FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI I FINANCËS DISERTACION AKSESI NË SHËRBIMET FINANCIARE PËR INDIVIDËT NËPËRMJET MIKROFINANCËS DHE MIKROKREDITIT

Transcription

1 FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI I FINANCËS DISERTACION AKSESI NË SHËRBIMET FINANCIARE PËR INDIVIDËT NËPËRMJET MIKROFINANCËS DHE MIKROKREDITIT (NJË STUDIM NË RAJONIN E VLORËS DHE TË FIERIT) (në kërkim të gradës shkencore Doktor ) Doktorant: Oltiana MUHARREMI (PELARI) Udhëheqës Shkencor: Prof. Asoc. Dr. Edlira LUÇI Tiranë, Nëntor 2016

2 Copyright Oltiana Muharremi 2016 Përmbajtja e këtij punimi është totalisht autentike. Të gjitha të drejtat e rezervuara. DEKLARATË Unë, e nënshkruara Oltiana Muharremi deklaroj që: 1) Ky punim disertacioni përfaqëson punimin tim origjinal, duke shmangur çdo formë të plagjiaturës, duke respektuar rregullat e shkrimit akademik për kërkimin shkencor, plagjiaturën, citimet, sistemin e referencave, konfidencialitetin e të dhënave, etj. 2) Të dhënat e siguruara dhe që përdoren në punim nuk kanë natyrë konfidenciale, dhe janë të dhëna primare të mbledhura dhe të matura empirikisht gjatë procesit të kërkimit, si dhe të dhëna dytësore të siguruara nga institucione të specializuara. Në çdo rast është cituar burimi i të dhënave, përveç rasteve kur të dhënat statistikore apo grafikët janë llogaritur nga vetë disertanti nëpërmjet programeve kompjuterike, apo modeleve simuluese. Oltiana Muharremi Nëntor 2016 i

3 Falenderime Dëshiroj të falenderoj në rradhë të parë udhëheqësen e doktoraturës Prof. Asoc. Dr. Edlira Luçi për përkrahjen dhe mbështetjen morale, për këshillat e vyera shkencore, për ndihmën dhe inkurajimin e vazhdueshëm, përgjatë realizimit të këtij punimi. Falenderoj me respekt dhe konsideratë të gjithë anëtarët e Departamentit të Financës të Universitetit të Tiranës dhe kolegët e Universitetit të Vlorës për mbështetjen dhe inkurajimin. Dua të falenderoj gjithashtu miken dhe kolegen time Prof. Asoc. Dr. Filloreta Madani për mbështetjen e saj, për këshillat e panumërta e të çmueshme që më ka dhënë dhe për të gjithë bashkëpunimet në botimet shkencore të realizuara përgjatë këtyre viteve së bashku. Falënderime të sinqerta kam edhe për të gjithë miqtë, ish studentët dhe ish kolegët që më ndihmuan në realizimin dhe plotësimin e pyetësorëve. Dua të falenderoj familjen time për ndihmesën e madhe, për durimin, mirëkuptimin dhe nxitjen në gjithë këto muaj pune intensive dhe në veçanti bashkëshortin dhe mamanë time. Këtë punim jua dedikoj dy fëmijëve të mi Christian dhe Nathan ii

4 Abstrakti Mikrofinanca është përcaktuar si çdo aktivitet që përfshin ofrimin e shërbimeve financiare të tilla si mikrokredi, mikrokursime dhe mikrosigurim për individët me të ardhura të ulta me qëllim të krijimit të vlerave sociale për ta. Krijimi i vlerave sociale përfshin uljen e varfërisë dhe ndikim të gjerë për të përmirësuar kushtet e jetesës përmes ofrimit të kapitalit për mikrondërmarrjet dhe të sigurimit dhe kursimeve për reduktimin e rrezikut dhe nxitjen e konsumit në të ardhmen. Edhe pse aksesi në mikrokreditim shihet si një e drejtë për të patur kredit, më tepër ai përfaqëson një të drejtë për zhvillim dhe për iniciativa ekonomike që mund të ndryshojnë mënyrën e jetesës së huamarrësit. Por, nuk mjafton vetëm mikrokredia për të arritur suksesin e nismave ekonomike, duhet një punë dhe përgjegjësi e madhe nga ana e huamarrësit, në mënyrë që të kryejë investime të nevojshme fitimprurëse në aktivitetet prodhuese si dhe duhet nxitur kursimi i vazhdueshëm. Aktorët mikrofinanciarë në mbarë botën promovojnë aksesin në shërbimet themelore duke zhvilluar mjete të reja, produkte të shumëllojshme dhe miratimin e një aksesi të integruar. Studimi fillimisht shpjegon konceptet e lidhura me mungesën e aksesit në shërbimet bankare tradicionale të shtresave të margjinalizuara, me përjashtimin financiar dhe social, zhvillimet e mikrofinancës në vendet e varfra dhe në vendet e zhvilluara të Evropës, si dhe jep një kuadër të përgjithshëm të zhvillimit të këtij sektori në Shqipëri. Institucionet e mikrofinancës analizohen në aspektin e përfitueshmërisë, efikasitetit, produktivitetit, portofolit të klientëve dhe riskut. Qëllimi i këtij studimi është që të shqyrtojë ndikimin e kredisë mikrofinanciare në përmirësimin e jetesës së huamarrësve në nivel individual, familjar dhe të bizneseve, si dhe ndikimin që ka mikrokredia në nxitjen e kursimeve. Ky studim është bazuar në një hetim empirik prej 384 pyetësorëve të strukturuar drejtuar individëve huamarrës dhe pyetësorëve të drejtuar institucioneve mikrofinanciare dhe financiare që operojnë në rajonin e Vlorës dhe të Fierit lidhur me produktet mikrofinanciare. Fjalë kyç: aksesi, shërbimet financiare, mikrokredi, impakti, institucionet mikrofinanciare Abstract Microfinance is defined as any activity involving the provision of financial services such as microcredit, microinsurance, and micro-savings for low income individuals in order to create social value for them. Creating social value includes reducing poverty and reaching to improve living conditions through the delivery of capital for micro-enterprises and reducing financial risk in order to boost consumption in the future. Although access to microcredit is wildly seen as a right to have credit, in fact it represents a right to development and economic initiatives that could change the way of life for the borrower. But microcredit is not enough for the success of economic initiatives, lots of great work and responsibility needs to happen on the part of the borrower, in order to carry out the necessary profitable investments in productive activities and continuous savings should be encouraged. Microfinance actors worldwide promote access to basic financial services by developing new tools, a variety of products and the adoption of integrated access. First, the study explains the concepts associated with the lack of access to banking services for marginalized groups, financial and social exclusion, the development of microfinance in poor countries and in developed countries of Europe, and provides a general framework for the development of this sector in Albania. Microfinance institutions are analyzed in terms of profitability, efficiency, productivity, customer portfolio and risk. The purpose of this study is to examine the impact of microfinance loans in improving the lives of borrowers at the individual, family and business levels, and the impact that microcredit has in promoting savings. This study is based on an empirical analysis of 384 structured questionnaires related to microfinance products directed to individual borrowers and questionnaires directed to microfinance and financial institutions operating in the region of Vlore and Fier. Keywords: access, financial services, microcredit, impact, microfinance institutions iii

5 PËRMBAJTJA LISTA E TABELAVE... vii LISTA E GRAFIKËVE... viii LISTA E FIGURAVE... ix LISTA E SHKURTIMEVE... x HYRJE... 1 i. Qëllimi i studimit... 3 ii. Objektivat e studimit... 4 iii. Pyetjet kërkimore dhe hipotezat... 5 iv. Rëndësia e studimit... 6 v. Kufizimet e punimit... 7 vi. Metodologjia e studimit, analiza e të dhënave dhe matja e variablave... 7 vii. Struktura e punimit... 9 KAPITULLI I AKSESI NË SHËRBIMET FINANCIARE, KONCEPTET KRYESORE Llojet e varfërisë Niveli i varfërisë relative Niveli i varfërisë absolute Varfëria në Bashkimin Evropian Faktorët që ndikojnë në formimin dhe rritjen e varfërisë Përjashtimi financiar, përfshirja financiare, përjashtimi social Shkaqet dhe pasojat e "përjashtimit financiar" Koncepti "përfshirja financiare" Origjina dhe koncepti i "përjashtimit social" KAPITULLI II RISHIKIMI I LITERATURËS Aksesi financiar Lufta kundër varfërisë dhe roli që zë mikrofinanca Dallimet nëpërmjet mikrofinancës dhe mikrokredisë Produktet mikrofinanciare Mikrofinanca si një mjet që kontribuon në përmirësimin e jetesës së huamarrësve Fushat kryesore të interesit shkencor mbi mikrofinancën Mikrokredia mund të luftojë përjashtimin social që rezulton nga përjashtimi financiar Mikrokredia mund të promovojë zhvillimin e vendeve të prapambetura Mikrokredia përfaqëson lëvizjen kryesore të financave informale në vendet në zhvillim Mikrokredia si kreditim progresiv Mikrofinanca duhet të ofrojë shërbime të tjera financiare, si sigurimi dhe kursimet Lidhja e mikrokredisë me asimetrinë e informacionit Kreditimi në grup dhe monitorimi i kolegëve v

6 2.5 Mikrofinanca në vendet e industrializuara Kritikat mbi mikrofinancën KAPITULLI III MIKROFINANCA NË SHQIPËRI DHE NË EVROPË Klasifikimi i institucioneve financiare jobanka dhe kuadri rregullator Ecuria e sektorit të mikrofinancës në Shqipëri Dallimet midis mikrokredisë në vendet në zhvillim, në vendet në tranzicion dhe në vendet e industrializuara Rrjetet e mikrofinancës në Evropë Mikrokredia: prioritet për Bashkimin Evropian Shkaqet e lindjes së mikrofinancës në vendet e Bashkimit Evropian Analizë e rezultateve të studimeve të EMN-së mbi mikrofinancën në Evropë Institucionet mikrofinanciare në Evropë Shërbimet financiare dhe jo financiare që ofrojnë IMF-të në Evropë Mikrofinanca në zonat rurale Praktikat më të mira të mikrofinancës në nivel global, evropian dhe rajonal KAPITULLI IV PREZANTIMI I TË DHËNAVE, ANALIZA DHE INTERPRETIME Përzgjedhja e të anketuarve dhe procedura për mbledhjen e të dhënave Analiza e rezultateve të pyetësorëve Informacioni demografik i të anketuarve nëpërmjet pyetësorëve drejtuar individëve kredimarrës Aksesi në shërbimet financiare Biznese Kursimet Fuqizimi i grave Analiza e pyetësorëve drejtuar institucioneve financiare që ofrojnë produkte mikrofinanciare Analiza ekonometrike e hipotezave dhe rezultatet e studimit KONKLUZIONE DHE REKOMANDIME Rekomandime drejtuar IMF-ve Rekomandime drejtuar institucioneve qeveritare Sugjerime për kërkime të mëtejshme REFERENCA Referencat në web SHTOJCA 1: Pyetësori drejtuar individëve që marrin shërbimet e mikrofinancës SHTOJCA 2: Pyetësori drejtuar institucioneve financiare SHTOJCA 3: Tabela dhe grafikë. Hipoteza vi

7 LISTA E TABELAVE Tabela 2.1: Depërtimi i llogarive në bazë të vendeve Tabela 3.1: Tabela 3.2: Tabela 3.3: Tabela 3.4: Subjektet financiare jobanka që ofrojnë kredidhënie dhe mikrokredi (Viti 2015) Përmbledhje e karakteristikave të mikrokredive në nivel global Dallimet kryesore ndërmjet modeleve të tregut të mikrokredisë midis Evropës Perëndimore dhe Evropës Qendrore dhe Lindore Norma mesatare vjetore e interesit në bazë të vendeve Tabela 3.5: PAR 30 në bazë të llojit të institucionit, vitet 2012, 2013 Tabela 3.6: Praktikat më të mira të mikrofinancës rurale të ndara sipas kategorive Tabela 4.1: Treguesit e varfërisë sipas qarqeve (%) Tabela 4.2: Tabela 4.3: Tabela 4.4: Tabela 4.5: Tabela 4.6: Tabela 4.7: Tabela 4.8: Tabela 4.9: Tabela 4.10: Të dhëna demografike të të anketuarve Përmbledhje e modelit të lidhjes nëpërmjet rritjes së nivelit të të ardhurave familjare dhe variablave të pavarur lidhur me individin kredimarrës Anova, hipoteza H1a. Lidhja midis rritjes së nivelit të të ardhurave familjare dhe variablave të pavarur. Përmbledhje e modelit të lidhjes nëpërmjet rritjes së nivelit të të ardhurave të biznesit dhe variablave të pavarur Anova, hipoteza H1b. Lidhja midis rritjes së nivelit të të ardhurave të biznesit dhe variablave të pavarur Korrelacioni midis rritjes së nivelit të të ardhurave familjare dhe rritjes së kursimeve për kategorinë femra Një përmbledhje e modelit, lidhja e rritjes së nivelit të të ardhurave familjare me rritjen e kursimeve për për kategorinë femra Korrelacioni midis rritjes së nivelit të të ardhurave familjare dhe rritjes së kursimeve për kategorinë meshkuj Një përmbledhje e modelit, lidhja e rritjes së nivelit të të ardhurave familjare me rritjen e kursimeve për kategorinë meshkuj Tabela 4.11: Një statistikë e kampionit, hipoteza 2. Tabela 4.12: t test i thjeshtë, hipoteza 2. Tabela 4.13: Treguesit statistikorë të përshkrimit të faktorëve, hipoteza 3. Tabela 4.14: Një statistikë e kampionit, hipoteza 3 Tabela 4.15: t test i thjeshtë, hipoteza 3. vii

8 LISTA E GRAFIKËVE Grafiku 1.1: Popullsia e BE-së në rrezik të varfërisë apo të normës së përjashtimit social, viti 2013 dhe 2014 (%) Grafiku 2.1: Grafiku 3.1: Grafiku 3.2: Grafiku 3.3: Grafiku 3.4: Grafiku 3.5: Grafiku 3.6: Grafiku 3.7: Grafiku 3.8: Grafiku 3.9: Arsyet pse të anketuarit e indeksit të përfshirjes financiare globale të Bankës Botërore nuk kanë një llogari bankare. Vetëmjaftueshmëria operacionale ROA, Kthimi nga aktivet ROE, Kthimi nga kapitali Përfitimi marxhinal Numri i klientëve aktivë Kredia mesatare për huamarrës Kredia mesatare për huamarrës/ Të ardhurat kombëtare bruto për frymë Portofoli i kredisë bruto Totali i aktiveve Grafiku 3.10: PAR >30 Grafiku 3.11: Grafiku 3.12: Grafiku 3.13: Grafiku 3.14: Grafiku 3.15: Grafiku 3.16: Grafiku 3.17: Grafiku 4.1: Grafiku 4.2: Grafiku 4.3: Grafiku 4.4: Grafiku 4.5: Grafiku 4.6: Grafiku 4.7: Grafiku 4.8: Grafiku 4.9: Grafiku 4.10: Grafiku 4.11: Grafiku 4.12: Grafiku 4.13: Raporti i kredive të humbura/ mesatarja e portofolit bruto të kredisë Misioni i IMF-ve në BE Vlera e mikrokredive të disbursuara në Evropë, (milion Euro). Shpërndarja e IMF-ve sipas llojit institucional Madhësia mesatare e kredisë sipas vendeve Shpërndarja e produkteve dhe shërbimeve financiare të ofruara nga IMF-të në Evropë Shpërndarja e produkteve dhe shërbimeve jo financiare në Evropë Qëllimi i aplikimit për kredi Shpërndarja e herëve që kredimarrësit kanë marrë mikrokredi Perceptimi i kredimarrësve mbi normat e interesit të mikrokredive Momenti më i vështirë në marrjen e mikrokredisë Faktorët që ndikojnë në kërkesën për kredi Faktorët përcaktues në përzgjedhjen e institucionit të kredisë Mënyrat e përdorimit të kredisë Motivi për mosmarrjen e një financimi të ri brenda 12 muajsh Faktorët që ndikojnë aksesin e biznesit në kapital Asetet e shtuara në biznes mbas përdorimit të mikrokredisë Llogaritë e kursimit të të anketuarve Faktorët që ndikojnë në përzgjedhjen e bankës për hapjen e llogarisë së kursimeve Ndikimi i mikrokredisë në fuqizimin e grave viii

9 Grafiku 4.14: Grafiku 4.15: Grafiku 4.16: Grafiku 4.17: Grafiku 4.18: Grafiku 4.19: Grafiku 4.20: Grafiku 4.21: Grafiku 4.22: Grafiku 4.23: Arsyet e përdorimit të kursimeve në të ardhmen Mënyrat e marketingut të IF-ve për të arritur klientelën e synuar Vlerësimi i faktorëve për dhënien e financimit në bazë të rëndësisë së atribuar nga IF-të Ofrimi i shërbimeve këshilluese për zhvillimin e biznesit Ofrimi i shërbimeve të tjera financiare personave të përjashtuar ekonomikisht dhe shoqërisht Matja e ndikimit të mikrokreditimit në jetën e klientëve të insitucioneve financiare Qëllimet e ardhshme lidhur me mikrokredinë për institucionet financiare Vështirësitë kryesore që hasen në arritjen e qëllimeve nga IF-të Impakti i përfitimeve të mikrokredisë në nivel individual Ndikimi që ka mikrofinanca në aktivitetin ekonomik, kushtet e punës, investimet në biznes, fitimin neto, pronësinë dhe numrin e të punësuarve. LISTA E FIGURAVE Figura 1.1: Varfëria në botë në 1.9$. Vitet Figura 1.2: Faktorët e varfërisë sipas autorit Phil Bartle Figura 1.3: Ndarja e kategorive të individëve në bazë të aksesit në shërbimet financiare Figura 2.1: Teoria e ndryshimit të mikrokredisë Figura 3.1: Misioni i dyfishtë i mikrofinancës: impakti social dhe financiar Figura 3.2: Shkalla e papunësisë EU-19, EU-28, Japoni dhe SHBA të rregulluara nga efektet sezonale, Janar Mars 2016 Figura 3.3: Shkalla e papunësisë EU-28, Prill 2016 Figura 4.1: Llogaritja e madhësisë së kampionit të vlefshëm të studimit ix

10 LISTA E SHKURTIMEVE APR Norma vjetore në përqindje BB Banka Botërore BE Bashkimi Evropian CGAP Grupi këshillues për të ndihmuar të varfërit d.m.th. Domethënë EaSI EU Programme for Employment and Social Innovation (Programi i BE-së për Punësimin dhe Inovacionin Social) EMN European Microfinance Network (Rrjeti evropian i mikrofinancës) EPMF European Progress Microfinance Facility (Lehtësira Mikrofinanciare për Progresin Evropian) ESF European Social Fund (Fondi Evropian Social) ESoF Developing Entrepreneurial Skills of Farmers (Zhvillimi i aftësive sipërmarrëse të fermerëve) etj. e të tjera EURES The European Job Mobility Portal (Portali evropian për punësimin) EUROSTAT Instituti i statistikave evropiane FAF Sh.a Shoqëria e Parë Financiare e Zhvillimit FFR Fondi i Financimit Rural FFZM Fondi i Financimit të Zonave Malore FKF Fondi i Kredisë së Fshatit FSHZH Fondi Shqiptar i Zhvillimit IF Institucione financiare IFJB Institucione financiare jobanka IMF Institucione mikrofinanciare INSTAT Instituti i statistikave të Shqipërisë MFC Microfinance Center (Qendra Mikrofinanciare) NVM Ndërmarrje të vogla dhe të mesme OECD Organizata për bashkëpunim ekonomik dhe zhvillim OJF Organizata jofitimprurëse OJQ Organizata joqeveritare PAR Portfolio at Risk (Portofoli në risk) PBB Produkti i brendshëm bruto p.sh. Për shembull ROA Return on Assets (Kthimi nga aktivet) ROE Return on Equity (Kthimi nga kapitali) UNDP Programi i zhvillimit të kombeve të bashkuara Unioni SHKK Unioni Shoqëri Kursim Kredi x

11 HYRJE Aksesi në shërbimet financiare konsiderohet si një aspekt mjaft i rëndësishëm i zhvillimit. Vitet e fundit më së shumti nëpërmjet ndërgjegjësimit dhe veprimeve bashkërenduese të qeverive kombëtare, organizatave joqeveritare dhe donatorëve të shumtë po arrihet zgjerimi i shërbimeve financiare dhe ofrimi i tyre te individët e përjashtuar nga kreditimi formal, si dhe në mënyrë të veçantë, te individët me të ardhura të ulta nëpërmjet mikrofinancës dhe instrumentave të saj sikundër është dhe mikrokredia. Një akses jo i përshtatshëm në shërbimet financiare është më shumë i përhapur në vendet e varfra dhe në vendet në zhvillim. Në shumë nga këto vende, të varfërit kanë kryesisht akses vetëm nëpërmjet shërbimit financiar jo formal, siç janë huadhënësit e parave me norma të larta (fajdexhinjtë), miqtë dhe familjarët. Pamundësia për të patur akses në shërbimet financiare parandalon konsumin personal dhe i bën të varfërit më të prekshëm dhe të ardhurat e tyre shumë të paqëndrueshme. Mungesa e aksesit në këto shërbime gjithashtu pengon investimet në shëndetësi, arsim dhe aktivitetet e gjenerimit të të ardhurave, duke kufizuar mundësitë e zhvillimit për të varfërit. Pra, sigurimi i aksesit në shërbimet financiare ka potencial të rëndësishëm për të ndihmuar në pakësimin dhe eleminimin e varfërisë. Në praktikë, kjo ka çuar në përhapjen dhe krijimin e programeve dhe politikave me qëllim të rritjes së aksesit së të varfërve në shërbimet financiare. Por ka dhe një pjesë të popullsisë që konsiderohet e përjashtuar nga shërbimet financiare dhe në vendet e zhvilluara. Mikrokredia, e përcaktuar si një instrument financiar në mbështetje të klasave të varfra, ka lindur në shekullin e nëntëmbëdhjetë në valën e parë të industrializimit që goditi kontinentin evropian. Revolucioni industrial, përveçse nxiti në masë të madhe zhvillimin e teknologjive të reja dhe proceseve inovative në punë, shkaktoi rritjen e çështjeve sociale që lidhen me ndryshimin e kushteve të jetesës së popullatës. Ky mjet është zhvilluar për shkak të nevojës së disa njerëzve që të kenë akses në kredi, pavarësisht varfërisë ekstreme apo varfërisë, të cilët nuk ishin në gjendje të përdornin mënyrat tradicionale të kreditimit. Në shekullin e pesëmbëdhjetë u krijuan grupe të vogla informale të kreditit dhe kursimeve. Në Itali, në këtë periudhë u themeluan nga Kisha Katolike, konkretisht françeskianët si një alternativë për fajdexhinjtë e kredisë Banka Monti di Pieta, që u përhap me shpejtësi në vende të ndryshme urbane evropiane (Fracasso ). Kjo bankë ishte një risi strategjike dhe revolucionare pasi arriti të kalojë lidhjen përfitime solidaritet. Mund të bëhet aktivitet bankar dhe njëkohësisht të arrihet ofrimi i solidaritetit për shtresat në nevojë, jo duke ju dhënë atyre lëmoshë, por duke i njohur me funksionet dhe rolin që mund të luajë kredia. Shembujt të tjerë gjenden në Angli me lindjen në fund të shekullit të tetëmbëdhjetë, të të ashtuquajturave kreditim bamirësie, të ndjekura më pas nga institucionet e fondit të kredisë në Irlandë dhe bankat e para rurale në Itali. Këto operacione bëjnë, që të identifikohet, për herë të parë në histori, përhapja e formave institucionale të ndërtuara mbi bazën e modeleve bashkëpunuese dhe të koperativave, të cilat karakterizohen nga pjesëmarrja e lartë e individëve në territorin ku u krijuan, si dhe për vëmendjen e veçantë lidhur me kontekstin social të referencës. Në mesin e shekullit të XIX, lindën në Gjermani dy nisma të frymëzuara nga idetë inovative të Franz Hermann Schulze-Delitzsch, themelues i Bankës së Popullit, dhe Friedrich Wilhelm 1 1

12 Raiffeisen, i cili kontribuoi për zhvillimin e bankave të para rurale dhe artizanale. Banka e Popullit e krijuar nga Schulze-Delitzsch parashikonte krijimin e një shoqate të kreditit (Vorschussvereine) me kapital aksioner, funksioni kryesor i të cilës ishte, që të jepte kredi vetëm për anëtarët. Vlerat e aksioneve të kapitalit aksioner në përgjithësi ishin të larta, por ekzistonte mundësia që nënshkrimet individuale të paguheshin me këste dhe posedimi i një aksioni të vetëm i atribuonte nënshkruesve statusin e anëtarit. Parimi operativ i këtyre formave të kreditit ishte vendosja në dispozicion të anëtarëve e kredive të vogla për periudha jo shumë të gjata me norma të subvencionuara të interesit, megjithatë, të shoqëruara nga një garanci personale. Shuma e kredive ishte e lidhur drejtpërdrejt me madhësinë e kapitalit fillestar, me mundësinë e mbledhjes së depozitave shtesë me kusht që totali i tyre të mos kalonte afërsisht tre herë kapitalin e anëtarëve. Për të kufizuar përfshirjen e aksionerëve të rinj në kapitalin e bankës, Schulze-Delitzsch mbështeti miratimin e parimit të përgjegjësisë së pakufizuar për aksionerët. Zhvillimi i shoqatave të kreditit ishte shumë i papritur, aq sa në vitin 1859, rreth dhjetë vjet pas lindjes së tyre, mund të numëroheshin tetëdhjetë degë të shpërndara në të gjithë Gjermaninë. Rritja e këtyre iniciativave, u krye në një mënyrë krejtësisht të pavarur dhe larg nga ndërhyrjet e çdo lloji, por me kalimin e kohës kjo nxiti formimin e opinioneve armiqësore të qeverisë dhe të disa partive politike, por ato gjithsesi nuk patën ndikim në përhapjen e shpejtë të shoqatave të kreditit në vend. Një zhvillim i ngjashëm me bankat rurale dhe artizanale u hartua nga Raiffeisen, edhe pse, këto forma janë bazuar në një mekanizëm operacional pak më të ndryshëm në krahasim me Bankën e Popullit të Schulze-Delitzsch. Iniciativa fillonte me krijimin e një shoqate të kredisë, por nuk kishte si kusht krijimin e kapitalit fillestar, por shfrytëzimin e kredive të caktuara të mbledhura përmes përgjegjësisë së përbashkët të të gjithë partnerëve. Fondet e mbledhura në këtë mënyrë ishin kryesisht për të mirën e vetë anëtarëve, por me mundësinë për të alokuar një pjesë të parave në kredi për personat, që konsideroheshin në nevojë dhe meritonin besim. Bankat rurale Raiffeisen u zhvilluan kryesisht në zonat bujqësore me qëllim, që të zgjeronin kredinë për popullsinë rurale, dhe të siguronin rritje të qëndrueshme, duke hequr përfundimisht dukuritë negative sociale të tilla si varfëria dhe kamata (Rivoire, 1984). Rritja e kësaj mënyrë huadhënieje u ngadalësua dukshëm në periudhën midis dy luftërave botërore, por menjëherë pas përfundimit të konfliktit pati një rritje të shpejtë për to. Këto vite të karakterizuara nga ndryshime të thella sociale, ndryshuan objektin dhe misionin e bankave rurale. Fillimisht Bankat e Popullit dhe Bankat Rurale dhe Artizanale jepnin kredi kryesisht në fusha të tilla si tregtia, zanatet dhe bujqësia, duke favorizuar aktivitetet prodhuese. Pas përfundimit të Luftës së Dytë Botërore fokusi u zhvendos ndjeshëm ndaj shtresave të mesme të popullsisë, duke lëvizur shumicën e burimeve në favor të tyre 2. Në Evropën Perëndimore, sektori i tanishëm i mikrokredisë është relativisht i ri, por mjaft i larmishëm. Një numër i vogël organizatash filluan për herë të parë në fund të vitit 1980 të operonin nëpërmjet ofrimit të mikrokredisë. Por në vitet e fundit, sigurimi dhe ofrimi i mikrokreditit ka fituar vëmendjen politike si një instrument i politikave efikase dhe efektive për përfshirjen sociale, punësimin dhe zhvillimin ekonomik në BE. Komisioni Evropian dhe 2 Notte A.: 2013, Storia del microcredito, Dizionario di microfinanza. Le voci del microcredito Pizzo G. e Tagliavini G., Carocci editore, 2

13 shtetet anëtare të BE-së, kanë dhënë një sasi të konsiderueshme të fondeve përmes instrumenteve si JASMINE 3 (Joint Action to Support Microfinance Institutions in Europe), Veprimi i Përbashkët për të Mbështetur Institucionet Mikrofinanciare në Evropë dhe EPMF 4 (European Progress Microfinance Facility) Lehtësira Mikrofinanciare për Progresin Evropian dhe nëpërmjet alokimit të fondeve strukturore për të mbështetur ofrimin e mikrokreditit. Përkundër të gjitha këtyre aktiviteteve një pengesë për zhvillimin e sektorit vazhdon të mbetet krijimi dhe rritja e institucioneve mikrofinanciare (IMF) të qëndrueshme në gjendje për të ofruar mikrokredi te grupet e ndryshme të individëve. Studimi do të fokusohet kryesisht në praktikat dhe ofrimin e shërbimeve financiare kryesisht në Shqipëri si një vend në zhvillim dhe konkretisht studimi do të fokusohet në Rajonin e Vlorës dhe të Fierit. Sipas të dhënave të Bankës Botërore (BB), mbi 12.4% e popullsisë në vendin tonë, pra më tepër se banorë jetojnë në varfëri. Por ekzistojnë ndryshime të mëdha midis varfërisë në qytet dhe varfërisë në fshat. Në zonat rurale raporti i varfërisë është në shifrat 50%, kjo si pasojë e mungesës së infrastrukturës, të punësimit si dhe e uljes së remitancave dhe ndikimit që ato kanë në investimet në bujqësi, blegtori dhe në sektorë të tjerë të lidhur me to. Shqipëria, që me njohjen si një vend kandidat potencial në samitin e Zagrebit në 24 Nëntor të vitit 2000, ka bërë një rrugëtim të gjatë drejt integrimit në BE. Në fokus të studimit do të jetë gjithashtu dhe paraqitja e një panorame të zhvillimit të mikrokredisë dhe ofrimit të shërbimeve financiare dhe jo financiare nga institucionet mikrofinanciare dhe në disa vende të Evropës. i. Qëllimi i studimit Roli i mikrofinancës ka tërhequr interes të madh në vitet e fundit si nga ana e politikëbërësve ashtu dhe në qarqet akademike. Nga shumë prej studiuesve pretendohet se mikrofinanca është krijuar nga Profesor Muhammad Yunus, fitues i çmimit Nobël Por duke bërë këtë, në të vërtetë duke i atribuar origjinën e mikrofinancës vetëm nismave të viteve të fundit ne heqim dorë nga thellësia historike dhe nga shkalla e zhvillimit të mikrofinancës, por edhe nga përvoja shekullore, që do të thotë: të mësuarit nga eksperiencat dhe gabimet, dështimet dhe sukseset. Fillesat në Evropë ishin të gjitha joformale dhe në shkallë të vogël, duke përfshirë klubet informale të kursimeve, në mesin e shekullit të 18-të në Angli. Por, që nga mesi i dytë i shekullit të 20-të, si pasojë e impaktit të fortë të ofruar nga kërkimet teorike dhe nga dëshmi të rëndësishme empirike, institucionet ndërkombëtare më të mëdha që i ofrojnë ndihmë zhvillimit kanë rritur interesin e tyre drejt mikrofinancës dhe mikrokreditimit, si instrumenta që shërbejnë në luftën kundër varfërisë. Në vitin 1997 u organizua në Washington samiti ndërkombëtar mbi mikrokredinë dhe viti 2005 u shpall si viti ndërkombëtar i mikrokredisë. Kryesisht bota akademike dhe realitetet operative për shpërndarjen e saj janë bazuar dhe kanë krahasuar përshtatjen e modeleve teorike të referimit (kryesisht modelin e Bankës Grameen) me kontekstet social-ekonomike të vendeve në zhvillim. Kjo ka sjellë një interes gjithnjë dhe

14 më të madh politik dhe financiar drejt këtij sektori, duke përcaktuar dhe zgjeruar në këtë mënyrë kufijtë operativ dhe të aplikueshëm në realitete të ndryshme nga vendet në zhvillim. Mikrokredia sot, është një realitet që po konfirmohet gjithnjë dhe më tepër dhe në vendet e zhvilluara dhe të industrializuara si përgjigje e pamundësisë nga ana e shumë subjekteve për të patur akses në burimet e financimit tradicional dhe sigurimin e fondeve të nevojshme për hapjen e aktiviteteve ekonomike, që përfaqësojnë për këto subjekte në një farë forme çlirim social. ii. Objektivat e studimit Për të qenë kuptimplotë, çdo kërkim duhet të ketë të formuluara qartë objektivat e studimit. Për më tepër, objektivat duhet të jenë në përgjithësi të përshtatshme për komunitetin kërkimor si provë e kuptimit të qartë të qëllimit dhe drejtimit të kërkuesit 5. Sot një pjesë e konsiderueshme e shqiptarëve jetojnë në kushte të vështira ekonomike dhe sociale dhe një pjesë e madhe e popullsisë jeton nën pragun kombëtar të varfërisë. Para krizës financiare globale, Shqipëria ishte një nga vendet me rritjen më të shpejtë ndër ekonomitë në Evropë, duke patur norma mesatare vjetore të rritjes reale prej 6%, të shoqëruara me ulje të shpejtë të niveleve të varfërisë. Rritja ekonomike për vite me rradhë ka qenë pozitive dhe shumë më e lartë në shifra dhe se vendet e rajonit. Megjithatë, pas vitit 2008 rritja mesatare është përgjysmuar dhe kanë dalë në pah dizekuilibra makroekonomikë në sektorin publik dhe të jashtëm. Rënia e ritmit të rritjes u pasqyrua dhe në nivelet e varfërisë dhe papunësisë: midis 2002 dhe 2008, varfëria në vend u përgjysmua (në rreth 12.4%), por në vitin 2012 u rrit përsëri në 14.3%. Papunësia është rritur nga 12.5% në 2008 në 17.6% në vitin 2014, me një përmirësim të vogël prej 17.3% në vitin 2015, ndërsa papunësia e të rinjve ka arritur në nivelin 32.1% në të njëjtën periudhë 6. Sipas Institutit të Statistikave të Shqipërisë (INSTAT) rritja ekonomike në vitin 2015 ka qenë 2.96%. Inflacioni vazhdon të jetë i ulët dhe i stabilizuar. Efektet e krizës financiare në vendet fqinjë, Greqi dhe Itali, janë gjithnjë dhe më të dukshme në Shqipëri pasi remitancat kanë rënë në nivele shumë të ulta, 7-8% e PBB-së. Kjo vjen si pasojë e krizës në këto vende, por dhe si pasojë e krijimit të brezit të dytë të emigrantëve të cilët e reduktojnë ndjeshëm dërgimin e remitancave në vendin e origjinës. Sektori bujqësor, i cili përmban numrin më të madh të të punësuarve rreth 50% në vend, ka kontribut vetëm me një të pestën e PBB-së. Ky sektor përbëhet kryesisht nga ferma familjare pasi ka mungesë për pajisje të specializuara, të drejtat e tokës nuk janë të përcaktuara qartë dhe ka mungesë të financimeve në mjaft sektorë jetikë. Investimet e huaja direkte në Shqipëri janë ndër më të ultat në rajon si pasojë e infrastrukturës së dobët, mungesës së sukseseve të biznesit në eksporte dhe klimës jo fort të përshtatshme në ndërtimin e bizneseve të reja dhe zhvillimit të bizneseve ekzistuese. Meqë papunësia është e lartë, forca punuese do të priret të gjejë punësim kryesisht në sektorin e ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme dhe të mikrondërmarrjeve. Të gjithë parametrat e mësipërm çojnë në nevojën e 5 Saunders M.; Lewis, P.; Tronhill, A. (2007), Research Methods for Business Students, Fourth Edition, Pearson Education Ltd., p

15 mikrofinancimit në Shqipëri, jo vetëm për zhvillimin ekonomik, por dhe për zhvillimin politik dhe social të vendit. Studimi fillon me një rishikim sistematik të literaturës që në vitet e mëparshme ka shqyrtuar impaktin që ka patur në të ardhurat e individëve dhe kryesisht të varfërve, aksesi në shërbimet financiare, nëpërmjet mikrofinancës dhe mikrokredisë në vendet në zhvillim dhe në vendet e zhvilluara dhe si ka ndikuar ajo në standardin e jetesës së huamarrësve. Objekti kryesor i studimit është të vlerësojë impaktin e produkteve mikrofinanciare në nivel individual, familjar dhe të bizneseve huamarrëse në rajonet e Vlorës dhe të Fierit. Objekt dytësor i studimit është ofrimi i një panorame sa më të plotë lidhur me ecurinë e mikrofinancës në vendin tonë, si dhe për të treguar si funksionon mikrofinanca, sa e zhvilluar është ajo me të gjithë instrumentat e saj, cilat janë shërbimet financiare dhe jo financiare të ofruara nga institucionet mikrofinanciare, dhe sa të suksesshme janë ato në arritjen e misioneve të tyre. Objekt tjetër i studimit është, që duke u bazuar në të dhënat empirike dhe studimit të praktikave më të mira të IMF-ve në disa vende të zhvilluara të Eurozonës dhe të Rajonit Ballkanik, të kuptohet nëse mikrokreditimi mund të përfaqësojë një mundësi të mirë financiare të implementueshme në një shkallë të gjerë për të përmirësuar qëndrimin karshi kredisë për të varfërit nga bankat. Në funksion të objektivave të mësipërme do të jepet një pamje e aktiviteteve të ndryshme financiare dhe e segmentimit të tregut në vendet ku IMF-të janë aktive dhe një krahasim i performancës së IMF-ve në Shqipëri dhe në disa nga vendet e BE-së duke u bazuar në disa elementë si: format e organizimit, produktet, shërbimet, klientët aktivë, klientët potencialë, portofoli i kredive, legjislacioni në fuqi si dhe të dhëna të tjera të rëndësishme që karakterizojnë sektorin mikrofinanciar në Eurozonë. iii. Pyetjet kërkimore dhe hipotezat Studimi kërkon t'ju përgjigjet pyetjeve të mëposhtme kërkimore: 1. Cili është niveli i aksesit në shërbimet financiare për individët në Shqipëri dhe konkretisht në rajonin e Vlorës dhe të Fierit? 2. Cila është natyra, mënyra e funksionimit dhe procesi i mikrofinancimit në Shqipëri? 3. Cili është impakti që ka mikrokreditimi në kushtet e jetesës së kredimarrësve? 4. Cilët janë faktorët që përcaktojnë ofertën dhe kërkesën për produktet mikrofinanciare? 5. Si ndikon mikrokredia te kredimarrësit individë apo biznese, lidhur me nxitjen e kursimeve? 6. Çfarë roli ka përfshirja e shërbimeve jo financiare të bankave mikrofinanciare në rritjen e performancës të biznesit të vogël në Shqipëri? 7. Cili është roli që ka mikrokredia në fuqizimin e femrave kredimarrëse? 5

16 Hipotezat 1. H1a. Zgjerimi i aksesit të shërbimeve financiare për individët (nëse përdoren mikrokreditë për investime dhe jo për konsum) do të çojë në përmirësimin e standardeve të jetesës së kredimarrësve. H1b. Zgjerimi i aksesit të shërbimeve financiare (nëse përdoren mikrokreditë për investime dhe jo për konsum) do të ketë ndikim pozitiv në të ardhurat e përfituara nga biznesi. H1c. Ekziston një lidhje nëpërmjet rritjes së nivelit të të ardhurave familjare prej produkteve të mikrofinancës dhe rritjes së kursimeve te individët. 2. Kërkesa për mikrokredi varet nga këta faktorë: normat vjetore e interesit, akses i kufizuar në shërbimet e kreditit dhe mungesa e informacionit, kostoja e transaksionit, gjendja ekonomike, besueshmëria e kredimarrësit, gjinia e kredimarrësit dhe politikat qeveritare. 3. A. Institucionet mikrofinanciare kanë procedura të thjeshta për dhënien e kredive. B. Ofrimi i shërbimeve jo financiare nga oficerët e kredisë të IMF-ve si shërbimet për zhvillimin e biznesit, ndihma operacionale, monitorimi janë të rëndësishme për fillimin dhe për vazhdimësinë e një biznesi. C. Përdorimi i produkteve mikrofinanciare rrit mundësitë e punësimit për huamarrësit. D. Norma e interesit të mikrokredisë janë të arsyeshme. iv. Rëndësia e studimit Një sasi e konsiderueshme e hulumtimit empirik është kryer më së shumti jashtë vendit dhe kryesisht në vendet e prapambetura ose në zhvillim lidhur me marrëdhëniet që ekzistojnë midis mikrofinancës, konkretisht mikrokredisë dhe ndikimit që ka përdorimi i saj në përmirësimin e standardeve të jetesës së huamarrësve si dhe ndihmesës, që jep në zhvillimin e mikrondërmarrjeve në këto vende duke kontribuar në punësimin e të papunëve. Nga shumë studime të literaturës është vënë re se mikrofinanca trajtohet si zgjidhje për varfërinë. Kemi përzgjedhur këtë temë meqenëse nga studimi i literaturës vendase vihet re mungesa e studimeve akademike dhe empirike për të dokumentuar natyrën, mënyrën e operacioneve dhe proceset e lidhura me mikrofinancën. Studimi synon që të japë një kontribut modest në plotësimin e këtij boshllëku që ekziston duke testuar ndikimin empirik të shërbimeve financiare dhe jo financiare të ofruara nga IMF-të dhe bankat në rritjen e standardeve dhe përmirësimin e jetesës së individëve huamarrës, të cilët kanë patur vështirësi në aksesin në shërbimet bankare si dhe të vrojtohet ndikimi empirik që ka mikrokredia e përdorur prej tyre për investime dhe jo për konsum në rritjen dhe zgjerimin e nivelit të të ardhurave dhe performancës së biznesit të vogël, kryesisht në Rajonin e Vlorës dhe të Fierit. 6

17 Rajoni i studimit është përzgjedhur pasi mbulon një hapësirë të rëndësishme strategjike për zhvillimin ekonomik dhe social të vendit tonë pasi Vlora dhe Fieri janë dy nga qendrat më të rëndësishme të jugut. Vlora është qendër e rëndësishme e turizmit detar, bujqësisë, blegtorisë dhe industrisë përpunuese të ullirit, ndërsa Fieri është zona bujqësore më e rëndësishme e vendit. v. Kufizimet e punimit Ka një numër kufizimesh në këtë studim. Së pari, mbledhja e të dhënave ishte e kufizuar vetëm brenda rajoneve të Vlorës dhe të Fierit, kjo mund të mos përfaqësojë skenarin e vërtetë të të gjithë vendit tonë. Së dyti, në dy rajonet e marra në shqyrtim nuk operojnë të gjitha institucionet financiare jo banka, që janë të licencuara nga Banka e Shqipërisë për dhënien e mikrokredive, por operojnë institucionet më të rëndësishme që kanë liҫensë për huadhënien. Së fundmi, janë hasur disa probleme me plotësimin e pyetësorëve drejtuar institucioneve financiare, që operojnë me produktet e mikrofinancës pasi shumica prej tyre hezitonin në dhënien e informacioneve sasiore të kërkuara, për shkak të ruajtjes së konfidencialitetit. vi. Metodologjia e studimit, analiza e të dhënave dhe matja e variablave Hulumtimi i çështjes së zgjedhur për studim do të realizohet përmes ndërtimit dhe zhvillimit të një modeli të përshtatshëm kërkimor, i cili është mbështetur gjithashtu prej një kërkimi të kujdesshëm empirik, si edhe prej ekzaminimit e përpunimeve të të dhënave dhe analizave të përshtatshme statistikore, me qëllim testimin e hipotezave kryesore të studimit dhe gjenerimin e konkluzioneve të besueshme dhe të vlefshme. Analiza e strukturës dhe segmentimi i saj për zona kërkimi të ndryshme përsa i përket objektit por jo qëllimit final kërkon përdorimin e metodologjive të integruara cilësore dhe sasiore, të cilat janë të paraprira nga një analizë e literaturës dhe studimeve kombëtare dhe ndërkombëtare në këtë fushë. Literatura do të përfshijë informacione lidhur me mekanizmat, kontekstin dhe rezultatet e mëparshme në këtë fushë studimi si në Shqipëri, ashtu dhe në vendet e tjera që do të merren në shqyrtim. Rishikimi i literaturës do të përdorë metodologjinë dhe sintezën realiste për analizën dhe do të përfshijë vetëm shqyrtimin e studimeve me cilësi të lartë, të cilat kanë paraqitur të dhëna mbi ndikimin e aksesit në shërbimet financiare nga individët dhe ecurinë e zhvillimeve të sektorit të mikrofinancës në Eurozonë dhe në vendet e Ballkanit. Në pjesën që i dedikohet kërkimit empirik do të përfshihen metodologji statistikore kampionare dhe do të përdoren kryesisht pyetësorët si instrumenta për mbledhjen e të dhënave. Do të ideoet dhe krijohet një data bazë me të dhënat e pyetësorëve për ti ofruar elementë origjinalë kërkimit në këtë fushë. Përgjithësisht ekzistojnë dy lloj metodash kërkimore, metoda cilësore dhe sasiore. Të dyja metodat kanë diferenca përsa i përket të dhënave numerike (numra) ose jo numerike (fjalëve) (Saunders et al. 2007, Fq. 145). 7

18 Metoda sasiore përdoret si sinonim i teknikave të mbledhjes së të dhënave, ose procedurat e analizës së të dhënave si grafikët ose tabelat dhe statistika që gjenerohen nga përdorimi i të dhënave numerike. Metoda cilësore është kryesisht e përdorur si sinonim i teknikës së mbledhjes së të dhënave (si për shembull nëpërmjet metodës induktive, kërkuesit e fillojnë punën në bazë të vëzhgimeve empirike). Bazuar në to, kërkuesit bëjnë hipoteza që i përdorin për krijimin e teorive të reja të cilat, në të ardhmen me përfundimin e studimit do t u bashkangjiten teorive ekzistuese. Modeli induktiv fokusohet në induksion dhe qëndron shumë afër të dhënave empirike. Qëllimi i këtij hulumtimi nuk është ndërtimi i një teorie të re, por të hetojë pyetjet kërkimore bazuar në kërkimet empirike dhe të dhënat parësore. Nuk është e lehtë për të shprehur ndikimin e mikrofinancës në popullatën e përgjithshme të një vendi me ndihmën e disa fjalive. Nga njëra anë, disa ndikime mund të tregohen vetëm në shifra numerike si kursimet dhe të ardhurat, ndërsa në anën tjetër ndikime të tjera mund të shprehen vetëm në mënyrë përshkruese, si: aksesi në arsim, përvojat e biznesit e të tjera. Pyetësori është hartuar për të qenë plotësisht i strukturuar për të marrë pjesën më të madhe të ndikimit të mikrofinancës në shoqëri. Në pyetësor kombinohen pyetjet numerike si dhe disa pyetje jo numerike. Për këtë arsye, ky studim do të fokusohet në të dhënat numerike dhe me to do të kryen analizat statistikore. Kështu, si rezultat i hulumtimit kryhet analiza numerike dhe jo numerike, duke përdorur metodat numerike dhe cilësore. Modeli i kërkimit përsa i përket analizës që do ti bëjmë vendit tonë do të jetë modeli induktiv pasi mungojnë praktikat e konsoliduara në fushën e mikrofinancës dhe modeli i përdorur do të jetë deduktiv përsa i përket analizës së të dhënave të Eurozonës. Shqyrtimi, përpunimi dhe analiza e të dhënave të kërkimit do të kryhet me ndihmën e programit statistikor SPSS (Paketa Statistikore për Shkencat Sociale), duke nisur nga kontrolli i të dhënave dhe reduktimi i variablave, e deri tek kryerja e analizave të ndryshme si përshkruese, konfirmuese dhe parashikuese në funksion të qëllimit dhe metodës së kërkimit. Mbas mbledhjes së të dhënave përmes pyetësorit të strukturuar të kërkimit, do të realizohet kontrolli i tyre, reduktimi i variablave (për të arritur vlefshmërinë e strukturës përmes analizës së faktorit), besueshmërinë e strukturave të kërkimit, me llogaritjen e treguesve si rangu i matjeve, deviacioni standard dhe mesatarja e variablave final, duke përfunduar me testimin e korrelacionit dhe të hipotezave të tyre si dhe me analizën e regresionit mes variablave të pavarur dhe të varur të studimit. Përveç kësaj, të dhënat e tjera, të cilat janë të natyrës cilësore, do të analizohen gjithashtu dhe interpretohen duke përdorur mjetet statistikore të tilla si nxjerrja e të dhënave, shpërndarja e frekuencave, llogaritja e përqindjeve, grafikëve dhe tabelave. Pasi të dhënat të organizohen dhe përpunohen statistikisht do të formohen përgjigjet për pyetjet kërkimore dhe do të jepen rekomandimet e përshtatshme. Këto të dhëna të mbledhura nëpërmjet shqyrtimit të dokumenteve do interpretohen duke i krahasuar ato me rishikimin e literaturës për të arritur në gjetjet, përfundimet dhe rekomandimet e duhura. Edhe pse rezultati i kërkimit ka varësi të madhe nga burimet parësore, që do të mblidhen nëpërmjet intervistave të strukturuara, për realizimin sa më të mirë të kërkimit gjithashtu do të nevojiten dhe burime dytësore që do të ndihmojnë për të kuptuar konceptet, përkufizimet, teoritë dhe rezultatet empirike. Për këtë kërkim do të përdoren disa libra, studime kërkimore, 8

