja e shumë së përgjitshme Burimi: Banka Botërore Në Shqipëri, sektori i lizingut është ende në fillimet e tij, por mundësia për zhvillim është e konsiderueshme. Në mars 2007, veprimtaria e përgjithshme e lizingut në Shqipëri, arriti në 80 milion lekë (rreth dollarë amerikanë). Kjo përfaqëson më pak se 0.05 % të kredive bankare për sektorin privat. Nga ana tjetër, lizingu është krijuar si alternativë ndaj huadhënies bankare, për ndërmarrjet e vogla dhe të mesme dhe për individët. Në shumë ekonomi në zhvillim, në Evropën Lindore, bankat janë 3 Banka Botërore Mundësitë e Shqipërisë për financimin e sektorit të ndërmarrjeve

116 116 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 treguar të paduruara për të krijuar kompani lizingu me qëllim që të shtrihen te segmentet e klientëve, të cilët nuk janë të aftë të marrin hua. Burimi: Vëzhgim i Performancës së Mjedisit të Biznesit dhe të Ndërmarrjeve Burim: Përllogaritjet mbështeten te Lease Europe Lizingu në Europë u rrit 7.3% gjatë vitit 2011, duke kapur vlerën 222 bilion euro, krahasuar me 208 bilion euro në vitin Mungesa e vetëdijes nga ana e kompanive dhe stimujt e kufizuar për të nxitur bankat që të përfshijnë produke të reja, gjithashtu, kufizon mundësitë e lizingut në Shqipëri. Përveç problemit të trajtimit të paqartë financiar të kontratave për lizingun, duket se ka faktorë të tjerë që e kufizojnë rritjen e tij në Shqipëri. Koncepti i lizingut është relativisht i ri për Shqipërinë dhe do të duhet të bëhen përpjekje të konsiderueshme për të rritur sensibilizimin e tregut. Në të njëjtën kohë, bankave shqiptare u mungon ekspertiza lidhur me këto produkte dhe mungesa e

117 Përdorimi i lizingut si një metodë financimi 117 përvojës ndërlikon çështjet e vënies së çmimeve dhe të sekuestros. Për më tepër, stimujt për të nxitur bankat që të krijojnë produktet dhe ekspertizën e nevojshme janë shumë të kufizuara, duke patur parasysh faktin se kërkesa e paplotësuar për kredi lejon shtrirjen e shpejtë të operacioneve në segmente më tradicionale. Së fundi, sipas studimit që ka bërë Korporata Ndërkombëtare e Financave, tregu dytësor i aktiveve, për të cilat është ofruar lizingu, është i pazhvilluar, duke ndikuar në këtë mënyrë tek mëkëmbja e parashikuar në rast mosplotësimi. IV. Pjesëmarrësit në tregun e lizingut financiar në Shqipëri Lizingu është një koncept i ri për individët si dhe për një pjesë të mirë të SME dhe kompanive shqiptare. Kjo i referohet mungesës së traditës në tregun financiar, e cila është shoqëruar me një sektor bankar ende në fazën e konsolidimit e të zhvillimit të tij, por që gjithësesi është një nga sektorët më të rregulluar dhe të zhvilluar të sistemit financiar. Zhvillimi i lizingut financiar në Shqipëri morri një hov pozitiv me miratimin e ligjit Për qiranë financiare në 12 maj Ndërkohë që qiraja operative ishte prezente në treg përpara majit 2005, bazuar në ligjin tregtar. Që nga viti 2005 kompanitë shqiptare kanë një mjet të ri financimi për të plotësuar nevojat e tyre për makineri dhe pajisje. Ky instrument i ri i lejon ato të rinovojnë teknologjinë e tyre dhe të bëhen më konkuruese. Ato nuk kanë nevojë të paguajnë makineritë që në fillim, apo të plotësojnë kërkesat e një kredie bankare për kolateral apo garanci. Duke patur parasysh faktorët që nxitën rritjen e shpejtë të përdorimit të lizingut në Evropën Lindore dhe Qëndrore, ai do të jetë një alternativë e rendësishme financimi afatmesëm për kompanitë dhe biznesin shqiptar në përgjithësi, i cili karakterizohet nga burime financimi të kufizuara, mundësi kolaterali të kufizuar etj. Në Shqipëri gjatë vitit 2005 operonin tre kompani që zhvillonin aktivitetin e lizingut: Tirana Leasing, Bi- Leasing, dhe Landeslease. Në vitin 2006 në tregun e lizingut shqiptar hyn dhe Raiffeisen Leasing, për t u pasuar më pas në vitin 2008 nga Credins Leasing. Tregu aktualisht sundohet nga Raiffeisen Leasing dhe Tirana Leasing. Në fund të vitit 2009, Raiffeisen Leasing dhe Tirana Leasing së bashku kishin një tepricë financimi rreth 40 milionë EURO (përfshirë TVSH). Tabela: 4 Tregu i qerasë financiare (deri në dhjetor 2008) Kompanitë e Lizingut Total në Mil/Euro Pjesa e tregut RLAL % Tirana Lesing % Credins Lesing 4.2 9% Landeslease 2.9 6% Totali % Burimi: Banka e Shqipërisë, Raporti Vjetor Lizingu në Shqipëri përdoret më shumë nga biznesi i vogël dhe i mesëm dhe më pak nga kompanitë. Ai është përdorur më shumë për blerje autoveturash sesa për

118 118 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 makineri apo linja prodhimi. Tregu i lizingut duket se po njeh rritje. Kjo duket po të shohim të dhënat e dy kompanive RLAL dhe Tirana Lesing, të cilat zotërojnë 85% të tregut të lizingut në vendin tonë. Tabela më poshtë jep zhvillimin e lizingut në Shqipëri gjatë periudhës Tabela.5 Zhvillimi i Lizingut në Shqipëri Milion lekë 3-mujori I 3-mujori II 3-mujori III 3-mujori IV ,04 577,53 605,9 759, ,33 599,95 505,95 488, ,93 504,99 465,89 743,64 Burimi: Banka e Shqipërisë Tabela:6 Portofoli i RLAL sipas viteve dhe tipit të klientit të financuar. Klientët (në %) Biznes e mesme dhe të mëdha Individët Të tjerë Burimi: Raiffeisen Lesing Annual Report Nëse do ti referoheshim të dhënave të Raiffeisen Leasing në Shqipëri, do të vërenim që portofoli i RLAL përbëhet mesatarisht nga 57% për SME, rreth 34% për kompanitë dhe pjesa e mbetur prej 9% për individët. Prirja trevjeçare tregon për një rënie të peshës së SME-ve, ndërkohë që është rritur pesha e kompanive, kjo për faktin se është rritur financimi i aktiveve të sektorit të ndërtimit. Ndërsa sipas produkteve, portofoli përbëhet 20% në pajisje dhe 80% në automjete. Pajisjet janë të ndara në dy grupe të mëdha, pajisje mjekësore dhe informatike e telekomunikacioni, ku secila ka një peshë të barabartë ndaj totalit të portofolit me 10% secila. Autoveturat janë financimi kryesor me lizing në grupin e automjeteve me një peshë prej 48%. Një peshë të konsiderueshme kanë dhe automjetet që përdoren në ndërtim, rreth 20% dhe më pak kanë automjetet e rënda dhe të lehta respektivisht 7% dhe 5%. Pesha e automjeteve të lehta dhe të rënda ka qënë pothuajse e qëndrueshme gjatë kësaj periudhe trevjeçare, ndërsa ka patur rritje të financimit me lizing në automjetet e ndërtimit dhe humbje të peshës ndaj totalit të portofolit të autoveturave, duke patur parasysh këtu që në vitet e para, financimi me lizing i këtij aktivi përbënte pjesën dërmuese. Dy vitet e fundit vihet re një ndryshim në peshën që zenë SME dhe korporatat në portofolin e RAAL. Në vitin 2010 korporatat përbënin 29.2% dhe SME 32% ndërsa individët 37.3%. Për 2011 korporatat përbënin 31.6% të portofolit dhe SME 30.6%, ndërsa individët 37.6%. Edhe pse peshën më të madhe në portofolin e RAAL vazhdojnë ta zenë kompanitë dhe SME, kjo peshë dy vitet e fundit ka ardhur në rënie dhe është rritur pjesa e individëve.

119 Përdorimi i lizingut si një metodë financimi 119 Grafiku. 2 Portofoli i RLAL sipas klientëve Burimi: Raiffeisen Lesing Annual Report Grafiku. 3 Portofoli i RLAL sipas produkteve Burimi: Raiffeisen Lesing Annual Report Konkluzione dhe rekomandime Alternativa të reja financimi si lizingu, që kanë përdorim të madh në vendet me ekonomi dhe tregje financiare të zhvilluara, janë pothuaj inegzistente për kompanitë shqiptare. Në mospërhapjen sa duhet të lizingut kanë ndikuar një sërë faktorësh si: infrastuktura ligjore, niveli i zhvillimit të sistemit bankar, niveli i edukimit të biznesit etj. Por do të veçonim këtu mungesën e një politike të qartë orientuese dhe mbështetëse për zhvillimin e këtij biznesi dhe sidomos mungesën e një trajtimi të qartë e nxitës fiskal. Vështirësitë e operimit të kompanive të lizingut në treg janë: - Kërkesa e orientuar vetëm në një drejtim (automjetet). - Mungesa e një tregu të mirëfilltë pajisjesh dhe të një tregu sekondar. Sektori i lizingut mund të jetë një sektor potencial për zhvillim në të ardhmen. Në Shqipëri, sektori i lizingut është ende në fazat e veta të hershme, por mundësia për zhvillim është e konsiderueshme.

120 120 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 Kufizimi më i madh përsa i përket huadhënies për kompanitë e mëdha lidhet me probleme që kanë të bëjnë me të drejtat e pronësisë së aseteve nga pasuria e paluajtshme e subjekteve, ndërsa, përsa i përket huadhënies për ndërmarrjet e vogla dhe të mesme, kufizimi i madh është informaliteti. Mungesa e vetëdijes nga ana e kompanive dhe stimujt e kufizuar për të nxitur bankat që të përfshijnë produke të reja, gjithashtu, kufizon mundësitë e lizingut në Shqipëri. Zhvillimi i lizingut do të varet gjithashtu nga infrastruktura e përshtatshme e kredive, si dhe nga eliminimi i paqartësive ligjore. Shqipëria, për shembull, duhet të qartësojë mjedisin rregullator për qiranë financiare dhe trajtimin financiar të lizingut në fushën e tatimit mbi vlerën e shtuar (TVSH). Përveç kësaj, ekziston nevoja e rritjes së sensibilizimit publik lidhur me qiranë financiare si alternativa financimi. Bazuar në përvojat më të mira, por edhe në problematikën me të cilën përballen kompanitë rekomandoj: - Të zvogëlohen kërkesat për kapitalin minimal, që një kompani lizingu të fillojë operimin e saj në tregun e lizingut. Kjo do të çonte në zhvillimin e konkurrencës si një kusht drejt konsolidimit të këtij aktiviteti. - Duhet më shumë përpjekje nga ana e kompanive të lizingut që të jenë më fleksibël dhe ta orientojnë aktivitetin e tyre duke marrë shembull nga praktika botërore. - Në të ardhmen, kompanitë e lizingut mund të shihen si konkurentet kryesore të bankave të nivelit të dytë përsa i përket kredidhënies. - Qartësimi i mjedisit rregullator për lizingun financiar në mënyrë që ai të nxitet më shumë si alternativë financimi në Shqipëri. - Mendoj se duhet që të përmirësohet kuadri ligjor që do të vendoste rregulla, duke e disiplinuar tregun, që ai të jetë sa më transparent, i konsoliduar dhe konkurrues. Literatura 1. Chris Boobyer Leasing & Asset Finance Fourth Edition (Jul ) 2. Peter Haiss, Elisabeth Kichler Leasing, Credit and Economic Growth: Evidence for Central and South Eastern Europe Working Paper No. 80 March, White Clarke Global Lesing Report 2010, Banka e Shqipërisë Raporti vjetor, tregu i lizingut 5. Raiffeisen Lesing Annual Report 6. BB Mundësitë e Shqipërisë për financimin e sektorit të ndërmarrjeve Raport 7. Banka Botërore Shqipëria aksese për kredi

121 KONCEPTET DHE PARIMET KRYESORE EUROPIANE TË SIGURIMEVE Doktorante Juliana BYLYKBASHI 1 Abstract Albania is a country of the civil law tradition. (based on legal norms of Roman civil law and Canonical law). The provisions on the insurance contract law are in two Acts: Civil Code of 1994 (General provisions, Chapter XXIII, articles ) and the Law no.9267 dt For Regulations Of Insurance,Reinsurance and Intermediaries in Insurance.The provisions of the Civil Code are in standard insurance policy conditions, co-insurance, reinsurance, insurance portfolio transfer, payment of insurance compensation,insurable interest, principle of utmost good fath, and surrender value. In particular, the Law of Insurance implement the requirements of consumer information of the EU directives 92/49/EEC and 92/96/EEC. Insurance is an important economic activity; because it is regulated almost entirely at the state level and is thus of particular concern to state legislators; and because we hope a look at the principles behind insurance regulation will encourage state regulators to create freer marketplaces for consumers and insurers. These principles are the essentials or requirements of insurance irrespective of the type of insurance concerned. The objectives pursued and the approach adopted by the Project Group 2 on a Restatement of European Insurance Contract Law. Furthermore, it provides an overview of the structure and content of the Principles of European Insurance Contract Law (PEICL), which present the first fully developed model for an Optional Instrument in Europe. PEICL 3 provide the European legislator with a tool to overcome obstacles to the internal insurance market, which are formed by the often mandatory character of insurance contract law. Lastly, the note assesses which provisions of the Treaty on the Functioning of the European Union could be used as the legal basis for enacting an optional instrument of European Insurance Contract Law. Hyrje Konceptet dhe parimet kryesore të sigurimeve domosdoshmerisht duhen kuptuare zbatuar në pajtim te plotëme arsyet dhe parimet e së drejtës europiane të kontratave. 4 Edhe pse praktika e sigurimit është mjaft e vjetër, përhapja e saj e gjerë i takon kohëve moderne. Me anë të sigurimit tentohet të mbulohet cdo rrezik i jetës ekonomike dhe i vetë jetës civile.koncepti bazëi sigurimeve është rreziku ndaj të cilit janë të ekspozuara të mirat materiale ose jeta eindividëve. Rreziku në aspektin e parë,shprehet në atëqë të mirat materiale humbin, dëmtohen ose shkatërrohen ose që pasuria në përgjithësi dëmtohet nga rrethana të ndryshme. Ndërsa rreziku në aspektin e dytë,nënkupton atëqë e bën jotë sigurt zgjatjen e jetës njerëzore. 1 Doktorante në shkencat juridike-civile, Departamenti Civil, Fakulteti i Drejtësisë,Univ Tiranës. 2 The Project Group on a Restatement of European Insurance Contract Law was founded in September Since 1999, the Project Group has been drafting the Principles of European Insurance Contract Law (PEICL). 3 The Project Group restricts its work to drafting European principles which are mandatory and therefore capable of substituting national mandatory law. The mandatory character (see Article 1:103 PEICL), however, only applies to mask risk insurance (such as life or general liability insurance) and is not applied to large risk insurance (such as certain transport insurances; see Article 1:103 para 2 PEICL). 4 Revue Internationale de droit compare, Nr.3/2008, Paris, fq

122 122 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), Kuptimi dhe llojet e rreziqeve Për shumë individë, rreziku nënkupton një lloj pasigurie për rezultatin në një gjendje të caktuar. Fjala rrezik (risk), nënkupton si dyshimin për të ardhmen, ashtu edhe faktin se rezultati mund të nacojë në një pozitë më të rënduar se ç'jemi në atë cast. Autorë, veçanërisht në Shtetet e Bashkuara të Amerikës 5, kanë dhënë shumë përkufizime të rrezikut, të tilla si :Rreziku është mundësia e një ndodhie fatkeqe; Rreziku është ndërthurja e rrezikshmërive (hazard-eve); Rreziku është paparashikueshmëria - prirja që rezultatet aktuale të mund të ndryshojnë nga rezultatet e parashikuara; Rreziku është pasiguria e humbjes; Rreziku është mundësia e humbjes,rreziku është element rastësor. 6 Duke analizuarsa më sipër, vërehet se secili përkufizim përshkohet nga një fill i përbashkët: - Së pari, ka një ide bazë të pasigurisë, së cilës i referohet si dyshimi rreth së ardhshmes; - Së dyti, ekziston gjithashtu nënkuptimi se ka disa nivele ose shkallë rreziku. Përdorimi i fjalëve të tilla si mundësi apo paparashikueshmëri, duket se përcaktojnë njëfarë mase ndryshueshmërie në efektin e këtij dyshimi. - Së treti, ekziston ideja e një rezultati që rrjedh nga një ose disa shkaqe. Kjo duket se përputhet me përkufizimin e mësipërm të pasigurisë për rezultatin në një gjendje të caktuar. 7 Koncepti i rrezikut në tërësi mund të grupohet në disa lloje, por do të merren në konsideratë vetëm katër prej tyre: 1.1Rreziqet financiare.është thënë se rreziku nënkupton një situatë ku ka pasiguri për rezultatin. Rreziku financiar është një rrezik ku rezultati mund të matet në vlerë monetare. Në këtë kuadër, termi rrezik financiar, më shumë se me natyrën e vetë rrezikut, ka lidhje me rezultatin.kjo mund të shihet qartë në rastin e dëmit material të pasurisë, vjedhjes së pasurisë, humbjes si rrjedhojë e zjarrit etj. Është gjithashtu e mundur që humbja të matet financiarisht në rastin e dëmtimeve trupore. Vlerësimi mund të bëhet nga gjykata ose mund të jetë rezultat i diskutimeve ndërmjet avokatëve dhe siguruesve. Në të gjithë këto raste, rezultati i situatës së rrezikshme mund të matet financiarisht. 1.2 Rreziqet e thjeshta dhe spekulative.klasifikimi i dytë i rrezikut i përket gjithashtu rezultatit. Ai bën dallimin ndërmjet atyre situatave ku ekziston vetëm mundësia e humbjes dhe atyre ku mund të rezultojë gjithashtu fitim. 5 Robert L.Mehr& Emerson Commack Theory of Insurance Yvonne Lambert-Faivre& Laurent Leveneur Droit des assurances,2011.fq Galgano Francesko E drejta private, faqe 710,Tiranë, Është tentuar që kontratat e sigurimit të klasifikohen midis kontratave të pasigurta, 7 të rastësishme: i siguruari nuk e di në momentin e lidhjes së kontratës, nëse ngjarja e sigurimit do të ndodhë, apo kur do të ndodhë ajo, dhe nëse kundrejt primeve që i ka dhënë siguruesit, do të marrë një zhdëmtim.në qoftë se ngjarja e sigurimit nuk vërtetohet, do të jetë i siguruari që do të pësojë pasigurinë e kontratës do të ketë paguar në mënyrë të padobishme primin, në qoftë se ngjarja e sigurimit verifikohet, këtë pasiguri do ta pësojë siguruesi ( i cili duhet të zhdëmtojë dëmin që është shumë herë më i madh se primi i marrë) Megjithatë ky klasifikim është kundërshtuar me arsyetimin që i siguruari në këmbim të primeve të paguara merr gjithmonë një kundërdetyrim, i cili qëndron në burimin e rrezikut të përcaktuar në kontratë, rrezik i cili merret përsipër nga siguruesi.

123 Konceptet dhe parimet kryesore europiane të sigurimeve 123 Rreziqet e thjeshtë përfshijnë humbje ose gjendje të njëjtë. Rezultati mund të jetë vetëm i pafavorshëm ose i njëjtë me atë që ishte para ndodhjes së ngjarjes. Rreziqet e aksidentit motorrik, zjarrit në fabrikë, vjedhjes së mallrave nga magazina, dëmtimit në punë janë të gjithë rreziqe të thjeshtë. Në asnjë prej këtyre situatave nuk ka elementë fitimi.ose do të ndodhë aksident, zjarr, vjedhje, ose nuk do të ndodhë. Nëse ngjarja nuk ndodh, atëhere gjendja nuk ndryshon, asnjeri nuk ka fituar. Alternativa është rreziku spekulativ, ku ekziston mundësia për të fituar. Shembull i kësaj është investimi në aksione. Investimi mund të rezultojë në humbje ose ndoshta të qëndrojë i pandryshueshëm, por qëllimi i kryerjes së tij ishte fitimi.në botën e biznesit ka si rreziqe të thjeshtë ashtu edhe spekulativë. Le të marrim rastin e një prodhuesi ushqimesh. Ai ka një fabrikë të madhe me makineri dhe linja të specializuara, që prodhon një gamë të gjerë produktesh ushqimore për tregun e brendshëm dhe të jashtëm. Le të shqyrtojmë disa rreziqe ndaj të cilave ai është ekspozuar, sipas ndarjes në rreziqe të thjeshtë dhe spekulativë; Ekziston një shumëllojshmëri dëmesh materiale ndaj fabrikës, makinerive dhe mallrave. Kjo mund të ndodhë nga zjarri, stuhia, eksplozioni, keqdashja ose rreziqe të tjerë. Ai është gjithashtu i ekspozuar ndaj rrezikut të vjedhjes. Kjo përfshin vjedhjen e produktit të gatshëm, lëndëve të para dhe makinerive në fabrikë; mund të ngarkohet me përgjegjësi për dëmtimin në punë të punonjësve dhe vizitorëve, të cilët mund të pësojnë dëme trupore ose pasurore. Si prodhues ushqimesh ai mund të jetë përgjegjës ndaj konsumatorëve që dëmtohen ose vuajnë si rrjedhojë e konsumimit të produkteve të tij. Nëse fabrika dëmtohet nga zjarri, në mënyrë të pashmangshme vijon ndërprerja e punës dhe humbja e të ardhurave. Ndryshimi ndërmjet rreziqeve të thjeshtë dhe spekulativë është të nxirret në dukje fakti që rreziqet e thjeshtë normalisht janë të sigurueshëm ndërsa rreziqet spekulativ jo. Si pohim i përgjithshëm, do të thoshim se sigurimi normalisht nuk jepet për ato rreziqe ku rezultati mund të jetë me fitim. Në rreziqet spekulativë merret pjesë vullnetarisht duke shpresuarfitime. Nëse do të dihej se shoqëria e sigurimit do të paguante pavarësisht nga përpjekjet individuale për sukses, atëhere thuajse s'do të kishte stimul për punën. Në kuadrin e rrezikshmërisë, do të thoshim se rrezikshmëria morale është shumë e lartë. Sidoqoftë, duhet të kemi të qartë se rreziku i thjeshtë i pasojave të rreziqeve spekulativë mund të sigurohet dhe se gjithnjë e më shumë siguruesve iu kërkohet të trajtojnë rreziqet spekulativë. Kjo do të thotë se nuk mund të sigurohet rreziku i investimit të parave në një shoqëri. Ky investim mund të jetë me fitim ose jo. Sidoqoftë, mund të sigurohen pasuritë fizike të shoqërisë ndaj rreziqeve të zjarrit, vjedhjes dhe kështu me rradhë. 1.3 Rrezikshmëria mund të jetë fizike ose morale. Rrezikshmëria fizike i përket karakteristikave fizike të risk-ut (objektit) si p.sh. llojit të konstruksionit të ndërtesës, masave të sigurisë në dyqan apo fabrikë ose në rastin e përmbytjes, afërsia e shtëpive nga bregu i lumit etj. Rrezikshmëria morale i përket aspektit njerëzor, që zakonisht është qëndrimi e sjellja e të siguruarit. 1.4 Një klasifikim tjetër do tëishinrreziqet themelorëdhe rreziqet e vecantë. Rreziqet

124 124 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 themelorëjanë ata të cilët rrjedhin nga shkaqe jashtë kontrollit të individëve. Përveç kësaj, efekti i rreziqeve themelorë ndjehet nga një masë e madhe njerëzish. Ky klasifikim përfshin tërmetet, përmbytjet, urinë, vullkanet dhe "fatkeqësitë" e tjera natyrore. Sidoqoftë, nuk do të ishte e saktë që rreziku themelor të kufizohej vetëm në rreziqet natyrore. Ndryshimet shoqërore, ndërhyrjet politike ose lufta mund të interpretohen si rreziqe themelorë.në ndryshim nga kjo formë rreziku që ka origjinë jopersonale dhe efekt të gjerë, kemi rreziqet e veçantë. Rreziqet e veçantë janë shumë më personalë si në shkak edhe në efekt. Kjo përfshin shumë rreziqe që i kemi përmendur si zjarri, vjedhja, dëmtimet në punë dhe aksidentet motorrike.ndyshimi midis tyre qëndron në faktin se rreziqet e veçantë janë të sigurueshëm, ndërsa rreziqet themelore jo. Rreziqet themelorë janë kaq të pakontrollueshëm, me përmasa të mëdha dhe të përgjithshëm, sa mendohet që ata janë përgjegjësi e shoqërisë në tërësi. Faktori gjeografik shpesh është i rëndësishëm, veçanërisht për rreziqet "natyrale" si përmbytja dhe tërmeti. Në shumë shtete këto rreziqe konsiderohen nga siguruesit si themelorë dhe për pasojë, të pasigurueshëm. 2. Transferimi i Rrezikut Funksioni kryesor i sigurimeve është të veprojë si mekanizëm për transferimin e rrezikut.le tëmarrim dy shembuj, blerësin individual dhe blerësin industrial. Pronarin e një automjeti: ai ka një mjetqë vlen $12 000, i cili ndoshta përfaqëson një nga investimet e tij më të mëdha. Në blerjen e automjetit ai ka investuar një shumë të konsiderueshme të kursimeve të tij dhe kuptohet se ky investim është në rrezik. Mjeti mund të vidhet, dëmtohet në aksident ose të marrë zjarr. Mund të ndodhë aksident me pasojë dëmtime të rënda të pasagjerëve ose personave të tjerë. Si mund t'i përballojë pronari i mjetit këto rreziqe të mundshëm dhe pasojat e tyre financiare? Ai nuk e di nëse ndonjë prej këtyre rreziqeve do të materializohet dhe nëse po, sa do të jenë shpenzimet;mund të kalojë gjithë vitin pa e dëmtuar mjetin ose mjeti mund t'i shkatërrohet të nesërmen! Sigurimi, në vetvete, nuk parandalon ndodhjen e këtyre rreziqeve: ai ofron një formë sigurie financiare. Pronari i mjetit mund tëtransferojë pasojat financiare të rrezikut tek siguruesi, kundrejt pagesës së primit.kundrejt një humbjeje të përcaktuar, primit, ai çlirohet nga pasiguria e një dëmi të mundshëm mjaft më tëmadh. 8 Vetë rreziqet nuk shmangen, por pasojat financiare tashmë njihen me siguri më të madhe dhe mund të planifikohen përkatësisht. Industria ndodhet në të njëjtën pozitë. Drejtori i përgjithshëm i një shoqërie e di se sipërmarrja e tij ekspozohet ndaj një shumëllojshmërie rreziqesh. Ai nuk e di nëse ndonjë prej tyre do të materializohet dhe nëse po, sa do të jenë shpenzimet. Nëse ndodh një humbje e çdo lloji, atij i duhet të përballojë shpenzimet nga klientët duke ngritur çmimin e produktit që prodhon, ose shërbimit që kryen. Funksioni që kryen sigurimi në këtë situatë është ai i mekanizmit të transferimit të rrezikut. Nga ky funksion kryesor i transferimit të rrezikut rrjedh një gamë e gjerë përfitimesh, të cilat 8 GALGANO F., vepër e cituar faqe 708, sipas të cilit Funksioni i kontratës së sigurimit ose shkaku i saj, qëndron në transferimin e rrezikut nga i siguruari tek siguruesi, kundrejt pagimit të një shpërblimi(primit) nga i pari tek i dyti.

125 Konceptet dhe parimet kryesore europiane të sigurimeve 125 trajtohen më poshtë. Transferimi i rrezikut nuk mund të parandalojë dëmtimin pasuror ose sëmundjen, kështu që njeriu nuk mund të mbrohet nga rreziqet e jetës. Njerëzit ose sipërmarrjet mund të blejnë sigurim që mbron pasurinë e tyre (të ardhurat dhe vlerën e pronave) ndaj faktorit njerëzor (vjedhjes ose veprimeve keqdashëse), ndaj aksidenteve (zjarrit ose goditjeve të automjeteve), ndaj stuhisë dhe përmbytjes, ndaj sëmundjeve ose paaftësisë për punë. Në këtë mënyrë, mund të mbrohet pasuria, edhe nëse mendja dhe trupi i njeriut keqësohen. Rreziku, siç e kemi parë, ka të bëjë kryesisht me vlerësimin e aksidenteve që mund të ndodhin dhe probabilitetin e ndodhjes së tyre. Një policë e vetme "paketë" mund të mbulojë një shumëllojshmëri rreziqesh, por në analizë të fundit të gjithë rreziqet i përkasin incidenteve që mund t'i ndodhin mendjes, trupit ose pasurisë. Sigurimi mbron pasurinë materiale, duke i dhënë pronarit të saj mjetet për të zëvendësuar humbjen ose të mbajë një person, mendja apo trupi i të cilit arrin një gjendje ku nevojiten shpenzime ose për ta risjellë personin në gjendje shëndetësore normale, ose për t'u kujdesur për të si invalid. Duke u dhënë një të ardhur atyre njerëzve që kanë arritur moshën në të cilën nuk mund të punojnë, pensionet ofrojnë një formë mbrojtjeje dhe kjo (ndërmjet shumë tipareve të tjera) justifikon plotësisht përfshirjen e pensioneve private në produktet e sigurimeve. Koncepti i mbrojtjes është dhënia e parave (ose e një dëmshpërblimi ekuivalent, në disa raste - si p.sh. e drejta e siguruesit të një avioni për të zëvendësuar avionin e "humbur" me një model identik) që e vendos pasurinë e të siguruarit në të njëjtën gjendje pas ndodhjes së rrezikut të siguruar siç do të kishte qenë nëse ngjarja nuk do të kishte ndodhur. Pjesa më e madhe e pasurisë së një vendi, përfshirë objektet e mbrojtura nga sigurimi, nuk tregtohet çdo vit në treg. Nga ana tjetër, pothuajse çdo vit, çmimet e artikujve që tregtohen janë rritur kudo. Parimi themelor në përballimin e dëmtimeve në sigurime ështëdëmshpërblimi, i cili mund të përkufizohet si: kompensim për humbjen e pësuar nga pasuria apo pronari (përfshirë, sipas rastit, shëndetin mendor e fizik ose mirëqenien e pronarit) si rrjedhojë e një ngjarjeje që aktivizon një rrezik të siguruar. Zgjidhja e shumicës së kërkesave për dëmshpërblim bëhet në formën e pagesës në të holla, që i lejon pronarit të sendit të dëmtuar, humbur, shkatërruar ose vjedhur, të dalë në treg dhe të riparojë ose zëvendësojë sendin, duke u vendosur materialisht në të njëjtën gjendje si të mos kishte ndodhur dëmtimi. Megjithatë, nëse pronari e ka blerë sendin në vitet kur ka pasur inflacion të lartë, çmimi aktual i tregut sot për sendin e dëmtuar mund të jetë më i lartë se çmimi origjinal i sendit në kohën e blerjes. Çmimi i sotëm i një sendi zëvendësues pothuajse nuk ndryshon nga çmimi i mëparshëm ose çmimi aktual i sendit të dëmtuar. Ka edhe përjashtime në rregullin e përgjithshëm të rritjes së çmimeve, sidomos në disa fusha teknologjie të lartë, ku çmimi i sotëm mund të jetë shumë më i ulët se çmimi i vitit të kaluar. Për të dhënë dëmshpërblimin, siguruesi duhet të paguajë çmimin e sotëm. Kjo do të thotë se primi që kërkon siguruesi duhet të rregullohet në çdo rinovim të sigurimit (që zakonisht është vjetor). Ky rinovim siguron që fondi i përbashkët (i cili përbëhet nga të gjithë primet e paguara ) të jetë i mjaftueshëm për të përballuar

126 126 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 shumën e parashikuar të kërkesave të ligjshme për dëmshpërblim që do të bëhen gjatë periudhës së mbulimit të policave, dhe do të paguajë të gjtha shpenzimet administrative, duke i dhënë një masë fitimi aksionerëve të shoqërisë siguruese. Disa sigurues vendosën të sigurojnë vlerën monetare të huasë, në vend që të kishin detyrim për dëmshpërblim për pasurinë në momentin e ndodhjes së rrezikut. Sistemi i sigurimit të hipotekës ishte sigurim i rrezikut financiar të huadhënësit, dhe jo sigurim i pasurisë. Ndryshimi i ndodhur më 1989 pas gjashtëdhjetë vitesh inflacioni në çmimet e shtëpive i dha goditje të fortë siguruesve, të cilët humbën mijëra miliona paund në Angli,kur iu desh të dëmshpërblenin hipotekat e huave për humbjet e pësuara prej tyre. Ky rast i veçantë 9 u kujtoi siguruesve se funksioni i tyre është shumë i ndryshëm nga ai i bankierëve. Shumë sigurues ende marrin përsipër veprimtari dëmshpërblimi për hipotekat, por në kushte shumë të kufizuara. Siç është analizuar, siguruesi kontrakton për dëmshpërblimin e pronarit të pasurisë, në rast të ndodhjes së ngjarjes së sigurimit ndaj çdo elementi (përfshirë gjendjen shëndetësore fizike e mendore ose mirëqenien e pronarit, ose personave të tjerë që janë përfshirë në mbulim). Nëse siguruesi vendos të sigurojë rrezikun kryesor të bankierëve (që huamarrësi nuk kthen huanë), siguruesi nuk mund të ruajë mundësinë e tij të zgjedhjes për vlerën që dëmshpërblehet. Parimet e sigurimit mund të zbatohen për çdo ngjarje të paparashikuar: zakonisht moskthimi i një detyrimi financiar është rrjedhojë e një vendimi njerëzor. Sigurimi i specializuar i rreziqeve financiare duhet të dallojë me kujdes (dhe me kushte ligjërisht të detyrueshme) ndërmjet rrethanave të paparashikuara (rastësishme) dhe moskthimit me dashje (ky i fundit është rrezik bankar, dhe si i tillë është i pasigurueshëm).siguruesi ka nevojë për liri në vlerësimin e dëmshpërblimit në rastin e ndodhjes së rrezikut të siguruar. Ai duhet të ketë mundësi të përcaktojë, në vartësi të tregut dhe gjendjes ekonomike, vlerën e vërtetë aktuale të humbjes. Detyrimi për dëmshpërblim është absolut; realizimi i këtij detyrimi nga siguruesi është bërë i njohur (pra, e drejta për të dhënë dëmshpërblim në përputhje me vlerësimin e tij më të mirë). Duke qenë se çmimet, si të artikujve të siguruar ashtu edhe të atyre identikë me ata që janë objekt i një kontrate sigurimi, mund të ulen dhe ngrihen, është e rëndësishme që e drejta e vlerësimit t'i takojë siguruesit. 3. Përfitimi nga sigurimet Të pasurit dijeni se ekzistojnë sigurimet për të përballuar pasojat financiare të disa rreziqeve jep njëfarë qetësie mendore. Kjo është e rëndësishme për personat privatë që sigurojnë automjetin, shtëpinë, sendet vetjake, etj., por është gjithashtu me rëndësi jetike për industrinë dhe tregtinë.sipërmarrjet e sigurimit, me anë të primeve të dhëna nga masa e të siguruarve,mbledhin mjete të mëdha finnaciaredhe zhvillojnë në këtë aspekt një rol analog, pra me atë të mbledhjes së kursimeve. 10 Kjo gjë shpjegon përse 9 rast i cili ndodhi edhe në Japoni në thuajse të njëjtën kohë, kur vlerat inflacioniste të tokës u përmbysën në bilancet e siguruesve 10 Galgano Francesko E drejta private vepër e cituar, faqe 708 Tiranë, 2006

127 Konceptet dhe parimet kryesore europiane të sigurimeve 127 sipërmarrjet e sigurimitashtu si dhe bankat i nënshtrohen një rregullimi juridik të vecantë 11 një pjesë i përcaktuar edhe nga Kodi Civil 12.Blerja e sigurimit e lejon sipërmarrësin të transferojë të paktën disa nga rreziqet tek siguruesi, në mënyrën që kemi përshkruar më sipër.sigurimet gjithashtu veprojnë si stimulues për veprimtarinë e sipërmarrjeve që tashmë ekzistojnë. Kjo arrihet përmes lirimit të fondeve për investime prodhuese, të cilat përndryshe do të duhej të mbaheshin në rezerva likuide për të përballuar humbjet e ardhshme. Sipërmarrjet e mesme dhe të mëdha mund të krijojnë rezerva për raste emergjence si zjarre, vjedhje ose dëmtime të rënda trupore. Sidoqoftë, këto para duhet të jenë lehtësisht të përdorueshme kështu që norma e interesit që do të merrte shoqëria për to, do të ishte shumë më e ulët se norma e zakonshme. Përveç kësaj, këto para nuk mund të përdoren si investim për sipërmarrjen. Për shkak të efekteve të fondit të përbashkët, çdo lloj tjetër veprimtarie ka mundësi të blejë sigurime kundrejt një primi, i cili është më i ulët se fondi që duhet të krijojë vetë shoqëria. Primi mund të konsiderohet "humbje" e sigurt për veprimtarinë, por shoqëria tashmë është e lirë të vazhdojë veprimtarinë dhe të investojë duke e ditur se disa rreziqe janë shmangur. Shoqëritë e sigurimit kanë në dispozicion të tyre shuma të mëdha të hollash. Kjo lind nga fakti, që nga momenti i marrjes së primit deri në pagesën e dëmshpërblimit kalon një kohë e gjatë. Primi mund të paguhet në janar dhe dëmi të ndodhë në dhjetor, nëse ndodh. Siguruesi i ka në dispozicion këto para dhe mund t'i investojë 13. Në fakt, siguruesi duhet të grumbullojë primet e të gjithë të siguruarve, për një periudhë të gjatë kohe.përfitimi qëndron në përdorimin e parave. Siguruesit investojnë në forma të ndryshme investimesh. Investimet në titujt e borxhit publik i shndërrojnë ato ashtu si edhe bankat, në financues të rëndësishëm të shtetit. Ajo ndihmon gjithashtu industrinë dhe tregtinë, duke u dhënë hua të ndryshme dhe duke u blerë aksione në treg. Siguruesit bëjnë pjesë në investitorët institucionalë; investitorë të tjerë janë bankat dhe fondet e pensioneve. Gjithashtu sipërmarrjet siguruese kryejnë investime në pasuri të paluajtshme. Duke u nisur nga fakti se paratë grumbullohen si rrjedhojë e pagesës së primeve të mijëra personave dhe shoqërive, mund të konkludojmë në një farë mënyre se ekzistenca e tregut të sigurimeve përfaqëson një formë kursimi të detyruar. 14 Mekanizmi i transferimit të rrezikut ka disa kufij. Nuk do të ishte as ligjore dhe normaleqë njerëzit të mund të përfitonin nga veprimet e tyre kriminale. Ky parim materializohet në kontratat e sigurimit për cdo objekt ku shënohen edhe rreziqet që përjashtohen nga sigurimi. Edhe kur nuk ka interes kriminal, nuk është e arsyeshme 11 Ligji nr.9267, datë Për veprimtarinë e sigurimit, të risigurimit dhe ndërmjetësimit në sigurime 12 Kreu XXIII, Sigurimi,Dispozita të përgjithshme, nenet Galgano Francesko E drejta private po aty,tiranë, Volpe Putzolu, L assicurazione private contro gli infortuni ella teoria del contartto di assicurazione Milano,1968, Sigurimi i jetës materializohet në një formë të kursimit që varet nga rasti(aleatorio) e karakterizuar nga veprimtaria demografike-financiare që është në themel dhe që nxjerr në pah funksionin.

128 128 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 që një person të përfitojë nga djegia e shtëpisë së fqinjit, në një kohë kur nuk ka interes financiar në shtëpinë që u dogj. Pra, është e nevojshme të informohemi se çfare mund dhe çfarë nuk mund sigurohet. Kjo arrihet duke vërejtur karakteristikat ose natyrën e rreziqeve të sigurueshëm. Bota e biznesit nuk është mjedis statik, por ajo ndryshon për t'iu përshtatur rrethanave, dhe një rrezik që sot është i pasigurueshëm, nesër mund të jetë i sigurueshëm. Një ngjarje e sigurueshmeduhet të jetë krejtësisht e paparashikuar, përsa i përket të siguruarit. Nuk mund të sigurohet një ngjarje e cila do të ndodhë patjetër duke qenë se nuk ekziston pasiguria e humbjes dhe pra nuk mund të ndodhë transferimi i rrezikut. Kjo përjashton ngjarje të pashmangshme si dëmi i shkaktuar nga amortizimi dhe zhvlerësimi. Përjashtohet gjithashtu çdo dëmtim ose humbje e shkaktuar me qëllim nga i siguruari. I vetmi shembull që mund të duket se nuk i përket këtij rregulli, dhe që është i sigurueshëm, është rreziku i vdekjes.të gjithë e dimë se mund të blihet sigurim jete, megjithëse vdekja është ndoshta një prej ngjarjeve më të sigurta! Sidoqoftë, në këtërast i paparashikuar është momenti i vdekjes dhe kjo trajtohet nga sigurimi i jetës. 15 Vlera financiare.thelbi i sigurimeve është të veprojë si mekanizëm për transferimin e rrezikut dhe të japë kompensim financiar për humbjen. Sigurimi nuk e shmang rrezikun, por përpiqet të japë mbrojtje financiare ndaj pasojave. Në këtë rast rreziku që sigurohet duhet të rezultojë në një humbje e cila duhet të mund të matet financiarisht. Në rastin e humbjes ose dëmtimit të pasurisë, kjo shihet lehtë. Vlera monetare e pasurisë së humbur mund të përcaktohet, dhe në varësi të policës së sigurimit, mund të jepet kompensim. Vlera e saktë e humbjes nuk mund të njihet që në fillim, por vetëm pas ndodhjes së ngjarjes. Kësaj kategorie i përkasin të gjitha dëmtimet materiale të pasurisë ose vjedhja. Në sigurimin e jetës, niveli i kompensimit financiar përcaktohet në fillim të kontratës. Jetës së bashkëshortit ose fëmijës nuk mund t'i vendoset vlerë, por në fillim të sigurimit mund të përcaktohet shuma financiare që sigurohet. Ekspozimet Homogjene.Duke analizuar një numër të mjaftueshëm ekspozimesh ndaj rreziqeve të ngjashëm, siguruesi mund të parashikojë masën e mundshme të humbjes. Në mungesë të një numri të madh ekspozimesh të ngjashme, homogjene, kjo detyrë bëhet shumë më e vështirë dhe llogaritja e primit kthehet në një hamendje, 15 Semini Mariana, E drejta e detyrimeve dhe kontratave (pjesa e posacme),tiranë 1998, fq 171, njëra palë (siguruesinë qoftë se vërtetohetngjarja qëi përket jetës njerëzore(rasti i sigurimit)merr përsipër ti paguaj palës tjetër(të siguruarit)ose një përsoni të trëtë, në dobi të të cilit është lidhur kontrata,një shpërblim në të holla(brenda një kapitali)brenda kufijve të shumësqëështë parashikuar në kontratë ose në formën e detyrimeve periodike(pagimin e një rente jetësore) kundrejt një primi të paguar nga i siguruari. DONATI, Trattato del diritto delle assicurazioni private,milano 1956 fq.569 sigurimi I jetës është kontrata me të cilën i siguruaridetyrohet, kundrejt një primi të vetëm ose periodik, të paguaj një shumë ose një rentë në momentin që verifikohetnjë ngjarje e lidhur me jetën epersonit(rectius- gjatë jetës së njeriut) vdekje apo mbijetesëpas një moshe të caktuarose në një afat të caktuar, në të cilën detyrimi I pagimit të primit mbaron kur verifikohet vdekja e parakohshme.

