UNIVERSITETI ALEKSANDËR MOISIU DURRËS FAKULTETI I SHKENCAVE POLITIKO - JURIDIKE DEPARTAMENTI I ADMINISTRIMIT PUBLIK

Transcription

1 UNIVERSITETI ALEKSANDËR MOISIU DURRËS FAKULTETI I SHKENCAVE POLITIKO - JURIDIKE DEPARTAMENTI I ADMINISTRIMIT PUBLIK TEMA : EKONOMIA INFORMALE NE SHQIPERI PUNOI: UDHEHOQI : Elton HAKA Msc. Gentiana KRAJA Janar 2013

2 PASQYRA E LENDES Abstrakt...3 Kapitulli 1:Krijimi i Ekonomisë informale...6 Faktorët që krijojnë ekonominë informale...8 Tregu i punës...9 Papunësia...9 Ulja e orëve të punës...10 Mos deklarimi i të ardhurave...10 Korrupsioni...11 Sistemi Tatimor...13 Rritja e barrës së taksave dhe e kontributeve të sigurimeve shoqërore...14 Mos deklarimi i pasqyrave financiare...15 Mos efikasiteti i grumbullimit të të ardhurave tatimore...15 Ekonomia e cash-it...17 Mos certifikimi i prejardhjes së parave...18 Mentaliteti i ulët i individëve në përdorimin e mjeteve jo cash...18 Mungesa e teknologjisë dhe shpërndarjes gjeografike në sektorit bankar...19 Kapitulli 2:Ekonomia informale në Shqipëri...20 Faktorët që shkaktojnë ekonominë informale në Shqipëri...20 Tregu i punës...21 Papunësia...21 Mos deklarimi i të ardhurave...22 Ulja e orëve të punës...23 Korrupsioni...23 Sistemi Tatimor...26 Rritja e barrës së tatimeve dhe taksave...27 Mos deklarimi i pasqyrave financiare...28 Mos efikasiteti i grumbullimit të të ardhurave...29 Ekonomia e Cash-it...30 Mos certifikimi i prejardhjes së parave...30 Mentaliteti i ulët i individëve ne përdorimin e mjeteve jo cash...31 Mungesa e teknologjisë dhe shpërndarjes gjeografike e sektorit bankar...32 Kapitulli 3: Masat e marra në luftën ndaj ekonomisë informale...32 Masa janë marrë për sistemin tatimor...33 Uljen e barrës së kontributeve shoqërore:...33 Lufta kundër korrupsionit:...36 Reduktimi i procedurave të regjistrimit të biznesit:...37 Masa janë marre dhe për Tregun e punës...38 Masa janë marrë për ekonominë e cash-it...39 Kapitulli 4. Hipoteza dhe metodologjia...40 Metodologjia...41 Objektivat e studimit...41 Hipoteza...42 Modeli i zgjedhur...42 Kapitulli 5 Analiza dhe rezultatet...43

3 Rritja ekonomike...43 Rritja në konsumin e energjisë...43 Ecuria e ekonomisë informale...44 Konkluzione...45 Kapitulli 6 Konkluzione dhe rekomandime...46 Referenca...47 ABSTRAKT Shqipëria u zhvillua me shpejtësi nga shkatërrimi i rendit publik dhe nga rënia e prodhimit, tani ka nevojë për rritje me ritme të larta e të vazhdueshme,në mënyrë që të zvogëlojë diferencat në zhvillim me vendet e tjera të Evropës si dhe të përmirësojë standardin e jetesës të të gjithë popullsisë. Situata e tranzicionit drejt demokracisë që po kalon Shqipëria sot, parë në analizën e faktorëve social dhe ekonomik ka krijuar shpërpjesëtime të ndjeshme shoqërore, ekonomike, por edhe kulturore, duke krijuar një terren, për ekonominë informale. Mekanizmat rregullatorë shpesh edhe aty ku ekzistojnë shpërfillen, duke mos luajtur rolin e tyre. Ajo që do të shihet është literatura e cila na ndihmon për identifikimin e faktorëve dhe njëkohësisht efektet që sjellin ato në ekonominë informale. Në ekonominë Shqiptare ndikojnë të njëjtët faktorë që bëjnë pjesë në ekonominë globale. Niveli i ekonomisë informale llogaritet të jetë në nivele 30-60%. Ky nivel që ka ekonomia informale në vend ndikohet nga faktor të ndryshëm si: Tregu i punës i cili ka pësuar transformime pas viteve 1991 dhe ka sjell ndryshime thelbësore në strukturën e sektorëve të prodhimit dhe të punësimit. Sektori privat u zhvillua pikërisht në këtë periudhë dhe ndikojë në rritjen e sektorit informal. Faktor tjetër që zhvillon informalitet është korrupsioni të cilin e shohim gjerësisht në Shqipëri pasi mungesa e strukturave ligjore dhe abuzimi në to i japin akses ekzistencës dhe përhapjes së tij. Faktori i tretë është sistemi tatimor, ambienti fiskal Shqiptar ka pasur probleme dhe ka pësuar ndryshime. Evazioni fiskal është shqetësues për këtë sektor pasi ndikon ndjeshëm në rritjen e ekonomisë informale. Gjithashtu dhe ekonomia e cash-it është një problem shqetësues pasi Shqipëria kur doli nga sistemi komunist nuk kishte një kulture mbi sistemin bankar dhe atë të kreditimit. Kjo

4 mosdije ndikon negativisht në zhvillimin e këtij sektori. Pra mungesa e mentalitetit për praninë e sistemit bankar sjell një nivel të lartë të parave jashtë këtij sektori, rrjedhimisht rritjen e ekonomisë informale. Masat që ka marre vendi ynë në parandalimin e këtij fenomeni kanë qenë të ndryshme. Ato konsistojnë në përmisimin e tregut të punës për uljen e papunësisë, reduktimin e barrës së kontributeve shoqërore etj. Për përmisimi e sistemit tatimorë janë marrë masa të shumta të cilat synojnë në uljen e evazionit fiskal, në eficencën e administratës tatimore etj. Korrupsionit i është dhënë një vëmendje e veçantë pasi ai ndikon në mbarëvajtjen e të gjithë sistemit shtetërorë dhe ekonomisë në tërësi. Për ekonominë e cash-it sektori bankar ka bërë përpjekje për reduktimin e saj duke bërë politika të ndryshme për certifikimin e parasë, për rritjen e përdorimit të sektorit bankar etj. Për të evidentuar masat e marra dhe ndikimi që ato kanë pasur për vitin në uljen e ekonomisë informale jemi bazuar në studimin e modelit të konsumit të energjisë elektrike. Në këtë model vërehet që parashikimet e bëra për masat në uljen e ekonomisë informale kanë rezultuar efektive pasi në model shihet që shifrat për informalitetin në 2002 kanë qenë 30 dhe në 2008 shkojnë në Ulja e shifrave të informalitetit dëshmon në efektivitetin e masave të marra në Shqipëri.

5 THE ABSTRACT Albania took place rapidly from the destruction of public order and the decline in production and now needs to increase at high rates of continuous, in order to reduce differences in development with other European countries as well as to improve the standard of living of the entire population. The situation of the transition to democracy is facing Albania today, as seen in the analysis of social and economic factors created significant imbalances, social, economic, but also cultural, creating fertile ground for informal economy. The regulatory mechanisms even though they exit, they are often ignored, so they are not playing their role. What will be seen is literature which helps us to identify the factors and also the effects that bring them into the informal economy. In the Albanian economy affect the same factors that are part of the global economy. The level of informal economy is estimated at 30-60% levels. This level has the informal economy in the country is affected by various factors such as: labor market which has undergone transformation after 1991 and has brought fundamental changes in the structure of production and employment sectors. The private sector took place at this period and the impact on the informal sector. Another factor that develops informal corruption we see widely in Albania as a lack of legal structures and Abuse in to give access to its existence and proliferation. The third factor is the tax system, Albania has had problems and fiscal environment has changed. Tax evasion is worrying for the sector as significantly affects the growth of the informal economy. Also cash economy is a concern as Albania when it emerged from the communist system there was a culture in the banking system and credit. This ignorance adversely affects the development of this sector. So the lack of mentality banking presence brings a high level of money off this sector, hence the growth of the informal economy. That our country has taken measures to prevent this phenomenon have been different. They consist in the improvement of the labor market to reduce unemployment, reduce the burden of social contributions, etc.. For improvement of the tax system are taken numerous measures aimed at reducing tax evasion, tax administration efficiency etc. Corruption has been given special attention because it affects the welfare of the entire state system and the economy as a whole. Cash economy the banking sector has made efforts to

6 reduce its doing different policies for certification of money to increase the use of the banking sector, etc.. To identify measures and the impact that they have had for the year to reduce the informal economy are based on the study of electricity consumption model. In this model it is observed that the predictions made in reducing the informal economy measures have been shown to be effective since the model is seen that informality figures in 2002 were 30 and in 2008, go to Reducing informality figures proves the effectiveness of measures taken in Albania. KAPITULLI 1: KRIJIMI I EKONOMISË INFORMALE Në ekonominë informale përfshihet totali i të gjitha aktiviteteve ekonomike që ndodhin jashtë kuadrit zyrtar të regjistrimit të një kompanie në zyrën e taksave, administratën e sigurimeve shoqërore, statistikat zyrtare etj. Sa më të zhvilluara të jenë strukturat shtetërore dhe ekonomike të një vendi aq më e ulët është pjesa jo formale e një ekonomie1. Studiues të ndryshëm përdorin terma të ndryshme, për të përcaktuar aktivitetin kompleks informal, që ne i vëmë emra te ndryshëm, por që në thelb kanë të njëjtën përmbajtje: punë e zezë, punë e dytë, e padukshme, e fshehur, klandestinë, ilegale,e nëndheshme etj2. Shumica e këtyre kritereve të përdorura lidhen ngushtë me: tregun e punës, evazion fiskal, shkelje rregulloreje, mbijetesën dhe aktivitete të pa ligjshme.