19 artikuj të botuar në gazeta dhe revista shkencore, artikuj të prezantuar në konferenca shkencore kombëtare dhe ndërkombëtare si dhe punime doktorature apo masteri që do të jenë burime dytësore për studimin. Gjithashtu do të shërbejnë për kërkimin dhe burimet e internetit që do përdoren po ashtu si burime dytësore. Zakonisht burimet e internetit janë më pak të besueshme, prandaj kjo sjell shpesh dhe kufizimin e përdorimit të këtyre burimeve por faqet e internetit të organizatave dhe operatorëve të njohur si: Eurostat, World Bank, Mix Market, INSTAT, AMF, EMN etj. janë të besueshme dhe të pranueshme kudo, prandaj do të jenë burime të përdorura dhe për këtë studim. Në punim do të përdoren edhe manuale si dhe raportet vjetore të IMF-ve që operojnë në Shqipëri dhe Eurozonë. vii. Struktura e punimit HYRJE KAPITULLI I PARË (AKSESI NË SHËRBIMET FINANCIARE, KONCEPTET KRYESORE) KAPITULLI I DYTË (RISHIKIMI I LITERATURËS) KAPITULLI I TRETË (MIKROFINANCA NË SHQIPËRI DHE NË EVROPË ) KAPITULLI I KATËRT (PREZANTIMI I TË DHËNAVE, ANALIZA DHE INTERPRETIME) KONKLUZIONE DHE REKOMANDIME Punimi do të jetë i strukturuar në katër kapituj. Fillimisht jepet një hyrje mbi fokusin e studimit dhe do të paraqesë kornizën për t'i dhënë lexuesit një ide bazë të këtij studimi, qëllimet dhe rëndësinë e tij, objektivat dhe metodologjinë e përdorur, si dhe do të njohë me kufizimet kryesore të punimit. Do të jepet një përshkrim i problemeve të kërkimit dhe hipotezat/propozimet që do të jepen nga zhvillimi i njohurive të marra nga studimet e realizuara më parë nga autorë të ndryshëm në këtë fushë. Gjithashtu do diskutohen pyetjet kërkimore dhe kufizimet e studimit, si dhe do të paraqitet strukturimi i punimit. Kapitulli i parë do të na njohë me përkufizimin statistikor të varfërisë, llojeve të varfërisë dhe faktorëve që ndikojnë në rritjen e saj. Gjithashtu do të trajtohen konceptet e përfshirjes financiare, përjashtimit financiar dhe social, origjina, shkaqet dhe pasojat e tyre. Gjithashtu do të diskutohet koncepti i aksesit në shërbimet financiare dhe roli i tij në zhvillimin e vendit. Kapitulli i dytë do të japë një pasqyrë të zhvillimit të mikrofinancës, literaturës për të dhe realitetin operues të saj, aksesin financiar dhe impaktin që ka mikrofinanca në jetesën e huamarrësve, dallimet ndërmjet mikrofinancës dhe mikrokredisë, historikut të mikrofinancës dhe zhvillimet e saj në disa nga vendet ku është krijuar dhe ka patur sukses. Gjithashtu do të jepen përkufizimet e mikrofinancës, një përshkrim i produkteve mikrofinanciare dhe disa nga kritikat e autorëve të ndryshëm mbi mikrofinancën. Kjo është pjesë thelbësore e këtij punimi dhe qëllimi kryesor i këtij kapitulli është ti sigurojë lexuesit një pasqyrë rreth teorive të përfshira në studim. Kapitulli i tretë do të na njohë me aksesin në shërbimet financiare nga individët dhe zhvillimet konkrete të mikrofinancës dhe të IMF-ve në Shqipëri dhe në disa vende të 9

20 Evropës, si dhe do të kryejmë analizën e të dhënave empirike të siguruara nga faqe interneti si dhe rrjete mikrofinanciare që operojnë në BE, dhe kanë kryer studime, sondazhe dhe anketime në lidhje me zhvillimin e mikrofinancës në Eurozonë. Kapitulli i katërt do të studiojë të dhënat dhe do të japë analizën e pyetësorëve të përdorur si dhe në tërësinë e vet do të prezantojë metodologjinë e studimit si dhe gjetjet dhe rezultatet e studimit aktual pas analizave të rëndësishme statistikore të të dhënave të studimit. Gjithashtu do të japë një përshkrim të rrugës dhe metodave të kërkimit që do të përdoren për të arritur në konkluzionet e punimit. Do të diskutohen gjetjet dhe implikimet e studimit kundrejt gjetjeve dhe rezultateve të studimeve të mëparshme në kuadër të hipotezave të propozuara. Në fund do të realizohet një përmbledhje e konkluzioneve dhe rekomandimeve lidhur me punimin, si dhe do të jepen disa sugjerime për studimet e ardhshme rreth kësaj çështjeje apo çështjeve të tjera të lidhura me të, që mund të jenë me interes për tu trajtuar. 10

21 KAPITULLI I AKSESI NË SHËRBIMET FINANCIARE, KONCEPTET KRYESORE Në Shtator të vitit 2000, në Samitin e Mijëvjeçarit, u ratifikuan objektivat e Zhvillimit të Mijëvjeçarit (MDGs Millennium Development Goals 7 ). Në këtë samit, 189 shtetet anëtare të Kombeve të Bashkuara ranë dakord për të ndihmuar qytetarët në vendet më të varfra të botës për të arritur një jetë më të mirë deri në vitin 2015, duke dëshiruar të përgjysmojnë normën e varfërisë të vitit Ky objektiv u realizua në vitin 2010, pesë vjet përpara afatit të përcaktuar. Edhe pse ka patur përmirësime të mëdha në aksesin, që kanë individët në kujdesin shëndetësor, arsimin fillor, shërbimet bazë të banimit të tilla si kanalizimet dhe ujë i pijshëm, akoma ekzistojnë pabarazi të mëdha brenda dhe midis vendeve të ndryshme. Edhe pse kjo dekadë ka patur progres, numri i njerëzve që ende jeton në varfëri ekstreme në nivel global mbetet ende shumë i lartë. Janë rreth 1.2 miliardë njerëz në botë që jetojnë në kushtet e varfërisë absolute. Ata nuk gëzojnë shërbimet shëndetësore dhe të arsimit, po nuk plotësojnë dot as nevojat bazë për ushqyerje ose të banuarit në kushte të përshtatshme. Liderët botërorë me miratimin e Deklaratës së Mijëvjeçarit, ranë dakort për rritjen e përpjekjeve të kombeve të tyre për uljen e varfërisë, për të përmirësuar shëndetin dhe për të promovuar paqen, të drejtat e njeriut dhe qëndrueshmërinë mjedisore. Një rol themelor në realizimin e këtyre objektivave luan dhe sektori financiar, pasi rritja e aksesit në shërbimet financiare për të varfërit mund të ketë një ndikim pozitiv në rritjen ekonomike dhe zbutjen e varfërisë. 1.1 Llojet e varfërisë Edhe pse ka metoda të ndryshme të përcaktuara numerikisht për të matur varfërinë, dy prej tyre janë mjaft të thjeshta dhe janë përdorur shpesh për të përcaktuar atë: matja e varfërisë relative dhe matja e varfërisë absolute. Të dy metodat janë të bazuara në vlerat e të ardhurave ose të konsumit duke e bërë mbledhjen e informacionit dhe përpilimin e statistikave mbi varfërinë shumë më të lehtë Niveli i varfërisë relative Varfëria relative është gjendja në të cilën njerëzit nuk kanë sasinë minimale të të ardhurave të nevojshme për të ruajtur standardin mesatar të jetesës në shoqërinë në të cilën jetojnë. Ajo konsiderohet si mënyra më e lehtë për të matur nivelin e varfërisë në një vend të veçantë. Niveli i varfërisë relative përcaktohet në lidhje me anëtarët e një shoqërie dhe për këtë arsye ndryshon në të gjithë vendet. Njerëzit konsiderohen të varfër në qoftë se ata nuk mund të mbajnë të njëjtën ecuri zhvillimi krahasuar me standardin e jetesës në mënyrën si është përcaktuar nga shoqëria. Niveli i varfërisë relative, është niveli që i pengon njerëzit për të pasur akses në burimet për të realizuar një jetë të suksesshme dhe kjo ka të bëjë më shumë me

22 distancën e perceptuar nga individët të pritjeve lidhur me nivelin e kënaqësisë të shkaktuar nga ambienti rreth tyre dhe asaj çfarë realisht marrin. Niveli i varfërisë relative gjithashtu ndryshon me kalimin e kohës. Siç rritet pasuria e shoqërisë, po ashtu rritet dhe shuma e të ardhurave dhe burimeve që shoqëria i konsideron të nevojshme për kushtet e duhura të jetesës. Duke përdorur këtë metodë, e gjithë popullsia renditet në bazë të të ardhurave për frymë. Të ardhurat e çdo familjeje rregullohen për madhësinë e familjes, krahasuar me të ardhurat mesatare. Në Evropë njerëzit me nivel të ardhurash më pak se 60% të të ardhurave mesatare të vendit të tyre klasifikohen si të varfër. Kjo linjë e varfërisë është masa e pranuar ndërkombëtarisht për t'u përdorur në të gjithë vendet e BE-së. Vende të ndryshme kanë limite relative përsa i përket linjave të varfërisë. Kjo mund të jetë diçka e mirë për matjet e një vendi, por ka disa të meta në përdorimin global. Në qoftë se, themi, niveli i varfërisë relative 10% është aplikuar në një mjedis global, kjo do të thotë se edhe një vend i industrializuar, i tillë si Kanadaja, dhe një vend i Afrikës, kanë të njëjtën normë varfërie 10%, por kushtet e varfërisë ndërmjet këtyre dy vendeve janë të pakrahasueshme. Për këtë arsye, për të përcaktuar varfërinë në shkallë globale përdoren më shpesh masat e varfërisë absolute Niveli i varfërisë absolute Masa e varfërisë absolute vendos një kufi të varfërisë në një sasi të caktuar të të ardhurave ose të shumës së konsumit për vit, në bazë të vlerës së një "shporte të të mirave" (ushqim, strehim, ujë, etj.) të nevojshme për një jetesë të përshtatshme. Për shembull, në qoftë se vendosim që linja e varfërisë e të ardhurave në një vend të jetë 5$ në ditë, dikush me të ardhura vjetore prej më pak se 1.825$/vit do të konsiderohet i varfër. Në qoftë se në vend të linjës së varfërisë do të përdoret konsumi, dikush që konsumon mallra me një vlerë monetare prej më pak se 1.825$/vit do të jetë në kushte varfërie. Përkufizimi më i zakonshëm që përdoret lidhur me varfërinë globale është linja (vija) absolute e varfërisë e vendosur nga Banka Botërore. Niveli i varfërisë është vendosur në të ardhura prej 2$ në ditë ose më pak dhe niveli i varfërisë së skajshme është caktuar në 1$ në ditë ose më pak. Kjo linjë u krijua për herë të parë në vitin 1990, kur BB publikoi Raportin e Zhvillimit Botëror, dhe rezultoi se shumica e vendeve në zhvillim kishin vendosur linjat e tyre të varfërisë në 1$ në ditë. Shuma e të ardhurave prej 2$/ditë u vendos si linjë varfërie për vendet në zhvillim me nivelet e të ardhurave pak më të mira se sa vendet homologe që përcaktuan si nivel varfërie shumën e të ardhurave 1$/ditë. Vendet më të zhvilluara lejohen që të vendosin linjat e tyre të varfërisë në nivele të ardhurash të tjera, më të larta. Për shembull linja e varfërisë për një individ të vetëm në vitin 2014 në USA ishte 33.07$ në ditë ose një mesatare vjetore e të ardhurave $ Faqe

23 Niveli i varfërisë absolute, është niveli ku standardet e jetesës ndodhen më poshtë minimumit të pranueshëm në lidhje me të ushqyerit dhe të mirat bazë. Figura 1.1 Varfëria në botë në 1.9$. Vitet Burimi: Banka Botërore. Kombet e Bashkuara kanë miratuar këtë përkufizim lidhur me varfërinë: "Në thelb, varfëria është mungesa e zgjedhjeve dhe mundësive, është shkelje e dinjitetit njerëzor. Që do të thotë mungesë e kapaciteteve themelore për të marrë pjesë në mënyrë efektive në shoqëri. Që do të thotë të mos të kesh ushqim të mjaftueshëm për të ushqyer dhe veshur një familje, të mos të kesh një shkollë apo klinikë, që të mos kesh një tokë në të cilin të kultivosh ushqim apo një punë me të cilën të mbahesh, të mos të kesh akses në kredi. Kjo do të thotë pasiguri, pafuqi dhe përjashtimi i individëve dhe komuniteteve. Kjo do të thotë sensibilitet ndaj dhunës dhe shpesh nënkupton që këta individë jetojnë në mjedise të brishta, pa qasje në ujë të pastër ose kanalizime." Varfëria në Bashkimin Evropian Në vitin 2014, milionë njerëz, ose 24.4% e popullsisë në BE-28 ishin në rrezik nga varfëria apo përjashtimi social 9, në krahasim me 24.5% në vitin Kjo do të thotë se këta njerëz ishin të paktën në një nga kushtet e mëposhtme: në rrezik të varfërisë mbas transferimeve sociale (varfëria në të ardhura); të privuar materialisht ose që jetojnë në familje me intensitet shumë të ulët të punës

24 Grafiku 1.1: Popullsia e BE-së në rrezik-të varfërisë apo të normës së përjashtimit social, viti 2013 dhe 2014 (%) Burimi: Eurostat Në vitin 2014, më shumë se një e treta e popullsisë ishte në rrezik nga varfëria apo përjashtimi social në tre shtete anëtare të BE-së: Rumani (40.2%), Bullgari (40.1%) dhe Greqi (36.0%). Në anën tjetër, nivelet më të ulta të personave, që ishin në rrezik nga varfëria apo përjashtimi social janë regjistruar në Islandë (13.7%), Norvegji (14%) dhe Republikën Çeke (14.8%). Duke parë secilin nga tre elementët që kontribuojnë për të qenë në rrezik nga varfëria apo përjashtimi social, 17.2% e popullsisë në 28 vende të BE-së në vitin 2014 bënin pjesë në këtë interval, që do të thotë se të ardhurat e tyre të disponueshme ishin poshtë pragut kombëtar të rrezikut të varfërisë. 1.2 Faktorët që ndikojnë në formimin dhe rritjen e varfërisë Faktorët që ndikojnë në formimin e varfërisë janë të shumtë. Sipas studiuesit Phil Bartle, varfëria është një problem social. Ajo përfshin nivele të ulta të qëndrueshme të të ardhurave për anëtarët e një komuniteti. Varfëria përfshin mungesën e aksesit në shërbimet si arsimi, tregjet, kujdesi shëndetësor, mungesa e aftësisë për vendimmarrje, si dhe mungesa e shërbimeve komunale si ujë, kanalizime, rrugë, transport dhe komunikim. Sipas tij varfëria, dhe faktorët që kontribuojnë në të, janë një problem social dhe zgjidhja e saj është gjithashtu sociale. 14

25 Figura 1.2: Faktorët e varfërisë sipas autorit Phil Bartle Faktorët e Varfërisë Sëmundje Injoranca Varfëria Apatia Pandershmëria Varësia Burimi: Ndër faktorët më të rëndësishëm që ndikojnë në formimin e varfërisë përfshihen: Injoranca do të thotë mungesë informacioni, mungesë njohurish. Një thënie e vjetër thotë që "informacioni është pushtet" por mund të ndodhë, që njohuritë dhe informacioni të përdoren në mënyrë jo të drejtë nga ata që e zotërojnë këtë informacion për përfitime vetjake. Shumë planifikues të cilët dëshirojnë të ndihmojnë që një komunitet të bëhet dhe më i fortë, mendojnë se zgjidhja është arsimimi, pra trajnimi i anëtarëve të komunitetit duke rritur aftësitë e tyre dhe kryer transferimin e njohurive. Kur një komunitet ka një normë të lartë sëmundjesh, mungesat në punë janë të larta, rrjedhimisht produktiviteti është i ulët, dhe krijohet pak pasuri dhe mirëqenie. Përveç mjerimit, vështirësive dhe vdekjeve që rezultojnë nga sëmundjet, ajo është gjithashtu një faktor me ndikim të rëndësishëm në rritjen e varfërisë në një komunitet. Mirëqenia, jo vetëm që ndihmon individët të jenë të shëndetshëm, por ajo kontribuon në çrrënjosjen e varfërisë në komunitet. Apatia shpjegohet si mungesë e dëshirës së njerëzve për t'u kujdesur apo për të përmirësuar kushtet në të cilat ata ndodhen, ose kur ata ndjehen të pafuqishëm dhe nuk përpiqen për të ndryshuar gjërat, për të mos përsëritur dhe rregulluar një gabim. Individët shpesh kur nuk arrijnë rezultate në gjërat që bëjnë, bëhen xhelozë për arritjet e personave të tjerë dhe të të afërmve të tyre. Ndonjëherë apatia justifikohet me besimet fetare. Besime të tipit: "Duhet ta pranosh fatin tënd, pasi kështu është vendosur nga zoti", bëjnë që njerëzit të mos bëjnë asgjë për të ndryshuar dhe përmirësuar kushtet në të cilat ata ndodhen. Njerëzit duhet të bëjnë përpjekje për të zgjedhur, për të bashkëpunuar, për të organizuar dhe për të përmirësuar cilësinë e jetës së tyre. Pandershmëria shpjegohet me përvetësimin e burimeve të destinuara për t'u përdorur për shërbimet komunitare, nga persona të veçantë, të cilët kanë një pozicion pushteti në komunitet. Por shuma e parave që nuk investohen në komunitet, vidhen, ose shpërdorohen 15

26 nuk është e njëjtë me shkallën e uljes së pasurisë për komunitetin. Ekonomistët flasin për "efekt të shumëfishtë". Kur investohet pasuri e re, efekti pozitiv që krijohet në ekonomi është më i madh se sa shuma e investuar. Kur paratë e destinuara për investime hiqen nga qarkullimi, sasia e pasurisë nga e cila është privuar komuniteti është më e madhe se shuma e fituar nga përvetësuesi i këtyre parave. Varësia rezulton si një nga pasojat negative të marrjes së bamirësisë. Në një afat të shkurtër kohor, si për shembull mbas një fatkeqësie, bamirësia mund të jetë thelbësore për mbijetesën. Në një afat të gjatë kohor, bamirësia mund të kontribuojë në rënien në varfëri të marrësit të saj, si dhe përfshirjen e tij në një cikël të një varfërie të vazhdueshme. Është një qëndrim, një besim, që kur je kaq i dobët, kaq i pafuqishëm dhe i varfër, nuk mundesh të ndihmosh veten, po ashtu dhe anëtarët që i përkasin një grupi nuk mund të ndihmojnë veten e tyre, dhe kjo bën që të krijohet një varësi nga ndihmat nga jashtë. Qëndrimi dhe besimi i përbashkët është faktori më i madh për të justifikuar përjetësimin e gjendjes në të cilën individi ose grupi duhet të varen gjithmonë nga ndihmat nga jashtë. Metodologjia e fuqizimit të komunitetit shërben si një alternativë e ofrimit të lëmoshës. Pasi nëpërmjet saj ofrohet ndihmë, kapital dhe trajnime dhe synohet që komunitetet me të ardhura të ulta të identifikojnë burimet vetjake duke marrë kështu kontrollin e zhvillimit të tyre. Këta pesë faktorë të varfërisë nuk janë të pavarur nga njëri-tjetri, por secili prej tyre kontribuon në rritjen e faktorëve të tjerë. Të gjithë faktorët primarë të sipërpërmendur ndikojnë në të tjerë faktorë sekondarë që konsiderohen në rritjen e varfërisë. Mund të përmendim ndër to: faktorët gjeografikë (hapësira të mëdha, densitet i ulët i popullsisë, pengesa natyrore); faktorët politikë dhe socialë (paqëndrueshmëria politike, qeverisje e keqe, mungesa e shërbimeve shëndetësore dhe të arsimit, mungesë lidershipi, niveli i ulët i punësimit); faktorët ekonomikë (borxh i lartë publik, infrastrukturë e dobët, mungesa e kapitalit, mungesa e tregjeve); faktorët burokratikë (mungesa e njohjes së pronës, mungesa e regjistrave, mungesa e legjislacionit, problemet ligjore); faktorët teknikë (mungesa e mjeteve për të ndërmarrë sipërmarrje ekonomike, mungesa e teknologjisë bazë). 1.3 Përjashtimi financiar, përfshirja financiare, përjashtimi social Përjashtimi financiar është një term i përdorur për herë të parë në vitin 1993 nga studiues të gjeografisë, të cilët ishin të shqetësuar në lidhje me aksesin fizik të kufizuar në shërbimet bankare, si rezultat i mbylljes së degëve të disa bankave 10. Gjatë viteve 1990 janë realizuar një sërë studime kërkimore të fokusuara në vështirësitë e hasura nga disa grupe të veçanta të individëve në të paturit akses në instrumentat moderne të pagesave dhe shërbimeve të tjera 10 Leyshon, A. and Thrift, N., (1995), Geographies of financial exclusion: financial abandonment in Britain and the United States, Transactions of the Institute of British Geographers, New Series, 20, pp

27 bankare, për kredi konsumatore dhe shërbime të sigurimit. Gjithashtu ka patur shqetësime për disa njerëz që nuk kanë kursime të asnjë lloji. Në vitin 1999, termi përjashtim financiar u përdor në një kuptim më të gjerë për t'ju referuar njerëzve që kanë akses të kufizuar në shërbimet e rregullta financiare 11. Ekziston gjithashtu edhe një bindje e përhapur gjerësisht se format e përjashtimit financiar janë pjesë e një përjashtimi shumë më të gjerë social, me të cilat përballen disa grupe që nuk kanë akses në shërbimet themelore të tilla si puna, strehimi, arsimi apo shëndetësia. Përjashtimi financiar, është një koncept kompleks dhe për ta studiuar duhet të merren parasysh çështjet e mëposhtme: Nga cilat shërbime financiare apo institucione ndodh përjashtimi? A është e nevojshme që të bëhet një dallim ndërmjet aksesit në shërbime financiare dhe përdorimit të tyre në rastet kur individët kanë mundësi që të kenë akses? A ka shkallë të përjashtimit financiar dhe nëse po si shprehen? Për kë do llogaritim aksesin: individin, familjen apo në nivel komuniteti? Së pari është e rëndësishme të marrim në konsideratë shërbime të përshtatshme financiare nga furnizuesit tradicionalë. Së dyti, duhen marrë në konsideratë se cilat janë shërbimet bazë, në të cilat duhet të ketë akses gjithë shoqëria. Banka Botërore në vitin 1995 identifikoi katër instrumenta kryesorë lidhur me shërbimet financiare dhe përjashtimin financiar: llogaritë rrjedhëse, kursimet, kreditimin dhe sigurimin. Përjashtimi nga llogaritë rrjedhëse bankare. Ekziston një debat lidhur me përjashtimin financiar dhe po ashtu një debat paralel lidhur me përjashtimin bankar. Arsyet renditen më poshtë: 1. Aksesi në banka dhe veçanërisht në shërbimet bankare për kryerjen e transaksioneve shihet si një nevojë universale në shoqëritë më të zhvilluara. 2. Në qoftë se njerëzit zotërojnë një produkt bankar, zakonisht produkti është një llogari rrjedhëse bankare. Si pasojë, aksesi në një llogari bankare shihet si një pikë nisjeje për përdorimin e shërbimeve financiare në përgjithësi. 3. Pa një llogari rrjedhëse bankare, është shumë e vështirë të kesh akses në shërbime të tjera financiare të ofruara nga ofruesit tradicionalë të tilla si kredi konsumatore, kredi hipotekore, ose sigurimi, pasi pagesat për këto shërbime normalisht kërkojnë pagesa elektronike nga një llogari rrjedhëse bankare. 4. Shoqëritë moderne në kohët e sotme janë duke u larguar nga pagesat me para në dorë drejt parave elektronike, dhe po bëhet gjithnjë e më e vështirë dhe më e shtrenjtë për njerëzit që të paguajnë vetëm me para në dorë. 11 Kempson, E. and Whyley, C. (1999) Kept Out or Opted Out? Understanding and Combating Financial Exclusion. Bristol: Policy Press. 17

28 Ekziston një problematikë lidhur me shkallën në të cilën njerëzit kanë marrëdhënie me institucionet bankare, e cila u jep atyre një mjet për të: marrë pagesa të rregullta elektronike të fondeve të tilla si pagat, pensionet apo asistencat sociale; konvertimin e çeqeve në të holla; ruajtjen e parave në mënyrë të sigurtë deri sa ato të tërhiqen nga banka; pagesat për mallra dhe shërbime jo me para në dorë; pagesat e faturave në mënyrë elektronike; marrjen e remitancave. Tre të parat mund të plotësohen nëpërmjet një llogarie të thjeshtë depozite, ndërsa për shërbimet e tjera është e nevojshme që individi të ketë akses në shërbimet e transaksioneve bankare. Ekzistojnë disa kategorizime në lidhje me mënyrën se si njerëzit ndërveprojnë me bankat. Autorë të ndryshëm bëjnë këtë ndarje: "Të përjashtuar nga sistemi bankar": në përgjithësi janë njerëz që nuk kanë fare marrëdhënie bankare. "Të shërbyer jo plotësisht me shërbimet bankare" u drejtohet njerëzve me një depozitë, por që nuk kanë lehtësira elektronike të pagesave, nuk kanë kartë debie, kartë kredie ose libër çeqesh dhe nuk kanë një mjet të dërgimit të parave. Njerëzit konsiderohen si "Të shërbyer plotësisht me shërbimet bankare" në qoftë se ata kanë akses në një gamë të gjerë të shërbimeve dhe transaksioneve bankare që janë të përshtatshme për nevojat e tyre dhe statusin socio-ekonomik 12. Kursimet. Situata lidhur me kursimet është e ndryshme nga shërbimet e tjera financiare. Këtu po diskutojmë për individët, të cilët janë kryesisht të përjashtuar nga kursimet, pasi të fitosh akses në një llogari të thjeshtë depozite nuk paraqet shumë probleme në tërësi. Megjithatë, disa njerëz mund të kenë probleme lidhur me hapjen e një llogarie për shkak se ata nuk kanë dokumentet përkatëse të identifikimit dhe kanë probleme të vetë përjashtimit, jo vetëm nëpërmjet mungesës së parave për të kursyer, por edhe për shkak të barrierave psikologjike për të përdorur një institucion financiar ose dhe nëpërmjet mungesës së interesit në hapjen e një llogarie kursimi që nuk ofron një strukturë overdrafti. Përsa i përket kursimeve afatgjata, mund të përmendim pensionet. Në Evropë, popullsia është drejt plakjes. Kjo do të thotë se ka një nevojë në rritje nga individët, që të bëjnë sigurimin e duhur financiar për pensionin e tyre. Ekziston një debat i gjerë pasi në disa vende ka një sistem pensionesh relativisht bujare, ndërsa në disa të tjera ka lindur nevoja e skemave të pensioneve private në mënyrë që dhe njerëzit e moshuar të kenë standarde jetese të përshtatshme me shoqërinë mbas daljes në pension. Edhe pse ekziston një shqetësim i përhapur në lidhje me nivelet e ulta të përfshirjes në skemat e pensioneve private midis njerëzve me të ardhura të ulta, femrave dhe sigurimin për pensionet e personave të vetëpunësuar kjo rrallë herë konsiderohet si pjesë e debatit të përjashtimit financiar. Debati i pensioneve lidhet kryesisht me reformën e sistemeve të mirëqenies mbi plakjen e popullsisë në shoqëritë e industrializuara. 12 Anderloni, L. and Carluccio, E., (2006), Access to Bank Accounts and Payment Services, in Anderloni L, E Carluccio & M Braga, New Frontiers in Banking Services: Emerging Needs and Tailored Products for Untapped Markets. Berlin: Springer Verlag 18

29 Përjashtimi nga kreditimi. Aksesi në kreditim është i rëndësishëm pasi siguron një mjet për të lehtësuar konsumin, mund të mbrojë individët kundër uljes së të ardhurave dhe, në disa raste, i lejon ata që të bëjnë investime produktive që mund të çojnë në të ardhura më të larta në të ardhmen. Në ekonomitë më të zhvilluara kanë një rëndësi të madhe përveç kredive, dhe mjetet e kreditit të tilla si overdrafti dhe kartat e kreditit. Termi të përjashtuar nga kreditimi zakonisht u referohet njerëzve, të cilët nuk mund të fitojnë akses në kreditë e pasigurta nga huadhënësit tradicionalë. Kjo mund të vijë nga rrethanat e tyre personale dhe ekonomike, ose nga një histori e borxhit të keq 13 (Banka Botërore, 2005). Në rrethana të tjera debati fokusohet më shumë në aksesin në kreditë e përballueshme, kur njerëzit konsiderohen të përjashtuar nga kreditimi në qoftë se ata duhet të paguajnë tarifa të cilat në mënyrë të konsiderueshme janë shumë më të larta se ato në tregun e përgjithshëm të kredive 14. Sigurimi. Sigurimi është një koncept i ri dhe pothuaj i panjohur në disa vende të pazhvilluara. Edhe pse vështirësitë bankare kontribuojnë në procesin e përjashtimit social, kjo është për shkak se ato ndodhin në një shoqëri, e cila ka vendosur shërbimet financiare në qendër të operacioneve të saj. Një nga faktorët kryesorë që na ndihmon, që të kuptojmë më mirë është financializimi i marrëdhënieve shoqërore. Financializimi, është procesi ku rriten përmasat dhe ndikimi i tregjeve dhe institucioneve financiare. Financializimi i marrëdhënieve shoqërore korrespondon me faktin se lidhjet e ndryshme që përbëjnë lidhjen sociale (vetë respekti, lidhjet me familjen dhe miqtë, lidhjet me shoqërinë si një e tërë, punësimi, konsumi) shprehen dhe kufizohen nga përdorimi i shërbimeve financiare. Kjo rezulton gjithashtu dhe nga fakti që marrëdhëniet shoqërore shprehen në terma monetare dhe nga përqindja e popullsisë që ka një llogari (në shoqëritë që kanë një nivel të lartë të llogarive bankare si Franca, praktikat e qarkullimit monetar nënkuptojnë përdorimin e shërbimeve financiare). "Financializimi i marrëdhënieve shoqërore në shoqëritë moderne" dhe nevoja në rritje e individëve për të marrë përsipër përgjegjësinë për administrimin e rreziqeve të llojeve të ndryshme ka çuar në një nevojë në rritje për produktet e sigurimit 15. Në disa raste, të tilla si përdorimi i mjeteve motorike, sigurimi është i detyrueshëm në të gjitha vendet evropiane, ndërsa sigurimi i pronës (për shembull i shtëpive) është përgjegjësi e individit. Në mënyrë të ngjashme, sigurimi i jetës është një përgjegjësi individuale, por i domosdoshëm dhe kërkesë e bankave në rastin kur individi merr një kredi hipotekore ose del garant për marrjen e kredisë nga dikush tjetër. Gjithashtu dhe sigurimi për udhëtimet është një sigurim vullnetar, por në disa raste është i detyrueshëm nga vendi pritës. Nuk ka një përcaktim të saktë lidhur me llojet e sigurimit që konsiderohen sigurime bazë dhe mos pasja e aksesit në to, të konsiderohet përjashtim financiar. A ekzistojnë shkallët e përjashtimit financiar? Njerëzit mund të kenë nivele të ndryshme të angazhimit në shërbimet bankare. Ata mund të kenë një depozitë por jo një llogari rrjedhëse. Ata mund të kenë akses në disa transaksione 13 Nieri, L., (2006), Access to Credit: the Difficulties of Households, in Anderloni L, M.D. Braga and E.M. Carluccio, New Frontiers in Banking Services: Emerging Needs and Tailored Products for Untapped Markets. Berlin: Springer Verlag 14 Kempson, E., McKay, S. and Willitts, M., (2004), Characteristics of families in debt and the nature of over-indebtedness. London: Department for Work and Pensions. 15 Gloukoviezoff, G. (2005a). Rapport Exclusion et Liens Financiers. L exclusion bancaire particuliers. Rapport du Centre Alras, Paris: Economica 19

30 bankare por ndoshta jo në të gjitha. Pra cili nga termat do të përdoret për ta? Janë të përjashtuar nga shërbimet bankare, gëzojnë shërbimet bankare në një nivel më të ulët apo gëzojnë plotësisht shërbimet bankare? Mund të ndodhë që në disa vende individët kanë akses në shërbimet bankare rrjedhëse por këto u ofrohen nga furnizues alternativ, pra jo nga institucionet bankare dhe financiare të zakonshme. Këtu përfshihen organizata të specializuara në ofrimin e çeqeve, pagesat e faturave si per shembull Vodafone M-pesa apo dërgesave të remitancave. Në përgjithësi, njerëzit, që përdorin këto shërbime, konsiderohen të përjashtuar nga shërbimet bankare në qoftë se ata nuk kanë një llogari bankare rrjedhëse ose të përjashtuar pjesërisht nga shërbimet bankare në qoftë se ata kanë një të tillë, por nuk e përdorin atë 16. Banka Botërore bën dallimin në mes të atyre individëve që janë të shërbyer zyrtarisht ku bëjnë pjesë ata që kanë akses në shërbimet financiare nga një furnizues i zakonshëm sikundër janë bankat dhe furnizuesit zyrtarë dhe ata që janë "të shërbyer financiarisht" ku përfshihen edhe njerëzit që përdorin furnizuesit jozyrtarë. Në kontrast me çfarë është thënë më lart, termi "të përjashtuar financiarisht" është përdorur vetëm për të përshkruar ata që nuk kanë fare akses në shërbimet bankare pasi për ta nuk ka furnizues 17. Figura 1.3: Ndarja e kategorive të individëve në bazë të aksesit në shërbimet financiare Të shërbyer financiarisht Të shërbyer zyrtarisht Të përjashtuar financiarisht Bankat Furnizues Furnizues S'ka furnizues Zyrtarë Jozyrtarë Burimi: Koncepti dhe prezantimi Banka Botërore (2005) Shkaqet dhe pasojat e "përjashtimit financiar" Përjashtimi financiar i referohet atyre proceseve që shërbejnë për të parandaluar disa grupe shoqërore dhe individë nga të paturit akses në sistemin financiar (Leyshon & Thrift, 1995). Pra, sipas dy autorëve, njerëzit me të ardhura të limituara si dhe disa grupe sociale në nevojë paraqesin një rrezik shumë të lartë si konsumatorë për institucionet kryesore financiare, të cilat më pas shmangin zonat gjeografike ku jetojnë këto grupe të popullsisë. Me fjalë të tjera, përjashtimi financiar është parë në aspektin e aksesit fizik dhe gjeografik. 16 Kempson, E. and Whyley, C., (1998), Access to Current Accounts. London: British Bankers Association. 17 World Bank (2005), Indicators of Financial Access Household Level Surveys 20

31 Një varg i faktorëve shoqërorë kanë ndikim në aksesin e njerëzve dhe përdorimin e shërbimeve financiare. Këtu përfshihen së pari, liberalizimi i tregjeve të shërbimeve financiare, të cilat, nga ana tjetër, çojnë në një rritje të numrit dhe kompleksitetit të produkteve financiare dhe ofruesve. Ndërkohë që kjo ka zgjeruar aksesin, konfuzioni që lind e bën të vështirë për disa njerëz të angazhohen në shërbimet financiare 18. Së dyti, ndryshimet strukturore që ekzistojnë në tregun e punës, çojnë në "fleksibilitet" më të madh dhe në rritje të pasigurisë në punë, të cilat në disa vende shoqërohen me nivele të larta të papunësisë së të rinjve 19. Së treti, shtrëngim i rregullave të pastrimit të parave, në përgjigje të sulmeve terroriste bën që shumë njerëz të përballen me akses të vështirë në marrjen e shërbimeve financiare (Anderloni dhe Carluccio, 2006; Kempson, 2000). Së katërti, programet e ndihmës sociale mund të luajnë një rol të rëndësishëm, lidhur me nivelin e pagesave dhe metodave me të cilat ato funksionojnë duke patur një ndikim mbi nivelet e përjashtimit financiar. Dhe për shkak të përfitimit të asistencës, rregullat në vende të veçanta mund të pengojnë njerëzit të kursejnë, pasi kjo mund të zvogëlojë nivelin e ndihmës që ata do të marrin (Anderloni dhe Carluccio, 2006; Citizens Advice; 2006; Kempson dhe Whyley, 1999). Së pesti, përjashtimi financiar ndikohet nga ndryshimet demografike siç janë nivelet në rritje të divorcit dhe tendenca e të rinjve që të largohen nga shtëpia në moshë më të madhe (Anderloni dhe Carluccio, 2006; Kempson, 2000). Së fundi, ekziston një lidhje në mes niveleve të përjashtimit bankar dhe niveleve të pabarazisë së të ardhurave të matur me koeficientët Gini 20. Shumë studiues janë përpjekur për të përmbledhur faktorët e ndryshëm që ndikojnë në aksesin dhe përdorimin e shërbimeve financiare. Ndër të parët në vitin 1999, ishte Kempson i cili identifikoi gjashtë faktorët kryesorë 21 : 1. Përjashtimi në akses - kufizimi i aksesit përmes proceseve të vlerësimit të rrezikut; 2. Përjashtimi gjeografik - mungesa e aksesit të degëve të bankave dhe institucioneve të kursimeve dhe e ATM-ve; 3. Përjashtimi nga kushtet - kur kushtet e lidhura me produktet financiare i bëjnë ato të papërshtatshme për nevojat e disa njerëzve; 18 Atkinson, A., McKay, S. and Kempson, E., (2006), Financial Capability in the UK: Results of a Baseline Survey. Financial Services Authority. 19 Anderloni, L. and Carluccio, E., (2006), Access to Bank Accounts and Payment Services, in Anderloni L, E Carluccio & M Braga, New Frontiers in Banking Services: Emerging Needs and Tailored Products for Untapped Markets. Berlin: Springer Verlag. 20 Kempson, E., (2006), Policy Level Response to Financial Exclusion in Developing Economies: Lessons for Developing Countries, Paper for Access to Finance: Building Inclusive Financial Systems, May , World Bank, Washington DC 21 Kempson, E., (1999), Saving in Low-income and Ethnic Minority Households. London: Personal Investment Authority. 21

32 4. Përjashtimi nga çmimi - kur disa njerëz mund të kenë akses në produktet financiare me çmime që nuk i përballojnë dot; 5. Përjashtimi nga marketingu - ku disa njerëz janë të përjashtuar në mënyrë efektive nga marketingu i synuar dhe shitjet; 6. Vetë përjashtimi - njerëzit mund të vendosin që nuk ka sens të aplikojnë për një produkt financiar, pasi ata besojnë se do të refuzohen. Ndonjëherë kjo ndodh si rezultat i refuzimeve personale në të kaluarën, ndonjëherë për shkak se ata e dinë se dikush tjetër, që ndodhet në kushte të njëjta me ta është refuzuar në të shkuarën, ose për shkak të një besimi se "bankat ose institucionet financiare (IF-të) nuk pranojnë t ju shërbejnë njerëzve që jetojnë në zona të thella rurale". Studiuesit vërejnë se rëndësia relative e këtyre faktorëve varion sipas llojeve të ndryshme të produktit. Kështu, për shembull, përjashtimi nga aksesi dhe vetë-përjashtimi janë veçanërisht të rëndësishëm në përcaktimin e përdorimit të kredisë konsumatore; ndërsa përjashtimi nga kushtet dhe përjashtimi nga çmimi janë shumë më të rëndësishme në lidhje me shërbimet bankare dhe ato të sigurimit. Ata gjithashtu theksojnë se këto pengesa çojnë në vështirësi në të dy elementët, dhe në aksesin në shërbimet financiare dhe në përdorimin e tyre. Konkretisht, shumë njerëz me të ardhura të ulta mund të kenë një llogari bankare rrjedhëse, por zgjedhin të mos ta përdorin atë, sepse nuk mund të përballojnë kostot e larta që rrjedhin nga përdorimi i një llogarie rrjedhëse. Kempson, rigrupoi faktorët që kufizojnë aksesin në shërbimet financiare, dhe ndau faktorët e ofertës/furnizimit dhe të kërkesës si më poshtë: Faktorët e ofertës/furnizimit Refuzimi nga kompanitë e shërbimeve financiare; Kërkesat për dokumente identiteti; Afatet dhe kushtet; Akuzat; Probleme me aksesin fizik. Faktorët e kërkesës Të ardhurat konsiderohen tepër të ulta; Frika e humbjes së kontrollit; Barrierat psikologjike; Barrierat kulturore; Barrierat fetare. Beck dhe de la Torre 22 kanë identifikuar tre lloje kufizimesh: 1. Kufizimet gjeografike - kur ekziston mungesa e degëve të bankave apo pikave të shpërndarjes në zonat rurale të largëta dhe pak të populluara, të cilat kur ekzistojnë kanë kosto të larta për ofrimin e shërbimit 23 ; 22 Beck, T. and de la Torre, A., (2006). The Basic Analytics of Access to Financial Service, Global Conference on Access to Finance. World Bank, May Beck, Demiguc-Kunt and Martinez P., (2007). kanë gjetur një lidhje pozitive ndërmjet degëve gjeografike dhe depërtimit të ATM-ve me dendësinë e popullsisë dhe infrastrukturës fizike 22

33 2. Kufizimet socio ekonomike - ku aksesi u mohohet grupeve të caktuara sociale dhe etnike, dhe njerëzve me të ardhura të ulta nëpërmjet çmimeve, kostove dhe tarifave të larta, diskriminimit ose aftësive të kufizuara financiare; 3. Kufizimet lidhur me mundësitë - ku njerëzve ose të rinjve të talentuar me projekte me përfitueshmëri të mirë u mohohet aksesi për shkak të mungesës së kolateralit. Honohan 24 propozon tri kategori: 1. Kufizime nga çmimet - një shërbim financiar është në dispozicion të individëve por me çmim shumë të lartë; 2. Kufizime nga informacioni - kur nuk mund të përcaktohet vlera kredimarrëse për një familje ose një biznes dhe 3. Kufizime të produktit dhe shërbimit - kur ofruesit e shërbimeve financiare dështojnë për të ofruar shërbime, që plotësojnë nevojat e njerëzve me të ardhura të ulta Koncepti "përfshirja financiare" Shumica e përkufizimeve të përfshirjes financiare përmbajnë referenca lidhur me aksesin: "Një gjendje në të cilin të gjithë njerëzit kanë akses në produktet dhe shërbimet e duhura edhe të dëshiruara financiare... akses nga ana e produktit, shërbimeve dhe konsulencës financiare 25 "; "Përfshirja financiare do të thotë se çdo njeri në shoqëri është në gjendje të ketë akses dhe të përdorë një gamë të produkteve dhe shërbimeve të rëndësishme financiare - llogari bankare, kredi dhe këshilla financiare 26 "; "Pa akses në shërbimet bankare përkatëse, kredi të përballueshme, produktet e kursimeve të arritshme, konsulencë mbi paratë apo sigurimin, individët përballen me marrjen e vendimeve financiare që shpesh rezulton për ta në shfaqjen e vështirësive të madhe financiare dhe të krijimit të borxheve 27 "; "... aftësia e individëve për të hyrë në produkte dhe shërbime të përshtatshme financiare 28 "; "Përfshirja financiare është ofrimi i shërbimeve bankare me një kosto të përballueshme për seksionet e grupeve të mëdha me të ardhura të pafavorshme dhe të ulta 29 "; "Me përfshirjen financiare kuptohet dhënia e shërbimeve të përballueshme financiare, (domethënë akses në shërbimet e pagesave dhe remitancave, kursimeve, në kreditë dhe shërbimet e sigurimit) nga ana e sistemit formal financiar për ata që priren të jenë të përjashtuar 30 ". 24 Honohan, P., (2005), Measuring Micro-finance Access: Building on Existing Cross Country Data. Washington: World Bank. (Policy Research Working Paper 3606). 25 Transact, the national forum for financial inclusion web-site Liverpool John Moores University, Research Unit for Financial Inclusion 28 Financial Services Authority (2006), Financial Inclusion: the roles of Government and the FSA, and financial capability p.5 29 Leeladhar, V., (2005). Taking banking services to the common man - financial inclusion, Commemorative lecture by Mr V Leeladhar, Deputy Governor of the Reserve Bank of India, at the Fedbank Hormis Memorial Foundation, Ernakulam 30 Thorat, U., (2007). Financial inclusion the Indian experience Financial Inclusion Conference

34 Amidzic, Massara dhe Mialou (2014) thonë se përfshirja financiare është një gjendje ekonomike ku individëve dhe firmave nuk u është mohuar aksesi në shërbimet themelore financiare 31. Kërkimi i tyre ndjek përkufizimin e Sarma (2008), e cila e sheh përfshirjen financiare si një proces që siguron lehtësinë e aksesit, disponueshmërinë dhe përdorimin e shërbimeve financiare të sistemit formal financiar nga të gjithë anëtarët e shoqërisë 32. Ndryshe nga përkufizimi i Amidzic, Massara, dhe Mialou avantazhi i përkufizimit të Sarma është se ndërton konceptin e përfshirjes financiare bazuar në disa dimensione, duke përfshirë aksesin, disponueshmërinë dhe përdorimin, të cilat mund të diskutohen veçmas. Duke u fokusuar në aksesin, këto përkufizime bazohen në numrin e llogarive bankare të hapura, numrin e kredive të marra, shumën e mbajtur në llogaritë e kursimit, etj. Interpretuar në këtë mënyrë, përfshirja financiare është potencialisht e lehtë për tu "matur" dhe mund të matet duke parë vetëm se cilat produkte financiare mban popullsia si një e tërë. Përfshirja financiare luan një rol të rëndësishëm në uljen e varfërisë, uljen e pabarazive të të ardhurave dhe rritjen ekonomike. Megjithatë, shumë njerëz ende nuk kanë akses në shërbimet financiare (për shembull një në dhjetë qytetarë në BE nuk ka një llogari bankare). Edhe pse përfshirja financiare është shndërruar në një çështje aktuale në axhendën e politikës globale për zhvillimin e qëndrueshëm, literatura ekonomike për të, është ende në fillimet e saj. Shumica e studimeve janë fokusuar në masat e duhura të përfshirjes financiare si në nivel familjar dhe në nivel vendi, ndërsa disa artikuj janë përqendruar në rolin e aksesit financiar në uljen e varfërisë dhe pabarazinë e të ardhurave. Studiues të ndryshëm kanë shqyrtuar nivelet e ndryshme të përfshirjes financiare si në vendet e zhvilluara dhe ato në zhvillim. Këto artikuj kanë hedhur themelet në këtë fushë dhe kanë siguruar njohuri të rëndësishme të politikave për rëndësinë e përfshirjes financiare. Megjithatë, më shumë punë duhet të bëhet në të ardhmen në këtë drejtim. Edhe pse ekziston një konsensus përsa i përket përkufizimit të përfshirjes financiare, nuk ka një metodë standarde lidhur me matjen e saj Origjina dhe koncepti i "përjashtimit social" Përjashtimi social është një koncept me shumë kuptime, të cilat janë riorganizuar me kalimin e kohës. Ai është procesi në të cilin individëve ose komuniteteve të tëra të njerëzve u janë bllokuar sistematikisht (ose u mohohet akses i plotë në) të drejta të ndryshme, mundësitë dhe burimet, që janë zakonisht në dispozicion të anëtarëve të grupeve dhe të cilat janë themelore për integrimin social brenda një grupi të veçantë. Përjashtimi social është: (a) shumëdimensional - pasi përfshin dimensionet sociale, politike, kulturore dhe ekonomike, dhe vepron në nivele të ndryshme sociale; (b) dinamik - duke ndikuar në mënyra të ndryshme në nivele të ndryshme sociale me kalimin e kohës; dhe (c) relacional. Një perspektivë relacionale ka dy dimensione. Nga njëra anë, ajo fokusohet në përjashtimin si prishje të marrëdhënieve ndërmjet njerëzve dhe shoqërisë që rezulton në mungesën e pjesëmarrjes sociale, mbrojtjes sociale, integrimit social dhe fuqizimit. Nga ana tjetër, ajo tregon 31 Amidžić, G. A. Massara, and A. Mialou., (2014), Assessing Countries Financial Inclusion Standing A New Composite Index. International Monetary Fund Working Paper No. 14/36. Washington, DC Sarma, M., (2008), Index of Financial Inclusion. Indian Council for Research on International Economic Relations Working Paper No