129 Konceptet dhe parimet kryesore europiane të sigurimeve 129 në vend të një llogaritjeje matematike. Në këto raste, siguruesit mund të jenë ose jo të saktë në caktimin e primit, por do të mbrojnë veten duke kërkuar një prim që do të mbulonte edhe rastin më të keq. Konkurrenca nuk luan rol të rëndësishëm për shkak të numrit të vogël të ekspozimeve. Megjithëse numri i madh i ekspozimeve të ngjashme është karakteristikë e rrezikut të sigurueshëm, mund të përmenden shembuj kur nuk ndodh kështu. Në disa raste njoftohet për sigurimin e rreziqeve të pazakonshmesi ; Sigurimi i këmbëve të yjeve të kinemasë, cirkut, balerinëve ose gishtërinjve të pianistëve.satelitët janë ilustrim më realist i një numri të vogël ekspozimesh të ngjashme. Numri i satelitëve të lëshuar rritet çdo vit, por janë ende të pakët dhe periudha e qëndrimit në hapësirë nuk ka qenë aq e gjatë sa siguruesit të ndërtojnë bazë të dhënash statistikore. Ligji përmban një parim të përgjithshëm, sipas të cilit kontratat nuk duhet t'i kundervihen asaj që shoqëria e quan të drejtë dhe morale. Kontratat për të vrarë dikë janë të papranueshme, sic janë edhe kontratat për të dëmtuar ose vjedhur pasurinë e të tjerëve. I njëjti parim zbatohet në kontratat e sigurimit. Do të ishte i papranueshëm sigurimi i rrezikut që një sipërmarrje kriminale të mos realizohej. Për shembull, shoqëria nuk mund të pranojë idenë që vjedhësit të bënin një policë e cila do t'u paguante atyre fitimin e pritshëm nga një vjedhje nëse nuk arrijnë ta kryejnë sepse i kap policia. Dikush mund të kapej për tejkalim shpejtësie me automjet ose të akuzohej për drejtim të rrezikshëm dhe në gjendje të dehur. Ekziston rreziku që t'i vihet gjobë e lartë. Sigurisht ky person ka marrëdhënie financiare me humbjen, dhe mund të argumentohet se humbja ishte e paparashikuar për sa i përket atij. Sidoqoftë, shoqëria nuk e sheh të pranueshme që një person të mund të shmangë ndëshkimin e gjobës, thjesht duke u siguruar. Një shoqëri britanike dikur ofroi një policë sigurimi që mbulonte drejtuesin e mjetit në rast se ndëshkohej për dehje dhe i hiqej e drejta e drejtimit të mjeteve. Kjo policë u tërhoq për arsyet e përmendura më sipër. 4. Interesi i Sigurueshëm Karakteristikë tjetër për sigurimetështë që personi pjesmarrës në sigurim të këtë marrëdhënie tënjohura ligjore me objektin që sigurohet. E para midis këtyre marrëdhënieve të njohura nga ligji është ajo e pronarit. Nëse një individ ka në pronësi një shtëpi, automjet ose një pasuri tjetër,ai ka një interes të sigurueshëm në të sepse ka lidhje pronësie me të. Në mënyrë të ngjashme individët kanë interes të sigurueshëm edhe për një objekt të marrë me qirasepse edhe nëse ky objekt vidhet, prishet ose dëmtohetduhet të zëvendësohet apo zhdëmtohet.në këtë rast edhe personat qëi japin me qira kanë të drejtën esigurimit të tyre sepse kanë lidhje pronësie, kështu që të dyja palët kanë interes të sigurueshëm në to.cdokush ka interes të sigurueshëm të pakufizuar për jetën e tij dhe mund ta sigurojë atë për cdo shumë që dëshiron (në varësi të gjendjes shëndetësore, moshës etj) nëse mund të paguajë primin. Ai ka interes të sigurueshëm në jetën e bashkëshortit dhe anasjelltas. 4.1 Parimi imirëbesimit të Plotë( Uberrimae fidei) Ky parim konsiston në korrektesën dhe ndershmërinë që kërkohet në marrëdhëniet juridike midis palëve.uberrimae fidei një nga parimet më të rëndësishme të ligjit të

130 130 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 sigurimeve ngre marrëdhëniet kontraktuale të sigurimit në shkallën më të lartë të besimit të ndërsjellë, në krahasim me llojet e tjera të marrëdhënieve kontraktuale. Kërkesa e shkallës më të lartë të besimit nga ana e ligjit është hapi i parë i rëndësishëm për shmangien e informacionit asimetrik. Nëveprimet siguruese vetëm një person i njeh të gjitha faktet që i përkasin " sendit" që do të sigurohet. Ky është personi që kërkon sigurimin dhe detyra e tij është t'i bëjë ato të njohura. Pra, parimi që duhet ruajtur në veprimet siguruese është ai i "mirëbesimit të plotë" dhe duhet të dalin në pah edhe defektet. a)faktet materiale.informacioni që siguruesi kërkon t'i bëhet i njohur quhet fakt material. Si të tilla mund të përmendim:për sigurimin e shtëpisëvjetërsia, konstruksioni prej tulle ose druri, cati me tjegulla, etj;për sigurimin e personitmosha, sëmundje të mëparshme, gjendja shëndetësore e pjesëtarëve të familjes;për sigurimin e automjetitvjetërsia e mjetit, mosha e drejtuesit, aksidente dhe gjobitje të mëparshme. Faktin material mund ta përkufizojmë si "cdo fakt që mund të ndikonte në vendimin e një marrësi në sigurim të kujdesshëm, nëse do të pranojë në sigurim një rrezik dhe me cfarë kushtesh".kjo është një fushë shumë e vështirë e ligjit, që ndoshta do të rishikohet së shpejti duke qenë se si organizatat konsumatore ashtu edhe KE janë të interesuar për këtë cështje. Problemi qëndron nëse propozuesi nuk vë në dukje "fakte materialë".siguruesit mund të refuzojnë pagesën e kërkesës për dëmshpërblim. b)detyra e Vënies në Dukje.Një problem që ndesh propozuesi për sigurim është ai kur ekziston detyrimi i vënies në dukje. Për sigurimet e përgjithshme, ajo ekziston gjatë periudhës që con në lidhjen e kontratës (pika në të cilën mund të thuhet se kishte kontratë ndërmjet siguruesit dhe të siguruarit). Kjo rikthehet gjatë rinovimeve dhe përsëri kur ka ndryshime të njoftuara nga i siguruari. Sidoqoftë, sigurimi i jetës është i ndryshëm sepse polica e jetës është kontratë afatgjatë ku marrësi në sigurim varet nga rrethanat që ekzistonin në kohën e kryerjes së kontratës. Megjithatë, mangësi serioze në aplikimin e këtij parimi është se ajo është e orientuar për shmangien e pasojave të informacionit asimetrik nga ana e mbajtësit të policës Pavarësisht nga fakti se karakteri i ndërsjellë i Uberrimae fides është i theksuar, detyrat e siguruesit që rrjedhin nga ky parim janë mjaft të paqarta. Nëkontratën e sigurimit të vendeve evropiane ata kryesisht përqendrohen në furnizimin e informacionit të konsumatorit, ashtu siç kërkohet nga BE-ja nëdirektivat 92/49/EEC dhe 92/96/EEC. 4.2 Parimi i Dëmshpërblimit Objekti i sigurimeve është që të rikthejë të siguruarin pas pësimit të një humbjeje, në të njëjtën gjendje financiare që ai kishte përpara humbjes apo dëmtimit.realizimi i këtij qëllimi quhet dëmshpërblim. Ka mjaft raste në të cilat nuk është praktikisht e mundur të rikthesh të siguruarin ekzaktësisht në të njëjtin pozicion, por siguruesit përpiqen ta përafrojnësa më shumë në këtë pozicion.kërkesë-dëmshpërblimi ka për qëllim që ta ndihmojë të dëmtuarin të kryejë një vlerësim të përafërt të vlerës aktuale të artikujve të dëmtuar. Megjithatë duhet përmendur se sot në pjesën më të madhe të policave të sigurimit të shtëpive dhe paisjeve, nëse shuma e siguruar është

131 Konceptet dhe parimet kryesore europiane të sigurimeve 131 llogaritur duke marrë për bazë vlerën si të reja të orendive, edhe shlyerja e dëmit duhet të bëhet në të njëjtën mënyë; pra pa zbritje të vlerës së konsumuar. Në praktikëështë mjaft e vështirë që të llogaritësh një humbje në mënyrë shkencore kur është fjala për objekte të dëmtuara dhe siguruesit përpiqen që të paguajnë një shumë të arsyeshme për dëmin e shkaktuar. Objekt i sigurimit të detyrueshëm është të dëmshpërblejë të siguruarin në përputhje me detyrimin ligjor që ka ai për t u paguar kompensimin të tjerëve. Në rastin e detyrimit të punëdhënësve, pretenduesit janë të punësuaritdhe në rastin e detyrimit midis klientit dhe produktit, zakonisht pretenduesit jane klientët. Baza e dëmshpërblimit është kompensimi i dhënë nga gjykata (ose në bazë të një marrëveshje), si dhe shpenzimet e tjerë ligjorë. Ekziston një lidhje ndermjet dëmshpërblimit dhe interesit të sigurueshëm. Eshtë pikerisht interesi i të siguruarit në njëobjekt të caktuar ai që në fakt sigurohet. Egzistojnë të paktën katër metoda që mund të përdoren nga siguruesit për kompensimin e dëmit. Formulimi i policës i jep të siguruarit mundësinë e zgjedhjes së njërës apo tjetrës metodë. Siguruesit i përgjigjen kërkesave të vecanta dhe shpesh bien dakord me kërkesën e të siguruarit për të realizuar dëmshpërblimin në një mënyrë të caktuar. Metoda eparë; Pagesa në cash Metodae dytë; Riparimi.Siguruesit e përdorin gjerësisht riparimin si metodë dëmshpërblimi. Sigurimi motorrik është ndoshta shembulli më i mirënjohur,ku oficinat autorizohen të bëjnë riparimin e makinave të dëmtuara. Metodae tretë ; Zëvendësimi Metodae katërt ; Rikthimi. Përcaktimi i masës së dëmshpërblimit është një proces delikat; përcaktimi deri në c masë përgjigjet shoqëria e sigurimit sipas policës përkatëse.ka një sërë rastesh kur paguhet dicka më pak se një sigurim i plotë, sikurse ka edhe situata në të cilat paguhet më shumë se një dëmshpërblim për shkak të shtrirjes së policës.në të drejtën e të siguruaritpër dëmshpërblimndikojnë shumë faktorë. Në cdo policë është e përcaktuar një shumë e siguruar. Shuma më e madhe që paguhetështë kufiri tavan i dëmshpërblimit të përcaktuar në policë.edhe kur dëmi është mëi madhse shuma esiguruar, i siguruari nuk mund të marrë më tepër sesa është përcaktuar në policë për këtë shumë.për policat që e kanë përcaktuar kufirin e dëmshpërblimit, kufiri i marrjes sëpërgjegjësisëpër siguruesin nuk mund të jetë më i lartë se kufiri i dëmshpërblimit.pra ky kufi është maksimumi i shumës sëpagimit.përjashtohen nga ky rregull vetëm kur bëhen shpenzime për të paguar përgjegjësitë e dëmeve të cilat janë mbi këta kufij 16. Klauzola e mesatares proporcionale, si rregull është aplikuar vetëm në policat tregëtare dhe jo në ato të banesës apo paisjeve, pasi shumat e siguruara në policat e banesës mund të jenë të indeksueshme. Megjithatë, ka raste kur policat e banesave kanë klauzolat e mesatares të përfshira në to. Siguruesit kanë synuar të zbatojnë metodën e mesatares në rastet e dëmeve të mbuluara nga polica banesash të 16 Nuni,Mustafaj,Vokshi E drejta e detyrimeve II,Tiranë,2008 faqe 284

132 132 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 llogaritura në mënyrë të konsiderueshme nën vlerën reale, edhe në rastet kur klauzola nuk ka qenë e përfshirë. Arsyeja e këtij veprimi është sepse ndodh që gjatë plotësimit të një police, i siguruari mund të deklarojë se shuma e siguruar përfaqëson vlerën e plotë dhe deklarata i bashkangjitet kontratës. Në rast se konstatohet se sigurimi është bërë në fakt për një vlerë shumë më të vogël se vlera reale,siguruesi ka të drejtë të refuzojë pagesën e dëmit. Në praktikë, siguruesi ia bën të ditur të siguruarit situatën reale dhe ofron një shlyerje të pjesshme të dëmit duke përdorur metodën e mesatares. 4.3 Parimi i Kontributit Ekzistojnë raste kur për shumë arsye,një humbje ecaktuar mbulohet nga më tepër se një policë. Në sigurimin tregtar mund të ndodhemi në një situatë të tillë kur pronari i një malli ka një policë që i referohet një magazine të caktuar dhe një tjetër që lidhet me një artikull të caktuar që mund të gjendet në një sërë magazinash. Secila mund të trajtohet me sigurues të ndryshëm. Kontributi është e drejta e një siguruesi që të kërkojë nga siguruesit e tjerë të ndajnë, pro rata (jo domosdoshmërisht në mënyrë të barabartë),koston e një dëmshpërblimit kundrejt një të siguruari. Thelbi iketij veprimiështë nëse një i siguruar ka paguar dëmshperblim të plotë,ai të ketë mundësi të rimbursojë një pjesë të riskut nga siguruesit e tjerë. Nëse dëmshperblimi i plotë nuk është paguar, atëherë i siguruari mund të pretendojë të zhdëmtohet edhe nga siguruesit e tjerë. Parimi i kontributit bën tëmundur shpërndarjen në mënyrë të drejtë të shpenzimit për mbulimin e dëmit.për të bërë të mundur realizimin e kontributit duhen plotësuar kushtet e mëposhtëme; - duhet të ekzistojnë dy ose më shumë polica dëmshpërblimi. - policat duhet të mbulojnë një interes të përbashkët. - policat duhet të mbulojnë një rrezik të përbashkët që shkakton humbjen. - policat duhet të mbulojnë një subjekt të përbashkët. - cdo policë duhet të marrë përsipër shlyerjen e humbjes. Nga sa më sipër konkludojmë se e rëndësishme është që policat të kenë pika të përbashkëta me njëra- tjetrën. P.sh. një policë që mbulon vetëm nga zjarri, mund të kontribuojë së bashku me njëpolicëqë mbulon zjarrin dhe një sërë rreziqesh. Një policë qëmbulon një mall në kushte të caktuara, mund të kontribuojë me një që mbulon mallin në të gjitha kushtet.disa polica kanë një klauzolë që e përjashton kontributin. Formulimi do të ishte i tillë:kjo policë nuk do të zbatohet për mbulimin e dëmeve, për të cilat i siguruari dëmshpërblehet nëpërmjet formave të tjera të sigurimit.klauzola mund të vazhdojë si më poshtë:... me përjashtim të cdo tejkalimi të shumës që do të ishte e pagueshme nga forma tjetër e sigurimit, sikur kjo formë të mos ishte zbatuar.pjesa e dytë e kësaj klauzole përcakton se në këtë rast polica do të zbatohet vetëm për të mbuluar tepricën e humbjes. Pra nuk ka ndarje proporcionale. 4.4 Shkaku më i afërt, causa proxima The case Pawsey v Scottish Union & National Insurance company (1908)

133 Konceptet dhe parimet kryesore europiane të sigurimeve 133 Shkaku kryesor në një kontratë sigurimi duhet të përcaktohet shumë saktë. Për këtë arsye është e nevojshme të specifikohen rreziqet ndaj të cilave sigurohet mbulimi. Kjo përcakton syninim e palëve. Mund të mendohet se është e lehtë të përcaktohet se c kuptohet me sigurim ndaj zjarrit apo aksidenteve apo rreziqeve në det. Pyetja që duhet bërëështë ku fillon dhe ku mbaron veprimi i këtyre rreziqeve dhe sa zgjat efekti i tyre? Të gjitha kontratat i nënshtrohen disa kushteve dhe ka raste që këto përfshihen në mënyrë specifike në kontratë dhe në raste të tjera ato nënkuptohen. Shpesh në kontratat e sigurimit, përmendet që disa prej shkaqeve të humbjes përjashtohen ose që disa prej pasojave të rrezikut (i cili është siguruar si i tillë), janë përjashtuar. Ka një sërë arsyesh për këtë. Mbulimi shtesë mund të sjellë një detyrim më tepër ose rreziku mund të jetë i tillë që siguruesit e konsiderojnë si thelbësor dhe që mund të trajtohet më saktë nga shteti (si psh. rreziku i luftës). Shkak kryesor, do të thotë motivi bazë dhe efektiv që sjell si pasojë një sërë ngjarjesh që kanë një përfundim të caktuar, pa ndërhyrjen e ndonjë force ekzistuese dhe që vepron në mënyrë aktive në sajë të një burimi të ri të pavarur. Shkaku kryesor nuk është domosdoshmërisht shkaku i parë apo i fundit ;është shkaku dominues. Mund ta karakterizojmë edhe si motivi më efektiv.kur flasim për një motiv aktiv dhe efektiv kemi parasysh që egziston një lidhje e drejtpërdrejtë midis shkakut dhe rezultatit. Kjo do të thotë gjithashtu se shkaku është mjaft i fuqishëm saqë në cdo fazë të zinxhirit të ngjarjeve, mund të parashikojmë llogjikisht se cila është ngjarja pasardhëse. Kjo zgjat deri në arritjen e përfundimit. Shpesh ngjarja e parë dhe e fundit përcaktohet shumë shpejt. Vështirësia lindpër të përcaktuar nëse ka lidhje të drejtpërdrejtë shkakësore ndërmjet tyreapo ka ndërhyrë ndonjë forcë e re për të zëvendësuar shkakun fillestar të ngjarjes duke sjellë kështu humbjen përfundimtare. Nga ana tjetër, në nje fazë të caktuar të procesit, nuk ka lidhje të qartë midis një hallke dhe tjetrës dhe ka nje boshllëk në zinxhirin e shkaqeve; por dicka tjetër duhet të ketë shkaktuar humbjen. Si konkluzion sa më sipër mund të themi se: Rreziku i siguruar mund të mos jetë shkaku fillestar. - Rreziku i siguruar nuk duhet të jetë rezultat i drejtpërdrejtë i veprimit të një rreziku të përjashtuar (me përjashtim kur formulimi i policës e ndryshon këtë). - Dëmi, si rezultat direkt i një rreziku të siguruar mbulohet edhe kur rreziku kryesor që shkakton këtë dëmtim, nuk përmendet në policë (me përjashtim kur polica e përjashton këtë ) - Prona mund të mbulohet edhe kur rreziku i përmendur nuk ka qenë shkaktari i dëmit të pronës së siguruar, përsa kohë qëky rrezik vepron dhe pasojat e tij i shkaktojnë humbje të siguruarit. P.sh. nëse ndërtesa ngjitur me te siguruarin digjet dhe i vetmi dëm që i siguruari pëson është uji apo tymi, polica e tij ndaj zjarrit do të zbatohet (me kusht që zjarri të mos jetë shkaktuar nga ndonjë faktor qëështë përjashtuar në policën e të siguruarit). - Dëmi i mëtejshëm ndaj subjektit në fjalë, që mund të shkaktohet gjatë përpjekjeve për të minimizuar humbjen që po ndodh, zhdëmtohet. Kjo dmth. që dëmi i shkaktuar nga pompat e ujit të zjarrëfiksve, mbulohet.

134 134 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), Kur ka një faktor tëri që ndërhyn,që do të thotë se parimi kryesor nuk vepron. Përfundime dhe Rekomandime Aktualisht veprimtaria e sigurimeve rregullohet me Ligjin Nr.9267, datë Për veprimtarine e sigurimit, risigurimit dhe ndërmjetësimit në sigurime dhe risigurime i ndryshuar, dhe aktet ligjore të dala në zbatim të tij, si dhe Kodi Civil 1994 (kapitulli XXIII, nenet ) Ligji vendos parime dhe përcakton veprimtarinë dhe procedurat në lidhje më krijimin, organizimin, administrimin, funksionimin dhe mbikqyrjen e veprimtarisë sësigurimit, risigurimit dhe ndërmjetësimit në sigurime dhe risigurime.duke marrë parasysh zhvillimet e fundit të këtij tregu, formën e re të mbikqyrjes me bazë risku, si dhe detyrimin për tu përqasur me Direktivat Europiane në fushën e sigurimeve,lind nevoja e përmirësimit të kuadrit ligjor në këtë fushënë përputhje edhe me parimet më të fundit të IAIS 18. Harmonizimi me Direktivat Europiane (EU directives 92/49/EEC and 92/96/EEC) kërkonrritjen e transparencës dhe informimit të konsumatorit nga ana shoqërive të sigurimit duke parashikuar në mënyrë të qartë se shoqëria e sigurimit duhet të informojë të siguruarin përpara nënshkrimit të kontratës dhe vazhdon gjatë përiudhës së vlefshmërisë së kontratës, në lidhje me subjektin e sigurimit, mbulimin dhe cëshje të tjera lidhur me kontratën e sigurimit. Literatura 1. GalganoFrancesko, E drejta private, Tiranë, Volpe Putzolu,L assicurazione private contro gli infortuni ela teoria del contratto di assicurazione, Milano, Semini (Tutulani) M, E drejta e detyrimeve dhe kontratave(pjesa e posacme),tiranë Donati,Trattato del diritto delle assicurazioni private,milano Nuni, Mustafaj, Vokshi,E drejta e detyrimeve, II,Tiranë Kodi Civil i Republikës së Shqipërisëi vitit 1994(në fuqi). 7. Ligji Nr.9267 datë Për veprimtarinë e sigurimit, të risigurimit dhe ndërmjetësimit në sigurime. 8. Revue Internationale de droit Compare, Nr.3,2008,Paris. 9. Sallabanda Andon, E drejta e detyrimeve,tirane Mehr Robert L &Commack Emerson Theory of Insurance 11. Lambert-Faivre Yvonne & LeveneurLaurent, Droit des assurances,13 edition,2011,paris. 12. Kessler.D, L Univers des risques, L Assurance Mutuelle 2000/ Groutel, Risque, evenement aleatoire, Nr.211; Novembre Picard.Pet autres,perception du risqué, Nr.39, Shoqata ndërkomëtare e Institucioneve të Sigurimeve

135 IMPAKTI I HDI NE RRITJEN EKONOMIKE SIPAS MODELIT SOLOW Alma ZISI 1 Abstract Over recent years, the relationship between the growth of the stock of FDI and economic growth has motivated a voluminous literature as empirical studies in developed, developing and transition countries. Scholars have also performed a large number of research based on econometric methods. From the totality of these studies, FDI is observed to have a positive and significant impact effect on economic growth as theory predicts. The objective of this paper is to evaluate empirically the impact of FDI on the economic growth of our country. To analyze the relationship between FDI and economic growth is used Solow model. Our main finding is that, in this setting, FDI has the positive and statistically significant impact on economic growth. Keywords: Foreign Direct Investment, economic growth, Solow model. Hyrje Vitet e fundit në Shqipëri shohim një rritje të konsiderueshme të Investimeve të Huaja Direkte (HDI). Teori të ndryshme theksojnë faktin që HDI ndikojnë pozitivisht në rritjen ekonomike të vendit. Avokatët e mendimit Pro argumentojnë se nga IHD-të përfitojnë si vendi pritës (vendi i destinacionit të investimit) ashtu edhe vendi mëmë (nga i cili ka origjinën investimi). Ata mbështësin ndikimin pozitiv të IHD-ve në zhvillimin ekonomik, duke e argumentuar me faktin se IHD-të promovojnë dhe përmiresojnë efiçencën e ekonomisë dhe ndikojnë kështu drejtpërdrejtë në normën e rritjes ekonomike. Pikëpamjet teorike Modeli i ri neoklasik i rritjes ekonomike i Solow (1956) 2 bazohet në rolin e kursimeve dhe kapitalit në rritjen ekonomike. Pikpamja e Solow konsiston në atë që kursimet në vetvehte nuk sigurojnë rritje të qëndrueshme. Kursimet mundesojnë konsumin për blerjen e teknologjisë për të realizuar prodhimin në të ardhmen por kjo nuk rrit ritmet afatgjata të rritjes. Ekonomitë me nivel të lartë kursimesh mund të mos sigurojnë ritme të larta rritje se sa vendet me nivel të ulët kursimesh. Rritja në të dy rastet mund të zbresë në zero për shkak të të ardhurave rënëse të shkallës nga rritja e stokut të makinerive. Një ekonomi me nivel të lartë kursimesh mund të ketë nivel më të lartë të ardhurash sesa një ekonomi me nivel të ulët kursimesh, por nuk do të jetë në gjendje të ruajë një nivel të lartë rritje ekonomike. Në Modelin Solow kapitali i ri vlerësohet më i vlefshëm se kapitali i vjetër për arsye se kapitali i vjetër bazohet në teknologji të vjetër dhe meqënese teknologjia përmirësohet me kalimin e kohës, ai bëhet më produktiv. Teknologjia është forca 1 alma_zisi@yahoo.com 2. Contribution to the Theory of Economic Growth, The Quarterly Journal of Economics, 70(1), 1956

136 136 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 lëvizëse e zhvillimit ekonomik dhe se ndryshimet e teknologjisë ndikojnë në mënyrë afatgjatë në rritjen ekonomike (Solow, Robert M. (1957), f ). Modeli Solow e bën më të thjeshtë rolin vendimtar të ndryshimit teknologjik në rritjen ekonomike duke e trajtuar jashtë modelit (në mënyrë ekzogjene) pa marrë parasysh mekanizmat që veprojnë në një ekonomi dhe nxisin progresin teknologjik. Në modelin neoklasik standart të rritjes të Solow, IHD-të janë konceptuar tradicionalisht si një shtesë e stokut të kapitalit të ekonomisë pritëse. Në këtë pikëpamje, nuk ka dallime të konsiderueshme midis kapitalit vendas dhe të huaj. Më e rëndësishmja është që ndikimi i IHD-ve në rritjen ekonomike është i ngjashëm me atë të kapitalit vendas. Duke pasur parasysh se efekti kryesor i IHD-ve është rritja e kapitalit, atëherë rezulton roli indirekt i IHD-ve në rritjen ekonomike. Në vijim të kësaj teze (Hanson, 2001) argumenton se edhe pse provat empirike për këtë çështje nuk janë të forta, nëse kapitali i huaj dhe vendas plotësojne njëra tjetrën, ndikimi përfundimtar i IHD-ve në prodhimin total do të jetë më i madh. Më tej, në qoftë se kapitali i huaj trajtohet ndryshe nga kapitali vendas psh. nga mënyra e zgjerimit të mallrave të ndryshme të ndërmjetme dhe të mjeteve themelore, IHD-të mund të ndikojnë në rritjen e rendimentit në vendin pritës (Borensztein et al., 1998). Të njëjtën pikpamje mbron edhe De Mello (1999) i cili duke u ndalur vetëm në vendet e OECD konstatoi se IHD-të janë faktor i rritjes ekonomike vetëm në vendet në të cilat kapitali vendas dhe i huaj janë plotësues. Në lidhje me diferencat në efektin IHD-ve në rritjen ekonomike midis vendeve të ndryshme pritëse, analizat empirike konkludojnë se IHD-të hyrëse kanë ndikim pozitiv në rritjen ekonomike të vendeve pritëse që përfaqësojnë ekonomi në zhvillim por jo ekonomi të zhvilluara. Një grup tjetër studiuesish kanë bërë kërkime mbi lidhjen e teknologjisë dhe IHD-ve e cila rezulton si një lidhje e rëndësishme dhe me ndikim në rritjen ekonomike të vendit pritës. Ky argumentim mbështetet në faktin se flukset hyrëse të kapitalit fizik si rezultat i investimeve të huaja ndikojnë në rritjen ekonomike, ku efekti më i madh vjen nga spillovers i teknologjisë, si rezultat i gjenerimit të efekte pozitive shumë dimensionale në vendin pritës që ndikojnë në rritjen afatgjatë të ritmit të rritjes. Barro dhe Sala-I-Martin (1990, 1991), Holtz-Eakin (1993), dhe Mankiw, Romer dhe Weil (1992), dhe Romer (1987) e rifokusuan debatin e faktorëve të rritjes ekonomike në ndikimin e faktorit fuqi punëtore (L) duke diferencuar fuqinë punëtore të kualifikuar (L2) nga përcakimi i Solow si thjesht fuqi punëtore efektive (L). Sipas teorisë endogjene të rritjes efekti i transferimit të teknologjisë nuk kufizohet vetëm në industritë ku investojnë IHD-të por në gjithë ekonominë. Teknologjitë e reja të mishëruara në IHD manifestohen në formën e ideve të reja, produkteve të reja, avancimin e aftësive manaxheriale, avancimin e proçeseve të prodhimit, makinerive dhe paisjeve dhe si të tilla ato ndikojnë në mënyrë pozitive në gjithë ekonominë. (Tian, Lin & Lo, 2004). Egzistojnë katër efekte të teorisë së re endogjene të rritjes ekonomike: efekti demostrues - ku firmat lokale mësojnë nga teknologjitë superiore të prodhimit dhe aftësitë manaxhuese nga firma e huaj;

137 Impakti i HDI në rritjen ekonomike sipas Modelit Solow 137 efektet e punësimit - ku firmat e huaja trainojnë punonjësit e brendshëm, të cilët më vonë mund të punësohen në firma vendase duke transferuar njohuritë e marra në teknologji dhe aftesi manaxheriale; efekti i konkurrencës - ku firmat vendase janë të detyruara të përmirësojnë teknologjitë dhe aftësitë manaxhuese për të përballuar konkurrencën që vjen si rezultat i IHD-ve; efekti i lidhjes (linkage) - ku firmat vendase përfitojnë nga teknologjitë e reja dhe aftësitë manaxheriale nëpërmjet lidhjes me IHD-të. (Li & Liu., 2005, f ). Xiaoying Lia and Xiaming Liubin (2004) në kërkimin e tyre Investimet e Huaja Direkte dhe rritja ekonomike duke studiuar te rezultatet e 84 vendeve gjatë periudhës zbuluan një lidhje rritese endogjene të ndikimit të IHD-ve mbi rritjen ekonomike. Rezultatet treguan se IHD-të promovojnë jo vetem direkt por edhe indirekt rritjen ekonomike nëpërmjet faktorëve të tillë si kapitali human i cili ushtron një efekt pozitiv të fortë në rritjen ekonomike në vendet në zhvillim, ndërsa ndikimi i IHD-ve në kushtet e mungesës së teknologjisë paraqitet një lidhje negative. Në këtë studim, efektet e teknologjisë u vune re në mesin e viteve 80 d.m.th. 10 vjet më vonë, çka pasqyron efektin afatgjatë të spillovers të teknologjisë në rritjen ekonomike. Nga ana tjetër, IHD-të mund të çojnë në ndryshime teknologjike çka është njësoj e rëndësishme si për kapitalin ashtu edhe punën: IHD-të ndikojnë direkt në rritjen e nivelit të teknologjisë në ekonominë pritëse si rezultat i futjes së një shumëllojshmërie mekanizmash. Por efekti i elementit mekanizim varet tërësisht nga kapacitetët përdoruese, pra niveli i zhvillimit të kapitalit human. Një fuqi punëtore e kualifikuar dhe e specializuar ndikon që makineritë dhe paisjet të vihen në përdorim me efiçencë dhe të realizojnë rendimentin e duhur. Pra, efekti më i rëndësishëm dhe afatgjatë i IHD-ve është transferimi i teknologjisë dhe i njohurive teknike (knowhow) që mishërohen në kapitalin njërëzor. Duke marrë në konsideratë faktin se ekonomitë pritëse në vendet në zhvillim dhe tranzicion kanë eksperiencë të kufizuar, atëherë IHD-të nëpërmjet transferimit të teknologjisë bëjnë njekohësisht transferimin e njohurive nëpërmjet asistencës teknike, futjes së praktikave të reja në menaxhimin e operacioneve si dhe logjistikën e shpërndarjes së produkteve apo shërbimeve. Në këtë mënyrë ndersa IHD të ndikojnë në përmirësimin e tregut të punës, ky i fundit do të ofrojë një kontribut më të madh në rritjen e rendimentit të prodhimit dhe rritjen e konkurueshmërisë në treg. Zbatimi i praktikave të mësipërme në nivel ekonomie bëhet një faktor i rëndësishëm i rritjes ekonomike. Asheghian (2004), Mencinger (2003), Blomström, Lipsey dhe Zejan (1993), Borota dhe Kutan, Dees (1998), De Mello (1999), Bosworth dhe Collins (1999), Ericsson dhe Irandoust (2001) nëpërmjet analizave makroekonomike zbuluan lidhje pozitive të një - kahëshme midis IHD-ve dhe rritjes ekonomike d.m.th. IHD-të shkaktojnë rritje ekonomike. Ndërsa Borensztein, Gregoria dhe Lee (1998) dhe Xu (2000) zbuluan lidhje pozitive të kushtëzuar dmth në mënyrë që IHD-të të ndikojnë në rritjen ekonomike vendi pritës duhet te ketë një niveli të caktuar të kapitalit human. Assanie dhe Singleton (2002) dhe Blomström, Lipsey dhe Zejan (1992) gjetën lidhjen midis IHD-ve dhe

138 138 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 nivelit të të ardhurave. Hermes dhe Lensink (2003) dhe Alfaro et al. (2004) gjetën lidhjen midis nivelit të zhvillimit të sektorit financiar dhe IHD-ve. Blomstron et al. (1994) konstatuan se IHD-të kanë ndikim pozitiv në rritjen ekonomike kryesisht në ato vende të cilat këta autorë i përcaktojnë si vende me "të dhëna të nivelit të ulët" (vendet në zhvillim). Ky argumentim u konfirmua më vonë me rezultatet e punës kërkimore të Borenzstein, De Gregorio dhe Lee (1998) të cilët gjetën ndikim më të madh në rritjen ekonomike të IHD-ve në vendet në zvillim se sa ato të zhvilluara. Rezultati i tyre kryesor ishte se IHD-të kontribuojnë në rritjen ekonomike kur ka aftësi të mjaftueshme absorbuese e cila reflektohet nga ekzistenca e një niveli minimal të kapitalit njërëzor. Kjo është zbuluar nëpërmjet vrojtimeve empirike të ndërveprimit midis IHD-ve dhe kapitalit njërëzor. Si rezultat konkludohet se IHD-të kanë efekt pozitiv në rritjen ekonomike, por madhësia e ndikimit varet nga niveli i kapitalit human në vendin pritës. Bengoa dhe Sanchez-Robles (2003) investiguan lidhjen midis IHD, lirisë ekonomike dhe rritjes ekonomike duke përdorur një panel prej 25 vendesh të Amerikës Latine. Duke krahasuar efekte fikse dhe të rastësiseshme ata konkluduan se IHD-të kanë ndikim pozitiv të rëndësishëm në rritjen ekonomike të vendeve pritëse, por njësoj si Borensztein et al. (1998) konkluduan se masa e ndikimit varet nga specifikat e vendit pritës. Hansen & Rand (2006) mbështësin argumentin se IHD-të ndikojnë në rritjen ekonomike të vendit pritës me kushtin që vendet pritëse duhet të kenë një minimum niveli zhvillimi të edukimit, teknologjisë dhe infrastrukturës (Hansen & Rand, 2006, f.21). Ekziston një numër i kufizuar studimesh mbi lidhjen midis IHD-ve dhe rritjes ekonomike që bazohen në metoda rigoroze ekonometrike. Balasubramanyam et al. (1996) analizoi se si IHD-të ndikojnë në rritjen ekonomike në vendet ne zhvillim duke përdorur metoda ekonometrike dhe gjeti se IHD-të kanë ndikim pozitiv në rritjen ekonomike të vendeve pritëse të cilat aplikojnë strategjine e promovimit të eksporteve, por jo në vendet që dominohen nga importet. Ekonomitë në tranzicion janë rasti më i mirë i provës së ndikimit të IHD-ve në rritjen ekonomike duke vërtetuar tezën e nivelit të zhvillimit ekonomik, teknologjik dhe kapitalit njerëzor. Në fillimin e tranzicionit (nga planifikimi qëndror në ekonominë e tregut), këto ekonomi ishin shumë larg nivelit teknologjik ndërkombëtar. Megjithatë, ndryshe nga shumë vende në zhvillim, ata filluan me një strukturë të plotë industriale dhe një fuqi pune relativisht të arsimuar. Përparësitë e tjera të këtyre ekonomive janë afërsia me tregjet e pasura evropiane dhe që shumica hynë në proçeset e privatizimit të plotë në kohën kur IHD-të kishin arritur majat në një shkallë të gjerë botërore. Prandaj ekonomitë në tranzicion kanë mjedis të përshtatshëm, i cili mungon në shumë vende në zhvillim, por nga ana tjetër janë larg nivelit të teknologjisë botërore. Është ky kombinim i fitimeve të mundshme dhe kushteve të favorshme për të realizuar këto fitime që i bën ekonomitë në tranzicion një terren shumë të përshtatshëm për evidentimin e ndikimit të IHD-ve në rritjen ekonomike. Një kontribut konkret ka dhënë Pavlinek në lidhje me studimin e ndikimit të IHD-ve në rritjen ekonomike, nëpërmjet analizës së korrelacionit të flukseve të IHD-ve dhe treguesit të PBB-së për 12 vende të Evropës Qëndrore, Lindore dhe Juglindore për

139 Impakti i HDI në rritjen ekonomike sipas Modelit Solow 139 periudhën Duke marrë parasysh se pjesa më e madhe e IHD-ve që hynë në këto vende ishin rezultat i procesit të privatizimit (që do të thotë se IHD-të mund të mos kenë një ndikim të menjëhershëm në ekonominë pritëse), të dhënat u analizuan me një shtrirje të gjërë kohore që përfshin 1-2 vjet pas kryerjes së investimit. Zbatimi i Modelit Solow në Shqipëri Y=F(K,AL) = K^α (AL)^1-α) Ku A është produktiviteti total i faktorëve të Prodhimit (TFP), L është faktori punë i prodhimit, K është stoku i kapitalit dhe α është elasticiteti i punës (raporti i të ardhurave nga puna në totalin e të ardhurave të ekonomisë). Metodologjia Për të studiuar efektin e investimeve të huaja direkte në Shqipëri është përdorur modeli Solow duke shfrytëzuar të dhënat dytësore. Në model janë përfshirë GDP për frymë, investimet e huaja si pjesë e GDP, kapitali si pjesë e GDP dhe popullsia në moshë pune. Të dhënat janë marrë për vitet duke ndërthurur burime të ndryshme për të dhënat e munguara. Në vitet që të dhënat mungonin, janë bërë imputime ku per vitin Vt janë marrë të dhënat e vitit V t+1 duke i shtuar normën e rritjes nga V t+1 në V t+2. Burimi i të dhënave janë Banka Botërore, Banka e Shqipërisë, Instat, etj. Të dhënat janë përpunuar me programin SPSS. Për vërtetimin e hipotezave të ngritura është përdorur F-testi (në rastin e modelit)dhe t-testi (në rastin e variablit shpjegues IHD). Model Summary b Model R Tabela 2. - ANOVA R Square Adjusted Square a R Std. Error of the Estimate Model Shuma e Katr. Df (Sh.L.) Mesatarja Kat. F Sig. Regresioni a Solow Mbetje Total a. Variablat shpjegues: (Constant), LnKap, LnL, LnIHD b. Variabli i varur: LnGDP a. Predictors: (Constant), LnKap, LNLforc, LnIHD b. Dependent Variable: LNGDP Modeli është statistikisht i rëndësishëm në nivelin e rëndësisë α =1% (F-llog = 34,845 > F-kr; dhe i rëndësishëm p-value <1%). Pra hedhim poshtë hipotezën nul, ku

140 140 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 supozonim se asnjë nga faktorët nuk ndikon në rritjen ekonomike (sipas modelit Soloë). Duke hedhur poshtë H 0 (hip.nul) dhe pranuar H a (hip.altern.), ne thjeshtë arrijmë në konkluzionin se të paktën njëri nga variablat në model është statistikisht i lidhur me GDP, treguesin e rritjes ekonomike. Pasi kemi provuar modelin, hipoteza e radhës në studimin tonë është lidhja IHD GDP, ku kërkojmë të testojmë nëse investimet e huaja direkte në Shqipëri kanë ndikuar në rritjen ekonomike. Hipoteza nul: IHD nuk ndikojnë në rritjen ekonomike. = 0 Hipoteza alternative: IHD ndikojnë në rritjen ekonomike. 0 Testi i përdorur është testi i Studentit, t-testi. Ky test shërben për të vërtetuar nëse një koefiçent është statistikisht i rëndësishëm, pra variabli i përfshirë në model ndikon tek variabli shpjegues. Tabela 3. - Koefiçentët Koefiçentë Pastandart. Koefiçentë Standartizuar Gabimi Model B Stand. Beta T Sig. (Constant) Solow LnL LnIHD LnKap Variabli i varur: LnGDP Nga tabela 3, IHD ka një influencë statistikisht të rëndësishme pozitive (koefiçenti i vlerësuar ) në rritjen e GDP në nivelin p=1% (t=6.052 dhe sig=0.000). Një rritje me 1 përqind e IHD sjell një rritje me në GDP, ose 0.356%. Pra koeficentët tregojnë elasticitetin e pjesshëm (fakti që faktorët e tjerë mbahen konstatë) ku tregon se sa përqind ndryshon variabli i varur kur variabli i pavarur ndryshon me një pikë përqindje dhe variablat e tjerë influencues mbahen kostantë. Konkluzione Nga shumë studime të kryera evidentohet në përgjithesi një konsensus përsa i përket lidhjes pozitive të IHD-ve dhe rritjes ekonomike. Themi në përgjithësi sepse gjatë rishikimit të literaturës krahas dominimit të argumentave Pro gjejmë edhe argumenta Kundër dhe gjithashtu argumenta që mbështësin ndikimin e dykahshëm të IHD-ve dhe rritjes ekonomike. Qëllimi i këtij punimi është të vlerësojë empirikisht ndikimin e IHD-ve në normat e rritjes ekonomike të vendit. Modeli Solow i përdorur në punim për të treguar efektin e IHD në rritjen ekonomike arrin të shpjegojë rritjen e GDP në një masë të konsiderueshme. (R-katror = 0,79). Nëse shohim secilin nga variablat më vete i vetmi faktor që del statistikisht i parëndësishëm është popullsia në moshë pune (nuk përbën objekt studimi në punim). Ndërsa IHD dhe kapitali janë statistikisht të rëndësishëm.