7 Zakonisht ka një dallim ndërmjet ekonomisë gri dhe ekonomisë së zezë, (kriminale). Ne ekonominë gri përfshihen të gjithë aktivitetet që janë të ligjshme në parim, por për të cilat nuk paguhen taksa dhe sigurime shoqërore kurse në ekonominë e zezë përfshihen ato aktivitete që janë të jashtëligjshme si trafiku i armëve, drogës, prostitucionit etj. Për të matur sektorin informal është e vështire pasi aktivitetet që operojnë në të nuk duan të identifikohen por për ti bërë analizën këtij sektori janë përdorur metoda direket dhe indirekte. Metoda e parë, përdor anketat për të mbledhur informacion në lidhje me sjelljet e individit. Kjo përdoret më shumë për të studiuar evazionin fiskal pasi mundëson kontrollin e faktorëve të jashtëm dhe mund të ndikojë në rrethanat që rregullojnë sjelljen e individit. Por mungesa e saj qëndron në mos vendosjen e eksperimentit në botën e vërtet. Metoda indirekte përdor statistikat ekonomike që janë në dispozicion dhe bazohet ne këto të dhëna për të bërë analizën e sektorit informal. Sektori informal në ekonomi është një temë e shumë debateve. Disa japin vlerësim negativ të pranisë së sektorit informal dhe s gjerojnë reduktimin e madhësisë se tij. Të tjerë kanë pikëpamje pozitive për rëndësinë e tij bazuar në dinamikën, fleksibilitetin dhe mundësinë për akumulim që ky sektor ofron. Ato mendojnë që sektori informal duhet të mbështetet dhe të integrohet në ekonominë formale 5. Sipas Gërxhanit sektori informal duhet parë në raport me llojet e ndryshme të vendeve pasi ekzistenca e sektorit informal në vendet e zhvilluara shpesh është e karakterizuar nga potenciali që ka ky sektor për rritjen e investimeve ekonomike si dhe rritjen e të ardhurave në sektorin formal. Në vendet më pak të zhvilluara karakteristikat e sektorit informal tregojnë të kundërtën sepse ky sektor jep efekte pozitive në afatshkurtër por në afatgjatë jep pasoja shumë negative, gjë që sjell domosdoshmërinë e integrimit të tij në sektorin formal. Faktorët që krijojnë ekonominë informale Fenomeni i ekonomisë informale duhet analizuar në spektrin e faktorëve të cilët potencialisht mund të shkaktojnë atë.

8 Ky fenomen është kompleks dhe zhvillimi i tij në një ekonomi vjen si pasojë e disa faktorëve që ndërveprojnë me njeri tjetrin dhe bëjnë të mundur zgjerimin e tij duke zëvendësuar ekonomin formale me atë informale. Më poshtë listohen disa nga elementët që janë thelbësor në shkaktimin e ekonomisë informale: Tregu i punës Korrupsioni Sistemi Tatimor Ekonomia e Cash-it Faktorët që krijojnë ekonominë informale Sipas ISS 6rregullat e shumta në tregun formal të punës dhe shpenzimet e përgjithshme të pagave ndikojnë pozitivisht në rritjen e sektorit informal. Zhvillimi i tregut të punës dhe mirëfunksionimi i tij sjellin uljen e ekonomisë informale pasi ky faktor ndikon në mënyrë të drejtpërdrejt në mirëqenien e individit në një shtet. Por efikasiteti i tregut të punës shpesh herë nuk është në nivelin e duhur për shkak të disa elementëve që nuk funksionojnë. Elementët e tregut të punës që ndikojnë në rritjen e ekonomisë informale janë:

9 Papunësia Mos deklarimi i të ardhurave Ulja e orëve të punës Papunësia '''Papunësia''' paraqet përqindjen e të papunësuarve nga tërë kapaciteti i fuqisë punëtore në një territor të caktuar brenda një vendi apo në tëre vendin. Shkaqet që krijojnë papunësinë janë të ndryshme. Megjithatë ndër më të rëndësishmet janë: globalizimi i ekonomisë botërore, aftësia e dobët e institucioneve për të siguruar arsimim, trajnim dhe infrastrukturë, zhdukja e punës në sektorin publik dhe mbyllja e bizneseve jo konkurruese8.në momentin kur papunësia është në nivele të larta shteti duhet të forcojë politika sociale në mënyrë që mirëqenia e kësaj pjese të popullsisë të mos pësoj rënie. Rrjedhimisht kjo pjesë kthehet në një barrë të rendë ekonomike për shtetin. Individi i papunë kur tërhiqet nga jeta sociale priret më shumë drejtë kryerjes së veprimeve të kundra-ligjshme. Është evidente se ndërmarrjet informale janë "funksionale" për personat e papunë nga sektori formal. Shpeshherë, këto ndërmarrje janë zgjidhja e vetme që i ngelet këtyre individëve për të siguruar një jetë normale ose një minimum jetese. Një qëndrim indiferent ndaj aktiviteteve ekonomike të aktorëve privatë është shoqëruar zakonisht nga një sistem i dobët në kompensimin e të papunëve. Humbjet ekonomike të një vendi të shkaktuara nga fenomeni i papunësisë janë shumë të mëdha aq sa mund të krahasohen me humbjet që mund të pësoj shoqëria e këtij vendi nga mosfunksionimi i sektorëve më të fuqishëm ekonomik që ka një shtet. Për këtë arsye sektori informal vazhdon të jetë i pranishëm. Ai është toleruar sepse këto vende të dobëta dhe joefikase mbështeten në ketë sektor që siguron mjete të jetesës për një segment të madh të popullsisë.

10 Pra, mund të themi që prania e papunësisë për një vend është e rrezikshme për zhvillimin e tij pasi kjo situatë sjell një ulje të nivelit të jetesës dhe një shtet të pafuqishëm përball këtij fenomeni. Duhen bërë përpjekje të mëdha për uljen e këtij fenomeni pasi ndikon në rritjen e ekonomisë informale. Ulja e orëve të punës Në vendet e OECD, papunësia e lartë është shkaktuar në pjesën më të madhe të rasteve nga kostot e mëdha të punës. Rënia e orëve të punës në ekonominë zyrtare është ndikuar nga qeveritë ose nga unionet e punës në mënyrë që të reduktojnë papunësinë. Mbas kësaj politike fshihet një sasi e kufizuar pune, e cila duhet të rishpërndahet. Por kjo ide neglizhon një faktor kyç, i cili ka të bëjë me faktin që një reduktim i forcuar i orëve të punës në sektorin zyrtar në kundërshtim me preferencat e punonjësve rrit orët potenciale që mund të punohet në ekonominë informale12. Kur individët nuk ndihen të plotësuar nga puna e tyre në sektorin formal si dhe kur dalin para kohe nga forca e punës, shkojnë në sektorin informal për të plotësuar nevojat e tyre duke marrë përfitime në periudhë afatshkurtër pa menduar për të ardhmen. Ky fenomen që sjell daljen e parakohshme të individit nga jeta sociale lidhet ngushtë me rritjen e ekonomisë informate.13 Për këtë arsye, sugjerimet më të arsyeshme të politikave ekonomike theksojnë se është i nevojshëm fleksibiliteti në orarin e punës në përputhje me dëshirat e punonjësve në mënyrë që vendimet e këtyre të fundit mos të deformohen nga kufizimet e tregut të punës dhe natyrshëm ato mos detyrohen ti drejtohen tregut informal. Mos deklarimi i të ardhurave Mosdeklarimi i të ardhurave është një tjetër element i rëndësishëm për rritjen e ekonomisë informale. Ky faktor mund të shikohet në dy këndvështrime, nga ana e dy faktorëve esenciale të tregut të punës, punëmarrësit dhe punëdhënësit.

11 Punëmarrësit që janë të pritur të deklarojnë më pak të ardhura në mënyrë që të tatohen më pak. Të ardhurat reale fshihen nga autoritetet publike për arsye të ndryshme si: për të shmangur tatimin mbi të ardhurat, vlerën e shtuar ose taksa të tjera; pagesën e kontributeve te sigurimeve shoqërore; kërkesa të ndryshme ligjore si paga minimale, paga maksimale, përmbushja e orëve të punës etj. Nga ana tjetër, punëdhënësit janë të prirur të fshehin ose të mos deklarojnë të ardhurat e tyre, ose pagat që i japin punëmarrësve për arsye të ndryshme disa nga të cilat të njëjta me ato të sipërpërmendurat si shmangia e detyrimeve fiskale. Punëdhënësit shkaktojnë informalitet ne këtë këndvështrim pasi duke mos deklaruar të ardhurat ose pagat, ato paguajnë më pak detyrime kundrejt shtetit duke maksimizuar fitimin e tyre. Ky element ndikon në mbarëvajtjen e tregut të punës dhe për rrjedhoje sjell rritjen e ekonomisë informale. Strukturat shtetërore duhen të marrin masa, duke krijuar mekanizma te tillë qe punëdhënësit dhe punëmarrësit të jenë të detyruar të deklarojnë të ardhurat e tyre reale. Korrupsioni Korrupsioni është një shkëmbim ilegal ndërmjet dy palëve, njëra prej të cilave paguan ryshfet, tjetra ofron shërbimin e korruptuar. Problematik është fakti që të korruptuarit, janë të orientuar drejt përfitimeve personale dhe jo atyre të përgjithshme në interes të shoqërisë16. Korrupsioni është i pranishëm në të gjithë faktorët që ndikojnë në rritjen e ekonomisë informale duke u bërë një shtysë më shumë për rritjen e saj. Elementi kryesor që shkakton korrupsion është mos-efikasiteti i sektorit publik. Ky element i korrupsionit përfshin një sektor të gjerë që me mosfunksionimin e tij shkakton rritje të ndjeshme në sektorin informal. Në vendet e pa zhvilluara, korrupsioni në administratën publike është një problem serioz.