35 përjashtimin, si produkt i marrëdhënieve shoqërore të pabarabarta të karakterizuara nga pushteti diferencial domethënë është produkt i mënyrës se si shoqëritë organizohen. Në mënyrë të ngjashme, përjashtimi social mund të përkufizohet si proces në marrëdhëniet e pabarabarta të pushtetit që krijojnë pabarazi ose si një gjendje e disavantazhit të shumëfishtë. Sipas Pierson dhe Ross 33, "Përjashtimi social është një proces që privon individët dhe familjet, grupet dhe komunitetet nga burimet e nevojshme për pjesëmarrje në aktivitetin shoqëror, ekonomik dhe politik të shoqërisë në tërësi. Ky proces është kryesisht pasojë e varfërisë dhe e të ardhurave të ulta, por edhe e faktorëve të tjerë si diskriminimi, arsimimi dhe jetesa në mjedise të varfra. Nëpërmjet këtij procesi njerëzit largohen për një periudhë të rëndësishme të jetës së tyre nga institucionet dhe shërbimet, rrjetet sociale dhe mundësitë e zhvillimit që gëzon shumica e shoqërisë". Koncepti i përjashtimit social është përhapur në Evropën Perëndimore në gjysmën e dytë të shekullit të njëzetë. Edhe pse më pak i spikatur në rajone të tjera globale, është shpërndarë nga hemisfera veriore në atë jugore nga fillimi i viteve Ndërsa rrënjët historike fillojnë që me Aristotelin, koncepti bashkëkohor i përjashtimit u shfaq në Francë në vitet 1970, lidhur me ndarjen e perceptuar në kohezionin social pas trazirave civile në fund të viteve 1960 në kontekstin e rritjes së papunësisë dhe pabarazisë socio-ekonomike. Nga Franca, përdorimi i këtij koncepti u përhap me anë të institucioneve të BE-së, duke u përqendruar kryesisht te varfëria. Koncepti është bërë dhe më popullor për shkak dhe të përdorimit nga politika. Shfaqja e tij ka qenë gjithashtu e lidhur me rritjen e ideologjisë neo-liberale dhe individualizmit në vitet Popullariteti mund t'i atribuohet pjesërisht besimit që koncepti i përjashtimit social ofron një perspektivë origjinale të botës sociale. Koncepti i përjashtimit social kuptohet si multi-dimensional, ka potencial për të siguruar njohuri të reja të natyrës, shkaqeve dhe pasojave të varfërisë, privimit, diskriminimit dhe pabarazive dhe t ju japë drejtim të ri politikave riparuese. Megjithatë, ekzistojnë kufizime në aplikimin e një koncepti të zhvilluar në vendet e industrializuara me sisteme të zhvilluara dhe të larta të mirëqenies, në shtetet e varfra e me qeverisje të dobët, ku ekziston një mirëqenie minimale, ekonomia është kryesisht informale dhe shumica e popullsisë jeton në varfëri të skajshme. 33 Pierson, J. Ross, L., (2002). Tackling social esclusion. Vol 7. Issue 4. pg

36 KAPITULLI II RISHIKIMI I LITERATURËS Interesi lidhur me mikrofinancën ka ardhur gjithmonë e në rritje: agjensitë shumëkombëshe të kreditimit, agjensitë donatore dy palëshe, qeveritë e vendeve në zhvillim dhe të vendeve të zhvilluara, OJQ-të, të gjitha së bashku mbështesin zhvillimin e mikrofinancës. Një shumëllojshmëri e bankave private i është bashkuar këtij grupi në vitet e fundit. Si rezultat, shërbimet mikrofinanciare janë rritur me shpejtësi gjatë dekadës së fundit, edhe pse janë nisur nga një nivel fillestar i ulët. Ekziston një numër shumë i madh botimesh shkencore rreth mikrofinancës, mikrokredisë dhe institucioneve mikrofinanciare. Studimet mbi këto elementë janë nën këndvështrime të ndryshme, që variojnë nga psikologjia tek ekonomia ndërkombëtare, nga financa tek shkencat sociale. Artikujt e lidhur me IMF-të studiojnë qëndrueshmërinë, produktet dhe shërbimet, praktikat e menaxhimit, klientelën e synuar, rregullimin dhe politikat, si dhe vlerësimin e ndikimit të programeve te huamarrësit. Mikrofinanca gjatë dekadave të fundit është rritur për t'u shndërruar në një nga programet e mëdha të zhvillimit në botë, si në aspektin e numrit të njerëzve të cilëve u drejtohet si në të hyrat financiare që ajo sjellë 34. Kjo industri ka arritur të realizojë një rritje të konsiderueshme në mbarë botën me premtimin për të ndihmuar në zbutjen e varfërisë. Ndërsa e vërteta mbrapa aftësisë së mikrofinancës për të zbutur varfërinë, ndër të tjera, është ende një objekt i diskutimit publik, Copestake (2005) tregon se një ndër arsyet kryesore për popullaritetin dhe rritjen e industrisë mikrofinanciare është natyra e saj, e një tregu miqësor, që është i karakterizuar nga mekanizma fleksibël të kreditimit. Disa studiues, megjithatë, mbeten ende skeptikë në lidhje me ndikimin pozitiv të mikrofinancës te shtresat që ju drejtohet dhe në këtë mënyrë donatorët (si ata aktualë dhe potencialë), agjencitë qeveritare, hartuesit e politikave vazhdojnë të tregojnë shumë interes në të kuptuarit se çfarë funksionon dhe çfarë jo në mikrofinancë. 2.1 Aksesi financiar Sikundër e kemi theksuar përgjatë punimit, kudo në botë, njerëzit e varfër janë të përjashtuar nga sistemet formale financiare. Përjashtimi shkon nga përjashtimi i pjesshëm në vendet e zhvilluara në përjashtimin e plotë ose gati të plotë në vendet më pak të zhvilluara. Në mungesë të aksesit të shërbimeve formale financiare, të varfërit kanë zhvilluar një shumëllojshmëri të gjerë të marrëveshjeve financiare joformale me bazë komunitare për të përmbushur nevojat e tyre financiare. Përveç kësaj, gjatë dy dekadave të fundit, një numër në rritje i organizatave të sektorit formal (joqeveritare, qeveritare dhe private) janë krijuar me qëllim përmbushjen e këtyre nevojave. Rritja e industrisë së mikrofinancës përfaqëson një arritje të mirë, parë në kontekstin historik. Ajo ka hedhur poshtë idetë e mëparshme duke i shndërruar të varfërit në konsumatorë të 34 Van Rooyen, C., Stewart, R. & De Wet, T., (2012). The Impact of Microfinance in SubSaharan Africa: A Systematic Review of the Evidence. World Development, 40,

37 shërbimeve financiare, shkatërroi stereotipet se të varfërit nuk mund të ishin klientë të kreditimit bankar, (not bankable). Gjithashtu janë krijuar një sërë metodologjish dhe një shumëllojshmëri e produkteve të kreditimit, që kanë treguar se është e mundur, që të ofrohen shërbime financiare me kosto efektive për të varfërit, dhe janë përdorur miliona dollarë për investime sociale 35. Autorë dhe studiues të shumtë kanë analizuar rëndësinë e shërbimeve financiare për ekonominë dhe shoqërinë e një vendi. Sipas Beck, Demirguc-Kunt dhe Peria 36, tre argumente kryesore justifikojnë rëndësinë e madhe të përhapjes të shërbimeve financiare në terren. Së pari, studiuesit argumentojnë se kërkime të mëparshme kanë treguar një lidhje ndërmjet një sistemi financiar të zhvilluar dhe zhvillimit ekonomik në rritje të një vendi. Autorët me anë të hulumtimeve empirike kanë gjetur një marrëdhënie statistikisht të rëndësishme dhe pozitive midis përdorimit të shërbimeve tradicionale financiare të konsumit dhe zhvillimit ekonomik. Sipas tyre vendet me komunikim dhe infrastrukturë të transportit më të mirë, si dhe ekonomitë më të mëdha kanë nivele më të larta të sistemit bankar në terren (Beck, Demirguc- Kunt dhe Peria, 2005). Këto rezultate mbështesin rëndësinë e metodave të studimit dhe mjetet me anë të së cilave zgjerimi i sistemit bankar në terren mund të arrijë popullsinë e përgjithshme. Argumenti i dytë i studiuesve, kryesisht teorik, pohon se aksesi në një sistem financiar të zhvilluar është i nevojshëm për të zgjeruar mundësitë ekonomike përtej individëve të pasur, dhe ofron mundësi për një mjedis konkurrues ekonomik. Argumenti i tretë pohon se aksesi në shërbimet financiare të zhvilluara është një domosdoshmëri morale ose sociopolitike, e ngjashme me aksesin në ujë të pastër, shërbimet shëndetësore dhe arsimin. Aksesi në shërbimet financiare, megjithatë, nuk garanton se individët do ti përdorin këto shërbime. Individët edhe pse mund të kenë akses në shërbimet financiare mund të vendosin të mos i përdorin ato, për shkak të mungesës së besimit, shqetësimeve sociokulturore ose kostove të larta oportune. Përfshirja financiare është e njohur gjerësisht si e rëndësishme në reduktimin e varfërisë dhe arritjen e rritjes ekonomike. Përfshirja financiare nuk është një qëllim në vetvete, por shërben si një mjet dhe ka prova në rritje se ajo sjell përfitime të konsiderueshme për individët. Studimet tregojnë se kur njerëzit marrin pjesë në sistemin financiar, ata janë më të aftë për të filluar dhe për të zgjeruar bizneset, të investojnë në arsim, të menaxhojnë rrezikun dhe të përballojnë rreziqet. Aksesi në llogaritë financiare, llogaritë e kursimeve dhe mekanizmat e pagesave rrit kursimet, fuqizon femrat dhe rrit investimet produktive dhe konsumin. Aksesi në kredi ka efekte pozitive në konsum si dhe në statusin e punësimit dhe të ardhurave dhe në disa aspekte të shëndetit mendor dhe perspektivat e ardhshme. Përfitimet shkojnë përtej individëve, pasi një akses më i madh i shërbimeve financiare për ta dhe bizneset mund të ndihmojë në uljen e pabarazisë së të ardhurave dhe përshpejtimin e rritjes ekonomike. Banka Botërore në vitin 2011 krijoi një projekt për krijimin e një baze të dhënash mbi përfshirjen financiare globale (Global Findex), nëpërmjet të cilës jepen tregues të 35 Mutua, K., Nataradol, P., Otero, M., Chung, B., (1996), The view from the field: Perspectives from managers of microfinance institutions, Journal of International Development 8, Beck, T., Demirguc-Kunt, A., & Peria, M., (2005). Reaching out: Access to and use of banking services across countries. Washington: World Bank. 27

38 krahasueshëm, që tregojnë se si njerëzit në mbarë botën kursejnë, marrin hua, bëjnë pagesat, dhe menaxhojnë rrezikun. Botimi i vitit 2014 të Global Findex tregon se 62% e të rriturve në të gjithë botën kanë një llogari në një bankë ose në një institucion financiar të një lloji tjetër ose me një ofrues të lëvizshëm të parave nga 51% që ishte kjo shifër në vitin Midis viteve 2011 dhe 2014, 700 milionë të rritur u bënë mbajtës të llogarive, ndërsa numri i atyre që nuk zotërojnë një llogari ra me 20% në 2 miliardë persona. Përqindja e të rriturve, që zotërojnë një llogari është rritur pothuajse në çdo vend, megjithatë, shkalla e pronësisë së llogarive vazhdon të ndryshojë gjerësisht në mbarë botën. Në ekonomitë e vendeve me të ardhura të larta të OECD pronësia e llogarive është shumë e lartë: 94% e të rriturve kanë raportuar një llogari në vitin 2014 ndërsa në ekonomitë në zhvillim vetëm 54%. Ekzistojnë dallime të mëdha ndërmjet rajoneve në zhvillim, ku depërtimi i llogarive shkon nga 14% në Lindjen e Mesme në 69% në Azinë Lindore dhe Paqësor. Në Shqipëri 38% e individëve raportojnë që kanë një llogari ndërsa femrat që zotërojnë një llogari janë vetëm 34%. Tabela 2.1: Depërtimi i llogarive në bazë të vendeve Depërtimi i llogarive Përqindja e të rriturve me një llogari, 2014 Shteti Të rritur (%) Femra (%) Të rriturit në 40% të familjeve më të varfra (%) Shqipëri Bosnje Herzegovina Kosova Maqedonia USA Mesataret rajonale dhe globale Azia Lindore dhe Paqësori Evropë dhe Azi Qendrore Ekonomitë me të ardhura të larta OECD Amerika Latine dhe Karaibet Lindja e Mesme Azia jugore Afrika sub sahariane Vendet e zhvilluara Bota Burimi: The Global Findex Database Measuring Financial Inclusion around the World. Fq Sondazhi i Indeksit të përfshirjes financiare globale i vitit 2014 lidhur me arsyet specifike përse të anketuarit nuk dispononin një llogari bankare, jep rezultatet siç paraqiten në grafikun 2.1. Ndërsa raportohen probleme të shumta se si mos përdorimi i institucioneve formale financiare mund të jetë si rezultat i politikës, besimit apo çështjeve fetare, ka të ngjarë që dhe në të ardhmen disa individë të evitojnë përdorimin e një institucioni formal financiar për arsye të ngjashme ose dhe për arsye të tjera nga të sipërmendurat. 28

39 Grafiku 2.1: Arsyet pse të anketuarit e Indeksit të përfshirjes financiare globale të Bankës Botërore nuk kanë një llogari bankare Mungesë parash 59% Nuk kam nevojë për një llogari Një familjar ka një llogari bankare 30% 29% Llogaritë janë shumë të kushtueshme Institucionet financiare janë shumë larg Mungesë dokumentash të nevojshme Nuk mund të hapin një llogari Mungesë besimi 22% 21% 18% 17% 13% Arsye fetare 5% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% Burimi: The Global Findex Database Measuring Financial Inclusion around the World Të anketuarit mund të jepnin më shumë se një përgjigje për këtë pyetje. Në mënyrë globale, arsyeja më e rëndësishme për mospatjen e një llogarie në një institucion financiar formal për 59% të të anketuarve ishte mungesa e parave, ndërsa 16% e tyre e cituan këtë si arsye të vetme për mospatjen e një llogarie. Arsyet më të zakonshme që vijojnë janë: të anketuarit nuk kanë nevojë për një llogari dhe se një anëtar i familjes të tyre zotëronte një të tillë. Secila nga këto arsye është cituar nga rreth 30% e të anketuarve pa një llogari. Por vetëm 4% përmendin që nuk kanë nevojë për një llogari si arsye të vetme, dhe vetëm 7% citojnë patjen e një llogarie nga një anëtar i familjes si arsye të vetme. Kjo sugjeron se pengesat për patjen e një llogarie, të tilla si kostoja e hapjes dhe mbajtjes së një llogarie apo distanca e të anketuarve nga IF-të janë ulur. Arsyet e tjera të raportuara (në rendin zbritës) janë se hapja dhe mbajtja e llogarive është shumë e shtrenjtë, IF-të janë shumë larg qendrave të banimit të tyre, mungesa e dokumenteve të nevojshme për hapjen e një llogarie, paaftësia për të hapur një llogari, mungesa e besimit në IF-të, si dhe arsyet fetare. 2.2 Lufta kundër varfërisë dhe roli që zë mikrofinanca Në kapitullin I janë përmendur një sërë faktorësh që ndikojnë në rritjen e varfërisë në botë. Ka një sërë mënyrash me anën e të cilave pengesat mund të kalohen dhe të luftohet varfëria. Për shembull: mund të investohet në infrastrukturë, mund të bëhen ligje më të mira dhe më të drejta, mund të investohen në sistemin arsimor dhe spitalor, mund të rritet shkalla e përdorimit të teknologjive dhe të trajnohen njerëzit për rritjen e aftësive të tyre teknike. Për të bërë të mundur të gjitha këto zhvillime ka një element të rëndësishëm, që është gjetja e 29

40 fondeve dhe e burimeve për të investuar në të sipërmendurat. Është bërë shumë në nivel ndërkombëtar në këtë drejtim nëpërmjet organizatave ndërkombëtare si OKB dhe organizatave joqeveritare (OJQ), që ndihmojnë me donacione dhe ndihma në investime vendet e varfra dhe në zhvillim, edhe pse shumë ngelet për tu bërë në të ardhmen. Në nivel mikroekonomik një rol të rëndësishëm luan aksesi në kredi, pasi shpesh ekzistojnë individë, të cilët kanë aftësi të mira sipërmarrëse, kanë vullnet edhe aftësi të veçanta, kanë kreativitet dhe talent në një fushë të caktuar, por nuk mund të fillojnë një aktivitet vetëm për mungesë fondesh. Këta individë gjenden në spiralen e varfërisë dhe nuk mund të dalin prej saj, jo për shkak të paaftësisë së tyre vetjake po pasi u mohohet aksesi në shërbimet financiare. Studiues të shumtë kanë pranuar 37 se disponueshmëria e mjeteve financiare mund të shërbejë si levë për zhvillim ekonomik të personave të varfër, pasi nëse këta individë marrin kredi të vogla dhe i përdorin ato për investime, kjo u krijon atyre mundësinë të krijojnë fitime dhe të arrijnë pavarësinë ekonomike. Për një periudhë më të gjatë se 30 vjeçare mikrofinanca është portretizuar si politika kyçe dhe programe ndërhyrjeje për reduktimin e varfërisë dhe zhvillimin lokal, ekonomik dhe social. Mikrokredia është dhënia e kredive të vogla për të varfërit duke i ndihmuar ata që të krijojnë ose zgjerojnë një aktivitet i cili gjeneron të ardhura. Mikrofinanca krijon akses ndaj kapitalit produktiv për të varfërit dhe së bashku me kapitalin njerëzor, me anë të edukimit dhe trajnimit, si dhe kapitalin social, i cili arrihet përmes organizatave lokale, bëjnë të mundur që njerëzit të dalin nga varfëria. Duke ju ofruar kapital individëve të ashtuquajtur të dobët, bën që ndjenja e tyre e dinjitetit të forcohet dhe kjo mund të ndihmojë për ti fuqizuar këta individë që të marrin pjesë në mënyrë aktive në zhvillimin dhe rritjen e ekonomisë dhe shoqërisë. Lëvizja mikrofinanciare filloi me punën e Dr. Muhammad Yunus në Bangladesh në fund të viteve 1970, dhe ajo u përhap me shpejtësi dhe në vende të tjera në zhvillim. Shumica e institucioneve të hershme mikrofinanciare, mbështeteshin në financime nga qeveritë dhe donatorët ndërkombëtarë. IMF-të kishin si qëllim të krijimit dhe veprimtarisë të tyre uljen e varfërisë, papunësisë dhe privimit. Kërkuesit shkencorë në shumë vende të botës nuk kanë rënë dakord lidhur me përkufizimin e mikrofinancës. Për shumicën e studiuesve dhe ekspertëve të kësaj fushe studimi, mikrofinanca ka evoluar si një qasje për zhvillim ekonomik me qëllim që të përfitojnë femrat dhe meshkujt me të ardhura të ulta (UNDP Microstart Guide 1997). Mikrokredia në 30 vitet e fundit ka pasur një rritje të konsiderueshme në literaturën ekonomike, sociale dhe politike, si dhe të shkollës së mendimit, që e sheh këtë mjet si një zgjidhje alternative ndaj problemeve të ndryshme, ekonomike, kulturore, sociale që ndikojnë në vendet në zhvillim apo në tranzicion. Përkufizimi i mikrokredisë nuk është unik, por ndryshon nga një vend në tjetrin. Përkufizimi i dhënë nga Banka Grameen, është: Mikrokredia është një set programesh që jep kredi të vogla për njerëzit e varfër për projekte vetë-punësimi që gjenerojnë të ardhura, që u lejojnë atyre të kujdesen për veten dhe familjet e tyre Armendáriz de Aghion and Morduch, J., (2005). "The economics of Microfinance" MIT Press. 38 "The virtual library on Microcredit", The Global Development Research Center. 30

41 Komisioni Evropian ka vendosur të hartojë një përkufizim të mikrokredisë duke shpresuar që ti bëjë më homogjene konceptet dhe format e mikrokredive të paktën në Evropë: Mikrokredia është përcaktuar nga Komisioni Evropian, si një hua nën 25,000 për të mbështetur zhvillimin e vetë-punësimit dhe ndërmarrjeve të vogla. Ajo ka një ndikim të dyfishtë: një ndikim ekonomik pasi lejon krijimin e aktiviteteve që gjenerojnë të ardhura dhe një impakt social, pasi ajo kontribuon në përfshirjen sociale dhe për këtë arsye në përfshirjen financiare të individëve 39. Sipas Ledgerwood 40, termi mikrofinancë i referohet ofrimit të shërbimeve financiare për klientët që kanë të ardhura të ulta, duke përfshirë edhe të vetëpunësuarit. Shërbime financiare në përgjithësi përfshijnë shërbime të kursim-kreditit, të sigurimit dhe shërbime të pagesave. Schreiner dhe Colombet (2001, f.339) përcaktojnë mikrofinancën si përpjekje për të përmirësuar aksesin në depozitat dhe kreditë e vogla për familjet e varfra të lëna mbas dore nga ana e bankave. Prandaj, mikrofinanca përfshin ofrimin e shërbimeve financiare të tilla si: kursimi, kredia dhe sigurimi për njerëzit e varfër, që jetojnë në mjediset urbane dhe rurale, të cilët nuk janë në gjendje që të marrin shërbime nga sektori financiar formal. Banka Botërore krijoi në vitin 1995 Grupin Këshillues për të Ndihmuar të Varfërit (Consultative Group to Assist the Poor (CGAP)), që përfshinte donacione nga disa institucione financiare dhe qeveritë e disa vendeve. Sipas CGAP përkufizimi i mikrofinancës, e cila i ka rrënjët në mikrokredi, ka evoluar në dekadat e fundit. Në vitin 1970, prej novatorëve socialë nga vendet e Jugut të botës është krijuar koncepti i mikrokredisë: sasi të vogla të kapitalit afatshkurtër që mund të ndihmojnë njerëzit e varfër në ekonomitë joformale të angazhohen në aktivitete produktive dhe të hapin rrugën e daljes së tyre nga varfëria. Suksesi i hershëm i mikrokreditit ka treguar se familjet e varfra në ekonomitë informale janë konsumatorë të vlefshëm dhe se është e mundur që t'u shërbehet atyre në numër të madh dhe në mënyrë të qëndrueshme. Mikrokredia përcaktohet nga madhësia e vogël e shumave që jepen si hua për përdoruesit e synuar të saj (sipërmarrës të vegjël, familje me të ardhura të ulta); përdorimi i saj ka si funksion gjenerimin e të ardhurave dhe nxitjen e sipërmarrjes, përmirësimin e jetesës së komuniteteve, arsimimin; ndërsa afatet dhe kushtet e mikrokredisë janë fleksibël, të kuptueshme, të përshtatshme për kushtet lokale. Programet e kreditimit synojnë aplikues të ndryshëm kredie dhe investimesh biznesi dhe rrjedhimisht strategjitë e kreditimit dhe planet e ripagesave janë të variueshme (Srinivas ) Dallimet nëpërmjet mikrofinancës dhe mikrokredisë Në literaturë, termat mikrofinancë dhe mikrokredi janë përdorur shpesh si sinonime dhe zëvendësuese të njëra tjetrës, por është e rëndësishme që të nxirret në pah dallimi në mes tyre për shkak se të dy termat shpesh ngatërrohen kur përdoren. Sinha 42 (1998, p.2) thotë "mikrokredia u referohet kredive në shuma të vogla, ndërsa mikrofinanca është e 39 Përkufizim i dhënë në European Microcredit Summit, viti Ledgerwood, J., (1999). Microfinance Handbook: An Institutional and Financial Perspective. Washington DC: World Bank Sinha, S., (1998), 'Micro-Credit : Impact, Targeting and Sustainability', IDS bulletin, Vol. 29, No

42 përshtatshme, ku OJQ-të dhe IMF-të i plotësojnë kreditë me shërbime të tjera financiare (kursime, sigurime, etj.)". Prandaj mikrokredia është vetëm një komponent i mikrofinancës në atë që përfshin sigurimin e kredive për të varfërit, por mikrofinanca gjithashtu përfshin shërbime financiare shtesë jo të kreditit, si kursimet, sigurimet, pensionet dhe shërbimet e pagesave 43 (Oikocredit). Mosley 44 përkufizon mikrofinancën si shërbime financiare për klientët e varfër dhe me të ardhura të ulta. Në praktikë, termi mikrofinancë është përdorur më shpesh duke ju referuar kredive dhe shërbimeve të tjera nga ofruesit që e identifikojnë veten si institucione mikrofinanciare. Këto institucione përdorin metoda të reja të zhvilluara gjatë 30 viteve të fundit për të dhënë kredi personale në shuma të vogla për huamarrësit e punësuar me rrogë, të cilët kanë pak ose aspak kolateral. Në këto metoda përfshihet huadhënia dhe përgjegjësitë e grupit, kërkesat e kursimeve para marrjes se kredisë, rritja graduale e madhësisë të kredisë, si dhe një garanci e nënkuptuar për kreditë në të ardhmen, nëse kreditë aktuale janë shlyer plotësisht dhe në kohën e duhur. Ndër karakteristikat kryesore të mikrofinancës është dhe ofrimi i kredive të vogla për bizneset. Sipas Murray dhe Boros (2002) 45 karakteristikat e mikrofinancës janë: Sasi të vogla të kredive dhe kursimeve; Termat afatshkurtër të kredisë (zakonisht deri në një afat një vit); Pagesat janë me këste të shpeshta (ose depozita të shpeshta); Këstet janë të përbëra nga principali dhe interesi, i cili amortizohet gjatë rrjedhës së kohës; Normat e larta të interesit të kredisë (më të larta se normat e bankave tregtare, por më të ulta se normat e kredive informale), të cilat pasqyrojnë punën intensive lidhur me marrjen e kredive të vogla dhe i lejojnë ndërmjetësit mikrofinanciarë të bëhen të qëndrueshëm me kalimin e kohës; Hyrja e lehtë te ndërmjetësit mikrofinanciarë kursen kohën dhe paratë e klientit dhe lejon ndërmjetësin për të patur një ide më të mirë në lidhje me gjendjen financiare dhe sociale të klientëve; Procedurat e aplikimit janë të thjeshta; Periudha të shkurtra të përpunimit (ndërmjet përfundimit të aplikimit dhe marrjes së shumës së mikrokredisë); Klientët që paguajnë në kohë bëhen të përzgjedhshëm për kredi të përsëritura me shuma më të larta; Përdorimi i normave të interesit konike tapered (rënie e normave të interesit mbas disa cikleve të kredisë), shërben si një nxitje për të shlyer në kohë mikrokreditë. Kredi më të mëdha janë më pak të kushtueshme për IMF-të, kështu që disa nga huadhënësit ofrojnë kredi me madhësi të mëdha me normat relativisht të ulta të interesit. Asnjë kolateral nuk është i nevojshëm në kundërshtim me praktikat bankare formale. Në vend të kolateralit, ndërmjetësit mikrofinanciarë përdorin metodat alternative, të Mosley, P., (2001). Microfinance and Poverty in Bolivia Journal of Development Studies, 37, Murray, U. and Boros, R., (2002), A Guide to Gender Sensitive Microfinance, The Socio-Economic and Gender Analysis (SEAGA) Programme, FAO, pp

43 tilla si vlerësimet e potencialit të shlyerjes të klientit duke analizuar drejtimin e rrjedhës së parave, e cila bazohet në rrjedhën e flukseve të mjeteve monetare, të krijuara nga aktivitetet për të cilat janë marrë kreditë. Mikrofinanca shihet dhe si një sistem financiar që u mundëson sipërmarrësve të varfër të rritin të ardhurat nëpërmjet aktiviteteve prodhuese dhe bizneseve të qëndrueshme. Suksesi i saj varet nga mbështetja që merr nga qeveria, shoqëria civile dhe nga IF-të. Ambienti në të cilin ajo operon përcaktohet nga politikat e investimeve të vendit, menaxhimi ekonomik, politikat e institucioneve financiare dhe roli i luajtur nga organizatat ndërkombëtare dhe OJQtë në vend. Një nga shqetësimet kryesore të njerëzve në zonat rurale dhe urbane është mungesa e mundësive të punësimit. Pak njerëz janë me rrogë, ose punësim formal në vendet në zhvillim. Shumica dërrmuese e tyre varet nga të ardhurat e punëve të rastit, të paguara pak apo të punësimit në ndërmarrjet e vogla dhe të mesme, ose në drejtimin e mikrondërmarrjeve të krijuara nga ata vetë. Zakonisht mikrondërmarrjet drejtohen nga shtëpia dhe mund të përfshijnë çdo lloj pune që gjeneron të ardhura të tilla si tregtia ambulante, bujqësia, blegtoria, zdrukthtaria etj. Për ti hapur dhe zhvilluar këto mikrondërmarrje, nevojitet kapital, dhe për rreth 90% të njerëzve që jetojnë në varfëri, e vetmja mënyrë është marrja hua e parave nga familjarët e tyre, miqtë apo huadhënësit lokalë. Bankat tregtare zakonisht nuk japin hua dhe i refuzojnë pronarët e bizneseve të vogla për shkak se kredi të tilla konsiderohen të pasigurta, ose pa përfitueshmëri. Huadhënësit lokalë ndonjëherë i ngarkojnë huamarrësit për kreditë e marra me norma shumë të larta interesi ndërmjet 10% dhe 100% në muaj dhe nganjëherë dhe më shumë (Opportunity International, 2002). Mikrokredia, si një element i mikrofinancës është një model suksesi i zhvilluar dhe i përhapur në shumë vende në botë, pasi shërben si një instrument në luftën kundër varfërisë. Literatura, artikujt dhe raporte të ndryshme përqendrohen në ndikimin që kanë projekte të veçanta kryesisht të institucioneve si BB, Banka Evropiane për Rindërtim dhe Zhvillim e të tjerë mbi varfërinë e përfituesve duke izoluar ndryshimet e prodhuara nga marrja e kredive mikrofinanciare edhe duke matur ndikimin që këto kredi kanë mbi kushtet e jetës së huamarrësve. Shumica e IMF-ve në botë ka shkallë shumë të ulët të mospagimit, shifra që pothuajse asnjëherë nuk i kalojnë 5%. Kjo është arsyeja sepse studimi për vështirësitë që lindin në momentin e shlyerjes së kredive në disa nga përfituesit shpesh kalon në plan të dytë Produktet mikrofinanciare Produktet e zakonshme të përdorura në sektorin mikrofinanciar përveҫ mikrokredisë sot janë: Mikro kursimet - Një mundësi për të kursyer para, pa asnjë tepricë minimale. Kjo lejon njerëzit që të kursejnë para për përdorim në të ardhmen apo për shpenzimet e papritura. Mikro sigurimi - I jep sipërmarrësve mundësinë për tu përqendruar më shumë në biznesin e tyre kryesor dhe redukton në mënyrë drastike rrezikun që prek pronën, shëndetin ose mundësitë e punësimit të tyre. Ekzistojnë lloje të ndryshme të shërbimeve të sigurimit si sigurimi i jetës, sigurimi i pasurisë, sigurimi shëndetësor dhe për shkak të invaliditetit. 46 Al-Mamun, A., (2011), Examining the critical factors affecting the repayment of Microcredit provided by Amanah Ikhtiar Malaysia 33

44 Spektri i shërbimeve në këtë fushë është zgjeruar vazhdimisht, skemat dhe kushtet e ofrimit të shërbimeve të sigurimit janë të përcaktuara nga çdo kompani individualisht. Mikro lizing - Sipërmarrësit apo bizneset e vogla që nuk mund të përballojnë blerjet me kosto të plotë mund të marrin me qira një pajisje, makineri bujqësore apo automjet. Shpesh pa patur kufizime të kostove minimale të objektit me qira. Transferimi i parave - Një shërbim për transferimin e parave, kryesisht jashtë shtetit për familjarët ose miqtë. Transferimi i parave pa hapjen e llogarive rrjedhëse kryhet nga një numër i bankave tregtare nëpërmjet sistemeve ndërkombëtare të transferimit të parave si Western Union, Money Gram, dhe Anelik. Edhe pse janë në dukje transferta të vogla të parave, nëse konsiderohen në mbarë botën, ato arrijnë në miliona transaksione ҫdo ditë. Remitancat janë gjithashtu një burim i rëndësishëm i të ardhurave për shumë vende në zhvillim. 2.3 Mikrofinanca si një mjet që kontribuon në përmirësimin e jetesës së huamarrësve Motivet fillestare pas lëvizjes mikrofinanciare ishin motivet sociale si zbutja e varfërisë dhe përmirësimi i jetesës së shtresave të margjinalizuara dhe të përjashtuara nga shërbimet bankare tradicionale. Në shumë vende ku u aplikua mikrokredia, ajo ofroi mundësinë për të zbutur varfërinë, u vetëpagua dhe rezultoi fitimprurëse në të shumtët e rasteve për institucionet që e ofronin atë dhe rrjedhimisht pati efekte pozitive dhe për individët ose grupet që kanë marrë shërbimet e saj. Ky potencial, ndoshta më shumë se çdo gjë tjetër, është faktori nxitës për shfaqjen dhe zhvillimin e mikrokredisë në skenën botërore. Teoritë më themelore të ndikimit të mikrofinancës supozojnë se një klient mikrofinance është një operator i vetëm i një aktiviteti fitimprurës, me një prodhim që është i kufizuar nga një kosto marxhinale e lartë e kreditit në lidhje me kthimin marxhinal ose nga mungesa e kapitalit. Kështu, aksesi në kapital "të lirë", që lehtëson kufizimet, lejon rritjen e prodhimit, fitimeve, të ardhurave neto dhe më pas, edhe mirëqenien e huamarrësit (de Mel et al., 2008, Duvendack et al., 2011). Një aspekt tjetër i teorisë së ndikimit të mikrofinancës fokusohet në psikologjinë e huamarrësve. Këtu, supozimi është se kredia ka potencial të ndikojë në modelet mendore, që ndikojnë vendimet e biznesit të një huamarrësi (Nino-Zarazua dhe Copestake 2008). Lidhur me këtë, bazuar në supozimin se huamarrësi nuk do të marrë hua në qoftë se kreditimi do ta bëjë atë më keq (Rosenberg, 2010), kërkimet në fushën e psikologjisë të huamarrësit sugjerojnë se nuk ka gjasa që kreditimi të ketë një efekt negativ për të. Figura 2.1 ilustron një teori të ndryshimit të mikrokredisë 47. Rritja e aksesit në kredi mund të rritë përfitimin e një huamarrësi në shumë mënyra. Kredia mund të financojë drejtpërdrejt nevojat e familjes, të ndihmojë huamarrësit të largohen nga praktikat e rrezikshme të huamarrjes, ose të sigurojë një mbrojtje nga rëniet e papritura ekonomike të tilla si humbja e punës ose nga dëmet në shtëpi. Por që mikrokredia të ketë një efekt transformues për të 47 Loiseau, J. Walsh, C. J-PAL and IPA Policy Bulletin. (2015). Where Credit is Due. Cambridge, MA: Abdul Latif Jameel Poverty Action Lab and Innovations for Poverty Action 34

45 varfërit, ajo duhet t ju mundësojë atyre të zgjerojnë në mënyrë të qëndrueshme të ardhurat potenciale. Nëse individët që zotërojnë një biznes marrin një produkt financiar nga një institucion mikrofinanciar dhe e përdorin atë për të bërë investime në biznes si investime në asete, zgjerimi i inventarit ose dhe për krijimin e një biznesi të ri, këto investime në të ardhmen do të shtojnë shitjet dhe do të rritin të ardhurat e biznesit. Nëse të ardhurat nga biznesi do të jenë më të mëdha se sa kredia, atëherë mbasi të shlyhet kredia do të shtohen dhe të ardhurat familjare për huamarrësin. Më shumë të ardhura do të thotë më shumë shpenzime për ushqim, kushte më të mira jetese, edukim, kohë të lirë, të mira dhe shërbime të tjera për ta dhe familjet e tyre. Këto shpenzime mund të rritin arritjet edukative dhe arsimore, rezultatet shëndetësore dhe të sigurojnë kënaqësi më të madhe të jetës. Shërbime financiare të fokusuara për femrat ose popullatat e margjinalizuara si komunitetet rome ose egjiptiane mund të përmirësojnë fuqinë vendimmarrëse të huamarrësve ose të inkurajojnë ndërveprimin e komunitetit, duke i lejuar ata të kenë më shumë kontroll mbi përdorimin e fondeve të marra hua dhe të përmirësojnë kapacitetet e gjenerimit të të ardhurave. Figura 2.1. Teoria e ndryshimit të mikrokredisë Burimi: J-PAL and IPA Policy Bulletin Where Credit is Due Cambridge, MA Teoria e ndryshimit të mikrokredisë është një rrugë e qartë për të përmirësuar mirëqenien e huamarrësve. Ndikimi i mikrofinancës në të ardhurat nga shumë studiues është analizuar në nivel individual, familjar dhe të ndërmarrjeve. Copestake dhe Williams (2011) identifikojnë tri qasje kryesore për të analizuar ndikimin e mikrofinancës. Qasja e parë është bërë prej "studimeve sasiore dhe cilësore të vlerësimit të ndikimit, të kryera në mënyrë të pavarur, por zakonisht të porositura nga agjenci të jashtme për të informuar mbi politikat publike dhe për të forcuar përgjegjshmërinë ndaj ofruesve të investitorëve në institucionet mikrofinanciare" (Copestake dhe Williams, 2011, fq. 6). Kjo 35

46 qasje ka tendencë që të vendos theksin për të treguar ndikimin në vend të përmirësimit të proceseve të cilat çojnë në ndikim pa përjashtuar domosdoshmërisht këtë të fundit. Qasja e dytë është bërë nga "grupet e fokusuara, studimet e thelluara dhe anketat e kënaqësisë, të rikontrolluara për qëndrueshmërinë me prova të tjera në dispozicion. Raporti i të anketuarve e jep vetë vlerësimin e ndikimit; në përgjithësi nëpërmjet një komponenti të vlerësimit të performancës sociale, menaxhimin dhe auditimin social, dhe kryesisht ka si qëllim që të gjenerojë të dhëna për institucionet mikrofinanciare" (Copestake dhe Williams, 2011, f. 6). Në kundërshtim me qasjen e mëparshme, kjo përqendrohet më shumë në dhënien e informacionit duke ndihmuar në përmirësimin e proceseve të organizatave mikrofinanciare. Së fundi, Copestake dhe Williams (2011) kanë dalluar një qasje të tretë të bërë nga "hulumtimi i gjerë i shkencave sociale në mikrofinancë si një element i sistemeve të gjera financiare dhe të sigurimeve shoqërore, në nivel familjeje, në nivel lagje/fshati dhe në nivel të sektorit financiar (Collins et al Fernando, 2006; Johnson, 2004a dhe 2004b)". Edhe pse kjo qasje zakonisht nuk konsiderohet si pjesë e vlerësimit të "familjes" së ndikimit, ajo ofron informacion në ndihmë të ofrimit të një konteksti më të plotë mbi ndikimin e mikrofinancës dhe për këtë arsye ofron njohuri dhe rekomandime të rëndësishme. Grupi i parë i variablave të cilat duhet të merren në konsideratë është i lidhur me vetë ofruesit e shërbimeve të mikrofinancës. Ndikimi i tyre mund të ndryshojë në varësi të gamës së shërbimeve që ata ofrojnë. Ata mund të ofrojnë vetëm mikrokredi dhe ta krahasojnë atë me forma të ndryshme të tjera të mbështetjes. Ata gjithashtu mund të ofrojnë shërbime financiare shtesë si mikro kursimi, shërbimet e dërgesave, shërbimet e pagesave, mikro-sigurimi. Numri shumë i madh i kombinimeve të shërbimeve financiare dhe jo financiare potencialisht të ofruara nga ofruesit e shërbimeve të mikrofinancës mund të ndikojë direkt pjesëmarrësit, si dhe, më gjerë, të ndikojë të ardhurat dhe modelet e konsumit (Duvendack et al., 2011; Karlan dhe Goldberg, 2011; Balkenhol dhe Guézennec, 2013; Bédécarrats dhe Lapenu, 2013; Banerjee et al., 2015). Përveç kësaj, karakteristika të shërbimeve gjithashtu mund të ndikojnë në impaktin për klientët. Për shembull, shuma e huazuar, mundësia për të vonuar fillimin e periudhës së shlyerjes, përputhja e shumës së parapaguar me "rrjedhjen e parave të gatshme të biznesit (veçanërisht në sektorin e bujqësisë), mënyra se si trajtohet borxhi, etj. janë variabla me influencë (Bédécarrats dhe Lapenu 2013, Gloukoviezoff dhe Rebière 2013;. Banerjee et al, 2015). Së fundi, modeli i biznesit i ofruesit të shërbimeve mikrofinanciare ndikon natyrën dhe nivelin e impaktit për klientët. Bédécarrat dhe Lapenu (2013) shpjegojnë se statusi i organizatës mikrofinanciare (p.sh. për qëllime fitimprurëse ose jo fitimprurëse) ndryshon objektivat e saj dhe qeverisjen, si dhe statusin e klientëve/konsumatorëve. Rreziku është më i ulët në Evropë për shkak të pamundësisë së pjesës më të madhe të organizatave mikrofinanciare të jenë financiarisht të vetëqëndrueshme. Duke u bërë organizata fitimprurëse kjo mund ti çojë ato në një heqje dorë të "domethënies së misionit" duke 36

47 favorizuar marrjen e fitimit prej tyre se sa punën dhe impaktin social për klientët (Balkenhol, 2015). Një grup i dytë i variablave të cilat ndikojnë natyrën dhe nivelin e impaktit të arritur, gjendet në klientët e mikrofinancës. Një pranim i rëndësishëm për mikrofinancën është se ajo siguron një përgjigje financiare për nevojat e pjesës më të varfër të popullsisë në vendet në zhvillim. Por, një pretendim i tillë është i tepruar. Edhe pse, shumica e organizatave mikrofinanciare nuk i shërbejnë më të varfrit midis më të varfërve, përqindja e klientëve në rrezik të varfërisë në portofolin e klientëve të tyre është e ngjashme me përqindjen e njerëzve në rrezik të varfërisë në nivel kombëtar (Bédécarrat dhe Lapenu, 2013). Ndërsa mund të konsiderohet se në të vërtetë organizatat mikrofinanciare kanë dështuar në arritjen e synimit të ofrimit të shërbimeve mikrofinanciare për të varfërit, një përfundim i tillë do të ishte i pasaktë përderisa profili i klientëve ka një ndikim të drejtpërdrejtë në nivelin dhe natyrën e ndikimit. Klientët më të varfër kanë më pak gjasa që të kenë përfitime nga mikrofinanca se sa klientët e pasur (Hulme dhe Mosley, 1996; Hulme, 2000; Copestake, 2002, 2005; Johnson, 2005; Wright -Revolledo, 2005). Më shumë gjasa për të përfituar nga mikrofinanca kanë klientët të cilët janë të përfshirë shoqërisht dhe kanë përvojë profesionale (Doligez et al., 2013) ndërkohë që ndikimi i pjesëmarrjes së tyre është mesatarisht 80% më i lartë krahasuar me klientët më të varfër (Copestake et al., 2005). Përveç kësaj, klientët më të varfër përfitojnë më pak nga mikrofinanca, por ata gjithashtu mund të kenë më shpesh efekte negative prej saj (Odell, 2010). Rezultatet e tilla për vendet në zhvillim janë në përputhje me rezultatet në vendet e zhvilluara. Në Francë, Balkenhol dhe Guézennec (2013) kanë treguar se huamarrësit e papunë afatgjatë kanë përfituar më pak nga mikrokredia e biznesit dhe kanë një nivel më të lartë të dështimit se sa huamarrësit të cilët ishin ish punëtorë të pavarur. Lidhur me mikrokreditë konsumatore, Gloukoviezoff dhe Rebière (2013) kanë gjetur se huamarrësit e punësuar patën më shumë gjasa të përfitonin nga efekti pozitiv i përfshirjes së tyre profesionale (d.m.th. duke vazhduar punën e tyre, ose duke fituar një pozitë më të mirë) se huamarrësit e papunë, të cilët përpiqeshin për të gjetur një punë. Një shumëllojshmëri e tillë e ndikimit në varësi të profilit të klientëve është kryesisht për shkak të faktit që klientë të ndryshëm kanë nevoja të ndryshme (d.m.th. përzierje të shërbimeve mikrofinanciare) dhe përdorime të ndryshme të shërbimeve mikrofinanciare (Bédécarrat dhe Lapenu, 2013). Për shembull, ndërsa mikrokreditë në vendet në zhvillim jepen zakonisht për të financuar një aktivitet produktiv, ato edhe janë përdorur nga huamarrësit në mënyrë jo produktive për shtimin e konsumit, përballimin e emergjencave, blerjen e pasurive dhe për pagesat e shpenzimeve (Copestake dhe Williams, 2011, Duvendack et al., 2011). Për këtë arsye, është e vështirë për të identifikuar rrugët midis shërbimeve të mikrofinancës dhe ndikimit. Kjo bëhet edhe më e komplikuar nga fakti se klientët mikrofinanciarë janë rrallë herë të përjashtuar krejtësisht nga aksesi në të gjitha llojet e kredive. Ata zakonisht mbajnë një portofol të huadhënësve të rregulluar ose jo, formal ose joformal, ligjor ose të paligjshëm, në mënyrë që të sigurohen që mund të kenë akses në 37