141 Impakti i HDI në rritjen ekonomike sipas Modelit Solow 141 Investimet e huaja direkte kanë një ndikim pozitiv tek rritja ekonomike, prandaj dhe qeveritë e vendeve në zhvillim përpiqen të nxisin sa më shumë investimet e huaja në vend. Literatura Alfaro, Laura, Areendam Chanda, Şebnem Kalemli-Özcan, and Selin Sayek (2004), IHD and Economic Growth: The Role of Local Financial; Blomström, M. (1989), Foreign Investment and Spillovers, London: Routledge, f. 35. Blomström Magnus, Kokko Ari, Zejan Mario (2000), Foreign direct investment: Firm and Host Country Strategies, f ) Borensztein, Eduardo, Jose De Gregorio, dhe Jong-Wha Lee (1998), How Does Foreign Direct Investment Affect Economic Growth? Journal of International Economics, Vol. 45, f Chakrabarti, Avik., (2001), The Determinants of Foreign Direct Investment: Sensitivity Analyses of Cross-Country Regressions Kyklos, Vol. 54, De Mello, Luiz R. (1999), Foreign Direct Investment-Led Growth: Evidence from Time Series and Panel Data Oxford Economic Papers, Vol. 51, f Hansen H., & Rand, J. (2006), On the casual links between FDI and growth in developing countries, The World Economy, 29(1), f. 21; Hunya, G., (2001): Impact of IHD on Economic Growth and Restructuring in CEECs. WIIW Working Paper, WIIW Spring Seminar The Vienna Institute for International Economic Studies (WIIW), Vienna, Johnson, A., (2006), The Effects of IHD Inflows on Host Country Economic Growth, Paper No. 58, Centre of Excellence for studies in Science and Innovation, Sweden, f.24; Li & Liu.,2005, Foreign direct investment and economic growth: An increasingly endogenous relationship. World Development, 33(3), Mencinger, Joze (2003), Does Foreign Direct Investment Always Enhance Economic Growth? Kyklos, Vol 56, Fasc. 4, f Mallampally, P., & Savant, K.P. (1999). Foreign direct investment in developing countries. Finance & Development, Mars, Vol. 36, f R. J. Barro dhe X. Sala-i-Martin,.(2004), Growth Models with Exogenous Saving Rates (The Solow Swan Model)," Economic Growth, 2nd ed., Cambridge, MA: MIT University Press, 2004 f Solow, Robert. M,. (1956),"Contribution to the Theory of Economic Growth," The Quarterly Journal of Economics, 70(1), f Solow, Robert M. (1957), The Technical Change and the Aggregate Production Function, Review of Economics and Statistics 39: f )

142

143 IHD-TË NË SHQIPËRI DHE SFIDAT E ZHVILLIMIT TË TYRE Msc. Llesh LLESHAJ 1 Prof. Asoc. Dr. Besa SHAHINI 2 Abstract In this paper the emphasis is put on foreign direct investment (FDI) in Albania, a very sensitive issue for the development of our economy, for which is speaking more and even more debates have arisen controversy in economics expert level. In this study is intended to give an evidence of the focus sectors to FDI in the economy of our country and the effects that follow these types of investments in a developing economy like our country. The focus of the paper is identifying the costs and benefits of these investments for economic development in Albania, as well as the challenges that face governance reform to attract investment. In this paper we have specified that some economy sectors (the case of financial intermediation services and telecommunications) are very focused on FDI, and many others, almost forgotten by these investments. Naturally the lack of FDI or decrease their value, making requires analysis to provide explanations of this phenomenon seen in several dimensions, to the risk factors with political-legal nature. We take the attitude that our country, under conditions favorable geographical position for international trade, development of new export potential and facing international competition, increase efficiency and production capacity, employment growth and consumer demand for products and services Albanian with contemporary quality, delivery of new products, etc. Need more and more attention in promoting FDI as essential factor for economic development and growth of our country. Key words: FDI in Albania, costs and benefits of FDI, political risk of FDI. I. Hyrje. IHD-të përkufizohen si një investimin fizik (i prekshëm), që një sipërmarrës i huaj bën në një biznes në një vend tjetër jo të origjinës; si një proçes i angazhimit të fondeve të tij financiare, me synim kthimin nga investimi të një shume në flukse neto hyrëse, më të lartë sesa investimi fillestar. Prioriteti kryesor në agjendën e qeverive shqiptare është rruga e anëtarësimit në Bashkimin Europian. Në këtë pikëpamje politikat kryesore të qeverisjeve të vendit tonë duhet të jenë të drejtuara drejt zhvillimit të qëndrueshëm ekonomik, përmirësimit të kushteve të biznesit dhe thithjen e investimeve të huaja direkte (IHD). Vendi ynë aq sa favorizohet nga pozicioni gjeografik për shkëmbime tregtare aq dhe ka disfavor kur bëhet fjalë për hapësirë territoriale të komunikimit të tregjeve midis tyre dhe numrit të banorëve (sipas burimeve zyrtare, Shqipëria ka rreth banorë 3 ). Sipas praktikave empirike botërore, zakonisht vendet e vogëla nuk ia dalin mbanë të tërheqin shoqëri shumëkombëshë dhe industri të cilat prodhojnë për tregjet e eksportit të një shkallë të lartë aktiviteti (në volum dhe vlerë). Megjithatë aspekti tërheqës i IHD-ve në vendin tonë mbështetet fuqishëm në potencialin e tregut të punës (d.m.th kostot e tregut të 1 Stduent Doktorate, Dep. Matematikë, Statistikë dhe Informatikë e Zbatur, Fakulteti i Ekonomisë, Universiteti i Tiranës. Cel: llesh_lleshaj@yahoo.com 2 Dep Matematikë, Statistikë dhe Informatikë e Zbatur, Fakulteti i Ekonomisë, Universiteti i Tiranës. Cel: besa.shahini@unitir.edu.al 3 Sipas publikimeve INSTAT, Censusi në 2011.

144 144 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 punës) dhe resurset natyrore. Vitet e fundit janë bërë disa përpjekje për të tërhequr investitorë të huaj në dhënien e disa konçencioneve kryesisht në sferën e energjitikës dhe minierave, por aq sa janë duartrokituar këta konçencione kanë qenë edhe të diskutueshëm dhe të debatueshëm, në rang ekspertësh dhe nga vetë publiku i gjerë. II. IHD-të dhe efekti i tyre në ekonomi. IHD-të janë me natyrë investimi kapital dhe kanë hyrë në vendin tonë në formën e investimeve në biznese të reja apo si bashkime dhe blerje ndër-kufitare (cross-border M&As). Sipas të dhënavë të përpiluara nga UNCTAD-i, gjatë periudhës , numri më i madh i projekteve të bizneseve të reja ishte në fushën e shërbimeve financiare. Hyrja e IHD-ve përmes bashkimeve dhe blerjeve ndërkufitare në një ekonomi në tranzicion, si Shqipëria, ka ndodhur nga privatizimet e ndërmarrjeve shtetërore. Proçesi i privatizimit ka përfshirë privatizimin e SME-ve në shumë industri të ekonomisë sonë; privatizimin e sipërmarrjeve të mëdha në industritë strategjike (si p.sh: sistemi bankar, telekomunikacioni, energjitika, minierat, etj.), të cilat kanë tërhequr pjesëmarrjen e koorporatave nga shumë vende të ndryshme. Gjatë periudhës pesë vjeçare ( ) u privatizuan plotësisht të gjitha bankat e nivelit të dytë, ku shumë prej tyre iu shitën bankave të vendeve të tjera. Sot përqendrimi i investitorëve të huaj në ekonominë tonë është në këta sektorë: a. Në sistemin bankar dhe atë të telekomunikacionit. b. Energjitike. c. Ndërtim dhe materiale ndërtimi. d. Turizëm (hoteleri, restorante, etj.). e. Në industrinë e lehtë, ushqimore dhe fasoneri. Një zhvillim të dukshëm IHD-të e kanë në sferën e shërbimeve, dhe padyshim referuar këtij sektori, përfitimi i ekonomisë shqipëtare fokusohet në: Kapital dhe projekte biznesi shtesë. Ekspertizë manaxheriale dhe aftësi profesionale që rrisin produktivitetin dhe prodhimin. Ndihmë në krijimin dhe futjen e shërbimeve të reja. Ofrim shërbimesh më konkurruese me një cilësi të lartë dhe me kosto më të ulëta sjellin përfitime për konsumatoret shqiptarë, si edhe për industritë që i përdorin këto shërbime si impute të ndërmjetme. Kontribut në konkurueshmërinë e ekonomisë në përgjithësi. Ekzistojnë 2 llojë shërbimesh kryesore, telekomunikacion dhe ndërmjetësim financiar, që janë me rëndësi të vecantë si përfituese të investimeve të huaja direkte. III. IHD-të, kosto-përfitimet. Roli i shoqërive dhe sipërmarrjeve të reja vendase ka një vend të pazëvendësueshëm në ekonominë e vendit tonë dhe potencialet e saj zhvillimore, por efektet e IHD-ve janë shumëdimensionale. Përveç presionit për rritje të konkurrencës, IHD-të kanë ndikime vendimtare dhe përmbushin nevoja emergjente e perspektive për ekonominë e Shqipërisë, ku veçojmë: Janë burime të pastra financimi për zhvillimin e projekteve.

145 IHD-të në Shqipëri dhe sfidat e zhvillimit të tyre 145 Sjellja e teknologjive dhe kapaciteteve më të përparuara. Kualifikim dhe ekspertizë e standarteve perëndimore. Potenciale të reja zhvillimi (krijojnë mundësinë e hartimit të kontratave me klientë të huaj më lehtë se një kompani vendase, duke synuar kështu tregun ndërkombëtar). Ndikojnë ndjeshëm në rritjen e produktivitetit dhe eficencës. Rrisin ndjeshëm aspektin e cilësisë si për mallrat ashtu edhe për shërbimet. Fluksi neto i IHD-ve në vendin tonë ka luajtur dhe luan një rol të rëndësishëm në bilancin e pagesave dhe vlera e investuar nga IHD është në formën e kapitalit aksioner në masën 80% 4, në trajtën e kapitalit fillestar dhe kontributeve shtesë. Përfitimet nga IHD-të: a. Investimi në kapital aksioner e bën të lidhur fokusin e kompanisë në aktivitet d.m.th për një kohë të gjatë dhe me vizion vazhdimësinë pa shkëputje (pra nuk është një shfrytëzim apo investim afatshkurtër, që i bëhet një burimi që gjeneron vendi ynë). b. Teknologji e re dhe kapaciteti prodhues, IHD janë një investim që ndikojnë në hyrjen e teknologjive, kapaciteteve te reja dhe konkurruese (nga cilësia dhe kapaciteti) krahasuar me prodhimin vendas. c. Rritje punësimi në zona lokale dhe rang kombëtar duke sheshuar disekuilibrin në marrëdhënien kërkesë-ofertë në tregun e fuqisë punetore, si dhe nxit cilësinë e këtyre burimeve njerëzore. Nga publikime e UNCTAD-i mbi vendin tonë shihet se: Viti Totali Nr. i projekteve Nr. i punësuar Burimi: Tregjet e IHD-ve, Financial Times Ltd. d. Rritet niveli i konkurrueshmërisë në vend, duke qënë se IHD-të janë kryesisht filiale të kompanive ekzistuese e me përvojë në vende të tjera më të zhvilluara se Shqipëria, janë në gjendje të gjenerojnë fonde deri në atë masë, sa rrisin nivelin e kapitalit në tregjet nderkombëtare duke qenë të afta që të ulin nivelin e kostove të kapitalit, e për pasojë, janë në gjendje të nxisin konkurrencën e çmimeve, të cilën kompanitë vendase nuk e bejnë dot. Kostot nga IHD-të: a. Bilanci i pagesave, problemi kryesorë i IHD-ve është riatdhesimi i fitimeve të këtyre investitorëve në vendin tonë duke ndikuar drejtpërdrejt bilancin e pagesave si një fluks i pastër dalës. Gjithashtu flukse dalëse do të jenë edhe kostot me natytë financiare për kreditorë të ndryshëm jo rezidentë në Shqipëri. b. Didiçiti kapital vendas/kapital i huaj (për nivelin e IHD-ve në vendin tonë, ky tregues nuk është qoftë dhe potencialisht problematik), nëse kapitali i huaj kalon 4 Sipas Raportit të Investimeve të Huaja Direkte për vitin 2011, publikuar nga Banka e Shqipërisë.

146 146 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 disa limite apo parametra të një ekonomie në ekuilibër, krijohet varësia e ekonomisë nga investitorët e huaj dhe çdo situatë e vështirë finaciare e vendeve të tyre të origjinës (të kompanive mëma) do të përcillet shumë shpejt edhe në kompanitë bija, nëse shumë investitorë të huaj kanë të njëjtin vend origjine. c. Mungesa e riinvestimit të fitimit, një problem serioze që i kanoset potencialisht një ekonomie (në rastin tonë ekonomisë shqiptare) është ndikimi në shpërndarjen e fitimit të kompanive me kapital të huaj, ku çdo vit, i cili është me fitim neto pozitiv, një masë e madhe e ketij fitimi do të dalë si divident për pronarët e huaj, pra duke bërë një lëvizje të kapitaleve nga vendi ynë në vendin e pronarëve të ruaj. Ky fitim (i shpërndarë si divident) as nuk mund të qarkullohet ne vend dhe as nuk mund të investohet. IV. Sektoret ku duhet të nxiten IHD-të dhe sfidat e nxitjes. Referuar praktikave të ekonomisë sonë në lidhje me IHD do të veçojmë disa sektorë të cilët janë potencialisht të përshtatshëm pët të tilla investime: 1. Bujqësia dhe agrobiznesi. Shqipëria ka burime të konsiderueshme për zhvillimin e bujqësisë, për shkak të kushteve të favorshme klimatike dhe krahut të lirë të punës në zonat rurale. Për vite me radhë bilanci tregtar në sektorin e agrikulturës për vendin tonë vazhdon të jetë tepër shqetësuese, vetëm 10% e konsumit prodhohet në vend. Në disa nën-sektorë të industrisë agroushqimore ekzistojnë mundësi për investime, ku ndër segementët më premtues janë ato që kanë potencial eksporti: si p.sh. bimë mjeksore, perime, produkte të konservuara si p.sh.: ullinj apo vaj ulliri, peshk i freskët dhe i përpunuar etj. 2. Minierat dhe industria e rëndë. Shqipëria ka burime të konsiderueshme minerare, duke përfshirë kromin, bakrin, nikelin dhe qymyrin. Industritë nxjerrëse janë në duart e sektorit privat (por me një kapacitet të instaluar nxjerrjeje shumë të ulët); rrjedhimisht ka mundësi për investime të reja në këtë sektor. Gjithashtu, mundësi të reja investimesh mund të ofrohen edhe përmes marrëveshjeve të konçensionare. 3. Nafta dhe gazi. Hidrokarburet përbëjnë 62% të bilancit energjitik 5 shqiptar. Ndësa aktualisht kapacitete shfrytëzuese të tyre janë shumë të ulëta dhe inefiçente. 4. Turizmi. Shqipëria ka burime të konsiderueshme natyrore të turizmit. Vija bregdetare është 450 km e gjatë. E megjithatë niveli i investimeve të huaja në turizëm është shumë i ulët. IHD-të në turizëm parashikohet të ndihmojnë në zhvillimin e industrisë dhe do të inkurajojnë zhvillimin e infrastrukturës në zonat turistike. Për nxitjen e IHD-ve në sektorët e sipërpërmendur të ekonomisë, qeveria shqiptare duhet të kapërcejë disa nga sfidat më prioritare: Përmirësimin e klimës dhe infrastrukturës së biznesit. Reduktimin e ekonomisë informale. Zhvillimin e shërbimeve portuale dhe aeroportuale. Krjimi i lehtësive specifike të infrastrukturës. Përdorimi i subvencioneve nga fondet publike për investime në teknologji novatore, fonde mbështetëse për SME-të, etj. 5 Referuar publikimeve të METE, 2011.

147 IHD-të në Shqipëri dhe sfidat e zhvillimit të tyre 147 Rritjen e partneritetit publik-privat i cili konsiderohet si një potencial real për gjenerimin e kursimeve në ekonomi dhe çlirimin e fondeve buxhetore për t i përdorur në sektorë strategjikë të vendit. Zbatimin e një strategjie të novatorizimit/novacionit në biznes dhe teknologji. V. IHD-të në Shqipëri dhe problemet e zhvillimit të tyre. Për krijimin e një klime të përshtatshme dhe tërheqëse për investitorët e huaj; në aspektin e IHD-ve horizontale, vertikale apo mikse, duhet që të eleminohen disa barriera me natyrë riskoze për IHD-të, si: 1. Legjislacioni, risku politik dhe influenca e tij mbi IHD-të. Baza e parë ligjore në formën e saj i referohet Ligjit Nr.7764, datë Për Investimet e Huaja me statut të rrjedhur nga Ligji Nr.7594, datë "Për investimet e huaja". Por ka patur përmirësime të herë pas hërëshme të këtij ligji në kushte të disa marrëveshjeve tregtare të nënshkruara midis Shqipërisë dhe vendeve të tjera partnere. Legjislacioni Shqiptar për IHD-të është i hapur dhe me shanse të barabarta nga pikëpamja e së drejtës së krijimit të sipërmarrjeve të lira dhe private për investitoret e huaj, njëlloj si për investitorët vendas. Zbatimi i këtij trajtimi shfaq vështirësi në përmbushjen e kontratave nga ana e investitorëve të huaj. Në këtë kontekst një risk me natyre jo financiare, por me një impakt madhor në zhvillimin e IHD-ve është risku politik. Faktorët apo burimet e riskut politik janë të lidhur me aktivitetin deri ditor të qeverisjes së një vendi. Ekzistenca e një evazioni potencial fiskal për një grup ose individë të caktuar, të cilët sjellin rritjen e kostos për shoqërinë, duke rritur gjithashtu pasigurinë politike në ekonominë e vendeve në zhvillim, na çon drejtpërdrejt në rrugën e reduktimit të IHD-ve. Në lidhje me riskun politik (në tërësi) do të dallojmë dy forma gjithëpërfshirëse që mund të përballet një ekonomi: Risku në nivel mikro, i cili përfshin të gjitha ngjarjet politike që kanë një impakt në IHD-të. Risku në nivel makro, i cili i referohet ekspozimit ndaj riskut politik, që është i njëjtë për të gjitha kompanitë brenda një vendi. Tabela në vijim ilustron në mënyrë të përmbledhur këto risqe, që rrjedhin nga faktorë të brendshëm ose të jashtëm: 1. Ndrojtja e sistemit bankar mbi kreditimin e Investitorëve të huaj. Ekziston një ngerç në trajtimin e investitorëve të huaj krahasuar me ata vendas, në pikëpamjen e kreditimit. Sistemi ynë bankar i nivelit të dytë, i cili përfaqëson sektorin më të rëndësishëm kreditues në vend për nga volumi dhe cilësia e vlerësimit të projekteve, është skeptik në dhënien e kredive për investitorët e huaj, duke preferuar më shumë të kreditojnë investimet në projekte me kapital vendas. Arësyeja kryesore që lidhet më këtë fenomen, është frika e bankave se mos këto shoqëri tregtare, të cilat kryesisht janë filiale dhe mëmat i kanë në vende të prekura shumë nga kriza e likuiditeve dhe vështirësive financiare, mund të kreditojnë këto të fundit

148 Faktor qeveritar Niveli Mikro Faktor social Niveli Makro Faktor qeveritar Faktor social 148 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 më fondet e akorduara nga bankat por jo vetëm, (p.sh në 2008 AMC 6 i dha kredi kompanisë mëmë). Ekziston edhe një arëye tjetër, për të cilët investitorët e huaj nuk ndjehen mirë me marrëdhëniet me bankat e nivelit të dytë në vendin tonë janë, sepse kanë kosto të larta të interesit dhe komisione të transaksioneve krahasuar me vendet e tyre të origjinës. Faktorë të jashtëm Luftë guerrile me një vend tjetër. Terrorizmi ndërkombëtar. Opinioni i përgjithshëm botëror. Presioni i jashtëm mbi investimin e një projekti. Lufta Nukleare. Konfliktet kufitare. Aleancat e reja. Konflikete dhe bojkotet nderkombëtare. Borxhi shumë i madh me jashtë. Destabiliteti i ekonomisë ndërkombëtare. Grupe aktive nderkombëtare. Konkurrenca nga kompanitë e huaja. Bojkote ndërkombëtare të kompanisë. Trysnia diplomatike. Marrëveshjet tregtare bilaterale. Kufizimet import/eksport. Konflikte potilike ndërkombëtare. Faktorë të brendshëm Revulocioni dhe Lufta Civile. Konflikte të brendshme etnike ose fetare, etj. Terrorizmi. Grevat dhe bojkotet. Ndryshimi i opinionit publik. Nacionalizmi. Rregullat për lëvizjen e të ardhurave ndërkombëtare. Lufta për pushtet e drejtuesve të shtetit Inflacion i lartë. Normë e lartë interesi. Politika burrokratike. Greva dhe protesta zgjedhore dhe mbi investime të caktuara. Bojkote të brendshme për kompaninë. Politikat e konfiskimit. Diskriminimi tatimor. Legjislacioni mbi qiramarrjen. Legjislacione të veçanta për industritë. Prishja e kontratave Kontrolli mbi çmimet. 2. Mungesa e faciliteteve mbështetëse. Strategjitë kombëtare të zhvillimit të vendit parë në këndvështrimin e tërheqjes së IHD-ve, gjatë gjithë harkut kohor postkomunist, janë parë të shkëputura nga facilitete të vogla dhe dytësore në dukje, por tepër të rëndësishme në përformancën e një vendi të përshtatshëm për të investuar. Sipas përvojës së vendeve të Europës Lindore, ku disa prej tyre tashmë janë edhe pjesë e BE-së, kanë qënë të orientuara nga investimet duke i nxitur tërheqjen e IHD-ve përmes disa faciliteteve shtesë, nga ku mund ti referohet edhe vendi ynë: Lejimi i investitorëve që të bëjnë biznes pa u tatuar mbi fitimin për një përiudhë fillestare biznesi deri në 5 vite (Hungaria ishte vendi i parë që u afroi investitorëve të 6 Sipas Raportit vjetor te investimeve te huaja direkte ne Shqipëri, viti 2010.

149 IHD-të në Shqipëri dhe sfidat e zhvillimit të tyre 149 huaj këto kushte, por edhe shtete të tjera në Evropën Qëndrore, si për shembull Polonia, dhe kjo gjë ndodhi në fillim të viteve 90 e deri në vitin 2000). Eleminimi i procedurave të zgjatura dhe burrokracirave të panevojshme, venia në funksion e rregullave të thjeshta dhe sa më aplikative nga praktika e shteteve të rajonit apo Europës, të testuar për suksesin e tyre. Pozicioni gjeografik dhe strategjik i Shqipërisë duhet të adaptojë politika për thithjen e investimeve të huaja direkte në favor të partnerëve më të mëdhenj që vendi ynë ka në tregtinë e jashtme si: Itali, Greqi, Turqi, etj. që të konkurojë me rajonin dhe pastaj të synojë investitorë të mëdhenj me origjinë: SHBA, Gjermani, UK, Kanada, etj. Konkurrencë e lirë dhe transparente, sipas standarteve dhe dispozitave europiane duke synuar hartimin e strategjive novative për të rritur konkurrueshmërinë, duke krijuar zona industriale, përmirësim të infrastrukturave të zhvillimit të sotëm të biznesit, etj. 3. Moskorrektesa e institucioneve publike. Ekzistojnë disa procedura sipas të cilave kërkesat e investitorëve depozitohen në një institucion dhe përgjigjia do të merret në një ose disa institucione të tjera, duke sjellë vonesa dhe pengesa për investitorët. Prandaj mund te themi qe institucionet publike aktualisht prezantohen: Me një kapacitet të dobët koordinues e administrues (duke u dalluar për vonesa burrokratike). Ndarje e paqartë e përgjegjësive dhe kompetencave për funksionet e përbashkëta. Neglizhenca dhe pjesëmarrje të pamjaftueshme për detyrat përkatëse. 4. Fenomeni i korrupsionit në vend. Fenomeni i korrupsionit në një ekonomi është vrasës për një vend si Shqipëria dhe për synimin e IHD-ve. Edhe sikur ky fenomen të jetë shumë i vogël krahasuar me rajonin, mjafton që ai të përmendet në arenën ndërkombëtare dhe kjo bëhet një pengesë e pashmangshme dhe afatgjatë për thithjen e IHD-ve për ekonominë tonë, duke krijuar nje imazh të keq. Prania e korrupsionit në vendin tonë ekziston që në zbatimin e ligjit e deri tek shërbimet më të thjeshta. Shqipëria është renditur në vendin e 113 në raportin e publikuar nga organizata Transparency International e cila publikoi Indeksin e Përceptimit të Korrupsionit për vitin Në raport renditen 176 vende në bazë të niveleve të tyre të korrupsionit në sektorin publik dhe në këtë renditje, Shqipëria ka humbur 18 vende krahasuar me një vit më parë. Ky vlerësim ndikon drejtpërsëdrejti në imazh të keq për thithjen e IHD-ve të reja. Situata e këtij indeksi për vendet e rajonit të ballkanit e rendit Shqipërinë me nivelin më të lartë të korrupsionit: VI. Pse një investiror i huaj duhet të investojë në Shqipëri? Ekzistojnë shumë arësye të cilat vërtetojnë faktin që investitorët e huaj duhet të investojnë në vendin tonë, përveç problematikave dhe disavantazheve të trajtuara më lart, vendi ynë ofron edhe potenciale të zhvillimit të biznesit për këta investitorë.

150 150 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 Emri i shtetit Renditja (ne rend zbritës nga lista e 176 vendeve) Slloveni 37 Turqi 54 Kroacia 62 Rumania 66 Maqedonia 69 Bosnje-Hercekovina 72 Bullgaria 75 Mali i Zi 75 Serbia 80 Greqia 94 Moldavia 94 Kosova 105 Shqipëria 113 Burimi: Transparency International; Corruption Perceptions Index Së pari, kosto e ulët e fuqisë punëtorë krahasuar më vendet e rajonit dhe Europës Lindore. Me VKM nr. 414 datë paga minimale mujore e një punëtori apo punonjesi në Shqipëri është leke ose 150 euro. 2. Së dyti, pozita gjeografike e Shqipërisë, si pikë lidhëse e vendeve të brendëshme të ballkanit me vendet perendimore detare, është shumë e favorshme për të investuar, e cila historikisht është quajtur si pikë kuçe e mesdheut në lidhjet e rrugëve tregtare të rëndesishme ndërkontinentale. 3. Së treti, arsimimi dhe mosha e krahut të punës. Shqipëria ka bërë përpjekje të mëdha në rritjen e nivelit të arësimit duke rritur ndjeshëm nivelin e të diplomuarëve sipas profesioneve të ndryshme të përshtatshëm për të punuar në çdo sektor të ekonomisë. Fuqia punëtore në Shqipëri llogaritet të jetë individë. Nga ana tjetër vendi ynë dallohet për një moshë mesatare shumë të re 35 vjeç 8, krahasuar me vendet e tjera të rajonit (përjashtim bën Kosova e cila ka moshën mesatare më të re në Europë 29 vjeç). 4. Së katërti, struktura ligjore nxitëse për IHD-të. Legjislacioni shqiptar i lejon shumë lirshëm investitorët e huaj që të bëjnë biznes në vendin tonë sepse: Çdo sektor është i hapur për cilindo investitor të huaj dhe për çdo llojë investimi (me përjashtim ata të përcaktuar shprehimisht me ligj). 7 Sipas të dhënave të INSTAT për 3-mujorin e katërt të vitit Sipas të dhënave të INSTAT, Censusi 2011.

151 IHD-të në Shqipëri dhe sfidat e zhvillimit të tyre 151 Nuk ka kufizim mbi pjesëmarrjen e kuotave të kapitalit; investitori i huaj mund të jetë 100% zotërues i kuotave të aksioneve. Pasi të shlyhen të gjitha detyrimet tatimore niveli i fitimit neto mund të riatdhesohet nga investitorët pa u përballur me asnjë klauzolë ligjore shtesë. 5. Të bësh biznes në Shqipëri. Sipas një studimi të bërë nga Banka Botërore për klimën dhe lehtësinë e zhvillimit dhe të bërit biznes për vitin 2012 nga 185 vende të botës, Shqipëria renditet e 85-ta në listë dhe krahasuar me rajoni e Europës Juglindore, është e tillë: Burimi: World Bank, Ease of Doing Business Rank, Konkluzione Për Shqipërinë, tërheqja e IHD-ve sjell një efekt shumëdimensional, ku përveç presionit për rritje të konkurrencës, IHD-të ndikojnë në mënyrë vendimtare dhe përmbushin nevoja aktuale e perspektive për ekonominë tonë: në zhvillimin e projekteve të reja dhe investimeve me vizion afatgjatë, instalimin e teknologjive më të përparuara dhe me kapacitete më të mëdha, rritjen e produktivitetit dhe eficencës sipas standarteve perëndimore, rritjen e punësimit, rritjen e konkurrueshmërinë tërësore në ekonomi, etj. IHD-të janë një mënyrë racionale për zhvillimin e potencialeve ekzistuese dhe sigurimin e kapaciteteve të reja të eksportit, për sigurimin e hyrjes së menjëhershme në treg dhe për krijimin e avantazheve konkurruese dinamike. Ato mund të luajnë një rol të rëndësishëm në mbështetjen e prodhimit të orientuar për eksport (tregun ndërkombëtar). Ndonëse statistikat flasin për rritje ekonomike por me progresivitet rënës gjatë viteve të fundit në ekonominë e vendit tonë, e cila ka ardhur si rrjedhojë e tendencës në rënie të investimeve private në tërësi dhe IHD-të në veçanti. Kjo ulje në investime (përveç influencës së krizës së eurozonës dhe konkretisht të partnerëve tanë tregtarë më të mëdhenj si Italia dhe Greqia) e ka origjinën në: mbështetjen e reduktuar me kredi nga sistemi bankar, nga tërësia e problemeve me natyrë qeverisjeje, nga rritja e

152 152 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 riskut të të bërit biznes, nga ecuria e ngadaltë e kërkesës finale për produkte nga konsumatorët, nga shkalla e ulët ë shfrytëzimit të kapaciteteve, etj. Me gjithë potencialet dhe resurset e shumta natyrore që ofron vendi ynë në sektorë si: bujqësi dhe agrobiznes, industri e rëndë dhe minerare, hidrokarbure, turizëm, etj. keta sektorë janë të harruara nga IHD-të dhe kjo ka ndodhur sepse vendi ynë, para së gjithash duhet të kapërcejë disa nga sfidat më prioritare si: përmirësimin e klimës dhe infrastrukturës së biznesit, reduktimin e ekonomisë informale dhe zhvillimin e konkurrencës së ndershme, subvencionimi nga fondet publike për investime në teknologji novatore, rritjen e partneritetit publik-privat, etj. sipas praktikave dhe standarteve të vendeve të zhvilluara. Sado që midis ekspertësh ekonomie nga Komisioni Europian dhe vendi flitet për arritje e mosarritje, vlerësime dhe zhvlerësime, IHD-të në Shqipësi shënojnë shifën më të ulët në rajon, sepse ekonomia e vendit tonë përveç riskut sistematik financiar vazhdon të jetë ende pre e njësër faktorësh riskor me natyrë politiko-ligjore, duke reduktuar dita-ditës mundësinë e tërheqjes dhe nxitjes së IHD-ve. Probleme midis hendekut hartim dhe zbatim të ligjit, mungesa e faciliteteve mbështëtëse të IHD-ve, kapaciteti i ulët i koordinimit të institucioneve publike, fenomeni në rritje i korrupsionit, etj, janë arësye thelbësore për të mos inkurajuar IHD-të, sado që ekonomia jonë ka nevoja imediate për këta lloj investimesh. Literatura 1. World Bank, May 2012; Report on Foreing Direct Investment in Albania, World Bank, Economy Profile for Albania, Donig Business IMF Country Report No.13/7, January 2013; Albania 2012, Article IV Consultation. 4. Dr. Besa Shahini, MA. Ilir Mustafaj dhe MA. Pleurat Rexhepi, 2010; The linkeage between politics and investments: How do they help? 5. KPMG ALBANIA SH.P.K, 2011; Investment in Albania. 6. British Embassy, Tirana, Janary 2012; Doing Business in Albania: Reforms and Opportunities. 7. European Commissin, Brussels, , Albania 2012 Progress Report. 8. Banka e Shqipërisë, Korrik 2012; Rapori i Investimeve te Huaja Direkte, Banka e shqipërisë, 2012; Raporti Vjetor për vitin Bukuresht më 19 Dhjetor 2006, Marrëveshja për Amendimin dhe Zgjerimin e Marrëveshjes së Tregtisë së Lirë. 11. Ministria e Punëve të Jashtme, Prill 2009 Marrëveshja e Stabilizim Asocim ndërmjet Komuniteteve Evropiane e shteteve të tyre anëtare dhe Republikës së Shqipërisë. 12. Republika e Shqipërisë, Këshilli i Ministrave; Strategjia Kombëtare për Zhvillim dhe Integrim Ministria e Ekonomisë Tregtisë dhe Energjetikes, Maj 2012; Raporti i Investimeve të Huaja Direkte në Shqipëri Autoriteti i Komunikacionit Elektronik dhe Postar (AKEP), Tiranë, Dhjetor 2010, Raporti i Investimeve të Huaja Direkte 2010.

153 DOMOSDOSHMERIA DHE CILËSIA E INFORMACIONIT QË MBART NJË PROVIZION Msc. Mirela UJKANI (MITI) 1 Msc. Nertila ÇIKA 2 Abstract In Albania, starting from 1 January of 2008 has started the implementation of international financial reporting standards (IFRS) and national accounting standards (NAS) which are designed consistent with IFRS. The main purpose of the implementation of IFRS and NAS is to provide a quality and reliable information about the financial situation and performance of the entity. An important treatment given in international standards and national accounting standards is one that relates to the presentation in the financial statements of those liabilities for which the entity is no uncertainty about the security of location and amount of these obligations. These types of obligations in NAS and IFRS are recognized as provisions. Presentation of provisions as a separate item of the balance sheet and financial statements as an expense in income statement is an important information to show to the outcome of the period and the obligations of the entity. The difference of provisions in relation to other obligations that are recognized and accurately assessed is important because it others users of financial statements to understand the level of risk associated with the financial situation and performance of the entity in a certain period. Given this fact has drawn us to the idea of treating some issues regarding the provision and the necessity of its recognition in financial statements. Further issues of recognition, measurement and presentation on the provisions financial statements entities vary significantly in relation to entities that deal with insurance contracts. Also recognition of provisions and their accounting treatment is an innovation for accountants and accounting in Albania. This is because all elements of similar provisions before 2008 were recognized and treated in the class Equity funds as risks to the account Amounts provided for risks and expenses and not as liabilities to be appreciated in the form of provisions. Key words: provision, accounting standards, financial statements, implementation, information. JEL Classification; M41; M48 Metodologjia e punimit Në artikullin tonë 3 ne kemi përshkruar rëndësinë e informacionit që përmban një provizion. Duke u mbeshtetur në analizën përshkruese dhe krahasuese ne kemi bërë krahasimin e paraqitjes së provizioneve në pasqyrat financiare para dhe pas periudhës së zbatimit të standardeve kombëtare të kontabilitetit, duke përdorur si burim të dhënash legjislacionin tatimor dhe legjislacionin për hartimin dhe përgatitjen e pasqyrave financiare para dhe pas zbatimit të SKK. Gjithashtu nëpërmjet analizës së të dhënave të grumbulluara nga pyetësori drejtuar profesionistëve gjatë muajit Dhjetor 2012, do të japim një paraqitje të zhvillimit aktual të SKK nr 6 Provizionet 1 Lektore UTFE Departamentin e Kontabilitetit, Tiranë 2 Kontabiliste në It-Al Consult. Tiranë 3 Falenderojmë Prof. Dr. Sotiraq M. Dhamo për komentet dhe mbështejen e dhënë për punën e bërë në këtë artikull

154 154 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 pasivet dhe aktivet e kushtëzuara. Në fund të punimit do të japim rekomandimet tona për gjendjen e çështjeve të identifikuara në Shqipëri. 1. Provizioni dhe rëndësia e tij. Në Shqipëri, çështja e njohjes dhe e trajtimit kontabël të provizioneve nuk është një proçes i lehtë. Ajo përcaktohet nga një sërë faktorësh që kanë të bëjnë me njohjen e standardeve, me njohjen e natyrës së provizioneve dhe me çështjet që lidhen me to, etj. Përpara zbatimit të SKK dhe SNRF-ve, pra para vitit 2008, në planin kontabel të përgjithshëm nuk ka patur llogari me emërtimin Provizione, por ka ekzistuar llogaria Shumat e parashikuara për rreziqe dhe shpenzime, e cila pasqyrohej në klasën Kapitalet e Veta. Sipas rregullimit në fuqi në atë kohë, në këtë llogari do të pasqyrohej cdo shumë që drejtimi i njësisë ekonomike parashikonte që duhej të krijohej si një fond rezervë për rreziqe dhe shpenzime të mundshme në të ardhmen. Pra ky fond rezervë kishin për qëllim mbulimin e humbjeve apo shpenzimeve të cilat ngjarjet e ndodhura apo në ndodhje e sipër i kanë bërë ato të mundura, por që në kohën e mbylljes së periudhës ushtrimore nuk mund tu përcaktohej me saktësi shuma e as koha e ndodhjes. 4 Kur krijoheshin shuma të tilla ato evidentoheshin si shpenzime në pasqyrën e të ardhurave dhe shpenzimeve dhe si zë i kapitaleve tëveta (llogaria e shpenzimeve për rreziqe). Në rregullimin kontabël para vitit 2008 për sa i përket pasiveve dhe aktiveve të kushtëzuara ato nuk njiheshin fare në pasqyrat financiare. Edhe në planin kontabël të përgjithshëm nuk ka patur llogari për to, apo përshkrim kontabël për krijimin e tyre. Por pas hyrjes ne fuqi e standardeve kombetare te kontabilitetit (SKK nr 6) dhe standardeve nderkombetare te kontabilitetit (SNK dhe SNRF) shuma të tilla njihen me emrin provizione. Kjo sepse ato plotësonin kushte e njohjes si provizione. Njohja e provizioneve nga një njësi ekonomike në Shqipëri është mjaft i vështirë për arsye të mungesës së eksperiencës në llogaritjen dhe evidentimin e tyre në pasqyrat financiare. Arsye tjetër është kultura e profesionistit kontabilist shqiptar i cili e ka të vështirë të pranojë njohjen si detyrime të shumave të shpenzimeve të cilat do të ndodhin në të ardhmen dhe për të cilat nuk ka siguri absolute ndodhjeje. Gjithashtu në drejtim të shkallës së njohjes në pasqyrat financiare të provizioneve ndikon edhe roli i rregullimit tatimor në lidhje me fitimin e tatueshëm. Ky rregullim tatimor nuk i njeh provizionet si shpenzime të njohura fiskale duke bërë kështu që kontabilistët e SME por jo vetëm ata, të mos i vënë rëndësi krijimit të provizioneve. Po ashtu edhe vështirësitë në drejtim të matjes së provizioneve, psh mungesa e tregut aktiv, mungesa e informacionit për normat e skontimit, mungesa e informacionit për tregun në përgjithësi, mungesa e njohurive për zbatimin e aketuarëve, etj. Kjo sjell si pasojë dhe dëmtimin e cilësisë të raportimit të PF dhe evidenton nevojën më të madhe në drejtim të trainimit të përsonelit përkatës të njësive ekonomike si dhe të vetë kontabilistëve në tajtimin kontabël të provizioneve. 4 PKP,Maket, 1993, faqja 62

155 Domosdoshmeria dhe cilësia e informacionit që mbart një provizion 155 Gjatë ushtrimit të aktivitetit një njësi ekonomike ndodhet përpara mjaft pasigurive në lidhje me ngjarjet apo transaksionet që do të ndodhin në të ardhmen. Si rrjedhojë, drejtimi e ka të nevojshme të kryejë vlerësime në lidhje me rezultatin e këtyre ngjarjeve, si për shembull, a mundet që njësia ekonomike të mund të shesë të gjithë mallrat e saj dhe klientët të jenë të gjithë të aftë për të shlyer detyrimin? Kjo nevojë është mjaft e domosdoshme në kushtet e krizës ekonomike, ku njësitë ekonomike gjithnjë e më shumë janë përpara pasigurive në lidhje me ngjarjet apo transaksionet që do të ndodhin. Para aplikimit të SKK dhe SNRF-ve në Shqipëri trajtimi i ngjarjeve për të cilat nuk kishte siguri në lidhje me shumën e detyrimit dhe kohën e ndodhjes së tij, njiheshin si shuma të parashikuara për rreziqe. Si pasojë, për këto raste, njësia ekonomike njihte një shpenzim dhe një fond reziku (kapitale te veta). Pra ndërsa paraqitja në shpenzimet e periudhës ishte e drejtë, paraqitja si fond nuk ishte e drejtë. Duke i trajtuar si fonde, njësitë ekonomike i paraqisnin në bilancin kontabël si element të kapitaleve të veta. Pra kjo detyronte përmbajtjen dhe paraqitjen e këtyre ngjarjeve në PF. Ky trajtim dhe kjo paraqitje dëmtonte cilësinë e informacionit që jepnin PF për përdoruesit. Në trajtimin e ngjarjeve që sillnin detyrime të vlerësueshme, dhe në paraqitjen e tyre në PF ka ndikuar vendosja e SKK dhe SNRF. Bazuar në kriteret dhe kushtet e përcaktuara në kuadrin konceptual për njohjen dhe vlerësimin e detyrimeve, përcaktohet se provizionet janë detyrime për të cilat ka pasiguri në lidhje me shumën dhe kohën e ndodhjes së tyre, por që njësia mund të bëjë vlerësime të besueshme. 2. Standardet e Kontabilitetit për njohjen dhe paraqitjen e provizioneve në PF Një standard ndërkombëtar është vendosur për të kufizuar mundësinë e një njësie ekonomike të krijojë provizione të mëdha të përgjithshme që mund të kenë një ndikim të rëndësishëm në rezultatet e saj. Në të jepen udhëzimet për krijimin e disa tipeve të provizioneve dhe kriteret e përgjithshme të njohjes së tyre. SNK 37 Provizionet, Pasivet dhe Aktivet e Kushtëzuara u publikua nga Komiteti i Standardeve Ndërkombëtare të Kontabilitetit në Shtator Ai zëvendësoi pjesët e SNK 10 Eventualitetet dhe Ngjarjet që Ndodhin pas datës së bilancit (publikuar në vitin1978 dhe riformatuar në 1994) të cilat trajtonin eventualitetet (ngjarjet e rastësishme). SNK 37 u amendua më pas me dekalaratat e mëposhtme: SNK 8 Politikat Kontabël, Ndryshimet në Vlerësimet Kontabël dhe Gabimet (publikuar në Dhjetor 2003) SNK 10 Ngjarjet pas Datës së Bilancit (publikuar në Dhjetor 2003) SNK 16 Aktivet Afatgjata Materiale Toka, Ndërtesa, Makineri e Paisje (publikuar në Dhjetor 2003) SNK 39 Instrumentet financiare: Njohja dhe matja (publikuar në Dhjetor 2003) SNRF 3 Kombinimi i Bizneseve (publikuar në Mars 2004) SNRF 4 Kontratat sigurimit (publikuar në Mars 2004) SNRF 5 Aktivet Afatgjata Materiale të Mbajtura për Shitje dhe Veprimtaritë jo të Vijueshme (publikuar në Mars 2004)