12 Në këto vende ryshfetet janë më të tundueshme për faktin se rrogat në administratën publike janë të ulëta dhe punonjësit priren për të abuzuar në këmbim të përfitimeve personale. Korrupsioni është i pranishëm në: uljen e kostove, përmbushjen e rregullave dhe marrjen e licencave për tu përfshirë në aktivitete të veçanta, vendimet lidhur me investimet publike, kontrolli në masën e vjeljes së taksave, marrja dhe ngritja në detyrë në sektorin publik, prokurimet publike të cilat janë të lidhura me elemente të tjera të pushtetit, të drejta te pronësisë të pa-garantuara, infrastruktura ligjore, inefiçensa e shpenzimeve publike si dhe keq shpërndarja e tyre. Të gjitha këto probleme që direkt ose indirekt sjellin korrupsion, janë arsyet që ndikojnë në zhvillimin dhe keqfunksionimin e një vendi. IMF (2003) paraqet në mënyrë grafike efektin e korrupsionit në ekonominë informale kryesisht të ardhura fiskale të pakësuara dhe, rrjedhimisht,shpenzime më të ulëta për mallrat publike përgjithësisht të vlerësuar, si spitalet, shkollat, universitetet, rrugët apo furnizimin e vazhdueshëm të energjisë dhe të ujit.. Sipas skemës ekonomia duale e stilizuar tregohet qartë se korrupsioni ndikon në zëvendësimin e hallkave të funksionimit të administratës publike duke e kthyer atë nga ekonomi formale në informale.

13 Pra, siç shihet korrupsion ka një shtrirje të gjerë në ekonomi pasi ai prek te gjitha strukturat e shtetit dhe i bënë ato joefektive, kjo sjell një keq funksionim të tij dhe ndihmon ne rritjen e ekonomis informale. Sistemi Tatimor Sipas SKGO19 administrimi i sistemit tatimor është një problem shqetësues, jo vetëm për vendet akoma në tranzicion por edhe në vendet e zhvilluara si SHBA. Të gjithë faktorët që ndikojnë në rritjen e ekonomisë informale zënë një peshë specifike në këtë sektor, megjithatë ai që prek në menynë të drejtpërdrejt ekonominë informale është evazioni fiskal.

14 Elementet e sistemi tatimor që ndikojnë në rritjen e ekonomisë informale janë: Rritja e barres se taksave dhe e kontributeve te sigurimeve shoqerore Mos deklarimi i pasqyrave financiare Mos efikasiteti i grumbullimit të të ardhurave tatimore Rritja e barrës së taksave dhe e kontributeve të sigurimeve shoqërore. Ne pothuajse të gjithë studimet rritja e barrës së taksave dhe kontributeve të sigurimeve shoqërore është një nga shkaqet më të rëndësishme të rritjes së ekonomisë informale. Madhësia e sektorit publik është duke u rritur meritme të shpejta. Kjo sjell kufizimin e lirisë së individëve për shkak të rritjes së normave tatimore. Rrjedhimisht individi është i prirur të shkoj drejt ekonomisë informale. Punonjësit janë të prirurtë mos i paguajnë kontributet e sigurimeve shoqërore pasi kostot e përgjithshme te punës në ekonominë zyrtare janë të larta dhe të ardhurat neto që këto punonjës marrin janë shumë të ulëta por janë strukturat shtetërore ato që duhet të menaxhojnë këtë situate duke krijuar kushtet që punonjësit të kenë ofertë pune më të lartë në sektorin formal, duke ardhur natyrshëm shmangja e sektorit informal. Duhet theksuar se kjo lidhje mes rritjes së taksave dhe prirjes së individit për të shkuar drejt sektorit informal është shumë e vogël në vende të pa zhvilluara ku kultura tatimore nuk ekziston. Një analizë makroekonomike e vitevetë fundit e bërë nga Loayza, mbi vlerësimin e përmasave të sektorit informal në 14 vende të Amerikës Latine, arrihet në përfundimin se barra e taksave dhe shtrëngimet e tregut të punës ndikojnë pozitivisht në rritjen e informalitetit ndërsa forcimi dhe efikasiteti i institucioneve ndikojnë negativisht në të. Mos deklarimi i pasqyrave financiare.

15 Mos deklarimi i pasqyrave financiare dhe deklarimi i informacionit fals, sjell një llogaritje jo reale të shumës që duhet të tatohet dhe këto shkelje janë të renda për ecurinë e një vendi drejt sektorit formal. Kjo vjen si pasoje e uljes së moralit të taksave e shoqëruar me një ulje të besnikërisë së tatimpaguesve ndaj institucioneve publike. Synimi i ndërmarrjeve është të maksimizojnë fitimin e tyre, për të arritur këtë ato kanë tendencë të paguajnë sa më pak taksa dhe tatime duke manipuluar pasqyrat e tyre financiare dhe duke raportuar fitime të ulëta për tu shmangur nga tatimet e larta. Ekziston edhe një formë më fitimprurëse për një aktivitet: duke u berë një biznes fantazmë që nuk ekziston në bilancete shtetit. Kjo sjell fitime të larta sepse nuk aguan detyrimet tatimore dhe njëkohësisht ai nuk konkurron ndershëm me bizneset e tjera pasi mallrat dhe shërbimet që ofron janë me çmime më të ulëta, gjë që shkakton prishjen e ekuilibrit të tregut. Për sistemin tatimor ky element është një problem shumë i rëndësishëm dhe delikat pasi është një fenomen qe ndodh rëndom në të gjithë vendet, kryesisht në ato vende me ekonomi pak të zhvilluar ose në ato në tranzicion. Për reduktimin e tij, shteti duhet të beje një kontroll të vazhdueshëm dhe rigoroz në mënyrë të tillë qëbizneset të ndërgjegjësohen dhe të kryejnë veprimtarin e tyre në rrugë ligjore. Kjo do të ndikonte ndjeshëm në uljen e ekonomisë informale. Mos efikasiteti i grumbullimit të të ardhurave tatimore Për sistemin tatimor ky element është një problem shumë i rëndësishëm dhe delikat pasi është një fenomen qe ndodh rëndom në të gjithë vendet, kryesisht në ato vende me ekonomi pak të zhvilluar ose në ato në tranzicion. Për reduktimin e tij, shteti duhet të beje një kontroll të vazhdueshëm dhe rigoroz në mënyrë të tillë qëbizneset të ndërgjegjësohen dhe të kryejnë veprimtarin e tyre në rrugë ligjore.

16 Kjo do të ndikonte ndjeshëm në uljen e ekonomisë informale.elementi i tretë por jo më pak i rëndësishëm që shkakton dhe e rrit nivelin e evazionit fiskal është mungesa e efikasitetit të grumbullimit të tëardhurave tatimore. Dihet që administrata tatimore është një sektor shumë i rëndësishëm dhe i fuqishëm i administratës shtetërore. Mungesa e efikasitetit të këtij sektori sjell më pak të ardhura në buxhetin e shtetit. Si pasojë kjo sjel ulje te mirëqenies sociale pasi financohen më pak shërbimet publike duke ulur dhe cilësinë e tyre. Ndër funksionet kryesore të administratës tatimore është grumbullimi i detyrimeve fiskale. Arsyeja pse renditet ndër elementet që ndikon nëevazionin fiskal është se grumbullimi i të ardhurave në shumë vende nuk rezulton efiçent dhe kjo për disa shkaqe kryesore si: paaftësia e punonjësve të kësaj administrate, mos supervizimi i tyre gjatë ushtrimit të detyrës nga instanca me të larta të administratës, moszbatimi në mënyrë rigoroze i kuadrit ligjor tatimor, mungesa e teknologjive të përparuara për grumbullimin e të ardhurave tatimore etj. Këto janë elementet që direkt ose indirekt ndikojnë në ekonominë informale. Në strukturat tatimore rëndësia konsiston në marrëdhëniet midis tatimpaguesve dhe administrates tatimore. Shumë vende synojnë të përmirësojnë shërbimin ndaj tatimpaguesve dhe sidomos rritjen e shkallës së bashkëpunimit me to. Kjo marrëdhënie përmirësohet me rritjen e besimit reciprok midis tatimpaguesve dhe administratës tatimore dhe kur të drejtat e tatimpaguesve jepen qartë dhe mbrohen. Për të luftuar fenomenin e informalitetit është shumë e vështirë. Gjithsesi shtetet bëjnë përpjekje për ta reduktuar atë. Ndër masat që merren janë reformat e administrates tatimore dhe më kryesorja mbështetja dhe dëshira e mirë e biznesit, që mund të cilësohen si armët kryesore për të jeteve jo cash. Mos certifikimi i prejardhjes së parave.certifikimi i prejardhjes së parave është një fenomen shumë i rëndësishëm në politikat monetare vendeve të ndryshme.

17 Megjithëse bëhen përpjekje për të forcuar masat kontrolluese dhe për të plotësuar vakuumet ligjore sërish mbetet shqetësues fakti se në cilat vende operojnë ndërmarjet e pa ligjshme dhe ku lëvizin paratë e gjeneruar prej tyre. Vendet e zhvilluara, duke pasur një praktikë më të konsoliduar në këtë fushë, kanë arritur në reduktimin e këtij fenomeni duke luftuar këtë fenomen të errët. Ekonomia e cash-it Ekonomia e cash-it është një faktor i rëndësishëm i sektorit informal. Kjo ekonomi ekzistonë në vende ku prezenca e shtetit është pak ose aspak e pranishme. Ka një sërë arsyesh që shpjegojnë pranin e tij. Më poshtë janë të renditura elementët e cash-it që ndikojnë në rritjen e ekonomisë informale: Mos certifikimi i prejardhjes së parave Informcioni i pakët i individëve në përdorimin e mjeteve jo cash Mungesa e teknologjisë dhe shpërndarjes gjeografike e sektorit banker Mos certifikimi i prejardhjes së parave Certifikimi i prejardhjes së parave është një fenomen shumë i rëndësishëm në politikat monetare vendeve të ndryshme. Megjithëse bëhen përpjekje për të forcuar masat kontrolluese dhe për të plotësuar vakuumet ligjore sërish mbetet shqetësues fakti se në cilat vende operojnë ndërmarjet e pa ligjshme dhe ku lëvizin paratë e gjeneruar prej tyre.