48 financim në rast emergjence. Të tilla "portofole" bëjnë tejet të komplikuar izolimin e efektit të saktë të mikrokredisë nga kreditë e tjera. Sipas Chircos 48 operacionet e IMF-ve në Etiopi kanë sjellë ndryshime pozitive në standardin e jetesës së njerëzve që përdorin shërbimet e tyre. Edhe pse disa nga klientët nuk kanë përfituar, shumica e klientëve kanë patur përfitime pozitive. Me gjithë arritjet e klientëve disa pohuan se normat e interesit të mikrokredive ishin shumë të larta në raport me objektivat e institucioneve kredidhënëse. Gjetjet treguan se kishte kufizime dhe pengesa përsa i përket shumave të kredisë të marra në fazat fillestare, si dhe korniza e kufizuar kohore nga momenti i marrjes së kredisë deri në kohën e shlyerjes së saj kishte ndikim negativ. Ndikimi i mikrofinancës në standardet e jetesës së njerëzve të varfër në Bangladesh, si një nga vendet ku mikrofinanca ka gjetur zhvillim të gjerë, është studiuar nga shumë autorë. Të ardhurat janë një nga elementët e rëndësishëm të standardeve të jetesës, si dhe kursimet. IMFtë ofrojnë kredi për të varfërit jo vetëm për të rritur të ardhurat e tyre, por edhe për të nxitur tek ata, të kursyerit. Duke kursyer, njerëzit e varfër mund të sigurojnë të ardhmen e tyre dhe të ndjehen të sigurt. Për këtë arsye, janë bërë studime që kanë parë lidhjen midis nivelit të të ardhurave dhe kursimeve të komuniteteve të varfra të shoqërisë. Gjithashtu nga studimet është parë se ekziston një lidhje pozitive midis aksesit më të mirë në arsim, në kujdesin shëndetësor dhe gjendjes më të mirë financiare familjare, që ndikon në përmirësimin e standardit të jetesës të familjeve mbas përdorimit të mikrokredive. Nga studime dhe hulumtime në vende të ndryshme, rezulton se ka një ndikim të dukshëm pozitiv të aktiviteteve të mikrofinancës në standardet e jetesës, fuqizimin dhe zbutjen e varfërisë në mesin e njerëzve të varfër në shoqëri. Ghalib (2007) studion vlerësimin e ndikimit social të programeve të mikrofinancës, i cili në kontrast me vlerësimin ekonomik, është ende në fillimet e tij 49. Studimet e vlerësimit të ndikimit sigurojnë informacione të nevojshme për të marrë vendime të rëndësishme në të ardhmen. Këto studime shqyrtojnë variablat që matin prosperitetin nëpërmjet anës materiale dhe aseteve të prekshme që mund t ju jepen vlera numerike dhe mund të shihet se si ndikojnë në rritjen e të ardhurave, punësimit më të madh, kursimeve në rritje, aksesit në më shumë burime, në modelet e ndryshimit të shpenzimeve dhe konsumit dhe pronësinë e aseteve fizike. Ndikimi social që rezulton nga kreditimi dhe shërbimet mbështetëse të IMF-ve, në krahasim me ndikimet ekonomike, prodhojnë rezultate, që nuk mund të përcaktohen në mënyrë të lehtë. Arritja e popullaritetit të shpejtë, që me formimin e saj në fillimin e viteve 1980, ka zgjeruar kohët e fundit përpjekjet në arenën socio-politike për të vlerësuar nëse mikrofinanca mund të nxitë fuqizimin (Hulme 2000). Kjo ka çuar në ndryshime në studimet për vlerësimin e ndikimit. Për shembull, tani nxitet matja e kontrollit individual mbi burimet, përfshirja në familje dhe në vendimmarrje në komunitet, nivelet e pjesëmarrjes në aktivitetet e komunitetit dhe rrjetet 48 Chirkos, A. Y, (2014), The Impact of Microfinance on Living Standards, Empowerment and Poverty Alleviation of the Poor People in Ethiopia, A Case Study in ACSI. Research Journal of Finance and Accounting. Volume 5, Ghalib, Asad K., (2007), Measuring the Impact of Microfinance Intervention: A Conceptual Framework of Social Impact Assessment, The Singapore Economic Review Conference 38

49 sociale, pjesëmarrja zgjedhore, statusi arsimor, aksesi në shërbimet shëndetësore dhe nivelet ushqyese. Standardi i jetesës përfshin mënyrat nëpërmjet të cilave plotësohen nevojat e një personi. Termi nevoja në këtë kontekst përbëhet nga ushqime, ujë, strehim, veshje, arsim, shëndetësi, transport, argëtim e të tjerë (Plato 1983). Mikrofinanca është një formë e zhvillimit financiar, që është fokusuar kryesisht në zbutjen e varfërisë dhe përmirësimin e standardeve të jetesës me ofrimin e shërbimeve financiare për të varfërit, Haroon (2011). Shumica e njerëzve mendojnë se mikrofinanca është mikrokredi, domethënë dhënia hua e shumave të vogla të parave të varfërve. Por, mikrofinanca nuk është vetëm mikrokredi, por ajo gjithashtu ka një perspektivë më të gjerë e cila përfshin sigurimin, shërbimet e transaksioneve dhe kursimet 50. Shtimi i aksesit në shërbimet financiare ka ndihmuar të varfërit për të përmirësuar të ardhurat e tyre dhe të kenë përfitime të tjera të tilla si kujdesi shëndetësor dhe arsimi. Evidenca empirike lidhur me impaktin që ka mikrofinanca janë gjetur nga artikuj të ndryshëm të studiuesve si Parker dhe Nagaragan (2000), Khandker dhe Farugue (2001), Debadutta (2009). Bebczuk dhe Haimovich 51 (2007) përdorën të dhënat e një sondazhi lidhur me familjet e varfra nga një numër i vendeve të Amerikës Latine për të ndërmarrë analizën e tyre. Ata gjetën se kreditimi rriti të ardhurat e punës në një mënyrë statistikisht dhe ekonomikisht të rëndësishme. Aksesi rriti të ardhurat për orë të punës së individëve të varfër, krahasuar me një popullsi të ngjashme pa akses në kredi me 4.8 herë në Bolivi (niveli i rëndësisë 10%), 12.5 herë në Guatemala (niveli i rëndësisë 1%), dhe 4.5 herë në Haiti (niveli i rëndësisë 5%). Ndikimi ishte i ndjeshëm ndaj madhësisë së kredisë. Panda 52 ka gjetur se përfitueseve femra të kredisë u janë rritur shpenzimet e tyre, veçanërisht në trajtimin shëndetësor dhe në arsim. Një ndër studimet më të përmendura dhe me më shumë influencë mbi ndikimin e mikrokreditit është studimi i Pitt dhe Khandker. Studimet e para të tyre vlerësuan ndikimin e mikrofinancës në jetën e huamarrësve duke u bazuar dhe përdorur të dhënat e një studimi të Bankës Botërore të kryer në duke përfshirë edhe krahasuar nëpërmjet një modeli ekonometrik, familje anëtare dhe jo anëtare të programeve mikrofinanciare. Studimi gjeti një kthim 18% në mikrokredi për femrat në krahasim me 11% për meshkujt, si edhe rritje të regjistrimeve në shkolla të vajzave. Autorët argumentuan se kredia është një përcaktues i rëndësishëm i sjelljes shtëpiake dhe mikrokredia rrit konsumin për frymë të të varfërve dhe pronat në asete të femrave (Pitt dhe Khandker, 1996, fq. 42). Argumenti i tyre kryesor është se pjesëmarrja në programet e mikrofinancave rrit konsumin, që ata besojnë se është hapi i parë në daljen nga cikli i varfërisë i parashikuar nga Yunus. Khandker (2005), duke përdorur një grup të përditësuar të dhënash, rishikoi studimin dhe gjeti rezultate edhe më mbresëlënëse. Ai pretendon se varfëria, ra në të gjitha fshatrat me akses në mikrofinancë dhe shpenzimet u rritën, me varfërinë ekstreme në rënie më shumë se varfëria e moderuar, me mikrofinancën që ndikoi me 40% në gjithë reduktimin e varfërisë së moderuar në 50 Barr, Michael S., (2004). "Microfinance and Financial Development." Mich. J. Int'l L. 26, no. 1: Bebczuk, R. and Haimovich, F., (2007). MDGs and Microcredit: An Empirical Evaluation for Latin American Countries. Working Paper No. 48. Argentina: Universidad Nacional de la Plata 52 Panda D. K., (2005), Women s Empowerment through SHG Revolution in Orissa An Analysis through Case Studies. A MPAssociates Pvt. Ltd. 39

50 Bangladeshin rural 53. Ndërkohë, Morduch 54, më vonë në artikullin e tij përgënjeshtroi përfitimet e pretenduara të mikrofinancës të gjetura nga Pitt dhe Khandker. Kritikat përfshinin zbatimin e dobët të kritereve të pranueshmërisë së grupit të trajtimit të IMF-ve në kontrast me aplikimin më të ngurtë me grupin e krahasimit. Duke përdorur të njëjtën bazë të të dhënave ai nuk gjeti asnjë ndikim në konsumin familjar edhe pse gjeti prova se mikrofinanca çon në rritje të konsumit personal. Një numër studimesh të tjera janë përpjekur që të riprodhojnë analizën origjinale të Pitt dhe Khandker duke aplikuar metoda alternative statistikore (Chemin, , Roodman dhe Morduch, , Duvendack, 2010a 57, Duvendack dhe Palmer Jones ). Këto studime kanë hedhur dyshime të mëtejshme lidhur me pretendimet mbi dobishmërinë e mikrofinancës të arritura në studimet origjinale të Pitt dhe Khandker. Të gjitha studimet edhe pse me përfundime me shkallë të ndryshme, thonë se ndikimi i mikrokredisë është mbivlerësuar për shkak të problemeve lidhur me metodologjinë e studimit origjinal (Duvendack et al., 2011). Pitt (2011a dhe 2011b) i është përgjigjur kritikave duke theksuar problemet metodologjike me artikullin e Roodman dhe Morduch lidhur me variablat e shqyrtuar në modelin e tyre. Por, dhe pse disa korrelacione janë gjetur të jenë pozitive, drejtimi i shkakut mbetet i paprovuar prej tyre. Ky debat i vazhdueshëm duket se po dobëson një pjesë të rëndësishme të evidencës empirike që ka pasur një ndikim të madh në zgjerimin e mikrokreditit. Ai gjithashtu ilustron vështirësitë metodologjike të natyrshme në qasjen pothuaj-eksperimentale në matjen e ndikimit. Gjithashtu thekson rëndësinë e transparencës të kërkimeve që lejon përsëritja e studimeve 59 (Armendáriz dhe Morduch 2010). Duke pasur parasysh koston dhe polemikat që lindin nga përdorimi i përqasjeve ekonometrike intensive ai gjithashtu thekson nevojën për të eksploruar qasjet alternative. Ndër burimet më të cituara të dëshmive mbi ndikimet e mikrofinancës është një përmbledhje studimesh të mbledhura nga David Hulme dhe Paul Mosley 60, të cilët kryen studime lidhur me ndikimin e programeve të shumta mikrofinanciare në vende të ndryshme dhe gjetën prova të forta të lidhjeve pozitive nëpërmjet aksesit në mikrokredi dhe nivelit të të ardhurave të huamarrësve. Ata shqyrtuan rolin dhe lulëzimin e kooperativave të kreditit në përmirësimin e standardeve të jetesës së njerëzve dhe në asistencën teknike të mikrondërmarrjeve në Sri Lanka. Kërkimi i tyre tregoi një rritje mesatare mbresëlënëse në të ardhurat mesatare mujore 53 Goldberg, N., (2005). Measuring the Impact of Microfinance: Taking Stock of What We Know. Grameen Foundation USA Publication Series 54 Morduch. J., (1998). Does microfinance really help the poor? New evidence from flagship programs in Bangladesh 55 Chemin, M., (2008). The Benefits and Costs of Microfinance: Evidence from Bangladesh. Journal of Development Studies, 44, Roodman, D. & Morduch, J., (2009.) The Impact of Microcredit on the Poor in Bangladesh: Revisiting the Evidence. Center for Global Development, Working Paper No. 174, June 57 Duvendack, M., (2010a.) Smoke and Mirrors: Evidence from Microfinance Impact Evaluations in India and Bangladesh. Unpublished PhD Thesis. School of International Development. Norwich: University of East Anglia. 58 Duvendack M., Palmer-Jones R, Copestake J., Hooper L., Loke, Y., and Rao, N., (2011). What is the Evidence of the Impact of Microfinance on the Well-being of Poor People? DFID Systematic Review. University of East Anglia. 59 Armendáriz, B. & Morduch, J., (2010). The Economics of Microfinance. 2nd ed. Cambridge: MIT Press. 60 Hulme, D., Mosley, P., (1996). Finance Against Poverty. Routledge, London. 40

51 familjare prej rreth 15.8% në terma realë për shkak të ndikimit të kooperativave të tilla. Mosley (2001) vlerësoi ndikimin e kredive të ofruara nga dy IMF urbane dhe rurale mbi varfërinë në Bolivi. Ai gjeti se ndikimi neto i mikrofinancës nga të gjitha institucionet, në nivel mesatar, ishte pozitiv në lidhje me të ardhurat e kredimarrësve. Por, rezultatet e këtyre studimeve janë provokuese: familjet e varfra nuk përfitojnë nga mikrofinanca; vetëm huamarrësit jo të varfër (me të ardhura mbi linjat e varfërisë) mund të gëzojnë ndikimet pozitive në dimensione të konsiderueshme. Më shqetësues është konstatimi se shumica e kredimarrësve me të ardhura nën nivelin e varfërisë, në fakt përfundojnë me më pak rritje në të ardhurat pas marrjes së mikrokredive, duke u krahasuar me një grup kontrolli, i cili nuk ka marrë kredi të tilla. Autorët kanë konstatuar se mikrokredia është vetëm një faktor në gjenerimin e të ardhurave ose të prodhimit. Ka faktorë të tjerë plotësues, të rëndësishëm për të bërë kreditimin më produktiv. Midis tyre, më e rëndësishme është aftësia sipërmarrëse e huamarrësit. Gjetjet e studimit MIT 61 gjithashtu tregojnë për këtë faktor 62. Shumica e njerëzve të varfër nuk kanë arsimin bazë ose përvojën për të kuptuar dhe për të menaxhuar as aktivitetet e bizneseve me nivel të ulët. Ata janë kryesisht kundërshtues risku, shpesh të frikësuar për humbjen e çdo gjëje të vogël që ata disponojnë, dhe që luftojnë për mbijetesë. Odell 63 kreu një studim duke bërë një përditësim jo sistematik të kërkimit të kryer nga Goldberg (2005), si dhe duke përfshirë disa studime të tjera të viteve të fundit si: gjashtë RCT 64, nëntë studime pothuaj-eksperimentale dhe dy studime cilësore. Studimi i rishikuar thekson vështirësitë për të arritur në përfundime të përgjithësuara duke ditur heterogjenitetin e madh të programeve mikrofinanciare, kontekstet dhe qasjet e vlerësimit të ndikimit. Pavarësisht nga ky paralajmërim, Odell arrin në përfundimin se në përgjithësi studimet e shqyrtuara prej tij kanë treguar ndikime pozitive në mikrobizneset për të dy grupet e klientëve të mikrokursimeve dhe mikrokreditit, me ndikim në të ardhurat, varfërinë, arsimin, shëndetësinë dhe ndikim më pak të qartë në fuqizimin e tyre. Një studim tjetër i disa autorëve që rishqyrtuan studime të mëparshme dhe bën një përditësim të tyre, arriti në përfundimin se: "provat e ndryshme të paraqitura nga ana e mikrofinancës (vlerësimet e ndikimit) jo vetëm nuk japin mbështetje të fuqishme për idenë se mikrofinanca është shumë e dobishme për të varfërit, ose që ndoshta sjell përfitime për grupe pak më të veçanta, ose që mikrofinanca është më e mirë se burimet e kreditit alternative më pak të reklamuara, por ata lënë të hapur çështjen nëse mikrofinanca sjell realisht ndonjë përfitim të vërtetë për të gjithë" (Duvendack et al, 2011: fq. 95). Disa autorë kanë kryer disa studime mbi ndikimin, perceptimet dhe qëndrimet e mikrofinancës në Shqipëri. Kola (2010) është përqendruar në kontributin e mikrokreditit në mirëqenien sociale. Studim sjell fakte mbi disa çështje: të qenurit klient i shoqërive të 61 Massachusetts Institute of Technology, Instituti i teknologjisë Massachusetts 62 Banerjee, A., Duflo, E., Glennerster, R., Kinnan, C., (2009). The Miracle of Microfinance? Evidence from a Randomised Evaluation Department of Economics, Massachusetts Institute of Technology (MIT) Working Paper, 63 Odell, K., (2010). Measuring the impact of microfinance: Taking another look, Grameen Foundation Publication Series. 64 Randomised Controlled Trials (RCT), gjykime të kontrolluara rastësore. 41

52 mikrokreditit sjell ndryshime pozitive në standardet e jetesës së kredimarrësve dhe në komunitetet e tyre në përgjithësi; klientët e IMF-ve kanë patur blerje më të madhe tokash në krahasim me jo klientët, dhe sipas autorit kjo mund të merret si provë e rëndësishme e ndikimit pozitiv. Gjithashtu studimi ka dëshmi të forta të ndikimit pozitiv në dimensionet e shumta të të ardhurave familjare dhe performancën e ndërmarrjeve. Kola dhe Korsita (2010) janë më të interesuar në efektet në zhvillimin social dhe ekonomik. Rezultatet e studimit të tyre ilustrojnë ndikimin e madh të mikrofinancës në mundësimin e qasjes në shërbimet mikrofinanciare të individëve me të ardhura të ulëta. Kola, Korsita dhe Abazi (2011) theksojnë efektet pozitive ekonomike dhe sociale në aktivitetet sipërmarrëse të përdorimit të mikrokredisë. Loka, Kola, Çeku dhe Zuferi (2014) 65 tregojnë se praktikat e kreditimit kanë një efekt pozitiv mbi aktivitetet sipërmarrëse në rritjen e pagave të punonjësve, në krijimin e vendeve të punës apo gjenerimin e punësimit, në rritjen e marxhit të fitimit të ndërmarrjeve që kanë marrë shërbimet mikrofinanciare. Konkluzionet e arritura prej studimit empirik duke përdorur të dhënat e pyetësorëve për 150 klientë të IMF-ve tregojnë që aktivitetet mikrofinanciare kanë siguruar kthim të rëndësishëm për klientët e tyre duke përmbushur objektivat e IMF-ve si në drejtim të përmirësimit të jetesës, uljen e varfërisë, krijimin e vendeve të punës, zëvendësime të importeve dhe transferimin e teknologjisë. 2.4 Fushat kryesore të interesit shkencor mbi mikrofinancën Disa nga fushat kryesore të interesit shkencor lidhur me mikrokredinë janë: 1) mikrokredia mund të luftojë përjashtimin social që rezulton nga përjashtimi financiar; 2) mikrokredia mund të promovojë zhvillimin e vendeve të prapambetura; 3) mikrokredia përfaqëson lëvizjen kryesore të financave informale në vendet në zhvillim; 4) mikrokredia si kreditim progresiv; 5) mikrofinanca duhet të ofrojë shërbime të tjera financiare, si sigurimi dhe kursimet; 6) lidhja e mikrokredisë me asimetrinë e informacionit; 7) kreditimi në grup dhe monitorimi i kolegëve Mikrokredia mund të luftojë përjashtimin social që rezulton nga përjashtimi financiar Përsa i përket përjashtimit social mund të konsiderojmë dy çështje, që kanë të bëjnë respektivisht, me kushtet e femrave dhe problemin e kamatës ose fajdeve. Një ndër objektivat kryesorë të shumë ndërhyrjeve të mikrofinancës është fuqizimi i femrave. Banka Grameen ka shfaqur gjatë gjithë ecurisë së saj një interes të madh përsa i përket femrave dhe ndryshimet e mëdha sociale, që kanë femrat mbasi bëhen anëtare të Grameen Bank. Janë evidenca të 65 Loka, S., Kola, F., Çeku, B., Zuferi, R., (2014), Microfinance Market Diagnoses and Beneficiaries Impact case of Albania Academic Journal of Interdisciplinary Studies. MCSER Publishing, Rome-Italy. Volume 3. No 6. 42

53 provuara nga shumë analiza empirike. Mund të përmendim këtu, Cheston dhe Kuhn (2002), të cilët flasin për evidencë të përmirësimit të kushteve të femrave, dhe të rolit që mikrokredia luan për këtë, duke ju referuar shpesh herë dhe rasteve të veçanta të femrave në studimet në Ganë, kur gra dhe vajza nuk merreshin në konsideratë dhe nuk dëgjoheshin por falë programeve të mikrofinancës, ato filluan të konsideroheshin si qënie njerëzore. Sipas studimit të tyre, aftësia e femrave që të transformojnë për mirë jetën e tyre nëpërmjet shërbimeve financiare varet nga faktorë të ndryshëm. Këta faktorë janë të lidhur me kushtet individuale dhe me aftësitë e tyre, të tjerë varen nga ambienti, nga statusi i anëtarëve të grupit. Edhe pse jo në të gjitha rastet mikrokredia ka sukses, në shumicën e tyre programet e mikrofinancës kanë patur një ndikim të madh në përmirësimin e kushteve të jetesës së femrave. Disa nga shërbimet shtesë që këto IMF japin për femrat janë ofrimi së bashku me kreditë dhe i një edukimi lidhur me higjenën dhe shëndetin. Në vendet shumë të varfra ju ofrohet të mësuarit e shkrim leximit ose duke i formuar profesionalisht, dhe duke ndikuar në këtë mënyrë në zhvillimin human të tyre. Kjo ka bërë që ato të kenë më shumë respekt dhe besim te vetja, si dhe një rritje të pjesëmarrjes së tyre në vendimarrjen familjare dhe në komunitet. Littlefield, Morduch dhe Hashemi (2003, fq.4) pohojnë, që aksesi në IMF-të mund të fuqizojë femrat, që të bëhen më me besim, më të sigurta dhe më të vendosura, si dhe të marrin pjesë në vendimet e familjes dhe të komunitetit dhe të jenë më të përgatitura për të përballuar sa më mirë pabarazitë gjinore. Megjithatë, ata pohojnë gjithashtu se vetëm fakti që femrat janë kliente të IMF-ve nuk do të thotë se automatikisht ato do të bëhen të fuqizuara. Projekti i fuqizimit të femrave në Nepal ka treguar se 68% e femrave kanë patur një rol më të madh në programimin familjar, martesat e fëmijëve, shitblerjen e pronave të familjes dhe të dërguarit e fëmijëve në shkollë. World Education ka treguar se kombinimi midis parave dhe edukimit bën që femrat të kërkojnë një trajtim më të mirë dhe të barabartë për vajzat e tyre duke formuar kështu një cikël të mbyllur me rreze më të gjerë. Hulme dhe Mosley (1996, fq. 128) gjithashtu mbajnë këtë qëndrim, kur ata i referohen "naivitetit të besimit që çdo kredi e dhënë një gruaje kontribuon në forcimin e pozitës ekonomike dhe sociale të saj". Megjithatë, me planifikim të kujdesshëm dhe pozita e gruas në familje dhe në komunitet mund të përmirësohet. Mosedale 66 thotë se në qoftë se ne duam të shohim njerëzit të fuqizohen kjo do të thotë që ne aktualisht i shohim ata si të pafuqishëm, në disavantazh nga marrëdhëniet e pushtetit të cilat përcaktojnë zgjedhjet e tyre, mundësitë dhe mirëqenien. Kebir i cituar në Mosedale (2003, fq. 2) thotë se femrat kanë nevojë për fuqizimin pasi ato janë të kufizuara nga "normat, besimet, zakonet dhe vlerat me të cilat shoqëritë bëjnë dallime midis femrave dhe meshkujve". Gjithashtu thotë se fuqizimi i referohet "procesit nga i cili atyre që ju është mohuar mundësia për të bërë zgjedhje strategjike për jetën, mund ta rifitojnë një aftësi të tillë", ku zgjedhjet strategjike janë "kritike për njerëzit të jetojnë jetën që ata duan; të tilla si zgjedhja e jetesës, qoftë dhe që të martohen, nëse do të kenë fëmijë, etj." (Kebir, 1999, fq. 437). Prandaj IMF-të nuk mund të fuqizojnë direkt femrat, por mund ti ndihmojnë ato përmes trajnimit dhe ngritjes 66 Mosedale. S., (2003), Toward a Framwork for Assessing Empowerment New Derection in Impact Assessment for Development Methods Practices, Manchester, UK, p; November. 43

54 së vetëdijes për të sfiduar normat ekzistuese, kulturat dhe vlerat, të cilat i vendosin ato në disavantazh në raport me meshkujt, dhe për ti ndihmuar të kenë kontroll më të madh mbi burimet dhe jetën e tyre. Studime të tjera kanë treguar se janë rritur në masë të madhe aftësitë në marrjen e vendimeve, menaxhimin e fondeve për shpenzimet për shtëpitë dhe menaxhimin e fondeve për aktivitete. Një tjetër rezultat i rëndësishëm është se është zvogëluar dhuna në familje. Së fundi, femrat kanë pasur më shumë respekt në komunitetin e tyre. Falë programeve të mikrokreditit femrat kanë pasur mundësinë për të patur role organizative për ndryshimet sociale dhe të marrin pjesë në takime me komunitetin. E gjithë kjo ka qenë e mundur pasi ato janë vënë në një pozicion për të kontribuar financiarisht për nevojat e komunitetit. Shumë studime përgjatë viteve 1990, por dhe viteve 2000 konfirmojnë efektet pozitive të mikrokredisë si një instrument i përfshirjes sociale dhe i zhvillimit ekonomikokultural të femrave në vendet e varfra. Si çështje të dytë të studimeve lidhur me argumentin e përjashtimit financiar janë fajdet dhe se si normat e larta influencojnë kushtet e individëve dhe si kontribuon mikrokredia për ti nxjerrë ata nga vorbulla e fajdeve. Risku i të rënit nën presionin e fajdexhinjve është i pranishëm për këdo dhe çdo familje, që është i përjashtuar nga sistemi tradicional bankar. Motivet janë të shumta: mungesa e kolateralit fizik, mungesa e shtëpisë ose e një pune, mungesa e një personi garant për marrjen e një kredie, historik jo i mirë bankar, e të tjerë që çojnë në rezultate të njëjta. Një shpenzim i papritur por i nevojshëm mund të bëjë, që familja të bjerë nën thundrën e fajdexhinjve. Rastet më të shpeshta ndeshen në vendet e industrializuara. Për shembull në Itali, Busà dhe La Rocca 67, thonë që, niveli i qarkullimit që i atribuohet shfaqeve të paligjshme të borxhit ka arritur në 12 miliardë Euro dhe përfshinte të paktën individë. Por dhe mikrokredia në shumë vende akuzohet se zbaton norma interesi shumë të larta sa shpesh konsiderohen sa normat e fajdexhinjve si p.sh. banka Grameen me normën e interesit 20% për disa produkte kredie. Në Bangladesh, ministri i financave akuzoi instititucionet e mikrokredisë që aplikojnë norma interesi deri në 100%. Megjithatë, mikrokredia, madje edhe me normat kaq të larta, nuk konsiderohet si interes kamate. Kjo është deklaruar dhe nga Weber (2007) 68, i cili pohon se normat e tilla të larta janë të nevojshme për të arritur pikën kritike të biznesit, madje ato janë më të lehta për tu shlyer në vendet në zhvillim se sa në shoqërinë e zhvilluar. Sipas Hudon (2007) 69 mund të identifikojmë katër qasje kryesore dhe kritere të korrektësisë të normave të interesit. Qasja e parë i referohet argumenteve deontologjike. Qasja e dytë shqyrton argumentin përmes ndikimit marxhinal në gjendjen financiare të klientit. Qasja e tretë bazohet në tregjet dhe përqendrohet në kërkesën për kredi. Qasja e katërt dhe e fundit sugjeron një përkufizim procedurial të drejtë të interesit bazuar në normat e drejta të pagave. Qasja deontologjike, më e vjetra, ka një histori të gjatë qëkur Aristoteli denonconte se si interesi është fryt i panatyrshëm i prindit shterpë. Në mënyrë të ngjashme, debate të nxehta teologjike mbi ligjshmërinë e interesit kanë lulëzuar për shekuj me radhë duke filluar me 67 Busà, L., La Rocca, B., (2006). L usura, le usure. I tempi i modi e i luoghi di un fenomeno antico e moderno, Filadelfo. 68 Weber C., (2007). In defense of apparently usurious interest rates for microloans: a pedagogical note., Seattle University. 69 Hudon, M., (2007). "Fair interest rates when lending to the poor" Éthique et économique/ethics and Economics, 5 (1). 44

55 Këshillin e parë universal të Nicesë në vitin 325 përpara Krishtit 70, që ka dënuar pagesën e kamatës dhe interesit midis klerikëve 71, duke vazhduar me nocionin marksist të shfrytëzimit ose "super-shfrytëzimit" kur huamarrësi duhet të paguajë një vlerë tepër të lartë krahasuar me shumën fillesatare të huasë së përfituar. Teoritë fetare, marksiste, keynesiane kanë mirëkuptim midis tyre pasi, interesat e larta konsiderohen në thelb si norma të padrejta ose potencialisht të dëmshme. Aktivitetet për të mbrojtur klientët kundrejt normave potencialisht shfrytëzuese të interesit si dhe ligjet mbi kamatën janë përdorur gjerësisht në vendet e zhvilluara dhe ato në zhvillim. Helms dhe Reille 72 kanë theksuar se janë rreth dyzet vende në tranzicion dhe në zhvillim që kanë vendosur rregulla lidhur me tavanet e normave të interesit. Qasja e dytë, trajton çështjen e korrektësisë së normave të interesit duke vlerësuar përmirësimin ose përkeqësimin e situatës së klientit. Për të vlerësuar drejtësinë e normave të interesit, duhen vlerësuar shpenzimet dhe kostot e klientit në mungesë të institucionit huadhënës. Në mikrofinancë, kjo i referohet faktit, që edhe pse normat e interesit të mikrokreditit janë të larta, ato janë shumë më të ulta se normat e interesit të shumave të huazuara më parë nga mikrohuadhënësit jo formalë. Qasja e tretë e përdorur për dimensionin etik të normave të interesit të mikrokredive fokusohet në kërkesën për kredi. Ajo përdor normat e larta të shlyerjes dhe kredi të përsëritura si instrumenta të drejtësisë. Shlyerja e lartë dhe kërkesa të vazhdueshme pasqyrojnë përballueshmërinë e kredive, kështu dhe ndershmërinë e tyre. Theksi duhet të vihet në aksesin në kredi në vend që të vihet te niveli i normave të interesit pasi janë këto kredi që përdoren në aktivitete produktive me norma shumë të larta të shlyerjes. Perspektiva e katërt dhe e fundit është proceduriale. Mund të interpretohen dy modele të drejtësisë proceduriale. Sipas modelit të parë, duke pranuar se operohet në një treg të mirëorganizuar, drejtësia kërkon vetëm që rregullat e këtij tregu të jenë korrekte dhe të paanshme dhe të aplikohen për të gjithë klientët. Modeli i dytë bazohet në një krahasim të niveleve të normave të interesit midis huamarrësve individualë. Për të zhvilluar këtë qasje, paralelja me konceptin e drejtë të pagave mund të jetë e dobishme. Pagat e drejta për kontratat publike duhet të jenë të barabarta me ato, që paguhen nga punëdhënësit me reputacion të mirë në sektorin privat. Në mënyrë të ngjashme me interesin e drejtë, shumë interpretime të pagave të drejta janë projektuar. Për Akerlof dhe Yellen 73, paga e drejtë është një perceptim që mbahet nga punonjësi mesatar, mbi bazën e asaj që ai ka bërë në të kaluarën. E meta kryesore e kësaj qasjeje të normave të interesit të drejta qëndron në treguesit që përdoren për të përcaktuar normën e interesit. Mund të vendosen për tu përdorur treguesit më të mirë në korrelacion me nivelet e pagave apo 70 Këshilli i parë i Nicesë ishte një këshill peshkopësh të krishterë u mblodh në qytetin e Nicesë (sot i quajtur Iznik, në provincën Bursa, Turqi) nga ana e perandorit romak Konstandini I në vitin 325 përpara Krishtit. 71 Rregulli XVII. Klerikët që të detyruar nga lakmia dhe koprracia kanë harruar tekstin e shenjtë, dhe kanë dhënë para me norma interesi më të larta se 1% në muaj, do të dënohen dhe do të përjashtohen nga urdhëri fetar. 72 Helms B., Reille X., (2004), Interest Rate Ceilings and Microfinance: The Story So Far. CGAP Occasional Paper, 9, CGAP.The World Bank Group: Washington D.C. 73 Akerlof, G., Yellen, J., (1990), The Fair Wage-Effort Hypothesis and Unemployment, Quartely Journal of Economics, 105:

56 performancën e shlyerjes. Veçanërisht në vlerësimin e kredisë në mikrofinancë, statusi martesor, mosha, vendbanimi dhe etniciteti janë ndër karakteristikat më të përdorura mbi normat e interesit të drejta kur parashikohet kreditimi i të varfërve 74. Disa prej këtyre treguesve mund të kenë dhe konflikt me konceptimin tonë të drejtësisë. Për shembull, nga të dhënat mbi shumën e pagave vërejmë se ndikon gjinia e punëtorit. Meshkujt janë shpesh të paguar më mirë sesa femrat. A mund një mashkull që fiton një rrogë të ngjashme me kolegen e tij femër të pretendojë që paga e tij është e padrejtë sepse meshkujt kanë tendencë të fitojnë më shumë? Diskriminimi gjinor është theksuar shpesh në ekonominë e punës dhe është gjithnjë i përmendur, por diskriminimet e tjera mund të vazhdojnë ose edhe të jenë amplifikuar. Shumë aktorë në tregun e mikrofinancës janë dakord me qasjen e dytë dhe të tretë. Ata argumentojnë se normat e ulta të interesit duhet të promovohen, por jo të imponohen (Helms dhe Rielle, 2004). Ato duhet të shërbejnë si target i synuar në një kohë afatgjatë. Dy instrumentet tradicionale për të ulur normat janë transparenca e politikës së çmimeve dhe zhvillimi i konkurrencës në këtë sektor (Helms dhe Rielle 2004). Normat e interesit varen nga perspektiva dhe misioni i institucionit. Pas analizës së katër mënyrave të ndryshme të normave të interesit të drejta, është e qartë, që të gjitha përballen me një trade-off midis interesave të institucioneve financiare dhe atyre të klientëve. Qasja deontologjike vë theksin në mbrojtjen e interesave të klientëve; ajo mund të vendosë institucionet në rrezik. Të dy qasjet e tjera; e dyta dhe e treta bazohen ne përfitimin marxhinal për konsumatorin dhe në kërkesën e fillimit të kredisë nga perspektiva e klientit por në thelb favorizojnë zhvillimin e institucionit. Së fundi, qasjet proceduriale për një farë mase injorojnë të dyja, interesat e klientëve edhe të institucioneve, pasi ato thjesht zbatojnë procedurat duke ndjekur udhëzimet apo standardet e vendosura Mikrokredia mund të promovojë zhvillimin e vendeve të prapambetura Literatura lidhur me këtë argument është e hershme dhe përfshin zhvillimin financiar dhe rritjen reale. Fillon që në vitet 50 dhe përmendim Gurley dhe Shaw 75. Skema e tyre bazohet në faktin që kur ndodh transferimi direkt i burimeve nga ata që kursejnë te investitorët kjo shoqërohet me risqe dhe me mungesën e informacionit lidhur me besueshmërinë që kanë investitorët, pra në këtë mënyrë është i nevojshëm roli i ndërmjetësve. Pra sistemet financiare dhe evolucioni i tyre varen nga konkurrenca nëpërmjet ndërmjetësve bankare dhe jo bankarë, pra financa influencon dhe influencohet nga ekonomia reale. Duhet të plotësohen tre kushte nga një vend në zhvillim, që ai të ketë një rritje reale: 1. rëndësia e tregut të brendshëm të kapitalit, 2. zgjedhje të ndërgjegjshme të politikës monetare të brendshme, dhe 3. përcaktimi i normës së interesit në lidhje me disponueshmërinë e kapitalit autokton Schreiner, M., (2004), Benefits and Pitfalls of Statistical Credit Scoring for Microfinance, Savings and Development, Vol. 28, 1: Gurley, J., Shaw, E., (1955), Financial Aspects of Economic Development. American Economic Review, Vol. 44(4), McKinnon, Ronald I., (1973). Money and Capital in Economic Development, Washington, 46

57 Sipas Griffin 77, nuk janë të pranueshme ndihmat nga jashtë (FMN ose vende të tjera), pasi nuk favorizojnë një zhvillim real për shkak të varësisë që krijon fluksi i kapitaleve nga jashtë. Evidenca empirike 78 kanë treguar se sasi të mëdha të ndihmës për vendet në zhvillim nuk kanë çuar në përmirësime të konsiderueshme për të gjithë popullsinë, por vetëm kanë rritur pabarazinë në shpërndarjen e pasurisë. Pra mikrofinanca është një instrument i brendshëm dhe u jep konkretisht para atyre që kanë nevojë duke favorizuar në këtë mënyrë zhvillimin në vendet e prapambetura dhe në zhvillim Mikrokredia përfaqëson lëvizjen kryesore të financave informale në vendet në zhvillim Mauri 79, tregon ekzistencën e një identiteti të dyfishtë në rrethin e kredisë në vendet e pazhvilluara, një financë formale (ose institucionale, që ekziston edhe në vendet e industrializuara) dhe një financë informale e cila përfshin të gjithë operatorët, organizatat, tregjet, që janë të parregulluara ose të kontrolluara nga autoritetet publike. Karakteristikat kryesore të operatorëve financiare informalë janë: funksionimi mbi skema të kolauduara dhe me procedura të provuara dhe të testuara, si dhe bazohen në besimin e nënkuptuar në dy mënyra: ose si aftësi për të marrë vlerësimet për homologun, ose si aftësi për të parashikuar dhe vlerësuar sjelljen e palëve të treta. Në financën informale nuk ekzistojnë sportelet dhe asimetritë e informacionit janë reduktuar në masë të madhe 80. Financa informale ka avantazhin, që të arrijë aty ku financat formale nuk munden për shkak të mënyrës së funksionimit të tyre (rregullore, legjislacione dhe të tjera). Janë të shumta evidencat e mikrokreditit në financat joformale dhe shihet lehtësisht se është pikërisht aty, ku kjo lëvizje ka lindur. Kjo është arsyeja pse rregullimi i mikrokredisë, e cila lejon një përmirësim të nivelit të jetesës, mund të çojë në përfitime shtesë për vendet në zhvillim Mikrokredia si kreditim progresiv Kreditimi progresiv është një lloj nxitje dinamike në të cilën sasi më të mëdha të kredive i vihen klientit në dispozicion pas çdo kredie të shlyer me sukses. Mekanizmi i kreditimit progresiv është kundër mospagesës strategjike të huamarrësit në fund të një cikli të kredisë, për shkak se sipas përkufizimit ajo ka pak ose aspak kolateral të konfiskuar në rast të mospagesës. Në vend të kësaj, IMF-të ofrojnë kredi të vogla fillestare, me premtimin e kreditimit në të ardhmen nëse pagesat do të kryhen në kohë. Oferta e kredisë në të ardhmen shërben si një nxitje e fuqishme për një mikrosipërmarrës që përpiqet të rritë biznesin e tij. Në këtë skenar, një huamarrës mund të mos paguajë vetëm në qoftë se të ardhurat e tij aktuale janë më të mëdha se fitimet e tij të pritshme në të ardhmen. Me një kredi të vogël fillestare 77 Griffin. K., (1970), Foreign Capital, Domestic Savings And Economic Development ; Oxford bulletin of economics and statistics 78 Yunus. M., (1999). Banker to the Poor: Micro-Lending and the Battle Against World Poverty 79 Mauri, A., (1987), The Role of Financial Intermediation in the Mobilization and Allocation of Household Savings in Developing Countries: Interlinks Between Organized and Informal Circuits, The Case of Ethiopia, Paper Presented at the International Experts' Meeting on "Domestic Savings Mobilization through Formal and Informal Circuits: Comparative Experiences in Asian and African Developing Countries", Honolulu, 2-4 June 80 Sarker, A., (1999). Islamic Business Contracts: Agency Problems and the Theory of the Islamic Firms. International Journal of Islamic Financial Services Vol. 1 No.2 47

58 për një sipërmarrje në fazat e para, kjo nuk ka gjasa të ndodhë. Për të rritur më tej mundësinë e shlyerjes, IMF-të përdorin kreditimin dinamik, me të cilën madhësia e kredisë rritet gradualisht pas çdo shlyerje të njëpasnjëshme të kredisë. Fitimet e pritshme në të ardhmen janë pothuajse me siguri më të mëdha se të ardhurat aktuale të fituara për shkak të madhësisë së kredisë, që vazhdon të rritet. Gjithashtu edhe normat e interesit vijnë drejt uljes me rritjen e numrit të kredive të marra, pra aplikohen interesa më të lartë për kreditë në ciklet e para dhe norma gjithnjë e më të ulta për kreditë në ciklet e tjera. Një tjetër mekanizëm i përdorur nga IMF-të është ajo i shlyerjeve të shpeshta, të cilat shpesh fillojnë edhe javë pasi kredia është disbursuar. Duke kërkuar këste të vogla përpara se sipërmarrja të arrijë pjekurinë. IMF-të në thelb kërkojnë që huamarrësit të kenë një burim të dytë të të ardhurave dhe, kështu, të marrin hua kundër konsumit të tyre aktual. Kjo i lejon IMF-të të kontrollojnë huamarrësit me rrezik të lartë që nga fillimi, për shkak se huamarrësit do të jenë në gjendje të shlyejnë kredinë si dhe nëse sipërmarrja e tyre dështon. Në të vërtetë, pagesat javore u japin huamarrësve dhe huadhënësve përfitimin që të zbulojnë problemet që në fazat e para të kredisë. Armendáriz de Aghion dhe Morduch (2005) sugjerojnë gjithashtu se pagesat e shpeshta ofrojnë shërbime më të mira për klientët, në kundërshtim me besimin se më shumë pagesa rritin kostot e transaksionit për huamarrësit, pasi duhen më shumë udhëtime vajtje ardhje te qendrat e pagesës. Por, pagesat e shpeshta ndihmojnë huamarrësit me pengesat e kursimeve të tilla si sezonaliteti i të ardhurave, apo shpenzimeve opsionale nga një apo më shumë anëtarë të familjes. Së bashku me stimujtë dinamikë, pagesat e shpeshta të kredisë fillojnë t'ju ngjajnë depozitave të kursimit që do të paguhen me interes (madhësia e kredisë në të ardhmen). Kjo i lejon familjet që të thyejnë disa kufizime të caktuara të kursimit për shkak të kredisë që paguhet çdo javë, përpara se paratë të mund të shpenzohen në çdo gjë tjetër. Mekanizmi i fundit është kërkesa e kolateralit jotradicional e cila u prezantua nga bankat si Banka Rakyat Indonesia (BRI). Ky funksion është ndryshe nga praktika tregtare, që kolaterali i dorëzuar duhet të ketë një vlerë rishitje të barabartë me kredinë. Në një kontratë të kreditimit në grup, përgjegjësia e përbashkët shpesh shërben si kolateral, por BRI vepron mbi "vlerën nominale" të një elementi dhe lejon që si kolateral të jetë çdo send që është i rëndësishëm për familjen, pavarësisht nga vlera e tregut. Artikulli nuk do të mund të shitet shumë shtrenjtë e të sigurojë një fitim, pa shpenzime të mëdha të transaksionit për bankën, por do të jetë edhe më e vështirë dhe e kushtueshme për familjen për të bërë pa asetet e vendosura si kolateral. Armendáriz de Aghion dhe Morduch (2000) ofrojnë dëshmi të suksesit të kredive individuale që përdorin stimuj dinamikë progresivë, pagesa të shpeshta, dhe kolateral jo tradicional për të garantuar një kredi. Duke përdorur të dhënat nga Evropa Lindore dhe Rusia, ata tregojnë se kreditë individuale mund të gjenerojnë nivelet e ripagimit më të mëdha se 90% (dhe mbi 95% në Rusi). Në mjedise të industrializuara, huamarrësit kanë më shumë gjasa që të përballen me më shumë konkurrencë, duke qenë në këtë mënyrë më e kushtueshme formimi i një grupi të huamarrjes. Pra në këtë mënyrë, produktet e kredisë do të shkojnë për sipërmarrës të ndryshëm, me fitime të ndryshme të pritshme, që kanë nevojë për sasi të ndryshme të kredisë. Një kontratë grupi mund të jetë e pa efektshme për shkak se ajo vendos një tavan të madhësisë së kredisë të barabartë me atë të dhënë anëtarit më të vogël të ndonjë grupi të 48

59 mundshëm. Ata përfundojnë duke sugjeruar se në zonat që janë relativisht të industrializuara, modelet individuale të kredisë mund të operojnë më mirë se modelet tradicionale të kreditimit në grup. Megjithatë, Morduch dhe Armendariz (2004) theksojnë se në çdo rast kjo metodë ka dy çështje empirike: E para është se në kushtet në të cilat operojnë ofruesit më të mëdhenj të mikrokredisë, konkurrenca është e lartë dhe informacioni më i pakët për konsumatorët, por konsumatori mund të përfitojë nga kjo situatë dhe të ndryshojë operator. E dyta është se me rritjen e madhësisë së kredisë, rritet atraktiviteti i një mosshlyrjeje të saj Mikrofinanca duhet të ofrojë shërbime të tjera financiare, si sigurimi dhe kursimet. Vetëm vitet e fundit është marrë në konsideratë mundësia për të ofruar shërbime financiare si kursime dhe sigurime për disa njerëz shumë të varfër. Për këtë arsye, literatura ekonomike është e pakët, dhe shpesh ka qenë kontradiktore lidhur me ofertën e shërbimeve financiare për njerëzit në varfëri ekstreme. Së pari, për shkak se mendohej se të ardhurat e këtyre personave janë shumë të ulta, që ata të jenë në gjendje që të kursejnë shuma të konsiderueshme. E dyta, është për shkak se konsiderohej e kotë mundësia për të depozituar para për njerëzit që jetojnë në fshatra. Por nga të dhënat e viteve të fundit mikrokrediti dhe këto shërbime kanë patur rritje. Të varfërit dëshirojnë të kursejnë edhe pse ata nuk kanë akses në shërbimet financiare dhe kjo është arsyeja se përse kur ata vendosin të kursejnë para, të kursyerit bëhet shumë e shtrenjtë për ta 81. Mundësia për të patur akses në shërbimet financiare, siç janë depozitat, është e rëndësishme për të varfërit në mënyrë që ti bëjë të mundur atyre përballimin e shpenzimeve në raste të veçanta siç janë shpenzimet e paparashikuara si dhe të kenë një vend të sigurt për të depozituar paratë e tyre. Në vendet e varfra ka një kosto shumë të lartë mbajtja e depozitave pranë instititucioneve financiare. Grameen Bank dhe shoqëri të tjera të mikrokreditit kanë krijuar depozitat e detyrueshme, që shërbejnë për rritjen e sasisë së parave që bankat mund t'ju ofrojnë klientëve të tyre, por u shërbejnë gjithashtu dhe të varfërve Lidhja e mikrokredisë me asimetrinë e informacionit. Literatura që merret me analizën dhe aspektet pozitive të mikrokreditit mbi problemet e asimetrive të informacionit është shumë e gjerë. Kjo problematikë lindi kur u vu në mëdyshje një nga supozimet kryesore të modelit Modigliani dhe Miller, se në tregje ka informacion të përsosur. Informacioni asimetrik do të thotë që kur kryhet një shkëmbim, aktorët që marrin pjesë në atë shkëmbim nuk kanë të njëjtin informacion në lidhje me të. Ka 3 lloje të asimetrisë të informacionit në varësi të momentit kur ajo shfaqet brenda një kontrate: 1) Asimetri Informacioni ex-ante: që verifikohen para fillimit të një kontrate 2) Asimetri Informacioni gjatë kohëzgjatjes së kontratës 3) Asimetri Informacioni ex post: që verifikohen në fund të një kontrate 81 Wright. G., Mutesasira L., (2000), The Relative Risks to the Savings of Poor People. MicroSave.net 49