156 156 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 Amendime për SNK 39 dhe SNRF 4 Kontratat e Garancisë financiare (publikuar në Gusht 2005). Objektivi i SNK 37 është të sigurojë se provizionet, aktivet e kushtëzuara dhe pasivet e kushtëzuara janë njohur, matur dhe paraqitur në mënyrë të përshtatshme në pasqyrat financiare. Ky standard do të zbatohet nga të gjitha njësitë ekonomike në kontabilitetin për provizionet, pasivet dhe aktivet e kushtëzuara, me përjashtim të atyre që rezultojnë nga kontratat përmbaruese; me përjashtim të kontratave me kushte rënduese; atyre që lidhen me instrumentet financiare; dhe atyre të mbuluara nga një Standard tjetër. Në rregullimin kombëtar kontabël Shqiptar është hartuar një standard i veçantë për trajtimin kontabël të provizioneve, aktiveve dhe pasiveve të Kushtëzuara. Ky trajtim bëhet në SKK 6 Provizionet, detyrimet dhe aktivet e Kushtezuara. Përgjithësisht trajtimi kontabël që jepet në këtë standard për provizionet, aktivet dhe pasivet e kushtëzuara bazohet në parime dhe rregulla të njëjta si ato të SNK 37. Objektivi i këtij standardi është të vendosë rregullat e kontabilizimit dhe shpjegimit të provizioneve, detyrimeve të mundshme dhe kërkesave të mundshme në pasqyrat financiare të përgatitura në përputhje me Standardet Kombëtare të Kontabilitetit të Shqipërisë. Në standard parashikohen disa lloje provizionesh që një njësi ekonomike mund të paraqesë në pasqyrat e saj financiare, konkretisht; Provizionet e garancisë, Provizionet që lidhen me çështjet gjyqësore, Provizionet që lidhen me kontratat me kushte rënduese, Provizionet për detyrimet mjedisore, Provizionet për kostot e ristrukturimit, Provizionet për pensionet. Por edhe pse ekziston nje standard për provizionet, ende në Shqipëri, ashtu si në një Provizion, ekziston pasiguria e njohjes dhe matjes së një provizioni nga të gjitha njësitë ekonomike në pasqyrat financiare te tyre. Kjo për shkak të mungesës së njohurive të mjaftueshme si dhe ekzistencës së pasigurisë për kushtet e ndodhjes së ngjarjes dhe transaksioneve. 3. Matja dhe paraqitja në pasqyrat financiare 3.a) Metodat e matjes Për shkak të pasigurisë në lidhje me shpenzimet që duhet të kryhen për të shlyer detyrimin e paraqitur si provizion ka vështirësi në drejtim të vlerësimit të shumës së provizionit. Njësia ekonomike do të duhet të përdorë metodat dhe mënyrat që i sigurojnë një vlerësim sa më të besueshëm të provizionit. Njihen disa mënyrë të vlerësimit të provizioneve si: Vlerësimi më i mirë. Me qëllim që të njohë një provizion, një njësi ekonomike kërkohet të llogarisë vlerësimin më të mirë të shpenzimit të kërkuara për të shlyer detyrimin aktual në fund të periudhës raportuese. Kjo është shuma që një njësi ekonomike do të paguajë në mënyrë të arsyeshme për të shlyer detyrimin në datën e bilancit ose për ta transferuar atë tek një palë e tretë në atë kohë. Vlerësimet e rezultatit dhe efektet financiare përcaktohen nga gjykimi i drejtimit të njësisë

157 Domosdoshmeria dhe cilësia e informacionit që mbart një provizion 157 ekonomike, plotësuar dhe me eksperiencën nga transaksionet e ngjashme dhe, në disa raste, nga raportet e ekspertëve të jashtëm. Vlera aktuale Kur efekti i vlerës në kohë të parasë është material, shuma e provizionit do të jetë vlera aktuale e shpenzimeve që pritet të kërkohen për të shlyer një detyrim. (SNK 37; 45). Norma e skontimit do të jetë një normë para tatimore që pasqyron vlerësimet aktuale të tregut për vlerën në kohë të parasë dhe rreziqet specifike të pasivit. Shuma e zbritjeve për çdo periudhë mund të njihet si një kosto financiare në pasqyrën e të ardhurave dhe shpenzimeve. Aktualisht në Shqipëri në ato njësi ekonomike te cilat pasqyrojne provizionet ne PF (pa përfshirë njësitë ekonomike të fushës së sigurimeve), njohja dhe matja e provizioneve realizohet nga gjykimi i drejtimit duke u mbështetur në metodën e vlerësimit më të mirë. 3.b) Vleresimi i besueshëm i detyrimit Përdorimi i çmuarjeve është një pjesë e rëndësishme e përgatitjes së pasqyrave financiare dhe nuk e lëkund besueshmërine e tyre. Kjo është sidomos e vërtetë në rastin e provizioneve, të cilat nga natyra e tyre janë më të pasigurta në krahasim me pjesën më të madhe të zërave të tjerë të bilancit. Përveçse në raste jashtëzakonisht të rralla një njësi ekonomike do të jetë e aftë të përcaktojë një interval të daljeve të mundëshme dhe mund të bëjë një çmuarje të detyrimit që është mjaftueshmërisht e besueshme për t u përdorur në njohjen e një provizioni. Në raste tepër të rralla kur nuk mund të bëhet një çmuarje e besueshme, një pasiv që ekziston nuk mund të njihet. Ky pasiv do të njihet si pasiv i kushtëzuar. 5 3.c) Rreziqet dhe pasiguritë Rreziqet dhe pasiguritë që në mënyrë të paevitueshme rrethojnë disa ngjarje dhe rrethana, do të merren parasysh në kryerjen e vleresimit më të mirë të një provizioni. Rreziku përshkruan ndryshueshmërinë e rezulateve. Një rregullim i rrezikut mund të rrisë shumën me të cilën është vlerësuar një pasiv. Në dhënien e gjykimeve në kushte të pasigurisë, nevojitet maturi. Megjithatë, pasiguria nuk e justifikon krijimin e provizioneve të tepruara ose paramendimin e zmadhimit te pasiveve. Si rrjedhojë, për të shmangur dublimin e rregullimeve për rrezikun dhe pasiguritë me pasojë zmadhimin e një provizioni nevojitet kujdes. 3.d) Matja e provizionit në rastet e rimbursimeve Një çështje e matjes fillestare të provizionit është dhe rasti kur detyrimi i ardhshëm mund të shoqërohet me një ribmursim për shkak të masave mbrojtëse që ka marrë njësia për tu mbrojtur nga shpenzime të ardhme. Kur disa ose të gjitha shpenzimet e kërkuara për të shlyer një provizion pritet të rimbursohen nga një palë e tretë, rimbursimi do të njihet atëhere dhe vetëm atëhere kur të jetë plotësisht e sigurt që rimbursimi do të merret në qoftë se njësia ekonomike shlyen detyrimin. Rimbursimi duhet të trajtohet si një aktiv i veçantë. Shuma e njohur për rimbursim nuk duhet të tejkalojë shumën e provizionit. (SNK 37; 53) Për shkak të rëndësisë që ka kuptimi i nivelit të pasigurisë që lidhet me provizionet është e rëndësishme që në pasqyrat financiare të jepet informacion shpjegues në 5 SNK 37; 86

158 158 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 lidhje me provizionet. Ky informacion u mundëson përdoruesve të kuptojnë nivelin e rezikut që shoqëron situatën financiare të shoqërisë që raporton. Në standard parashikohet të jepen informacione shpjeguese në lidhje me provizionet, pasivet e kushtëzuara dhe aktivet e kushtëzuara. Pse duhet të matet një provizion Përvec arsyeve të paraqitura më lart, në çdo datë të ndërtimit të PF duhet të maten për të reflektuar ndryshimet që mund të kenë ndodhur në elementët përbërës të tij. Është e nevojshme të përcaktojmë se kur performanca e detyrimeve duhet të rimatet për të pasqyruar ndryshimet në çmimet dhe rrethanat. Në shumicën e rasteve nuk do të jetë e nevojshme të rimatet detyrimi në çdo datë të ndërtimit të Pasqyrave Financiare. Për më tepër, një performancë e detyrimit duhet të rimatet, veçse kur konsiderohet i vështirë. Për këtë qëllim është e nevojshme të përcaktohet se kur rimatja përbën një veshtirësi. Sipas BSNK duhet që njësia ekonomike të bëjë një test vështirësie rimatjeje të provizioneve. 6 BSNK vendosi paraprakisht se performanca e detyrimit gjykohet e vështirë kur pritet që kosto e performancës së njesisë ekonomike të tejkalojë shumën e performacës së detyrimit. Performanca e detyrimit pastaj rimatet ndaj kostos së performancës që pritet. Në përqasje të tjera, performanca e detyrimit konsiderohet e vështirë kur matja në përputhje me SNK 37 Provizionet, Detyrimet e Kushtëzuara dhe Aktivet e kushtëzuara tejkalon shumën e performances së detyrimit. Performanca e detyrimit pastaj rimatet në përputhje me SNK 37. Në disa raste rimatja e performancës së detyrimit, vetëm kur konsiderohet i vështirë, mund të mos japë informacion për vendimarrje të dobishme për këtë detyrim pas fillimit të kontratës (p.sh. informacion rrreth flukseve aktuale dalëse të burimeve të nevojshme për të përmbushur obligimin). Bordi i Standardeve ka venë në dukje se rimatja në çdo datë të ndërtimit të Pasqyrave Financiare mund të jetë e përshtatshme për performancën e detyrimeve në të cilat: pasiguria është një karakteristike e natyrshme e rëndësishme e kontratës (si p.sh. sigurimi dhe kontratat e llojeve të ngjashme, në të cilën një dalje përfundimtare e burimeve varet nga ngjarje të ardhshme specifike të pasigurta) çmimet e mallrave dhe shërbimeve në themel janë të paqëndrueshme (p.sh. disa kontrata për furnizimin me mallra) kontrata zgjat për një periudhë në të cilën ndryshimet e rrethanave kanë shumë mundesi të ndodhin. (p.sh. disa kontrata të ndërtimi). Bordi gjithashtu nuk ka diskutuar se si do të ishte rimatja e performancës së detyrimit në çdo datë të ndërtimit të Pasqyrave Financiare. Megjithatë, ai vuri në dukje se, që të jenë në përputhje me matjen fillestare, matja pasuese do të duhet të përsërisë dhe përditësojë ose të gjithë elementët e nënkuptuar në çmimin e transaksioneve ose të paktën disa nga këto elemente (p.sh. flukset e parave të pritshme). 4. Analiza e të dhënave të grumbulluara 6 Për më tepër shih SNK 37

159 Domosdoshmeria dhe cilësia e informacionit që mbart një provizion 159 Përpara se të analizojmë të dhënat e grumbulluara fillimisht do të paraqesim shkurtimisht disa dallime të evidentimit të provizioneve në pasqyrat financiare për raportimin financiare dhe raportimit financiarë për qëllime tatimore, e cila ndihmon në kuptimin e analizës së të dhënave të grumbulluara. Provizionet dhe krijimi i tyre janë një ndër fushat kryesore të diferencave ndërmjet raportimit financiar dhe raportimit për nevoja tatimore. Ndërsa standarti e njeh krijimin e provizioneve për çështje të caktuara, legjislacioni tatimor për qëllim të llogaritjes se tatimit mbi fitimin, provizionet që krijohen për mbulimin e humbjeve ose të shpenzimeve të pritshme, nuk përbëjnë shpenzime të njohura për efekt fiskal. Me përjashtim të disa veprimtarive specifike në fushën bankare dhe të sigurimeve. Sipas këtij legjislacioni, në përcaktimin e fitimit të tatueshëm të bankave dhe të shoqërive të sigurimit, rezervat teknike janë shpenzime të njohura, të krijuara në përputhje me Ligjin nr. 8081, datë Për veprimtaritë e sigurimit dhe të risigurimit dhe provizionet bankave të krijuara, sipas rregullave të Bankës së Shqipërisë për këtë qëllim. Megjithatë, shumat e rimarra nga këto rezerva apo provizione i shtohen fitimit të tatueshëm. Ne menyre tabelare dallimet jepen si vijon; Tabela nr 1; Disa dallime midis raportimit financiar dhe raportimit tatimor Përshkrimi Raportimi sipas SKK Raportimi sipas legjislacionit tatimor Provizionet, pasivet dhe aktivet e kushtëzuara Ka përcaktime të qarta mbi njohjen e një provizioni, aktivi dhe pasivi të kushtëzuar. Shuma e shpenzimeve për provizione njihen si shpenzime të periudhës. Po ashtu edhe rimarja e tyre njihet në PASH. Nuk i njeh shpenzimet e provizioneve (bëjnë përjashtim bankat dhe kompanitë e sigurimeve). Rimarrja e një provizioni nga njësia ekonomike, njihen dhe i shtohen fitimit për llogaritjen e tatim mbi fitimin. Përsa trajtuam në punimin tonë, shërbyen si argument që ne të hartonim një pyetësor dhe të mund të evidentonim realisht zbatimin aktual të SKK nr 6. Pyetësorët u shpërndanë nëpërmjet e-ve dhe kontaktit të drejtëpërdrejtë, gjatë periudhës Korrik - Gusht, Dhjetor 2012, Janar 2013 pranë Këshillit Kombëtar të Kontabilitetit, pranë shoqatave të kontabilistëve, ekspertëve kontabël të autorizuar, pranë subjekteve në disa rrethe të Shqipërisë si Tiranë, Berat, Fier, Vlorë, Durrës, Lezhë, Elbasan. Pyetësori ju shpërnda 300 profesionistëve dhe u grumbulluan të dhënat nga 61 profesionistë (pra 20.33%), gjithashtu pyetësori ju drejtua dhe 250 njësive ekonomike dhe u grumbulluan të dhënat nga 63 njësi ekonomike (pra 25.2%). Peshën kryesore të të anketuarve e zenë profesioni Kontabël i Miratuar me 32.8% dhe Kontabilistët me 31.1%. Pra gjithsej 63,9%. Kjo shpërndarje është justifikuese duke

160 160 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 ditur që sipas legjislacionit në fuqi përgatitja e pasqyrave financiare dhe zbatimi i SKK-ve bëhet nga kontabilistët dhe KM-të. Meqënëse sipas Ligjit nr datë Për auditimin ligjor, organizimin e profesionit të ekspertit kontabël të regjistruar dhe të kontabilistit të miratuar, i ndryshuar (neni2, pika7) lejon kryerjen e shërbimeve të kontabilitetit nga profesionistët e pavarur Ekspertë Kontabël i rregjistruar, pyetësorët ju shpërndanë edhe këtij grupi të profesionistëve që zënë mesatarisht një shifër të konsiderueshme 21.3%. Pjesa tjetër e të anketuarve i përket grupit jo profesionist, por që ushtrojnë veprimtarinë e tyre në hartimin e PF-ve duke zbatuar SKK-të. Rezultatet treguan se 32.8% e të anketuarve, gjatë zbatimit të SKK-se nr. 6, kanë krijuar provizione në pasqyrat e tyre financiare, 29.3% e tyre nuk kanë evidentuar provizione, 22.4% kanë evidentuar shumë pak provizione dhe pjesa tjetër kanë evidentuar pak provizione në PF (grafiku nr. 1-2). Nga të anketuarit është konstatuar se vetëm provizionet që lidhen me cështjet gjyqësore zënë peshën kryesore të evidentimit në PF, kurse llojet e tjera të provizioneve në shumicën e përgjigjeve të dhëna nga profesionistët nuk evidentohen në PF (shiko grafikun nr. 3). Arsyet e mos evidentimit të tyre në PF-të janë konstatuar faktet se shpenzimet e provizioneve janë shpenzime të cilat nuk njihen si shpenzime të zbritshme për efekte të llogaritjes së detyrimit të tatimit mbi fitimin, mungesa e eksperiencave të kaluara dhe mospasja e informacioneve të domosdoshme për llogaritjen e tyre. Kurse për pasivet dhe aktivet e kushtëzuara 55.2% e të anketuarve nuk i evidentonin ato në PF dhe pjesa tjeter i evidentonin pak ose shumë pak (shiko grafikun nr. 1-2). Arsyet me këtë fenomen konvergjonin në faktin e humbjes së kohës për evidentimin e tyre vetëm në shënimet shpjeguese, pasi sipas standardit ato nuk japin efekt në pasqyrat kryesore të gjëndjes financiare dhe të të ardhurave dhe shpenzimeve. Grafiku nr. 1-2 Evidentimi i provizioneve, aktiveve dhe pasiveve të kushtëzuara në PF

161 Domosdoshmeria dhe cilësia e informacionit që mbart një provizion 161 Grafiku nr. 3 Llojet e provizioneve dhe paraqitja e tyre në PF Përfundime Si përfundim mund të themi se paraqitja e provizioneve në PF të njësive ekonomike është e rëndësishme në lidhje me njohjen e rreziqeve që shoqërojnë situatën financiare të njësisë ekonomike. Bazuar në parimin e materialitetit, mosnjohja e provizioneve në PF të njësisë ekonomike dëmton cilësinë e raportimit financiar dhe u kufizon përdoruesve marrjen e informacionit të nevojshëm në lidhje me rreziqet që shoqërojnë situatën financiare të njësisë ekonomike. Njohja e Provizioneve në pasqyrat financiare do të bëhet kur ekzistojnë kushtet sipas SNK dhe SKK. Në vlerësimin e provizioneve njësitë ekonomike duhet të marrin parasysh vlerësimin më të mirë dhe nivelin e rrezikut që shoqëron ndodhjen e ngjarjes me të cilët lidhet provizioni. Nëse nuk plotësohen kushtet për njohejne eprovizionit njësia ekonomike dueht të japë informacionin e duhur në shënimet e pasqyrave financire në lidhje me pasivin e kushtëzuar. Në Shqipëri njohja dhe paraqitja e provizioneve në PF paraqet ende një vështirësi relative. Kjo për arsye të kulturës së profesionistëve, të ndikimit të rregullimt tatimor, etj. Por njohja e provizioneve në PF në Shqiëpri është një kërkesë e përcaktuar nga SKK dhe si rrjedhoje ne rekomandojmë zbatimin më të kujdesshëm nga njësitë ekonomike shqiptare në lidhje me njohjen dhe paraqitjen në PF të provizioneve në përgjithësi dhe i provizioneve konstruktive në veçanti. Paraqitja e provizioneve dhe e pasiveve të kushtëzuara në PF në përputhje me kërkesat e SKK-ve rrit cilësinë e raportimit financiar të këtyre pasqyrave.

162 162 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 Literatura 1. Standardi Nderkombetar i Kontabilitetit nr Standardet Kombetare te Kontabilitetit, SKK nr 6, botim i KKK. 3. Legjislacioni fiskal në vite; 4. Plani Kombetar i Kontabilitetit Ligji nr 7661 dt Për Kontabilitetin. 6. Ligji nr.9228, datë Për kontabilitetin dhe pasqyrat financiare, i ndryshuar 7. Carol R.Kaufman President, InvesTier operating unit of SunGard Investment Management Systems, Inc. Shadow Accounting:The evolving practiceof exercising due diligence in fund reporting 8. S.Dhamo, Kontabilieti i Avancuar, botim 2005, Raporti i KPMG (2002) i publikuar në Maj 10. London IASB Guidance on cash flows (Agenda paper 11A), March IASB Discussion paper ( DP ) 12. Summary of IAIS Position on the Valuation of Technical Provision, Tetor S.Dhamo, M.Miti, N.Lera 2008 Accounting standards and tax reporting in Albania challenges and problems ; International Conference Economic & Social-Challenges and Problems, 2008 ; Vol Ligji nr date Për auditimin dhe ligjor, organizimin e profesionit të ekspertit kontabël të rregjistruar dhe të kontabilistit të miratuar ; i ndryshuar. 15. Ligji nr date Për tregëtarët dhe shoqëritë tregëtare ; i ndryshuar 16. Prof. Dr. J. Bollano 2010 Shqipëria në Rrugën e Zbatimit të Standardeve të Raportimit Financiar dhe Auditimit, Konferenca Ndërkombëtare Shkencore I, Summary of IASB October 2007 Position on the Valuation of Technical Provision, October 2007 Website;

163 IMPLEMENTIMI I STANDARDEVE TE RAPORTIMIT FINANCIAR NDËRKOMBËTAR PËR SME-TE NJË NDER KUSHTET PËR NJË ZHVILLIM TE QËNDRUESHËM EKONOMIK Msc. Etleva PETA 1 Doc. Ines DIKA 2 Abstract After debates and discussions, studies and thoughts, IASB published IFRS for SMEs in July The necessity for this standard came primarily from the economic structure of many countries where the small and medium enterprises constitute more than 95 % of all enterprises and also from the appropriateness of required information for these entities with the right cost. IFRS for SMEs is a modification and simplification of full IFRS aimed at meeting the needs of private company financial reporting users and easing the financial reporting burden on private companies through a cost-benefit approach. IFRS for SMEs is a self-contained global accounting and financial reporting standard applicable to the general-purpose financial statements of, and other financial reporting by, entities that in many countries are known as small- and medium- sized entities. Full IFRS and IFRS for SMEs are promulgated by the International Accounting Standards Board ( IASB ). Albani is implementing IFRS standarts for all firms including SME. This article we analise the main directions and impact of IFRS impementation for all firms and SME. The experience of the application of IAS and IFRS shows that it is necessary at least some years to implement a new accounting regulation especially when it is a wholly regulation. So it is necessary to have an acknowledgment and understanding period before implementation. Actually also there is very small number of countries that have decided to apply full IFRS as they are for SMEs. Heeding the realization of convergence requirements, it may result that even IFRS for SMEs may change in the future. Key words: SME standards require recognition, implementation in terms of business and increase the capacity of accounting professionals. 1. Përcaktimi i sakte i emërimit dhe përfshirjes ne njësi të vogla dhe të mesme ekonomike (shkurt SME)? SNRF për SME-të synon të përdoret nga njësitë e vogla dhe të mesme ekonomike të cilat janë njësi që publikojnë pasqyra financiare për qëllime të përgjithshme për përdoruesit e jashtëm dhe nuk kanë përgjegjësi publike. një njësi ekonomike ka përgjegjësi publike, sipas përkufizimit të BSNK, nëse ai dorëzon ose është në proçes dorëzimi të pasqyrave të saj financiare pranë një komisioni të letrave me vlerë ose një organi tjetër rregullator për qëllime të emetimit të instrumenteve financiarë në një treg publik; ose mban aktive në mirëbesim (me kapacitet të lartë besueshmërie) për një grup të gjerë njerëzish. Shembuj të tillë mund të përmendim bankat, shoqëritë e sigurimit, ndërmjetësit dhe tregtuesit e letrave me vlerë, fondet e pensionit, etj. 1 Lektor i kontabilitetit, Universiteti i New York, Tirane 2 Lektor i Financës ne Fakultetin e Ekonomisë dhe Agrobiznesit, Universiteti Bujqësor i Tiranës

164 164 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 Nuk është në qëllimin e BSNK të përjashtojë njësi ekonomike që mbajnë aktive në mirëbesim për arsye rastësore nga biznesi i tyre kryesor p.sh. agjencitë e udhëtimit, shkollat dhe shoqëritë e shërbimeve, nga zbatimi ose përdorimi i SNRF-ve për SMEtë. Praktikisht, SNRF për SME-të shikohet si një kuadër konceptual kontabiliteti për njësitë ekonomike që nuk kanë madhësinë ose burimet për të përdorur SNRF-të e plota. SNRF për SME-të i shpallur nga BSNK është i lidhur me raportimin e shoqërive private. Në fakt, kur Bordi hartoi këtë standard u fokusua në kërkesat dhe nevojat e një shoqërie private tipike të një madhësie mesatare. Duke parë përkufizimin e BSNK për SME-të, shumë shoqëri private do t i përshtateshin përkufizimit të llojit të njësisë ekonomike për të cilën Bordi krijoi standardin për SME-të. Ligji Shqiptar Për ndërmarrjet e vogla dhe të mesme në kategorinë e mikrondërmarrjeve dhe ndërmarrjeve të vogla e të mesme (SME) përfshin ato ndërmarrje, ku punësohen më pak se 250 veta dhe që realizojnë një shifër afarizmi dhe/ose bilanc total vjetor jo më të madh se 250 milion lekë. Ndërmarrje e vogël quhet një ndërmarrje, ku punësohen më pak se 50 persona dhe e cila ka një shifër afarizmi dhe/ose një bilanc total vjetor, jo më të madh se 50 milionë lekë. Mikrondërmarrje quhet një ndërmarrje, ku punësohen më pak se 10 persona dhe e cila ka një shifër afarizmi dhe/ose bilanc total vjetor, jo më të madh se 10 milionë lekë. Ky ligj nuk i lidh këto lloj shoqërish me mënyrën dhe vendin ku ato duhet të raportojnë, por me numrin e punonjësve dhe me shifrën e afarizmit ose totalin e bilancit të pasurisë së tyre. Për mikrondërmarrjet Këshilli Kombëtar i Kontabilitetit ka publikuar një standard të ri të veçantë për mënyrën dhe formën e ndërtimit dhe publikimit të pasqyrave të tyre financiare, ndërsa njësitë ekonomike të vogla dhe të mesme do të zbatojnë në mënyrë të plotë Standardet Kombëtare të Kontabilitetit. 2. Stadi aktual i hartimit te SNRF për SME Llojet dhe kërkesat e përdoruesve të pasqyrave financiare të SME-ve janë shpesh të ndryshme nga llojet dhe kërkesat e përdoruesve të pasqyrave financiare të shoqërive publike dhe shoqërive të tjera që me gjasë përdorin Standardet e plota të raportimit financiar. Standardet e plota të raportimit financiar u projektuan për të plotësuar nevojat e investitorëve në kompanitë në tregjet publike të kapitalit. Përdoruesit e pasqyrave financiare të SME-ve nuk kanë përgjithësisht të njëjtat nevoja. Përkundrazi ata janë më shumë të fokusuar në flukset afatshkurtra të mjeteve monetare, tek likuiditeti, fuqia e bilancit, mbulimi i shpenzimeve të interesit dhe çështje të aftësisë paguese. Gjithashtu paketa e plotë e SNRF imponon një barrë tek hartuesit e SNRF për SME-të sepse SNRF e plota përmbajnë çështje dhe udhëzues zbatimi që përgjithësisht nuk gjejnë vend tek SME-të. Kjo ngarkesë ka ardhur duke u rritur teksa SNRF po bëhen më të detajuara. Prandaj, një kërkesë e rëndësishme ekzistonte për një standard kontabiliteti dhe raportimi financiar për SME-të që do të plotësonte kërkesat e përdoruesve të pasqyrave të tyre financiare ndërsa vënë në balancë kostot dhe përfitimet nga perspektiva e përgatitësit të tyre. Me shpalljen e

165 Implementimi i Standardeve te Raportimit Financiar Ndërkombëtar për SME-te një nder kushtet për një zhvillim te qëndrueshëm ekonomik 165 SNRF për SME-të shumë SME rreth botës, duke përfshirë këtu edhe kompanitë private në SHBA, do të kenë mundësinë e përdorimit të SNRF bazuar në kuadrin kontabël shumë më të thjeshtuar për përgatitjen e pasqyrave të tyre financiare. 3. Ndryshimet dhe ngjashmëritë midis SNRF të plota dhe SNRF për SME-të Duke qenë se SNRF për SME-të është një paraqitje e thjeshtuar e paketës së plotë të SNRF është normale që midis tyre të ketë ndryshime por në pjesën më të madhe ky standard ka shumë ngjashmëri dhe elementë të njëjtë me standardet e plota, qoftë në pjesën konceptuale që përbën bazën mbi të cilën vendosen rregullat dhe kriteret për përcaktimin apo përkufizimin e elementëve, parimet bazë për ndërtimin e pasqyrave financiare, elementët përbërës të pasqyrave financiare, bazat e vlerësimit të elementëve të pasqyrave financiare dhe kërkesat për paraqitje dhe informacione shpjeguese. Por gjithsesi midis tyre është e pritshme dhe e kuptueshme të ketë ndryshime jo shumë thelbësore në trajtimin kontabël të elementëve në lidhje me njohjen, vlerësimin dhe paraqitjen e tyre në pasqyrat financiare. Më poshtë po japim një përmbledhje për të nënvizuar ndryshimet kryesore midis SNRF për SME-të dhe paketës së plotë të SNRF, për të treguar se si ka ndikuar në funksionin e raportimit financiar konvertimi drejt SNRF për SME-të, dhe gjithashtu për të inkurajuar një kuptim më të shpejtë se çfarë do të thotë për njësinë ekonomike ky Standard Pasqyrat Financiare SNRF-të përcaktojnë se krahas pasqyrave kryesore financiare kërkohet edhe pasqyra e ndryshimeve në kapital e cila paraqet një rakordim të zërave të kapitalit nga fillimi periudhës raportuese në fund të saj. Sipas SNRF për SME-të ekziston e njëjta kërkesë, megjithatë, nëse ndryshimet në kapital gjatë një periudhe raportuese vijnë si rezultat i fitimit ose humbjes neto, deklarimit dhe shpërndarjes së dividendëve, korrigjimit të gabimeve të periudhave të mëparshme ose korrigjimit të efekteve në ndryshimet e politikave kontabël, mund të kërkohet të paraqitet një pasqyrë e kombinuar e të ardhurave dhe shpenzimeve dhe fitimit të pashpërndarë në vend të dy pasqyrave, pasqyrës së të ardhurave dhe shpenzimeve të përgjithshme dhe pasqyrës së ndryshimeve në kapital Kombinimet e bizneseve SNRF-të përcaktojnë se kostot e transaksionit të kombinimeve të bizneseve nuk përfshihen në çmimin e blerjes, ndërsa pagesat e kushtëzuara njihen pavarësisht mundësisë së pagesës. SNRF-të për SME-të kostot e transaksionit përfshihen në koston e kombinimit (koston e blerjes). Shumat për tu paguar të kushtëzuara ose rastësore përfshihen në koston e blerjes nëse ka mundësi që këto shuma të paguhen dhe nëse vlera e tyre e drejtë ose e këmbimit të mund të matet në mënyrë të besueshme Investimet në pjesëmarrje dhe sipërmarrjet e përbashkëta SNRF-të përcaktojnë se investimet në pjesëmarrje njihen, regjistrohen dhe paraqiten duke përdorur metodën e kapitalit. Modeli i kostos dhe i vlerës së drejtë nuk lejon

166 166 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 përveç pasqyrave të veçanta financiare. Për njohjen, regjistrimin dhe paraqitjen e sipërmarrjeve të përbashkëta lejohet të përdoren si metoda e konsolidimit proporcional ashtu dhe metoda e kapitalit. Modeli i kostos dhe i vlerës nuk lejohet. SNRF-të për SME-të përcaktojnë se një njësi ekonomike mund të përdorë njërën nga modelet e mëposhtme për njohjen, regjistrimin dhe paraqitjen e investimit në pjesëmarrje ose në një sipërmarrje të përbashkët: Modelin e kostos (kosto minus humbjet e akumuluara nga rënia e vlerës). Metodën e kapitalit. Modelin e vlerës së drejtë përmes fitimeve ose humbjeve Njohja e shpenzimeve SNRF-të përcaktojnë se shpenzimet për kërkime që bëhen për prodhimin e aktiveve shpenzohen kur ato ndodhin kurse shpenzimet e zhvillimit kapitalizohen dhe amortizohen por vetëm kur plotësohen disa kritere që kanë të bëjnë me prodhimin dhe shitjen e aktiveve. Sipas SNRF për SME-të të gjitha shpenzimet për kërkim-zhvillim dhe të gjitha kostot e huamarrjes do të njihen si shpenzime Instrumentet financiarë SNRF-të përcaktojnë, SNRF 39 Instrumentet financiarë: Njohja dhe Matja 4 kategori matjeje të instrumenteve financiarë, që janë aktive ose detyrime financiare të matura me vlerën e drejtë përmes fitimeve dhe humbjeve, investime të mbajtura deri në maturim, hua të arkëtueshme dhe aktive financiare të vlefshme për shitje. SNRF-të për SME-të kanë 2 seksione për instrumentet financiarë: një seksion për të arkëtueshmet dhe të pagueshmet e thjeshta dhe instrumenta të tjerë kryesorë financiarë; dhe një seksion për instrumenta të tjerë financiarë më kompleks. Shumica e instrumenteve kryesorë financiarë maten me koston e amortizuar; ndërsa instrumentet më kompleks maten përgjithësisht me vlerën e drejtë përmes fitimeve ose humbjeve Aktivet jo financiare dhe emri i mirë SNRF-të përcaktojnë për aktivet afatgjata materiale dhe jomateriale ka një zgjidhje të politikës kontabël të vlerësimit apo matjes midis modelit të kostos dhe modelit të rivlerësimit. Emri i mirë ashtu si dhe aktivet e tjera afatgjatë amortizohet. Njëkohësisht standardi përcakton dhe testin e vlerësimit para amortizimit. SNRF-të për SME-të përcaktojnë se lejohet vetëm modeli i kostos për matjen dhe vlerësimin e aktiveve afatgjata materiale dhe jomateriale. Të gjitha aktivet afatgjata jomateriale përfshirë këtu edhe emrin e mirë supozohet se kanë jetë të kufizuar të dobishme dhe amortizohen përgjatë kësaj jete. P.sh: 10 vjet dhe mbi këtë bazë. SNRF-të dhe më konkretisht sipas SNK 38, Aktivet afatgjata jomateriale jeta e dobishme e një aktivi afatgjatë jo material është ose e kufizuar ose e pakufizuar. Në rastin e dytë kur jeta e aktivit është e pakufizuar, aktivi nuk amortizohet dhe kërkohet të bëhet një test i rënies në vlerë çdo vit. SNRF-të për SME-të, nuk ka dallim midis aktiveve me jetë të kufizuar dhe atyre me jetë të pakufizuar. Të gjitha aktivet afatgjata jo materiale do të amortizohen dhe testi i rënies në vlerë do të bëhet vetëm kur ekzistojnë treguesit për rënie në vlerë.

167 Implementimi i Standardeve te Raportimit Financiar Ndërkombëtar për SME-te një nder kushtet për një zhvillim te qëndrueshëm ekonomik Aktivet afatgjata materiale të investuara SNK 40, Aktivet afatgjata materiale të investuara, ofron një zgjedhje midis metodës së kostos dhe vlerës së drejtë. SNRF-të për SME-të aktivet afatgjata materiale të investuara mbahen me vlerën e drejtë nëse ajo mund të matet lehtësisht dhe pa kosto të tepruara Aktivet afatgjata të mbajtura për shitje SNRF 5, Aktivet afatgjata të mbajtura për shitje dhe operacionet e ndërprera, kërkon që këto aktive të klasifikohen si të mbajtura për shitje atëherë kur vlera e tyre kontabël rikuperohet kryesisht në një transaksion shitjeje sesa nga përdorimi i tyre i vazhdueshëm. SNRF-të për SME-të, Aktivet afatgjata të mbajtura për shitje nuk paraqiten më vete, vendimi për shitjen e një aktivi konsiderohet një tregues i rënies në vlerë Përfitimet e punonjësve Skemat e përcaktuara të përfitimeve SNRF-të përcaktojnë dhe konkretisht sipas SNK 19, Përfitimet e punonjësve, fitimet ose humbjet aktuariale mund të njihen menjëherë ose amortizohen në fitime ose humbje gjatë kohës së mbetur të punësimit të punonjësve aktualë. SNRF-të për SME-të, kërkon njohje të menjëhershme të fitimeve ose humbjeve dhe kërkon ndarjen e shpenzimeve në përbërës të ndryshëm Tatimet mbi të ardhurat SNRF-të përcaktojnë se një aktiv tatimor i shtyrë njihet vetëm në masën që është e mundshme se fitimet e mundshme të ardhshme tatimore do të mund të rikuperojnë aktivin tatimor të shtyrë. SNRF-të për SME-të njohin një zbritje vlerësimi në mënyrë që vlera kontabël neto e aktivit tatimor të shtyrë barazon vlerën më të lartë që ka mundësi të mos rikuperohet. Vlera kontabël neto e aktivit tatimor të shtyrë ka të ngjarë të jetë e njëjtë midis paketës së plotë të SNRF-ve për SME-të Ndryshimet dhe ngjashmëritë midis SKK dhe SNRF për SME-të Bazuar në ligjin nr datë Mbi Kontabilitetin dhe Pasqyrat Financiare në Maj 2006, Ministri i Financave vendosi shpalljen e Standardeve Kombëtare të Kontabilitetit (SKK) duke filluar nga 1 Janari Këto standarde janë përgatitur në të njëjtën linjë dhe konform Standardeve Ndërkombëtare të Kontabilitetit (SNK) dhe mbulojnë të gjitha shoqëritë shqiptare të vogla dhe të mesme. Në muajin korrik të vitit 2009 IASB ka nxjerrë standardin IFRS për SME i cili i përshtatet kërkesave për raportimin financiar njësive ekonomike të mesme e të vogla. Më lart treguam se ekzistojnë ndryshime midis paketës së plotë të SNK dhe SNRF dhe SNRF për SME-të, ndryshime të cilat nuk janë thelbësore përsa i përket raportimit financiar dhe përgatitjes dhe paraqitjes së pasqyrave financiare. Edhe midis SKK dhe SNRF për SME-të ka ndryshime jo thelbësore kjo më shumë si rezultat i diferencës në kohë që ka shpallja e këtyre standardeve por edhe këto

168 168 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 ndryshime nuk ndikojnë ndjeshëm në përgatitjen dhe paraqitjen e pasqyrave financiare. Po paraqesim më poshtë disa nga këto ndryshime të analizuara sipas seksioneve të SNRF për SME-të duke filluar me bazën konceptuale: Në SNRF për SME-të si karakteristikë cilësore e informacionit në pasqyrat financiare shtohet edhe kohëshmëria dhe balanca kosto-përfitim të cilat nuk paraqiten në SKK 1 tek konceptet dhe parimet kryesore. Pasqyra e të ardhurave dhe shpenzimeve e cila kërkohet të përgatitet sipas SKK2, zëvendësohet me pasqyrën përmbledhëse të të ardhurave dhe shpenzimeve në SNRF për SME-të duke përfshirë aty edhe të ardhurat dhe shpenzimet ende të parealizuara nga njësia ekonomike. Sipas SNRF për SME-të Drejtimi duhet të japë Gjykime për procesin e zbatimit të politikave kontabël dhe duhet të japë supozime mbi Riskun për vlerësimin e aktiveve dhe detyrimeve në datën e ndërtimit të bilancit, gjë e cila nuk është e shprehur në SKK. Shoqëria kontrolluese dhe filialet duhet të ndërtojnë pasqyra financiare individuale dhe njëkohësisht shoqëria kontrolluese ndërton edhe pasqyrat financiare të konsoliduara sipas paragrafit 24 tek SKK 14, kurse IFRS kërkon ndërtimin vetëm të Pasqyrave të Konsoliduara nga shoqëria kontrolluese. Investimet në sipërmarrjet e përbashkëta dhe aktivet afatgjata materiale të investuara nuk trajtohen në SKK, kurse në SNRF për SME-të ato trajtohen në seksione të veçanta. Përsa i përket emrit të mirë që krijohet në një kombinim biznesesh SNRF për SME-të kërkon që ai të amortizohet si të gjithë aktivet e tjera afatgjata jomateriale, ndërsa sipas SKK-ve ai nuk amortizohet por testohet për rënie në vlerë. Shitja e opsioneve, të drejtave dhe garancive, Kapitalizimi apo emetimi i bonuseve në aksione dhe ndarja e aksioneve dhe Instrumentet e borxhit të konvertueshëm ose instrumentet financiare të ngjashme të përbërë nuk shprehen në SKK kurse në SNRF për SME-të trajtohen në seksione të veçanta. Sipas SKK kostot e huamarrjes edhe mund të kapitalizohen në koston e aktivit të financuar me hua ose instrumenta të tjera borxhi, kurse sipas SNRF për SME-të të gjitha kostot e huamarrjes njihen si shpenzime në fitim-humbje, në periudhën në të cilën janë kryer. Përfitimet e punonjësve gjejnë një trajtim të gjerë dhe në një seksion të veçantë në SNRF për SME-të kurse SKK nuk shprehen pothuajse fare për to. Për aktivet biologjike sipas SKK 13 kërkohet që vlerësimi i tyre të bëhet me kosto ndërsa SNRF për SME-të kërkon që vlerësimi i tyre të bëhet me vlerën e drejtë. Aktivitetet nxjerrëse dhe marrëveshjet konçesionare të shërbimeve nuk trajtohen tek SKK kurse në SNRF për SME-të trajtohen në paragrafë të veçantë. 4. Alternativat për zgjidhje që shtrohen përpara Këshillit Kombëtar të Kontabilitetit dhe Shoqatave të Kontabilistëve SKK janë hartuar në vitin 2006 në koherencë me SNK/SNRF. Ato paraqesin një trajtim kontabël të thjeshtuar të standardeve ndërkombëtare të kontabilitetit duke

169 Implementimi i Standardeve te Raportimit Financiar Ndërkombëtar për SME-te një nder kushtet për një zhvillim te qëndrueshëm ekonomik 169 patur parasysh kushtet konkrete të vendit tonë. Në kushtet e publikimit nga BSNK të SNRF-ve për SME-të natyrshëm lind pyetja: A duhet të ndryshohen SKK në Shqipëri? Ky ndryshim a duhet të përfshijë vetëm një rishikim dhe ndryshim të SKK ekzistuese apo duhet të përkthehen dhe miratohen IFRS për SME ashtu si e ka hartuar IASB dhe pastaj të shpallen ato si të detyrueshme? Këto janë disa nga pyetjet për zgjidhje që shtrohen para KKK. Sipas mendimit tonë për t i dhënë një përgjigje këtyre pyetjeve është e nevojshme të bëhet një analizë e zhvillimeve të rregullimit kontabël në Shqipëri, e nivelit të SKKve dhe dallimeve të tyre me SNRF për SME, si dhe perspektivat e zbatimit të SNRF për SME në botë dhe synimet integruese të vendit tonë në BE. SKK në Shqipëri ka vetëm 2 vjet që po zbatohen dhe vetëm pothuajse 4 vjet që janë publikuar. Kontabilistët shqiptarë janë ende në fazën e njohjes dhe e zbatimit të plotë të këtyre standardeve të reja kontabël. Nga pyetësorët e zhvilluar nga KKK dhe nga studiues të ndryshëm rezulton se niveli i njohjes së SKK nga kontabilistët shqiptarë dhe sidomos nga menaxherët është ende i ulët. Kalimi nga një plan kontabël i përgjithshëm i detyruar dhe nga rregullimi i fortë ligjor në një rregullim të kontabilitetit dhe raportimit financiar sipas standardeve kontabël kombëtare përbën për kontabilistët shqiptarë një zhvillim revolucionar profesional. Për këtë gjë atyre u duhet koha e mjaftueshme. Do të ishte me pasoja negative, qoftë edhe psikologjike, për kontabilistët shqiptarë, sikur të kërkohej menjëherë të zbatohej SNRF për SME-të menjëherë në Shqipëri. Nga ana tjetër, kushtet aktuale të zhvillimit të biznesit të vogël e të mesëm në Shqipëri krijojnë mundësi që rregullimet kontabël të parashikuara në SKK aktuale të jenë të mjaftueshme përgjithësisht t ju përgjigjen atyre të paktën edhe për një periudhë afatmesme. Përfundime dhe rekomandime Eksperienca e zbatimit të SNK dhe SNRF tregon se është e nevojshme një periudhë të paktën afatmesme për të implementuar një rregullim të ri kontabël, sidomos kur është për rregullim tërësor. Pra, është e nevojshme të lihet një periudhë njohje dhe kuptimi i tyre. Gjithashtu aktualisht ende sot në botë është i vogël numri i vendeve që kanë vendosur zbatimin e SNRF ashtu si janë për njësitë ekonomike të vogla e të mesme. Po të mbahet parasysh se rregullimi kontabël në rang ndërkombëtar, duke pasur parasysh dhe realizimin e kërkesave të konvergjencës, po ndryshon shpesh, mund të rezultojë e nevojshme që edhe SNRF për SME tu bëhen ndryshime, përmirësime, etj. Ashtu si u evidentua në këtë rast studimi dallimet midis SNRF për SME-të dhe SKK, janë përgjithësisht jo thelbësore, dhe prekin, sipas mendimit tonë, kryesisht fusha e fenomene të cilat nuk hasen dendur ose fare në vendin tonë. Ne jemi të mendimit si në Kosovë dhe Shqipëri KKK të bëjë fillimisht përkthimin zyrtar me autorizim të BSNK, dhe publikimin e SNRF për SME-të. Më parë duhet të evidentohen dhe të shqyrtohen dallimet midis SNRF për SME