18 Vendet e zhvilluara, duke pasur një praktikë më të konsoliduar në këtë fushë, kanë arritur në reduktimin e këtij fenomeni duke luftuar më së shumti krimin e organizuar dhe korrupsionin. Vendet e pa zhvilluara kanë një në përdorimin e mjeteve jo cash. Një arsye tjetër e pranisë së cash-it është zhvillimi i ulet i mentalitetit të popullsisë së një vendi shkallë të lartë korrupsioni i cili ndihmon biznesetqë gjenerojnë para të cilave mund tu fshihet prejardhja. Këto kompani janë të dyshimta në aktivitetin e tyre si dhe në industrinë ku ato operojnë. Shpeshherë ato krijojnë biznese në hije dhe gjejnë terren të përshtatshëm për qarkullimin dhe pastrimin e parave duke shfrytëzuar mos deklarimin e certifikimit të parave në këto vende ku ekonomia cash është në nivele të larta. Për shkak te kompleksitetit të çështjes, bashkëveprimit që ajo ka me elementë të tjerë, eksperiencës së pakët të këtyre vendeve, problemet që lindin për to janë shumë të mëdha dhe duke qene se terreni është i papërgatitur zgjidhja vjen në mënyrë graduale por me pasoja të rënda si për shoqërinë civile ashtu edhe për ekonominë e këtyre vendeve. Mentaliteti i ulët i individeve në përdorimin e mjeteve jo cash Një arsye tjetër e pranisë së cash-it është zhvillimi i ulet i mentalitetit të popullsisë së një vendi për përdorimin e mjeteve jo-cash. Kjo vjen si pasojë e nivelit të ulet të tëardhurave që kanë këto vende dhe edukatës së pamjaftueshme qe popullsiaka në përdorimin e mjeteve bankare gjatë kryerjes së transaksioneve të ndryshme. Politikat e ndryshme të shtetit duhet të edukoje popullsinë që të përdorë mjetet bankare në veprimet që bën me paratë e saj, dhe jo vetëm me veprimet e vogla që kryhen gjate jetës së përditshme por edhe në lidhjen e kontratave të ndryshme. Kontratat janë një parakusht për kryerjen e transaksioneve ekonomike. Transaksionet bëhen të kufizuara në hapësirë dhe kohë dhe bëhen shumë më tepër të kushtueshme për aktoret ekonomik pasi ato duhet të gjejnë mënyratë ndryshme për të lidhur marrëveshje.

19 Individët duke mungesa e teknologjisë dhe shpërndarjesgjeografike në sektorit bankar. Sektori bankar është faktori esencial që ndihmon uljen e ekonomisë së cash-it. Në vendet me konomi informale zhvillimi i sektori bankar si dheai teknologjik janë në mungesë dhe kjo e et sektori bankari jep mundësinë individëve ose bizneseve të perojnë në treg në mënyrë ilegale dhe të ardhurat që ato përfitojnë qarkullojnë pa u kanalizuar në sektorin bankar si pasoj niveli i cash-it rritet ndjeshëm. Pra, zhvillimi i këtij sektori është i domosdoshëm që ti krijoje individëve lehtësinë e përdorimit te mjeteve jo cash dhe rrjedhimisht kjo sjell uljen e ekonomisë informale. mos besuar në sistemin gjyqësor dhe duke u ndjerëtë pasigurt në menaxhimin e parave të tyre nga sistemi bankar gjejnë zgjidhjen më të lehte të mundshme për to, veprimet cash. Mungesa e teknologjisë dhe shpërndarjesgjeografike në sektorit banker Sektori bankar është faktori esencial që ndihmon uljen e ekonomisë së cash-it. Në vendet me ekonomi informale zhvillimi i sektori bankar si dheai teknologjik janë në mungesë dhe kjo e dëmton lidhjen e individit me këtë sektor. Pozicionimi i pjesës më të madhe të bankave të nivelit të dytë është fokusuar vetëm në metropolet e këtyrevendeve. Pjesa tjetër e popullsisë që jeton në periferi ose në zona rurale duke e pasur të vështirë krijimin e lidhjes me këto banka, çdo transaksion e kryejnë me para në dorë dhe kjo shoqërohet me mosdije të kanalizimit të të ardhurave të tyre duke sjell mungesën e një informacioni të detajuar mbi sasinë e parave në qarkullim e veprim, çka vështirëson në të njëjtën kohë dhe ruajtjen e parametrave makro-fiskale dhe objektivave te synuara të një vendi. Kjo mungesë që shkaktohet nga vet sektori bankari jep mundësinë individëve ose bizneseve të perojnë në treg në mënyrë ilegale dhe të ardhurat që ato përfitojnë qarkullojnë pa u kanalizuar në sektorin bankar si pasoj niveli i cash-it rritet ndjeshëm. Pra, zhvillimi i këtij sektori është i domosdoshëm që ti krijoje individëve lehtësinë e përdorimit te mjeteve jo cash dhe rrjedhimisht kjo sjell uljen e ekonomisë informale. Si përfundim mund të themi që faktorët e lartë përmendur na ndihmojnë për të kuptuar më mirë shkaqet që sjellin lindjen e ekonomisë informale. Faktorë të tillë si: Tregu i punës, Korrupsioni, Sistemi Tatimor dhe Ekonomia e Cash-it bashke me elementet dhe nënelementët që përfshihen në to janë analizuar në këtëtemë dhe japin qartë dobësit e faktorëve që shkaktojnë rritjen e ekonomisë informale. Faktorët që shkaktojnë informalitet janë te pranishëm në të gjithë

20 ekonomitë e vendeve por niveli dhe përhapja e tyre është e ndryshme dhe dallon nga vendet e zhvilluara në ato më pak të zhvilluara. Kjo për arsye të nivelit të zhvillimit ekonomik që ndryshon nga një vend në tjetrin. Ekonomia informale në Shqipëri Ekonomia informale ne Shqipëri ka lindur pas viteve 1990, domethënë pas vendosjes së rendit demokratik. Para viteve 1990 nuk mund të flasim për ekonomi informale pasi ekonomia ishte e centralizuar. Aktivitetet informale patën një rritje të shpejtë me liberalizimin e ekonomisë pasi shteti nuk krijoj mekanizma efikas për parandalimin e tyre. Prania e saj në shkallë më të gjerë dhe të vrullshme erdhi kryesisht si pasojë e shëmbjes së institucioneve të ekonomisë së centralizuar, e boshllëkut ligjor dhe institucional të krijuar menjëherë pas kësaj dhe e dobësive fillestare të shtetit për të krijuar institucione ligjore e fiskale të përshtatshme për një ekonomi tregu. Nuk duhen neglizhuar edhe efektet shkatërruese të krizave me të cilat është përballur vendi gjatë kësaj periudhe si dhe diferencimi ekonomik dhe social, gjatë gjithë periudhës së tranzicionit deri në ditët e sotme. Kjo ndodh për faktin që vetë autoritetet shtetërore kanë ndihmuar këto aktivitete te zhvillohen duke abuzuar me sovranitetin shtetëror për përfitimet e tyre vetjake. Sektori informal ndihmon në rritjen ekonomike për një periudhe afatshkurtër por është shumë i dëmshëm në afatgjatë. Ky sektor i ofron qytetarëve atë që shteti nuk është në gjendje t ia ofroje duke sjell dobësimin e autoritetit, sovranitetit dhe legjimitetit të tij. Kjo sjell humbjen e besimit të qytetarëve për drejtësi, siguri apo shërbime të tjera që duhet të ofroj një shtet i konsoliduar. Faktorët që shkaktojnë ekonominëinformale në Shqipëri Duke qënë se ekonomia e vendit tonë është ekonomin tregu globale si shumica e ekonomive të tjera në botë, faktorët që e shkaktojnë ekonominë informale në botë ekzistojnë edhe në Shqipëri. Si rezultat, edhe për rastin e Shqipërisë do të shqyrtohen të njëjtat fenomene të identifikuara në analizën e paraqitur në kapitullin e parë të temës. Aktualisht në Shqipëri ekonomia informale llogaritet 30-60% e GDP.Për të dalë nga kjo situate duhet që shteti të bëjë një punë shumë të madhe. Ai duhet të jetë sa më efektiv në politikat për reduktimin e sektorit informal duke ofruar

21 kushte më të mira dhe duke e bërë sa më atraktiv sektorin formal. Për te hyrë më në brendësi të fenomenit, për të parë arsyet që e shkaktojnë atë dhe mënyrat se si mund të mënjanohet në vazhdim parashtrohet një analizë e të gjithë faktorëve që ndikojnë në krijimin dhe zhvillimin e ekonomisë informale në ambientin e ekonomisë Shqiptare. Tregu i punës Tregu Shqiptar i punës ka përjetuar zhvillime të mëdha pas vitit Transformimi ekonomik ka pësuar ndryshime esenciale nëstrukturën e sektorëve të prodhimit dhe të punësimit. Zhvillimi i sektorit privat është bërë paralel me informatizimin e ekonomisë në përgjithësi dhe punën e zezë në veçanti. Papunësia Papunësia është një fenomen shumë shqetësues për tregun shqiptar të punës i cili ka ndikimin e tij të veçantë në zhvillimin e ekonomisë informale. Një analizë e situatës së tregut të punës në INSTAT tregon se pavarësisht nganjë strukturë e re e popullsisë forca e punës është reduktuar për shkaqe të ndryshme siniveli i lartë i emigracionit, migracioni nga vendet rurale drejt qyteteve kryesisht Tirana etj.shkalla e papunësisë për këtë periudhë është 13%. Shkalla e papunësisë është më e lartë në grupmoshat e reja deri në rreth 30 vjeç. Ky tregues për grupmoshat vjeç është më I lartë për femrat sesa për meshkujt, nga ana tjetër në grupmoshat pas 55 vjeç vihet re një tendencë më e lartë për të kërkuar punë tek meshkujt. Sipas statistikave të INSTAT 6.4% e kryefamiljarëve shqiptarë janë të papunë. Kjo situatë është shumë problematike pasi nje kryefamiljare i papune nenkupton nje familje shqiptare me shume pak te ardhura, nënkupton një barrë të rëndëpër shtetin shqiptar, nënkupton një ulje të dinjitetit dhe personalitetit te individit shqiptar.