60 Asimetri Informacioni ex-ante: Në rastin e tregut të kredive, banka që ofron kredinë kryen hulumtime për të barazuar asimetrinë informative, pasi më parë ishte e pamundur për të, të dinte detaje rreth projektit të financuar duke barazuar në këtë mënyrë shkallën e rrezikut të njëjtë 82. Fenomeni i përzgjedhjes negative ndodh në rastin kur kreditë ofrohen me norma interesi shumë të larta dhe vetëm bizneset me rrezik të lartë kanë kërkesë për këto kredi, duke ulur në këtë mënyrë fitimin e pritshëm për bankat dhe pse ato pretendojnë të kenë fitime të larta të pritshme për shkak të interesit të lartë. Asimetri Informacioni gjatë kohëzgjatjes së kontratës: Kjo tipologji asimetrie është studiuar me modelin kryesor-agjent. Ky model ka treguar që kur kryesori delegon ndonjë komision për ta bërë agjenti, krijohet asimetri informacioni, pasi kryesori nuk mund të dijë se si do të sillet agjenti në kryerjen e këtij komisioni. Problematika bëhet më e madhe kur interesat e agjentit dhe të kryesorit janë të ndryshme. Kjo gjendje quhet nxitje negative. Lind pyetja si mund ta kufizojë kryesori këtë tipologji risku? Teoritë ekonomike sygjerojnë monitorimin e aktivitetit të kryer nga agjenti. Në tregjet e kapitalit ndeshemi me të njëjtën problematikë: Banka që i jep kredinë një individi ose një biznesi nuk ka siguri se si do të përdoret kjo kredi nga kredimarrësi. Monitorimi dhe kostot që rrjedhin nga kjo janë studiuar nga Diamond 83 në 1984, ku studiuesi zhvillon një model matematikor dhe jep zgjedhjen optimale për problemin e monitorimit në tregjet e kreditit. Diversifikimi në kuadër të ndërmjetësimit financiar, është çelësi për të kuptuar se pse ka një përfitim nga monitorimi delegues i një ndërmjetësi që nuk monitorohet nga depozituesit e saj. Asimetri Informacioni ex post: Në përmbylljen e një kontrate mund të ndodhë, që njëri nga pjesëmarrësit të ketë arsye për të gënjyer mbi rezultatin e raportit. Williamson 84 ka bërë një studim lidhur me këtë tipologji në sistemin kreditor. Studimi tregon zgjedhjen e një kontrate optimale të borxhit për të evituar që biznesi të gënjejë lidhur me rezultatin e investimit edhe të mos kthejë kredinë. Kjo kontratë optimale njihet me emrin kontratë debie standard. Kjo kontratë parashikon se në qoftë se huamarrësi e gjen veten në një situatë të favorshme, domethënë investimi, që financohet është fitimprurës, ai duhet t'i japë bankës një kuotë fikse të barabartë me kredinë shumëzuar me normën e interesit. Nëse, investimi nuk rezulton fitimprurës, të gjitha të ardhurat e investimit shkojnë në bankë dhe asgjë nuk mbetet për klientët. Kjo metodë gjithashtu redukton kostot për të bërë auditimin (kontroll i bankës expost) pasi duhet të bëhet vetëm në rast se gjërat shkojnë keq Kreditimi në grup dhe monitorimi i kolegëve Kreditë që japin IMF-të janë kredi individuale për pjesën më të madhe të tyre, por ekzistojnë më së shumti studime lidhur me kontratat në grup të dhënies të mikrokredive, si një model i veçantë dhe i suksesshëm. Në këto studime jepen efektet pozitive të mekanizimit të kreditimit 82 Modigliani F., Miller M., (1958). The cost of Capital, Corporation finance and the theory of investment, America Economic Review 83 Diamond Douglas W., (1984), Financial Intermediation and Delegated Monitoring Author(s); The Review of Economic Studies, Vol. 51, No. 3,pp Williamson, S., (1987), Recent developments in modelling financial intermediation, Quarterly Review, Federal Reserve Bank of Minneapolis. 50

61 në grup. Ghatak 85 dhe Guinnane, Van Tassel 86, si dhe Ghatak 87 tregojnë që kreditimi në grup mund të shërbejë për zgjedhjen e huamarrësve dhe gjithashtu vepron dhe si një mekanizëm shqyrtimi. Armendariz de Aghion dhe Gollier 88 tregojnë se dhe pse huamarrësit nuk e njohin njëri tjetrin, kreditimi në grup mund të jetë i realizueshëm pasi normat e interesit janë të ulta si rezultat i ndër subvencionimit të huamarrësve. Stiglitz 89 nënvizon rolin e monitorimit të kolegëve në skemat e kreditimit në grup, që transferon rolin e monitorimit nga banka te huamarrësi që vepron si një mekanizëm nxitës. Armendariz de Aghion (1990) tregon që përfitimet e monitorimit të kolegëve janë më të mëdha kur risqet janë të korreluara pozitivisht nëpërmjet huamarrësve. Gjetjet e autorëve Laffont dhe N'Guessan 90 si dhe studimet empirike të Karlan 91 (2007) tregojnë, që lidhjet sociale lehtësojnë monitorimin dhe forcojnë kontratat e kredisë me përgjegjësi të përbashkët. Armendariz de Aghion dhe Morduch (2000) vendosin theksin te kostot e transaksioneve në rast të vizitave individuale të klientëve në krahasim me rastet e vizitave të klientëve që operojnë në grup. Shumë nga studimet fokusohen pikërisht në rolin kyç që kanë vizitat e monitorimit të huamarrësve nga ana e operatorëve të IMF-ve. Armendariz de Aghion dhe Morduch (2005) dhe Gine (2006) përshkruajnë raste se si huamarrësit mund të ndryshojnë në mënyrë të pjesshme destinacionin e përdorimit të kredisë, për shembull për nevoja urgjente konsumi. Që të mos ndodhë kjo, si dhe që kredia të përdoret për investime lind nevoja e monitorimit të vazhdueshëm të huamarrësve. Vetëm vitet e fundit kërkuesit kanë bërë studime ku krahasohen modelet individuale të marrjes së kredisë dhe kreditimit në grup. Nëse ka një korrelacion të lartë nëpërmjet projekteve, kjo bën që kontratat në grup të jenë më të preferueshme se sa kontratat individuale. Madajewicz 92 tregon në studimet e saj se huamarrësit preferojnë kontratat individuale në varësi të gjendjes ekonomike të tyre. Ajo tregon se nëse huamarrësit kanë nivel të ulët pasurie, janë më të shpeshta kontratat në grup se sa kontratat individuale dhe kjo ndodh kryesisht në vendet e varfra. Gjithashtu ajo thotë se suksesi i bizneseve të financuara me kredi individuale është më i madh se sa kur ato financohen me kredi në grup. 2.5 Mikrofinanca në vendet e industrializuara Koncepti i mikrofinancës nuk ekziston në botën e zhvilluar në të njëjtën mënyrë, që ekziston në vendet e varfra ose në vendet në zhvillim. Në vendet në zhvillim, mikrofinanca ka ndihmuar në transformimin e shoqërisë duke u shndërruar në një model të provuar biznesi. 85 Ghatak, M., Guinnane, T., (1999). The economics of lending with joint liability: theory and practice. Journal of Development Economics. 86 Van Tassel, E., (1999). Group lending under asymmetric information. Journal of Development Economics. 87 Ghatak, M., (2000). Group lending, local information and peer selection,, Journal of Development Economics Vol. 60 pg Armendariz de Aghion, B., Gollier, C., (1998). Peer Group Formation in an Adverse Selection Model. Mimeo. LSE and IDEI, Toulouse. 89 Stiglitz, J., (1990). Peer monitoring and credit markets. World bank Economic Review Laffont, J.-J., N Guessan, T., (1999). Group Lending with Adverse Selection, Mimeo. IDEI Toulouse. 91 Karlan, D., (2007). "Social Connections and Group Banking." The Economic Journal, 117 (February), F52 F84 92 Madajewicz, M., (2005). "Capital for the Poor: The Effect of Wealth on the Optimal Credit Contract." Columbia University Working paper. 51

62 Modeli i Bankës Grameen shërbeu si forcë lëvizëse për fuqizimin e mijëra fshatarëve të varfër, dhe sidomos femrave, për të ngritur bizneset e tyre dhe për të dalë nga cikli i varfërisë. Mikrofinanca ekziston dhe në ekonomitë e zhvilluara. Në shumë prej këtyre vendeve një nga mënyrat e furnizimit me mikrokredi nuk është nëpërmjet bankave tradicionale, apo IMF-ve, por nëpërmjet të ashtuquajturave Payday Lenders. Një shenjë e sigurt e një ekonomie në reçesion, ose e atyre që po dalin nga reçesioni, është rritja e kompanive që ofrojnë kredi të vogla për klientët, shpesh me norma mjaft të larta interesi. Këto kompani janë modele biznesi që theksojnë fleksibilitetin e tyre, lehtësinë e aksesit në marrjen e kredisë si dhe ofrimin e përgjigjes të menjëhershme për aprovimin e kredive nëpërmjet internetit. Në vendet e industrializuara reçesioni është shoqëruar me një rritje të numrit të njerëzve (shumica e tyre të panjohur me sistemin bankar dhe shpesh pa një punë), që rezultojnë të lënë mënjanë nga aksesi në shërbimet bankare dhe të kreditit. Për këtë arsye janë krijuar platforma të ndryshme që ofrojnë kredi afatshkurtër që kompensojnë këtë pamundësi dhe mungesë së përgjithshme të një sistemi të fortë mikrokrediti në vendet e zhvilluara. Në një mjedis reçesioni, kompanitë sigurojnë përfitime për shkak se një pjesë e madhe e popullatës e gjejnë veten të paaftë për të hyrë në shërbimet bankare tradicionale, ndoshta për shkak të historisë jo të mirë të kreditit dhe/ose statusin e papunë, dhe kështu ata u drejtohen huadhënësve me pagë ditore (payday lenders). Këto janë kredi të pasigurta afatshkurtra, të vogla, "pavarësisht nëse shlyerja e kredive është e lidhur me pagën e huamarrësit." Këto kredi ndonjëherë janë "paradhënie", edhe pse ky term mund t'i referohet edhe të hollave të dhëna nga një linjë e paracaktuar krediti, si për shembull një kartë krediti. Këto kredi mbështeten në të dhënat e mëparshme të kredimarrësit lidhur me konsumin dhe pagat. Legjislacioni në lidhje me këto kredi ndryshon gjerësisht midis vendeve të ndryshme. Për të parandaluar kamatën (normat e paarsyeshme dhe të tepruara të interesit), disa juridiksione kufizojnë normën maksimale të tyre me normën vjetore në përqindje (APR). Disa juridiksione e përjashtojne plotësisht këtë kreditim, dhe disa të tjerë kanë shumë pak kufizime në këtë lloj huadhënie. Në Shtetet e Bashkuara, normat e këtyre kredive janë të kufizuara në shumicën e shteteve nga ligjet uniforme për kreditë e vogla 93 (USLL), me norma interesi 94 nga 36% - 40%. Shpesh, individët kanë nevoja për një kredi të vogël, nën Euro, dhe vetëm për një periudhë të shkurtër kohore (katër-gjashtë javë). Bankat e zakonshme, edhe kur klienti konsiderohet me risk të kredisë të pranueshëm, nuk ofrojnë kredi të tilla. Edhe pse është një gabim, që bankat nuk janë futur ende në një segment të tillë, pasi forca që kanë në dispozicion mund të bëjë, që ato të operojnë me norma të ulta të interesit dhe të shpërndajnë më lehtë rreziqet lidhur me dhënien e këtyre kredive të vogla, duke inkurajuar zhvillimin dhe aksesin në shërbimet bankare në komunitetet në të cilat operojnë. IMF-të janë ndërmjetës financiarë, që ofrojnë shërbime të përballueshme financiare të arritshme për njerëzit në nevojë, me një fokus të veçantë te sipërmarrësit. Pavarësisht mbulimit të gjerë bankar në vendet e industrializuara, shfaqja e mikrofinancës është kryesisht një përgjigje ndaj dëshmisë së racionimit të madh të kredisë për NVM-të (Petersen dhe 93 Carruthers, B., (2007). "The Passage of the Uniform Small Loan Law" 94 Mayer, R., (2012). "Loan Sharks, Interest-Rate Caps, and Deregulation" 52

63 Rajan 95 ; Berger dhe Udell 96 ). Fenomeni është edhe më i theksuar për ndërmarrjet e vogla dhe shumë të vogla ose mikro, (Rhyne dhe Otero 97 ). Në pak fjalë, IMF-të trajtojnë një dështim të tregut dhe lehtësojnë vetëpunësimin (Gutiérrez-Nieto 98 ). IMF-të në vendet e industrializuara janë ende institucione të specializuara, por tregu është në fazën e zgjerimit të shpejtë dhe kuadri rregullator, aktualisht në ndërtim e sipër, mund të lërë një gjurmë të qëndrueshme në formën e kësaj industrie të re. Literatura lidhur me bankat dokumenton se rregullat e tregut të kreditit mund të ndikojnë në aksesin në kredi për një grup të aplikantëve. Liberalizimi i bankave amerikane në vitet 1970 reduktoi në mënyrë dramatike pabarazinë duke ndihmuar të varfërit, por pa dëmtuar të pasurit. Dëshmi evropiane ekzistojnë për Italinë dhe Suedinë. Sipas Rodano 99 reforma rregullatore të zbatuara në Itali në vitet 2005 dhe 2006 kanë prekur ndjeshëm koston e financimit për NVM-të. Po kështu, Cerqueiro 100 deklaron se në vitin 2004 reforma suedeze lidhur me procesin e garantimit pati një ndikim të madh në praktikat e kreditimit të bankave dhe kushteve të kredisë, duke reduktuar kolateralin për institucionet financiare dhe çoi në një rritje të konsiderueshme në normat e interesit të kredisë dhe në një rënie në furnizimin e kreditit. Megjithatë, kuadri rregullator për IMF-të në vendet e industrializuara është zakonisht i ndarë nga rregullimi bankar. Dallimi motivohet nga fakti se IMF-të janë institucione të subvencionuara, pasi shumica e tyre ndjekin një mision social. Dhe kuadri rregullator logjikisht ndjek realizimin besnik të këtij misioni. Edhe pse bankat dhe IMF-të në vendet e industrializuara ndryshojnë nga objektivat, operacionet, dhe kornizat rregullative të tyre, tregu i kredive të cilit ato i shërbejnë nuk është plotësisht i segmentuar. Disa banka janë futur në sektorin mikrofinanciar duke krijuar IMF dhe/ose bashkëpunuar me IMF-të. Marrëveshjet për bashkëfinancim ndërmjet bankave dhe IMF-ve kombinojnë përpjekjet për mbledhjen dhe ndarjen e informacionit 101. Ato gjithashtu lejojnë IF-të të shfrytëzojnë shqyrtimin plotësues dhe mundësitë e ndarjes së riskut; ato rritin aksesin e bankave në tregun e kredive të mesme, dhe ndihmojnë ato të zhvillojnë marrëdhënie bankare në faza të hershme me NVM-të me rritje të lartë. Praktikisht, në marrëveshjet bashkëfinancuese banka - IMF, mbledhja e informacionit të vështirë ju është lënë bankave dhe IMF-të përqendrohen në informacionin më të thjeshtë dhe monitorimin e kujdesshëm, të cilat përbëjnë avantazhet e tyre konkurruese. Kjo është veçanërisht e rëndësishme pasi shumë aplikantë të IMF-ve janë biznese fillestare, dhe rreziqet e kreditit të tyre mund të jenë të larta, dhe përdorimi i informacionit të thjeshtë është i rëndësishëm në shqyrtimin e huamarrësit me rrezik. 95 Petersen, M., and Rajan, G. R., (1994), The benefits of lending relationships, Journal of Finance 49, Berger, A, and Udell, G., (2002), Small business and debt finance, in Zoltan J. Acs and David B. Audretsch, eds.: Handbook of Entrepreneurship 97 Rhyne E., Oter, M., (2006), Microfinance through the Next Decade: Visioning the Who, What, Where, When and How Global Microcredit Summit Gutierrez Nieto, B., (2006), Microcredit in the North; An institutional, impact and dependence analysis applied to the Spanish case. Annals of Public and Cooperative Economics, 77 (1): Rodano, G., Serrano, N., Tarantino. E., (2012), Bankruptcy Law and the Cost of Banking Finance Cerqueiro, G., Ongena, S., and Roszbach, K., (2014), Collateralization, Bank Loan Rates and Monitoring, Journal of Finance 101 Fehr, E., Brown, M., Zehnder, C., (2008), On Reputation: A Microfoundation of Contract Enforcement and Price Rigidity Discussion Paper No

64 Ekzistojnë dy regjime për IMF-të: regjimi pa tavan për IMF-të e parregulluara dhe regjimi tavan për IMF-të e rregulluara. Nën regjimin e parë, IMF-të e parregulluara lirisht mund të zgjedhin huamarrësit që optimizojnë shtrirjen e tyre, me kusht që të përmbushet kufizimi i kredisë. Si rezultat i kësaj, kjo zgjedhje udhëhiqet vetëm nga përfitimet sociale dhe kostot financiare që lidhen me kredinë. Në të kundërt, nën regjimin tavan, kufiri i sipërm i kredisë synon sipërmarrësit, që kanë nevojë për kredi mbi-tavanin e përcaktuar nga IMF-të e rregulluara. Ky është rasti kur ndodh bashkëfinancimi, pasi sipërmarrësit mund të kombinojnë një mikrokredi me tavan të lartë me një kredi shtesë nga një bankë tregtare. Për IMF-të me tavan të limituar këto skema bashkëfinancuese janë tërheqëse, pasi ulin koston e shqyrtimit si dhe rreziqet e kreditit. IMF-të e rregulluara mund të japin kredi për sipërmarrësit më të pasur se sa homologët e tyre të parregulluar, duke qenë të gjitha kushtet e të tjera të njëjta. Pesë objektivat kryesore të mikrofinancës evropiane janë: krijimi i vendeve të punës, promovimi i mikrondërmarrjeve, përfshirja financiare, përfshirja sociale, fuqizimi i grupeve të caktuara 102. Në vendet në zhvillim, financimi i biznesit të vogël dhe mikrokredia veprojnë si plotësuese të njëra tjetrës, më tepër se sa si zëvendësuese 103. Në vendet e zhvilluara, situata është më e komplikuar. Ndarja midis bizneseve që shërbehen nga ana e bankave tradicionale dhe atyre që shërbehen nga IMF-të është e paqartë. Disa IMF ndihmojnë klientët, të cilët mund të marrin hua nga bankat. Përveç kësaj, IMF-të e subvencionuara ofrojnë kushte tërheqëse të kreditit, dhe disa japin udhëzime mbi bizneset. Për këtë arsye, shumë banka i konsiderojnë IMF-të si një kërcënim dhe sektori bankar ka kërkuar ndarjen më të mirë të tregut dhe mbikëqyrjen e rreptë të aktiviteteve mikrofinanciare. Si rezultat i kësaj, rregullat e reja kanë hyrë në fuqi (EMN, 2012). Në Evropë, shumica e IMF-ve përfitojnë nga subvencionet e ofruara nga qeveritë lokale dhe/ose kombëtare (Bendig et al 2012). Disa institucione, financohen edhe nga bankat tregtare si pjesë e politikës së tyre mbi përgjegjësitë sociale për investimet. Subvencionet vijnë në forma të ndryshme, indirekte dhe direkte. Subvencionet indirekte përfshijnë: mbrojtje kundër rrezikut të mosshlyerjes, lehtësira tatimore, kredi me norma preferenciale, si dhe ofrimin e shërbimeve të zhvillimit të biznesit. Hudon dhe Traca 104 theksojnë se subvencionet janë të rëndësishme për IMF-të, sidomos gjatë fazës së tyre të krijimit. Subvencionimi i mikrofinancës mund të jetë i dobishëm dhe për financat publike (Evers 105 ; Brabant 106 ). Kjo, pasi IMF-të u shërbejnë të varfërve dhe të papunëve, nxitin krijimin e 102 Bendig, M., Unterberg, M. and Sarpong, B., (2012), Overview of the Microcredit Sector in European Union. European Microfinance Network (EMN) , 27, December Bauchet, J., Morduch. J., (2013). Is micro too small? Microcredit vs. SME Finance. World Development, 43, Hudon, M., Traca, A. D., (2012), On the Efficiency Effects of Subsidies in Microfinance: An Empirical Inquiry 105 Evers, J., Lahn, S., Jung, M., (2007), Status of microfinance in western Europe - an academic review - Expertise of EVERS & JUNG sponsored by the European Microfinance Network (EMN) 106 Brabant, M., Dugos, P., Massou. M., (2009), Rapport sur le Microcrédit. Inspection Générale des Finances 54

65 vendeve të punës, dhe në këtë mënyrë zvogëlojnë barrën financiare të mirëqenies sociale. Literatura mbi mikrofinancën në vendet e zhvilluara është e pakët, pasi ky sektor është ende i ri dhe jo plotësisht i rregulluar (Komisioni Evropian, 2012). Ndarja midis mikrokredisë dhe të financimit të biznesit të vogël mbetet e paqartë. Në varësi të ofruesve, kredi të ngjashme mund të klasifikohen si mikrokredi, kredi tradicionale, kredi konsumatore apo kredi për NVM-të. Përsa i përket tavaneve të mikrokredive, vetëm gjashtë vende të zhvilluara zbatojnë rregulla të rrepta. Disa të tjerë kanë vetëm rregullore dhe rekomandime. Në veçanti, Administrimi i Biznesit të Vogël në SHBA, një agjenci federale që promovon formimin dhe zhvillimin e bizneseve të vogla, ka vendosur një tavan të detyrueshëm $ për mikrokreditë 107. BE-ja rekomandon një tavan Euro (Komisioni Evropian, 2007). Megjithatë, në praktikë, autoritetet lokale vendosin rregullat e tyre. Për shembull, IMF-të e rregulluara në Hungari, Holandë, Sllovaki, dhe Mbretërinë e Bashkuar mund të japin kredi, që tejkalon Euro. Literatura ofron prova të përziera mbi ndikimin e rregulloreve mikrofinanciare në performancën e IMF-ve. Megjithatë, shumica e kontributeve në këtë temë përqendrohet në vendet në zhvillim, ku çështjet kryesore kanë të bëjnë me komercializimin dhe vetë qëndrueshmërinë e mikrofinancës, por në këto vende bashkëfinancimi nuk është i aplikueshëm. Cull 108 dhe Cozarenco 109 theksojnë se përputhja me kuadrin rregullator është e kushtueshme për IMF-të dhe mund të rezultojë në përjashtimin prej tyre të huamarrësve në nevojë si femrat e varfra. Të mirat dhe të këqijat e tavaneve të kredisë janë diskutuar në një raport të CGAP dhe BB-së (2012). Në raport thuhet se IMF-të me tavane të kufizuara përqendrohen në klientët e varfër, por parandalojnë mbajtësit e projekteve të mëdha nga të paturit akses në financim. Tavanet gjithashtu mund edhe të zvogëlojnë mundësitë e ndër-subvencionimit. Në vendet e Evropës Lindore, kalimi nga ekonomitë socialiste në ekonominë e tregut ka krijuar një numër të konsiderueshëm të personave që jetojnë nën nivelin e varfërisë. Edhe pse mikrofinanca nuk ka një numër shumë të madh klientësh aktivë në këto vende, në raport me numrin e madh të të varfërve, sektori i mikrofinancës është shumë më i zhvilluar se sa në vendet e BE-së. Schreiner dhe Murdoch, ekonomistë përkrahës të mikrokreditit dhe zgjerimit të përvojave në vendet në zhvillim theksojnë se, që ajo të jetë e realizueshme në një ekonomi të përparuar si Shtetet e Bashkuara duhet të shoqërohet me programe efektive të mbështetjes dhe të kontrollit të investimeve dhe strategjive që kanë për qëllim përmbajtjen e kostove të bankave 110. Pra mund të themi një mënyrë që do të realizojë biznes fitimprurës, por brenda 107 Lieberman, I., Mudd, J., and Goodeve, P., (2012), US microfinance at the crossroads. - US Microfinance at the Crossroads.pdf 108 Cull, R., Demirgüç-Kunt, A., and Morduch J., (2011), Does regulatory supervision curtail microfinance profitability and outreach? World Development 39(6), Cozarenco, A., Szafarz, A., (2016), Microcredit in Industrialized Countries: Unexpected Consequences of Regulatory Loan Ceilings 110 Schreiner, M., & Morduch, J., (2002), Replicating Microfinance in the United States: Opportunities and Challenges in Jim Carr and Zhong Yi Tong, eds Replicating Microfinance in the United States, Baltimore, Johns Hopkins University Press 55

66 kritereve tradicionale të tregjeve. Sistemi bankar dhe financiar, në fakt, jep kredi për individët dhe bizneset për nevoja personale ose për financimin e projekteve; mbështet konsumin aktual nëpërmjet kredive, për ata që mund të provojnë aftësinë për të prodhuar të ardhura dhe që nuk kanë një histori të kaluar të mospagesave. Ndryshe është çështja që ka të bëjë me madhësinë e normave të interesit dhe pamundësisë së kostos së financimit për të përfshirë të gjithë informacionin lidhur me huamarrësit dhe huadhënësit (adverse selection & moral hazard), një çështje e cila do të mund të zgjidhet përmes rritjes së rregullimit dhe të përdorimit të strategjive alternative të politikës monetare. Në rastin e vendeve të zhvilluara, edhe pse mund të jenë në reçesion, pamundësia për të marrë të ardhura të mjaftueshme bën që mikrokredia të jetë kryesisht një instrument solidariteti. Mikrokredia mbush boshllëkun e lënë nga mungesa e rrjetave të sigurisë sociale dhe përfitimeve të papunësisë, reduktimin e mirëqenies dhe më në përgjithësi me uljen graduale të rolit të shtetit në aktivitetin ekonomik. Është i ndryshëm diskutimi lidhur me mikrokreditë që jepen për të financuar një investim në kapitalin njerëzor, sepse në këtë rast ajo financon rritjen e produktivitetit, si dhe të ardhmen e një vendi dhe krijon më shumë mundësi për rritjen e të ardhurave dhe krijimin e vendeve të reja të punës. Pra mikrokredia në ekonomitë e zhvilluara duhet të risillet, edhe pse, me veçantitë e saj, brenda literaturës mbi organizatat jofitimprurëse të cilave duhet t'i referohemi në thellimin e njohjes së kufijve dhe mundësive. 2.6 Kritikat mbi mikrofinancën Në përgjithësi, mikrokredia është parë si një metodë efektive për fuqizimin e individëve dhe komuniteteve. Por në vitet e fundit, kritikët kanë nxjerrë në dritë disa nga problemet që lidhen me mikrokreditimin, faktorë kompleks social-ekonomikë që mund të bëjnë, që programet e mikrokredisë të dështojnë. Këto probleme rrjedhin nga parimi bazë i mikrofinancës: nevoja për kreditimin e programeve të menaxhohet në nivel lokal në mënyrë që të kuptohen nevojat e një komuniteti dhe të vlerësohet qëndrueshmëria e çdo projekti në mënyrë individuale. Programet e kreditimit ndryshojnë në mbarë botën për shkak të dallimeve kulturore dhe suksesi i secilit duhet të vlerësohet në një kontekst të veçantë gjeografik. Mikrofinanca nuk mund të jetë e standardizuar për shkak të këtyre dallimeve me rëndësi jetike, por disa organizata kanë aftësinë të kontrollojnë praktikat e huadhënësve të veçantë. Si rezultat, IMF-të janë kryesisht të pavarura për të ushtruar aktivitetin e tyre në mënyrë autonome; kjo pavarësi është jetike për suksesin e çdo projekti. Kredia që jep mikrofinanca nuk është falas. Për shkak të kostove të larta të përfshira në ofrimin e kredive të vogla (kostot e transaksionit dhe shpenzimet përfshijnë rrezikun e mospagimit dhe mbledhjeve të kredive që janë të ngjashme si për një kredi prej 100$ dhe për një kredi 1.000$), normat e interesit janë të larta 2-4% në muaj (ResponsAbility, 2009). Kritikët si Prof. Adams nga Ohio State University (McGuide & Conroy 2000) dhe Prof. Harper 111 interpretojnë mikrofinancën në thelb si një fenomen që mund të çojë njerëzit e varfër të marrin borxhe të cilat ata nuk mund ti kthejnë. Sipas Harper, modeli duhet të ketë fillimisht si qëllim që të edukojë njerëzit për të kursyer dhe pastaj të marrin një kredi, pra të krijohet një model i emërtuar "Kurse në fillim, 111 Harper, M., (2007). What's Wrong with Microfinance?. Illustrated edition ed. Practical Action Publishing 56

67 merrni hua më vonë", (Save First, Borrow Later); siç ka bërë Raiffeisen në kooperativat rurale në Gjermani dhe Austri për disa nga vitet e fillimit të aktivitetit të bankës. Megjithatë, Harper nuk merr në konsideratë faktin e rëndësishëm se shumë prej vendeve, që përfitojnë nga mikrokrediti nuk janë as Austria, as Gjermania 112, por janë vende të varfra dhe për ta ky model nuk do të jetë i zbatueshëm. Në vendet në zhvillim një marrës mikrokredie duhet të përballet me një interes deri në 3-4% në muaj dhe për një kredi në një shumë të vogël. Edhe pse kjo normë interesi duket tepër e lartë duhen marrë në konsideratë disa faktorë: huadhënësit lokalë kërkojnë një interes 10% në ditë, nuk janë të krahasueshme ndikimet inflacioniste në këto vende me ato të botës së zhvilluar, institucionet e mikrofinancës duhet të jenë të vetë - mjaftueshme për të përballuar kostot e larta të dhënies së mikrokredive (ResponsAbility, 2009). Në përgjithësi mikrofinanca ka tendencë të ketë norma të ulta mospagimi prej rreth 2% të portofolit të kredisë me korrelacion të ulët me klasat e tjera të aseteve. Investimet institucionale dhe personale të mikrofinancës kanë qenë rreth 2 miliardë $ në vitin 2007 me një mundësi të llogaritur të rritjes në 20 miliardë $ në vitin Sipas Dieckmann, mikrofinanca u shërben një fraksioni (rreth 10%) të një miliard mikro huamarrësve potencialë në botë. Besimi kryesor është që tu huazosh të varfërve është me shumë risk. Faktet kanë provuar të kundërtën. Sipas Blueorchard 114, këshilltar investimi për mikrofinancën, investimi në mikrofinancë paraqet kthime konkurruese, rrezik të ulët sistematik, dhe për shkak të diversifikimit të lartë të kredisë ka risk të ulët specifik. Që prej krijimit të Bankës Grameen, akademikët kanë studiuar mikrofinancën, nëpërmjet matjes së suksesit të programeve të veҫanta të mikrokredisë, ndikimin e mikrokredive për grupe të ndryshme kredimarrësish si dhe kanë vlerësuar klientët potencialë dhe aksesin në shërbimet bankare. Shumë studiues kanë përdorur modelin e Bankës Grameen si bazë për analizën e efektivitetit të mikrokredisë për institucione të tjera huadhënëse. Në vitin 2003, tre ekonomistë Amin Sajeda, S. Rai Ashok dhe Giorgio Topa publikuan një studim 115 ku bëhej një analizë empirike për 229 huamarrës familjarë të Bankës Grameen. Ata arritën në konkluzionin që ndërsa mikrokredia është e suksesshme për të varfërit, ajo është më pak e suksesshme për grupet ose individët që jetojnë në varfëri të thellë ose mjerim. Efektiviteti i mikrokredisë në një kohë të gjatë është i limituar sipas studiuesve të tjerë. Sipas një artikulli të botuar në Progress in Development Studies 116 me të dhëna nga Banka Grameen u gjet një korrelacion nëpërmjet kohës që një individ ka akses në mikrokredi dhe efektivitetit të këtyre kredive. Dy gjetjet kryesore janë: mikrokrediti është i lidhur me uljen e varfërisë objektive 112 Cambié, S., (2007). X-Culture» Blog Archive» What s wrong with microfinance critics? 113 Dieckmann, R., (2007). Microfinance: An emerging investment opportunity. Deutsche Bank Research, December Amin. S., Rai, S. A., Topa. G., (2003). "Does microcredit reach the poor and vulnerable? Evidence from northern Bangladesh" Journal of Development Economics 116 Chowdhury, M. Jahangir Alam; Dipak Ghosh; Robert E. Wright. (Oct. 2005). The impact of micro-credit on poverty: evidence from Bangladesh. Progress in Development Studies,

68 dhe subjektive dhe, ndikimi i mikrokreditit në varfëri është veçanërisht i fortë për rreth gjashtë vjet, dhe më me pak stabilitet që nga viti i gjashtë e më tej (Chowdhury, et.al 2005). Industria mikrofinanciare shpesh herë ka qenë nën akuza të kritikëve lidhur me dështimin për të siguruar zbutjen e varfërisë, gjenerimin e të ardhurave, rritjen e edukimit dhe ndikimit në fuqizimin e femrave. IMF-të duhet të përmbushin të dy qëllimet, ato financiare dhe sociale. Kjo është përmendur shpesh si linjë e poshtme e dyfishtë (double bottom line), ku IMF-të duhet të kenë një trade off midis performancës sociale (duke përfshirë uljen e varfërisë) dhe performancës financiare (pra rritjen dhe zgjerimin e kapaciteteve të mundshme në të ardhmen), ose të gjejnë mënyra të reja për ti bërë të dyja në të njëjtën kohë 117. Disa shqetësime shprehen mbi zhvendosjen e misionit (mission drift), kur fokusi i IMF-ve në performancën financiare bën që ata të largohen nga misioni i tyre social, duke rezultuar në një reduktim të performancës sociale (Cull et al 2009a dhe 2009b: Diop et al, 2007; Simanowitz 2006; Mersland & Oystein Strom 2008). Ndër kritikët e mikrofinancës janë dhe dy autorët Bateman dhe Chang 118. Në vendet në zhvillim dhe në tranzicion, mikrofinanca është konsideruar gjithnjë e më shumë si një nga politikat ekonomike dhe sociale lokale të zhvillimit më të rëndësishme në uljen e varfërisë. Tërheqja kundrejt saj është bazuar në supozimin e përhapur, që thjesht duke furnizuar të varfërit me mikrokredi, automatikisht krijohet një trajektore e vënë në praktikë nga vetë të varfërit për një zhvillim të qëndrueshëm ekonomik dhe social. Autorët e refuzojnë këtë pikëpamje. Ata argumentojnë se ndërkohë që modeli mikrofinanciar mund të gjenerojë disa rezultate pozitive për disa sipërmarrës të varfër të konsideruar me fat, rezultati i zhvillimit agregat afatgjatë mbetet i dyshimtë. Por krijimi i pasurisë, është shumë rrallë vetëm rezultat i përpjekjeve individuale. Përkundrazi, është një përpjekje kolektive - që kërkon aftësi dhe njohuri - të institucioneve të tilla si kompanitë, kooperativat etj. Mikrofinanca ka vënë gabimisht në qendër të saj individët, duke reflektuar një pikëpamje neo-liberale në botë. Mikrofinanca ka mbështetur gjithmonë faktin se është e vetëfinancuar pavarësisht nga kostot fillestare. Por, është zbuluar se nëse nuk ka një injeksion të madh të fondeve të qeverive, të ndihmës, apo të subvencioneve, IMF-të vendosin norma shumë të larta interesi. Dhe kjo redukton shumë mundësitë e bizneseve të vogla për të qenë në gjendje që të riinvestojnë fitimet e tyre. Shumica e kredive nuk përdoren për të krijuar biznese të vogla; por për "konsum personal", sikundër janë shpenzimet e jashtëzakonshme për dasma, funerale ose tarifat e arsimit dhe shëndetësisë. Ky është lloj i skenarit që çon në borxh. Së fundi, mikrofinanca nuk është shumë e suksesshme në krijimin e bizneseve të vogla të begata në një afat të gjatë kohor. Nëse një ide biznesi është e arritshme për njerëzit e varfër, të gjithë do të përpiqen për ta vënë atë në jetë. Mbipopullimi është një rezultat i opsioneve shumë të kufizuara në aspektin e teknologjisë, aftësive dhe burimeve financiare: mikrofinanca nuk zgjidh asnjë nga këto probleme. Chang dhe Bateman shkojnë edhe më tej, duke argumentuar se mikrofinanca në fakt mund të pengojë uljen e varfërisë duke devijuar vëmendjen nga 117 Copestake, J., Dawson, P., Fanning, J.P., McKay, A., and Wright-Revolledo, K., (2005). Monitoring the diversity of the poverty outreach and impact of microfinance: a comparison of methods using data from Peru. Development Policy Review, Vol. 23, No. 6, pp Bateman, M., Chang, H. J., (2009), The Microfinance Illusion. Social Science Research Network. 58

69 burimet dhe kordinimi i ndërhyrjeve shumë më të rëndësishme shtetërore, politike dhe strategjitë e investimeve të institucioneve financiare që kanë qenë vendimtare te suksesi i ekonomive me rritje të shpejtë si Vietnami, Kina, etj. Programi Abdul Latif Jameel Poverty Action Lab 119 (J-PAL) dhe programi IPA (Inovacione për veprime ndaj varfërisë) kanë vlerësuar ndikimet e mikrofinancës nëpërmjet një studimi të gjerë të programeve mikrofinanciare. Ata kanë përdorur shtatë kontrolle të rastësishme në rajone të ndryshme të botës për një periudhë nëntë vjeçare dhe kanë shqyrtuar një gamë të gjerë të konteksteve dhe llojeve të huamarrësve. Është gjetur se mikrofinanca nuk ka një ndikim transformues përsa i përket varfërisë. Ajo nuk ka patur efekte të dëmshme në jetën e huamarrësve, por nuk ka ndihmuar në përmirësimin e jetesës së tyre. Por dhe pse studimi ka vënë në pikëpyetje potencialin e mikrofinancës në zbutjen e varfërisë, ai pranon se industria mikrofinanciare mbetet një mjet i rëndësishëm financiar pasi siguron kredi për njerëzit me të ardhura të ulta dhe u jep atyre më shumë liri në optimizmin e mënyrave për të fituar para, konsumuar dhe investuar ato. Rreth 5-10% e përfituesve të shërbimeve mikrofinanciare (rreth 200 milion përfitues në botë) kanë patur përfitime modeste prej saj. Sfidat e të ardhmes janë kërkimi se si të zgjerohen përfitimet për huamarrësit nëpërmjet kërkimeve të aplikuara për produktet më të mira financiare. Studiues të tjerë kanë mbrojtur idenë se është koha për të braktisur modelin e vjetër dhe për të gjetur mënyra të reja për të përdorur mikrofinancën në mënyrë efektive për zbutjen e varfërisë, të tilla si investimi në transfertat dixhitale për të rritur aksesin e kreditit dhe kosto më të ulta të transaksioneve për të varfërit. Dean Karlan, themelues i IPA thotë: "Ne duhet të mendojmë përtej modelit standard të mikrokreditit, pasi produktet moderne të mikrofinancës si kursimi dhe sigurimi dhe produkte krediti më fleksibël kanë gjeneruar ndikime më të mëdha se sa kreditë e thjeshta". Esther Duflo, profesore dhe themeluese e J-Pal thotë që duhet parë përtej kredisë, duhet të vendosen në fokus produktet e reja, si sigurimi, kursimet dhe transfertat e parave. Ajo ka theksuar rëndësinë e testimit të këtyre produkteve të reja si mikrosigurimi për të provuar suksesin nga fillimi i aplikimit të tyre në një mënyrë që ka munguar në studimet në fillimet më të hershme të mikrofinancës

70 KAPITULLI III MIKROFINANCA NË SHQIPËRI DHE NË EVROPË Mikrofinanca është një fushë relativisht e re në Shqipëri. Shqipëria ishte një nga vendet e para në Evropën Juglindore ku kanë nisur programe mikrofinanciare në fillim të viteve 1990, veçanërisht në zonat rurale. Mikrofinanca, që në fillimet e saj ka qenë një element kyç në zhvillimin ekonomik të zonave ku është aplikuar dhe rrjedhimisht dhe të vendit tonë. Ajo u bë një element i njohur i tregjeve financiare edhe falë mbështetjes së donatorëve dhe përfshirjes serioze të qeverisë që në fillesat e hershme të saj. Në fillim të viteve 90, dy projekte pioniere në sektorin mikrofinanciar u nisën nga Fondi Shqiptar i Zhvillimit (FSHZH) dhe nga Banka Botërore: Projekti i financimit Rural, që u transformua më vonë në Shoqëritë e Kursim Kreditit. Projekti i financimit Urban, që u transformua në vitin 1999 në institucionin mikrofinanciar, fondacioni BESA: fillimisht si një organizatë joqeveritare, jopolitike dhe jofitimprurëse. Në fillimet e tij, ai mori mbështetje të madhe dhe nga donatorë të huaj siç ishte Fondacioni Soros 120. Formimi i fondeve të kredisë së fshatit (FKF) filloi në vitin 1992 me një projekt pilot të financuar nga BB dhe FSHZH për të mbështetur zhvillimin e mëtejshëm të tyre, me financim shtesë të siguruar nga projektet e BB-së dhe të projektit për zhvillimin rural të Shqipërisë Verilindore, të financuara nga IFAD-I, Fondi Ndërkombëtar për Zhvillimin Rural. Në vitin 1999, departamenti i kredisë rurale në FSHZH kaloi në një fondacion të pavarur, Fondi i Financimit Rural (FFR). FFR u themelua si një fondacion, me autonomi ligjore dhe fiskale, për zbatimin e projektit 121. FKF-të u konceptuan, që t i pajisnin fshatarët me kredi të vogla individuale për aktivitete që gjenerojnë të ardhura, me presionin e grupit në funksion të garantimit të ripagimit. Në fillim u lëvrua një fond prej $ për FKF-të, dhe më pas shuma u bë $ deri në $, në varësi të numrit të anëtarëve dhe të shkallës së ripagimit. Komiteti i Kredisë së Fshatit ishte përgjegjës për aprovimin e kredive, të cilat arrinin një shumë maksimale prej 1.000$. Kreditë për blegtorinë ishin në mënyrë të veçantë të përhapura, me pothuaj 70% të kredive për t u përdorur për aktivitete blegtorale në katër rrethe malore në zonën verilindore të Shqipërisë. Në përgjithësi, funksionimi i FKF-ve ishte i kënaqshëm, me një shkallë të mirë ripagimi dhe shkallë mospagimi më të ulët se 5%. Këto projekte kishin për qëllim të ndihmonin njerëzit në vështirësi për të dalë nga varfëria nëpërmjet ofrimit të shërbimeve financiare (mikrokredi). Unioni SHKK, sot FED Invest është bashkimi vullnetar i Shoqërive të Kursim Kreditit, i krijuar më 25 Janar Unioni SHKK është ndër strukturat më të vjetra dhe lider të financimit rural në vend. Ai është një institucion unik në peisazhin financiar shqiptar. Klientët e Unionit SHKK janë banorë të zonave rurale, të cilët njëkohësisht janë edhe anëtarë të Shoqërive Kursim Kredi. Unioni SHKK aplikon një metodologji të kredidhënies mbi bazë grupi si dhe kreditë individuale, 120 Raporti vjetor 2015, Fondi Besa 121 World Bank Report No , Fq. 2. Nëntor

71 mbështetur në parimet e funksionimit të kooperativave financiare. Vendimmarrja është e vetë anëtarëve sipas parimit një anëtar një votë. Me një kapital 100% shqiptar, Shoqëritë Kursim Kredi janë struktura financiare të fshatit të vetë-krijuara, të vetë-administruara dhe të vetëfinancuara nga anëtarësia e tyre. Mikrokredia është produkt kryesor financiar i pasuar nga depozitat. Unioni ka një status jo fitimprurës pasi SHKK-të administrohen në mënyrë vullnetare nga vetë anëtarët, çka mundëson ofrimin e shërbimeve konkurruese për banorët e zonave rurale. FED Invest dhe rrjeti i SHKK-ve ndryshojnë nga institucionet e tjera financiare në katër mënyra: 1) norma interesi më të ulta të kredive, si dhe normat e larta të interesit për kursimet dhe procedurat e miratuara të kreditimit; 2) përvoja 24 vjeçare në financimin afatgjatë në nivel fshati dhe në zonat rurale; 3) angazhimi i rreth 800 liderëve në SHKK-të, që janë të zgjedhur nga banorët e zonave rurale, fermerët dhe sipërmarrësit ruralë; dhe 4) sigurimi i asistencës teknike për anëtarët e shoqërive. Shoqëritë e kursim kreditit (SHKK) janë persona juridikë, që përbëhen nga bashkime vullnetare të personave fizikë ose juridikë, të cilët depozitojnë paratë e tyre në shoqëri dhe fondet e përbashkëta përdoren më vonë nga shoqëria për dhënien e kredive anëtarëve të saj. Ndërsa Unioni SHKK është një bashkim vullnetar i kursimeve individuale dhe kreditit, që kërkon të nxisë organizimin dhe zhvillimin e kursimeve dhe kreditimit, si dhe përmirësimin e operacioneve të brendshme të anëtarëve të saj. Këto institucione rregullohen nga rregullat e tyre të brendshme. Kompania NOA Sh.a, vazhdimësi e Opportunity Albania, e njohur në fillimet e saj si PSHM (Partneri Shqiptar në Mikrokredi); filloi operacionet në Shqipëri në vitin 1999, përmes një granti nga USAID-i. Shoqëria e Parë Financiare e Zhvillimit FAF Sh.a. 122, trashëgoi aktivitetin e Fondacionit Fondi i Financimit të Zonave Malore FFZM. VisionFund Albania, është një organizatë e krishterë e licencuar nga Banka e Shqipërisë, që siguron kredi për të ndihmuar të varfërit në vështirësi ekonomike. Programi i mikrobiznesit i filloi operacionet në Lezhë në vitin 2001, dhe u financua nga World Vision SHBA, Agjencia Kanadeze për Zhvillim Ndërkombëtar (CIDA) dhe World Vision Canada. Gjatë viteve '90, u krijua Shoqata Shqiptare e Mikrofinancës, AMA, e cila sot është e përbërë nga gjashtë IMF, duke përfshirë: ish Unionin SHKK sot FED Invest, Unionin Jehona, Fondin BESA, NOA Sh.a, FAF Sh.a dhe VisionFund Albania. Sektori i mikrokredisë në Shqipëri përbëhet kryesisht nga IMF-të, si dhe shoqëritë e kursim-kreditit, por dhe disa banka. Institucionet që ofrojnë mikrokredi rregullohen me ligjet përkatëse dhe mbikëqyren nga Banka e Shqipërisë. IMF-të në mënyrë të drejtpërdrejtë ose në partneritet me bankat janë të autorizuara të japin kredi. Duke u bazuar në Rregulloren e Bankës së Shqipërisë 123, termi mikrokredi përdoret për kreditë e lëvruara në shuma (vlera) jo më të mëdha se (gjashtëqind mijë) lekë ose kundërvlefta e saj në valutë; dhe një institucion financiar i mikrokredisë është subjekti financiar jobankë që plotëson njëkohësisht kriteret e mëposhtme: RREGULLORE PËR LICENCIMIN DHE USHTRIMIN E VEPRIMTARISË NGA SUBJEKTET FINANCIARE JOBANKA (Miratuar me vendimin nr. 01 datë , ndryshuar me vendimin nr. 47, datë të Këshillit Mbikëqyrës të Bankës së Shqipërisë). 61

72 i. ka si objekt të aktivitetit të tij vetëm kredidhënien dhe shërbimet këshilluese për veprimtarinë e kredidhënies, ii. vlera mesatare e kredisë për një kredimarrës është jo më e madhe se vlera e mikrokredisë, iii. të paktën 50% e portofolit të kredisë përbëhet nga mikrokredia. Meqenëse ndër vite normat e ripagimit të kredive të dhëna ishin të mira, IMF-të ishin në gjendje që të negocionin në mënyrë efikase me autoritetin e mbikëqyrjes bankare, në mënyrë që të krijohej një sistem i rregullimit dhe mbikëqyrjes i përshtatur për nevojat e tyre. Institucionet mikrofinanciare shqiptare u krijuan falë ndihmës së donatorëve të huaj në formën e fondacioneve jofitimprurëse me mision social si ndihmë për reduktimin e varfërisë, por me kalimin e viteve ato u maturuan, u shndërruan në institucione financiare jobanka dhe u bënë më të qëndrueshme financiarisht duke arritur gjithashtu dhe realizimin e impaktit financiar. Sot synimi i disa prej IMF-ve më të rëndësishme në vend është shndërrimi i tyre në banka në mënyrë që të mund të ofrojnë për klientët e tyre një gamë më të gjerë shërbimesh financiare dhe jo financiare. 3.1 Klasifikimi i institucioneve financiare jobanka dhe kuadri rregullator Gjatë vitit 2015, Banka e Shqipërisë ka licencuar tre institucione financiare të mikrokredisë Micro Credit Albania sh.p.k., Iutecredit Albania sh.a., Agro Partner sh.p.k. Tabela e mëposhtme jep një paraqitje të IFJB-ve në vendin tonë dhe të aktivitetit të tyre. Tabela 3.1: Subjektet financiare jobanka që ofrojnë kredidhënie dhe mikrokredi (Viti 2015) IFJB Kredidhënie Mikrokredi Shoqëria e parë financiare e zhvillimit FAF Sha Fondi BESA NOA Sha FIN - AL AK Invest Tranzit Credins Leasing VisionFund Albania Capital Invest Microcredit Albania Iutecredit Albania Agro Partner Burimi: Banka e Shqipërisë. Raporti Vjetor i Mbikëqyrjes Fq