170 170 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 dhe SKK dhe pastaj të bëhet propozimi për ndryshimin e SKK ekzistuese në çështjet dhe problemet që do të gjykohen më të nevojshme dhe efikase. Në vijim të grumbullimit të eksperiencës së zbatimit të SKK-ve në Shqipëri dhe të SNRF për SME-të në botë, të përcaktohet dhe nevoja e hartimit të një SNRF për SME apo të mbetet ashtu si është. Mendojmë se në kuadër të integrimit të Shqipërisë në BE, do të ishte e nevojshme që të mbahet i njëjti qëndrim që do të ketë edhe BE për këtë qëllim. Kjo zgjidhje mendojmë se duhet të përfshijë një periudhë të paktën afatmesme jo më të shkurtër se 3 4 vjet. Rritja e kapaciteteve të profesionistëve të kontabilitetit për të njohur dhe implementuar standardet e SME-ve në kushtet e Shqipërisë, është një detyrë e kohës. Për këtë duhet të organizohen tryeza apo trajnime me profesionistë të kontabilitetit, si Kontabilistët e Miratuar ashtu dhe kontabilistët që punojnë me kontratë në njësitë e biznesit. Kjo do të bënte që profesionistët jo vetëm të njohin teorikisht Standardet e Kontabilitetit të SME-ve por edhe sesi t i zbatojnë në kushtet e biznesit. Sipas veçorive të aktiviteteve të tyre (ndërtim, tregti, bujqësi, prodhim, aktivitet financiar, televizion, aktivitet inertesh, shoqëri pensioni, etj.) Literatura Standardet Ndërkombëtare të Kontabilitetit dhe Raportimit Financiar Publikuar nga BSNK Standardet Kombëtare të Kontabilitetit Publikuar nga KKK Analizë krahasuese SKK me SNRF për SME-të Publikim i SKK Ngjashmëritë dhe Ndryshimet. Një krahasim i SNRF-ve të plota me SNRF për SME-të Publikim i PriceWaterHouseCoopers IASB: IFAC: AICPA:

171 SKEMA E PENSIONEVE NE SHQIPERI: PROBLEMET DHE SFIDAT PER TE ARDHMEN Kesjana HALILI, Master 1 Edlira KALAJA, Master 2 Abstract The Albanian social security system, in place since May 1993, is based on the Bismarck model, in which the level of the old-age pension is based on wage-related contributions. The compulsory basic pay-as-you go pension system is supplemented by public supplementary insurance schemes which cover civil servants and military personnel, governed by the Social Insurance Institute under separate laws. All these schemes are based on the contributions of the economically active population, employees, employers and the state, using a pay-as-yougo model. Pensions consist of a basic pension and a wage-related component of one per cent for each year in the contribution period. The basic pension is set at the minimum living standard, while the maximum pension is equal to twice the basic pension. The Albanian social security system is highly centralized. The different schemes are unified in a single social insurance system for all the economically active population, although there are some differences for employees, self-employed people and for self-employed in agriculture. Therefore, the system actually faces significant challenges related to the size of benefits, level of coverage and financial sustainability. Established as a Pay-As-You-Go (PAYG) system, the social insurance scheme had financing problems since the first years of its implementation, given that almost a third of the employment-age population emigrated to mainly neighboring countries, thus reducing sources of income for the social insurance fund. On the other side, the fast development of the economy in the circumstances of lack of effective law enforcement, led to a considerable growth in the informal economy. In the context of providing an overall picture of the social security system in Albania with a special focus on the pension scheme, this paper proceeds as follows: In the first section, a short description is given on the developments and the reforms undertaken on the system, where also the actual situation is mentioned. In the second section, we describe the problems, challenges and financial difficulties of the pension scheme. Then we discuss on the future of the scheme. Lastly, based on the overall situation of the social insurance system and in particular pension scheme challenges and difficulties, described in this work, we conclude on the need for further reforms to be taken. 1. Zhvillimet në skemën e sigurimeve shoqërore Stabiliteti financiar dhe zhvillimi i sistemit të Sigurimeve Shoqërore në Shqipëri, si edhe në vendet e tjera, ka qenë dhe mbetet i ndikuar nga fuqia ekonomike e vendit, stabiliteti makroekonomik, situata demografike, zhvillimet e tregut të punës, niveli i papunësisë, niveli i punësimit e i pagave, etj. Kalimi nga sistemi i ekonomisë së planifikuar në atë të ekonomisë së tregut, në vitin 1993, përveç gjendjes së rënduar të kostos së të drejtave të fituara në sistemin e pensioneve, për shkak të një legjislacioni 1 Përgjegjëse në Sektorin e Analizave, Politikave dhe Programimit Buxhetor, Drejtoria e Përgjithshme e Buxhetit, Ministria e Financave. Master në Bankë dhe Financë ( khalili@minfin.gov.al). 2 Koordinatore Projekti për Shqipërinë, Europa Reinsurance Facility Ltd - Projekt i Bankës Botërore. Master në Financë ( lila_kalaja@yahoo.com).

172 172 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 të paqëndrueshëm financiarisht, u shoqërua me disa pasoja të tjera negative. Rënia e sektorit publik të ekonomisë, rritja galopante e ekonomisë informale, dalja masive në pension të parakohshëm të shumë punonjësve, mbyllja apo ristrukturimi i ndërmarrjeve publike, etj. sollën si pasojë përkeqësimin dramatik të raportit kontribues/përfitues, i cili zbriti në kufirin kritik 1.1 kontribues për 1 përfitues si dhe nevojën shumë të madhe për mbështetje me të ardhura të tjera buxhetore. Në kushte të vështira ekonomike në vitin 1993 u modelua e u vendos sistemi i përgjithshëm i sigurimeve shoqërore, i miratuar me ligjin nr. 7703, datë Për Sigurimet Shoqërore në Republikën e Shqipërisë, i cili bazohet në dy kolona: në atë të detyrueshme dhe në kolonën suplementare vullnetare. Përgjithësisht, nga fillimet e tij e deri më sot, i ndikuar kryesisht nga zhvillimet e përgjithshme ekonomike te vendit, sistemi i sigurimeve shoqërore në Shqipëri, herë është shfaqur më i qëndrueshëm nga ana financiare, duke siguruar më shumë burime në dispozicion të rritjes së të ardhurave të pensionistëve dhe herë ka diktuar ndërmarrjen e reformave që kanë ndryshuar parametrat e sistemit për ti dhënë atij më tepër frymëmarrje financiare. 1.1 Reformat e ndërmarra Sikurse u përmend më lart, zhvillimet e përgjithshme ekonomike dhe ato të fushës së sigurimeve shoqërore në veçanti, në periudhën , kanë diktuar domosdoshmërinë e marrjes së një vargu masash, me synimin që sistemi i sigurimeve shoqërore t u përshtatet zhvillimeve afatshkurtra dhe afatgjata të të gjithë sistemit ekonomik, strategjive të mbrojtjes sociale të shtetasve, standartizimit të dispozitave dhe përafrimin e tyre me kuadrin bazë ligjor të BE, por edhe të qëndrueshmërisë financiare të tij. Ndër reformat më të veçanta cilësohen: Vendosja e një skeme të veçantë të llogaritjes se pensioneve për ish-kooperativistët të cilët në vazhdim zhvillojnë aktivitet si persona të vetëpunësuar në bujqësi (viti 1998); Rritja graduale e moshës së daljes në pension në harkun kohor , nga 60 në 65 për burrat dhe nga 55 në 60 për grate (filluar në vitin 2002), përafrimi i legjislacionit të sigurimeve shoqërore me atë të BE (viti 2005); Reduktimi i normës së kontributit nga 38.5% në 24.5%; Hartimi dhe zbatimi i një reforme të plotë për modernizimin e rrjetit të sigurimeve shoqërore nëpërmjet informatizimit të dokumentacionit të periudhave të sigurimit, informatizimit të sistemit të pensioneve, informatizimit të sistemit financiar, përmiresimit të infrastrukturës dhe inventarit të pajisjeve informatike, përmirësimit të sistemit të inspektimit, auditimit dhe strategjive të punës kundër informalitetit, kualifikimit të personelit dhe të zhvillimit të marrëdhënieve me publikun (2010); Konsolidimi dhe përmirësimi i infrastrukturës për mbledhjen e kontributeve dhe minimizimin e evazionit, informatizimi i procedurave të pagesës dhe raportimit të kontributeve (viti 2011). Ndërkohë që në vitin 2007, për shkak të deficitit të lartë të degës së pensioneve, evidentohet edhe domosdoshmëria e një reformë të plotë parametrike dhe sistemike, për gjithë sistemin e sigurimeve shoqërore e cila duhet të jetë gjithëpërfshirëse dhe me pjesëmarrje të gjerë. Në këtë drejtim aktualisht sistemi i sigurimeve shoqërore, ka arritur të realizojë vetëm

173 Skema e pensioneve ne Shqiperi: problemet dhe sfidat per te ardhmen 173 studimin dhe hartimin e miratimin e një legjislacioni të përmirësuar për skemat vullnetare të pensioneve (viti 2011). 1.2 Situata aktuale e sistemit Sistemi aktual i sigurimeve shoqërore bazohet në një sistem të detyrueshëm, publik dhe me mbulim universal të sigurimeve shoqërore dhe një kolonë suplementare vullnetare, e cila momentalisht nuk paraqitet ende e zhvilluar me gjithë masat që janë marrë dhe me ndryshimet në kuadrin ligjor. Krahas tyre gjenden të zhvilluara skemat e sigurimeve suplementare shtetërore dhe pensionet shtetërore të posaçme të cilat mbulojnë kategori të veçanta të punonjësve publike ose persona me kontribute të spikatura në fusha të ndryshme ekonomiko-shoqërore. Sistemi i detyrueshëm përbëhet nga: sistemi i detyrueshëm, i cili është më i madhi dhe që përgjithësisht përkufizohet si pensionet publike mbulon me të ardhura në kohën e daljes në pension apo kur bëhen invalidë, si dhe familjaret e tyre, të punësuarit në shtet dhe në sektorin privat dhe të vetëpunësuarit në zonat urbane dhe rurale, me kusht që ata të kenë kontribuar për një kohë të përcaktuar në skemë. Sigurimi i detyrueshem shoqëror i jep mbrojtje të punësuarve edhe në rastin e sëmundjeve, papunësisë, aksidenteve në punë dhe në rastin e barrëlindjes. Përfitimet nga sigurimi i detyrueshëm përballohen me të ardhurat nga kontributet, të cilat aktualisht janë 24.5% e pagës, me financimet buxhetore të formës kontributive, një pjesë të të cilave e zënë edhe subvecionet për kontributet e fermereve si dhe me financimet për mbulimin e deficitit të degës së pensioneve. Aktualisht nga Sistemi i Sigurimeve Shoqerore marrin përfitime rreth 554 mijë pensione të të gjitha llojeve e kategorive si dhe përfitimet për sëmundje, barrëlindje për rreth 20 mijë përfitues mesatar vjetore. Gjithashtu, Instituti i Sigurimeve Shoqërore administron dhe realizon pagesat për rreth 11 mijë veteranë dhe invalidë të luftës, rreth 500 invalidë të punës, si dhe mbi 80 mijë persona të varur ekonomikisht nga pensionistët, të cilët trajtohen me kompensime për rritjen e çmimeve. 2. Skema e pensioneve Është fakt i pranuar tashmë që në sistemin e sigurimeve shoqërore, pensionet janë një faktor i konsiderueshëm në një sistem ekonomik të caktuar dhe një element i rëndësishëm e i pazëvendësueshëm i mbrojtjes sociale. Sistemi i pensioneve në përgjithësi dhe problematika e madhe që paraqet financimin në zhvillim të këtij sistemi në veçanti, kanë tërhequr vazhdimisht vëmendjen e institucioneve të interesuara për të gjetur forma e metoda më efikase në administimin e kësaj skeme. Gjithashtu, dhe në vendin tonë pjesa më e madhe e fondeve të akumuluara nga Fondi i Sigurimeve Shoqërore i adresohet skemës së pensioneve. Për këtë skemë norma e kontributit është 21.6% e pagës. Pensioni fillestar mujor i pleqërise llogaritet në bazë të një formule ligjërisht të përcaktuar dhe më pas ai është objekt vetëm i indeksimit, indeksi i të cilit miratohet e zbatohet me Vendim të Keshillit të Ministrave. Sipas formulës, pensioni i plotë mujor i pleqërisë përbëhet nga një shumë Bazë dhe një Shtesë. Shuma bazë, duhet të sigurojë një standard minimal jetese. Shtesa mbi pensionin bazë është individuale, varet nga madhësia dhe zgjatja e periudhës

174 174 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 kontributive dhe është 1 përqind për çdo vit sigurimi shumëzuar me pagën mesatare mujore mbi të cilën janë paguar kontributet gjatë gjithë periudhës kontributive. Pensioni i pleqërisë ka kufi minimal dhe maksimal. Pensioni minimal përcaktohet çdo vit nga Këshilli i Ministrave. Pensioni maksimal është dyfishi i pensionit minimal. Nga ana tjetër, pensioni i pleqërisë nuk mund të jetë më i lartë se 75% e pagës mesatare neto të indeksuar të tre viteve rresht në dhjetë vitet e fundit të punës (Pp = Paga neto x 75 %). Sistemi i pensioneve në Shqipëri përbëhet në vetvete nga dy skema, një skemë për qytetin dhe një skemë për fshatin e cila është vazhdimi i skemës së pensioneve të anëtarëve të ish-kooperativave bujqësore. Numri i përfituesve në këtë skemë vjen duke u zvogëluar deri në shuarjen e saj, sepse pas vitit 1994 të gjithë kandidatët për pension që kanë një histori kontributive në marrëdhënie me shtetin si persona të vetëpunësuar në bujqësi, për mbi 17.5 vjet kanë të drejtë të marrin një pension qyteti. Duke filluar nga viti 2006 deri në vitin 2012 numri i përfituesve në total paraqitet me një rritje prej rreth 32 mijë persona, në pensionet e pleqërisë evidentohet një rritje e vogël e numrit të përfituesve ndërkohë që përpara fillimit të reformës së rritjes së moshës së daljes në pension, numri i përfituesve rritej mesatarisht me 10 mijë persona në vit. Ndërkohë rritje të ndjeshme evidentojne pensionet e invaliditetit. Në tabelat e mëposhtme paraqitet numri i përfituesve në vite, ecuria e masës së përfitimeve nga pensionet për periudhën , si dhe pensioni minimal dhe të ardhurat minimale në fshat dhe qytet për periudhën Grafiku nr.1: Pensioni minimal dhe të ardhurat minimale në qytet të krahasuara me rritjen e indeksit mesatar të çmimeve për vitet Burimi: Përpunuar sipas të dhënave të botimit Vjetari Statistikor i Institutit të Sigurimeve Shoqërore

175 Skema e pensioneve ne Shqiperi: problemet dhe sfidat per te ardhmen 175 Tabela nr.1: Numri i përfituesve sipas llojit të pensionit Numri i perfituesve sipas llojit te pensionit persona ne fund te vitit Pensione te qytetit Gjithsej Pensione pleqerie 281, , , , , , ,076 Pensione invaliditeti 34,891 38,360 41,534 45,146 48,402 52,023 55,244 Pensione familjare 47,455 48,233 49,720 50,076 49,910 50,400 48,638 Gjithsej 363, , , , , , ,958 Pensione te fshatit Gjithsej Pensione pleqerie 141, , , , , , ,771 Pensione invaliditeti 4,238 4,962 5,454 5,942 6,375 6,662 6,854 Pensione familjare 12,616 11,519 11,116 10,886 10,476 10,281 9,519 Gjithsej 158, , , , , , ,144 TOTALI 522, , , , , , ,102 Burimi: Përpunuar sipas të dhënave të botimit Vjetari Statistikor i Institutit të Sigurimeve Shoqërore Tabela nr.2: Masa e pensionit dhe të ardhurat nga pensionet Masat mesatare te pensionit dhe te te ardhurave te pensionisteve leke ne muaj per pensionistet urbane pensione te plota pleqerie 9,499 10,143 10,957 12,032 12,711 13,278 14,112 pensione pleqerie ne total 9,150 9,802 10,536 11,537 12,153 12,654 13,331 pensione invaliditeti 8,681 8,794 9,329 10,289 10,985 11,456 11,733 pensione familjare 5,136 5,487 5,733 6,085 6,341 6,456 6,535 te ardhurat per pensionet e plota te pleqerise 9,999 11,492 12,297 13,476 14,295 14,790 15,624 te ardhurat per pensionet e pleqerise ne total 9,792 11,151 11,876 12,981 13,737 14,166 14,843 te ardhurat per pensionet e invaliditetit 9,181 9,659 10,139 11,149 11,966 12,968 13,245 te ardhurat per pensionet familjare 5,636 5,636 5,636 5,636 5,636 5,636 5,636 per pensionistet rurale pensione te plota pleqerie 4,239 4,626 5,158 6,656 7,499 7,859 8,042 pensione pleqerie ne total 3,493 4,244 4,778 5,848 6,576 7,139 7,453 pensione invaliditeti 3,494 3,934 4,161 4,915 5,314 5,582 5,721 pensione familjare 1,688 2,077 2,374 2,692 2,896 2,957 3,005 te ardhurat per pensionet e plota te pleqerise 4,439 5,361 5,869 7,353 8,180 8,468 8,644 te ardhurat per pensionet e pleqerise ne total 3,693 4,979 5,489 6,544 7,258 7,748 8,055 te ardhurat per pensionet e invaliditetit 3,694 4,656 4,885 5,554 5,939 6,190 6,322 te ardhurat per pensionet familjare 1,888 2,690 2,968 3,219 3,410 3,566 3,606 Burimi: Përpunuar sipas të dhënave të botimit Vjetari Statistikor i Institutit të Sigurimeve Shoqërore

176 176 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 Grafiku nr.2: Pensioni minimal dhe të ardhurat minimale në fshat të krahasuara me rritjen e indeksit mesatar të çmimeve për vitet Burimi: Përpunuar sipas të dhënave të botimit Vjetari Statistikor i Institutit të Sigurimeve Shoqërore 3. Problemet e skemës, sfidat dhe e ardhmja e saj Siç dihet, sistemi publik i pensioneve është bërë problem i diskutueshëm në gjithë botën. Sfida kryesore me të cilën përballet ai është plakja e popullsisë e paralajmëruar nga publikimet, shumë të cituara të OCDE 3 dhe të BB 4. Kjo sfidë lidhet me faktorin demografik, përkatësisht me dy komponentë të tij: me uljen e shkallës së lindshmërisë dhe me rritjen e jetëgjatësisë. Vjetrimi i popullsisë i shton presionet financiare ndaj skemës, të cilat për t u përballuar kërkojnë shkurtimin e përfitimeve dhe të periudhës së gëzimit të pensionit. Faktori demografik nuk është sfida e vetme, krahas tij qëndrojnë: sfida e rritjes makroekonomike dhe e papunësisë të cilat bëhen problematike për shkak të sistemit kur kontributet e pensionit perceptohen si taksa të shtrembëruara, sfida politike që lidhet me humbjen e besimit ndaj një sistemi të dhënë pensioni etj. Në rastin tonë norma shumë e lartë e varësisë së pensionit nuk është pasojë e vjetrimit të popullsisë, pasi siç dihet Shqipëria ka strukturë popullsie me moshë relativisht të re. Këtë e konfirmon midis të tjerash krahasimi i normës së varësisë së pensionit me normën e varësisë së pleqërisë, që statistikisht llogaritet si raport midis popullsisë mbi 65 vjeç dhe popullsisë së moshës së punës vjeç. Në vitin 2012 norma e varësisë së pensioneve rezulton mbi gjashtë herë më e madhe se sa norma e varësisë së pleqërisë. Shkaku kryesor i normës së lartë të varësisë së pensionit është situata e tregut të punës, i cili vazhdon ende të vuajë pasojat e tranzicionit, si: papunësinë, pensionet e parakohshme, moshën e ulët të daljes në pension të femrave 3 OECD (1988) Ageing Populations: Social Policy Implications. Paris 4 World Bank (1994) Averting the Old-Age Crisis: Policies to Protect the Old and Promote Growth. New York: Oxford University Press.

177 Skema e pensioneve ne Shqiperi: problemet dhe sfidat per te ardhmen 177 dhe informalitetin e lartë. Kjo normë e lartë e sidomos prirja e saj për rritje të shpejt gjeneron presione fiskale serioze të pa përballueshme nga skema aktuale. Referuar sa u tha me lart sistemi aktual i pensioneve me gjithë reformimin e tij dhe ndryshimet e disa parametrave që synonin uljen e kostos së pensioneve dhe fuqizimin e qëndrueshmërisë financiare, në thelb paraqitet si një vazhdim i skemës PAYG të trashëguar nga sistemi i kaluar. Roli i skemave private të pensioneve që normalisht mundëson liberalizimin e tregut është krejt i papërfillshëm. Në treg vazhdon të ruhet pozicioni monopolist i Institutit te Sigurimeve Shoqerore dhe ndërhyrja direkte e qeverisë në menaxhimin e sigurimeve shoqërore, si dhe në politikën e llogaritjes, indeksimit dhe rritjes së pensioneve. Për shkak të përmasave të mëdha të ekonomisë informale dhe të papunësisë ekziston rreziku real se shumë njerëz mbeten jashtë skemës së sigurimeve shoqërore të detyrueshme. Ndër problemet kryesore me të cilat përballet aktualisht sistemi, si dhe zhvillimet afatgjata apo dhe perspektivat për të ardhmen, disa prej të cilave u evidentuan edhe nga një studim i Bankës Botërore në vitin 2007, mund të përmenden: Niveli i përfitimeve dhe shkalla e mbulimit të popullsisë me elementë të sigurimit shoqëror rrezikojnë të jenë në nivele të ulëta në të ardhmen; Sistemi aktual nuk ofron nxitje të mjaftueshme për pjesëmarrje, pasi pensioni maksimal është i limituar sa dy herë pensionin minimal edhe paga maksimale është pesë herë më e madhe se paga minimale; Evazioni është ende i lartë, gjë që ka për pasojë pakësimin e bazës kontributive; Shtimi i numrit të përfituesve pas vitit 2013 kur përfundon reforma e rritjes graduale të moshës së pensionit e filluar në vitin 2002, mbetet evident, çka do të sjellë si pasojë rritje të shpejtë shpenzimeve në nivele më të larta se rritja e të ardhurave nga kontributet; Mungesa e përfitimeve në një periudhë afatgjatë për ata që sot nuk kontribuojnë, pasi vetëm rreth 65% e forcave aktive të sotme paguajnë kontribute; Shkalla e zëvendësimit, në kushtet e indeksimit të pensionit me indeksin e inflacionit, në të ardhmen parashikohet të bjerë ndjeshëm duke konstatuar përfitime të ulta krahasuar me pagat; Për vitin 2011 për pensionet e qytetit shkalla e zëvendësimit ishte 35.6% ndërsa për pensionet e fshatit 41.6%. Koeficienti i varësisë, që shpreh raportin e përfituesve ndaj kontribuesve të skemës së sigurimeve shoqërore, i cili ndonëse është përmirësuar nga viti në vit, përsëri duhet pranuar se ende nuk ka arritur të dalë nga niveli kritik dhe në vitin 2011 rezulton 1.3 kontribues për 1 përfitues. Skema e pensioneve është me defiçit që arrin rreth 1.5% të PBB, edhe pse 60% e kontributeve rurale financohen nga Buxheti i Shtetit. Evidentohet se transfertat nga buxheti për Institutin e Sigurimeve Shoqërore duhet të jenë më shumë transparente pasi ky institucion realizon edhe një sërë shërbimesh të tjera që nuk mbështeten në parimin kontributiv si skemat sociale të kompensimit të çmimeve, të pagesave për veteranë, për ish

178 178 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 ushtarakë, për ish punonjësit e nëntokës, për ish punonjësit e industrisë ushtarake, për vlerën e karburanteve për invalidët e punës etj. Konkluzione dhe rekomandime Bazuar në përshkrimin dhe vlerësimin e gjendjes aktuale të sistemit të sigurimeve shoqërore, konkludojmë që aftësitë e skemës PAYG për të përballuar sfidat, madje edhe në kushtet e rishikimit të parametrave për uljen e kostos kanë rezultuar të pa mjaftueshme për të arritur përmirësime të dukshme në këtë sistem. Për më tepër në të ardhmen këto sfida rriten krahas minimizimit të mundësive të ndryshimit të parametrave të skemës për të ulur koston dhe për të rritur kontributet. Për këtë arsye reformimi dhe liberalizimi i sistemit të sigurimeve shoqërore përbën një problem që kërkon zgjidhje. Prandaj duke shfrytëzuar përvojën më të mirë botërore, sistemi i sigurimeve shoqerore dhe në vecanti skema e pensioneve, duhet të zëvendësohen me sisteme të tjera që ofrojnë përfitime më të larta e kosto më të ulët. Objektivat në studimin e reformimit dhe liberalizimit të skemës së sigurimeve shoqërore dhe në vecanti të degës së pensioneve mendojmë se duhet të përcaktohen sipas drejtimeve të mëposhtme: Reformimin e sistemit aktual të sigurimeve shoqërore, nëpërmjet reformimit të shtyllës publike, futjes graduale dhe zgjerimit të veprimtarisë së fondeve që veprojnë në bazë të kontributeve të përcaktuara, të menaxhuara nga subjekte të specializuara juridike mbi bazën e rregullave konkrete të përcaktuar me ligj të veçantë; Reformimin e përgjithshem të sistemit të sigurimeve shoqërore ku si objektiva kryesore të jenë sigurimi i një mase pensioni të përshtatshme për ata që paguajnë kontribute, skema të ofrojë nxitje për t u futur në skemën kontributive edhe për ata që aktualisht nuk paguajnë kontribute; Ristrukturimin dhe reformimin e sistemit ekzistues njështyllësh pay-as-yougo (kontributet e sotme paguajnë pensionet e sotme), për të bërë një lidhje më të drejtpërdrejtë midis kontributeve dhe pensioneve, kalimin gradual, nën klimën e një pjesëmarrje të një koncensusi të gjerë, drejt një sistemi shumështyllësh të pensioneve. Gjithashtu, është e rëndësishme që reformimet në skemën e sigurimeve shoqërore, duhet të garantojnë kushtet për qëndrueshmërinë afatgjatë të masave për uljen e varfërisë te të moshuarit dhe t u japë mundësi individëve të krijojnë kursime të mjaftueshme gjatë kohës së punës për të mbajtur veten pas daljes në pension. Për të garantuar arritjen e këtyre objektivave rekomandohet reformimi i skemës së sigurimeve shoqërore në dy drejtime si vijon: në periudhën afatshkurtër me kryerjen e reformave të pjesshme parametrike sipas përvojës së vendeve të zhvilluara për shfrytëzimin e mundësive të mbetura për uljen e kostos së pensioneve, si dhe me studimin e të gjitha opsioneve të mundshme dhe zgjidhjen e opsionit më të favorshëm për reformimin dhe ndryshimin e vetë skemës PAYG;

179 Skema e pensioneve ne Shqiperi: problemet dhe sfidat per te ardhmen 179 në periudhën afatgjatë liberalizimin e sistemit të pensioneve për të shmangur pozitën monopol në treg të ISSH përmes zhvillimit të kolonave të dyta e të treta, krijimit të skemave profesionale dhe të skemave personale të pensioneve, sipas përvojës së vendeve që i kanë kryer me sukses këto reforma. Bazuar në përvojën e vendeve të BE në drejtim të vendosjes së ekuilibrave të nevojshëm ndërmjet popullsisë aktive, përfituesve, kontribuesve dhe popullsisë jo aktive evidentohen si rrugë të përshtatshme: rritja e numrit të kontribuesve përmes rritjes së nivelit të punësimit dhe reduktimit të evazionit në vjeljen e kontributeve, zvogëlimin e numrit të pensionistëve, apo në pamundësi ruajtjen e një ritmi normal rritjes së tyre, si dhe përmes reduktimit të normës së zëvendësimit. Në këto drejtime sigurimet shoqërore në Shqipëri kanë ende rezerva që mund të përdoren. Rrugë tjetër për uljen e kostos së sigurimeve, përmes rritjes së kontribuuesve dhe pakësimit të përfituesve, është stimulimi i punonjësve për të punuar mbi moshën e pensionit. Stimulimi realizohet përmes rritjes së pensionit për çdo vit pune mbi moshën ligjore të pensionit. Në të njëjtën mënyrë duhen shfrytëzuar edhe rrugë të tjera që ulin koston e pensioneve dhe rritin të ardhurat e skemës. Në perfundim, konkludojmë qe reforma e skemes publike të pensioneve është një problem i vazhdueshëm për të gjitha vendet e botës. Ajo është një çështje e një rëndësie të veçantë sidomos për ekonomitë e vendeve ne zhvillim dhe kjo për faktin se skemat ekzistuese shkaktojnë një harxhim të madh të buxhetit publik, zvogëlim të kursimeve kombëtare, të formimit të kapitalit dhe të rritjes ekonomike, ku këto skema janë gjithashtu përgjegjëse për shtrembërimet kryesore që ndodhin në tregun e punës. Literatura: 1. Bonoli, G. (2000), The Politics of Pension Reform, Institution and Policy Change in Western Europe, Cambridge, UK: Cambridge University Press. 2. Myles, J. and Quadagno, J. (1997), Recent trends in public pension reform: A comparative View, in K. Banting and R. Boadway (eds), Reform of Retirement Income Policy. International and Canadian Perspectives, Kingston (Ontario): Queen s University, School of Policy Studies, Bodie, Z.,&Papke, L. E. (1992), Pension fund finance, in Z. Bodie&A. H. Munnell (Eds.), Pensions and the economy: Sources, uses, and limitations of data (pp ). Philadelphia: Pension Research Council, Wharton School of the University of Pennsylvania. 4. Mitchell, O. S., & Smith, R. S. (1994), Pension funding in the public sector, Review of Economics and Statistics, 76(2), Albania Social Insurance Review (2006), Raport i Bankes Boterore, Dhjetor. 6. Holzmann, Robert and Him, Richard. Old Age Income Support in the 21 st Century: An International Perspective on Pension Systems and Reforms. Washington, D.C.: World Bank, Instituti i Sigurimeve Shoqerore (2010), Legjislacioni i Sigurimeve Shoqerore, Tirane.

180 180 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), Telo I. (2005), Reform of the state pension system in Albania, SEER South-East Europe Review for Labour and Social Affairs, issue: 04/2005, pp Luci E., Kripa D. (2010), Does The Albanian Pension System Work? The Annals of The "Stefan cel Mare" University of Suceava. Fascicle of The Faculty of Economics and Public Administration Vol. 10, No. 1(11), 2010, pp

181 ASPEKTE TEORIKO PRAKTIKE TË RISHIKIMIT PENAL Doktorant Klodjan SKËNDERAJ, Prof. Asoc. Dr. Artan HOXHA Abstract This paperwork will deal with one of significant institutes of criminal proceeding, such as criminal review. The review of criminal sentences is an extraordinary instrument of complaint, which is addressed against the criminal sentences of final form. This procedural institute, as a complaining instrument is very important because through this it is possible to correct the mistakes, to modify or abrogate a wrong sentence because of law violation, or because of a fact mistake in the judicial sentence. In the full meaning, review consists in a new examination of judicial cases concluded in a final form sentence, on goal to modify or abrogate them. The use of complaining instruments to criminal processes in countries with advanced legislation is a very significant right of several subjects in a criminal proceeding, especially for the defendant, to the criminal process is versus. The analysis about this institute can help to understand it better as an important right, reserved for the persons who could have been convicted with false facts or proofs. In this paperwork the review will be analyzed because of fact, for the cases when the sentence is based on illegal proofs or when other new proofs are revealed. The paperwork will analyze the provisions of criminal procedure code in force, focusing on a detailed survey of the reasons of review, of legitimated subjects, on the way of introducing the request for review. A special attention will also go to the review at Superior Court and the report of such sort of judgment with standards of due legal process considering it in addition to the viewpoint of Constitution and Constitutional Court case law, the viewpoint of European Convention of Human Rights and case laws of European Court of Human Rights. I. Shkaqet e rishikimit Kodi aktual i proçedurës penale në nenin 449 të tij citon se 1. Në rastet e caktuar me ligj, lejohet në çdo kohë rishikimi i vendimeve që kanë marrë formën e prerë, edhe kur dënimi është ekzekutuar ose është shuar. 2. Vendimet e pafajësisë për krime mund të rishikohen me kërkesën e prokurorit, por me kusht që të mos kenë kaluar 5 vjet nga dhënia e vendimit. Nga interpretimi i kësaj dispozite del qartë se instituti i rishikimit penal, mund të kërkohet si për vendimet e fajësisë ashtu edhe për vendimet e pafajësisë, por në rastet e rishikimit të vendimeve të pafajësisë ligjvënësi kërkon ekzistencën e dy kushteve. Së pari kërkohet që vendimi i pafajësisë të jetë dhënë pasi të jetë konstatuar kryerja e një krimi e se dyti, kërkohet që kërkesa për rishikim të depozitohet brënda 5 viteve nga dita e dhënies së vendimit të pafajësisë. Në bazë të nenit 450 të kodit të proçedurës penale, rishikimi penal mund të kërkohet: a) kur faktet e vëna në themel të vendimit nuk pajtohen me ato të një vendimi tjetër të formës së prerë; b) kur vendimi është bazuar në një vendim të gjykatës civile, i cili është revokuar më pas; c) kur pas vendimit kanë dalë ose janë zbuluar prova të reja, të cilat vetëm ose së bashku me ato që janë vlerësuar njëherë, tregojnë se vendimi është i gabuar; ç) kur vërtetohet se vendimi është dhënë si pasojë e falsifikimit të akteve të gjykimit ose të një fakti tjetër të parashikuar nga ligji si vepër penale.

182 182 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 Shkaku i parë i rishikimit parashikuar nga paragrafi i parë pika a) e nenit 450 të k.pr.p., është kur faktet e vëna në themel të vendimit nuk pajtohen me ato të një vendimi tjetër të formës së prerë. Në kuptim të kësaj dispozite, vendimet penale apo civile nuk mund të jenë në kundërshtim me njëri tjetrin. Doktrina e njeh ndryshe kete situate si konkflikt teorik te gjykimeve 1, e thënë ndryshe kur kemi të bëjmë me vendime të bazuara në prova, të cilat nga një këndvështrim logjik janë të papajtueshme me njëra tjetrën, pasi u referohen rrethanave të ndryshme. Në rrjedhë logjike të sa më sipër, nuk mund të ekzistojnë dy vendime që parashikojnë në mënyra të ndryshme kryerjen e një vepre penale të caktuar, psh për veprën penale të vrasjes nuk mund të ketë dy vendime të dhëna nga gjykata të ndryshme ku njëra gjykatë kryen cilësimin ligjor te vetëvrasjes ndërsa një gjykatë tjetër të cilesojë veprën e kryer me një cilësim të ndryshëm juridik siç mund të jetë ai i vrasjes me dashje 2. Në praktikën gjyqësore 3, është vënë në diskutim fakti nëse në parashikimet e paragrafit 1 pikës a të nenit 450 të k.pr.p., hyjnë dhe rastet e vendimeve të prokurorisë për plotësimin e mosfillimit të proçedimit penal (i cili ishte paraqitur si një ndër aktet me të cilat sipas kërkesës, duhet të vendoset rishikimi). Gjykata bazuar në përmbajtjen e pikës a të dispozitës së sipërcituar, ka arritur në përfundimin se ky rast nuk mund të konsiderohet një vendim tjetër i formës së prerë në kuptimin e nenit 450 të k.pr.p. Bazuar në doktrinën proçedurale penale, por dhe në praktikën gjyqësore shumëvjeçare përsa i përket rishikimit, me termat vendim tjetër i formës së prerë, në kuptim të dispozitës në fjalë, nuk mund të konsiderohet çfarëdolloj vendimi, pavarësisht organit që e ka nxjerrë atë (përfshirë edhe organin e akuzës) por duhen kuptuar vetëm vendimet gjyqësore të formës së prerë, të cilat përmbajnë fakte të cilat rezultojnë që nuk pajtohen me faktet e vëna në themel të një vendimi të formës së prerë për të cilin është paraqitur kërkesa për rishikim. Shkak tjetër i rishikimit parashikuar nga pika b) e nenit 450 të k.pr.p., është kur vendimi është bazuar në një vendim të gjykatës civile, i cili është revokuar më pas. Ky shkak u referohet rasteve të nenit 71 të kodit të proçedurës penale i cili citon se Vendimi civil i formës së prerë është i detyrueshëm për gjykatën që gjykon çështjen penale vetëm përsa i përket faktit nëse vepra ka ndodhur ose jo, por jo për fajësinë e të pandehurit. Nga formulimi i vetë dispozitës theksohet detyrueshmëria e vendimit civil për gjykatën që gjykon çështjen penale, vetëm përsa i përket faktit nëse vepra ka ndodhur ose jo, por në rast se vendimi civil është prishur ose ndryshuar me vonë nga një gjykatë më e larte, atëherë dhe kërkesa për rishikim duhet të pranohet. Megjithatë shkaqet e parashikuara nga gërmat a) dhe b) të nenit 450 të k.pr. kanë lidhje të ngushtë me nenin 71 të k.pr.p., përsa u përket pasojave të vendimeve civile 1 Conso G./ Grevi V, Compendio di Procedura Penale, Edizione Cedam Padova, faqe Psh. dy vendime të ndryshme që dënojnë të njëjtin person për kryerjen e dy veprave penale të ndryshme në të njëjtin moment, ose dy vendime të cilët u atribuojnë të njëjtin fakt dy personave të ndryshëm (kur nuk pretendohet bashkëpunim midis tyre). 3 Shih Vendimin nr. 754 date i Kolegjit Penal të Gjykatës së Lartë

183 Aspekte teoriko praktike të rishikimit penal 183 në proçesin penal por dallojnë nga njëri tjetri në zbatimin e tyre. Konkretisht në rastin e parë, bëhet fjalë për një vendim civil të formës së prerë të mëparshëm, ndërsa në rastin e dytë bëhet fjalë kur gjykimi penal është i pezulluar për shkak të marrjes së një vendimi civil mbi gjëndjen familjare apo mbi shtetësinë e të pandehurit. Neni 450 i k.pr.p. në pikën c) të tij parashikon si shkak tjetër rishikimi rastin, kur pas vendimit kanë dalë ose janë zbuluar prova të reja, të cilat vetëm ose së bashku me ato që janë vlerësuar njëherë, tregojnë se vendimi është i gabuar. Në praktikë kanë dalë mjaft probleme përsa i përket interpretimit të saktë e të plotë të këtij rasti. Më konkretisht është shtruar për diskutim 4, nëse në aspektin juridikofomal, kallëzimi i paraqitur si provë do të konsiderohet provë në kuptimin që ajo ka sipas shkronjës c të dispozitës së nenit 450 të k.pr.p.! Zgjidhja e dhënë është se kallëzimi nuk mund të konsiderohet provë e re. Duke u bazuar në interpretimin literal e logjik të dispozites së nenit 450 të k.pr.p., rishikimi i vendimit penal si mjet i jashtëzakonshëm juridiko-proçedural, ka si objektiv të vetin korrigjimin e gabimeve që mund të jenë lejuar gjatë marrjes së tij, jo per çdo lloj shkaku por vetëm për shkak të vërtetimit të gabuar të fakteve që janë vënë në themel të objektit të të provuarit te tij, rast pas rasti (fajësi apo pafajësi). Por për të arritur në përfundimin se faktet e paraqitura konsiderohen prova të reja, nuk mjafton vetëm që ato të pretendohen nga të interesuarit para gjykatës si të tilla, por duhet që të provohet gjyqësisht që ato, realisht nuk diheshin më parë nga palët e janë zbuluar se ekzistojnë vetëm mbasi vendimi të ketë marrë formë të prerë. Për rrjedhojë ndryshimi i thënieve nga ana e dëshmitarit, nga faza e marrjes së provës e deri në marrjen e formës së prerë të vendimit, nuk mund të pranohet apriori si provë e re për efekte të rishikimit të vendimit penal. Përsa i përket interpretimit të shkronjes "c" te nenit 450 te k.p.p., praktika unifikuese thekson se duhet patur parasysh jo thjesht dhe vetëm kuptimi i përmbajtjes së kësaj shkronje, por duhet bërë një interpretim tërësor i kësaj dispozite në frymën e kuptimit dhe qëllimit të institutit të rishikimit, në përgjithësi dhe të problemeve që zgjidhen në praktikë nëpërmjet zbatimit të drejtë të dispozitave të këtij instituti rast pas rasti, në veçanti, në kuadër të dhënies së drejtësisë në kuptimin e plotë të kësaj fjale, domethënë për dhënien dhe zbatimin perfundimtar të vendimeve penale që i përgjigjen realisht të vërtetës. Sipas kësaj dispozite, rishikimi mund të kërkohet nga palët vetëm në rast se ekziston ndonjëri prej shkaqeve të parashikuara shprehimisht në të dhe për asnjë shkak dhe rast tjetër. Një ndër shkaqet është dhe rasti kur kur pas vendimit kanë dalë ose janë zbuluar prova të reja, të cilat vetëm ose së bashku me ato që janë vlerësuar një herë, tregojnë se vendimi është i gabuar. Ekzistenca, qoftë edhe vetëm e njërit prej rasteve 4 Shiko Vendimin nr. 754 date i Kolegjit Penal të Gjykatës së Lartë, i cili citon se Në këtë proçes thëniet e të dëmtuarës ishin administruar njëherë më parë në gjykimet e zhvilluara, madje edhe nëpërmjet sigurimit të provës dhe paraqitja e mëvonshme prej saj, me ndryshim të tyre, nuk mund të shërbejë si bazë për riçmuarjen e materialit të njëjtë provues që është vlerësuar më parë, konform kërkesave të k.pr.p. nga gjykatat.