22 Pasoja ë të rënda r të tre (individet, familjet, shtet) pasi ne shumicen e rasteve kjo situate eshte e prirur te gjej nje zgjidhje te vetme: ekonomin informale ose veprime te kundra-ligjshme. (vrasje, vjedhje, vetvrasje etj) Shkaqe te cilat nder vite e kane zhvilluar kete fenomen jane : zhvillimite e ndrryshme te ndodhura ne vendin tone si ndryshimi i sistemit, kriza e vitit 1997, ndryshimet e shpejta te profilit ekonomik e social etj. Mënyra kryesore nëpërmjet së cilës te papunet kanë kërkuar punë në vitin 2008 në vendin tone është nëpërmjet miqve shokëve dhe të afërmve ku rezulton se 78.6% e të papunëve kanë kërkuar punë nëpërmjet kësaj mënyre. Kjo metodëpasohet nga metoda e aplikuar direkt tek ndonjë punëdhënës (39.9%), nëpërmjet kërkimit në zyrën e punës (35.8%), studiuar lajmërimet në gazeta (22%).Këto rezultate nuk janë të kënaqshme. E megjithatë pas 20 viteve tranzicion papunësia mbetet një ndër elementët problematik të ekonomisë informale në vend. Mos deklarimi i të ardhurave Në Shqipëri mos deklarimi i të ardhurave është një fenomen shumë i përhapur. Për të ilustruar më qartë këtë fenomen po përdor raportin që ilustron statistikat e punëmarrësve të evidentuar, ilegal të evidentuar, subjektet pa licence si dhe % e ekonomisë informale. Burimi: Instituti i Studimeve Sindikale(2004) Tabela e mësipërme paraqet shumë qartë atë çfarë thamë më lart. Për shembull në vitin 2003 nga

23 1669 biznese të kontrolluara, u evidentuan 3798 punëmarrës ilegalë, ose 22.4%. Nëse do të bënim më pas një krahasim midis rezultateve të evidentuara në vite, atëherë do të arrinim në përfundimin se rritja e të punësuarve ilegale ka një lidhje pozitive me rritjen e ekonomisë informale. Dihet që shteti luan një rol të rëndësishëm në mënjanimin e këtij elementi me anë të politikave të tij por duhet që dhe bizneset të sensibilizohen dhe të kontribuojnë në uljen e ekonomisë informale. Ulja e orëve të punës Zhvillimi i teknologjisë ka sjell ndryshime rrënjësore edhe për tregun shqiptar duke reduktuar punën e individit dhe duke ulur orët e tij të punës.nëse me përpara për një proces të caktuar pune nevojiteshin disa punëtorë sot nevojitet vetëm një punëtor i cili kontrollon punën e një makinerie, kjo sjell rritjen e papunësisë. Ndërkohë që globalizimi i ekonomisë ka sjell shumë element të huaj në tregun tonë të cilët operojne me procedura të panjohura për punëmarrësin shqiptar si p.sh punësimi partime që ul orët e punës dhe njëkohësishtë ul të ardhurat e punonjësve. Të gjitha këto situata kanë sjellë atë që individi ndiheti pa plotësuar me të ardhurat që përfiton nga ky lloj punësimi dhe nevoja e çon atë në dypunësim ku në shumicën e rasteve puna e dytë e pozicionon atë si punëmarrës ilegal. E gjithë kjo e ka drejtuartregun shqiptar në një anarki ku ndër shkaqet kryesore eshte dhe mungesa e plotë një autoriteti sindikal imponues dhe dinjitoz. Sipas Profesor Lester Thuroë të mohosh ekzistencën e sindikatave apo tu kërkosh atyre që të mos shfaqen është njëlloj si tëzhvillosh një model ekonomik të një ekonomie inekzistente Korrupsioni Korrupsioni është një fenomen shqetësues jo vetëm për vendet në zhvillim siç ështëshqipëria por dhe për vende të tjera të zhvilluara.

24 Megjithatë kohët e fundit lufta ndaj tij është në qendër të politikave të zhvillimit të Shqipërisë dhe për këtë Ministria e Ekonomisë ka kërkuar ndihmë në vendet e OECD për çështje të ndryshme si evidentimin e faktove që shkaktojnë ekonominë informale ku një pjesë të konsiderueshme e zë korrupsioni. Ai, me një shtrirje të madhe ose të vogël, është një kërcënim për institucionet demokratike dhe të drejtat e liritë themelore të njeriut dhe nga ana tjetër frenon e minon zhvillimin, si dhe thellon varfërinë në vend. Sipas Gerland E. Caiden, format më të njohura tëkorrupsionit në Shqipëri janë: Transaksionet e paligjshme, kontrabanda; Kleptokracia, vjedhja, privatizimi i fondeve publike Shpërdorimi, falsifikimi dhe vjedhja, abuzimi me fondet; Abuzimi me detyrën, pandershmëria dhe sharlatanizmi, keqinterpretimet dhe korruptimi; Keqpërdorimi i drejtësisë, aktivitetet kriminale, evidencat false, arrestimet e jashtëligjshme, shpifjet; Moskryerja e detyrave, neglizhenca; ECD për çështje të ndryshm Ryshfetet dhe dhuratat, detyrimet me forcë, taksat jo ligjore, grabitjet; Abuzimi me njohuritë dhe informacionet konfidenciale, falsifikimi i materialeve; Shitja e paautorizuar e zyrave publike,pronave publike dhe licencave publike;

25 Taksa e kohës dhe % e firmave që zbatojnë shpesh ryshfetin. Grafiku i mësipërm jep një pamje të gjendjes sëkorrupsionit në Shqipëri. Më konkretisht ai tregon raportin mes firmave që përdorin ryshfetin si mjet për të arritur objektivat e tyre dhe kohës që ato harxhojnë duke e kryer këtë veprim. Duhet theksuar se kjo kohë matet nga pjesa e kohës së punës së menaxherëve ose drejtuesve tëkëtyre firmave. Siç duket edhe në grafik Shqipëria arrin rezultatet më të larta për sa i përket niveleve të përdorimit të ryshfetit nga firmat e ndryshme, duke lëne pas shumë vende të rajonit dhe jo vetëm. Kostot e shkaktuara nga këto praktika korruptive janë të shumta duke filluar nga administrata,biznesi privat e deritek individi i thjeshtë. Nëse administrata kryen këto veprime korruptive atëherë të gjitha objektivat e vendit lidhur me zhvillimin dhe mirëqenien e popullit mund të quhen të dështuara. Gjithashtu biznesi privat që operon me veprime korruptive siguron të ardhura shumë të mëdha të pakontrolluara. Një fenomen shumë shqetësues për vendin tonë

26 eve korruptive që bien mbi individin e thjeshtë. Kyi fundit detyrohet të paguajë më shumë për të përfituar një shërbim për tëcilin ka paguar fillimisht një taksë. Procesi i e korrupsionin, sepse do të zvogëlonte ndërhyrjen e Te gjithë elementët e sipërpërmendur ndikojnë direkt ose indirekt në rritjen e nivelit të ekonomisë informale në Shqipëri në një moment kur individi shqiptar ka humbur besimin ndaj institucioneve shtetërore. Sistemi Tatimor është kostoja e veprimprivatizimit teorikisht duhej ta reduktont shtetit në ekonomi, por në Shqipëri, sidomos në fillim, ky privatizim u shndërrua në burim veprimtarish korruptuese. Edhe ndarja e pronave ishte një tjetër fushë ku, si rezultat i reformave të pjesshme, pati mjaft vend për praktika korruptive,duke e lënë këtë problem ende të pazgjidhur plotësisht edhe sot e kësaj dite.te gjithë elementët e sipërpërmendur ndikojnë direkt ose indirekt në rritjen e nivelit të ekonomisë informale në Shqipëri në një moment kur individi shqiptar ka humbur besimin ndaj institucioneve shtetërore. Sistemi Tatimor Elementi i trete, por jo i tillë për nga rëndësia, i cili ndikon ndjeshëmne rritjen e nivelit të ekonomisë informale është pikërisht sistemi tatimor. Qe nga viti 1997 Shqipëria ka bere përpjekje te konsiderueshme për të prezantuar një regjim taksash dhe tatimesh të strukturuara si modelet evropiane,modele të TVSH për tatimin indirekt, tatimi për të ardhurat personale dhe tatimin mbi fitimin si tatim direkt, implementimi i një sërë programesh për të përmirësuar doganat dhe zyrat e tatim-taksave etj.

27 Rritja e barrës së tatimeve dhe taksave Ambienti fiskal në të cilin operojnë administratat tatimore shqiptare ka ndryshuar në mënyrë rrënjësore dy dekadat e fundit. Barra tatimore është rritur ndjeshëm, baza tatimore është zgjeruar dhe është rritur numri i tatimpaguesve, janë eliminuar një sërë stimujsh tatimorë dhe janë përfshirë në sistemet tatimore burime të reja të të ardhurave. Ndryshime të tilla thelbësore për ekonomin e një vendi kërkonin një praktik të konsoliduar të një administratë të kualifikuar. Eksperienca e paket e biznesit privat shqiptar dhe kultura e munguar ne lidhje me te drejtat dhe detyrimet e tij ne një ekonomi tregu e çuan atë ne devijimin nga detyrimet fiskale qe do te minimizonin të ardhurat e tyre.tabela e mëposhtme jep një tablo të qartë të zhvillimeve në të ardhurat nga taksat si % e GDP. Ajo është e një rëndësie tëveçante pasi prek pak a shume 2 periudha, atë para rrëzimit të sistemit dhe pas tij. Po të shikohet me vëmendje mund tëevidentohet se përqindja e të ardhurave nga taksa në GDP ka qenë mjaft e lartë në periudhën para ndryshimit të sistemit dhe ka pasur dy ulje të mëdha, atë të vitit 1992 kur ndodhen lëvizjetpër ndryshimin e sistemit dhe vitin 1997 kur vendi kaloi një krizë.

28 Burimi: Tanzi dhe Tsibouris (2000, fq. 18)dhe raporte të ndryshme të FMN-së. Fakti që sistemi i taksave dhe i tatimeve mbetet një faktor esencial në zhvillimin e një ekonomie informale do të thotë që mekanizmat që shteti kapërdorur nuk kanë qënë plotësisht efektive. Kjo problematik ngelet një barre e rëndë për shtetin tone. Mos deklarimi i pasqyrave financiare Megjithësejanë bërë përpjekje të mëdha në përmirësimin e sistemit tatimorë ka disa çështje qe shkaktojnë informalitet si: Evazioni fiskal. Një ndër problemet shqetësuese për vendin është mos ekzistenca e të dhënave statistikore, e raporteve të sakta nga institucionet përgjegjëse për evazionin nga viti në vit.