73 Institucionet që ofrojnë kredi në shumë të vogla ndahen në: Institucionet financiare jobanka (IFJB), të cilat klasifikohen në dy kategori: 1. Institucionet e licencuara për të kryer operacionet e huadhënies: Fondi Besa sh.a, NOA Sh.a. (ish Opportunity Albania), Shoqëria e parë financiare e zhvillimit (FAF- Sh.a), Ak-Invest, Tranzit, Credins Leasing dhe FIN-AL; 2. Institucionet e licensuara për të kryer operacionet e mikrokredisë: Vision Fund Albania, Capital Invest sh.a, Micro Credit Albania sh.p.k., Iutecredit Albania sh.a. dhe Agro Partner sh.p.k. Unionet e kursim kreditit, që përbëhen nga: 1. Unioni Shqiptar i Kursim Kreditit, një bashkim i shoqërive të kursim-kreditit. Në 29 Janar 2016, Banka e Shqipërisë licencoi SHKK FED Invest, në bazë të vendimit të Asamblesë themeluese, e cila miratoi bashkimin me përthithje të SHKK-ve anëtarë të Unionit në një SHKK të re: FED invest si një institucion më i konsoliduar në kuadër të projektit të mbështetur dhe financuar nga partnerë strategjikë si Fondi Evropian për Evropën Juglindore (EFSE) dhe RIAS/ Rabobank e Hollandës, 2. Unioni Jehona, që është bashkim vullnetar i disa Shoqërive të Kursim Kreditit në Maj 2002 mbi bazën e ligjit për Shoqëritë e Kursim Kreditit u licensua nga Banka e Shqipërisë. Unioni Jehona i ka fillimet e tij në vitin 1996, dhe ka nisur si projekt pilot i Fondacionit të Lidhjes Irlandeze të Unioneve të kreditit dhe BE-së, i mbështetur nga një konsorcium organizatash joqeveritare. Shoqëri të pavarura të kursim kreditit: Shoqëria e Kursim Kreditit "PERLAT" Durrës, Shoqëria e Kursim Kreditit "ALB-PROGRES" Elbasan dhe Shoqëria e Kursim Kreditit "JUBE" Durrës. Kuadri rregullator dhe ligjor i IMF-ve Institucionet e mikrokreditit janë të rregulluara nga ligjet dhe rregulloret për Subjektet Financiare Jobanka, që veprojnë në kredidhënie. Aktivitetet e tyre rregullohen nga kuadri ligjor dhe rregullator në vijim: Ligji nr. 9662, datë 18 Dhjetor 2006, ndryshuar me ligjin nr , 17 Nëntor 2011 "Për bankat në Republikën e Shqipërisë". Rregullorja "Për licencimin dhe veprimtarinë e institucioneve financiare jobanka", miratuar me vendimin nr. 1 të Këshillit Mbikëqyrës të datës 17 Janar Rregullorja "Për normat e mbikëqyrjes të subjekteve financiare jobanka". Sistemi i raportimit për IFJB -të, miratuar me vendimin e Këshillit Mbikëqyrës nr. 26 të datës 14 Prill Rregullorja "Për administrimin e rrezikut në veprimtarinë e subjekteve financiare jobanka", miratuar me vendimin e Këshillit Mbikëqyrës nr. 2, datë 17 Janar Rregullorja e unioneve të kursim-kreditit është e bazuar në Ligjin për kursim-kreditin (Ligji nr. 8782, 3 Maj 2001). Unionet e SHKK licencohen nga Banka e Shqipërisë, dhe për këtë duhet të ndjekin rregullat strikte nga bordi mbikëqyrës i Bankës së Shqipërisë si më poshtë: 63

74 Rregullorja "Për licencimin e kursim-kreditit dhe të unioneve të tyre", miratuar me vendimin nr. 11, i datës 27 Shkurt 2002, më vonë i ndryshuar me vendimin nr. 09, i datës 12 Shkurt 2003, dhe vendimi nr. 55, datë 12 Shtator 2012 i Këshillit Mbikëqyrës të Bankës së Shqipërisë. Rregullorja "Për mbikëqyrjen e kursim-kreditit dhe të unioneve të tyre", miratuar me vendimin nr. 43, datë 08 Qershor 2005 i Këshillit Mbikëqyrës të Bankës së Shqipërisë, më vonë i ndryshuar me vendimin nr. 68, të datës 13 Shtator 2006, dhe vendimi nr. 65, i datës 29 Shtator Rregullorja "Për përdorimin e teknologjisë së informacionit dhe komunikimit në subjektet që i është dhënë licenca nga Banka e Shqipërisë", të miratuara nga Këshilli Mbikëqyrës i Bankës së Shqipërisë me vendimin nr. 32, datë 03 Maj Pas miratimit nga Kuvendi i Shqipërisë të Ligjit 53/2014, datë Për Sigurimin e Depozitave, Banka e Shqipërisë, me mbështetjen e Bankës Botërore, në vitin 2015 ndërmori nismën për të përgatitur një ligj të ri për Shoqëritë e Kursim Kreditit, me synimin për të pasqyruar në projektligj: zhvillimet e deritanishme të ndodhura në veprimtarinë e SHKK-ve dhe të Unioneve që nga miratimi i ligjit aktual në vitin 2001 dhe forcimin e kërkesave që duhet të plotësojnë SHKK-të dhe Unionet, në kuadër të zbatimit të ligjit të ri për Sigurimin e Depozitave. 3.2 Ecuria e sektorit të mikrofinancës në Shqipëri Sektori i mikrofinancës paraqet 20% të totalit të numrit të kredive që jepen në vend. Një shifër tejet e lartë, që tregon edhe nevojat e larta për kreditë mikrofinanciare. Gjatë këtyre viteve, institucionet e mikrofinancës kanë kredituar më shumë se sipërmarrës të vegjël, fermerë dhe familje në të gjithë Shqipërinë, duke injektuar në ekonominë kombëtare mbi 1 miliardë dollarë. Sikundër pjesa më e madhe e IMF-ve që operojnë në botë dhe kanë mision të dyfishtë të kenë impakt social dhe financiar, në të njëjtën mënyrë dhe IMF-të që operojnë në Shqipëri synojnë të realizojnë këto synime. Ndër objektivat kryesorë të IMF-ve shqiptare janë kontributi në tranzicionin ekonomik dhe nxitja e rritjes ekonomike të vendit, duke promovuar zhvillimin e sektorit të sipërmarrjeve të vogla dhe të mesme nëpërmjet mbështetjes së tyre me kredi. Misioni social është të kontribuojnë në promovimin e bizneseve mikro, të vogla dhe të mesme, në uljen e varfërisë, përmirësimin e kushteve të jetesës së klientëve, fuqizimin e tyre dhe veҫanërisht të grave dhe komuniteteve etnike, si dhe të ofrojnë mbështetje për të rinjtë dhe shtresat e margjinalizuara për krijimin dhe zhvillimin e bizneseve të tyre dhe krijimin e mundësive të vetëpunësimit dhe rritjen e mirëqenies së klientëve. IMF-të operojnë në zonat urbane dhe rurale, duke ofruar mikrokredi dhe kredi për NVM-të si dhe në disa raste dhe asistencë teknike në formën e trajnimeve. Qëllimi i IMF-ve është të ofrojnë produkte dhe shërbime financiare që krijojnë vlera për klientët, për të përmirësuar jetën e tyre, dhe për të përmirësuar aktivitetet tregtare, prodhuese apo përpunuese, aktivitetet e zejtarisë, aktivitetet turistike etj. 64

75 Mikrofinanca mund të përcaktohet si e suksesshme bazuar në tre karakteristika kryesore: qëndrueshmëria, përhapja në terren, dhe impakti (Holcombe, 1997). Qëndrueshmëria i referohet aftësisë së një programi, që të vazhdojë ekzistencën me kalimin e kohës, mundësisht pa subvencione të vazhdueshme. Përhapja në terren i referohet numrit të klientëve të arritur dhe kryesisht të varfërit si grup i synuar nga institucionet mikrofinanciare. Impakti i referohet aftësisë së një programi mikrofinanciar për të ndihmuar familjet e varfra dhe individët që të dalin nga vorbulla e varfërisë, dhe ky është objektivi përfundimtar i ofrimit të mikrofinancës. Për të vlerësuar qëndueshmërinë e IMF-ve shqiptare do të analizojmë disa tregues të performancës financiare të tyre si: vetëmjaftueshmëria financiare, ROA, ROE dhe përfitimi marxhinal. Vetëmjaftueshmëria operacionale, është raporti që mat aftësinë e IMF-ve për të gjeneruar të ardhura të mjaftueshme për të mbuluar shpenzimet e tyre operative, humbjet e kredisë, dhe kostot financiare. IMF-të, që kanë këtë raport më shumë se 100% konsiderohen të qëndrueshme për shkak se mund të gjenerojnë fitime. Zakonisht institucionet më të vjetra në treg janë edhe më të qëndrueshme. Kur një IMF bëhet më i vjetër, ai përballet më shumë përvoja dhe profile të ndryshme konsumatorësh përgjatë rrugëtimit. Me kalimin e viteve, IMF-të duhet të jenë në gjendje të jenë më efikase në menaxhimin e transaksioneve, shpenzimeve operative, trajnimin e stafit, duke shmangur riskun e mosshlyerjes dhe të jenë më kritike në vlerësimin e projekteve të reja të investimit. Për më tepër, IMF-të mund të përmirësojnë më shumë lidhjet në rrjetet e mikrofinancës dhe besueshmërinë për partnerët e tjerë dhe klientët. Sigurisht, mund të ketë dhe disa institucione më të vjetra, që humbasin efikasitetin pasi praktikat e tyre bëhen të vjetëruara, procedurat bëhen burokratike dhe ata nuk janë në të njëjtin ritëm përsa i përket inovacionit dhe sistemeve të manaxhimit me konkurrentët më të rinj. Grafiku 3.1: Vetëmjaftueshmëria operacionale 250% 200% 150% 100% 50% 0% Unioni SHKK Besa ProCredit Bank - ALB NOA Vision Fund Albania Burimi: Mix Market 65

76 Në Shqipëri raportet e vetëmjaftueshmërisë operacionale më të larta i ka Fondi Besa, i cili ka arritur vlerën më të lartë të këtij raporti në vitin 2007, në nivelin 235%. Dy IMF-të, që konsiderohen të paqëndrueshme për shkak se kanë këtë raport në vlerat nën 100% janë NOA Sh.a prej vitit 2007, dhe VisionFund prej vitit VisionFund Albania ka patur vetëm në vitin 2007 këtë raport në nivel të lartë, përkatësisht në vlerën 133%. Në bankat dhe institucionet tregtare, mënyra më e zakonshme për të matur rentabilitetin është nëpërmjet dy raporteve financiare: i) kthimi mbi aktivet (ROA), i cili pasqyron aftësinë e organizatës për të shpërndarë asetet e saj me fitim dhe si një tregues i qëndrueshmërisë së saj dhe ii) kthimi nga kapitali (ROE), i cili mat kthimet e realizuara nga investimet e pronarëve. Përsa i përket treguesve të performancës financiare të IMF-ve në vendin tonë, vërejmë se kthimi nga aktivet ka qenë pozitiv përgjatë gjithë kohës së veprimtarisë së Unionit SHKK, (dhe pse vlerat e këtij raporti kanë qenë të ulta), të fondit Besa, dhe të Procredit Bank Albania, duke treguar një përdorim efiçent të aktiveve për këto IF, ndërsa ky raport ka qenë negativ në pjesën më të madhe të viteve për kompaninë NOA Sh.a dhe për Vision Fund Albania. Grafiku 3.2: ROA, Kthimi nga aktivet 20% % 10% % % -5% -10% -15% NOA - ALB Unioni SHKK BESA ProCredit Bank - ALB VisionFund Albania % -25% % 2014 Burimi: Mix Market Të njëjtën ecuri me raportin ROA ka patur dhe raporti ROE (kthimi nga kapitali) për vitet e marra në shqyrtim. Vlerat më të larta të këtij treguesi kanë qenë për fondin Besa, i cili në vitin 2010 kishte një ROE prej 30.98%. Ndërsa objektivat kryesore të IMF-ve në vitet e tyre të fillimit ishin kryesisht objektiva socialë si ndihmesa e të varfërve dhe dalja e tyre nga varfëria nëpërmjet ofrimit të shërbimeve financiare dhe jo arritja e përfitimeve, vitet e fundit me komercializimin që po i bëhet mikrofinancës, këto objektiva kanë ndryshuar. Me rritjen dhe me konsolidimin e IMF-ve kanë ndryshuar dhe donatorët dhe tanimë investitorët kryesorë të tyre kërkojnë realizimin e përfitimeve për ta duke hequr dorë nga objektivat fillestarë. IMF-të në botë i justifikojnë këto praktika të ndryshimit të objektivave me rritjen 66

77 e vlerës aksionere mbi gjithçka me faktin që, shtrirja e madhe e klientëve të tyre mund të përballohet vetëm nga përfitimet e larta të realizuara prej tyre dhe me fluksin e kapitalit të freskët nga investitorë të kënaqur ekonomikisht. Grafiku 3.3: ROE, Kthimi nga kapitali 40% 30% 20% 10% 0% -10% -20% -30% -40% -50% -60% -70% NOA - ALB Unioni SHKK BESA ProCredit Bank - ALB VisionFund Albania Burimi: Mix Market Në nivel global, mbasi është parë që qasja e kreditimit për të varfërit promovon kreditë e subvencionuara për më të varfërit, tani ka ardhur momenti dhe është e rëndësishme gjithashtu që të hidhet një vështrim në anën e IMF-ve. "Qasja e sistemit financiar", argumenton se dhe për mikrofinancën duhet të aplikohen kushtet tregtare sikundër në sistemin financiar dhe bankar tradicional. Për më tepër subvencionet dhe praktikat e mirëqenies dhe ndihmës sociale duhen gjithashtu dhe veçanërisht të përdoren për zbutjen e varfërisë së skajshme dhe të ofrohen në të mirë të këtij grupi social. Kjo nënkupton se IMF-të duhet të jenë fitimprurëse dhe të qëndrueshme në mënyrë që t ju shërbejnë njerëzve të varfër, por ekonomikisht aktivë në mënyrën e duhur me produkte financiare. Sot ka një tendencë të fortë drejt komercializimit dhe transformimit të ofruesve të mikrofinancës në institucione formale financiare, ose dhe në krijimin e bankave që ofrojnë shërbime për shtresat e përjashtuara nga sistemi bankar tradicional. Kjo buron nga motivimi i përfitueshmërisë dhe qëndrueshmërisë së institucioneve mikrofinanciare. Gjithnjë e më shumë institucionet po bëhen të pavarura nga fondet e donatorëve dhe po rritin kapitalin e tyre nëpërmjet financimeve nga tregjet e kapitalit. Viti 2005, "Viti i mikrofinancës" ka kontribuar për të tërhequr edhe më shumë investitorë privatë të cilët kanë qenë të interesuar për të investuar fondet e tyre në aktivitete mikrofinanciare 124. Të gjithë këto elementë kanë kontribuar dhe në shtimin e kërkesave nga ana e institucioneve për krijimin e një kuadri rregullativ sa më të përshtatshëm me nevojat gjithnjë në evoluim të IMF-ve. Grafiku 3.4 jep një përshkrim të ecurisë së përfitimit marxhinal në Shqipëri. Nga grafiku vërejmë se Unioni SHKK dhe Fondi Besa kanë patur gjithmonë vlera pozitive të këtij raporti. VisionFund 124 Sundaresan, Suresh, 2008, Microfinance-Emerging Trends and Challenges, Cheltenham, Edward Elgar Publishing Ltd. 67

78 Albania ka rezultuar me vlera negative të përfitimit marxhinal dhe kompania NOA Sha. ka patur luhatje me disa vlera pozitive dhe disa negative të raportit përgjatë aktivitetit të saj ndër vite. Grafiku 3.4: Përfitimi marxhinal 60% 40% 20% 0% -20% NOA - ALB Unioni SHKK BESA VisionFund Albania ProCredit Bank - ALB -40% -60% Burimi: Mix Market Për të vlerësuar nivelin e përhapjes së IMF-ve në vendin tonë do të analizojmë ecurinë e numrit të klientëve aktivë dhe kredinë mesatare për huamarrës si dhe raportin kredi mesatare për huamarrës/të ardhurat kombëtare bruto për frymë. Dy treguesit për të matur përhapjen në terren të IMF-ve, janë numri i klientëve aktivë (shkalla e përhapjes) dhe madhësia mesatare e kredisë për huamarrës (thellësia e përhapjes). Kur numri i huamarrësve aktivë rritet, supozohet se IMF-të po arrijnë më shumë klientë dhe po ju shërbejnë më shumë njerëzve, që kanë nevojë për shërbimet financiare. Megjithatë, nuk është e qartë nëse IMF-të po arrijnë të varfërit, që janë të përjashtuar nga shërbimet formale financiare apo vetëm njerëzit e klasës së mesme, të cilët kanë patur akses në kreditë formale dhe më parë. Madhësia mesatare e kredisë përdoret shpesh si një ndërmjetëse për të kuptuar thellësinë e përhapjes për të varfërit, sepse është supozuar se të varfërit shfrytëzojnë më shumë kreditë me madhësi të vogla. Megjithatë, është një ndërmjetëse e papërsosur pasi madhësitë e vogla mund të pasqyrojnë afatet e shkurtra të kredisë. Numri i klientëve aktivë ka ardhur drejt rritjes për pothuaj të gjitha IMF-të me disa luhatje të vogla për institucionet FAF Sh.a dhe VisionFund Albania. Siç mund të vërejmë dhe nga grafiku 3.5, rritjen më të madhe të tregut e zotëron Fondi Besa, i cili ka dhe numrin më të madh të klientëve aktivë në total prej klientë në vitin Në vitin 2015, Fondi Besa disbursoi kredi, nga të cilat rreth 55% ishin kredi për klientë të rinj. Me synimin për një përfshirje sa më të gjerë të femrave në biznes si dhe për fuqizimin e tyre financiar dhe social, Fondi Besa ka financuar biznese (ose 32.2%) të cilat drejtohen nga femrat. Në fund të vitit 2015, Fondi Besa kishte klientë dhe portofol kredie prej 6.3 miliardë Lekë. 68

79 Në fund të vitit 2014, NOA Sh.a zotëronte 15% të tregut të mikrofinancës me një numër klientësh aktivë 125 rreth NOA Sh.a i jep një rëndësi të veçantë fuqizimit të femrave në biznes, nëpërmjet financimit të tyre, që zinte në fund të vitit 2014 masën 20.4% të portofolit të kredisë. Në fund të vitit 2015 për VisionFund Albania numri i klientëve aktivë ishte Në Dhjetor 2015 numri i SHKK-ve në total ishte 111 dhe numri i anëtarëve të rrjetit të SHKK-ve të cilat janë pjesë e 2 unioneve Sikurse ka ndodhur gjatë këtyre viteve të fundit, edhe në vitin 2015, ka vijuar të reduktohet numri i shoqërive të kursim-kreditit si rezultat i procesit të likuidimit të disa SHKK-ve Gjatë këtij viti, rrjeti i SHKK-ve dhe unioneve të tyre ka nisur një proces konsolidimi, efektet e të cilit janë reflektuar në shkëputjen e disa SHKK-ve nga unionet e tyre apo likuidimi i disa të tjerave. Sipas kategorizimit, që i bën MixMarket, IMF-ve shqiptare, lidhur me nivelin e përhapjes aktualisht ato janë pothuaj të gjitha në nivel mesatar, përveç VisionFund Albania që ka ende një nivel përhapjeje të ulët. Grafiku 3.5: Numri i klientëve aktivë 30,000 25,000 20,000 15,000 10,000 5,000 0 Unioni SHKK Besa FAF - sha NOA Vision Fund Albania Burimi: Mix Market Kredia mesatare për huamarrës është në shuma të vogla rreth 1.000$ për kompaninë VisionFund Albania, pasi ajo u drejtohet kryesisht individëve të varfër dhe kredidhënia ka më tepër një mision social. Për Fondin Besa, kredia mesatare është rreth 4.000$ në vitet e fundit. Kredia mesatare për huamarrës është më e lartë për FAF Sh.a., me më shumë se 5.000$ për huamarrës. Duke ditur se GDP për frymë në Shqipëri është 3.950$ për person 126, mund të thuhet se huamarrësit mesatarë janë nga njerëzit me të ardhura mesatare dhe jo nga njerëzit e varfër. Element tjetër i rëndësishëm për tu përmendur është fakti që IMF-të në Shqipëri japin dhe kredi në shuma më të mëdha se vlera Lekë, e përcaktuar për mikrokredinë nga legjislacioni. Shumica e IMF-ve kanë një shkallë rritëse kronologjike të madhësive të kredive për klientët e tyre. Me maturimin e tyre dhe rritja ngadalësohet dhe një përqindje më e ulët e 125 NOA-Sh.A-Raporti-Vjetor

80 klientëve të tyre janë huamarrës për herë të parë, kështu që madhësia mesatare e kredisë do të rritet edhe në qoftë se nuk ka ndryshime në tregun, që ajo po operon. Ndonjëherë IMF-të zbulojnë se vendosin kufij kufizues të panevojshëm në madhësinë e kredive fillestare; zbutja e këtyre kufizimeve prodhon rritjen e madhësisë të kredisë. Grafiku 3.6: Kredia mesatare për huamarrës Vision Fund Albania NOA FAF - sha Fondi Besa Unioni SHKK 0 1,000 2,000 3,000 4,000 5,000 6,000 Burimi: Mix Market Raporti kredi mesatare në përqindje të të ardhurave kombëtare për frymë tregon se si IMF-të arrijnë shpërndarjen e të ardhurave kombëtare. Nëse raporti i kredive mesatare është nën 20% të të ardhurave kombëtare bruto për frymë kjo merret si një tregues i përafërt, që klientët janë shumë të varfër. Vendi ynë klasifikohet në vendin e katërt si më i varfëri me të ardhurat më të pakta për frymë (GNI per capita) në Evropë me vetëm 4.290$ për frymë në vitin Ky tregues është i rëndësishëm pasi të njeh me standardin e përgjithshëm të jetesës që gëzon qytetari mesatar në një vend të caktuar. Indeksi është i lidhur ngushtë me tregues të tjerë, që masin mirëqenien sociale, ekonomike dhe mjedisore të një vendi. Këmbimi i informacionit mbi mikrofinancën (MIX) i klasifikon huadhënësit si një IMF, nëse gjendja mesatare e kredisë nuk është mbi 250% të të ardhurave kombëtare për frymë. Kredia mesatare për frymë është e lidhur me varfërinë e klientit, për shkak se klientët më të mirë priren të mos jenë të interesuar për kredi në shuma të vogla. Nga grafiku 3.7 vërejmë se ky raport ka ardhur drejt reduktimit për të gjitha IMF-të që operojnë në vendin tonë. Vlerat më të larta kanë qenë për Fondin Besa në vitin 2004 me një raport të kredisë mesatare sa 146% e të ardhurave bruto për frymë dhe me një reduktim shumë të madh të këtij raporti në vitin 2014 në vetëm 38% të të ardhurave për frymë. Ndërsa vlerat më të ulta për këtë raport i ka VisionFund Albania, me rreth 20%

81 Grafiku 3.7: Kredia mesatare për huamarrës/ Të ardhurat kombëtare bruto për frymë 160% 140% 120% 100% 80% 60% 40% 20% 0% Unioni SHKK Fondi Besa NOA Vision Fund Albania Burimi: Mix Market Institucionet e mikrofinancës kanë 150 degë dhe punësojnë mbi 1050 profesionistë në të gjithë Shqipërinë. Shifrat tregojnë që mikrofinanca shqiptare po rritet çdo vit. Sipërmarrja private në vend (95% e sipërmarrjeve kanë 1 deri 4 punonjës) është shumë e rëndësishme për ekonominë dhe mikrofinanca si një nga burimet kryesore të kapitaleve për to, është realisht një shtyllë e zhvillimit ekonomik në vend. Ndërsa institucionet kryesore mikrofinanciare në vend kanë patur ritme shumë të ulta zgjerimi të portofoleve të kredisë përgjatë vitit 2015, Fondi Besa bën përjashtim, pasi është i vetmi, që ka shënuar rritje dyshifrore. Fondi Besa është institucioni më i madh financiar jobankë në vend, i orientuar në mikrofinancë, duke zotëruar rreth 33% të portofolit të kredisë prej 15 miliardë lekësh të mikrofinancës. Aktori i dytë më i madh është Unioni SHKK, me 25% të portofolit të mikrofinancës në total (dhe 82% të portofolit total të unioneve të kursim kreditit), i ndjekur nga NOA Sh.a dhe FAF Sh.a, që zotërojnë përkatësisht nga 18% dhe 16% të portofolit të huasë. Gjatë viteve të fundit ka patur një rritje të portofolit bruto të mikrokredive të IMF-ve, që ushtrojnë veprimtarinë e tyre në Shqipëri, ku vërehet se IMF-të më të mëdha në Shqipëri, si Fondi Besa arrijnë një total portofoli deri në 63 milion dollarë. Kjo rritje duket se është më e ngadaltë pas vitit 2008, ku vërejmë se kemi të bëjmë me një stanjacion, gjë e cila tregon se kompanitë e mikrofinancës janë fokusuar më shumë në ruajtjen e portofolit ekzistues sesa në rritjen e tij, kjo e derivuar nga rritja e rrezikut të humbjes së mikrokredive si pasojë e krizës ekonomiko-financiare të vitit Portofoli bruto i kredisë për vitin 2015 pati rritje për subjektet e kredidhënies dhe mikrokredisë, 3.5% të totalit të rritjes së portofolit të IFJB-ve. 71

82 Grafiku 3.8: Portofoli i kredisë bruto 70,000,000 60,000,000 50,000,000 40,000,000 30,000,000 20,000,000 10,000,000 0 Burimi: Mix Market ASC Union Besa FAF-DC NOA - ALB VisionFund Albania Dy nga treguesit që shërbejnë për të matur përmasat institucionale të IMF-ve janë mosha dhe aktivet. Mosha tregon kohëzgjatjen prej kohës së themelimit, ndërsa vlera e aseteve tregon madhësinë e institucioneve. Shumica e IMF-ve në vendin tonë janë themeluar gjatë viteve 2000, ndërkohë që disa prej tyre janë krijuar fill mbas viteve 1990, si Unionet e kreditit. Aktualisht shumica prej tyre konsiderohen të maturuara përveç VisionFund Albania, që konsiderohet ende i ri. Megjithatë, shumë IMF kishin filluar t ju shërbenin individëve në zonat rurale dhe urbane me programe kredie për disa vite përpara se edhe zyrtarisht të transformoheshin në IMF. Gjatë viteve të fundit ka patur një rritje të aktiveve totale të IMFve, që ushtrojnë veprimtarinë e tyre në Shqipëri, ku vërehet se IMF-të më të mëdha në Shqipëri arrijnë një total aktivesh deri në 70.8 milion$ për fondin Besa, i cili siç mund të konstatohet dhe nëpërmjet grafikut ka rritjen më të madhe ndër të gjitha IMF-të. Në vitin 2010, dy nga IMF-të më të rëndësishme në vend NOA Sh.a dhe Unioni SHKK, kanë pësuar reduktim të aktiveve të tyre që ka zgjatur deri në vitin 2011, por që prej atij viti e në vazhdim aktivet kanë filluar sërisht të kenë një rritje të lehtë. Grafiku 3.9: Totali i aktiveve 80,000,000 70,000,000 60,000,000 50,000,000 40,000,000 30,000,000 20,000,000 10,000,000 0 Unioni SHKK Besa NOA - ALB VisionFun d Albania FAF sha Burimi: Mix Market 72

83 Një nga problemet më të mëdha me të cilin janë ndeshur institucionet e mikrofinancës vitet e fundit ka qenë rritja e paaftësisë paguese të individëve lidhur me kreditë, ose e riskut të humbjes së tyre. Një ndër shkaqet kryesore ishin pasojat që la pas kriza ekonomiko-financiare e viteve të fundit. Në këto vite ka patur rritje në përqindjen e pakthyeshmërisë së kredive, për faktin se shumë biznese të vogla familjare apo NVM-të janë përballur me vështirësi mjaft të mëdha si pasojë e rënies së përgjithshme ekonomike që kanë patur shumë sektorë në Shqipëri. Një zhvillim pozitiv në tregun e mikrofinancës është niveli i ulët i huave me probleme, në raport me sistemin bankar. Sipas raportimeve të institucioneve mikrofinanciare, portofoli në risk rezulton midis 5-8%, kur në sistemin bankar, niveli i huave me probleme ka arritur në rreth 23%, nivel i arritur nga Procredit Bank, bankë e cila operon dhe me mikrokredinë kryesisht në zonat gjysëm urbane dhe zonat rurale të vendit tonë. Megjithatë, IMF-të nuk i kanë neglizhuar kreditë me probleme dhe kanë vazhduar të insistojnë shumë në këshillimin e klientëve të tyre biznese për mënyrën se si ata të manaxhojnë punën e tyre në këto vite të vështira duke përballuar pasojat e krizës në mënyrën më të mirë të mundshme. IMF-të janë fokusuar në ruajtjen e cilësisë së portofolit dhe rikuperimin e kredive në vonesë duke përzgjedhur siç duhet klientët, para aprovimit të kredive si dhe duke ofruar për ta, produkte të përshtatshme në bazë të nevojave të tyre. Siç vërejmë dhe nga grafiku mbas vitit 2008, disa IMF kanë patur probleme me portofolin në risk (PAR) duke patur vlera të larta të tij. Unioni Shkk ka patur një rritje të treguesit PAR>30 në vite, duke arritur në nivelin më të lartë 26.9% në vitin Kanë ndikuar disa faktorë, si: a) Ndikimi i kredive me afat të gjatë shlyerjeje, një pjesë e bizneseve të kredituara vite më parë kanë falimentuar dhe shitja e aseteve të lëna si garanci (pasurive të paluajtshme të hipotekuara për llogari të huasë) është e vështirë pasi janë në vlera të konsiderueshme; b) Serioziteti i pamjaftueshëm i zyrave të Përmbarimit Gjyqësor pasi në shumë raste ka patur zvarritje të ekzekutimit të vendimeve të gjykatave në favor të IMF-ve; c) Me kalimin e kohës bëhet dhe më e vështirë mbledhja e kredive të vjetra, pasi klientët e kanë të pamundur të rekuperojnë dhe të paguajnë detyrimet e kaluara. Gjithashtu kreditë personale u kanë sjellë probleme lidhur me arkëtimin e detyrimeve IMF-ve, pasi kolaterali për këto hua është kryesisht me barrë siguruese. Por, institucione të veçanta kanë mbajtur nën kontroll nivelin e kredive të këqija. Për shembull NOA Sh.a 128, aktualisht ka një model biznesi, nëpërmjet të cilit vlerësimi i riskut bëhet nëpërmjet një strukture të pavarur nga forca shitëse, prezente në çdo degë. Ky model ka rezultuar i sukseshëm dhe njëkohësisht parandalues për kredidhënie jo të shëndetshme. Vendimarrja e decentralizuar nëpërmjet Komiteteve Lokale të Kredisë siguron një efiçencë maksimale dhe cilësi të mirë të portofolit. Kjo reflektohet edhe në treguesit kryesorë të cilësisë së portofolit, të cilët gjatë vitit 2014 treguan përmirësim të ndjeshëm krahasimisht me vitin e mëparshëm për këtë institucion mikrofinanciar

84 Grafiku 3.10: PAR >30 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% Burimi: Mix Market NOA - ALB UNIONI SHKK BESA ProCredit Bank - ALB VisionFund Albania Raporti i kredive të humbura përfaqëson përqindjen e kredive të një institucioni kredidhënës, që janë hequr nga bilanci i portofolit bruto të kredisë për shkak se nuk kanë gjasa të paguhen më. Një raport i lartë mund të tregojë një problem në përpjekjet për mbledhjen e tyre. Megjithatë, politikat për shpalljen e kredive të humbura ndryshojnë, gjë që e bën të vështirë krahasimin midis IMF-ve. Vlera e kredive të humbura përmbi mesataren e portofolit bruto të kredisë e shpehur në përqindje midis institucioneve varion nga vlera shumë të ulta 0% për Unionin SHKK në vitet 2006 dhe 2007, në vlerën më të lartë 13.27% (Fondi Besa në vitin 2012). Portofoli i kredisë dhe mikrokredisë nga IFJB-të ka pasur rritje të kredive me probleme, me milionë lekë (2.5%), krahasuar me vitin Në shumë institucione rikuperimi i kredive në vonesë kryhet nga një strukturë e veçantë, dedikuar për mbledhjen e kredive të këqija. IMF-të kanë rritur efiçencën për procesin e kredidhënies nëpërmjet punës së komiteteve të kredive në rrethe dhe në zyrat qendrore nëpërmjet departamenteve të riskut si dhe nëpërmjet selektimit të kujdesshëm të klientëve nëpërmjet standardeve të mirë përcaktuara përmes politikave të ofrimit të produkteve. Në të njëjtën mënyrë kanë vepruar edhe për procesin e monitorimit dhe mbledhjes së kredive, duke siguruar një identifikim shumë të shpejtë të problemeve në ripagimin e kredive dhe ndërtimin e planeve përkatëse për të siguruar mbledhjen e tyre në raste të mospagesave të kredive. IMF-të në rastet e kredive të këqija ose me probleme kanë si prioritet ristrukturimet e këtyre kredive, duke ofruar lehtësira pagese për klientin dhe kështu të mundësojnë rikuperimin e tyre. Mbasi ndërmerren të gjitha këto hapa vazhdohet me proceset ligjore për mbledhjen e kredive, të cilat janë drejt rregullimeve të vazhdueshme në mënyrë që të rritet shpejtësia e veprimeve nga ana e përmbaruesve për ekzekutimin e vendimeve gjyqësore por dhe të synojnë rritjen e ndërgjegjësimit të klientëve për detyrimet karshi IMF-ve dhe shlyerjen e tyre. 74

85 Grafiku 3.11: Raporti i kredive të humbura/ mesatarja e portofolit bruto të kredisë 14% 12% 10% 8% 6% 4% 2% 0% Burimi: Mix Market NOA - ALB UNIONI SHKK BESA ProCredit Bank - ALB VisionFund Albania 3.3 Dallimet midis mikrokredisë në vendet në zhvillim, në vendet në tranzicion dhe në vendet e industrializuara Mjetet financiare në vendet në zhvillim kanë karakteristika shumë të ndryshme nga ato të çdo vendi me ekonomi më të avancuar. Në vendet e zhvilluara rregulloret publike dhe private për IF-të janë shumë më të rrepta dhe përfshijnë kosto më të rënda financiare, duke rrezikuar seriozisht zbatimin e modelit origjinal të mikrokredisë 129. Gjithashtu, ndryshe nga vendet në zhvillim, ku të fillosh një biznes kërkohen investime minimale 130 dhe procedura tepër të thjeshta burokratike, në vendet e zhvilluara fillimi i një biznesi të ri kërkon burime të mëdha financiare, një aftësi të mirë për t'u perballur me dokumenta më komplekse dhe sigurisht një kapacitet të mirë sipërmarrës për të përballuar siç duhet problemin e konkurrencës së firmave të mëdha. Adaptimi i mikrofinancës në vendet e industrializuara i është nënshtruar një procesi të gjatë evolutiv pasi ka qenë i penguar nga kufizimet dhe rregullat e vendeve përkatëse. Subvencionet publike gjithashtu, në fakt, në kontekste ku mekanizmat e mbrojtjes sociale funksionojnë siç duhet, mund të dekurajojnë krijimin e mikrondërmarrjeve: si rezultat në vendet në zhvillim më shumë se gjysma e popullsisë është e punësuar në aktivitetet e tyre të biznesit, ndërsa në vendet e industrializuara, përqindja bie në mënyrë të konsiderueshme, pavarësisht se firmat e vogla janë një pjesë e rëndësishme e strukturës ekonomike evropiane. Për më tepër, ekzistojnë dallime të shumta midis klientëve të synuar të mikrokredisë nga institucionet që japin mikrokredi. Në vendet në zhvillim, femrat përbëjnë grupin e preferuar nga IMF-të dhe përfaqësojnë shumicën e klientëve të tyre, ndërsa në vendet në zhvillim 129 Lamandini, M., (2009), What community action for micro-credit?, Rivista di diritto societario, fasc. 4, Shumat e kredive të kërkuara janë aq të ulta sa kostot e një praktike bankare tradicionale janë dukshëm më të larta se këto tarifa. Gjithashtu ka shumë dokumente, që duhen plotësuar për të cilat kërkohen aftësi për ti lexuar dhe shkruar, aftësi që shpesh mungojnë në vendet më të varfëra. 75

86 femrat përfaqësojnë një grup të vogël të klientëve. Edhe qëllimi arritja e "më të varfërit e më të varfërve", është sekondar në Evropë dhe Amerikën e Veriut. Në këto vende, "më të varfërit", individët që jetojnë me më pak se një dollar në ditë, të përfshirë në programet e mikrokreditit janë në përqindje më të ulta se sa ato të vendeve në zhvillim 131. Ekzistojnë dallime të mëdha edhe për normat e interesit. Rregullat e rrepta që karakterizojnë tregjet financiare perëndimore kanë një ndikim të rëndësishëm në këtë faktor: në vendet në zhvillim, normat e interesit të aplikuara ndryshojnë në varësi të shumës së kredisë dhe kohës së caktuar për kthimin e saj, ndërsa në vendet e zhvilluara ka pak IMF që praktikojnë norma të interesit mbi 10% 132, për shkak të ligjeve anti kamatë, të cilat kufizojnë mundësinë e kalimit përtej pragut të përcaktuar. Këto kufizime bëjnë problematike qëndrueshmërinë e institucioneve mikrofinanciare në Evropë, ku kostot ndihmëse të lidhura me trajnimin dhe asistencën e konsumatorit janë shumë më të larta se ato të një kredie tradicionale po ashtu dhe rreziku i kredisë është më i lartë, duke patur parasysh mungesën e kolateralit. Megjithatë, disa vende evropiane janë në gjendje të kompensojnë kostot e larta operative nëpërmjet aplikimit të normave të larta të interesit, duke arritur kështu qëndrueshmëri të plotë financiare. Edhe planet e kthimeve të kreditit janë shumë të ndryshme. Ndërsa në vendet në zhvillim koha për kthimin mbrapa të kredisë është mjaft e shkurtër, rreth 12 muaj, në vendet e zhvilluara koha është shumë më e gjatë, pasi janë më komplekse fazat e fillimit të aktiviteteve 133. Kjo redukton mundësitë për institucionet e mikrokreditit që të mbulojnë shpenzimet e shërbimeve të ofruara dhe që të rishpërndajnë rrezikun e kredisë në lidhje me aktivitetin. Megjithatë, prania e nevojshme aktive në territor e subjekteve nxitëse të mikrofinancimit sigurohet përmes një rrjeti të degëve që bën të mundur një kontakt të drejtpërdrejtë me klientët dhe krijimin e një marrëdhënieje besimi me ta. Në vendet e industrializuara, mikrokredia, në vend që të luajë rolin e promovimit të zhvillimit dhe prodhimit, shërben si një element për të zvogëluar përjashtimin financiar dhe pabarazinë sociale të shkaktuara nga pabarazitë në politikat ekonomike dhe sociale jo gjithmonë optimale. Dallimet thelbësore socio-ekonomike midis vendeve në zhvillim dhe atyre të zhvilluara përbëjnë disa nga shkaqet që e kanë bërë të nevojshme një "përshtatje" dhe për këtë arsye një modifikim të modelit origjinal të mikrokredive për ta bërë atë të zbatueshëm edhe për ekonomitë e zhvilluara. Modeli i aplikuar në vendet e zhvilluara, ka ruajtur në parim idenë qendrore të mikrokreditit sipas Yunus, por distancohet në shumë aspekte, duke u bërë një instrument financiar pjesërisht i ndryshëm nga modeli origjinal dhe me karakteristika dhe qëllime të ndryshme nga koha në kohë në varësi të kontekstit në të cilin aplikohet. Disa shtete, si Franca, Gjermania dhe Spanja, kanë qenë në gjendje ti japin një shtysë këtij sektori, dhe veçanërisht rezultate të mira janë arritur nga dy vendet e para për shkak të pranisë së IMF-ve që veprojnë në nivel kombëtar: në Francë ADIE dhe Banka për Zhvillim në 131 Andreoni A. Pelligra V., (2009), Microfinanza dare credito alle relazioni, fq., Normat e interesit dhe kohëzgjatja e kredive ndryshojnë në varësi të vendndodhjes së institucionit mikrofinanciar dhe ka dallimet të mëdha midis Evropës Perëndimore dhe Lindore. 133 Kredia është e kthyeshme në vendet në zhvillim në pjesë të vogla të përjavshme, duke filluar pagesat një javë pas disbursimit të kredisë. Morduch vuri në dukje se ky fakt i detyron huamarrësit për të marrë burime të tjera të të ardhurave për të përmbushur rimbursimet e menjëhershme të kërkuara. Kjo nuk lejon bizneset e vogla që të përfitojnë nga një fluks të ardhurash të qëndrueshme dhe nuk është e përshtatshme për bizneset sezonale. Morduch J., (1999), The Microfinance Promise, Journal of Economic Literature, Fq

87 Gjermani. Në Evropën Lindore ka një rritje të mirë të sektorit në Bullgari dhe Rumani. Gati njëzet vjet pas lindjes së mikrofinancës dhe mikrokreditit mund të themi me siguri se këto instrumente financiare paraqesin realitetin në rritje të fortë në ekonomitë e zhvilluara. Është e rëndësishme të theksohet se për shkak të nivelit të lartë të zhvillimit ekonomik, të normave të larta të përfshirjes financiare të popullsisë dhe të sistemit të përgjithshëm të favorshëm të mirëqenies sociale, modeli i mikrokredisë në BE ndryshon nga ato, që zbatohen në nivel global. Tabela 3.2: Përmbledhje e karakteristikave të mikrokredive në nivel global Vende në zhvillim Vende në tranzicion Vende të industrializuara Përparësi më të lartë Amerika e jugut, Azia, Afrika Evropa Lindore Evropa Perëndimore Shuma tipike e kredisë mesatare Numri i huamarrësve / vend Euro > Euro Euro Burimi: Alexander Kritikos and Christoph Kneiding 134 > >5.000 Performanca financiare Fitimprurëse, Pjesërisht e subvencionuar Fitimprurëse, Pjesërisht e subvencionuar Shumë e subvencionuar Objektiva social Luftimi i varfërisë dhe nxitja e vetëpunësimit Financimi për vetëpunësimet e reja Financimi i rritjes për mikrondërmarrje & financimi i vetëpunësimit të ri Tabela e mësipërme pasqyron tiparet dalluese të mikrokredive midis vendeve në zhvillim, vendeve në tranzicion dhe vendeve me ekonomi të industrializuar. Në kuadër të BE-së, ka dallime midis tregjeve perëndimore e qendrore dhe tregjeve lindore në drejtim të madhësive të kredisë, përfituesve të synuar dhe ndërmjetësve (Kraemer-Eis dhe Conforti 2009). Kështu, në Evropën Qendrore dhe Lindore, qëllimi kryesor i mikrokredisë është që të rritë përfshirjen financiare dhe të mbështesë zhvillimin e ekonomive të këtyre vendeve. Në Evropën Perëndimore, në anën tjetër, duke qenë se tregjet financiare janë shumë të zhvilluara dhe bankat duhet të sigurojnë financimin për shumicën e popullsisë, duke përfshirë edhe aplikimet e mikrokredive jo në rrezik. Si pasojë, sektori mikrofinanciar në Evropën Perëndimore është kryesisht i përqendruar në popullsinë e margjinalizuar (e cila mbart rreziqe të nënkuptuara të larta), duke u përqendruar në veçanti në luftimin e përjashtimit social më tepër se sa te arritja e fitimeve të larta. Tabela 3.3 përmbledh dallimet kryesore midis modeleve të aplikuara midis vendeve të "Lindjes" dhe të "Perëndimit". 134 Kritikos, A., Kneiding, C., (May 2010). Microcredit: Is there Demand for this Type of Loan in Germany?, German Institute for Economic Research, Weekly Report vol. 6, no. 14, p

88 Tabela 3.3: Dallimet kryesore ndërmjet modeleve të tregut të mikrokredisë midis Evropës Perëndimore dhe Evropës Qendrore dhe Lindore Evropa Perëndimore Evropa Qendrore dhe Lindore Maturimi I ri Më i pjekur Numri i kredive Më pak kredi - mesatare prej Më shumë kredi - mesatare prej kredi për institucion kredi për institucion Madhësia mesatare e kredisë Vëllimi më i madh Vëllimi më i vogël Fokusi social Përparësia tregtare, Vëmendje te përfitueshmëria Legjislacioni mbi mikrokredinë Burimi: Helmut Kraemer-Eis and Alessio Conforti 135 Ata që vuajnë nga varfëria dhe margjinalizimi social Varësi nga grantet dhe donatorët, më pak qëndrueshmëri financiare Legjislacion specifik i paktë Ata që janë të përjashtuar nga shërbimet bankare tradicionale, që hasin pengesa më të mëdha për fillimin e aktivitetit të një biznesi të ri Prani më e madhe e ndërmjetësve tregtarë me modele të biznesit më të qëndrueshme Ekziston legjislacioni specifik, duke bërë që tregu të jetë i orientuar më komercialisht dhe i qëndrueshëm Sektori mikrofinanciar është shumë më i pjekur në Evropën Lindore në krahasim me vendet e Evropës Perëndimore. Më shumë se 73% e IMF-ve që veprojnë në vendet e Evropës Lindore, u formuan në mes të viteve 1980 dhe Aty meqë, lejohen aktivitetet e grumbullimit të kursimeve, operojnë organizata fitimprurëse, kooperativa dhe IF të ndryshme nga bankat. Në të njëjtën periudhë, në shtetet e Evropës Perëndimore u krijuan vetëm 25% e IMF-ve që aktualisht veprojnë në këtë sektor. 3.4 Rrjetet e mikrofinancës në Evropë Rrjetet rajonale dhe të forta në nivel vendi do të mundësojnë praktikuesit e mikrofinancës për të shkëmbyer përvojën, të ndërtuar standarde të përbashkëta të performancës, dhe të ndikojnë në politikën e qeverisë për të lehtësuar rritjen e institucioneve mikrofinanciare. Këto masa janë thelbësore në mënyrë që mikrofinanca të përmbushë potencialin e saj në zbutjen e varfërisë dhe ngritjen e zhvillimit ekonomik me bazë të gjerë. - WWB UNDP Workshop në Adis Abeba, Mars 1998 Ndër kontributet kryesore të Komisionit Evropian për përhapjen e mikrofinancës duhet të përmendim mbështetjen për krijimin e "Rrjetit Evropian të Mikrofinancës" (EMN), i cili u themelua në Prill të vitit 2003, si një OJQ e përbërë nga 93 partnerë, duke përfshirë IMF-të, qendrat kërkimore dhe profesionistët e industrisë nga 21 shtetet anëtare të BE-së. 135 Kraemer-Eis, H., Conforti, A., (November 2013). Microfinance in Europe: A Market Overview, Working Paper 2009/001, European Investment Fund Research & Market Analysis, (November 2009). The European Commission, Evaluation of Jasmine Technical Assistance Pilot Phase: Final Report, submitted by ICF GHK, p