184 184 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 të rishikimit, shërben si shkak për të kërkuar rishikimin e një vendimi penal të formës së prerë. Pas hyrjes në fuqi të kodit të proçedurës penale, rishikimi është kërkuar nga palët, (kryesisht nga i dënuari ose përfaqësuesi i autorizuar prej tij), me pretendimin se, pasi vendimi i dhënë ka marrë formë te prerë, kane dale ose jane zbuluar prova te reja dhe per kete eshte pretenduar se vendimi është i gabuar dhe duhet të rishikohet. Gjatë gjykimit të këtyre kërkesave, qoftë në dhomën e këshillimit (kur është vendosur mospranimi) ashtu edhe gjatë shqyrtimit gjyqësor (kur kërkesat janë pranuar dhe çështja është rigjykuar) janë konstatuar interpretime të ndryshme në lidhje me faktin se çdo të kuptohet me termin "prova të reja ", si dhe se kur do të quhet se ato kanë dale ose zbuluar pas dhënies së vendimit. Për rrjedhojë, janë mbajtur qëndrime te ndryshme, shpesh edhe kontradiktore, sikurse ka ndodhur edhe midis qëndrimeve që jane mbajtur nga gjykatat e rretheve të ndryshme gjyqësore 5. Është pyetur nëse duhen patur parasysh edhe ato prova të cilat nuk janë shqyrtuar gjatë gjykimit dhe që nuk janë kërkuar nga palët, megjithëse diheshin prej tyre, apo vetëm ato që janë zbuluar pas dhënies së vendimit, me kusht që pala e cila e kërkon, të mos kish dijeni për ekzistencën e tyre. Mendimi dominues i praktikës gjyqësore, ka arritur në përfundimin se prova që shërben si shkak për rishikim duhet të jetë e re, në kuptimin që ajo të ketë dalë ose të jetë zbuluar pasi vendimi të ketë marrë formë të prerë. Në këtë rast, ligjvënësi ka përdorur shprehjet: "...kane dale " ose "jane zbuluar". Kuptimi i këtyre dy shprehjeve, nga pikëpamja e qëllimit të përdorimit të tyre, në përmbajtjen e shkronjës "c" të nenit 450 të kodit të proçedurës penale, është i njëjtë. Në të dy rastet bëhet fjalë për prova, të cilat, megjithëse kanë ekzistuar objektivisht ne kohën kur u shqyrtua çështja, ato nuk ishin paraqitur nga palët deri në momentin që vendimi ka marrë forme te prere, pasi ekzistenca e tyre nuk dihej, deri atëhere prej paleve. Mosdijenia e palëve për ekzistencën e këtyre provave, në këto raste e ka burimin ose në mosthellimin e tyre në proçesin e zbulimit ose në pamundësinë dhe pengesat reale që ato mund të kenë hasur gjatë procesit. Vështirësitë dhe pengesat në këto raste mund ta kene burimin sa në mosthellimin dhe mungesat profesionale të personave që janë të ngarkuar me zbulimin dhe administrimin e provave, të një vepre penale, aq edhe në veprimtarinë keqbërëse të personave të interesuar, për fshehjen, prishjen dhe manipulimin e tyre. Rasti tjetër i rishikimit të vendimeve penale të formës së prerë është kur vërtetohet se vendimi është dhënë si pasojë e falsifikimit të akteve të gjykimit ose të nje fakti tjetër të parashikuar nga ligji si vepër penale. Në interpretim të sa më sipër, mund të thuhet se rastet mund të ndahen në dy grupe: së pari kemi të bëjmë me falsifikimin e akteve (kryesisht për rastet e dokumenteve të 5 Shiko Vendimin nr.197 date i Gjykatës së Apelit Shkodër ku ne vendimin e saj është dhënë një interpretim i gabuar i kuptimit të përmbajtjes së shkronjës c të nenit 450 të k.p.p., pasi kërkesa për rishikim e cila ishte paraqitur nga përfaqësuesit e të dënuarit nuk i plotësonte kushtet për t u konsideruar si një nga rastet që ligjvënësi ka parashikuar se mund të kërkohet rishikimi i vendimeve penale të formës së prerë.

185 Aspekte teoriko praktike të rishikimit penal 185 falsifikuara) apo kur kemi të bëjmë me rastet e shpifjes, të dëshmive të rreme, ekspertimit të manipuluar, ndërsa në grupin e dytë hyjnë nënkuptohen faktet e parashikuar nga ligji si vepër penale pra kur bëhet fjalë për rastet e kërcënimit të dëshmitarëve, të korrupsionit të gjyqtarëve, të ushtrimit të ndikimit te paligjshëm mbi gjyqtarin, abuzimi me detyrën, etj Në disa raste, gjatë gjykimit të kërkesës për rishikim, Kolegji Penal ka pranuar si shkak rishikimi, atë të paraqitjes së një vendimi penal me anë të të cilit është deklaruar fajtor për kallëzim ose dëshmi të rreme për të njëjtën çështje 6. Mund të thuhet se pranimi si shkak për rishikim mbasi ka përfunduar gjykimi i çështjes, (në rastet kur pranohet të jetë bërë kallëzim i rremë apo të ketë pasur dëshmi ndryshe nga e vërteta dhe më pas gjykata, duke pranuar se ajo e ka kryer veprën penale të kallëzimit apo dëshmisë së rremë, duke pranuar faktet ndryshe nga gjykata që ka shqyrtuar çështjen në themel, për vetë veprën penale), jo vetëm që nuk është në përputhje me kërkesat e shkronjës a të nenit 450 te K.Pr.Penale, por do të ishte një precedent me pasoja të rënda për qëndrueshmërinë e vetë procesit penal dhe sigurinë juridike që duhet të garantohet mbas përfundimit, në zbatim të kërkesave që burojnë nga dispozitat e K.Pr.Penale, të tij, në përgjithësi 7. Gjithë sa u analizua më sipër në lidhje me shkaqet e rishikimit, vërehet se kodi i proçedurës penale është taksativ në përcaktimin e tyre. Mund të thuhet se neni 450 i kodit të proçedurës penale është një dispozite shteruese 8 përsa i përket shkaqeve të rishikimit. II.Paraqitja e kërkesës për rishikim dhe shqyrtimi i saj. Në bazë të nenit 451 të kodit të proçedurës penale, të drejtën për të kërkuar rishikimin e një vendimi penal që ka marrë formë të prerë mund ta ushtrojnë: a) i dënuari ose kujdestari i tij, dhe kur ai ka vdekur, trashëgimtari ose një i afërm i tij dhe b) prokurori pranë gjykatës që ka dhënë vendimin. Sipas pikës a të nenit të sipërpërmendur i dënuar do të jetë personi i cili ështe dënuar mbi bazën e një vendimi gjyqësor dhe vendimi i dënimit të ketë marrë formë të prerë. Sipas ligjit procedural penal si rregull vendimi gjyqësor merr formë të prerë ose kur nuk është ankimuar brënda afateve të përcaktuara procedurale ose në rastin tjetër si i tillë do të quhet vendimi i gjykatës së apelit. Me termin të afërm të përdorur nga ligjvënësi, kuptohet kategoria e personave të përmendur në nenin 16 të k.pr.p. Më konkretisht të afërm janë personat që ndërmjet tyre ose me pjesëmarrësit e tjerë në gjykim janë gjini e afërt (të paralindur, të paslindur, vëllezër, motra, ungjër, emta, nipër, mbesa, fëmijë të vëllezërve dhe të 6 Shiko Vendimin nr. 94 date i Kolegjit Penal të Gjykatës së Lartë 7 Shiko mendimin e pakicës në vendimin e sipërcituar 8 Kodi i proçedurës civile ne nenin 494 të tij përveçse shkaqeve te zakonshme të rishikimit civil parashikon në pikën ë) të tij rastin kur Gjykata Europiane e të Drejtave të Njeriut gjen shkelje të Konventës Europiane Për mbrojtjen e të drejtave të njeriut dhe lirive themelore dhe të protokolleve të saj, të ratifikuara nga Republika e Shqipërisë.

186 186 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 motrave) ose krushqi e afërt (vjehërr, vjehrrë, dhëndër, nuse, kunatë, thjeshtri, thjeshtra, njerku e njerka). Subjekt tjetër i cili mund të kërkojë rishikimin, është prokurori pranë gjykatës që ka dhënë vendimin. Sipas ligjit Për organizimin dhe funksionimin e Prokurorisë në Republikën e Shqipërisë i ndyshuar, vërehet se struktura e prokurorisë pranë sistemit gjyqësor përbëhet nga prokurorët pranë Gjykatës së Lartë, prokurorët pranë gjykatave të apelit dhe prokurorët pranë gjykatave të shkallës së parë. Kuptohet se në varësi të vendimit për të cilin kërkohet rishikimi (pra vendim i dhënë nga gjykata e shkallës së parë apo nga gjykata e apelit ose nga Gjykata e Lartë), atëherë dhe kërkesa për rishikim do të kërkohet nga prokurori pranë gjykatës e cila ka dhënë vendimin objekt rishikimi. Kërkesa për rishikim duhet të jetë e argumentuar dhe duhet të tregojë provat mbi të cilat bazohet, të cilat duhet të jenë në përputhje me rastet e parashikuar nga neni 450 i kodit të procedurës penale. Në bazë të nenit 452 të k.pr.p. (Forma e kërkesës) kërkesa për rishikim mund të bëhet personalisht nga i dënuari ose nëpërmjet përfaqësuesit të tij. Në rast se kërkuesi i rishikimit nuk e ka paraqitur kërkesën të plotë, atëherë gjykata duhet t i caktojë një afat të caktuar ligjor për plotësimin e kësaj kërkese në përputhje me kërkesat e ligjit e në rast se kërkuesi nuk e plotëson këtë kërkesë brenda afatit ligjor të caktuar nga vetë gjykata, atëherë kjo e fundit ka të drejtë të mos ta marrë në shqyrtim kërkesën. Por ky fakt nuk do të ndikojë që në të ardhmen kërkuesi të paraqesë një kërkesë më të njëjtat fakte ose prova, por duke e plotësuar atë nga mangësitë që kishte herën e parë, pasi siç është theksuar me sipër e drejta për rishikimin e vendimit penal është e pakufizuar në kohë, pra mund të bëhet në çdo rast kur i dënuari pretendon se në bazë të provave të reja apo fakteve që parashikohen nga ligji, mund të ndikojnë drejtpërsëdrejti në një vendim të formës së prerë. Mund të thuhet se nga përmbajtja e dispozitave të kodit të procedurës penale mbi rishikimin, rezulton se Kolegji penal i Gjykatës së Lartë në dhomën e këshillimit verifikon në bazë të një kontrolli formal, nëse kërkesa është bërë brenda afateve procedurale nga subjektet që e kanë këtë të drejtë si dhe nëse kërkesa është në tërësi e mbështetur në ligj e në prova. Dhoma e këshillimit paraqitet si organ i cili kryen seleksionimin e kërkesave për rishikim, pra nëse realisht janë paraqitur shkaqe për kalimin në seancë gjyqësore. Nëse kërkesat e ligjit për kalimin në seancë nuk janë plotësuar, dhoma e këshillimit vendos mospranimin e kërkesës por kur shkaqet ekzistojnë, gjykata nuk mund të vendosë drejtpërdrejt prishjen e vendimit pa respektuar parimet kushtetuese e sidomos ato të dëgjimit të drejtpërdrejtë të palëve e të barazisë së mundësive e të mjeteve. 9 Sipas praktikës së Gjykatës Kushtetuese të Shqipërisë 10, pjesëmarrja e palëve dhe respektimi i parimit të barazisë së armëve dhe i parimit të kontradiktoritetit janë 9 Vendimi nr.5 i Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Shqipërise, datë Vendim nr.13 datë i Gjykatës Kushtetuese

187 Aspekte teoriko praktike të rishikimit penal 187 elementë të rëndësishëm të një proçesi të rregullt ligjor, në kuptim të nenit 42 të Kushtetutës së Shqiperise. Gjykata e cila ka çështjen për shqyrtim ka detyrimin të ndërmarrë të gjitha masat e nevojshme për pjesëmarrjen e palëve apo të përfaqesuesve të tyre në proçes, gjë që u krijon atyre mundësinë që të shprehin pikëpamjet e tyre lidhur me aspektet faktike dhe ligjore te çështjes në gjykim 11. Në rastin e pranimit të kërkesës, Kolegji Penal i Gjykatës së Lartë prish vendimin e dhënë e vendos për dërgimin e çështjes për rigjykim në gjykatën që ka dhënë vendimin e cila do te gjykojë me tjetër trup gjykues. III. Gjykimi i rishikimit dhe raporti i tij me parimin e proçesit të rregullt ligjor Edhe proçesi i rishikimit ashtu si dhe gjithë gjykimet e tjera i nënshtrohet detyrimisht të gjitha rregullave dhe standarteve të gjykimit të sanksionuara në Kushtetute dhe në Konventën Europiane të të Drejtave të Njeriut. Për të garantuar të drejtat dhe liritë e individit në një proçes gjyqësor, Kushtetuta e Shqipërisë parashikon parimin e proçesit të rregullt ligjor. Në nenin 42 të saj buron e drejta për një proces të rregullt ligjor, e drejtë kjo që ka të bëjë veçanërisht me mbrojtjen e të drejtave të individëve duke qenë se ata mund t i drejtohen Gjykatës Kushtetuese vetëm në lidhje me shkeljen e të drejtave të garantuara nga procesi i rregullt ligjor. Gjykata Kushtetuese, ka evidentuar se parimi i paanshmërisë në gjykim, në këndvështrim të përbërjes së trupit gjykues, duhet të respektohet në çdo shkallë të gjykimit, duke mos përjashtuar as shqyrtimin e çështjes në dhomën e këshillimit të Gjykatës së Lartë. Sipas Gjykatës garante të Kushtetutës, është konsideruar gjykatë e njëanshme trupi gjykues, në përbërje të të cilit ka qenë i pranishëm qoftë edhe vetëm një gjyqtar i cili, në këndvështrimin objektiv, nuk jepte garanci për një gjykim të paanshëm. Gjykata citon se...thjesht dhe vetëm pjesëmarrja e një apo më shumë gjyqtarëve në një procedim të mëparshëm, pavarësisht nga ndikimi i prezencës dhe i mendimit të tyre në të gjithë trupin gjykues, është një arsye e mjaftueshme dhe njëkohësisht një garanci më pak për kërkuesin, tek i cili është krijuar dyshimi i bazuar, se gjykata nuk ka qenë e paanshme në shqyrtimin e kësaj çështjeje. Po kështu sipas nenit 42 të Kushtetutës thuhet se kushdo, për mbrojtjen e të drejtave, të lirive dhe të interesave të tij kushtetuese dhe ligjore ose në rastin e akuzave të ngritura kundër tij, ka të drejtën e një gjykimi të drejtë dhe publik brenda një afati të arsyeshëm nga një gjykatë e pavarur dhe e paanshme e caktuar me ligj. Jurisprudenca e Gjykatës Kushtetuese ka evidentuar se parimi i paanshmërisë në gjykim, në këndvështrim të përbërjes së trupit gjykues, duhet të respektohet në çdo shkallë të gjykimit, duke mos përjashtuar as shqyrtimin e çështjes në dhomën e këshillimit të Gjykatës së Lartë. Kërkesat e nenit 42 të Kushtetutës dhe nenit 6 të Konventës Evropiane të të Drejtave të Njeriut, të marra në tërësi, kanë për qëllim që t i garantojnë kujtdo që pretendon se i janë shkelur të drejtat e njohura me Kushtetutë dhe me ligj, në radhë të parë

188 188 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 ndjekjen e çështjes në gjykatë. Në këtë kuptim, pjesëmarrja në gjykim është një e drejtë e pamohueshme për faktin, se kjo pjesëmarrje, shërben për të mbrojtur në substancë të drejtën që pretendohet si e shkelur. Gjykata Evropiane e të Drejtave të Njeriut në një sërë vendimesh të saj ka theksuar se Konventa nuk ka për qëllim të mbrojë të drejtat në mënyrë teorike dhe zhgënjyese, por të garantojë të drejta praktike dhe të efektshme, sidomos përsa i përket të drejtës për t u paraqitur para një gjykate. 12 Duke folur për respektimin e kërkesave për barazinë e armëve si aspekt i procesit të rregullt, Gjykata e Strasburgut shprehet se në konfliktin në të cilin ndërthurren interesa të kundërta private, ky lloj barazimi armësh do të thotë që secilës palë duhet t i sigurohen mundësitë përkatëse për t i parashtruar çështjet e saj në kushte që nuk e venë atë në gjendje shumë më pak të favorshme se sa palën e kundërt. 13 Seanca e hapur gjyqësore përbën një tipar thelbësor të së drejtës për një proces të rregullt ligjor. Karakteri i hapur i procedimeve para organeve gjyqësore sipas nenit 6/1 të Konventës mbron palët ndërgjyqëse kundrejt ushtrimit të drejtësisë në fshehtësi dhe pa mbikëqyrje publike. Publiciteti në ushtrimin e drejtësisë kontribuon në përmbushjen e synimit për një proces të drejtë gjyqësor, garantimi i të cilit përbën një nga parimet themelore të një shoqërie demokratike. 14 Bazuar në këto argumente, kërkesa për rishikim është një mjet ankimi dhe duhet t i njoftohet palës tjetër sipas rregullave të përgjithshme aq më tepër që ky mjet përbën në vetvete një kërkesë të re për të cilën, pala e interesuar, jo vetëm që nuk ka dijeni, por është akoma nën përfytyrimin e realizimit konkret të së drejtës së fituar. Përfundime dhe rekomandime Rishikimi siç u konstatua në këtë punim, është një mjet ankimi, i cili gjen zbatim në rastet kur vendimi gjyqësor ka marrë fomën e prerë. Ky lloj instituti gjen zbatim në raste takasative e të mirëpërcaktuara nga Kodi i Procedurës Penale në fuqi. Megjithatë ky mjet ankimi ka qënë i parashikuar dhe në kodet e mëparshme të procedurës penale, por ndër vite ka pësuar ndryshime, si përsa i pëket subjekteve të legjitimuar ashtu dhe përsa u përket shkaqeve të rishikimit. Përsa u përket shkaqeve apo rasteve të rishikimit, gjatë shqyrtimit të kërkesave, duhet bërë një përcaktim i saktë dhe i qartë të shkaqeve pasi vetëm në këtë mënyrë mund të respektohen maksimalisht kërkesat e parashikuara në kod. Me ndryshimet e kryera në kodin aktual të procedurës penale, kompetenca për rishikimin e vendimeve të formës së prerë, kaloi nga gjykata e cila ka dhënë vendimin objekt rishikimi, në Gjykatën e Lartë, e cila i shqyrton kërkesat për rishikim në dhomën e këshilimit. Megjithatë dhe gjatë shqyrtimit të kërkesave për rishikim pranë Gjykatës së Lartë, duhet të respektohen të njëjtat parime dhe palët gëzojnë të njëjtat të drejta ashtu si në gjykimet e tjera, kjo dhe në interepretim dhe 12 Shih çështjen Airey kundër Irlandës, GJEDNJ 13 Shih çështjen Dombo Behere kundër Holandës, datë dhe Stratis Andreadhis kundër Greqisë, Shih çështjen Axen kundër Republikës Federale të Gjermanisë, datë

189 Aspekte teoriko praktike të rishikimit penal 189 zbatim të disa vendimeve të Gjykatës Kushtetuese të cilat u pasqyruan gjatë këtij punimi. Nga një vështrim krahasimor midis dy kodeve të procedurave respektivisht, midis kodit të procedurës penale dhe kodit të procedurës civile, vërehet se midis këtyre dy kodeve ekziston një moskoherencë apo mospërputhje midis shkaqeve të rishikimit penal dhe atij civil. Kjo pasi në kodin e procedurës civile, pranohet si shkak për rishikimin e vendimit, dhe rasti kur është nxjerrë një vendimi i Gjykatës Europiane të të Drejtave të Njeriut. Ky shkak nuk pranohet nga Kodi i Procedurës Penale në fuqi. Është e nevojshme dhe e drejtë që dhe në Kodin e Procedurës Penale të ndërhyhet nga ana e ligjvënësit, në mënyrë që të parashikohet si shkak për rishikimin e vendimit penal dhe rasti kur është nxjerrë një vendim i GJEDNJ-së. Megjithatë dhe në këtë rast, një problem që është hasur gjatë kohëve të fundit sidomos përsa u përket ekzekutimit të vendimeve të Gjykatës Europiane të të Drejtave të Njeriut në Shqipëri, mbetet fakti se këto vendime nuk aplikohen ose në më të shumtën e rasteve nuk zbatohen nga ana e shtetit shqiptar. Pikërisht për këtë arsye, kohët e fundit janë hedhur disa mendime, në mënyrë që të rritet zbatueshmëria e standarteve europiane të garantimit të të drejtave të njeriut në praktikën dhe proceset gjyqësore në Shqipëri. Bibliografia Islami H., Hoxha A., Panda I., Komentar i Proçedurës Penale, Tiranë 2007 i ribotuar Conso G., Grevi V.- Compendio di Procedura Penale, Edizione Cedam Padova, 2004 Vendim nr. 754 date i Kolegjit Penal të Gjykatës së Lartë Vendim nr.197 datë i Gjykatës së Apelit Shkodër Vendim nr. 30 datë i Kolegjit Penal të Gjykatës së Lartë Vendim nr. 94 datë i Kolegjit Penal të Gjykatës së Lartë Vendim Unifikues nr. 6 date i Kolegjeve të Bashkuara të Gjykates së Lartë Komentar i Proçedurës Penale, Hoxha A.,Islami H.,Panda I.,Tiranë 2007 i ribotuar Vendim nr.5 datë i Gjykatës Kushtetuese Vendim n.13 date i Gjykatës Kushtetuese Vendim nr.14 datë , i Gjykatës Kushtetuese Vendimi nr.21 datë , i Gjykatës Kushtetuese Vendimi nr.48,datë , i Gjykatës Kushtetuese Vendim nr.38, datë i Gjykatës Kushtetuese Vendim nr.17 datë i Gjykatës Kushtetuese Çështja Airey kundër Irlandës, Gjykata e Straburgut Çështja Dombo Behere kundër Holandës, Gjykata e Strasburgut datë Çështja Axen kundër Republikës Federale të Gjermanisë, Gjykata e Strasburgut, datë Vendim nr.6 date i Gjykatës Kushtetuese

190

191 MBI DISA INSTITUTE TË SË DREJTËS PENALE TË PËRGJITHSHME NE QYTETET SHQIPTARE MESJETARE. (NËN KËNDVËSHTRIMIN E STATUTEVE TË SHKODRËS) Dr. KRISTINA JANÇE 1 Abstract The Middle Age is a historical period, where our country was more or less in the same level of development with other countries of the Mediterranean basin (conclusion Albanian historiography) and therefore deserves attention. Statutes of cities in the Middle Age are without doubt a clear expression of this development, the main source of their right of self-expression of civic culture of those urban communities, who felt it necessary to establish rules of coexistence, and no doubt are an invaluable source of information about legal institutions of this period. The discovery in recent years of full corpus of the Statutes of Shkodra is without doubt an important event, especially for the History of State and Law. Until a few years ago, cannot talk and read more to the right in the middle ages and undoubtedly for criminal law in the Illyrian-Albanian states, the fact that the resources of the study and written documents about this right were slim. The discovery of this wonderful corps gives a comprehensive overview of the criminal character of norms and institutions of the criminal law. Just this paper is an attempt to reflect and analyze some of the institutes of the general criminal law, which are implemented in our country in this period of history as: ignorance Institute of statutory norms, the case law, the punishment etc. Hyrje Ne lidhje me mesjetën, historiografia shqiptare dhe e huaj ka nxjerre një konkluzion të rëndësishëm, se Shqipëria feudale mesjetare deri në këtë periudhë, pra deri në prag të shek. XV, ecte me të njëjtin ritëm dhe ishte pak a shumë në të njëjtën nivel zhvillimi me vendet e tjera, sidomos ato të Mesdheut dhe të bregdetit dalmat, dhe ajo prapambetje e theksuar, që u vu re në periudhat e mëvonshme, nuk ishte gjë tjetër, vecse një pasojë e drejtëpërdrejtë e pushtimit shekullor osman. Dhe pasqyrimi më i qartë dhe domethënës i këtij niveli të mirë zvillimi të Shqipërisë në mesjetë, është pa dyshim qyteti, qytetet në përgjithësi dhe sidomos qytetet bregdetare, të cilët për shkak të pozitës së tyre tejet të favorshme gjeografike shërbenin si ura, që lidhnin Lindjen me perëndimin. Qytetet, si qendra të rëndësishme urbane, si qendra të zanateve dhe tregtisë, qytetet si komuna autonome, me një të drejtë të vecantë të ndryshme nga e drejta, që vepronte në pjesët e tjera të vendit, e kodifikuar në formën e statuteve dhe e ngjashme ne statutet e republikave mesjetare të kohës. Statutet e qyteteve në mesjetë janë pa dyshim një shprehje e qartë e këtij zhvillimi, burimi kryesor i së drejtës së vetadministrimit të tyre, shprehje e kulturës qytetare të atyre bashkësive urbane, që e kishin ndjerë tashmë të nevojshme të krijonin rregulla bashkëjetese dhe pa dyshim një burim i pacmuar informacioni në lidhje me institutet juridike, që kanë vepruar në këtë kohë në vendin tonë. Deri para disa vitesh, nuk mund të flitej e të shkruhej shumë për të drejtën penale në shtetet iliro-shqiptare për faktin se burimet e studimit dhe dokumentet e shkruara rreth kësaj të drejte ishin të pakta. Nga të dhënat që kishim rezultonte, se norma me karakter penal kanë pasur disa statute si ai i Durrësit, Shkodrës, Drishtit, Ulqinit, Tivarit....Por ende pa na rënë në dorë teksti i Statuteve të Shkodrës, njohuritë i kishim vetëm të 1 Universiteti i Tiranes, Fakulteti i Drejtesise, Departamenti i te Drejtes Publike, Tirane, k.jance@yahoo.it, Tel:

192 192 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 pjesshme, sepse qytetet shqipare me rënien e tyre ne duart e Venedikut i regjistruan statutet pjesërisht në Senatin e Venedikut, si garanci për respektimin e tyre. 2 Zbulimi i këtij korpusi të mrekullueshëm na jep një panoramë të plotë të normave me karaker penal.dhe instituteve të së Drejtës penale. 1. Vështrim i përgjithshëm mbi institutet e të Drejtës penale të përgjithshme në Statutet e Shkodrës. Pjesa e fundit e statuteve i rezervohet të Drejtës penale. Nga 279 krerë, nene, rreth 32% e tyre janë të natyrës penale. Të gjitha këto dispozita, kultura e lartë e të shkruarit dhe klasifikimi i tyre përforcojnë konkluzionin se kemi të bëjmë me fillesat e një Kodi penal. Statuti i Shkodrës na tregon se në atë qytet ishte hartuar, miratohej dhe aplikohej një legjislacion penal i një rendi të avancuar shoqëror, kjo për faktin se popullsia kishte arritur nivele dhe standarte të larta kulturore dhe ekonomike N.q.s do t i bënim një analizë pjesës se të drejtës penale, mund të themi se në statut normat me karakter penal të pjesës së përgjithshme nuk janë të vendosura në një sistem më vete, por ato mund të konstatohen nëpërmjet normave penale të pjesës së posaçme.kjo ndodh, sepse në shekullin e XIV-të nuk ishte bërë ende kodifikimi i legjislacionit. Duhej të vinte shekulli XVIII kur Bonaparti e francezët do të bënin këtë gjë. Megjithatë teorikisht këto norma mund t i ndajmë në norma përshkruese dhe norma të vecanta.normat përshkruese na japin kuptimin ose përkufizimin e instituteve të së Drejtës penale. 3 Normat e vecanta pasqyrojnë veprat penale të dënueshme dhe sanksionet përkatëse. Nga rreth 80 norma me karakter penal që ka i gjithë Statuti, vetëm një pjesë fare e vogël e tyre rregullojnë ndonjë institut të pjesës së përgjithshme. Disa prej tyre, objekt edhe te punimit tone janë: ai i mosnjohjes së normave statutore, i precedentit gjyqësor, i dënimit, për të cilët ka norma të vecanta. 2. Mosnjohja e normave statutore Instituti i mosnjohjes së normave statutore parashikohet në kreun e pestë në të cilin thuhet: Nëse një qytetar, apo një i huaj kërkon të justifikohet duke thënë se nuk i njeh dispozitat e statutit, justifikimi të mos merret parasysh dhe personi në fjalë të shlyejë dënimin sipas fajit. Kjo dispozitë sqaron më së miri se mosnjohja e ligjit nuk shërbente si shkak për përjashtimin nga përgjegjësia penale të qytetarëve shkodranë apo të huajve. Një parim i tillë është i saksionuar në të gjitha kodet penale bashkëkohore, përfshirë edhe Kodin penal të vendit tonë. Sipas kreut 5 të Statutit të Shkodrës nga parimi i mosnjohjes së normave statutore nuk përjashtohen as të huajt, qofshin këta latinë, sllavë, arbër apo të tjerë, për faktin se pretendimi i tyre për mosnjohjen e ligjit nuk merrej parasysh. E theksojmë këtë moment se të huajt ishin subjekt, që i nënshtroheshin gjykimit dhe dënimit në përputhje me dispozitat penale të Statutit. 4 Të huajt, që viheshin përballë akuzave për vepra penale të parashikuara nga Statuti, nuk përjashtoheshin nga përgjegjësia, por gëzonin të drejtën që të paraqisnin dëshmimtarët dhe garantët e tyre, me 2 Historia e Shtetit dhe e së Drejtës në Shqipëri, v.c. f.121., shih edhe Historia e popullit, vëll 1, v.c Instituti i mosnjohjes së ligjit {kreu 5}, precedenti {kreu 268}etj. 4 Krerët 113 dhe 136, Statutet e Shkodrës.

193 Mbi disa institute të së Drejtës Penale të Përgjithshme ne qytetet shqiptare mesjetare. (Nën këndvështrimin e Statuteve të Shkodrës) 193 qëllim që të bëheshin të besueshëm para organeve gjyqësore. Dëshmimtarët duhet të ishin vendas dhe të huaj. 3. Precedenti gjyqësor Për rastet juridike penale të paparashikuara, në Statutet e Shkodrës kishte një parashikim të posacëm në të cilin ishte sansionuar: Nëse gjykatësit ballafaqohen me një rast që nuk parashikohet në Statutet e qytetit, ata s duhet të dalin me një vendim pa pasur në këtë, mbështetjen e tre ose katër fisnikëve të qytetit. Pas dhënies së vendimit nga gjykatësit, këta tre ose katër fisnikë duhet ta hedhin atë në statutet e qytetit, në mënyrë që, nëse paraqitet nevoja të gjykohet e njëjta çështje, të pasqyrohet normalisht mbi bazë të stauteve. 5 Në Shkodrën mesjetare, gjyqtarët gjatë gjykimit dhe sidomos gjatë vendimarrjes i nënshtroheshin statuteve dhe zakoneve të qytetit. 6 Detyra e gjyqtarëve ishte të dëgjonin të gjitha palët, të regjistronin me anë të sekretarit gjyqësor shpjegimet e secilës palë dhe të jepnin vendim të drejtë siaps statuteve dhe zakoneve të qytetit. Sic dihet zakoni është tipi më i vjetër i precedentit. Edhe në komunën e Shkodrës zakoni ishte një mënyrë e njohur dhe e pranuar gjerësisht për zgjidhjen e cështjeve penale. Ai pranohej dhe zbatohej edhe nga gjykatësit. Por nëse gjykatësit shkodranë ballafaqoheshin me një rast, që nuk parashikohej në Statutin e qytetit të tyre, ata nuk mund të dilnin me një vendim pa patur në besë mbështetjen e tre ose katër fisnikëve të qytetit. Nga sa më sipër del se në Shkodër njihej precedenti gjyqësor, por ai nuk mund të shërbente për zgjidhjen e cështjeve të tjera analoge. Sipas kreut 268 të Statuteve të Shkodrës nuk pranohej zbatimi i analogjisë. Me qëllim që vendimi i dhënë të shërbente si bazë për zgjidhjen e cështjeve të tjera penale kërkohej që fisnikët, atë {vendimin} duhet ta bënin pjesë përbërëse të vetë Statuteve të Shkodrës. Kuadri ligjor i mësipërm e rendiste Shkodrën në sistemin Kontinental 7, për faktin se nëse paraqitej nevoja të gjykohej një cështje e ngjashme mund të procedohej normalisht mbi bazën e statuteve. Gjyqtarët shkodranë kishin detyrim statutor [ligjor] që vendimin e tyre ta bazonin patjetër në korpusin statutor. Nëse vendimi i tyre binte në kundërshtim me statutet, ai konsiderohej i pavlefshëm Dënimi Në Statutet e Shkodrës nuk jepet asnjë përkufizim për dënimin dhe qëllimet e aplikimit të tij si institucione këto të së drejtës penale. Për dënimin në këto statute flitet vetëm në një dispozitë, ku është sanksionuar se: Askush nuk mund të dënohet pa dëgjuar dy ose tre dëshmimtarë. Pra sic del nga kjo dispozitë nuk i kushtohet rëndësi përkufizimit të dënimit, as qëllimeve dhe as llojeve 5 Kreu Kreu 97 i Statuteve të Shkodrës. 7 Sistemin Common Law, i cili ka në themel të tij arsyetimin ligjor përmes precedentit dhe analogjisë. 8 Kreu 151 i Statuteve, Mbi dhënien e vendimit : Mbasi ta kenë mbyllur cështjen gjykatësit janë të detyruar ta shpallin vendimin brenda 15 ditëve. Nëse ky afat shkelet gjykatësit fajtor për mosshpalljen e vendimit detyrohen të paguajnë për deënim 9 hyperperë Sklavonie. Nëse dikush i kundërvihet vendimit të gjykatësve të dhënë sipas statuteteve, të dënohet më 20 hyperperë, që ndahen përgjysmë midis Kontit dhe gjykatësve. Nëse vendimi bie në kundërshtim me statutet, ai konsiderohet i pavlefshëm, pra është e detyrueshme që vendimi i gjykatësve të gjejë mbështetje tek statutet.

194 194 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 të dënimeve, por i kushtohet më tepër rëndësi anës proceduriale, që kushtëzohej nga dëgjimi i dy ose tre dëshmimtarëve. 9 Nga studimi i llojeve të dënimeve të parashikuara në Statut për disa vepra penale vërehet ekstremizmi, që karakterizon disa nga sanksionet e këtij kodi penal, si antihumanizmi, depersonalizimi etj., tipare këto të sanksioneve të të gjithë ligjeve mesjetare e jo vetëm të qytetit të Shkodrës, këtë konkluzion e vërteton rrahja publike me shkop dhe kamxhik, që u bëhej fajtorëve si dhe ekzekutimi me prerje të kokës. 10 Nga analiza e kapitujve mund të themise statutet njohin këto lloj dënimesh: Me gjobë, që ishte dhe lloji kryesor, thuajse për të gjitha veprat penale, Mbyllja në shtëpi dhe pagimi i urazbës (taksës së gjakut ), Zhdëmtimi ose kthimi i gjësë së vjedhur, Kthimi i pasurisë së fajtorit në pronë publike, Dëbimi i përkohshëm ose i përhershëm, Prerja e kokës (dënimi me vdekje), Damkosja dhe shëtitja nëpër krahinë duke e rrahur me kamzhik. 4.a Dënimi me gjobë Dënimi me gobë, sic thashe edhe më lart ëshë dënimi më i përhapur në Statutet e Shkodrës. Ky dënim shpesh shoqërohej edhe me dënime të tjera kryesisht me zhdëmtime apo dënime si kthimi i gjësë së vjedhur, ndalimi për të marrë detyra zyrtare në komunë, dëbimi, mbyllja në shtëpi etj. Një pjesë e gjobës shkonte gjithmonë në favor të Mbretit, Kontit, apo Komunës, gjykatës apo të dëmtuarit. Mendoj se preardhjen ky lloj dënimi e ka nga kompensimi, që rregullohej nga e Drejta zakonore. Gjoba si institucion i së drejtës së shkruar pozitive, ndryshonte nga gjoba që aplikohej nga e drejta zakonore. Në të drejtën zakonore gjobën e caktonte pleqësia, ndërsa sipas së drejtës të sanksionuar në statut e caktonte gjykata, në referim të dispozitave penale të posacme. Gjoba si rregull duhej të ekzekutohej vullnetarisht, por kur nuk bëhej një gjë e tillë, në të drejtë zakonore ftoheshin dorëzanët ose ndërhynin gjobtarët 11. Ndërsa sipas Statuteve të Shkodrës kishte punonjës të posacëm [semeci] 12 4.b.Dëbimi i përkohshëm ose i përhershëm Dëbimi është një nga sanksionet penale të njohur dhe të zbatuar edhe nga e drejta zakonore shqiptare.kjo masë ishte e njohur dhe nga popuj të tjerë. Sipas të Drejtës zakonore personat, që kryenin vepra të parashikuara si të dënueshme nga kanuni, largoheshin nga fisi, vëllazëria, fshati, përkatësisht nga bashkësia ku jetonin. Bashkesia kishte të drejtë të largonte një herë e përgjithmonë dhe ky dëbim që cilësohej i përhershëm, barazohej me vdekjen morale të personit, ose për një kohë të caktuar, 9 Ismet Elezi, Statutet e Shkodrës, botim i Revistës së Komitetit të Pajtimit Kombëtar, Tiranë, Krerët 87, 228,dhe 249 të Statuteve të Shkodrës. 11 Këta persona [gjobtarët] në Kanunin e Labërisë luanin rolin e përmbaruesit gjyqësor [shënim i autores], Historia e Shtetit dhe e së..., v.c., f Kreu 106 i Statuteve të Shkodrës. Mbi Semecin : Semenci dhe otargu duhet të bëjnë betimin dhe t u binden urdhrave të gjykatësve gjatë ditës, natës apo cdo orë, t;i kryejnë shërbimet e Komun ës besnikërisht e pa hile. Ata duhet të njoftojnë cdo njëri, që thirret në gjyq dhe të qëndrojnë e të dëgjojnë c thuhet bashkë me gjykatësit, kur këta janë duke bërë punën e tyre. Nëse nuk binden të veprojnë kështu, të dënohen me 8 hyperperë, nga të cilat gjysma shkon në favor të Kontit dhe gjysma në favor të Komunës. Po ashtu të përjashtohen nga detyra...

195 Mbi disa institute të së Drejtës Penale të Përgjithshme ne qytetet shqiptare mesjetare. (Nën këndvështrimin e Statuteve të Shkodrës) 195 zakonisht 3 vjet, cdo pjesëtar të saj. 13 Kështu të dëbuarit i mohohej cdo mbrojtje nga ana e fisit, vëllazërisë, përkatësisht familjes së tij. Në të drejtën pozitive të shkruar kjo masë u ruajt, por jepej nga gjykata si masë e reagimit kundër autorëve, që kishin kryer ndonjë nga veprat penale të sansionuara në statutet e komunave të ndryshme dhe në përputhje me rregullat ligjore të aprovuara. Në Shkodër, dëbimi si sanksion penal aplikohej kundër grave të përdala dhe tradhtarëve, që kishin arritur të arratiseshin. Nëse provohej se një grua e përdalë bënte punë të liga ose kërkonte të prishte të tjerë, ajo detyrohej të linte qytetin e Shkodrës brenda tri ditësh dhe të mos kthehej më në këtë qytet. 14 Edhe tradhtarët, që arrinin të arratiseshin nga qyteti i Shkodrës shpalleshin të dëbuar për jetë të jetëve. 15 Gjithashtu dëbimi aplikohej edhe kundër përsëritësve në vjedhje. Nëse dikush kapej për herë të dytë në vjedhje, detyrohej të kthente sendet e vjedhura ose vlerën e tyre, qoftë edhe duke shitur pasurinë e tij, dhe pas kësaj dëbohej c. Mbyllja në shtëpi Në bazë të rregullave tradicionale zakonore autorët, që kryenin vrasje dhe pjestarët e familjes së tij duhej të mbylleshin në shtëpi dhe të kërkonin besë, leje për lëvizje dhe qarkullim të lirë.pa e marrë besën {lejen} ata rrezikonin të bëheshin viktimë e gjakmarrjes apo e hakmarrjes. Derisa të merrnin lejen për të lëvizur këta njerëz ishin të detyruar të mbylleshin në burgun shtëpiak. Në korpusin e dispozitave penale të Statutit të Shkodrës mbyllja në shtëpi parashikohej vetëm një herë dhe vetëm për një vepër penale shumë të rëndë sic është krimi i vrasjes. Në kreun 224 të statutit në fjalë thuhet shprehimisht: Nëse provohet se një person ka vrarë një burrë ose një grua,, të dënohet me pesë hyperperë Sklavonie, që duhet të ndahen midis mbretit dhe njeriut më të afërm të të vrarit. Pasi të ketë paguar, të mbyllet në shtëpi... 4.d. Mbyllja e urazbës {taksës së gjakut}. Gjakmarrja nuk ka qenë gjithmonë në pajtim me interesat e bashkësive shoqërore. Interesi jetësor i bashkësive dhe i individëve i shtynte ata, që të hiqnin dorë nga praktika e gjakmarrjes. Njerëzit në përgjithësi ishin të detyruar të gjenin ndonjë mënyrë tjetër, më të mirë dhe sa të ishte e mundur më pak shkatërruese për zbutjen e konflikteve dhe të dënimeve. Mënyrat e reja nuk duhej të dobësonin në asnjë rast forcën shoqërore dhe njëkohësisht të mbronin të drejtën me sa më pak viktima. Kjo masë ishte pajtimi me kundërshpërblim. Është kjo arsyeja që bashkësitë njerëzore, dënimin e gjakmarrjes e zëvendësuan me pajtimin, që manifestohej me pagimin e një shume të caktuar të të hollave si kundërshpëblim për veprën penale. Natyrisht ky proces u zhvillua gradualisht dhe në mënyra të ndryshme në vise të ndryshme të botës. Kështu u shfaq një formë e re e reagimit kundër krimeve të kryera, e cila është e njohur me emrin kompozicion {Compozitio, dhe rrjedh nga termi latin componere, që do të thotë bashkim, respektivisht pajtim pa shpërblim}.nuk është nevoja të gërmojmë shumë thellë në të kaluarën historike të shqiptarëve për t u njohur me këtë institut të vjetër të së drejtës penale, sepse edhe në ditët e sotme e ndeshim në një formë mjaft origjinale në disa zona të thella malore, ku 13 Historia e Shtetit dhe e së Drejtës..., v.c., f Kreu 87 i Statuteve të Shkodrës. 15 Kreu 228 i Statuteve të Shkodrës. 16 Kreu 213 i Statuteve të Shkodrës.