29 Mos ekzistenca e tyre krijon probleme të tjera pasi nuk mund të vlerësohet efektiviteti i masave të ndërruara dhe për rrjedhojë nuk mund të implementohen masa të reja efikase. Dihet që synimi i një biznesi është rritja e vazhdueshme e fitimit dhe bizneset shqiptare duke përjetuar një rritjetë vrullshme të të ardhurave tëtyre janë tëprirur drejt shmangies së detyrimeve fiskale domethënë kanë tendencën për të paguar sa me pak tatime dhe taksa dhe për ta realizuar ketë kryejnë të gjitha formalitetet e nevojshme për të shfaqur biznesin e tyre me një xhiro të ulët dhe rrjedhimisht me një fitim të ulët të deklaruar në dokumentacionin e tyre tatimor. Nga një studim i ndërmarrëpër Shqipërinë nga ACER për të ilustruar natyrën e evazionit fiskal është evidentuar se : 75% e firmave kanë deklaruar se evazioni fiskal është një fenomen që ndodh shume shpesh, 73% deklaruan sefshehin fitimet e tyre reale në masën 20% para pagimit të taksave, dhe 94% deklaruan searsyeja e shkaktimit të evazionit është sistemi tatimor ekzistues dhe politikat e ndryshme fiskale. Megjithatë për shkak të kompleksitetit të këtij fenomeni përgjegjësia nuk duhet ti ngarkohet vetëm sistemit tatimor por edhe individit i cili shkakton evazion fiskal. Vetëm me bashkëpunimin e tij me shtetin mund të arrihen rezultate pozitive për reduktimin e këtij Fenomeni. Mos efikasiteti i grumbullimit të të ardhurave Në mënyrë që ekonomia informale të reduktohet nuk mjafton vetëm vullneti i mire i tatimpaguesve ose kuadri i plotë ligjor mbi sistemin tatimor por për implementimin e këtij sistemi nevojitet një administratë e kualifikuar e cila duhet të njohë mirë kuadrin ligjor dhe të vendin tonë është evidente rëndësia e këtij funksioni kryej me efikasitet detyrën e saj një prej të cilave është grumbullimin e tatimeve dhe taksave. Në pasi të ardhurat e grumbulluara nga to zënë një vende jo shumë të madh në buxhetin e shtetit.

30 Në të njëjtën kohëështë rritur barra e autoriteteve tatimore për edukimin e tatimpaguesve dhe per administrimin e tatimeve pasi qe sistemet tatimore të operojnë me efikasitet kërkohet një nivel i lartë bashkëpunimi me tatimpaguesit. Ministria e Ekonomisë (2001). Bashkëpunimi mund të forcohet nëse tatimpaguesit e konsiderojnë sistemin të drejtë dhe shohin se të drejtat e tyre janë evidentuar qartë dhe respektohen. Ekonomia e Cash-it Shqipëria kur doli nga sistemi komunist nuk kishte një kulturë mbi sistemin bankar dhe atë të kreditimit. Politikat e ndjekura në vitet 1992 me bonot e thesarit duke ndjekur modelin cek dështuan. Si rezultat falimentoi Banka Bujqësore. Edhe në vitet në vazhdim politikat për reduktimin e këtij fenomeni nuk kanë munguar megjithëse rezultatet nuk flasin për arritje pozitive. Problemet që shkaktohen nga ky element janë: Mos certifikimi i prejardhjes së parave Paratë pa prejardhje te përcaktuar te ardhura nga veprimtaritë kriminale ose pastrimi i parave është një problem shqetësues si për vendet e zhvilluara ashtu edhe për vendet në zhvillim siç është vendi ynë. Edhe pse janë ndërmarrë politika dhe masa te ndryshme për kontrollimin e virgjërisë se parasë, ato nuk kanë rezultuar të suksesshme pasi individët akoma preferojnë ti kryejnë veprimet me cash në mënyrë që të shmangin procedurat e stërzgjatura, kontrollet e ndryshme të autoriteteve publike etj.

31 Ende në Shqipëri nuk ka ligje që ta detyrojnë lojtarin e tregut të tregojë se paraja e tij është e pastër. Kjo automatikisht e benë atë aktor të ekonomisë informale. Grafiku shfaq nivelin e parave jashtë banke në raport me M3. Ne vitet e para të demokracisë ky nivel ishte në nivele të larta dhenë shkallë rritëse. Më pas shohim që pëson një rënie në vitin , dhe kulmin e arrin ne vitin 1997 vit që përkon me kohën e firmave piramidale. Ne ketë vit mos ekzistenca e strukturave shtetërore pasi vendi kaloi ne anarki, niveli i parave jashtë banke ishte shumë i larte për te mos thënë që ishte totalisht jashtë sektorit bankar. Më pas me normalizimin e situatës, me fillimin e funksionimit aparatit shtetëror ky nivel pësoi ulje graduale që vazhdon i tillë edhe ne vitet në vazhdim. Megjithatë shifra vazhdon të jetë shqetësuese dhe një lëshim i tille flet qartë për mungese kontrolli mbi veprimtarinë e kapitalit privat, sidhe mungesë interesimipër interesin publik. Mentaliteti i ulët i individëve ne përdorimine mjeteve jo cash Mentaliteti i ulët i individit shqiptar është një element tjetër që zhvillon ekonomin cash dhe indirekt prek ekonomin informale.

32 Vendosja e tregut të lirë në vend e gjeti individin shqiptar të pa përgatitur për tu përshtatur me ndryshimet qe solli ekonomia e tregut. Por edhe sot, 20 vjet më vonë, akoma në vendin tonë nuk është krijuar kultura e nevojshme bankare në mënyrë që të gjitha veprimet, të gjitha paratë të kalojnë nëpër kanalet e bankës. Sot në kohën kur synojmë të integrohemi në Bashkimin Evropian rreth 60% e familjeve shqiptare vazhdojnë t i mbajnë kursimet e tyre në cash. Ky tregues i krahasuar me mesataren vjetore të vitit 2007, paraqitet pothuajse në të njëjtin nivel.. Kjo shifër është shqetësuese dhe i sjell pasoja negative vendit. Megjithatë përpjekje janë bërë për uljen e këtij treguesi pasi sektori bankar ka filluar të jetë më pranë individit duke e ndihmuar atë për kryerjene veprimeve të ndryshme.ky fakt ndihmon në uljen e ekonomisë cesh dhe reduktimin e ekonomisë informale. Mungesa e teknologjisë dhe shpërndarjes gjeografike e sektorit banker Përdorimi i tepërt i parave cash dhe mënjanimi i procedurave bankare për trasanksione të ndryshme, i hap rrugë zhvillimit të ekonomisë informale, pasi shmanget kontrolli i autoriteteve publike mbi transaksione të ndryshme të individëve. Përpjekjet e para për mënjanimin e këtij fenomeni janë bere. Marrim si shembull mënyrën e pagesës se punonjësve e cila sot bëhet nëpërmjet sistemit bankar. Megjithatë sipas Z. Genc Ruli vetëm 1/3 e totalit të transaksioneve kryhen nëpërmjet këtij te fundit. Ng ate dhenat qe sektori i Bilancit të Pagesave(2003), thith nëpërmjet formularëve raportues të bankave për mbledhjen e transaksionevetë llogarisë kornete (kategoria mallra), rezulton se vetëm 41.1% e pagesave për importe kanalizohen nëpërmjet sistemit bankar, ndërsa pjesa tjetër (58.9%) kryhetnë cash. Ndërkohë, edhe për eksportet situata është pothuaj e njëjtë: pagesat për eksporte të kanalizuara nëpërmjet sistemit bankar zënë rreth 40.2%, ndërsa pjesa e mbetur (59.8%),kryhet me para në dorë. Te gjitha rezultatet e përmendura më sipër kane ndikimin e tyre esencial në ekonominë e një vendi në tërësi dhe ne zhvillimin e ekonomisë informale në veçanti. Shkaqet e këtij fenomeni nuk duhen kërkuar vetëm në mentalitetin e individit shqiptar. Ato duhet të kërkohen edhe në

33 infrastrukturën e sistemit bankar. Aktualisht në Shqipëri shtrirja gjeografike e këtij sistemi nuk është uniforme. Përqendrimin më të madh e shohim në Tiranë dhe në qytetet më të mëdha të vendit. Mungesa e sektorit bankar në pjesët e tjera të territorit i vështiron individëve kryerjen e transaksioneve si në kohe dhe në hapësirë. Si përfundim mund të themi që janë bankat ato që mepolitikat e tyre duhen të krijojnë facilitete që individët ti kanalizojnë parat e tyre cash, mungesa e zhvillimit, infrastrukturës dhe e shtrirjes gjeografike te tij ndihmon për zhvillimin e mëtejshëm te sektorit informal. KAPITULLI 3: MASAT E MARRA NË LUFTËN NDAJ EKONOMISË INFORMALE Problemi i ekonomisë informale është një problem kryesor megjithëse në praktikë ai është një reagim i natyrshëm dhe spontan ndaj pamundësisë së ekonomisë formale për të plotësuar nevojat e një pjese të anëtarëve të shoqërisë. Duhet pranuar se në vendet në zhvillim e ato në tranzicion ekonomia informale jep një kontribut të konsiderueshëm për rritjen ekonomike, ndonëse duke u shoqëruar me një numër problemesh. Për faktorët që u trajtuan më lart që shkaktojnë informalitet janë marrë një sërë masash të cilat ndihmojnë në zvogëlimin e përmasave të ekonomisë informale në Shqipëri. Masa janë marrë për sistemin tatimor Sipas Fondit Monetar, administrata e sotme tatimore shqiptare ka mjaft nga tiparet e një administrate moderne. Rritja e performancës dhe besueshmërisë së administratës tatimore është një nga shtyllat e strategjisë sëfinancave publike. Reformat dhe ndryshimet që interesojnë administratën tatimore, jane te vendosura në një kontekst strategjik afatgjatë,që ka si objektiv të fundit zhvillimin ekonomik. Në rrugën e saj për reformim administrata tatimore shqiptare është asistuar në mënyrë të vazhdueshme nga Departamenti i Çështjeve Fiskale të FMN-së, nga qeveria amerikane përmes USAID-it, DFID-it, SIDA,Bashkimi Evropian dhepartnerë të tjerë, që kanë dhënë asistencën e tyre në formulimin dhe zbatimin e politikave modernizuese të