89 Sot, EMN është një nga lojtarët më të mëdhenj në kuadër të mikrofinancës në Evropë. Rrjeti ka si objektiva kryesorë të tij: mbështetjen për të vetëpunësuarit dhe bizneset e vogla; përhapjen e shërbimeve të ofruara nga IMF-të; zhvillimin dhe konsolidimin e trajnimit dhe të ndihmës që i drejtohet organizatave që punojnë në këtë fushë si dhe përfituesve të "mikro-shërbimeve"; zgjerimin e institucioneve dhe programeve të tyre. Për të realizuar këto objektiva, EMN organizon në shtetet anëtare të BE-së, vendet kandidate dhe në Komisionin dhe Parlamentin Evropian, një numër të madh aktivitetesh (seminare, workshop, kërkime, analiza) për të nxitur bashkëpunimin dhe përhapjen e kulturës së mikrofinancës. EMN publikon raporte periodike të cilat analizojnë tema të veçanta në kontekstin evropian. Në këtë drejtim, në Janar 2010, "Fundación Nantik Lum 136 " ishte përgjegjës për hartimin, në emër të EMN-së, të studimit "Pasqyrë e Sektorit të Mikrokreditit në BE", duke u fokusuar në përhapjen e mikrokredisë dhe në aktivitetet e kryera nga anëtarët e rrjetit në periudhën Nga analiza e këtij raporti vërehet se pavarësisht ngadalësimit dhe krizës ekonomike dhe financiare, shërbimet e ofruara kanë qenë të shumta dhe kanë bërë qe mikrokredia të jetë mjeti më i përdorur për krijimin e vendeve të reja dhe promovimin e e mikrondërmarrjeve. Një risi e rëndësishme e këtij studimi ishte futja në kontekstin evropian e konceptit "mikrokredi personale": një kredi e vogël për personat që kanë vështirësi në përmbushjen e nevojave të tyre themelore, të tilla si pagesa e qirasë, shpenzimet për arsim, shpenzimet shëndetësore dhe kosto të tjera, pasi deri në këtë periudhë me mikrofinancë nënkuptoheshin vetëm produktet mikrofinanciare të drejtuara bizneseve të vogla dhe jo individëve. Rrjeti Evropian i Përfshirjes Financiare (EFIN), është një organizatë jofitimprurëse, e njohur ndërkombëtarisht, e themeluar në Nëntor Rrjeti është krijuar si rezultat i një formacioni prej 36 subjekte të ndryshme të Evropës në kontekstin mikrofinanciar dhe vazhdimisht të angazhuar në luftimin e përjashtimit financiar në vendet e BE-së. Në këtë rrjet janë bashkuar jo vetëm bankat, IF-të, OJQ-të dhe institucionet publike, por edhe universitetet dhe institutet kërkimore si dhe ekspertë dhe profesionistë në grupet e industrisë dhe të konsumit financiar. Qëllimi i kësaj shumëllojshmërie subjektesh është zhvillimi dhe promovimi i masave ad hoc për të favorizuar përfshirjen financiare të grupeve më të pafavorizuara të popullsisë evropiane. Arritja e këtij qëllimi është bërë e mundur në sajë të zhvillimit të aktiviteteve të ndryshme (debate, kërkime, workshop) të organizuara nga rrjeti, që synojnë shpërndarjen e rezultateve të arritura dhe të dhënat e mbledhura nga përvojat e ndryshme të studiuara. Rrjeti EFIN mbështet përhapjen e instrumentit të mikrokredisë dhe aktiviteteve të edukimit financiar, siguron transparencën e operacioneve bankare dhe zbatimin e normave të interesit të arsyeshme, dhe gjithashtu nxit futjen e instrumenteve financiare të përshtatshme me kushtet e pasigurta të jetesës së njerëzve me të ardhura të ulta, në mënyrë që ata mund të kenë akses në sistemin bankar nëpërmjet një seri lehtësirash. Veprimet e këtij rrjeti janë thelbësore 136 Fundación Nantik Lum është anëtar i Grupit EMN dhe kordinator i European Microfinance Network Research Working Group për vitet dhe Fondacioni u krijua në vitin 2003 në Spanjë me qëllim luftën kundër varfërisë dhe përjashtimit financiar nga njerëzit më në nevojë, duke përdorur mikrokreditë për të mbështetur bizneset e vogla. 79

90 për zhvillimin e mikrofinancës në kontinentin Evropian. Në sajë të kontributit të tij, në fakt, konfirmohen shërbime dhe mjete të reja të krijuara në mënyrë specifike për të trajtuar përjashtimin financiar. Së bashku me Rrjetin Evropian të Mikrofinancës, gjithashtu marrin pjesë në përhapjen e kulturës mikrofinanciare dhe mbështesin integrimin e anëtarëve që marrin pjesë në të dy rrjetet. Për të mbështetur zhvillimin e industrisë mikrofinanciare u themelua Qendra Evropiane e Mikrofinancës (MFC) në vitin 1998 në Poloni. MFC është një qendër burimore rajonale mikrofinanciare dhe një rrjet bashkëpunimi. Ajo mbledh së bashku 101 organizata - duke përfshirë 77 institucione mikrofinanciare - nga 31 vende të Evropës Qendrore, Azisë Lindore dhe Rajonit të Kaukazit. MFC u shërben mbi klientëve me të ardhura të ulta. Misioni i MFC-së është të kontribuojë në uljen e varfërisë dhe zhvillimin e potencialit njerëzor duke promovuar një sektor shoqëror të orientuar dhe të qëndrueshëm mikrofinanciar që ofron shërbime financiare dhe jo financiare të përshtatshme për një numër të madh të familjeve të varfra dhe mikro sipërmarrësve 137. Në promovimin e klientit në epiqendër dhe përfshirjen financiare të përgjegjshme, puna e qendrës bazohet në fushat e mëposhtme programore: Menaxhimi i performancës sociale. Programi merr përsipër vlerësimin dhe ngritjen e kapaciteteve të projekteve për zhvillimin e sistemeve dhe përmirësimin e praktikave që ndihmojnë IMF-të për të arritur objektivat e tyre. Edukimi financiar. Përdorin rritjen e ndërgjegjësimit dhe ngritjen e kapaciteteve të organizatave të zhvillimit lokal dhe ofruesve të shërbimeve financiare për të ndihmuar në përmirësimin e aftësive financiare të familjeve me të ardhura të ulta në vendet në tranzicion të Evropës Lindore dhe Azisë Qendrore. Kërkimi. Qendra ka ndërmarrë studime cilësore dhe sasiore të kërkimit mbi borxhin, kërkesat për shërbimet financiare (krediti, kursimet, mikrosigurime), aksesin në financime dhe sipërmarrjen duke ofruar një pasqyrë mbi sjelljen e konsumatorëve dhe zhvillimin e tregut. Ngritja e kapaciteteve. Nëpërmjet sensibilizimit, ndërtimit dhe manaxhimit të aftësive teknike dhe promovimit të praktikave të mira në mikrofinancë, qendra përmirëson kapacitetin e institucioneve mikrofinanciare për të arritur objektivat e dyfishta të mikrofinancës: impaktin financiar dhe impaktin pozitiv social. Qendra Evropiane e Mikrofinancës zhvilloi punimet e Asamblesë të Përgjithshme vjetore në Qershor 2016 në Tiranë duke mbledhur krerët më të rëndësishëm të mikrofinancës në Evropë. Aktiviteti i zhvilluar prej tyre kishte rëndësi të madhe pasi mundësoi një lobim më efikas ndaj ҫeljes së fondeve të BE-së për sipërmarrjen duke ftuar në Shqipëri mbi 600 përfaqësues nga 104 fonde, institucione dhe banka nga 32 shtete evropiane. Ky aktivitet konfirmoi maturimin dhe nivelin organizativ të rrjetit të mikrofinancës në Shqipëri. 137 Microfinance Centre, < 80

91 Kodi Evropian i sjelljes së mirë për ofrimin e mikrokredisë Rrjeti Evropian i Mikrofinancës në bashkëpunim me Qendrën Evropiane të Mikrofinancës, Unionin për Financimin e Zhvillimit Komunitar, (Community Development Finance Association) si dhe subjekte të tjera evropiane që luajnë një rol aktiv në sektorin e mikrofinancës, kanë marrë pjesë në krijimin e Kodit Evropian të sjelljes së mirë për ofrimin e mikrokredisë 138. Tregu evropian i mikrokredisë është një sektor i ri dhe në rritje, dhe ka potencial të konsiderueshëm. Megjithatë, ky treg është ende mjaft heterogjen për shkak të pabarazisë së kornizave ligjore dhe institucionale në shtetet anëtare dhe për shkak të diversitetit të ofruesve të mikrokredive. Si pasojë, praktikat e kreditimit në mikrokredi ndryshojnë në varësi të llojit të institucionit që ofron mikrokredinë, përbërjes të tij ligjore, mjedisin në të cilin vepron dhe aftësisë së tij për të aplikuar procedura të menaxhimit efikas. Pikërisht, për shkak të kornizave të ndryshme rregullatore të vendeve të Evropës, u konsiderua e nevojshme, që të përcaktoheshin një mori rregullash të përbashkëta për të gjithë operatorët në këtë sektor. Për këtë arsye, rregullat në lidhje me menaxhimin e institucioneve mikrofinanciare, menaxhimin e rrezikut, qeverisjen, marrëdhëniet me klientët dhe investitorët, janë miratuar dhe njohur nga BE-ja si thelbësore për funksionimin efektiv të subjekteve. Qëllimi i kodit nuk është të zëvendësojë rregulloret aktuale, por që të krijojë një grup të thjeshtë të rregullave uniforme për kryerjen e operacioneve dhe për rregullimin e enteve respektive, si dhe përcakton udhëzime nisur nga praktikat më të mira që të mundësojë sektorin për t'u përballur me sfidat e aksesit në financim afatgjatë. Synimi është gjithashtu, sigurimi i një dokumenti që të përfitojnë financuesit, investitorët, konsumatorët, pronarët, rregullatorët dhe organizatat partnere. Si target grup i kodit nuk janë vetëm institucionet që ofrojnë mikrokredi, pasi në të vërtetë, kodi i kushtohet klientëve të sektorit, duke siguruar një trajtim të drejtë dhe etik për investitorët dhe huadhënësit, duke garantuar respektimin e rregullave të transparencës për anëtarët e bordeve të drejtorëve të institucioneve dhe rregullatorët. Duke marrë në konsideratë faktin, që sektori i mikrokredisë në Evropë është i ndryshëm, jo vetëm nga pikëpamja e aktorëve të përfshirë, por edhe nga perspektiva legjislative, jo të gjitha normat e përfshira në tekst janë të praktikueshme nga çdo furnizues i mikrokredive. Për të kapërcyer këtë "mungesë", kodi specifikon dhe cilat janë institucionet të cilat nuk janë subjekt i kushteve të marra në konsideratë nga kodi. Kodi Evropian i sjelljes së mirë për ofrimin e mikrokredisë është i ndarë në 5 seksione: "Marrëdhëniet me klientët dhe investitorët": në këtë seksion përfshihen të gjitha rregullat dhe detyrimet që subjektet që operojnë në mikrokredi duhet të respektojnë në marrëdhëniet e vendosura me klientët dhe investitorët. Janë të listuara të gjitha të drejtat e klientëve dhe investitorëve; "Governance - Qeverisja": është një seksion që përfshin rregullat që drejtimi dhe bordi i administratës së institucionit ofrues duhet të respektojnë; Code-of-Good-Conduct-for-Microcredit-Provision 81

92 "Menaxhimi i rrezikut": në këtë seksion përcaktohen të gjitha procedurat standarde për të identifikuar dhe vlerësuar rreziqet me të cilat ekspozohen institucionet ofruese të mikrokreditit si dhe për të menaxhuar kreditin dhe mashtrimin; "Rregullat e raportimit të përbashkët": seksioni i katërt përbëhet nga një sërë rregullash të përbashkëta për raportimin dhe shpërndarjen e treguesve të performancës sociale dhe financiare të cilat, në qoftë se zbatohen siç duhet, garantojnë transparencën e veprimtarisë së kryer dhe lehtësojnë krahasimin midis performancës së subjekteve të ndryshme që veprojnë në sektorin e mikrokredive; "Menaxhimi i sistemeve të informacionit": seksioni i fundit i kodit përcakton dispozitat për t u respektuar në lidhje me plotësinë, sigurinë dhe zgjerimin e manaxhimit të sistemeve të informacionit të enteve. Shpresa e Komisionit Evropian dhe e të gjitha shoqatave, që kanë kontribuar në hartimin e këtij kodi është se ai mund të japë një kontribut të çmuar në përmirësimin e qeverisjes dhe menaxhimit të sektorit të mikrofinancës në BE. 3.5 Mikrokredia: prioritet për Bashkimin Evropian Në vitin 2010, Komisioni Evropian nisi programin Lehtësira për progresin mikrofinanciar për ngritjen dhe/ose zhvillimin e mikrondërmarrjeve dhe bizneseve të vogla nëpërmjet disponueshmërisë së mikrokredive - kredive nën Programi Lehtësira për progresin mikrofinanciar nuk financon drejtpërdrejt sipërmarrësit, por mundëson ofruesit e përzgjedhur të mikrokredisë në BE të rritin kreditimin: duke dhënë garanci, në këtë mënyrë ndahet rreziku i mundshëm i humbjes dhe duke siguruar financimin për rritjen e kreditimit të mikrokreditit Komisioni Evropian ka identifikuar 140 katër fusha prioritare për veprim: 1. përmirësimin e mjedisit ligjor dhe institucional në shtetet anëtare, 2. ndryshimin e klimës në favor të punësimit dhe sipërmarrjes, 3. promovimin e praktikave më të mira, 4. sigurimin e kapitalit financiar shtesë për mikrofinancën. EaSI, Programi i BE-së për Punësimin dhe Inovacionin Social, është një mjet financimi që drejtohet nga Komisioni Evropian dhe synon të forcojë punësimin, politikën sociale dhe lëvizjen e fuqisë punëtore në të gjithë BE-në. Në qendër të programit është inovacioni social, veçanërisht për të rinjtë. Në vitet ky program ishte i përbërë nga tre programe: Progress (Programi për Punësimin dhe Solidaritet Social); EURES (Shërbimet Evropiane të Punësimit); Progress Microfinance (Lehtësira për progresin e mikrofinancës në Evropë). Që prej Janarit 2014 këto programe kanë formuar tre akset e programit EaSI. Duke i bashkuar këto programe në një program të vetëm, objektivi i Komisionit Evropian është që të shfrytëzojë rezultatet e arritura në të kaluarën dhe të arrijë qëllimet e përbashkëta për politikat sociale dhe të punësimit. Gjithashtu kjo do të rezultojë në një koordinim më të mirë ndërmjet 139 European Commission Employment, Social Affairs & Inclusion, < 140 Në 13 Nëntor 2007 Komisioni Evropian publikoi komunikatën "Një nismë evropiane për zhvillimin e mikrokreditit në mbështetje të rritjes dhe punësimit" 82

93 programeve, koherencë më të madhe të politikave dhe efikasitet më të madh në ofrimin dhe menaxhimin e tyre. EasL nuk është një program i izoluar: së bashku me Fondin Evropian Social (European Social Fund, ESF) dhe Fondin Evropian të Globalizimit (EGF) formon një grup koherent të programeve të orientuara të BE-së për nxitjen e punësimit, mbrojtjes sociale, përfshirjen dhe kushtet e punës për periudhën Mikrokredia dhe zhvillimi i saj kanë përfaqësuar dhe ende përfaqësojnë një prej prioriteteve të BE-së. Ndër shërbimet që mikrofinanca u ofron njerëzve të përjashtuar nga aksesi financiar, mikrokredia është, me siguri, ajo që ka vlerën më të lartë shoqërore. Edhe pse ajo shpesh është ngatërruar me formën tradicionale të bamirësisë, ky mjet i fuqishëm del nga logjika e aktiviteteve sociale, bazohet pothuajse tërësisht në besim dhe lufton vazhdimisht kundër varfërisë dhe përjashtimit social dhe financiar. Sot ka shumë institucione mikrofinanciare në territorin evropian. Edhe pse kanë forma të ndryshme dhe kryejnë role të veçanta, në varësi të kontekstit të ndryshëm socio-ekonomik dhe politik në të cilin vendosen, këto institucione japin mikrokredi për të inkurajuar rritjen e vetëpunësimit, për të siguruar formimin dhe zhvillimin e bizneseve të vogla dhe për të luftuar papunësinë. Mikrokredia në Evropë trajton dy grupe të synuara: personat "jo të favorizuar", ose ata të përjashtuar nga shoqëria dhe të papunët, si dhe "mikrondërmarrjet". Dëshira e të parëve është të dalin nga një status ekonomik jo i kënaqshëm ose të lëvizin drejt vetëpunësimit nëpërmjet fillimit të një aktiviteti, ose nëse është e mundur, krijimit të një biznesi të vogël. Ndërsa "mikrondërmarrje", ka të bëjë me të gjitha kompanitë që operojnë në Evropë me më pak se dhjetë punonjës dhe një xhiro vjetore jo më shumë se 2 milion Euro. Qëllimi i këtij grupi është marrja e mikrofinancimeve me qëllim rehabilitimin apo përmirësimin e biznesit, duke siguruar zhvillim të qëndrueshëm. Në dekadat e fundit mikrondërmarrjet janë rritur ndjeshëm në kontinentin tonë. Ato kontribuojnë në rritjen e numrit të vendeve të punës, më shumë dhe se sa ofrohen nga kompanitë e mëdha. 99% e rreth dy milionë bizneseve të lindur çdo vit përfaqësohen nga biznesi mikro apo i vogël. Kjo ka çuar në një evoluim të ekonomisë në BE, që ka shkuar nga një model ekonomik i drejtuar nga industritë më të mëdha drejt një modeli të lidhur me kompanitë e vogla, që veprojnë kryesisht në sektorin e shërbimeve. Kjo kthesë ka shkaktuar kërkesa në rritje për mikrokredi, e cili ka kontribuar edhe në krijimin e mikrondërmarrjeve, që menaxhohen, në shumicën e rasteve, nga të papunët. Rezultati i arritur thekson më tej rolin e integrimit ekonomik dhe social që mund të bartin mikrokreditë. Një nga veçantitë e saj, në fakt, është që të ofrojë, përveç sigurimit të financimit dhe shërbimet jofinanciare të tilla si: trajnimi, mbështetja, mentorimi dhe monitorimi i përfituesve. 83

94 Figura 3.1: Misioni i dyfishtë i mikrofinancës: impakti social dhe financiar Vetëpunësim Impakti social I ulët I lartë Redukton varfërinë Redukton dobësitë Përfshirje sociale Përfshirje FUQIZIM financiare Krijim të mikrondërmarrjeve Zhvillim local Rritje ekonomike I ulët I lartë Impakti financiar Burimi: Fondacioni Giordano dell amore Për të ndihmuar NVM-të në Evropë duke përmirësuar aksesin e tyre për tu financuar nëpërmjet një game të gjerë të ndërmjetësve financiarë operon Fondi i Investimeve Evropiane (EIF). Për këtë qëllim, fondi projekton, promovon dhe implementon instrumentat financiare të kapitalit dhe të borxhit për NVM-të. Duke u bazuar në këtë rol, fondi nxit objektivat e BEsë në mbështetje të sipërmarrjes, rritjes, inovacionit, kërkimit dhe zhvillimit, si dhe punësimit. Ekziston një impakt i dyfishtë i mikrofinancës, në nivel social dhe financiar. Në këtë kontekst, EIF ka një rol "përshpejtues". Me qëllim pra, që të arrihet një impakt social dhe kontroll ekonomik dhe financiar i operacioneve të veta, EIF vlerëson kandidatura të ndryshme duke marrë parasysh faktorët e jashtëm (kujt dhe për çfarë u drejtohet mikrofinanca: ulja e varfërisë, lufta kundër margjinalizimit, përmirësimi i ndikimit social, vetë-punësimi, e të tjera) si dhe faktorët e brendshëm (të tilla si manaxhimi i brendshëm i institucioneve në drejtim të aftësive të menaxhimit, qeverisjes, menaxhimit të riskut, performancës së portofolit, qëndrueshmërisë, e të tjera) Shkaqet e lindjes së mikrofinancës në vendet e Bashkimit Evropian Edhe pse mikrofinanca e ka origjinën në vendet në zhvillim, kohët e fundit ajo ka gjetur aplikim dhe në vendet e zhvilluara. Përjashtimi financiar i të varfërve është një problem shqetësues, jo vetëm në vendet e prapambetura dhe në zhvillim, por edhe në ekonomitë më të përparuara. Edhe këto vende përballen me fenomene kritike të tilla si papunësia, përjashtimi social dhe ekonomik duke bërë që shfaqja e formave të reja të varfërisë të çojë në rritjen e interesit për mikrofinancën. Edhe pse "ishte menduar për një kohë të gjatë që mikrofinanca 84

95 ishte e kufizuar në vendet në zhvillim" 141, mikrokredia kohët e fundit është përhapur dhe në vendet e BE-së. Në veçanti, shkaku kryesor i varfërisë në Perëndim përfaqësohet nga papunësia. Në Evropë më shumë se 40% e njerëzve të papunë janë në rrezik të varfërisë, një përqindje që bie në normën 8% në rastin e individëve të punësuar. Për këtë arsye, në fillim të viteve '90, në të gjitha vendet e zhvilluara kanë lindur institucione, shoqata dhe OJQ, të cilët janë përpjekur të zbatojnë disa nga praktikat më të mira lidhur me mikrokredinë, praktika të provuara më parë në vendet në zhvillim. Në vitin 2008, Evropa hyri në një krizë të rëndë dhe që atëherë, shumica e vendeve të BE-së janë duke kaluar një periudhë të vështirë, duke luftuar me normat e larta të papunësisë dhe janë duke u përballur me probleme serioze lidhur me zhvillimin ekonomik dhe social (Komisioni Evropian, 2013). Norma e papunësisë në EU-28 për periudhën , varion në nivelet 7-11% të popullsisë aktive për punë. Në fillim të viteve 2000 numri i të papunëve ishte 20 milion ose 9.2% e forcës totale të punës. Nga viti 2005 deri në vitin 2008 norma e papunësisë pësoi rënie duke arritur nivelin më të ulët në vitin 2008 prej 6.8%. Kriza komplekse ekonomike e vitit 2008 prodhoi jostabilitet të konsiderueshëm në tregjet financiare dhe në skenarët socioekonomikë të shumë vendeve e pasuar kjo me nivele shumë të larta të papunësisë. Në vitet numri i të papunëve u rrit me 6.6 milion banorë. Shkalla me e lartë e papunësisë ishte në vitin 2013 në nivelin 10.9% ose 26.4 milion banorë. Që prej atij viti kjo shkallë po reduktohet si një shenjë e mbarimit të krizës dhe e përmirësimeve të vazhdueshme në tregun e punës në EU-28. Figura 3.2: Shkalla e papunësisë EU-19, EA-28, Japoni dhe SHBA të rregulluara nga efektet sezonale. Janar Mars 2016 Burimi: Eurostat Sipas Eurostatit janë milion meshkuj dhe femra të papunë në EU-28 dhe nga këta milion jetojnë në zonën EU-19. Shkalla e papunësisë e rregulluar sezonalisht në Prill 2016 është 10.2%, dhe ka pësuar një ulje nga një vit më parë që ishte 11%. Shtetet me norma 141 Guichandut, P., (2006), Western Europe and the rest of the world: do we speak about the same practices? Finance and the Common Good 85

96 papunësie më të ulta janë Republika Çeke 4.1%, Gjermania 4.2 % dhe Malta 4.3% ndërsa normat më të larta janë në Greqi 24.2% dhe në Spanjë 20.1%. Figura 3.3: Shkalla e papunësisë EU-28, Prill 2016 Burimi: Eurostat 142 Norma e papunësisë ka pësuar rënie nga një vit më parë në 25 shtete anëtare të BE-së. Rëniet më të mëdha janë rregjistruar në Bullgari (nga 10% në 7.1%) dhe Spanjë (nga 22.7% në 20.1%). Kjo normë ka pësuar një rritje të lehtë në Estoni dhe në Letoni. Në Prill 2016, 4.23 milion persona të rinj (nën 25 vjeç) ishin të papunë në EU-28, prej të cilëve 2.93 milion në zonën EU-19. Krahasuar me një vit më parë norma e papunësisë për të rinjtë është reduktuar në 18.8% në zonën EU-28 dhe 21.1% ne zonën EU-19, nga respektivisht 20.7% dhe 22.5% në Prill Norma më e ulët e papunësisë për të rinjtë është në Gjermani 7% dhe më të lartat janë në Greqi 51.4% dhe Spanjë 45%. Pra një nga arsyet që mikrofinanca operon në Evropë është që t'ju shërbejë njerëzve të përjashtuar socialë, grup në të cilin pjesën më të madhe e përbëjnë të papunët. Një zgjidhje lidhur me këtë problem është zhvillimi i sipërmarrjave të lira, nëpërmjet mbështetjes që japin mikrofinanca dhe shoqëritë e mikrokreditit. Sipas Komisionit Evropian, mikrokredia është një element shumë i rëndësishëm për zhvillimin, punësimin dhe kohezionin social (European Progress Microfinance Facility, 2010). Prandaj, pavarësisht se varfëria është një fenomen i lidhur kryesisht me vendet e Botës së Tretë, ai është një problem me të cilin po përballen vitet e fundit dhe është shumë i pranishëm edhe në vendet me ekonomi të zhvilluara, edhe në Evropë. Privimi dhe përjashtimi social janë të lidhura ngushtë me përjashtimin financiar, ndërsa mundësia e qasjes në kanalin e kredisë tradicionale është e rezervuar vetëm për personat që posedojnë kërkesa të caktuara. Aplikimi i modelit origjinal të mikrokreditit, i konceptuar nga profesor Yunus në vendet me ekonomi më të avancuar, pa aplikuar korrigjimet dhe përshtatjet e duhura, nuk është një model i praktikueshëm në këto vende pasi dhe natyra e problemeve që hasen në to është e ndryshme. Edhe pse disa karakteristika

97 themelore dhe qëllime të Bankës Grameen janë mbajtur të pandryshuara, shumë aspekte të tjera janë modifikuar për të arritur një përshtatje sa më të mirë. Në radhë të parë, në vendet e industrializuara aplikimi i formave të "garancive sociale", tipike të modelit origjinal të mikrokreditit, ka limite të pakapërcyeshme. Në fakt, mungesa e marrëdhënieve të forta personale në një kontekst si ai i vendeve më të zhvilluara, e bën pothuajse të pazbatueshme mekanizmin e kredisë në grup. Kjo skemë, në fakt, parashikon dhënien e kredisë për individë të bashkuar në grupe sipas një sistemi të paracaktuar. Anëtarët e grupit janë të gjithë debitorë bashkërisht dhe individualisht për kredinë e dhënë individëve, në mënyrë që përgjegjësia e dështimit të një komponenti të bjerë dhe mbi individët e tjerë të grupit, pra përgjegjësi e përbashkët. Sipas Morduch dhe Armendariz 143, dy prej studiuesve më me ndikim në fushën e mikrofinancës elementi kyç që e bën instrumentin e garancisë kolektive efektiv në vendet në zhvillim konsiderohet të jetë njohja reciproke e individëve, e cila bën që lidhjet sociale dhe familjare midis anëtarëve të grupit të jenë të forta. Kërcënimi nëpërmjet sanksioneve sociale, në kontekstet lokale, është mënyra më efektive për të reduktuar asimetrinë informative, që përbën një dizekuilibër të informacionit midis atyre që duan të marrin hua dhe huadhënësve. Konsiderohet më i sigurt dhe i përshtatshëm ofrimi i financimit vetëm nëse ka garanci të mjaftueshme që balancojnë rrezikun lidhur me aktivitetet e kreditimit ndaj personave për të cilët ka informacion të kufizuar. Mikrokredia, në vitet e fundit është përhapur gjerësisht në Evropë. Në veçanti, ajo ka fituar një rol gjithnjë e më qendror në përgjigje të krizës ekonomike dhe reduktimit të aksesit në kredi për një segment gjithnjë e më të madh të popullsisë. Në shumë shtete anëtare të BE-së, ky sektor është veçanërisht aktiv dhe, në nivel komunitar, inkurajon nismat sipërmarrëse të të papunëve dhe të sipërmarrësve të vegjël, por edhe nismat sipërmarrëse të femrave dhe individëve të pakicave etnike. Ndërsa në vendet në zhvillim qëllimi i mikrokredisë është ulja e varfërisë, të nxitë vetëpunësimin si dhe përmirësimin dhe fuqizimin e personave të përjashtuar nga shoqëria, në vendet e industrializuara qëllimi parësor është të inkurajojë sipërmarrjen e lirë dhe vetëpunësimin 144. Nuk ekziston një përkufizim i përbashkët për mikrokredinë në vendet evropiane. Çdo vend, në fakt, në varësi të kontekstit social, ekonomik dhe politik, i atribuon këtij koncepti një kuptim të ngjashëm, por me diferenca nga ai i përdorur nga shtete të tjera anëtare të BE-së. Me gjithë heterogjenitetin e saj të brendshëm, për shkak të sistemeve të ndryshme ligjore dhe institucionale të vendeve anëtare të BE-së dhe të natyrës së ndryshme të subjekteve kryesore që veprojnë në sektorin e mikrofinancës, ajo ka patur një vrull të madh në dekadën e fundit Analizë e rezultateve të studimeve të EMN-së mbi mikrofinancën në Evropë Rrjeti Evropian i Mikrofinancës, realizon çdo dy vjet një studim mbi gjendjen e sektorit të mikrofinancës në Evropë: studimi ka marrë në shqyrtim të dhëna nga 32 organizata që 143 Morduch, J., Armendariz,. B., (2004), Micro Finance, Where Do We Stand?, GOODHART C., Financial development and economic growth: Explaining the links, Londra, Palgrave, 144 Brana, S., (2011), Microcredit: an answer to the gender problem in funding? Bordeaux: University of Bordeaux 87

98 operojnë në sektorin e mikrofinancës në 10 vende evropiane në vitin 2004, 89 organizata në 15 vende në vitin 2006, 94 institucione në 21 vende në vitin 2008, 170 institucione në 21 vende në vitin 2010, 154 institucione në 25 vende dhe 150 institucione në 24 vende në vitin Në studimin e vitit 2014 u kontaktuan 447 organizata, por u përgjigjën vetëm 150 prej tyre ose 34%. Duke u bazuar në rezultatet e këtyre studimeve është vënë re që kërkesa për mikrofinancën nuk është shumë e lartë në Evropë (rreth mikrokredi për një total 1.5 milardë në 2013), por sektori është duke u specializuar për ti ardhur në ndihmë kërkesës së individëve që duan të marrin në dorë të ardhmen e tyre nëpërmjet instrumentave të mikrofinancës. Në studimin e vitit 2013 është vënë në dukje fakti që ka një rritje me 20% të numrit të kredive të dhëna, si dhe një rritje 40% të vëllimit të kredive krahasuar me vitin Kredia mesatare është rritur ndër vite: në 2011 ishte Euro, ndërsa në 2013 u bë Euro. Studimi i vitit 2010 "Pasqyra e Sektorit të mikrokreditit në BE " tregon se IMF-të që operojnë në Evropë kryesisht synojnë promovimin e sipërmarrjeve të vogla (70%); krijimin e vendeve të punës (63%); përfshirjen sociale dhe uljen e varfërisë (62%) dhe përfshirjen financiare (53%). Nxitja edhe zhvillimi i NVM -ve përbën misionin e 41% të IMF-ve; 35% e tyre kanë si mision fuqizimin e grave, ndërsa 29% kanë si mision fuqizimin e minoriteteve etnike në vendet respektive. Grafiku 3.12: Misioni i IMF-ve në BE Të tjera 12% Fuqizimi i minoriteteve 29% Fuqizimi i grave 35% Promovim i SME-ve 41% Përfshirje financiare 53% Përfshirje sociale dhe ulje të varfërise Krijim i punësimit 62% 63% Promovim i mikro-ndërmarrjeve 70% 0% 20% 40% 60% 80% Burimi: Studimi EMN 2010, "Pasqyra e Sektorit të mikrokreditit në BE " Sipas Fondit të Investimeve Evropiane, EIF (2012), politikëbërësit evropianë e shohin mikrofinancën si një instrument që jo vetëm rrit sipërmarrjen dhe konkurrencën, por edhe promovon përfshirjen sociale. Megjithatë, zhvillimi i sektorit mikrofinanciar evropian është ende në një fazë të hershme në lidhje me ndikimin e tij dhe përballet me një boshllëk të 145 EMN, Overview of the Microcredit Sector in the European Union, September

99 vazhdueshëm midis kërkesës dhe ofertës. Nga të dhënat e raportuara nga programi Lehtësirat mbi Progresin e Mikrofinancës 146 (2010), mikrofinanca synon individë që kanë humbur punën e tyre ose janë në rrezik të humbjes së saj, individët që përballen me vështirësi të hyjnë në tregun e punës, njerëzit në rrezik përjashtimi social, si dhe personat me probleme dhe vështirësi për aksesin në tregun tradicional të kredive. Mikrofinanca gjithashtu synon ofrimin e mikrokredisë për mikrondërmarrjet, veçanërisht ato në sektorin e ekonomisë sociale të cilat punësojnë persona që gjenden në situatat e mësipërme. Pra ashtu si në vendet në zhvillim, mikrofinanca në Evropë filloi duke u bazuar në qëllime sociale. Grupet kryesore të individëve që synojnë institucionet e mikrofinancës "janë njerëz të përjashtuar nga shërbimet financiare tradicionale (47%), të ndjekur nga femrat (45%) dhe emigrantët/minoritetet etnike (42%) si dhe të papunët (32%). Rreth 29% e klientëve të synuar janë të rinjtë dhe 21% janë individë me aftësi të kufizuara. Klientët që nuk u ofrohen shërbime bankare siç janë persona të përjashtuar nga shoqëria, të papunët ose individët që jetojnë me asistenca sociale të qeverive të tyre përbëjnë 65.5% të klientëve të institucioneve mikrofinanciare. Grafiku 3.13: Klientët e synuar të IMF -ve në BE. Njerëz me aftësi të kufizuara 21% Të rinj 29% Të papunë 32% Emigrantë/ minoritete etnike 42% Gra 45% Njerëz të përjashtuar nga shërbimet financiare 47% Burimi: Studimi EMN 2010 "Pasqyra e Sektorit të mikrokreditit në BE " Përgjatë viteve të fundit mikrofinanca në Evropë ka ardhur gradualisht duke u konsoliduar si një mjet thelbësor i politikave sociale për promovimin e vetëpunësimit, si një mbështetës për ndërmarrjet e vogla dhe një mjet kundër përjashtimit social dhe financiar. Kjo tregohet dhe nga rinovimi i iniciativave në mbështjetje të sektorit të mikrofinancës nga Komisioni Evropian në kuadër të Programit për Punësimin dhe Inovacionit Social (EaSI) European Progress Microfinance Facility është një iniciativë në të cilën Komisioni Evropian dhe Banka Evropiane e Investimeve kanë vënë në dispozicion 205 milion Euro si financim për shërbimet mikrofinanciare. 89

100 3.5.3 Institucionet mikrofinanciare në Evropë Nga studimi i EMN-së , në të cilin janë marrë në shqyrtim IMF nga 24 vende evropiane, vende anëtare dhe jo anëtare të BE-së, vërehet një rritje e qëndrueshme e mikrokredisë në krahasim me raportimet e mëparshme, bazuar në rritjen në mënyrë të konsiderueshme të vëllimit të përgjithshëm dhe numri total të mikrokredive të raportuara. IMF-të pjesëmarrëse në studim kanë disbursuar një total prej mikrokredi me një volum total prej 1.53 miliardë Euro në vitin Tendenca është e njëjtë dhe për institucionet që operojnë në mikrokreditim në shtetet anëtare të BE-së: mikrokredi me një volum total prej 1.26 miliardë Euro. Sistemi bankar në Evropë është mjaft i zhvilluar. Sipas Bankës Qendrore Evropiane, ECB, në Mars 2015, BE-ja numëronte institucione të kreditit 147, që luajnë një rol të rëndësishëm në financimin e biznesit. 80% e aktiviteteve të bizneseve të Evropës, veçanërisht NVM-të janë të financuara nga ana e bankave (Federata Bankare Evropiane, 2014). Megjithatë, aksesi në shërbimet financare nuk është i lehtë për NVM-të, veçanërisht kur ato nuk kanë histori zyrtare të kreditit apo kolateral të mjaftueshëm. IMF-të kryesisht fokusohen në financimin e bizneseve të vogla dhe shumë të vogla (mikrobizneset), bizneseve të reja dhe individëve të varfër ose me të ardhura të ulta (mikrokredi personale). Numri relativ i IMF-ve evropiane është relativisht i ulët, llogaritet të jenë institucione 148. Industria mikrofinanciare në Evropë është e re dhe përfaqëson një sektor në rritje me potencial të konsiderueshëm (EMN, 2013). Ajo është mjaft heterogjene përsa i përket llojeve organizative, pasi shtetet anëtare kanë pabarazi lidhur me kornizat ligjore dhe institucionale si dhe diversitet të ofruesve të mikrokredive. Organizatat e kreditit mund të ndahen në dy grupe, bazuar në rëndësinë që u japin shërbimeve mikrofinanciare: së pari janë organizatat që kanë si veprimtari kryesore dhënien e mikrokredisë, ndërsa së dyti janë organizatat e tjera, që e kanë procesin e mikrofinancës dhe ofrimin e mikrokredive si një aktivitet dytësor. Si pasojë, praktika e kreditimit në mikrokredi ndryshon në varësi nga lloji i institucionit që ofron mikrokredinë, statusi i tij ligjor, mjedisi në të cilën operon dhe nga aftësia e çdo institucioni për të aplikuar procedurat efikase të menaxhimit lidhur me mikrokredinë. Industria mikrofinanciare është mjaft e ndryshme përsa i përket llojeve të organizimit. Shumica e IMF-ve, fillojnë të operojnë si OJQ dhe financojnë biznesin e tyre përmes donacioneve dhe/ose parasë publike, dhe me kalimin e kohës, ato zhvillohen në institucione formale financiare dhe subjekte të rregulluara nga ana ligjore. Në Evropë në studimin e vitit 2009, pjesën më të madhe të llojeve të IMF-ve e përbënin OJQ-të 28%, të pasuara nga fondacionet 26%, institucionet publike 17% dhe pjesa e mbetur 28% përbëhej nga bankat, bankat e kursimit dhe institucione të tjera të kreditit Bendig, M., Unteberg, M., and Sarpong, B., (2014), Overview of the Microcredit Sector in the European Union. European Microfinance Network Overview

101 Në Spanjë, bankat e kursimeve japin mikrokredi në bashkëpunim me fondacionet e krijuara prej tyre dhe me organizatat joqeveritare. Në Itali, bankat etike 150 veprojnë nëpërmjet aktorëve socialë. Në Gjermani disa banka rajonale dhe banka kursimesh, me bashkëgaranci nga Fondi Evropian për Investime, janë përfshirë në mikrokredim. Në Francë, bankat tregtare kanë formuar partneritete me mikrokredidhënës dhe japin kredi koncensionare dhe në faza të mëvonshme kryejnë kreditimin e mikrosipërmarrjeve. Zhvillimi i sektorit të mikrokreditimit në Evropë nuk mund të arrihet pa rolin dhe kontributin e bankave tradicionale në drejtim të financave, teknikave të kreditimit, mbulimit të territorit dhe ekonomive të shkallës. Ka një sasi të konsiderueshme të kërkimit për rolin e sektorit bankar që trajtojnë temat lidhur me proceset e mikrokreditimit dhe kohezionit social 151. Ka gjithashtu disa studime 152 se si bankat dhe mikrohuadhënësit bashkëpunojnë së bashku dhe se si bankat mund të mësojnë nga teknikat e mikrokredisë. Ka edhe diskutime se si mjediset rregullatore mund të influencojnë bankat për të investuar, ose dhe për të bashkëpunuar me mikrokredidhënësit 153. Kjo shumëllojshmëri e madhe e strukturës institucionale të IMF-ve midis vendeve, është e lidhur me ndryshimet në mjediset ligjore të vendeve të veҫanta për sigurimin e kredisë, ndryshimet në krijimin e sistemeve financiare dhe mënyrat e shumta të promovimit të mikrokredisë dhe drejtimit të politikave themelore. Grafiku 3.14: Shpërndarja e IMF-ve sipas llojit institucional Banka Inst. financiare per zhvillimin e komuniteteve 2.7% 5.3% Unione / Koperativa Krediti 10% Qeveria 4.7% Shoqata Mikrofinance 8% OJQ ose Fondacione 22.7% Institucione Financiare jo banka 29.3% Institucione fetare Banka Kursimesh 4% 2.7% Të tjera 10.7% Burimi: Studimi EMN ( ),"Pasqyra e Sektorit të mikrokreditit në BE ( ) Studimi i EMN 2013 tregon një sasi të konsiderueshme të institucioneve financiare jo bankare (IFJB) që marrin pjesë në anketë; IFJB-të janë forma më e zakonshme e IMF-ve (29%). Pjesa e OJQ-ve ose fondacioneve është rreth 23%. Unionet e kreditit dhe koperativat janë një tjetër formë e zakonshme e organizatave pjesëmarrëse me 10% të të anketuarve. 150 Një bankë etike, e njohur gjithashtu si banka e qëndrueshme, sociale, alternative, civile, është një bankë që ka të bëjë me ndikimet sociale dhe mjedisore të investimeve të saj dhe kredive. 151 Guene, C., Mayo, E., (2001), Banking and Social Cohesion: Alternative Responses to a Globalised Market 152 Guene, C., Mayo, E., (2001), Micro-credit as a Model for Efficient Commercial Small scale Lending and its Application in Banks 153 Evers and Jung, (2000), Banks and Micro-lending: Support, Cooperation and Learning, Facet, IFF, 2000; 91

102 Rënia ndër IMF- të e anketuara të strukturave si OJQ-të dhe rritja e institucioneve financiare jobankare mund të shpjegohet me një pjekuri të sektorit të mikrofinancës evropiane. OJQ-të si pasojë e rritjes së shkallës së biznesit të tyre kanë ndryshuar dhe statusin e tyre ligjor në IFJB, pasi një IFJB mund të ofrojë një gamë më të gjerë të shërbimeve financiare dhe ka akses në burime tregtare të kapitalit pasi ato operojnë mbas pajisjes me një licencë nga bankat qendrore të vendeve respektive. Bosnje-Hercegovina, Hungaria, Italia dhe Polonia janë vendet ku pjesën më të lartë të IMF-ve e zënë OJQ-të ose fondacionet. Në Rumani, 95% e IMF-ve pjesëmarrëse janë të organizuara si IFJB, duke përfshirë institucionet që operojnë në unionet e kreditit si UNCAR (National Association of Credit Unions), të cilat trajtohen me ligj si institucione financiare jobankare. UNCAR është një organizatë jofitimprurëse, e organizuar në tre nivele, e formuar në vitin 1990, dhe që përfshin 40 unione jofitimprurëse që operojnë në nivel rajonal dhe unione krediti në të gjithë vendin. Lëvizja e unioneve të kreditit në Rumani ka një histori të pandërprerë prej më shumë se 100 vitesh, duke filluar në fund të shekullit të 19-të. Në Gjermani, përqindja e lartë e institucioneve financiare jobankare është e përfaqësuar nga një numër i madh i IMF-ve, që punojnë nën të ashtuquajturën "Mikrokreditfonds Deutschland", e cila u jep institucioneve jobanka mundësi për të punuar si një para-zyrë IMFje, ndërsa një bankë (që vepron në nivel qendror të këtij sistemi) ka funksionin bankar ligjor dhe është përgjegjëse për disbursimin aktual dhe aktivitetet e tjera në këtë sistem. Një tjetër çështje e ballafaquar nga IMF-të në Evropë janë kufizimet rregullatore. Në vende si Gjermania dhe Serbia, IMF-të nuk janë të lejuara të japin mikrokredi në mënyrë të drejtpërdrejtë klientëve dhe janë të detyruara të bashkëpunojnë me bankat për të zhvilluar aktivitetet e tyre. Në vende të tjera, të tilla si Greqia, nuk ka asnjë bankë monopol, por IF-të kërkojnë kushte tepër të larta për kapital minimal për të kryer në mënyrë të ligjshme aktivitetet e kreditit. Rregulloret e këtyre vendeve e bëjnë zhvillimin e sektorit mikrofinanciar veçanërisht të vështirë. IMF-të që mund të japin kredi në mënyrë direkte në përgjithësi nuk u lejohet që të mbledhin kursimet nga klientët e tyre. Meqenëse u mohohet ky burim relativisht i lirë i financimit, IMF-të duhet të gjejnë mënyra alternative për të rifinancuar vetëveten. Duke patur parasysh këtë kontekst, bashkëveprimet midis IMF-ve dhe bankave ndodhin natyrshëm në Evropë. Megjithatë, këto ndërveprime nuk janë gjithmonë vullnetare; pasi shpesh korniza kombëtare legjislative, forma partneriteti dhe strategjike vërehen në vende të ndryshme. Natyrisht, të dyja llojet si bankat, ashtu dhe IMF-të janë të ndikuara nga këto ndërveprime. Nga njëra anë, IMF-të integrojnë modelet e bankave tradicionale në modelet e tyre të biznesit, nga ana tjetër, bankat rishikojnë strategjitë e tyre operative në përgjigje të rolit në rritje të IMF-ve në tregun financiar në Evropë. Aktualisht, IMF-të në Evropë përdorin disa lloje të fondeve për të financuar operacionet e tyre dhe rritjen. Më të zakonshme janë: financimi nëpërmjet borxhit, garancive, kapitali nëpërmjet aksioneve dhe grantet. Sikundër e kemi theksuar përdorimi i depozitave nuk është aq i përhapur në sektorin mikrofinanciar evropian, vetëm unionet e kreditit dhe disa IF bankare në Evropën Lindore, Qendrore dhe Jugore ofrojnë produkte të tilla. Prandaj, ata janë në gjendje të përdorin këtë kapital për rifinancimin e portofolit të kredisë. IMF-të evropiane nuk kanë një pasqyrë të qartë se si nevojat e tyre të financimeve të jashtme për mbulimin e 92

103 shpenzimeve operative dhe zhvillimit institucional janë të lidhura me parashikimin e kërkesës, me të cilat ato përballen. Për rifinancimin e kapitalit të kredisë, situata është më e qartë. Shumica e IMF-ve jo bankare në Evropë rifinancojnë portofolin e tyre të kredisë tërësisht nëpërmjet borxhit të jashtëm. Vlerësohet fillimisht kërkesa për mikrokreditë dhe përcaktohet për këtë arsye nevoja e financimit për huadhënie në raportet 1: Bazuar në rezultatet e studimeve mbi kapacitetin institucional të IMF-ve jo bankare në Evropë 155 mund të supozohet se kostot e rrezikut në shumicën e rasteve nuk mbulohen nga të ardhurat operative dhe për këtë arsye duhet të jenë të rifinancuara nga financimet e jashtme. Kjo mund të marrë formën e garancive ose investimeve të kapitalit. Në shumicën e rasteve, portofolet mikrofinanciare duhet të mbulojnë një normë të mosshlyerjes rreth 5% në Evropë. Për IMF-të me grupet e synuara me rrezik të lartë, kjo normë mund të shkojë deri në 15-20%. Kjo do të thotë se IMF-të duhet të mbulojnë deri në 20% të çdo Euro të vëllimit të kredisë të dhënë në formën e kostove të rrezikut. Për zhvillimin e një institucioni, shuma e fondeve të nevojshme është e lidhur paksa me vëllimin e kredive të ofruara, të ardhurat operative rriten me rritjen e portofoleve, ndërkohë që fillojnë të ndjehen dhe efektet e efikasitetit. Pra IMF-të e vogla dhe të reja kanë nevojë për sasi më të larta të financimit për të zhvilluar bizneset e tyre ndërsa IMF-të e themeluara më hershëm dhe më të mëdha në përmasa kanë fituar shkallëzimin ekonomik të portofolit të tyre. Në vendet e Evropës Lindore, si Bosnje-Herzegovina, Bullgaria, Kroacia, Hungaria, Maqedonia, Polonia, Rumania dhe Serbia ekziston një industri më e madhe e mikrofinancës dhe IMF-të kanë mikrokredinë si aktivitetin e tyre kryesor. Në Poloni, shumica e institucioneve më të zhvilluara ofrojnë një gamë të gjerë shërbimesh, duke përfshirë pagesën elektronike të faturave mujore, kartat e kreditit dhe produkte të sigurimit. Në Rumani rreth 80% e IMF-ve janë të fokusuara në mikrokredi. Kjo tregon se tregu i mikrofinancës në Rumani është më i specializuar në mikrokredi dhe ka organizata më të qëndrueshme që operojnë në këtë industri. Ekzistojnë dallime në vendet e Evropës Perëndimore pasi vende si Austria, Franca, Gjermania, Greqia, Italia, Portugalia dhe Spanja janë më të fokusuara në aktivitete të tjera. Në Itali rreth 1/3 e IMF-ve kanë në fokus kryesor aktivitetet e mikrokredisë. Vendet e tjera si Gjermania dhe Franca kanë IMF që ofrojnë produkte të diversifikuara. Kjo tregon që IMF-të në vendet evropiane janë në stade të ndryshme të ciklit të jetës të tyre. Vendet e Evropës Lindore karakterizohen nga institucione që janë më të maturuara, janë aktive dhe të fokusuara në aktivitetet e mikrofinancës, ndërsa në vendet e Evropës Perëndimore janë prezente organizata më të reja dhe me një fokus më të gjerë aktivitetesh. IMF-të në Evropë janë relativisht të reja: 16% e tyre e kanë filluar aktivitetin në vitin 2010 ndërsa rreth 85% të të gjitha institucioneve kanë hyrë në këtë sektor mbas vitit Tregu i mikrokredisë në Evropën Lindore karakterizohet nga institucione më të maturuara, që ofrojnë mikrokredi në një shkallë më të madhe për çdo institucion (duke përfshirë unionet e kreditit). Këto institucione të Evropës Lindore japin një numër më të lartë të kredive relativisht të vogla në vlerë për klientët e tyre krahasuar me IMF-të nga Evropa Perëndimore. Vlera më e 154 Përfshihen depozitat në nevojat për fonde 155 Jung, M., Lahn, S., Unterberg, M., (2009): EMN- EIF Market studies on Micro Lending in the European Union - Capacity Building and Policy Recommendations 93