196 196 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 gjakmarrja dhe pajtimi me shpërblim janë prezente në praktikën e zgjidhjes së zënkave kriminale krahas sistemit legal ligjor bashkëkohor të sanksioneve penale. Ashtu si në të Drejtën zakonore, institutin e taksës së gjakut e gjejmë të sanksionuar edhe në Statutet e Shkodrës, por vetëm për dy vepra penale, të drejtuara kundër jetës dhe shëndetit të njeriut. Në dispozitat, që parashikojnë vrasjen është përcaktuar se nëse provohet se një person ka vrarë ndonjë njëri, të dënohet dhe pasi të ketë paguar gjobën e dënimit të shlyejë urazbën {taksën e gjakut}. 17 I njëjti institut parashikohet edhe për veprën penale të plagosjes së rëndë me të vetmin dallim se kjo plagosje shpërblehej me gjysmë gjaku {urazbe}. 18 Më tej në statute nuk shtjellohet se si ekzekutohet kjo masë dënimi. Megjithatë, siç kemi përmendur edhe më lart, dimë se gjykatësit shkodranë kishin detyrimin të gjykonin me ndershmëri dhe paanësi dhe të vendosnin sipas Statutit dhe zakoneve të qytetit të tyre. Ky detyrim statutor na detyron të nxjerrim si konkluzion se gjatë ekzekutimit të taksës së gjakut mund të jenë përdorur edhe norma proceduriale zakonore. Në të drejtën zakonore esenca e pajtimit me shpërblim, qëndron në faktin se autori i veprës penale ose të afërmit e tij të gjakut i paguanin të dëmtuarit ose familjes së tij një shumë të caktuar të hollash{urazbën}. Sipas të drejtës zakonore shumën e shpërblimit e caktonte gjyqi tradicional i pleqve, që shoqërohej me një ceremoni të posacme që mbyllej me një drekë apo darkë. 19 Sipas Statuteve të Shkodrës këtë shumë e caktonte gjykata komunale, që gjykonte cështjen penale. Vlen të përmendet se për krimin e vrasjes të parashikuar nga neni 224 i Statuteve të Shkodrës nuk thuhet se në favor të kujt shkonte taksa e gjakut. Duke ndjekur llogjikën e gjobave të parashikuara në Statut, si rasti i nenit 246, ku për plagosjen e parashikuar prej tij taksa ndahej përgjysmë ndërmjet Kontit plus Komunës dhe të plgosurit, mendojmë se për vrasjen kjo taksë ndahej ndërmjet organeve të pushtetit komunal dhe kontit. 4.e. Zhdëmtimi ose kthimi i gjësë së vjedhur Krahas dënimeve kryesore në qytetin e Shkodrës jepeshin edhe dënime të tjera, që shoqeronin dënimet kryesore, që mund të quhen edhe dënime plotësuese. Përvec gjobës apo ndonjë dënimi tjetër kryesor për ¼ e veprave penale të sanksionuara në statut aplikohej edhe zhdëmtimi. Kjo masë dënimi zbatohej kryesisht kundër veprave penale të vjedhjes dhe dëmtimeve të pasurisë dhe shumë rrallë për ndonjë vepër tjetër penale 20. Zhdëmtimi shoqërohej edhe me kthimin e pasurisë së vjedhur. Për një pjesë të mirë të veprave penale të vjedhjes, në Statutet e Shkodrës parashikohej, që gjëja ose sendi i vjedhur duhej t i kthehej personit të dëmtuar. 21 Ndryshon paksa kjo masë dënimi nga masat, që parashikoheshin në Kanunin e Lekë Dukagjinit, ku për një send të vjedhur ktheheshin dy f. Kthimi i pasurisë së fajtorit në pronë publike Dënimet pronësore gjithmonë kanë plotësuar interesat e krerëve të fiseve dhe të shtetit, sepse një pjesë e këtij dënimi shkonte në dobi të shtetit në të drejtën pozitive të shkruar ose në dobi të bajraktarëve të fiseve në të drejtën zakonore. Si në të drejtën zakonore, 17 Kreu 224 i Statuteve të Shkodrës. 18 Kreu 246 i Statuteve të Shkodrës. 19 Ismet Elezi, Zhvillimi historik i legjislacionit penal ne Shqipëri, f Krerët : 204, 205, , 139, 156, 221,254, 261 të Statuteve të Shkodrës. 21 Krerët: 203, 213, 214, 220 dhe 259 të Statuteve të Shkodrës. 22 Ismet Elezi, Statutet e Shkodrës, botuar ne revistën e Komitetit të pajtimit..,.v.c., f.62.

197 Mbi disa institute të së Drejtës Penale të Përgjithshme ne qytetet shqiptare mesjetare. (Nën këndvështrimin e Statuteve të Shkodrës) 197 ashtu edhe në të drejtën statutore të Shkodrës nuk njihej dënimi klasik i konfiskimit të pasurisë. Megjithatë përvec zhdëmtimit dhe kthimit të gjësë së vjedhur Statuti i Shkodrës parashikonte edhe kthimin e pasurisë së fajtorit në pronë publike. Pasuria e fajtorit mund të kthehej në pronë publike vetëm për një vepër penale tepër të rëndë sic ishte tradhtia për të cilën ishte përcaktuar se... nëse dikush nuk i qëndron besnik qytetit të Shkodrës..., gjithë pasuria e tij bëhej pronë publike. 23 Tjetër qëndrim mbahet në të Drejtën zakonore për pronën. Në Kanunin e Lek Dukagjinit thuhet se përvec dënimit me vdekje të dorërasit 24 ose ndonjë anëtari të familjes së tij, zbatohen disa masa të tjera, sikurse janë dëbimi, asgjësimi i pasurisë, shkatërrimi i pronës etj g. Dënimi me vdekje {prerja e kokës} Dënimi me vdekje ka qënë i njohur nga të gjitha të drejtat e lashta. Atë e njihte e drejta e lashtë në Kinë, Indi, Babiloni, Egjipt, Athinë, Romë, etj. Kjo masë dënimi nuk ka patur kuptimin e sotëm të fjalës. Me shfaqjen e shtetit dhe me forcimin e aparatit të shtrëngimit edhe dënimi me vdekje ndërroi karakterin e tij hakmarrës. Në shtetet e para ky lloj dënimi caktohej nga ana e një organi të caktuar{gjykata}për shkak të veprës penale të kryer. 26 Dënimi me vdekje sipas të drejtës zakonore caktohej kundër personave, që kishin kryer vepra të rënda penale si: tradhtia e fshatit, e vëllazërisë, e fisit, vrasja e mikut në shtëpi, vrasja deri sa vlen besa, vrasja pas pajtimit të gjakut, etj. 27 Ndërsa në qytetin e Shkodrës kjo masë dënimi jepej vetëm kundër personave, që nuk i kishin qëndruar besnik qytetit të tyre. 28 Tradhtarëve në qytetin e Shkodrës u pritej koka. Kjo masë dënimi e rëndë tregon, se cështja e besnikërisë ndaj qytetit për shkodranët ka qenë shumë e vlerësuar jo vetëm moralisht, por edhe ligjërisht. 4.h. Damkosja dhe shëtitja nëpër krahinë duke e rrahur me kamxhik. Dënimet trupore aplikoheshin në të drejtën zakonore pothuaj të të gjithë popujve. Sistemi ndëshkimor i së drejtës zakonore të krahinave shqiptare nuk njihte ndonjë dënim të posacëm trupor. Këto dënime nuk përmenden as në Kanunin e Lek Dukagjinit.Në dispozitat e Kanunit të Lek Dukagjinit, të cilat kanë të bëjnë me dënimet dhe veprat penale, askund nuk përmenden dënimet trupore, sepse njeriu nuk është kafshë, atij ose i duhet tërhequr vërejtje me fjalë, ose duhet vrarë për veprën e bërë. 29 Cdo dënim trupor në cfarëdo mënyre qoftë, sipas të drejtës zakonore shqiptare konsiderohej si cënim i rëndë i nderit dhe dinjitetit, parim bazë ky mbi themelet e të cilit ishte ngritur tërë ngrehina statutore e të Drejtës Zakonore shqiptare. 30 Dënimet trupore në qytetin e Shkodrës realizoheshin nëpërmjet damkosjes dhe shëtitjes nëpër rrugët e qytetit dhe duke u rrahur. Këto dënime aplikoheshin kundër prostitutave dhe mashtruesve. 31 Mashtruesit në qytetin 23 Kreu 228 i Statuteve të Shkodrës. 24 Ekzekutori i krimit, pra ai që e kryente veprën penale me dorën e tij quhej dorërasi, sipas Kanunit të Lek Dukagjinit. 25 Kanuni i Lek Dukagjinit, paragrafi Ragip Halli, Sanksionet penale sipas të drejtës zakonore në Kosavë, f Sh. K. Gjecovi, Kanuni i Lek Dukagjinit, Shkodër 1933, paragrafi 1194, f. 40., dhe Historia e Shtetit dhe e së Drejts në Shqipëri, Tiranë 2007, f Kreu 228 i Statuteve të Shkodrës. 29 Ragip Halili, Sanksionet penale sipas të Drejtës zakonore në Kosovë, f Historia e Shtetit dhe e së Drejtës në Shqipëri, Tiranë, 2007, f Krerët 87 dhe 249 të Statuteve të Shkodrës.

198 198 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 e Shkodrës damkoseshin dhe shëtiteshin në të gjithë krahinën duke u rrahur me kamxhik. Qëllimi i këtij sanksioni ka qënë goditja me forcë e mashtrimit. Në të drejtën pozitive të shkruar të qytetit të Shkodrës, dënimet trupore zbatoheshin edhe kundër femrave, të cilat kishin sjellje të palejueshme, por jo damkosja. Sipas kreut 87 të Statuteve të Shkodrës:...nëse provohet se një grua e përdalë bën punë të liga ose kërkon të prishë të tjerët, ajo duhet të lerë qytetin tonë brenda tre ditësh dhe nëse e kapërcen këtë afat, të ndëshkohet me tetë hyperperë gjobë, të sillet rrugëve të qytetit duke e rrahur me shkop dhe në fund të syrgjynoset dhe kurrë të mos kthehet në tokën tonë. E kuptueshme që këto dënime nuk kanë qënë aspak humane. Dënimi i damkosjes ka një farë ngjashmërie me atë të hipjes së femrës në gomar me fytyrë nga bishti dhe të shëtitjes, që i bëhej nëpër fshat gruas së turpëruar sipas Kanunit të Labërisë k. Burgimi Në të drejtën zakonore shqiptare nuk ka qenë i njohur dënimi me heqje të lirisë. Burgimi në të drejtën zakonore përgjithësisht shfaqej më shumë si masë për të siguruar prezencën e të akuzuarit deri sa të bëhej gjykimi e të jepej dënimi 33. Në Kanunin e Lek Dukagjinit nuk flitet fare për këtë masë dënimi. Në bashkësitë fisnore nuk kishte burgje, ato nuk mund t i themelonte e t i mbante fisi, vëllazëria apo familjet e caktuara. Në kushtet e ekzistencës së gjakmarrjes, dëbimit, gjobës etj dënimet me burgim ishin të tepërta dhe të panevojshme. Për themelimin dhe mbajtjen e burgut duhej të ekzistonte një sistem i zhvilluar i rregullimit shoqëror e juridik, duhej të ekzistonin organet dhe institucionet përkatëse, që nuk mund t i dispononte struktura familjare fisnore e varfër. Statutet, duke ndjekur traditën tradicionale të malësorëve, parashikojnë dënimin me burgim vetëm në ndonjë kre-shtesë të vitit 1461, ndonëse flitet për obligimet e të burgosurit (kreu 188):... kundërvajtësi do të mbahet për gjashtë muaj në burgun e Shkodrës. Ky vendim është i vlefshëm si për fisnikët, ashtu edhe për qytetarët e banorët e Shkodrës e të rrethinave... Më tej në kreun 185 të Statuteve flitet për obligimet e të burgosurit, në të cilin sanksionohet:...kur një person që mbahet i mbyllur në burg, merr përsipër ndonjë obligim ligjor gjatë kohës që kryen dënimin, ky obligim nuk konsiderohet i mirëqënë. 4.m. Ndalimi për të marrë ofiqe në Komunë Ndalimi për të marrë ofiqe në Komunë aplikohej me radhë dhe kryesisht kundër nëpunësve si gjykatës, noter, përmbarues, sekretar, etj. Në raste të ralla ky dënim shoqërohej edhe me dënime të tjera. Kështu veprohej ndaj kapedanëve, noterëve, përmbaruesve dhe sekretarëve, që vareshin nga gjykatësit. Këta të fundit e humbisnin postin e tyre në qoftë se vepronin me iniciativë pa autorizimin e gjykatësit dhe në kundërshtim me normat statutore. 34 Për shkelje të normave statutore mund të shkarkohej nga detyra edhe avokati i komunës. Në statut thuhej:... Nëse vërtetohet me prova se avokati nuk e bën detyrën me ndershmëri, ai shkarkohet nga detyra dhe detyrohet t i paguajë dëmin palës që e ka pajtuar Detyra zyrtare nuk mund të merrnin as personat 32 Ismet Elezi, Statutet e Shkodrës, v.c. f Ismet Elezi, Normat e të drejtës zakonore penale të mbledhura në Kanuni e Lekë Dukagjinit dhe kanunet e vecanta. Referate e kumtesa, Nr , Tiranë, f Krerët:86, 93,101,104 dhe 106 të Statuteve të Shkodrës. 35 Kreu 107 i Statuteve te Shkodrës.

199 Mbi disa institute të së Drejtës Penale të Përgjithshme ne qytetet shqiptare mesjetare. (Nën këndvështrimin e Statuteve të Shkodrës) 199 e dënuar për dëshmi të rreme. Kur ndonjë dëshmimtar, i shtyrë nga ligësia e tij ose i joshur nga të hollat, jepte dëshmi të rrreme në dëm të dikujt dhe kur një gjë e tillë provohej, ai [gënjeshtari], nuk mund të shpresonte më për ndonjë ofiq në Komunë. 36 Ndalim për të marrë ndonjë ofiq në Komumë kishte edhe për vjedhësit dhe falsifikatorët. 37 Në Komunën e Shkodrës mund të humbnin përgjithmonë të drejtën për të ushtruar detyrën e tyre edhe gjykatësit, nëse rezultonin të korruptuar{merrnin të holla për një gjyq}. 38 Vërtet aktuale këto dispozita edhe sot në vendin tonë. Konkluzione 1. Për sa i përket Statuteve te Shkodrës, duhet thëne se zbulimi dhe botimi i tyre, paraqet rëndësi në shumë drejtime. Studimi i këtyre dispozitave ka vlera të mëdha njohëse, historike, politiko-juridike etj. Ky kod gjithashtu, ka vlerë të madhe edhe për faktin se është teksti më antik legjislativ i krijuar ne territorin shqiptar, që ka arritur deri tani, është i vetmi dokument që, duke ruajtur tërë korpusin e statuteve të Shkodrës në shek. e XIV, na lejon më në fund të kemi një panoramë të plotë të organizimit të jetës publike në komunitetin më të rëndësishëm qytetar të Shqipërisë së Veriut, para se pushtimi turk i Ballkanit, të fshinte çdo mundësi mbijetese. Deri para disa vitesh nuk mund të flitej e shkruhej shumë për të drejtën në mesjetë dhe pa dyshim edhe për të drejtën penale në shtetet iliro-shqiptare, për faktin se burimet e studimit dhe dokumentet e shkruara rreth kësaj të drejte ishin të pakta. Zbulimi i këtij korpusi të mrekullueshëm na jep një panorame të plotë të normave me karakter penal dhe instituteve të së Drejtës penale. 2. Një pjesë e rëndëdësishme e statuteve, me tepër se ¼ e tyre [80 krerë], sanksionojnë norma të së Drejtës penale. Dispozitat me karakter penal të Statutit nuk janë të sistemuara apo të grupuara në ndonjë pjesë të vecantë të tij, por janë të shpërndara në të gjithë aktin ligjor. Për efekt studimi këto dispozita mund të ndahen në dispozita përshkruese dhe në dispozita të posacme. Mund të themi se në statut normat me karakter penal të pjesës së përgjithshme nuk janë të vendosura në një sistem më vete, por ato mund të konstatohen nëpërmjet normave penale të pjesës së posaçme Dispozitat përshkruese na japin kuptimin ose përkufizimin e instituteve të së drejtës penale. Dispozitat e posacme pasqyrojnë veprat penale të dënueshme dhe dënimet përkatëse. Një pjesë e dispozitave penale sanksionojnë disa institute të rëdësishme të pjesës së përgjithshme, që i hasim edhe në kodet penale bashkëkohore dhe në Kodin Penal të Republikës së Shqipëisë. Këto institute janë: mosnjohja e dispozitave statutore, precedenti gjyqësor, dënimi, qëllimi, detyrat, përgjegjësia penale, faji, bashkëpunimi, e.t.j. 3. Dispozitat ligjore të Statutit të Shkodrës e njihnin precedentin gjyqësor, por ai nuk 36 Kreu 139 i Statuteve të Shkodrës. 37 Krerët 211dhe 248 të Statuteve te Shkodrës. 38 Kreu 156 i Statuteve të Shkodrës. Mbi blerjen e gjykatësve : Nëse një gjykatës merr të holla për një gjyq dhe nëse një gjë e tillë provohet, ai detyrohet të paguajë 8 hyperperë gjobë,. Nga ana tjetër detyrohet t i paguajë dëmin atij që e ka humbur gjyqin për shkak të tij. Më në fund ai humb përgjithmonë të drejtën për të ushtruar zanatin e tij në Komunën tonë. E njëjta gjë vlen edhe për noterin dhe për cdo funksionar të Komunës sonë.

200 200 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 mund të shërbente për zgjidhjen e cështjeve të tjera analoge. Në Shkodrën mesjetare nuk pranohej zbatimi i analogjisë. Ky kuadër ligjor e rendiste Shkodrën në sistemin kontinental, për faktin se nëse paraqitej nevoja të gjykohej një cështje e ngjashme mund të procedohej vetëm mbi bazën e statuteve. 4. Nga studimi i llojeve të dënimeve të parashikuara në Statut për disa vepra penale vërehet ekstremizmi, që karakterizon disa nga sanksionet e këtij kodi penal, si antihumanizmi, depersonalizimi etj., tipare këto të sanksioneve të të gjithë ligjeve mesjetare e jo vetëm të qytetit të Shkodrës, këtë kokluzion e vërteton rrahja publike me shkop dhe kamxhik, që u bëhej fajtorëve si dhe ekzekutimi me prerje të kokës. Nga analiza e kapitujve rezulton se statutet njohin këto lloj dënimesh: Me gjobë, që ishte dhe lloji kryesor, thuajse për të gjitha veprat penale, Mbyllja në shtëpi dhe pagimi i urazbës (taksës së gjakut ), Zhdëmtimi ose kthimi i gjësë së vjedhur, Kthimi i pasurisë së fajtorit në pronë publike. Dëbimi i përkohshëm ose i përhershëm. Prerja e kokës (dënimi me vdekje), Damkosja dhe shëtitja nëpër krahinë duke e rrahur me kamzhik. Në dispozitat ligjore penale nuk flitet për moshën për përgjegjësi penale, ndërsa në dispozitat ligjore civile pranohet se të miturit mbi 14 vjec mund të hynin në marëdhënie juridike civile. Një interpretim subjektiv dhe i zgjeruar na detyron të themi se kjo mund të ketë qenë edhe mosha për përgjegjësi penale. Për hartuesit e Statutit të Shkodrës me sa duket nuk ka patur shumë rëndësi nëse autori [subjekti] i veprës penale ishte i rritur apo i mitur. Autorët e Statutit i kanë dhënë më shumë rëndësi pasojave të veprave penale d.m.th anës objektive. Një qëndrim i tillë mendojmë se është ndikuar nga e drejta zakonore shqiptare. Bibliografia 1. Historia e Shqipërisë, vëllimi i parë, Tiranë, Historia e Shtetit dhe e së drejtës në Shqipëri., Grup autorësh., Tiranë Ismet Elezi, Kanuni dhe qytetet mesjetare, Statutet e Shkodrës, botuar në Revistën e Komitetit tëj Pajtimit mbarë kombëtar, Dhjetor, Ismet Elezi, Normat e të drejtës zakonore penale të mbledhura në Kanunin e Lekë Dukagjinit dhe kanunet e vecanta. Referate e kumtesa, Nr , Tiranë. 5.Ragip Halili, Sanksionet penale sipas të Drejtës zakonore në Kosovë. 6. Statuti di Scutari della prima metà del secolo XIV con le addizioni fino al 1469, Viella, Roma, O.J.Schmitt, Un monumento dell Albania medievale: Gli statuti di Scutari, në Statuti di Scutari..., v.c, Roma Irakli Kocollari, Statutet e Shkodrës, Tiranë 2002, Gazeta Mapo. Akte kushtetuese dhe juridike 1. Statutet e Shkodrës, pergatitur ne shqip prej Pellumb Xhufit, botim i Komitetit te Pajtimit Mbarëkombetar, Dhjetor Codice di Leke Dukagjini, përgatitur nga GJ. Fishta dhe G. Schiro, Romë Statuti di Scutari della prima metà del secolo XIV, botuar nën kujdesin e Krahinës së Venetos, Viella, Ligji Nr. 7895, datë , neni Sh. K. Gjecovi, Kanuni i Lek Dukagjinit, Shkodër Kodit Penal i Republikës së Shqipërisë, i azhornuar, Pegi, Tiranë, 2002.

201 DIMENSIONET KULTURORE TË HOFSTEDE-IT: KULTURA KOSOVARE DHE IMPLIKIMET NË PRAKTIKAT E RESURSEVE HUMANE MSc. GENTRIT BERISHA 1 Abstract Studying cultural dimensions in organisational life is undispensable on the attempt of thorough scanning of human resources as the utmost organisational value. As funds come up with denominations and interests, raw materials with shapes, weights and contents, just so people come with values, beliefs, mentalities, all these stigmatised as culture. Culture is propounded in individual, group, institutional, and further, national context. Culture has long been a field of interest por researchers, but with Geert Hofstede the quantitative study of cultural dimensions makes a leap. Hofstede s intercultural study constitutes the most comprehensive attempt to enure the cultural dimensions on national level. This research paper comprises a reproduction for Kosovo of the intercultural study of national culture dimensions. The paper begins with a theoritical review of culture, descenting into the presentation of the place of intercultual studies in management theory. It continues with an explanation of Hofstedes cultural dimensions and a presentation of research methodologhy. The following part contains the presentation of questionnaires findings to conclude with comparative analyses of cultural dimensions indexes for Kosovo with cultural dimensions of other countries. The terminal part retains the adduction of the implications of cultural dimensions in Kosovo to the human resource practices. 1. Përkufizimi i kulturës Prej origjinës së fjalës kulturë e deri në adaptimin e saj në literaturën e menaxhmentit ka kaluar aq kohë sa të ndodh një përdredhje domethënëse e saj. Prej kuptimit fillestar që për romakët ua plotësonte kuptimin e kultivimit të drithërave, fjala kulturë ka ardhur për të nënkuptuar kultivimin e shpirtit dhe, përfundimisht me kuptimin që sot e përmbushë fjalorin tonë si tërësi e ideve, zakoneve dhe sjelljeve sociale të një popullate a shoqërie të posaçme. Ekzistojnë me qindra përkufizime të kulturës, por kultura si koncept është vështirë e përkufizueshme. Me gjasë, përkufizimin më të mirë të kulturës në menaxhmentin ndërkombëtar e ka dhënë Hofstede-i (Hofstede: 1980) për të cilin kultura është programimi kolektiv i mendjes që i dallon anëtarët e një grupi njerëzor prej një tjetri. Hofstede-i i referohet kulturës si software-i i mendjes si për të thënë se kultura është udhëzues dhe udhërrëfyes i sjelljeve dhe veprimeve të njerëzve. Është e nevojshme të bëhet një kapërcim përtej individit për t i dhënë jetë konceptit të kulturës. Kluckhohn (Kluckhohn: 1954, një prej antropologëve dhe teorcientëve socialë më të shquar të shekullit të XX-të, do të thoshte se kultura është për shoqërinë çfarë memoria është për individin. Pikërisht, Kluckhohn dhe Kroeber (Kroeber, Kuckhohn: 1952) qysh në vitin 1952 në një artikull japin plot 164 përkufizime të kulturës. Individi me besimet, botëkuptimet, përvojat, edukatën, prejardhjen familjare e klasore, së bashku me individët e tjerë me të cilët qëndron në interaksion dhe me të cilët ndërton një bashkësi të çfarëdoshme, krijon një dimension të cilit i referohemi si kulturë. 1 Asistent në departamentin e Menaxhmentit dhe Informatikës, Fakulteti Ekonomik, Universiteti i Prishtinës Hasan Prishtina

202 202 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 Kultura si koncept ka pasur një histori të gjatë dhe të ndryshueshme. Laikët e përdornin si fjalë për të nënkuptuar sofistikimin, si kur ne themi që dikush është shumë i kulturuar. Antropologët e kanë përdorur për t iu referuar zakoneve dhe riteve që shoqëritë zhvillojnë përgjatë rrjedhës së historisë. Në disa dekadat e fundit, disa studiues dhe menaxherë organizativë e kanë përdorur për t i përshkruar normat dhe praktikat që organizata zhvillon rreth trajtimit të njerëzve ose si vlerat dhe besimet e përqafuara të një organizate (Schein: 2010). Me zhvillimin e shkencës së menaxhmentit, veçmas me qasjet sociale të Sjelleve Organizative, dhe të Menaxhmentit të Resurseve Humane, spikatë kultura si aspekt i jetës organizative, njëherësh duke u etiketuar si kulturë organizative. Edhe studimet për dimensionin kulturor në rrafshin kombëtar kanë filluar të specifikohen në konturat e kulturës së një kombi, e cila përfaqëson një aspekt të veçueshëm të elementeve kulturore të një grupi të njerëzve që e kanë vetëdijen për prejardhjen e përbashkët dhe jetojnë në një mjedis kulturor Kategoritë e cultures Kultura merr jetë nga ndërveprimi mes njerëzve dhe formësohet nga sjelljet e tyre. Individët krijojnë struktura artificiale në formë të grupeve, njësive, organizatave, si dhe të komuniteve të përkatësisë së përbashkët. Figura në vijim pasqyron katër kategoritë e kulturës, të mbrujtura nga orientimi prej të mëvetësishmes kah vlerat kolektive. Kultura Kategoria Makrokulturat Kombe, grupet etnike dhe religjioze, profesionet që ekzistojnë globalisht Kulturat organizative Organizatat private, publike, jofitimprurëse, qeveritare Nënkulturat Grupet profesionale brenda organizatave Mikrokulturat Mikrosistemet brenda apo jashtë organizatave Figura 1: Kategoritë e kulturës (Schein: 2010) Orientimisht, makrokulturë mund ta konsiderojmë kulturën kosovare, kulturë organizative: kulturën e një ndërmarrjeje publike, nënkulturë: kulturën e zyrtarëve ligjorë të ndërmarrjes, ndërsa mikrokulturë: kulturën e grupeve të punës që merren me barazinë gjinore. Njohja më e mirë e kulturës së një kategorie më të lartë fitohet vetëm nëpërmjet një kuptimi të mirë të nënkategorive të tjera. Për t i njohur idenetitetet e kulturës kombëtare është e nevojshme të njihet kultura organizative. Meqë studimi i Hofstede-it është përtej-organizativ dhe merr përmasa të një skanimi kulturor të përmasave të një superstrukture sociale, çështjet e ardhshme të diskutimit do të shtrohen në termat e kulturës organizavive dhe të makrokulturës Kultura organizative Kultura organizative është element i mjedisit të brendshëm të organizatave, e cila së bashku me strukturën dhe burimet përbëjnë tërësinë e brendshme funksionale me të cilën organizata performon dhe qëndron në interaksion me mjedisin e jashtëm.

203 Dimensionet kulturore të Hofstede-it: kultura kosovare dhe implikimet në praktikat e resurseve humane 203 Në mesin e komunitetit të biznesit në vitet e 1980-a, kultura organizative u shfaq si temë e interesimit qendror për studiuesit e organizatave (Tierney: 2008). Nuk kërkohet mprehtësi fort e madhe për të kuptuar se kulturë organizative është emri që u jepet dimensioneve kulturore të individëve që veprojnë në kuadër të një strukture të njohur si organizatë. Kultura organizative është sistemi i vlerave, normave, besimeve, qëndrimeve dhe supozimeve që mund të mos jenë të artikuluara, por i japin formë mënyrave në të cilat njerëzit sillen dhe mënyrat me të cilat punët kryhen në organizata. (Armstrong: 2009) Ekziston një rrëfenjë e treguar shpesh për një person të ri në kompani që pyet një bashkëpunëtor me përvojë se çfarë duhet të bëjë një punëtor kur klienti thërret. I moçmi i ishte përgjigjur: Janë tri mënyra për të kryer çfarëdo pune mënyra e drejtë, mënyra e gabuar dhe mënyra e kompanisë. Këtej, ne gjithmonë i bëjmë gjërat sipas mënyrës së kompanisë. Në shumicën e organizatave, mënyra e kompanisë derivohet prej kulturës organizative. (Wheelen & Hunger: 2012) Schein identifikon tri nivele të kulturës: artefaktet, siç janë: strukturat dhe proceset e dukshme e të ndjeshme, sjelljet e vëzhguara; besimet dhe vlerat e përqafuara, si: idealet, qëllimet, vlerat, aspiratat, ideologjitë, racionalizimet; supozimet themelore, të tilla si: besimet dhe vlerat e pavetëdijshme, të marra si të mirëqena (Schein: 2010). Një formë alternative dhe grafike e vështrimit të kulturës organizative e jep McShane me të ashtuquajturin Iceberg-un kulturor (Figura 2.). Artefaktet janë simbolet apo indikatorët e kulturës organizative. Artefaktet e kulturës organizative: si struktura, gjuha, ritualet, legjendat, përfaqësojnë artefakte fizike, të cilat mund të shihen, dëgjohen dhe të vështrohen duke i percjellë anëtarët e organizatës. Po kështu, artefakte janë edhe artefaktet e shprehura, si vlerat dhe besimet, të cilat nuk vëzhgohen por janë të dallueshme nga mënyra se si njerëzit e shpjegojnë dhe e arsyetojnë atë që bëjnë. Krejt këto janë në nivel të vetëdijes së anëtarëve të organizatës. Po, krahas tyre, janë disa vlera aq të ngulitura në një kulturë sa që anëtarët më nuk janë të vetëdijshëm për to. Këto supozime dhe besime bazike paraqesin qenësinë e kulturës dhe nënvetëdijshëm i udhëheqin sjelljen dhe vendimet (Daft & Marcic: 2009). Figura 2: Nivelet e kulturës organizative (McShane & Glinow: 2010)

204 204 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), Kultura kombëtare Kombi paraqet kategorinë më të lartë të cilës mund t i mvishet një përcaktim kulturor. Edhe pse kombet janë krijesa të dy shekujve të fundit, ato përbëjnë trajtën që bashkë me shtetin krijojnë identitetin shoqëror të njerëzve. Për shumicën e njerëzve në botë sot, entiteti social që përfaqëson vetë shoqërinë është shtetikomb Për më tepër, shumica e njerëzve e mendojnë shoqërinë e tyre në termat e kufijve kombëtarë (Kornblum: 2011). Shpikja e kombeve, njësive politike në të cilat krejt bota është e ndarë dhe njërës prej të cilave secila qenie njerëzore duhet t i përkasë siç manifestohet prej pasaportës së tij apo të saj është një fenomen i ri në historinë njerëzore. Kombet, rrjedhimisht, nuk duhet të barazohen me shoqëritë. Shoqëritë janë forma të zhvilluara historikisht, organikisht të organizimit social. Të thuash të drejtën, koncepti i kulturës së përbashkët i shkon shoqërive, jo kombeve. Sidoqoftë, shumë kombe formojnë tërësi të zhvilluara historikisht edhe nëse atë përbëhen prej grupeve qartësisht të ndryshme dhe edhe nëse ato përmbajnë pakica më pak të integruara (Hofstede et al: 2010). Termi kulturë kombëtare në nivele embrionale të vetëdijes lidhet ngushtësisht me format e shprehjes artistike të njerëzve në komunitet. Kulturë është arti, por kultura është shumë më tepër se arti. (Me kulturë kombëtare) kuptojmë jo vetëm muzikën, artin apo letërsinë e një shteti, por më saktë tërë mënyrën dhe stilin në të cilin banorët e një shteti i zhvillojnë jetët e tyre. Një kulturë kombëtare përfshinë një sistem komplet të dokeve, zakoneve, rregullave, vlerave dhe besimeve, të bashkëndara nga një shumicë dërrmuese e banorëve të shtetit (Perkins & Shortland: 2006). Edhe pse kultura kombëtare dhe kultura organizative janë dy gjëra të ndryshme, nuk është përherë e qartë se deri në çfarë shkalle ato janë të ndryshme apo cila prej të dyjave ka më shumë rëndësi në të kuptuarit e organizatave (Witte & Muijen: 1999). Për Nancy Adler-in, njërën prej autoreve më të spikatura të lidershipit global dhe menaxhmentit ndërkulturor, kultura kombëtare ka ndikim më të madh në punëtorët sesa kultura e organziatës (Adler: 1991). Dimensionet e kulturës kombëtare ndihmojnë në shpjegimin pse disa praktika të menaxhmentit funksionojnë mirë në disa shtete, por jo në të tjera (Wheelen & Hunger: 2012). Kultura merr konsiderata të rëndësishme në të gjitha fushat funksionale të organizatave, sidomos në resurset humane. Hofstede ka gjetur se kultura kombëtare shpjegon më shumë për diferencat në vlerat dhe qëndrimet e lidhura me punën sesa pozita brenda organizatës, profesioni, mosha apo gjinia (Adler & Gundersen: 2008). Studimet ndërkulturore janë të rëndësishme sidomos për biznesin ndërkombëtar, për lidershipin dhe për menaxhentin e resurseve humane. Rëndësia e kulturës kombëtare vjen si rrjedhojë e ndërkombëtarizimit të biznesit dhe shndërrimit të kapitalit human në një resurs global, të qasshëm nga të gjitha vendet e botës. Liderët e suksesshëm nuk kushtëzohen prej kufijve gjeografikë për të marrë angazhime, por eksplorojnë kultura të ndryshme në kërkim të suksesit në biznes. Krejt ky interes për kulturën kombëtare e ka një njësi elementare dhe themelore, njeriun. Bartës, kultivues dhe interpretues të kulturës kombëtare janë njerëzit. Rrjedhimisht, kultura kombëtare del të jetë një temë e rëndësisë parësore për Menaxhmentin e Resurseve Humane. Kultura është e rëndësishme për Menaxhmentin e Resurseve Humane për dy arsye: shpesh përcakton

205 Dimensionet kulturore të Hofstede-it: kultura kosovare dhe implikimet në praktikat e resurseve humane 205 faktorët e tjerë që ndikojnë në MRH në tregun global; shpesh përcakton efektivitetin e praktikave të ndryshme të MRH-së (Sims: 2007) Studimet Ndërkulturore të Menaxhmentit Ndërkombëtar Teoria e kontingjencës e zhvilluar nga Shkolla Aston nga të 1960-at dhe e lidhur me emrat e Hickson-it dhe Pugh-it, parashtron se në kushte të ngjashme, struktura e organizatës pritet të jetë kryesisht e njëjtë kudo që të jetë e lokalizuar. Teoria Aston nuk është e deklaruar formalisht askund, ajo është e ndërthurur me kërkime dhe publikime përgjatë disa viteve. Studiuesit e Astonit, universitet në Birmingham të Britanisë së Madhe, i kanë hartuar publikimet kryesore në një seri prej katër librave, vëllimi i parë prej të cilëve nga Jason Hickson dhe Derek Pugh (Miner: 2002). Megjithë vlerën që sjellë perspektiva kontingjente, ajo lëngon prej disa mangësish, mes tyre një më e pashpërfillshme - ajo nuk e përmban dimensionin kulturor. Popullariteti i qasjeve pa modulin kulturor ka rënë. Ditëve të sotme, kërkimet ndër-nacionale fokusohen në dallimet e jo në ngjashmëritë. Kërkimet krahasimtare kulturore janë tejshpeshtuar viteve të fundit. Kalimi prej teorisë së kontingjesës drejt qasjes kulturore kryesisht është shtyer prej globalizimit të tregjeve dhe të bizneseve (Koen: 2005). Në shkencat sociale paraqiten dy qasje në kuptimin e rolit të kulturës: perspektiva e brendshme apo qasja emike, si dhe perspektiva e jashtme apo qasja etike. Kërkimet emike e shpjegojnë sjelljen siç ajo shihet nga perspektiva e njohësve të kulturës, shpjegime në terma që janë të kufizuara kulturalisht dhe historikisht. Kërkimet bëhen të gjata, me shtrirje të gjerë, të fokusuara në një grup kulturor. Modelet etike shpjegojnë fenomene në konstrukte që gjejnë zbatim nëpër kultura. Metodat e kërkimeve etike përfshijnë vëzhgime të shpejta, të strukturuara të disa grupeve kulturore, me qëllim të gjetjes se a ndryshon ndikimi i ndonjë faktori në kultura të ndryshme. Figura më përfaqësuese të fushës së kërkimeve emike janë Geertz-i dhe Kondo, ndërsa figura qendrore në fushën e kërkimeve etike është Hofstede (Koen: 2005). Geert Hofstede ka zhvilluar një prej qasjeve më gjerësisht të referuara për t i ndihmuar menaxherët në të kuptuarit më të mirë të diferencave midis kulturave kombëtare (Robbins & Coulter: 2012). Përveç tij, studime ndërkulturore kanë zhvilluar edhe Triandis, Trompenaars, House e të tjerë. 2. Modeli i studimit ndërkulturor i Hofstade-it Në nivel kombëtar, vlerat dhe normat e një vendi përcaktojnë çfarë soji i qëndrimeve dhe sjelljeve janë të pranueshme dhe të përshtatshme. Njerëzit e një kulture të posaçme socializohen në këto vlera teksa rriten dhe normat e direktivat sociale e përshkruajnë mënyrën në të cilën duhet të sillen njëri ndaj tjetrit. Rëndësia domethënëse e ndryshimeve kulturore përbën mesazhin që e përçon Geert Hofstede, studiuesi më i shquar i dimensioneve ndërkulturore të resurseve humane. Një prej përfundimeve në të cilat ka arritur Hofstede ka qenë se vlerat kulturore brenda një kombi janë përmbajtësisht më të ngjashme se sa vlerat e individëve nga kombe të ndryshme (Armstrong: 2010). Duke përdorur një orientim gjeocentrik, shkencëtari i shquar social holandez Geert Hofstede ka zhvilluar kornizën më gjerësisht të pranuar për kuptimin e ndikimit organizativ të diferencave kulturore (Topping: 2002). Studimi i Hofstade-it nuk është një rast i izoluar, ajo përbën një moment në kuadër të përpjekjeve sistematike për ta

206 206 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 dimensionalizuar kulturën në funksion të studimit ndërkulturor të dallimeve apo ngjashmërive midis kombeve. Madje, frymëzimi dhe pikënisja e këtij studimi ka qenë një hulumtim i kompanisë amerikane IBM. Pas administrimit të sondazheve të qëndrimeve të më tepër se 100,000 punëtorëve të IBM-së në më shumë se 50 shtete, Hofstede teoritizoi se diferencat kulturore dhe sociologjike ndërmjet kombeve mund të karakterizohen dhe të kuantifikohen, rrjedhimisht lejojnë bërjen e krahasimeve të kulturave kombëtare (Johnson & Turner: 2003). Pyetjet origjinale prej pyetësorëve të vëzhgimit të qëndrimit të Hermes-it (IBM) nga vitet , të përdorura për krahasim ndërkombëtar të vlerave të lidhura me punën kanë qenë të listuara në versionin e parë të studimit të Hofstede-it (Hostede 1980). VSM 80-shi ka qenë një përzgjedhje prej pyetësorëve të IMB-së, me disa pyetje të shtuara rreth çështjeve të mangëta në listën e IBM-së dhe të gjykuara nga autori të një rëndësie potenciale (Hofstede et al.: 2008). Puna e Hofstede-it karakterizohet prej tri supozimeve bazë: shteti në të cilin një person jeton është përcaktuesi kyq i orientimit të tij kulturor; problemi kyq në komunikimin ndërkulturor është që njerëzit nga shtete të ndryshme kanë orientime të ndryshme vlerore; dhe këto orientime vlerore mund të maten dhe të kuantifikohen (Bargiela- Chiappini: 2009). Që kur e bëri të njohur studimin e tij me librin Culture s consequences, international differences in work-related values (1980), Hofstede e ka zbatuar punën e tij jo vetëm në fushën e psikologjisë sociale, por edhe në zhvillimin e menaxhmentit (Gold et al.: 2010) Dimensionet kulturore të Modulit të Studimit të Vlerave të Hofstede-it Hofstede i referohet pyetësorit të tij si modul për të nënkuptuar se ky mund të përdoret si pjesë e një instrumenti më të madh për krahasim të shteteve në të tjera aspekte. Njihet si studimi vlerave për arsye se konsideron se vlerat janë trajta më e qartë e manifstimit të kulturës së një kombi. Hofstede sugjeron se kulturat organizative nuk duhet të maten krahas dimensioneve të njëjta si kulturat kombëtare, sepse diferencat kulturore paraqiten në nivel kombëtar në vlera dhe në nivel organizativ në praktika (Cooper et al.: 2001). Dimensionet kulturore të cilat i trajton modeli kanë ndryshuar që prej versionit të tij të parë (VSM80). Moduli i Studimit të Vlerave që do të përdoret për këtë punim është VSM08-shi. Dimensionet kulturore të Hofstede-it në këtë model janë: Distanca e Pushtetit, Individualizmi, Maskuliniteti, Shmangia e Pasigurisë, Orientimi Afatgjatë, Përmbushja kundrejt Përmbajtjes, Monumentalizmi. Secili prej këtyre dimensioneve kuantifikohet në formë të indekseve për të dhënë një referencë krahasuese të vlerave kulturore midis dy a më shumë njësive krahasuese, zakonisht kombeve. Vlerat e dimensioneve janë të vendosura në kontinuum, secili dimension i ka dy vlera të skajshme mes të cilave mund të vendosen kulturat e kombeve. Katër dimensionet e para kanë qenë pjesë e versionit të parë të modelit të Hofstede-it. Në hulumtimet e mëvonshme, duke përdorur një studim ndërkombëtar të zhvilluar me punëtorë dhe menaxherë kinezë, Hofstede dhe Michael Bond e kanë shtuar një dimension të pestë, Dinamizmin Konfuçian. Në modelin e Hofstede-it ky dimension mori emrin Orientimi Afatgjatë (Adekola & Sergi: 2007). Në edicionin e vitit 2010 të librit Cultures and Organizations: Software of the Mind, versioni më i fundit i Modelit të Studimit Ndërkulturor të Vlerave (VSM08), përmbanë dy dimensione eksperimantale, fryt i punës së studiuesit bullgar Michael Minkov. Këto dimensione janë: Përmbushja kundrejt