34 administratës tatimore. Veçanërisht, 3 vitet e fundit mund të konsiderohen si vitet e reformave të fuqishme në sistemin administrativ tatimor, duke u karakterizuar nga zhvillime të rëndësishme: Në kuadrin ligjor, është miratuar gjatë vitit 2008 ligji i ri integral Për procedurat tatimore në Republikën e Shqipërisë. ne ligj me propozimin e Ministrit të Financave, Këshilli I Ministrave u implementua Taksë e sheshtë do të thotë që çdo individ paguan një normë të barabartë takse mbi të ardhurat personale dhe çdo biznes të paguajë të njëjtën normë mbi tatim-fitimi. Pra për Shqipërinë taksa e sheshtë, do të thotë që niveli i tatimit mbi të ardhurat personale, sigurimet shoqërore dhe tatimin mbi fitimin në jenë në një nivel të përbashkët 10%. Gjithashtu, nga 23 taksa kombëtare aktualisht numri është reduktuar në vetëm. Duke synuar reduktimin e informalitetit dhe përmirësimine klimës për biznesin, në kuadrin e përmirësimit të sistemit tatimor janë marrë edhe masat në vazhdim: Është vendosur sistemi kompjuterik i nevojshëmpër deklarimin dhe pagesën elektronike të tatimeve nga bizneset. Ky sistem synon të shmangë kontaktet mes tatimpaguesve dhe punonjësve tatimore; Ka pasur një riorganizim gjithëpërfshirës të strukturave të administratës tatimore, me qëllim rritjen e efiçencës dhe përqendrimin e burimeve në administrimin e taksapaguesve të mëdhenj ;

35 Ndryshime ka pasur edhe në kuadrin procedurial të apelimit dhe mbrojtjes së tatimpaguesve kundrejt vendimeve të administratës tatimore : janë unifikuar procedurat e apelimit për të gjitha llojet e taksave ; është ngritur departamenti i apelimeve tatimore në Drejtorinë e Përgjithshme te Tatimeve për shqyrtimin e animimeve nga taksapaguesit. Procesi i apelimit është reformuar dhe thjeshtëzuar; Lidhur me informatizimin, është realizuar prezantimi i sistemit MIS-Menaxhimi i Integruar i Sistemit-qe synon të përfshijë nënjë sistem të gjitha degët tatimore. Treguesi më i mirë i rritjes së performancëssë administratës tatimore shqiptare është reduktimi i evazionit fiskal. Indikatorët më të mirësasiorë në këtë drejtim janë të ardhurat e mbledhura nga tatimi mbi te ardhurat personale dhe nga kontributet e sigurimeve shoqërore dhe shëndetësore, të cilat kanë qene tatimet më të goditura nga evazioni fiskal. Uljen e barrës së kontributeve shoqërore: Në Shqipëri, janë kryer dy uljenë nivelin e përqindjes së pagesës së kontributeve për sigurimet shoqërore. Ne vitin 2007, vit kur janë bërë efektive edhe taksa e sheshtë edhe ulja e kontributeve me 9%, dhe më vitin 2009, vit kur u krye ulja e fundit në kontribute me 5%. Qëllimi i këtyre uljeve është lehtësimi i veprimtarisë së subjekteve ngabarra e kontributeve, duke krijuar mundësitë për rritjen e numrit të kontribut paguesve në sistemin e sigurimeve shoqërore, shmangien e veprimtarisë joformale dhe krijimin e raporteve mëtë drejta në zërat e shpenzimeve me synimin e deklarimit të pagave e të shpërblimeve. Reduktimi i normës së kontributeve do të ketë një efekt ekonomik të dyanshëm. Nga njëra anë kemi uljetë kostos si pasoje e uljes në nivelin e kostove si pasoje e ndryshimit në taksën e sheshtë.

36 Por ky efekt negativ do të kompensohetpërmes rritjes së interesit të të punësuarve dhe të punëdhënësve për t'u përfshirë më gjerë në skemën e sigurimeve shoqëror. Përveç uljes së nivelit të sigurimeve shoqërore, në Shqipëri po punohet edhe për të kryer një reformë të thellë në këtë fushë. Programi i Punës së Denjë për Shqipërinë do të përqendrohet në problemet e administrimit të sigurimeve shoqërore. Ai do te keshilloje partnered e ILO në lidhje me rrugën që duhet të marrin gjatë reformës të skemës së sigurimeve shoqërore dhe do të ofrojë trajnime për rritjen e aftësive profesionale të partnerëve. Këto iniciativa janë pozitive për uljen e ekonomisë informale. Lufta kundër korrupsionit: Gjatë këtyre pesëmbëdhjetë viteve qeveritë e ndryshme kanë ndërmarrë masa për luftën kundër korrupsionit duke përmirësuar legjislacionin dhe ngritur struktura të posaçme për të parandaluar dhe për t i vënë fre praktikave korruptive, siç është Ligji Për deklarimin dhe kontrollin e pasurisë së nëpunësve publikë, Ligji Për parandalimin e konflikteve të interesit në ushtrimin e funksioneve publike, apo struktura përkatëse si Inspektoriati i Lartë i Deklarimit dhe Kontrollit të Pasurive. Mazhoranca e re që erdhi në pushtet pas zgjedhjeve të 3 korrikut 2005 duke pasur si prioritet të saj luftën kundër korrupsionit dhe krimit të organizuar ka ndërmarrë disa reforma: Në administratën publike, për të forcuar kapacitetet e shërbimit civil dhe krijimin e mekanizmave të kontrollit,

37 Rritjen e nivelit profesional tënëpunësve të shërbimit civil, rritjen e transparencës në deklarimin e pasurive të nëpunësve publikë; Përmirësimin e legjislacionit dhe konsolidimin e rendit juridik; përmirësimin e menaxhimit të financave publike dhe mekanizmave të kontrollit; Nxitjen e transparencës në veprimtarinë e biznesit; Rritjen e informacionit publik dhe inkurajimin e një shoqërie civile aktive. Sipas kodit të Procedurës Penale, Prokuroria është organi i ndjekjes penale. Fillimi i procedimit penal për veprat penale të korrupsionit është kompetencë e këtij organi. Suksesi i parandalimit dhe i ndëshkimit të korrupsionit është i lidhur ngushtë me mënyrën e funksionimit dhe efektivitetin e tij. Në analizën e politikës penale të ndjekur nga organi i prokurorisë është me interes të studiohet numri i çështjeve të filluara, të përfunduara dhe mënyra e përfundimit të tyre. Në vitin 2005 dhe 2006 vihet re një rritje e numrit të procedimeve penale për vepra kundër korrupsionit. Sipas statistikave zyrtare të Prokurorisë së Përgjithshme rezulton se nga krahasimi i të dhënave të procedimeve penale për periudhën , në fushen e veprave penale kundër korrupsionit 2006 numri i procedimeve penale u rrit në 524 procedime penale, nga 328 në Gjithashtu është rritur numri i personave të dënuar nga gjykatat në shkallë vendi. Po sipas statistikave zyrtare të këtij organi, procedimet penale për veprat penale të monitoruara në këtë studim, përbëjnë një numër të konsiderueshëm në totalin e procedimeve penale në fushën e veprave të korrupsionit. Kjo tregon arritjet që janë bërë për reduktimin e korrupsionit. Reduktimi i procedurave të regjistrimit te biznesit Qëndra Kombëtare e Regjistrimit u themelua me anë të Ligjit 9723 "Për Qendrën Kombëtare të Regjistrimit", që ka hyrë në fuqinga Parlamenti në 3 Maj Reforma e regjistrimit të biznesit ofron përfitime të shumta si: proces më i thjeshtë, më i shpejtë dhe me më pak shpenzime për regjistrimin e bizneseve të reja, regjistrim i njëkohshëm në administratën e taksave, në sigurimet shoqërore, në sigurimet shëndetësore dhe në Inspektoratin e Punës, nëpërmjet përdorimit të një procedure të vetme aplikimi, sportele aplikimi për regjistrimin e biznesit në mbarë Shqipërinë, qasje e lirë e publikut në informacionin e Regjistrit Tregtar nëpërmjet internetit.

38 QKL-ja ofron këto Shërbime: Trajton procedurat e licencimit, autorizimit, lejeve, ndryshimit dhe revokimit, sipas këtij ligji; Siguron aksesin e lirë të publikut, në përputhje me dispozitat e këtij ligji; Mban dhe administron Regjistrin Kombëtar të Licencave e Lejeve; Karakteristikat kryesore të QKR dhe të procedurave të reja të regjistrimit të biznesit janë: rrugëzgjidhja "one-stop-shop" për regjistrimin e biznesit; regjistrimi elektronik i biznesit; regjistri tregtar elektronik; regjistrimi është i mundshëm në mbarë Shqipërinë; plotësimi I standardeve ndërkombëtare për rregjistrimin e biznesit dhe shume perfitime per biznesin.këto masa i krijojnë shumë lehtësira bizneseve dhe e bëjnë sektorin formal shumë atraktiv për aktivitetet që operojnë në informalitet duke shkuar drejt ekonomisë formale. Masa janë marre dhe për Tregun e punës Për të rregulluar tregun e punës Shqipëria mbështetprogramet ndërkombëtare të zhvillimit si dhe masat qe këto programe japin. Programin në të cilin vendi ynë bazohet për përmisimin e tregut të punës është Programi Shqiptar për Punën e Denjë (DËCP) , promovon punën e denjë si çelës të zhvillimit. Programi përqendrohet tek rritja e kapacitetit të shtetrore dhe partnerëve socialë me qëllim përmirësimin e administrimit së tregut të punës dhe përmirësimi i mbulimit të sistemit të mbrojtjes sociale. Prioriteti i parë: përmirësimi i administrimit të tregut të punës do ta ndihmojë vendin në arritjen e zhvillimit të shpejtë, tëbalancuar dhe te qendrrushme ekonomik, social dhe njerëzor, luftën kundër korrupsionit dhe vendosjen e shtetit të së drejtës.

39 Ai përfshin mbështetjen aktive të ILO për politika punësimi aktive dhe me ndjeshmëri ndaj çështjeve gjinore, një ligj bashkëkohor për nxitjen e punësimit që do të trajtojë objektivat e efikasitetit dhe barazisë, një strategji mbi punësimin dhe formimin profesional, hartimin e një politike për punësimin e të rinjve si dhe të planeve respektive kombëtare të veprimit. ILO do të ofrojë gjithashtu asistencë gjithëpërfshirëse teknike për përmirësimin e funksionimit dhe efikasitetit të dialogut social midis qeverisë dhe organizatave të punëdhënësve dhe punëmarrësve, përfshirë dhe Këshillin Kombëtar te Punes, në mënyrë që të trajtohen me efikasitet problemet ekonomike dhe sociale. Kjo do të kontribuojë në mënyrë të drejtpërdrejtë në konsolidimin e shtetit demokratik. Masat qe jane marre ne ekomomine e cash-it Për formalizmin e ekonomisë janë marre disa masave dhe iniciativa, që mund të përshpejtonin progresin e reduktimit të cash-it. Ndër masat më tëspikatura të ndërmarra në këtë drejtim janë: -Shlyerjen e detyrimeve të pagave të administratës shtetërore nëpërmjet llogarive bankare -Pagesa e detyrimeve mujore (energji, ujë, telefon) nëpërmjet llogarive bankare. -Zgjerimi i rrjetit të ATM-ve, POS (point of sale). -Zgjerimi i rrjetit dhe pranisë së shërbimeve, nëpërmjet zyrave bankare -Zbatimi i projektit për kryqëzimin e pagesave në vlerë të vogël (AECH - Automatic Electronic Clearing House). -Rishikimi i kuadrit ligjor, që lidhet me sistemin e pagesave në vend, duke i drejtuar vëmendje të veçantë asaj pjese që mbështet instrumentet dhe aktorët e rinj të pagesave në vend -Rritja e transparencës së komisioneve bankaretë aplikuara për kreditë dhe kryerjen e pagesave dhe në mënyrë të veçantë, ulja apo heqja e komisioneve te brendshme apo në pagesat në ardhje është një masë tjetër qëbanka e Shqipërisë është duke zbaton në kuadrin e afrimit të publikut dhe bizneseve te bankat.

40 Tashmë, modernizimi i sistemit bankar ofron mundësi të shumta për mënjanimin e përdorimit të parasë cash. Një prej këtyre mundësive është përdorimi i parasë elektronike gjë që sjell kanalizimin e parave dhe reduktimin e ekonomisë informale. KAPITULLI 4. HIPOTEZA DHE METODOLOGJIA Në kapitujt më lartë kam renditur faktorët dhe elementët e tyre të cilët sjellin efekte në rri ekonomisë informale. Jam bazuar nëdisa autorë të ndryshëm të cilët kanë bërë kërkime për këtë fenomen mbarë botrore dhe kanë konstatuar disa faktor që ndikojnë në ekonominë informale, ato janë: Tregu i punës, korrupsioni, ekonomia e cash-it si dhe sistemi tatimor. Gjithashtu pamë se janë marrë një sërë masash për faktoret që e shkaktojnë atë si ulja e barres fiskale, krijimi i QKRse lufta kundër korrupsionit, ulja e barrës së kontributit shoqëror, reduktimi I cash-it etj. Këto masa pritet të kenë ndikuar pozitivisht nëreduktimin e përmasave të ekonomisë informale në Shqipëri. Metodologjia Autorë të ndryshem si: Enste, F.Schneider, R.Klinglmair, M.Taube, V.Tanzi, M.Muco etj. kanë trajtuar mangësit dhe kanë matur me modele të ndryshme madhësinë e ekonominsë informale, nga ku ne marrim shkas dhe bazohemi për të pare tendencat e ekonomisë informale në rastin e Shqipëris, c farë vendi zë ajo në ekonomi, a bënë pjesë Shqipëria në vendet ku ekonomia informale është në ulje? Dhe këto përgjigje do të ilustrohen me statistikat e marra nga studime të hollësishme për rastin e Shqipërisë.

41 Objektivat e studimit Ekonomia informale është një fenomen kompleks dhe është e pranishme gjerësisht në ekonomitë e vendeve. Si e tillë ajo është shumë e debatueshme pasi studiues të ndryshëm kanë perceptime të ndryshme për efektet që sjell ky fenomen në një vende. Objektivat e studimit tonë janë : 1. Studimi literaturës dhe identifikimi i faktorëve që shkaktojnë rritjen e ekonomisë Informale 2. Paraqitje e efektit të faktorëve të identifikuar në ekonominë Shqiptare 3. Paraqitja e masave të marra për të reduktuar ekonominë informale në Shqipëri 4. Analizë e efektivitetit të këtyre masavenë periudhën Hipoteza Qëllimi i këtij studimi ka qenë analizimi i literaturës për ekonominë informale se si autorë të ndryshëme përkufizojnë atë dhe se kush janë faktorët që shkaktojnë rritjen e nivelit të informalitetit. Si ndikojnë këto faktor në këtësektor si dhe identifikimi i elementeve që i përbejnë ato. Gjithashtu qëllimi i studimit ka qënë për të parë masat e marra për reduktimin e informalitetit dhe se sa efektive kanë rezultuar ato për përudhen e marrë në studim. Hipoteza që ne ngremë është: Masat e marra nga qeveria Shqiptare gjatë periudhës kanë qenë efektive dhe kanë reduktuar ekonominë informale në Shqipëri

42 Modeli i zgjedhur Në literaturë ofrohen disa metoda për vlerësimine madhësisë së ekonomisë informate si metoda e mos përputhjes në llogarinë kombëtare (Diferenca e llogaritur midis GDP e konsumit me GDP e shpenzimeve japin masën e ekonomisë informale) Metoda e kërkesës për cash.(rritja e kërkesës për cash sjell rritjen e informalitetit) Metoda e konsumit të energjisë etj.këto metoda shpeshherë nuk japin të njëjtin përfundim mbi madhësinë e ekonomisë informale pasi ekzistojnë probleme në llogaritjen e tyre.në këtë temë për vlerësimin e madhësisë së ekonomisë informale do përdoret metoda e konsumit të energjisë elektrike. Kjo metodë përdor të dhëna vetëm për veprimtaritë e produkteve të ekonomisë gri. Kaufmann dhe Kaliberda kanë supozuar që konsumi i energjisë elektrike është treguesi i vetëm më i mirë fizik i këtij aktiviteti. Aktiviteti i përgjithshëm ekonomik dhe konsumi i energjisë elektrike janë observuar në mënyrë empirike kudo në botë dhe është parë që elasticiteti i nergjisë elektrike /PBB-në është afër njëshit. Duke bërë paraprakisht matjen në mënyrë të besueshme të ekonomisë totale dhe duke zbritur ngaajo PBB-në zyrtare, mund të dalim në një përafrim të ekonomisë informale. Diferenca ndërmjet rritjes së PBB-së zyrtare dhe rritjes së konsumit të elektricitetit i atribuohet sipas kësaj metode pikërisht ekonomisë informale. Kjo metodë është relativisht e thjeshtë, megjithatë ajo kritikohet në disa aspekte: Jo të gjitha aktivitetet e ekonomisë informale kërkojnë një përdorim tëlartë të energjisë elektrike, ose në disa raste përdoren burime të tjera alternative si gazi i lëngshëm, qymyri, druri etj)ra nepermjet kësaj metode mundtë preket vetëm një pjesë e ekonomisë informale. Me kalimin e kohës është zhvilluar teknologjia dhe përdorimi i energjisë elektrike është bërë më efiçent, si në ekonominë formale ashtu edhe në atë informale. Mund të ketë ndryshime të konsiderueshme të elasticitetit të energjisë elektrike dhe PBBsë mes vendeve të ndryshme me kalimin e kohës. Pavarësisht kritikave, metoda është përdorur për matjen e ekonomisë informale nga Kaufmann,

43 Kaliberda, Schneider dhe Enste etj. Kjo metodë është përdorur me rezultate të kënaqshme për të matur ekonominë informale edhe në Shqipëri nga Muco etj. KAPITULLI 5 ANALIZA DHE REZULTATET Për të parë madhësinë dhe përhapjen e sektorit informal në Shqipëri si dhe trendët e tij në perjudhën kam përdorur metodën e konsumit të energjisë elektrike. Për këtë janë përdorur rritja ekonomike për perjudhe si dhe të dhënat për konsumin e energjisë elektrike për të njëjtën periudhë. Rritja ekonomike Të dhënat për rritjen e GDP-së në vitet e m arra në studim tregojnë se pergjithsishte GDP-ja ka pasur rritje graduale për rritja në shifra ka qënë nga 4.2 në 7.7. Për vitin rritja nuk ka ndryshuar ka mbetur konstante në 5.7 më pas për vitin pasardhës ajo u shoqërua menjë ulje të vogël nga 5.7 në 5.4 dhe vitet më pas u shoqëruan me rritjen e nivelit të GDP-së Rritja në konsumin e energjisë

44 Për perjudhen furnizimi me energji elektrike ka ardhur gjithnjë e në rritje.nga je rritje konstante, në 2007 pësoj nje ulje.kjo ulje u pasua ne 2008 me rritje të 2006 ka qënë me e ndjeshme të furnizimit Për pasoj kemi një rritje të theksuar të konsumit të energjisë në 2008 në shifrat për 2007 (-6.06%) në shifrën 9.57% dhe ky vit ka arritur rekord në eficencën menaxhimit të prurjeve hidroenergjetike.. Kjo tabelë është përmbledhëse e dy tabelave të mësipërme të cilat tregojnë rritjen e GDP-së dhe rritjen e konsumit të energjisë elektrike. Tabela përmbledhëse llogarit ekonominë informale si % ndaj GDP-së duke zbritur nga rritja e konsumit të energjisë rritjen e GDP-së, më këto të dhëna llogarisim ekonominë informale nga viti në vit.rreshti i fundit i tabelës llogarit nivelin e ekonomisë informale duke mbledhur shumën e ekonomisë informale si % ndaj GDP per vitin