207 Dimensionet kulturore të Hofstede-it: kultura kosovare dhe implikimet në praktikat e resurseve humane 207 Përmbajtjes dhe Monumentalizmi. Pesë dimensionet e para janë përdorur gjerësisht në studime dhe kërkime, rrjedhimisht edhe ky punim do të fokusohet në ato dimensione Distanca e Pushtetit (Power Distance) Distanca e Pushtetit përkufizohet si shkalla në të cilën anëtarët më pak të fuqishëm të institucioneve dhe organizatave në një shoqëri presin dhe pranojnë që pushteti (fuqia) është shpërndarë padrejtësisht. Një rangim i lartë në Distancë të Pushtetit tregon se pabarëzitë në pushtet dhe pasuri janë lejuar të rriten në shoqëri. Njerëzit në shoqëritë që provojnë një nivel të lartë të distancës së pushtetit pranojnë një urdhër hierarkik në të cilin secili e ka një vend dhe që s ka nevojë të arsyetohet. Një rangim i ulët tregon se shoqëria i sheshon diferencat ndërmjet pushtetit dhe pasurisë së qytetarëve. Në këto shoqëri theksohen barazia dhe shanset për të gjithë Individualizmi (Individualism) IDV Individualizmi është e kundërta e kolektivizmit. Individualizmi përfaqëson një shoqëri në të cilën lidhjet ndërmjet individëve janë të çlirëta, secili priret të kujdeset për veten dhe familjen e ngushtë. Kolektivizmi nënkupton një shoqëri në të cilën njerëzit që me lindje integrohen në grupe të fuqishme, të bashkuara, të cilat vazhdojnë t i mbrojnë përgjatë rrugës jetësore në këmbim të besnikërisë së plotë. Individualizmi lidhet me pavarësinë, ndërsa kolektivizmi me varësinë nga të tjerët Maskuliniteti (Masculinity) MAS Maskuliniteti është e kundërta e femininitetit. Maskuliniteti nënkupton një shoqëri në të cilën rolet gjinore sociale janë qartësisht të ndryshme: burrat duhet të jenë të sigurtë, të fortë dhe të fokusuar në suksesin material; gratë duhet të jenë më modeste, më të ndjeshme dhe të interesuara për cilësinë e jetës. Femininiteti nënkupton një shoqëri në të cilën rolet gjinore sociale përzihen: edhe burrat edhe gratë duhet të jenë modestë, të ndjeshëm dhe të kujdesshëm ndaj cilësisë së jetës. Në maskulinitet, shoqëria me shumicë është më kompetitive, ndërsa në femininitet është më tepër e prirur për konsensus Shmangia e Pasigurisë (Uncertainty Avoidance) UAI Shmangia e pasigurisë përkufizohet si shkalla në të cilën anëtarët e institucioneve dhe të organizatave brenda një shoqërie ndihen të kërcënuar nga situatat e pasigurta, të panjohura, dykuptimëshe apo të pastrukturuara. Shoqëritë me UAI të lartë mbajnë kode të serta të besimit dhe të sjelljes dhe janë jotolerante ndaj sjelljeve dhe ideve ndryshe. Shoqëritë me UAI të ulët mbajnë një qëndrim më të relaksuar me besimin se praktika ka më tepër rëndësi se parimet Orientimi Afatgjatë (Long Term Orientation) LTO Orientimi Afatgjatë është e kundërta e Orientimit Afatshkurtë. Orientimi Afatgjatë përshkruan një shoqëri në të cilën kultivohen vlerat e orientuara drejt shpërblimeve të ardhshme, në veçanti përshtatja, këmbëngulsia dhe kursimi. Në këto shoqëri njerëzit besojnë se e vërteta varet fort prej situatës, kontekstit dhe kohës. Orientimi Afatshkurtë nënkupton një shoqëri e cila kultivon vlerat e lidhura me të kaluarën dhe të tashmen, në veçanti respekti për traditën, ruajtja e fytyrës dhe përmbushja e obligimeve sociale. Shoqëritë me orientim afashkurtë përgjithësisht tregojnë një kujdes të madh në vendosjen e të vërtetës absolute, janë normativë në të menduar Përmbushja kundrejt Përmbajtjes (Indulgence versus Restraint) IVR Përmbushja nënkupton një shoqëri e cila lejon kënaqjen relativisht të lirë të disa dëshirave dhe ndjenjave, veçanërisht të atyre që kanë të bëjnë me kohën e lirë, argëtimin

208 208 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 me miqtë, shpenzimin, konsumin dhe seksin. Poli i kundërt i saj, Përmbajtja, nënkupton shoqërinë e cila i kontrollon kënaqësitë e tilla dhe ku njerëzit ndihen më pak në gjendje ta gëzojnë jetën e tyre. Përcaktimi për normat strikte sociale apo për shijimin e qejfeve të jetës përbën dy gjendjet e këtij dimensioni Monumentalizmi (Monumentalism) MON Monumentalizmi nënkupton një shoqëri e cila i shpërblen njerëzit që në kuptimin metaforik janë si monumente: krenarë dhe të pandryshueshëm. Poli i tij i kundërt, nënkupton shoqërinë e cila e shpërblen përulësinë dhe fleksibilitetin. Shpjegimet e dimensioneve kulturore të Hofstede-it (të dhëna në pikat në vijim) janë nxjerrë prej tri burimeve: Hofstede, G., Hofstede, G. J., Minkov, M., (2010), Cultures and Organizations: Software of the Mind, 3rd ed., McGraw Hill Professional; Hofstede G., (2001), Culture's consequences: comparing values, behaviors, institutions, and organizations across nations, Sage Publications; Hofstede, G., Hofstede, G. J., Minkov, M., Vinken, H., Values Survey Module 2008 Manual. 3. Metodologjia Pyetësori i Modulit të Sondazhit të Vlerave (Values Survey Module) i versionit të fundit 2008 është shqipëruar me kujdes për të ruajtur kuptimin dhe për të siguruar rezultate të qëndrueshme sikurse studimet e autorëve (Hofstede, Bond, Minkov) dhe riprodhimet nga studimet e tjera nëpër botë. Dimensionet kulturore të Hofstede-it janë të lidhura me pyetje specifike në pyetësor. Secili dimension (7) i ka nga 4 pyetje relevante, duke e përbërë pyetësorin prej gjithsejt 28 pyetjeve. Indekset e dimensioneve llogariten me formula në bazë të përgjigjeve të marra prej respondentëve. Secila pyetje poentohet në shkallë pesëpikëshe, sipas shkallës së Likert-it ( ). Dimensionet kulturore të Hofstede-it llogariten përmes indekseve. Secili indeks mund të marrë vlera midis 0 dhe 100, porse edhe vlerat nën 0 e mbi 100 teknikisht janë të mundshme. Pyetësori konsiderohet i pranueshëm vetëm nëse respondenti u është përgjigjur të gjitha pyetjeve dhe në secilën me vetëm një prej pesë alternativave. Pastaj, merret numri i pyetësorëve të plotë dhe trajtohet secila pyetje veq e veq. Për një pyetje merren përgjigjet e respondentëve, duke u shumëzuar numri i respondentëve që e kanë dhënë një përgjigje ( ) me numrin e përgjigjes. Shuma totale e kësaj llogaritjeje pjesëtohet me numrin e respondentëve me pyetësorë të vlefshëm. Ky është treguesi i mesatares (m) për njërën pyetje. Kjo përsëritet për të gjitha pyetjet. Në vijim, mesataret e llogaritura zbatohen në formulat e indekseve. Formulat përmbajnë edhe konstantën (C), e cila varet nga natyra e mostrës dhe nuk ndikon në krahasimet midis kombeve. Konstanta fiksohet në 50 në mënyrë që vendet të shkojnë drejt ekstremeve të kontinuumit për t u bërë sa më të krahasueshme. Formulat janë këto: Mostra reprezentative Hofstede i ka llogaritur indekset e dimensioneve kulturore duke i ndarë mbi baza nacionale punëtorët e kompanisë IBM, shumica të fushave funksionale të marketingut dhe të shitjes. Kjo është një prej motiveve për kritikat më të ashpra e më të shpeshta ndaj modelit të tij (McSweneey: 2002). Pretendimi se mund të nxirren përfundime për kulturën e një kombi prej punëtorëve të një korporate konsiderohet prej shumë studiusve si i paqëndrueshëm. Hofstede e ka pranuar kritikën për ekstrapolimin e vlerave të punëtorëve të IBM-së në vlerat e kombit. Ai ka argumentuar se krahasimet ndërkulturore nuk kërkojnë mostra reprezentative, por duhet të jenë funksionalisht ekuivalente (Hofstede: 1991). Çfarëdo grupi i mostrave funksionalisht ekuivalente nga popullsitë nacionale mund të sigurojë informacion rreth diferencave ndërmjet kulturave

209 Dimensionet kulturore të Hofstede-it: kultura kosovare dhe implikimet në praktikat e resurseve humane 209 (Hofstede: 2002). Ky deklarim, edhe pse fillimisht në dukje e zbutë presupozimin se krahasueshmëria e kulturës së kombeve është në bazë të mostrave reprezentative të studimit të Hofstede-it prej viteve 70 të shekullit të kaluar, prapëseprapë e mbart një cen. Riprodhimi i modelit në vende të tjera është i pamundur nëse IBM nuk ka përfaqësi. Rrjedhimisht duhet të kërkohen zgjidhje për gjetjen e respondentëve që mund të konsiderohen relevantë për krahasime me rezultatet për vendet e tjera. Krahasimet e shteteve apo rajoneve gjithmonë duhet të bazohet në njerëz të klasës së njëjtë të profesioneve (Hofstede et al.: 2010). Tabela 1: Formulat e indekseve të dimensoneve kulturore të Hofstede-it (Geert Hofstede et al., 2008). Për studimin e dimensioneve kulturore të Hofstede-it në Kosovë janë përcaktuar si mostër studentët e Menaxhmentit dhe të Marketingut në Fakultetin Ekonomik të Universitetit të Prishtinës. Këta idealisht do të duhej të përfundonin në vende pune të ngjashme me punëtorët e IBM-së të përfshirë në studim. Botimi i 2010-ës i librit Cultures and Organizations: Software of the Mind, përmban rezultatet e dimensioneve për 76 shtete, pjesërisht të bazuara në riprodhimet dhe zgjerimet e studimit të IBM-së në popullsitë e ndryshme ndërkombëtare. Studimet pasuese që i vleftësojnë rezultatet e mëhershme përfshijnë pilotët e linjave ajrore komerciale në 23 shtete, studentët në 23 shtete, menaxherët e shërbimit civil në 14 shtete, konsumatorët në 15 shtete dhe elitat në 19 shtete (geert-hofstede.com/national-culture). I frymëzuar prej punës së Hofstede-it, studiuesi kanadez Michael Bond me bashkëpunëtorë ka zhvilluar kërkimin ndërkulturor të quajtur Sondazhi Kinez i Vlerave sondazhi ishte administruar me studentë prej 23 shteteve, afërsisht nga 100 persona prej secilit shtet (Minkov: 2011). Edhe riprodhime të tjera në punime shkencore të modelit të Hofstede-it marrin si mostër studentëve. Mes të shumtëve është edhe: Revisiting Hofstede s Dimensions: Examining the Cultural Convergence of the United States and Japan. Sudimi u është drejtuar studentëve të rinj nga një universitet i

210 210 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 madhësisë së mesme në pjesën juglindore të Shteteve të Bashkuara dhe studentëve të rinj nga një universitet i madhësisë së mesme në Japoninë jugore (Bergiel: 2012) Të njëjtin konstatim e nxjerrë edhe një studim në Evropë. Gjetjet nga hulumtimet e reja të bazuara në mostra të studentëve nga shkollat më të mira evropiane të biznesit tregojnë për një konvergjencë të vlerave kombëtare. Katër dimensionet vlerore të Hofstede-it janë përdorur si bazë e studimit (Gooderham & Nordhaug: 2002). Fundja, dimensionet kulturore të Hofstede-it dhe krejt studimet e tjera ndërkulturore, nuk synojnë të japin një pasqyrë të kulturës organizative, por të kulturës kombëtare. Rrjedhimisht, edhe nëse respondentët janë studentë, ata pasqyrojnë kulturën kombëtare të vendit e jo kulturën organizative të universitetit. Hofstede pandeh se mostër prej 50 respondentëve është ideale për një mostër homogjene, ndërsa e konsideron të papranueshme një mostër prej më pak se 20 respondentëve. Për këtë punim shkencor janë shpërndarë 63 pyetësorë dhe janë pranuar si të plotë 53. Raporti përmbledhës i pyetësoit është paraqitur në Shtojcë Gjetjet Përgjigjet e pyetësorëve të pranuar janë hedhur në fletë pune Excel në kolona, me respondentët të radhitur në rreshta. Secilës pyetje i janë llogaritur pikët dhe secilës bateri të pyetjeve i është gjetur mesatarja sipas modelit. Duke i zbatuar formulat e indekseve janë llogaritur vlerat e dimensioneve kulturore të Hofstede-it për Kosovën. Në vijim paraqiten llogaritjet e indekseve të dimensioneve kulturore për Kosovën. Distanca e pushtetit Bateria e pyetjeve të Distancës së pushtetit Mesatarja 02 Të pasurit e shefit të respektueshëm Përfshirja në vendimmarrje në lidhje me punën Frika e kundërshtimit të shefit Shmangia e strukturës me dy shefa 2.94 Indeksi i Distancës së Pushtetit (PDI) = 35(m07 m02) + 25(m23 m26) + C= = 35( ) + 25( ) + 50 = 60.2 Kosova ka Distancë të Pushtetit të lartë! Individualizmi Bateria e pyetjeve të Individualizmit Mesatarja 01 Mjaftueshmëria e kohës për jetën personale a shtëpiake Siguria e punësimit Atraktiviteti i punës Respektueshmëria e punës prej familjes dhe miqve 1.58 Indeksi i Individualizmit (IDV) = 35(m04 m01) + 35(m09 m06) + C = = 35( ) + 35( ) Kosova ka Individualizëm të ulët/kolektivizëm të lartë! Maskuliniteti Bateria e pyetjeve të Maskulinitetit Mesatarja 03 Marrja e vlerësimit për performancën e mirë Pëlqyeshmëria e punëtorëve të tjerë Jetesa në zonë të dëshirueshme Shanset për promovim 2.17

211 Dimensionet kulturore të Hofstede-it: kultura kosovare dhe implikimet në praktikat e resurseve humane 211 Indeksi i Maskulinitetit (MAS) = 35(m05 m03) + 35(m08 m10) + C = = 35( ) + 35( ) + 50 = 64.5 Kosova ka Maskulinitet të lartë! Shmangia e pasigurisë Bateria e pyetjeve të Shmangies së pasigurisë Mesatarja 16 Nervoziteti Gjendja shëndetësore Perceptimi i menaxherit pa dije universale Pathyeshmëria e rregullave të kompanisë 2.6 Indeksi i Shmangies së pasigurisë (UAI) = 40(m20 m16) + 25(m24 m27) + C = = 35( ) + 35( ) + 50 = -3.3 Kosova ka Shmangie të pasigurisë të ulët! Orientimi afatgjatë Bateria e pyetjeve të Orientimit afatgjatë Mesatarja 15 Prirja për blerje Qëndrueshmëria e karakterit në boshtin punë/shtëpi Këmbëngulësia për sukses Qëndrimi ndaj heronjve të të shkuarës 1.55 Indeksi i Orientimit afatgjatë (LTO) = 40(m18 m15) + 25(m28 m25) + C = = 35( ) + 35( ) + 50 = 51.6 Kosova ka Orientim afatgjatë mesatar! Përmbushja kundrejt përmbajtjes Bateria e pyetjeve të Përmbushjes kundrejt përmbajtjes Mesatarja 11 Koha e lirë Përmbajtja ndaj dëshirave Lumturia Kushtëzimi në veprim 3.11 Indeksi i Përmbushjes / përmbajtjes (IVR) = 35(m12 m11) + 40(m19 m17) + C = 35( ) + 35( ) + 50 = Kosova ka Përmbushje të lartë! Monumentalizmi Bateria e pyetjeve të Monumentalizmit Mesatarja 13 Zemërgjerësia Modestia Rëndësia e religjionit Krenaria me vendin 2.32 Indeksi i Monumentalizmit (IVR) = 35(m14 m13) + 25(m22 m21) + C = = 35( ) + 35( ) + 50 = 77.2 Kosova ka Monumentalizëm të lartë! Indekset e përmbledhura të dimensioneve kulturore të Hofstede-it për Kosovën i paraqet figura e mëposhtme.

212 212 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 Figura 2. Indekset e Dimensioneve Kulturore të Hofstede-it për Kosovën 5. Disktim Ky studim është i pari i ndërmarrë në Kosovë për indeksimin e dimensioneve kulturore në Kosovë. Një tezë e masterit në Universitetin e Lubljanës (Avramska: 2007) e ka marrë Kosovën në krahasimin ndërkulturor bashkë me Slloveninë dhe Maqedoninë. Por, si riprodhim i studimit të Hofstede-it për Kosovën, ky përbën përpjekjen e parë. Duke qenë se nuk ka një bazë krahasuese me studimin e Hofstede-it apo me studime të tjera, diskutimi nuk përmbahet në analiza krahasuese, por në nxjerrjen e interpretimeve për reflektimet në mjedisin e punës dhe në praktikat e resurseve humane të vlerave të indekseve të dimensioneve kulturore. Përmbledhtaz, indekset reflektojnë tentimin e kosovarëve drejt kontrollit të pushtetit, ekzistencën e pabarazisë sociale, dominimin e meshkujve, parapëlqimin e vogël për rregulla, optimizmin kronik. I vetmi indeks që është përtej pritshmërive dhe fort i shmangur prej indekseve të shteteve ballkanike është Shmangia e pasigurisë. Kosovarët kanë Orientim afatmesëm, ndërsa vendet e rajonit kanë Orientim afatshkurtër. Indekset për Kosovën e shquajnë atë për Maskulinitet të lartë, gjetje e cila gjen mbështetje në statusin social gjinor që ekziston në vend. Ky status nuk është shumë i ndryshëm prej vendeve të rajonit, sidoqoftë këtë nuk e thotë indeksi, i cili për shtetet ballkanike është i ulët dhe i etiketon si vende feminine. Tabela e mëposhtme i krahason indekset e Kosovës me ato të vendeve të rajonit për nga dimensionet kulturore. Dimensionet Shtetet ballkanike Kosova Hierarkia Distancë pushteti e lartë Distancë pushteti e lartë Identiteti Kolektivizëm Kolektivizëm E vërteta Shmangie e pasigurisë e lartë Shmangie e pasigurisë e ulët Gjinia Femininitet Maskulinitet Virtyti Orientim afatshkurtër Orientim afatmesëm Tabela 2: Dimensionet e Hofstede-it për shtetet ballkanike* dhe krahasimi me Kosovën**. *(Luca: 2005); **Rezultatet e studimit të Dimensioneve Kulturore të Hofstede-it për Kosovën, 2013 Tabela 3: Tufëzimet e kombeve nga studimet e Hofstede-it (Hofstede 1980)

213 Dimensionet kulturore të Hofstede-it: kultura kosovare dhe implikimet në praktikat e resurseve humane 213 Hofstede i ka ndarë shtetet në kuadrate sipas rezultateve në dimensionet kulturore, të cilat përafërsisht reflektojnë afërsinë kulturore të tyre. Kultura kosovare të indeksuar sipas dimensioneve të Hofstede-it nuk mund të pozicionohet në ndonjërin prej kuadrateve (Tabela 3), sidoqoftë është më e afërt me kuadratin e pestë, atë të vendeve Lindore të afërta si Greqia, Jugosllavia, Irani dhe Turqia. 6. Implikimet në vendin e punës dhe në prakikat e resurseve humane Indekset përbëjnë indikatorë të kulturës kombëtare në shumë plane. Një përqasje e vlefshme e dimensioneve kulturore të Hofstede-it për Kosovën është shtjellimi i aspekteve të punës dhe të praktikave të resurseve humane të cilat i deshifrojnë indekset. Distancë e pushtetit e lartë Vartësit presin t u thuhet si të veprojnë, shefi i parapëlqyer është një autokrat dashamir. Organizatat mundohen ta centralizojnë pushtetin sa të mundin, hierarkia në organizata reflekton pabarazi ndërmjet niveleve dhe s ka mbrojtje prej abuzimit të pushtetit prej eprorëve. Vartësit e pranojnë pushtetin e eprorëve vetëm prej pozitës dhe hierarkisë. Menaxherët mbështeten te eprorët dhe në rregullat formale, ka më shumë personel mbikëqyrës. Puna me dorë ka status shumë më të ulët se puna e zyrës, ndërsa punëtorët janë relativisht të pashkolluar. Sistemi i kompensimit është hierarkik dhe diferenca në pagesë dhe përfitime midis niveleve është e madhe. Për kompensim, zbatimi i sistemeve të shpërblimit në bazë të performancës është më pak i shprehur. Rekrutimi mbështetet pak në metoda të kërkimit, por më tepër në lidhje dhe

214 214 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 njohje, ka pak mekanizma formale të seleksionimit. Menaxherët nuk priren të dërgojnë punëtorë në trajtime. Individualizëm i ulët (Kolektivizëm i lartë) Ndryshueshmëria e profesionit është e vogël. Në procesin e pajtimit në punë preferencë i jepet punësimit të të afërmve. Vendimet për punësim dhe promovim marrin parasysh grupin të cilit i përket punëdhënësi. Diskutimi i performancës së punëtorëve merret si trandje e normës së harmonisë së shoqërisë dhe si marrje e fytyrës. Për shpërblim merret si kriter i rëndësishëm performanca grupore, për pagesën dhe vendimet rreth personelit ka ndikim senioriteti. Në rekrutimin e menaxherëve parapëlqehet rekrutimi i brendshëm. Maskulinitet i lartë (Femininitet i ulët) Paraja parapëlqehet më tepër se pushimi dhe koha e lirë. Për meshkujt karriera konsiderohet e detyrueshme, për femrat është veç opsionale. Në punët profesionale ka hise më të vogël të femrave. Ka trajtim preferencial për meshkujt në vendimet për punësim dhe promovim. Zgjidhja e konflikteve në organizata bëhet me ngjadhnjimin e më të fortëve e jo të atyre që i mbron e drejta. Ekziston një parapëlqim për organizatat e mëdha. Organizatat i shpërblejnë arritjet mbi bazën e performancës e jo të barazisë a nevojës. Mjedisi maskulin e kultivon suksesin në karrierë si motivator të rëndësishëm. Shmangie e pasigurisë e ulët Punëtorët punojnë shumë vetëm kur u lypset dhe ata kërkojnë pak rregulla. Tregohet tolerancë për dykuptimësi dhe ka më pak rregulla për detyrat dhe të drejtat e punëtorëve. Rregullat dhe procedurat për punësim dhe promovim janë të pakta apo mungojnë. Punëdhënësi ka shtrirje të madhe të ndikimit në rekrutim, promovim dhe largim nga puna, teksa hisenikët e tjerë kanë pak ndikim. Njerëzit me dije gjenerale pajtohen në punë para ekspertëve dhe profesionistëve. Më tepër vlerësohen praktikuesit e punëve sesa ekspertët.parapëlqehet rekrutimi i brendshëm para metodave të rekturimit të jashtëm. Shpikjet janë anë më e fortë e punëtorëve sesa zbatimi. Punëtorët e përdorin kohën për orientim, por nuk e shohin kohën si para. Paga variabile është komponenta kyqe e programit të pagesës (në kundërthënie me Individualimin e ulët). Motivimi është mbi bazën e arritjes. Numri i të vetëpunësuarve është më i vogël. Orientim mesatar (as afatgjatë; as afatshkurtë) Asnjë prej përcaktimeve nuk është i plotkuptimtë për Kosovën, në kushtet kur indeksi nuk tregon as Orientim afatgjatë as Orientim afatshkurtë. Përmbushje e lartë Shoqëria konsiderohet e çlirët. Njerëzit kanë optimizëm të lartë dhe i përkushtohen të qenurit të lumtur. Më tepër rëndësi i kushtohet kohës së lirë, kënaqësisë, teksa disiplina morale është më e vogël. Ka më shumë personalitete ekstroverte. Monumentalizëm i lartë Ekziston një nivel i ulët i edukimit. Monumentalimi i lartë dhe edukimi i ulët janë në raport të dyanshëm shkak-pasojë (Minkov: 2011). Ka polarizim të madh rreth çështjeve, e cila manifestohet edhe në stilin agresiv të negocimit. Femrat marrin pjesë më pak në forcën punëtore dhe paguhen më pak. Burimet për interpretimin e indekseve: Gomez-Mejia, L., Balkin, D., Cardy, R., (2012), Managing Human Resources, 7th ed., Pearson,; Minkov, M., (2011), Cultural Differences in a Globalizing World, Emerald Group Publishing; Hofstede, G., Hofstede, G. J., Minkov, M., (2010), Cultures and Organizations Software of the mind, McGraw Hill;

215 Dimensionet kulturore të Hofstede-it: kultura kosovare dhe implikimet në praktikat e resurseve humane 215 Mittal, R., (2011), High Performance work systems: a cross-cultural perspective, Journal of International Business and Cultural Studies, Vol 6, p.1. Marrë nga manuscripts/ pdf Wursen, H., Intercultural Issues in Recruitment, Itim Intercultural Management Aycan, Z., (2005), The interplay between cultural and institutional/structural contingencies in human resource management practices, International Journal of Human Resource Management, 16(7) Peretz, H., Fried, Y., (2009), National values, human resource practices and organizational performance: A study across 21 countries, Final Report, SHRM Foundation Research 7. Kufizimet Janë dy çështje themelore në të cilat ky punim shkencor ngecë në përmbushjen e plotë të pretendimeve të palëve të interesuara në rezultatet e tij. E para është përzgjedhja e mostrës reprezentative, e dyta është krahasueshmëria e indekseve me bazëm e të dhënave të Hofstede-it. Pyetësorët e Hofstede-it i kanë plotësuar punëtorët e IBM-së dhe në kushtet kur studimi i tij ndërkulturor krahason kulturat kombëtare mbi bazën e tyre, nuk mund të pritet një studim i barazvlefshëm nëse në Kosovë nuk ekziston një filial i IBM-së. Ajo çfarë vlenë të theksohet si masë mbrojtëse është se përzgjedhja e mostrës nga studentët është praktikë e shpeshtë në replikimet e studimeve ndërkulturore. Derisa Hofstede kritikohet se nxjerrë përfundime për kulturat kombëtare prej punëtorëve të IBM-së, e cila ka një kulturë organizative të theksuar, universiteti nuk ka një kulturë organizative dhe ndikimet në kulturën e individit janë jodomethënëse. Studimi i Hofstede-it ka nxjerrë indekset për një shumësi vendesh në periudha të ndryshme, kryesisht të moçme nja tri dhjetëvjetësh. Studimi është riprodhuar nga studius të tjerë dhe shtete të reja janë shtuar në fondin e të dhënave. Hofstede vleson se suksesi i riprodhimeve (replikimeve) nuk do të thotë domosdoshmërisht se kulturat e shteteve nuk kanë ndryshuar qëkur është bërë studimi në IBM, por nëse kanë ndryshuar kanë ndryshuar bashkarisht, ashtu që pozicioni relativ i tyre ka mbetur i paprekur (Hofstede et al.: 2008). Studimi i kulturës përmes dimensioneve të Hofstede-it në nivel të riprodhimit për punim shkencor është i çmueshëm nëse krahasohen dy kombe, mbi bazën e mostrave të përputhura në të gjitha kriteret. Ky studim nuk është studim ndërkulturor siç është tipari i studimit të Hofstede-it, por më tepër një studim kulturor i Kosovës. Në udhëzues të pyetësorit, Hofstede i quan entuziastë amatorë ata që përpiqen ta riprodhojnë VSM-në me një mostër të respondentëve prej një shteti dhe të nxjerrin përfundime duke i krahasuar me rezultatet e shteteve të tjera. Ai e përcakton si qenësore përputhjen e mostrës në të gjitha kriteret e tjera përveç kombësisë, pra mostra e re duhet të ishte e përputhshme me populacionin e IBM-së në të gjitha kriteret relevante. Por, vetëm disa rreshta më vonë autori konstaton se përputhja e tillë është virtualisht e pamundshme të bëhet. Kjo del në kontradiktë me vetë deklarimin se VSM është dizajnuar për qëllime kërkimore (Hofstede et al.: 2008) dhe autori e ka publikuar dhe e ka dhënë bashkë me pyetësorin të drejtën e përdorimit për studime të reja.

216 216 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 Përfundimet Hapja e ekonomisë ka bërë që bizneset të mos kushtëzohen prej kufijve në kërkim të resurseve dhe të tregjeve për produktet dhe shërbimet e tyre. Bizneset bashkëkohore përbëjnë një aspekt të ndërveprimit mes shteteve, teksa ato veprojnë në tregje ndërkombëtare dhe përvetësojnë resurse materiale, njerëzore e financiare po prej tyre. Ndërkombëtarizimi i tregut të resurseve humane shtron nevojën e studimit të dimensioneve kulturore të cilat ndikojnë në praktikat e resurseve humane në shtete të ndryshme. Kultura kombëtare është një faktor që përmbajtësisht ndikon në mënyrën se si sillen, veprojnë e organizohen individët e një shoqërie të dallueshme si komb. Rëndësia e studimeve ndërkulturore është e shumanshme në Menaxhment të Resurseve Humane, në Biznes Ndërkombëtar, në Lidership dhe fusha të tjera të studimeve të menaxhmentit. Prej se ndodh ndërveprimi mes njerëzve të vendeve të ndryshme vijnë në shprehje vlerat, besimet dhe përgjithësisht kultura e bartur kombëtare. Intensifikimi i mobilitetit në tregun global të punës dhe ndërkombëtarizimi i bizneseve i vë bizneset para nevojës së njohjeve të aspekteve kulturore në biznes, përndryshe mosnjohja e kulturës çon në vështirësi e deri në dështim. Indekset e Hofstede-it për shtetet ndihmojnë në njohjen e vlerave që e përbëjnë kulturën kombëtare dhe që e përvijojnë mënyrën se si bëhen gjërat këtej, pra në çfarë mase vlerat kombëtare të kultivuara reflektohen në praktikat e punës. Ky studim përbën një përpjekje për të pasqyruar se si kultura kombëtare në Kosovë i jep masën praktikave të resurseve humane. Studimi ndërkulturor i Hofstede-it ka për synim të vërë në dukje dallimet mes kulturave kombëtare mbi bazën e krahasimeve të indekseve. Studimi i kulturës kosovare me dimensionet e Hofstede-it është studim kulturor dhe ngelet në nivel të nxjerrjes së përfundimeve nga studimet kulturore kundruall rezultateve të indekseve, duke mos u krahasuar me shtetet e tjera. Imperativ i këtij studimi është vendosja e Kosovës në hartën e Hofstede-it për kulturat kombëtare. Indekset e dimensioneve kulturore dhe implikimet për praktikat e resurseve humane janë informata të vlefshme për studiuesit në menaxhment, si një pikënisje në studimet kulturore. Po ashtu, një përdorim i vyeshëm i këtij studimi mund të jetë edhe për investuesit e jashtëm, të cilët e shohin Kosovën si treg potencial dhe kosovarët si resurs human i angazhueshëm në bizneset e tyre. Krahas krejt faktorëve të mjedisit biznesor, edhe njohja e kulturës kombëtare përbën një indikator të konsiderueshëm për atraktivitetin e tregut kosovar dhe si udhëzues për udhëheqje të praktikave sa më të përshtatshme të resurseve humane. Ky studim është hapi i parë në clklin e studimeve kulturore e ndërkulturore që do të ndërmerren. Ngashënjimi i ardhshëm është studimi ndërkulturor i dallimeve të kulturës kombëtare mes Kosovës dhe Shqipërisë, me përcaktimin e parë domethënës se a ekzistojnë realisht dallime kulturore sipas dimensioneve të Hofstede-it. Literatura Hofstede, G., Hofstede, G. J., Minkov, M., (2010), Cultures and Organizations: Software of the mind, McGraw Hill Hofstede, G. (1980), Culture's Consequences, SAGE Publications Schein, E. H. (2010), Organizational Culture and Leadership, 4th ed., Jossey-Bass: A Wiley Imprint

217 Dimensionet kulturore të Hofstede-it: kultura kosovare dhe implikimet në praktikat e resurseve humane 217 Tierney, W. G. (2008), The Impact of Culture on Organizational Decision Making: Theory and Practice in Higher Education, Stylus Publishing Koen, C. I., (2005), Comparative International Management, McGraw-Hill Education McShane, S. L, Glinow, M. A. V., (2010), Organizational Behavior, 5th ed, McGraw-Hill/Irwin Armstrong, M. (2009), Armstrong s Handbook of Human Resource Management Practice, 11th ed., Kogan Page Clyde Kluckhohn, Culture and Behaviour në: Handbook of Social Psychology, ed. Gardner Lindzey, Cambridge: Addison-Wesley, 1954 Kornblum, W., (2011), Sociology in a Changing World, 9th ed., Wadsworth Cengage Learning Daft, R. L., Marcic, D., (2009), Understanding Management, 6th ed., South-Western Cengage Learning Perkins, S., Shortland, S., (2006), Strategic International Human Resource Management: Choices and Consequences in Multinational people Management, 2nd ed., Kogan Page Wheelen, T., Hunger, D., (2012), Strategic Management and Business Policy; Toward Global Sustainability, 13th ed., Pearson Adler, N., Gundersen, A., (2008), International Dimensions of Organizational Behaviour, 5th ed, Thomson South-Western Minkov, M., (2011), Cultural Differences in a Globalizing World, Emerald Group Publishing Hofstede, G., (1980), Culture's Consequences, SAGE Publications Miner, J., (2002), Organizational Behaviour: Foundations, Theories and Analyses, Oxford University Press Robbins, S., Coulter, M., (2012), Management, 11th ed., Pearson Armstrong, M., (2010), Armstrong s Essential Human Resource Management Practice: A Guide to People Management, Kogan Page Topping, P., (2002), Managerial Leadership, McGraw-Hill Gold, J., Thorpe, R., Mumford, A., (2010), Gower Handbook of Leadership and Management Development, 5th ed., Gower Cooper C. L., Cartwright, S., Earley P. C., (2001), The International Handbook of Organizational Culture and Climate, Wiley Adekola, A., Sergi, B., (2007), Global Business Management: A Cross-cultural Perspective, Ashgate Witte, K. D., Muijen, J. v., (1999), Organizational Culture, Europeal Journal of Work and Organizational Psychology, Psychology Press McSweneey B., (2002), Hofstede s model of national cultural differences and their consequences: A triumph of faith a failure of analysis, Human Relations, Volume 55(89), Sage Publications Bergiel, E. B., Bergiel, B. J., Upson, J. W., (2012), Revisiting Hofstede s Dimensions: Examining the Cultural Convergence of the United States and Japan, American Journal of Management, Volume 12(1) Luca, A., (2005), Where do we stand? A study of the position of Romania on Hofstede s Cultural Dimensions, Interact, Version II Avramska, I., (2007), Master thesis: Cross-cultural comparison between students from Macedonia, Kosovo and Slovenia and cultura differences in relation to economic development, University of Ljubljana, Faculty of Economics Minkov, M., (2011), Cultural Differences in a Globalizing World, Emerald Group Publishing Hofstede, G., (2002), Dimensions do not exist: A reply to Brendan Mc Sweeney, Human Relations, Volume 55(11), Sage Publications Mittal, R., (2011), High Performance work systems: a cross-cultural perspective, Journal of International Business and Cultural Studies, Vol 6, p.1. Marrë nga manuscripts/ pdf Gooderham, P., Nordhaug, O., (2002), Are cultural differences in Europe on the decline?, European Business Forum, Volume 2(8) Wursen, H., Intercultural Issues in Recruitment, Itim Intercultural Management Aycan, Z., (2005), The interplay between cultural and institutional/structural contingencies in human resource management practices, International Journal of Human Resource Management, 16(7)

218 218 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 Peretz, H., Fried, Y., (2009), National values, human resource practices and organizational performance: A study across 21 countries, Final Report, SHRM Foundation Research Hofstede, G., Hofstede, G. J., Minkov M., Vinken, H., Values Survey Module 2008 Manual, Geert Hofstede BV, Janar 2008: Shtojcat Shtojca 1: Raporti statistikor i pyetësorit Tabela 2: Raporti statistikor i pyetësorit Shtojca 2: Indekset e dimensioneve kulturore të Hofstede-it për shtetet e përfshira në studime

219 Dimensionet kulturore të Hofstede-it: kultura kosovare dhe implikimet në praktikat e resurseve humane 219 Shteti PDI Shteti IDV Shteti MAS Shteti UAI Shteti LTO Malejzi 104 SHBA 91 Japoni 95 Greqi 112 Kinë 118 Guatemalë 95 Australi 90 Hungari 88 Portugali 104 Hong Kong 96 Panama 95 Mbretëri e Bashkuar 89 Austri 79 Guatemalë 101 Tajvan 87 Filipine 94 Holandë 80 Venezuelë 73 Uruguaj 100 Japoni 80 Meksikë 81 Zelandë e Re 79 Itali 70 El Salvador 94 Kore e Jugut 75 Venezuelë 81 Itali 76 Zvicër 70 Belgjikë 94 Brazil 65 Kinë 80 Belgjikë 75 Meksikë 69 Poloni 93 Indi 61 Egjipt 80 Danimarkë 74 Xhamajkë 68 Japoni 92 Tajlandë 56 Irak 80 Francë 71 Irlandë 68 Peru 87 Kosovë 52 Kuvajt 80 Suedi 71 Kinë 66 Panama 86 Singapor 48 Liban 80 Irlandë 70 Gjermani 66 Francë 86 Holandë 44 Libi 80 Norvegji 69 Arabi Saudite Emir. Bashk. Arabe Ekuador 78 Mbretëri e Bashkuar 66 Kil 86 Suedi Zvicër 68 Kosovë 65 Spanjë 86 Australi Gjermani 67 Filipine 64 Argjentinë 86 Gjermani 31 Afrikë e Jugut 65 Poloni 64 Kosta Rikë 86 Zelandë e Re 30 Indonezi 78 Finlandë 63 Kolumbi 64 Turqi 85 SHBA 29 Ganë 77 Poloni 60 Ekuador 63 Kore e Jugut 85 Etiopi 25 Indi 77 Repub. Çeke 58 Afrikë e Jugut 63 Meksikë 82 Keni 25 Nigeri 77 Hungari 55 SHBA 62 Hungari 82 Tanzani 25 Sierra Leone 77 Austri 55 Australi 61 Izrael 81 Zambi 25 Singapor 74 Izrael 54 Zelandë e Re 58 Kolumbi 80 Mbretëri e Bashkuar Brazil 69 Spanjë 51 Hong Kong 57 Venezuelë 76 Norvegji 20 Francë 68 Indi 48 Greqi 57 Brazil 76 Filipine 19 Hong Kong 68 Japoni 46 Repub. Çeke 57 Itali 75 Nigeri 16 Poloni 68 Argjentinë 46 Indi 56 Repub. Çeke 74 Sierra Leone 16 Kolumbi 67 Iran 41 Argjentinë 56 Pakistan 70 Ganë 16 El Salvador 66 Xhamajkë 39 Belgjikë 54 Austri 70 Malejzi Turqi 66 Egjipt 38 Egjipt 52 Tajvan 69 Guatemalë Belgjikë 65 Irak 38 Irak 52 Egjipt 68 Panama Etiopi 64 Kuvajt 38 Kuvajt 52 Irak 68 Meksikë Keni 64 Liban 38 Liban 52 Kuvajt 68 Venezuelë Peru 64 Libi 38 Libi 52 Liban 68 Egjipt Tanzani 64 Arabi Saudite 38 Arabi Saudite 52 Libi 68 Irak 25

220 220 Revista Shqiptare Social Ekonomike Nr. 2 (75), 2013 Shteti PDI Shteti IDV Shteti MAS Shteti UAI Shteti LTO Tajlandë 64 Emir. Bashk. Arabe 38 Emir. Bashk. Arabe Zambi 64 Brazil 38 Malejzi Arabi Saudite 68 Kuvajt Emir. Bashk. Arabe 68 Liban Kil 63 Turqi 37 Pakistan 50 Ekuador 67 Libi Portugali 63 Uruguaj 36 Brazil 49 Gjermani 65 Arabi Saudite Uruguaj 61 Greqi 35 Singapor 48 Tajlandë 64 Emir. Bashk. Arabe Kosovë 60 Filipine 32 Izrael 47 Iran 59 Ekuador Greqi 60 Meksikë 30 Indonezi 46 Finlandë 59 Indonezi Kore e Jugut 60 Etiopi 27 Ganë 46 Zvicër 58 Francë Iran 58 Keni 27 Nigeri 46 Ganë 54 Poloni Tajvan 58 Tanzani 27 Sierra Leone 46 Nigeri 54 Kolumbi Repub. Çeke 57 Zambi 27 Turqi 45 Sierra Leone 54 El Salvador Spanjë 57 Portugali 27 Tajvan 45 Holandë 53 Turqi Pakistan 55 Malejzi 26 Panama 44 Etiopi 52 Belgjikë Japoni 54 Hong Kong 25 Francë 43 Keni 52 Peru Itali 50 Kil 23 Iran 43 Tanzani 52 Kil Argjentinë 49 Kinë 20 Peru 42 Zambi 52 Portugali Afrikë e Jugut 49 Ganë 20 Spanjë 42 Australi 51 Uruguaj Hungari 46 Nigeri 20 Etiopi 41 Norvegji 50 Greqi Xhamajkë 45 Sierra Leone 20 Keni 41 Afrikë e Jugut 49 Iran SHBA 40 Singapor 20 Tanzani 41 Zelandë e Re 49 Repub. Çeke Holandë 38 Tajlandë 20 Zambi 41 Indonezi 48 Spanjë Australi 36 El Salvador 19 El Salvador 40 SHBA 46 Pakistan Kosta Rikë 35 Kore e Jugut 18 Kore e Jugut 39 Filipine 44 Itali Gjermani 35 Tajvan 17 Uruguaj 38 Kinë 40 Argjentinë Mbretëri e Bashkuar 35 Peru 16 Guatemalë 37 Indi 40 Afrikë e Jugut Zvicër 34 Kosta Rikë 15 Tajlandë 34 Malejzi 36 Hungari Finlandë 33 Indonezi 14 Portugali 31 Mbretëri e Bashkuar 35 Xhamajkë Norvegji 31 Pakistan 14 Kil 28 Irlandë 35 Kosta Rikë Suedi 31 Kolumbi 13 Finlandë 26 Hong Kong 29 Zvicër Irlandë 28 Venezuelë 12 Kosta Rikë 21 Suedi 29 Finlandë Zelandë e Re 22 Panama 11 Danimarkë 16 Danimarkë 23 Irlandë Danimarkë 18 Ekuador 8 Holandë 14 Xhamajkë 13 Danimarkë Izrael 13 Guatemalë 6 Norvegji 8 Singapor 8 Izrael

221 Dimensionet kulturore të Hofstede-it: kultura kosovare dhe implikimet në praktikat e resurseve humane 221 Shteti PDI Shteti IDV Shteti MAS Shteti UAI Shteti LTO Austri 11 Kosovë 4 Suedi 5 Kosovë -3.3 Austri Tabela 4: Indekset e Dimensioneve Kulturore të Hofstede-it sipas shteteve. Burimi: Shtojca 3: Korrelimi i Individualizmit me Distancën e Pushtetit dhe harta e botës me Kosovën të përfshirë. e vogël Distanca e pushtetit (PDI) e madhe Grafiku 1: Distanca e pushtetit kundrejt Individualizmit. E adoptuar nga: (Hofstede et al. :2010)