104 ulët e kredive korrespondon me të ardhurat kombëtare bruto për frymë më të ulta në këto vende. Madhësia mesatare e kredisë për qëllime biznesi dhe qëllime personale ka ardhur drejt rritjes në Evropë. Mesatarja ka qenë Euro në vitin 2013, Euro në vitin 2012 dhe në vitin Ndërkohë, që në shtetet anëtare të BE-së, vëllimi mesatar ishte Euro në vitin 2013 dhe Euro në vitin 2012, pra ka patur një rritje në krahasim me vitet e kaluara pasi në 2011 mesatarja ishte Euro. Vendi me madhësinë mesatare më të madhe të kredisë është Polonia Euro, ndërsa vendi me madhësinë mesatare më të ulët është Bosnje Herzegovina Euro. Grafiku 3.15: Madhësia mesatare e kredisë sipas vendeve 20,000 18,000 16,000 14,000 12,000 10,000 8,000 6,000 4,000 2,000 0 Burimi: Mesatarja EU viti 2013 Mesatarja viti Shërbimet financiare dhe jo financiare që ofrojnë IMF-të në Evropë Siç theksuam dhe më lart tregjet mikrofinanciare evropiane karakterizohen nga lloje të ndryshme institucionale, që ofrojnë shërbimet e mikrofinancës si dhe nga një diversifikim i madh i produkteve, veçanërisht përsa i përket tipareve themelore të tyre. Mikrofinanca në Evropë i referohet kryesisht veprimtarisë së mikrokreditimit për qëllime të biznesit, ose produktive. Mikrofinanca në bashkësinë ndërkombëtare është konceptuar si tri shtylla të barabarta dhe që bashkëjetojnë, e ashtuquajtura "Trinitetet mikrofinanciar", që përfshin kredi për biznesin (produktive), kredi për arsye personale (të konsumit), si dhe shërbime të kursimeve dhe të sigurimit 156. Një nga karakteristikat më të veçanta të mikrokredisë evropiane është ndikimi i saj relativisht i ulët në aktivitetin e përgjithshëm të biznesit lidhur me aspektin e vëllimit të shitjes. 156 Armendáriz, B., Morduch., J., (2005), The Economics of Microfinance The MIT Press Cambridge, Massachusetts London, England. faqe

105 Lidhur me kohëzgjatjen e kredive të dhëna, ka diferenca nëpërmjet kredive për biznes dhe kredive personale. Mesatarja për të gjitha IMF-të (përfshirë vendet anëtare jo të BE-së) është 41 muaj për mikrokreditë për biznesin dhe 34 muaj për kreditë për qëllime personale. Në studimet e viteve të mëparshme afati mesatar i kredisë ka qenë 35 muaj (duke përfshirë mikrokreditë për biznes dhe qëllime personale), pra rezulton një rritje si pasojë e efekteve të krizës ekonomike. Mikrokreditë për qëllime biznesi karakterizohen nga një vlerë më e lartë mesatare e kredisë dhe afat më i gjatë se sa mikrokreditë për qëllime personale. Edhe pse ky trend vlen për pothuajse të gjitha vendet, kohëzgjatja mesatare e një kredie personale nga IMF-të në Bullgari është tre muaj më e gjatë se ajo e një kredie të biznesit. Për IMF-të nga vendet jo anëtare të BE-së, kohëzgjatja e kredive të biznesit është zakonisht më e shkurtër se mesatarja, ndërsa kohëzgjatja e kredive personale është më e lartë se sa mesatarja. Për shembull, kohëzgjatja mesatare e kredive personale është nëntë muaj më e gjatë se sa kreditë e biznesit për IMF-të nga Maqedonia. Ekzistojnë dallime edhe më të mëdha midis kohëzgjatjeve mesatare të kredive brenda vendeve të BE-së. Kohëzgjatja më e gjatë e kredisë mesatare është në Hungari (gati 6.5 vjet) e ndjekur nga Portugalia (6 vjet) dhe Austria (5 vjet). Këto shifra janë më shumë se dyfishi i afatit mesatar të kredive të vendeve si Kroacia dhe Bullgaria (rreth dy vjet). Vende si Polonia, Holanda, Italia, Greqia dhe Franca kanë afate mesatare të kredisë, katër vite. Kreditë me kohëzgjatjen më të shkurtër raportohen në Gjermani për kreditë e biznesit (21 muaj). IMF-të nga vendet jo të BE-së (Bosnje Hercegovina, Maqedonia dhe Serbia) raportojnë afat mesatar të kredisë midis 2 deri në 2.5 vite. Këto ndryshime midis strategjive të ofertës të IMF-ve të vendeve të ndryshme janë të varura nga faktorë si legjislacioni kombëtar, kërkesa për produktet mikrofinanciare e të tjera. Nëse i referohemi normave mesatare vjetore të interesit të raportuara nga IMF-të, ka diferenca të mëdha nëpërmjet vendeve. Tabela 3.4 jep një pasqyrë të rezultateve të raportuara nga IMF-të e anketuara lidhur me normat mesatare të interesit. Normat e interesit variojnë nga më pak se 5% për IMF-të e anketuara në Austri, Zvicër, Francë dhe Itali për një kredi biznesi deri në 42% për një kredi personale në Mbretërinë e Bashkuar. Këto diferenca të mëdha janë kryesisht për shkak të dallimeve në kuadrin ligjor kombëtar, veçanërisht lidhur me ekzistencën ose jo të ligjeve mbi kamatën. Për shembull, në vendet ku nuk ka ligje mbi kamatën si Britania e Madhe apo Rumania, normat mesatare të interesit janë shumë më të larta se sa në ato vende ku ekziston një kufi maksimal i interesit, si Gjermania apo Hollanda. Ndër faktorët e tjerë që ndikojnë mund të përmendim normat e inflacionit, kostot e rifinancimit për institucion, kostot e strukturave dhe qëndrueshmërinë financiare të IMF-ve. Norma mesatare e interesit e IMF-ve të anketuara për kredi biznesi është 10% dhe për kredi personale është 15%. Megjithatë, kjo fsheh faktin që IMF-të në disa vende të BE-së kanë norma më të ulta interesi për një kredi personale se sa për një kredi biznesi (sidomos për IMF-të në Belgjikë ku kreditë personale kanë interes vetëm 3% në krahasim me interesin 6% për një kredi biznesi. Kjo është gjithashtu e vërtetë për IMF-të në Francë dhe Rumani). Normat mesatare të interesit janë shumë të larta për IMF-të e anketuara në Britaninë e 95

106 Madhe 157 (27% kredi biznesi dhe 42% kredi personale), e ndjekur nga Bullgaria (21% kredi biznesi dhe 31% kredi personale) dhe Rumania (18% kredi biznesi dhe 17% kredi personale). Tabela 3.4: Norma mesatare vjetore e interesit në bazë të vendeve Burimi: EMN n i vrojtim eve APR bizne si n i vrojti meve APR person ale n i vrojtim eve APR biznes i n i vrojti meve APR person ale Vendi Vendi Austria 1 3 NA NA Lituania 2 5 NA NA Belgjika Maqedonia Bosnje Malta NA NA NA NA Hercegovina Bulgaria Hollanda 1 10 NA NA Kroacia Polonia 9 8 NA NA Franca Portugalia 2 5 NA NA Gjermania Rumania Greqia 1 10 NA NA Serbia Hungaria 10 5 NA NA Spanja Irlanda 2 9 NA NA Zvicra 1 4 NA NA Italia Britania e Madhe Letonia NA NA NA NA Liktenshtejni NA NA NA NA TOTALI Normat e interesit të raportuara për kredi biznesi dhe kredi personale nga IMF-të e anketuara në vendet jo anëtare të BE-së janë dukshëm më të larta në Serbi respektivisht 30% dhe 33%, në Bosnje-Hercegovinë 24% dhe 26% dhe në Maqedoni 15% dhe 12%. Një pjesë e mirë e IMF-ve ngarkojnë dhe tarifa shtesë mbi normat e interesit të kredive. Lituania, Portugalia, Gjermania dhe Italia janë vendet që kanë tarifa shtesë në normat më të ulta. Kjo situatë është shumë e ndryshme në disa vende jashtë BE-së të tilla si Bosnje - Hercegovina, ku pesë nga shtatë IMF-të e anketuara aplikojnë tarifa shtesë. Shumat e tarifave të raportuara zakonisht shkojnë midis 1-5%. Produktet kryesore financiare dhe shërbimet e ofruara përveҫ mikrokredive janë shërbime të transferimit të parave, hipoteka, llogari rrjedhëse, produkte të sigurimeve dhe të kursimeve. Produktet mikrofinanciare të ofruara nga IMF-të e anketuara janë ende të dominuara nga disbursimi i huave të biznesit dhe huave lidhur me sipërmarrjet, edhe pse furnizimi i produkteve apo shërbimeve të tjera është rritur gjatë viteve të fundit. Një përmbledhje e produkteve dhe shërbimeve financiare të ofruara nga organizatat mikrofinanciare në Evropë është dhënë në grafikun % e institucioneve të anketuara nuk ofrojnë asnjë shërbim tjetër financiar përveç mikrokredive për qëllime të biznesit dhe kjo përbën një pjesë të konsiderueshme të institucioneve të specializuara në ofrimin e mikrokredive në sektorin Evropian. Alokimi i përgjithshëm midis mikrokredive për qëllime biznesi dhe qëllime personale ka ndryshuar duke u rritur kreditë për qëllime biznesi. Në vitin 2013, 79% e vlerës totale të mikrokredive është dhënë për qëllime biznesi, ndërsa 21% ka qenë për konsum personal fq

107 Ofrimi i mikrokredive për qëllime personale, sidomos në aspektin e numrit të mikrokredive të disbursuara, ka rezultuar në rritje. Mikrokredia për qëllime biznesi është produkt që ofrohet nga 87% e institucioneve që kanë marrë pjesë në sondazh, e ndjekur nga mikrokredia për qëllime personale me 43%. Produkti tjetër më i përhapur është mikrokursimi i cili zë 20% të produkteve të ofruara. Produktet që pasojnë janë sigurimi, llogaritë rrjedhëse, shërbimi i transferimit të parave, hipotekat dhe shërbimet bankare nëpërmjet telefonisë celulare. Grafiku 3.16: Shpërndarja e produkteve dhe shërbimeve financiare të ofruara nga IMF-të në Evropë Të tjera Shërbime bankare nëpërmjet telefonisë celulare Llogari rrjedhëse Mikrokredi biznesi Mikrokredi personale Hipoteka Shërbime të transferimit të parave Produkte kursimi Sigurime Burimi: European Microfinance Network % 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% Ofrimi i produkteve dhe shërbimeve financiare shpesh herë ka kufizime për IFJB-të ose OJFtë, për shkak të legjislacioneve të vendeve përkatëse, pra jo gjithmonë institucionet mund të vendosin se cilat janë produktet që do të ofrojnë. Rreth 1/3 e IMF-ve të anketuara nuk ofrojnë shërbime jo financiare, kryesisht IMF-të që operojnë në Evropën Lindore. Vetëm një pjesë e vogël e IMF-ve evropiane i dedikohet në mënyrë ekskluzive mikrofinancës (24.3%). Pjesa më e madhe e tyre ofrojnë kryesisht shërbimet e zhvillimit të biznesit si dhe trajnim për sipërmarrjet. Disa IMF, në përqindje më të ulët janë të përqendruar në inkubatorët e biznesit dhe programet e edukimit financiar. Grafiku 3.17: Shpërndarja e produkteve dhe shërbimeve jo financiare në Evropë Të tjera 30% Këshillim mbi borxhin Shërbime për zhvillimin e biznesit Trajnimi i sipërmarrjeve 41% 42% 45% Edukimi financiar 58% 0.0% 10.0% 20.0% 30.0% 40.0% 50.0% 60.0% Burimi: Studimi EMN ( ),"Pasqyra e Sektorit të mikrokreditit në BE ( ) 97

108 Nëse bëjmë një krahasim midis klientëve të produkteve financiare dhe jo financiare diferenca të shumta shfaqen në Francë: vetëm një e katërta e klientëve të produkteve financiare janë meshkuj, ndërsa për produktet jo financiare ata janë dy të tretat e totalit të klientëve. Ndërkohë që një situatë e kundërt shfaqet në Serbi ku shumica e klientëve të produkteve jo financiare janë femra. Më shumë se 46% e institucioneve të vëzhguara kanë fokus kryesor (mbi 75% të xhiros së tyre) operacionet e mikrohuadhënies. Më shumë se 57% e IMF-ve të anketuara realizojnë më shumë se 50% të xhiros së tyre me mikrokreditimin. IMF-të e tjetra raportojnë një pjesë të konsiderueshme të xhiros nga aktivitete të tjera përveç mikrokreditimit, sikundër janë shërbimet tradicionale bankare, shërbimet e zhvillimit të biznesit, si dhe sipërmarrja dhe trajnimet e edukimit financiar. Për shembull, shërbimet e zhvillimit të biznesit financohen kryesisht nga të ardhurat e fituara nga aktivitetet e kreditimit në vendet e Evropës Lindore. Furnizimi më i plotë me shërbime jo financiare mund të gjendet në mes të IMF-ve të anketuara në Itali. Në Rumani, këshillimi i borxhit dhe edukimi financiar janë shërbimet më të shpeshta jo financiare. Në vende të tjera si Greqia, Letonia, Kroacia dhe Bosnje - Herzegovina, nuk ekziston asnjë ofertë e shërbimeve jo financiare. Përsa i përket ndarjes territoriale 39% e IMF-ve raportojnë se kanë objektiv popullsinë që jeton në zonat urbane, ndërsa 24.3% e tyre raportojnë se shërbejnë në zonat rurale. Vendi i cili ka shumën më të madhe të kredive të disbursuara në zonat rurale është Bosnje Hercegovina me 64% të vlerës totale të IMF-ve të survejuara, e pasuar nga Polonia që zë vendin e dytë me 46%. Kjo shpjegohet me faktin që agrikultura zë vendin kryesor në kontributin që ka në ekonominë e këtyre vendeve. Shumën më të madhe për kreditë e disbursuara në zonat urbane e zë Franca (51%) dhe Spanja (18%). Një tjetër ndarje është përsa i përket punësimit të klientëve të tyre. Grupi më i madh në objektivat e IMF-ve të anketuara janë personat e përjashtuar nga shërbimet kryesore financiare me 41% dhe të papunët ose njerëzit që përfitojnë asistencën sociale me 21.1%. Franca zë gjithashtu dhe vendin e parë për shumat e kredive që disbursohen për individët e papunë, si dhe për disbursimet e mikrokredive për klientet femra. Peshë të ulët zë vlera totale e kredive e disbursuar për minoritetet etnike. Politikëbërësit evropianë i shohin të rinjtë, veçanërisht të rinjtë e papunë nga vendet e Evropës Jugore, si një grup të rëndësishëm, të synuar në të ardhmen për ofrimin e mikrokredive në Evropë. Vetëm disa IMF raportojnë se janë fokusuar në këtë grup: pjesa më e madhe e kredive të dhëna për ta, është dhënë nga IMF-të franceze. Çështje të rëndësishme për sektorin mikrofinanciar Evropian janë cilësia e portofolit të kredisë dhe performanca financiare. Portofoli në rrezik (PAR) i referohet kredive që janë në vonesë për pagesën e tyre; PAR është matës universal për cilësinë e portofolit të kredisë. Në aspektin e cilësisë së portofolit, vlera e përgjithshme e portofolit të mikrokreditit e prekur nga kreditë e vonuara për më shumë se 30 ditë ishte më e ulët për të dy vitet 2012 dhe 2013 në krahasim me vitin 2009 (16%). Kjo ilustron një tendencë të vazhdueshme në sektorin e mikrokredisë, se si institucionet me portofolin me risk më të ulët, kanë kosto humbjeje më të ulta nga rënia në vlerë dhe kthim të lartë nga asetet. Ndonëse situata e përgjithshme për portofolin në rrezik tregon një evolucion pozitiv, PAR 30 mbetet mjaft i lartë për disa vende evropiane. Nga tabela 3.5 vërejmë se organizatat qeveritare kanë cilësinë më të mirë të portofolit të kredisë, PAR 30 vetëm 1% i totalit të ponderuar të portofolit të kredisë në vitin 2013; Unionet/kooperativat e kreditit raportojnë nivelin e dytë më të ulët me një PAR 30 prej 98

109 7% (11 unionet e kreditit/kooperativat të anketuara). IFJB-të tregojnë një raport edhe më të lartë të kredive me probleme (13%) dhe IMF-të (24%). Tabela 3.5: PAR 30 në bazë të llojit të institucionit, vitet 2012, 2013 Lloji i institucionit 2012 n. PAR 30 (%) 2013 n. PAR 30 (%) Banka 6 7.8% 6 8.5% Institucione financiare për zhvillimin e komuniteteve Unione/ kooperativa krediti Organet qeveritare Shoqata mikrofinance OJF dhe fondacione Institucione financiare jo banka Të tjera Institucione fetare Banka kursimi Totali Shënim: N=150. n=93 (2012) n=95 (2013) Burimi: European Microfinance Network Raporti mesatar i kredive të këqija ka rënë në 3.5% në vitin 2013 në krahasim me 4% në vitin Vlerat më të larta janë për IMF-të në BE, 3.8%. Ndërsa përsa i përket ndarjes institucionale vlerat më të larta janë në vitin 2013, nga institucionet financiare për zhvillimin e komuniteteve 9% dhe institucionet fetare 7%. Bankat e kursimit dhe IFJB-të kanë raportet më të mira të kredive të këqija, respektivisht 3% dhe 4%. Ky është një tregues se kreditimi profesional, kontrollet lidhur me cilësinë e kreditimit, procedurat e rimëkëmbjes sikundër masat për kreditë e vonuara janë të nevojshme për reduktimin e këtij treguesi. Lidhur me kostot e strukturës, institucionet pjesëmarrëse kanë arritur të ulin shpenzimet e tyre duke patur një raport të shpenzimeve operative prej 18% në vitin Ky raport i kombinuar me uljen e humbjeve të parashikuara, tregon në përgjithësi uljen e shpenzimeve, e cila mund të çojë në një përmirësim të qëndrueshmërisë financiare në këtë sektor. Përsa i përket përfitueshmërisë, ofruesit mikrofinanciarë kanë arritur kthim pozitiv në asete: 5.6% në vitin 2013, ndërsa 6.7% në vitin Mesatarisht, të gjitha strukturat institucionale kanë një kthim pozitiv nga asetet. IFJB-të kanë kthim më të lartë nga aktivet mesatarisht 12% në vitin 2013, por gjithashtu kanë një raport të shpenzimeve operative të ulët. Unionet e kreditit kanë raport të shpenzimeve operative të lartë, afërsisht 25% Mikrofinanca në zonat rurale Sipas Revistës Rurale të BE-së, mjedisi sipërmarrës i biznesit mund të shihet si një "grup i ndërlidhur i faktorëve që nxisin risitë, promovojnë marrjen përsipër të risqeve dhe inkurajojnë krijimin dhe zhvillimin e bizneseve të reja, duke përfshirë "burime të shumta të informacionit, ofrues të ndryshëm të burimeve, tregje, teknologji dhe ndërmjetës, që lehtësojnë proceset që lidhen me fillimin dhe zhvillimin e biznesit". Për të inkurajuar 99

110 sipërmarrjen, vetëm prania e këtyre faktorëve nuk është e mjaftueshme. Në fakt, kombinimi dhe ndërveprimi i këtyre karakteristikave është gjithashtu me rëndësi jetike për të nxitur sipërmarrjen. Brenda zonave rurale, barrierat ndaj sipërmarrjes përfshijnë kushtet specifike ekonomike të mjediseve rurale dhe karakteristikat e sipërmarrësve ruralë. Prandaj, është i rëndësishëm në zonat rurale, një kuptim sa më i mirë i sfidave për sipërmarrjet. Projekti i kërkimit: Zhvillimi i aftësive sipërmarrëse të fermerëve, (Developing Entrepreneurial Skills of Farmers), ESoF 158 ka zhvilluar më tej konceptin e mjedisit sipërmarrës duke u fokusuar në zonat rurale. Projekti analizon faktorët ekonomikë, socialë dhe kulturorë që ndikojnë në zhvillimin e aftësive sipërmarrëse në zonat rurale me referencë të veçantë për fermerët. Gjetjet kryesore të projektit kanë nxjerrë një dallim midis mjedisit të jashtëm dhe të brendshëm sipërmarrës. Mjedisi i jashtëm sipërmarrës përfaqësohet nga konteksti shoqëror dhe i biznesit në të cilin vepron sipërmarrësi rural. Kjo përfshin pasojat e proceseve të globalizimit dhe politikat e miratuara në BE dhe në nivel kombëtar, të kërkesës nga klientët, strukturat dhe zinxhirët e furnizimit në fuqi, trendet e klimës dhe të energjisë, si dhe çështjet e mjedisit. Në anën tjetër, mjedisi i brendshëm sipërmarrës është i lidhur me aftësitë dhe kompetencat e sipërmarrësit rural, duke përfshirë së bashku, aftësitë dhe njohuritë mbi biznesin të nevojshme për të drejtuar një ndërmarrje (ekspertizë sektoriale dhe menaxheriale) si dhe aftësitë e nevojshme për t'u marrë me ndryshimet dhe rritjen e biznesit (mundësi, strategji dhe aftësi të lidhura me rrjetet). Në mënyrë që të rriten bizneset sipërmarrëse në zonat rurale, është thelbësore përmirësimi i të dy mjediseve sipërmarrëse: mjedisit të jashtëm dhe të brendshëm. Revista Rurale 159 e BE-së (2011) vë në pah tri kategori pengesash ndaj sipërmarrjes rurale. Kategoria e parë ka të bëjë me madhësinë e vogël, dendësinë e ulët të popullsisë dhe largësinë e komuniteteve rurale. Kategoria e dytë ka të bëjë me përbërjen sociale dhe ekonomike të komuniteteve rurale. Së fundi, natyra e lidhjeve të brendshme dhe të jashtme ndikon fuqimisht nismën rurale sipërmarrëse. Duke pasur parasysh këto kufizime, mikrofinanca është shfaqur si një mjet i fuqishëm për të mbështetur dhe fuqizuar sipërmarrësit ruralë për të përmirësuar mjedisin e brendshëm dhe të jashtëm sipërmarrës. Ofrimi i shërbimeve financiare dhe jo financiare mund të ndihmojë sipërmarrësit për të kapërcyer sfidat për zhvillimin rural, duke mbështetur bizneset e tyre dhe nxitjen e ekonomisë lokale. Sipas CGAP mikrofinanca rurale përfshin dhënien e një sërë shërbimesh financiare të tilla si kursime, kredi, transaksione dhe sigurim për individët, familjet, dhe ndërmarrjet (ferma ose jo) në zonat rurale. Gjithashtu përfshin dhe financimin për bujqësinë dhe agropërpunimin të tilla si furnizimi i lëndëve të para, prodhimi, shpërndarja, tregtia me shumicë, përpunimi dhe marketingu. Disa sfida me të cilat ballafaqohen IMF-të në zonat rurale janë të ngjashme me ato që përballet çdo IMF, ndërsa disa prej tyre janë specifike për organizatat rurale që ofrojnë kredi për aktivitetet fermere

111 Sipas USAID 160 faktorët e mëposhtëm kufizojnë njëkohësisht edhe furnizimin dhe kërkesën për financa në zonat rurale dhe bujqësore. Kosto të larta të transaksioneve për huamarrësit dhe huadhënësit; Zakonisht dendësi e ulët e popullsisë dhe kërkesë e shpërndarë në terren; Shpesh kufizime të mundësive ekonomike në dispozicion të popullsisë lokale; Rreziqet e larta me të cilat përballen huamarrësit potencialë dhe depozituesit për shkak të ndryshueshmërisë së të ardhurave, goditjeve të jashtme ekonomike dhe mjeteve të kufizuara për të menaxhuar rrezikun; Sezonaliteti që ndikon potencialisht si klientin dhe institucionin; Përqendrimi i madh në bujqësi dhe aktivitete të lidhura vetëm me bujqësinë ekspozon klientët dhe institucionet ndaj rreziqeve të shumta; Mungesa e informacionit të besueshëm për huamarrësit; Mungesa e informacionit të tregut dhe/ose mbi hyrjen në treg; Kapaciteti i dobët institucional (qeverisje e dobët dhe sisteme operative, stafi i pakët dhe aftësitë e menaxhimit jo të mira); Rreziqe në rritje të lidhura me përqendrimin e një portofoli të aktiviteteve bujqësore që janë më të përhapura në zonë; Mungesa e kolateralit të mjaftueshëm ose të përdorshëm (mungesa e aseteve, të drejtat e paqarta mbi pronën); Rreziku i ndërhyrjeve politike, të cilat mund të dëmtojnë moralin e pagesës me anë të faljes së borxheve dhe vendosjes së tavanit mbi normat e interesit; Politika ligjore dhe rregullative jomikpritëse; Sisteme të pazhvilluara ligjore, mekanizma jo të përshtatshme në zbatimin e kontratave; Infrastruktura e pazhvilluar ose e papërshtatshme; Toka në pronësi shumë e vogël, që të jetë e qëndrueshme, ose është shumë larg që të arrihet në mënyrë efikase; Individët mund të varen nga të vjelat e një kulture bujqësore të vetme, pa patur asnjë tjetër burim të jashtëm të të ardhurave. Edhe pse kjo listë mbështetet kryesisht në përvojat e vendeve në zhvillim, ajo ofron një pasqyrë të dobishme dhe të plotë lidhur me sfidat me të cilat përballen IMF-të evropiane. Në mënyrë të qartë, IMF-të që veprojnë në kontekste rurale nuk kanë mundësi për të zgjedhur sfidat me të cilat do të përballen dhe këto sfida shpesh përforcojnë njëra-tjetrën. Për shembull, rreziku i lartë i lidhur me bujqësinë do të thotë rëndësi më e madhe në shqyrtimin dhe monitorimin e klientëve dhe për këtë arsye, shpenzimet lidhur me transaksionet do të jenë më të larta për të dy palët klientë dhe institucione. Shpenzimet përkeqësohen nga shpërndarja e lartë e bazës së klientëve dhe madhësive të vogla të kredisë. Duke patur parasysh kufizimet e mikrofinancës rurale, tabela e mëposhtme jep një përmbledhje të 15 praktikave më të mira nga 10 vende të Evropës Perëndimore dhe 160 USAID RAFI Notes (Rural and Agricultural Finance Initiative) Issue 1, A Fresh Look at Rural and Agricultural Finance January 2005; Nagarajan and Meyer, pg. 2, dhe Christen and Peck,

112 Lindore 161. Sipas Triodos Facet praktika të mira konsiderohen "të gjitha strategjitë, planet, taktikat, proceset, metodologjitë, qasjet dhe aktivitetet që janë të dokumentuara, të arritshme, efektive, të rëndësishme dhe në thelb të pranuara, të zhvilluara nga organizatat profesionale dhe të vëna në praktikë nga personel i trajnuar mirë. Këto masa janë provuar që janë në përputhje me legjislacionin në fuqi, janë testuar dhe vënë në praktikë me anë të kërkimit dhe përvojës. Ato janë provuar që janë efektive dhe në lartësinë e duhur të pritshmërive. Ato krijohen të tilla, që mund të ndryshohen lehtë dhe të përmirësohen në bazë të kontekstit funksional. Duke pasur parasysh këtë përkufizim, praktikat e mira të paraqitura në këtë publikim janë shembuj të IMF-ve evropiane që mbështesin iniciativën sipërmarrëse në zonat rurale. Për të lehtësuar nxjerrjen e mësimeve të përbashkëta, praktikat e mira grupohen në pesë kategori: 1) komunikimi dhe promovimi, 2) zhvillimi i partneritetit, 3) produkte dhe shërbime, 4) risi teknologjike dhe 5) përqasja e shtimit të vlerës. Tabela 3.6: Praktikat më të mira të mikrofinancës rurale të ndara sipas kategorive Kategoria e praktikës së mirë Komunikimi dhe promovimi Zhvillimi i partneritetit Produkte dhe shërbime Risi teknologjike Emri i praktikës së mirë Adie mobile van për zhvillimin e zonave të reja IMF Adie Vendi Francë EKI Biznes EKI Bosnje-Hercegovinë Mikrofinanca rurale e suksesshme nëpërmjet bashkëpunimit midis IMF dhe bankave Ndarja bujqësore dhe rurale Airdie Masa që mbështetin mikrokreditin nga qeveria e Azoreve Aleanca e solidaritetit për kreditë për bizneset e vogla Modeli i unioneve të kursim kreditit Produkte fleksibël agro kredi Marrëdhënia e bazuar te mikrokredia për klientët ruralë Segmentimi i klientëve si një qasje e re në tregjet rurale Sistemi i manaxhimit të kreditit bazuar në internet Agroinvest Airdie Cresaçor Mag 2 Finance Unioni shqiptar i kursim kreditit Horizonti Microfinance Kreativ Finanz Mecklenburg GmbH Savings Bank Moznosti Fejér Enterprise Agency Serbi Francë Portugali Itali Shqipëri Maqedoni Gjermani Maqedoni Hungari rofinance_final_ver.pdf 102

113 Kategoria e praktikës Emri i praktikës së së mirë mirë IMF Vendi Teknologji e tabletëve si një mjet për Opportunity Bank përmirësimin e shërbimit Serbia për fermerët e vegjël Serbi rural Përqasja e shtimit të Më shumë se një kredi SIS Credit Bullgari vlerës Gjenerimi i punësimit Partner Microcredit rural Foundation Bosnje-Hercegovinë Fuqizimi rural dhe zhvillimi ekonomik nëpërmjet projekteve të integruara të shtimit të vlerës Vision Fund Albania Shqipëri Burimi: European Good Practices in rural microfinance, EMN 2015 Një leksion i mësuar është se fitimi i njohurive ose procesi i të kuptuarit nëpërmjet përvojës ka një ndikim të rëndësishëm për ҫdo organizatë. Kjo vjen nga zgjidhja e problemeve reale pasi mbledhja dhe përhapja e mësimeve të nxjerra mund të ndihmojnë për të eliminuar shfaqjen e të njëjtave probleme në projektet e ardhshme. Duke u bazuar në eksperiencat më të mira të disa institucioneve të sipërpërmendura, nxjerrim këto leksione: Përqasja e shtimit të vlerës lehtëson adoptimin e inovacioneve nga klientët dhe rrit rentabilitetin e bizneseve rurale. Për IMF-të, është e rëndësishme zhvillimi i lidhjeve tregtare midis bizneseve, furnizuesve dhe tregjeve përfundimtare. Në fakt, marrëveshjet kontraktuale midis prodhuesve dhe shitësve dhe/ose furnizuesit zvogëlojnë rrezikun e çmimeve, rritin cilësinë e prodhimit dhe ndihmojnë pagesat e garancive. Zhvillimi i partneriteteve dhe aleancave me institucionet dhe infrastruktura mund të lehtësojnë një shpërndarje më të madhe dhe ofrimin e shërbimeve të ndryshme, duke siguruar kushte më të mira për klientët ruralë. Bashkëpunimi me qeveritë dhe OJQ-të/ shoqatat lokale, partneritet me bankat tregtare apo zhvillimi i aleancave të reja, duke përfshirë grupet e reja të interesit (klientët sipërmarrësit ruralë) mund të jetë i dobishëm për të arritur një kujdesje më të mirë për nevojat e sipërmarrësit ruralë. Zhvillimi i produkteve dhe shërbimeve fleksibile të përshtatura për nevojat e fermerëve/ sipërmarrësve ruralë është i rëndësishëm për përhapjen e tyre në zonat rurale. Disbursime fleksibël, mënyrat e ripagimit dhe skemat e garantimit lejojnë IMF-të, që të tërheqin më shumë klientë. Megjithatë, afatet dhe kushtet e kredive nuk duhet të rrezikojnë qëndrueshmërinë e IMF-ve (cilësi të portofolit, menaxhim të likuiditetit). Një rol kyç për të ndihmuar klientët ruralë për të përcaktuar kushtet e kredisë luhet nga oficeri i kredisë, i cili duhet të jetë i zgjedhur me kujdes nga zonat rurale, të jetë i trajnuar mirë dhe të vizitojë klientët në bizneset e tyre. Teknologjia zvogëlon kostot e transaksionit për të dy palët, huadhënës dhe huamarrës, si dhe krijon mundësinë për financimin e qëndrueshëm rural. Futja e risive teknologjike në operacionet e IMF-ve shërben si një nxitës për të zvogëluar shpenzimet e larta të transportit 103

114 dhe komunikimit që hasen në zonat rurale. Trajnimi dhe angazhimi i oficerëve të kredisë dhe stafit të zyrave të institucioneve, që operojnë në këto zona është element kritik për një hyrje të suksesshme të mjeteve jo tradicionale Praktikat më të mira të mikrofinancës në nivel global, evropian dhe rajonal Në nivel global Kanë ekzistuar gjithmonë forma të ndryshme të mikrokredisë në pothuajse të gjitha periudhat e historisë njerëzore. Në varësi të vendndodhjes, periudhës historike dhe personave që e kanë zhvilluar atë, janë krijuar forma të ndryshme të mikrokreditit, diferenca e të cilëve e ka bërë të veçantë çdo projekt deri në formën më të fundit, formën të ashtuquajtur moderne, Bankën Grameen në Bangladesh. Kjo formë e mikrokreditit është më e përhapura në vitet e fundit dhe ka luajtur një rol bazë referimi për të gjithë ata që kanë ndërmarrë projekte mikrokrediti. Banka Grameen ( Village ) u hap me pesë objektivat e mëposhtëm: 1. Zgjerimi i shërbimeve bankare te të varfërit; 2. Eliminimi i shfrytëzimit të të varfërve; 3. Promovimi i vetëpunësimit për banorët e papunë të zonave rurale në Bangladesh; 4. Përfshirja e të disavantazhuarve (veçanërisht grave) në rolet e lidershipit; 5. Invertimi i ciklit Të ardhura të ulta, kursim i ulët dhe investime të pakta në të ardhura të ulta, marrje e kreditit, investim, më shumë të ardhura, më shumë kursime, më shumë investime, më tepër të ardhura. Projekti Grameen lulëzoi dhe mori sponsorizime nga shumë banka dhe në vitin 1979 u zgjerua dhe në rajone të tjera të vendit duke vazhduar suksesin. Në 1983, ky projekt u transformua në një bankë të pavarur. Aktualisht huamarrësit e Bankës Grameen zotërojnë 95% të aksioneve të saj, ndërsa 5% e aksioneve zotërohet nga qeveria e Bangladeshit. Rreth 96% e huamarrësve të bankës janë femra dhe norma e ripagesës së kredive është në nivele shumë të larta 97-98%. Banka Grameen ofron norma interesi që kanë ardhur drejt reduktimit përsa i përket kredive: 20% për kredi që gjenerojnë të ardhura, 8% për kreditë për shtëpi, 5% për kreditë e studentëve, dhe 0% për "anëtarë në vështirësi". Si matës suksesi, që prej hapjes së bankës, rreth 68% e familjeve huamarrëse kanë kaluar mbi nivelin e linjës së varfërisë. Banka Grameen ka zhvilluar teknika inovative të huadhënies që kanë rezultuar të suksesshme. Një ndër grupet përfituese të mikrokredive janë gratë kryefamiljare të varfra, të cilat kanë rezultuar më të besueshme se sa burrat, pasi ato investojnë direkt paratë e kredisë në familjet e tyre, se sa të paguajnë borxhe të mëparshme. Yunus pa gjithashtu se banorët e fshatrave ku u aplikua projekti i mikrokredisë dhe më vonë i bankës Grameen ishin më të motivuar për të paguar kreditë nëse ishin të detyruar të vepronin kështu nga ana sociale (njëfarë kolaterali social), prandaj filluan dhe u aplikuan kreditë në grup, pasi përgjegjësia kolektive si dhe frika dhe turpi do të dekurajonte mospagesën e kredisë prej kredimarrësve. Dhënia hua "grupeve me përgjegjësi të përbashkëta" rezultoi me norma të larta të shlyerjes, e cila nga ana e saj, mundësoi ofrimin e kredisë dhe për fshatarët më të varfër. Modeli Yunus kërkon shlyerjen e shpejtë të kredive të vogla (zakonisht rreth 250$) e cila lejon që të hollat të riciklohen shpejt për huamarrësit e rinj. Për shkak të këtyre praktikave radikale të kreditimit, 104

115 Yunus dhe Banka Grameen ka patur norma të jashtëzakonshme të shlyerjes. Ai është konsideruar pionier i mikrofinancës dhe ende punon për të promovuar modelin e bankës Grameen dhe ndërmarrjeve të tjera ndërkombëtare të mikrokredisë. Modeli i bankës Grameen, konsiderohet modern për shkak se përpiqet të mbushë boshllëqet e llojeve të tjera të kredive duke bazuar punën e tij në kombinimin e zhvillimit ekonomik dhe të mundësive të barabarta. Qëllimi i mikrokreditit modern është të krijojë një sistem të kredive të hapur për të gjithë, edhe për ata që nuk kanë garanci fizike për ti deklaruar si kolateral. Karakteristikat, modelet e mikrokredisë dhe institucionet që ofrojnë këtë lloj kredie, ndryshojnë në varësi të kontekstit që veprojnë me qëllim të plotësimit të nevojave të konsumatorëve të tyre dhe të konsumatorëve potencialë. Konsumatorët e synuar në përgjithësi janë pjesa më e prekshme si shoqërisht dhe ekonomikisht, që kanë nevojë për një kredi të vogël për të filluar një aktivitet të vetëpunësimit. Grameen u rrit nga një bankë në disa ndërmarrje, secila e përkushtuar për të shërbyer komunitetet e varfra rurale në Bangladesh dhe secila u krijua me qëllim të veçantë të riinvestimit të çdo dhe të gjitha fitimevë përsëri në dobi të të varfërve. Këto ishin bizneset e para sociale. Në vitin 2007, në Forumin Ekonomik Botëror, Prof. Yunus skicoi 7 parimet të cilat do të shërbenin si model për Bizneset Sociale që përdoruren sot. Në vitin 2011 Prof. Yunus, Saskia Bruysten dhe Sophie Eisenmann krijuan Yunus Social Business për të mundësuar financimin e rritjes së bizneseve sociale në të gjithë botën. Yunus Social Business Global Initiatives 162 (YSB) është një organizatë ndërkombëtare që mbështet biznesin social përmes financimit të sipërmarrësve lokalë për të krijuar zgjidhje për problemet sociale në mënyrë financiarisht të qëndrueshme. Organizata ka prezencë lokale në 8 vende, përfshirë Shqipërinë dhe qendër në Frankfurt. YSB Albania e filloi veprimtarinë e saj në Shqipëri në vitin 2012 dhe ka kontribuar në krijimin dhe financimin e një numri biznesesh sociale të suksesshme. Ajo ofron për sipërmarrësit trajnime, kualifikime profesionale, këshillim intensiv dhe financime, si dhe siguron akses në rrjetet kombëtare dhe ndërkombëtare. YSB Albania po e shtrin veprimtarinë e saj në vendet e tjera të Ballkanit Perëndimor (Kosovë, Maqedoni, Mal i Zi, Bosnje- Herzegovinë dhe Serbi) duhe evoluar në YSB-Balkans. Kjo përfshin jo vetë hapjen e Programit të Përshpejtimit të Biznesit por dhe mundësive të investimit me qëllim nxitjen e sipërmarrjes dhe iniciativave të biznesit social në këto vende. Programi është një mundësi unike për sipërmarrësit e rinj të vendeve të Ballkanit Perëndimor që të zhvillojnë aftësitë personale dhe të lidershipit, të testojnë dhe zhvillojnë modelet e tyre të biznesit, të kualifikohen në fushën e sipërmarrjes, të përfitojnë mentorim nga ekspertë kombëtarë dhe ndërkombëtarë, të bëhen pjesë e komunitetit ndërkombëtar të YSB, të sigurojnë akses direkt në një komunitet të gjerë sipërmarrësish e biznesesh inspiruese, si dhe mundësi për mbështetje financiare për bizneset me potencial për impakt social

116 Në nivel evropian Në vendet e zhvilluara është e përjashtuar nga sistemi tradicional i financimit vetëm një pakicë e popullsisë. Në disa vende evropiane, mikrofinanca është ende në një fazë embrionale, por ajo është vazhdimisht në rritje dhe zhvillim; në të vërtetë ka ende shumë pak përvoja të rëndësishme veçanërisht në drejtim të efikasitetit të shërbimeve të ofruara dhe të ndikimit mbi popullsinë e synuar; por, elementë inovativë dhe inteligjentë janë duke u aplikuar, duke krijuar mundësi interesante për të ardhmen. Pengesat kryesore në vendet e zhvilluara e kanë origjinën nga mungesa e legjislacionit në këtë fushë dhe nga vështirësitë e institucioneve për të arritur qëndrueshmërinë operative dhe financiare. Kjo vjen pjesërisht për shkak të kufizimeve maksimale të normave të interesit të zbatueshme të cilat shpesh nuk janë të mjaftueshme për të mbuluar kostot e larta të një veprimtarie komplekse dhe të mundimshme si shërbimet mikrofinanciare. Progres i madh është bërë në vitet e fundit dhe shumë më tepër ka ende për t u bërë deri sa ky mjet të mund të përmirësojë me të vërtetë kushtet ekonomike dhe sociale të individëve ose grupeve të përjashtuara. Adie - Association pour le Droit à l Initiative Economique 163 u krijua në vitin 1989 nga Maria Nowak, frymëzuar nga "Bankat e të varfërve", dhe më në veçanti nga Banka Grameen. Qëllimi ishte të përshtatej ai model në një ekonomi të industrializuar siç është Franca dhe më vonë në vitin 2000 dhe në disa vende të Mesdheut, nëpërmjet Adie International. Adie ishte institucioni i parë i mikrokredisë në Francë dhe në Evropë. Është një shoqatë e njohur jofitimprurëse që ndihmon njerëzit të përjashtuar nga tregu i punës dhe sistemi bankar për të krijuar biznesin e tyre dhe në këtë mënyrë krijon vetëpunësimin e tyre nëpërmjet mikrokredive. Kjo shoqatë ndihmon mbi mikrondërmarrje me të ardhura të ulta çdo vit, që përfaqësojnë 200 vende pune të vetë-krijuara në javë. Klientët e synuar të saj janë kryesisht individë të papunë, përfitues të mirëqenies sociale dhe individë me nivel të ulët arsimor. Ajo ka një rrjet të dendur degësh në Francë. Që prej krijimit të saj janë disbursuar mikrokredi, janë krijuar ndërmarrje të vogla dhe 84% e mikrondërmarrjeve është riintegruar profesionalisht. Oficerët e kreditit të saj shërbejnë gjithashtu dhe si këshilltarë të mikrondërmarrjeve dhe menaxhojnë marrëdhëniet me klientët gjatë procesit të krijimit të biznesit. Klientët e Adie mbështeten nga vullnetarë, të cilët ofrojnë trajnim dhe shërbime të zhvillimit të biznesit si dhe/ose veprojnë si anëtarë të komisionit të kredive. Kjo strukturë nxit kontakte të ngushta me klientët dhe mundëson ofrimin e shërbimeve me cilësi të lartë. Ajo gjithashtu nxit krijimin e një marrëdhënie besimi midis mikrondërmarrjeve dhe oficerëve të kreditit. Adie u ofron mikrondërmarrjeve një gamë të gjerë të shërbimeve financiare dhe jo financiare: "produkte dhe shërbimeve financiare : kredi deri në , "grantet start-up të financuara nga qeveria apo autoritetet lokale franceze, kreditë e subvencionuara me interes zero, produkte mikrosigurimi për të mbrojtur mikro-sipërmarrësit dhe bizneset e tyre, mikrofranshiza;

117 "shërbime jo financiare të ofruara nga stafi dhe vullnetarët : Stafi dhe vullnetarët ofrojnë shërbime të zhvillimit të biznesit për mikro-sipërmarrjet të tilla si planifikimi i biznesit, këshillimi dhe trajnimi, formalitetet administrative, marketingu dhe këshilla ligjore. Janë zhvilluar dhe programe specifike të trajnimit si programi «CréaJeunes» program i dedikuar për sipërmarrësit e rinj; mbështetje nëpërmjet telefonit nga Adie Conseil Info, një platformë telefonike e këshillimit të biznesit; si dhe shërbimet e këshillimit të biznesit online nëpërmjet faqes të internetit. Në nivel rajonal Opportunity International është një nga rrjetet më origjinale dhe më të mëdha mikrofinanciare në Botë, që operon në 24 vende. Ajo u themelua në vitin 1971, si një nga organizatat e para jofitimprurëse që ofron shërbime financiare për njerëzit që jetojnë në varfëri në vendet në zhvillim. Anëtarët e rrjetit ndërkombëtar të saj ofrojnë shërbime financiare, si kredi, kursime dhe mikrosigurim nëpërmjet bankave, IFJB-ve dhe OJQ-ve. Rrjeti u ofron njerëzve në varfëri dhe shërbime jo financiare dhe trajnim për të forcuar bizneset dhe për të zhvilluar komunitetet e tyre. Ajo sot u shërben 14.3 milion klientëve dhe ka krijuar ose mbështetur rreth 16 milionë vende pune, duke i dhënë sipërmarrësve mjetet për ti bërë të suksesshëm. Rrjeti shpreson që të ndihmojë klientët nëpërmjet krijimit të 20 milion vende pune deri në vitin 2020, duke ndikuar 100 milionë jetë njerëzish. Opportunity International është e pranishme në Evropë dhe konkretisht në Ballkan në këto vende: Rumani, Serbi dhe Maqedoni. Opportunity Microcredit Romania 164 është themeluar si një OJQ në vitin 1995 duke u shndërruar në një institucion financiar të rregulluar jobankar në vitin Që nga fillimi i saj, kompania ka shpërndarë kredi me vlerë 290 milionë Euro. 43% e klientëve të saj janë nga zonat rurale. Ajo ofron shërbime financiare, të tilla si kreditë për investime, për kapital punues, linjat e kreditit dhe produkte për përmirësimin e strehimit, për agro-fermerët e vegjël dhe mikrondërmarrjet e vogla dhe të mesme. Opportunity Bank Serbia 165, OBS është themeluar në vitin 2002 në partneritet me USAID-in si bankë kursimesh dhe në vitin 2007 si bankë me funksione të plota. Gjatë gjithë ekzistencës së saj, 100,000 kredi në vlerë prej 330 milionë Euro janë disbursuar në të gjithë vendin. 40% e klientëve të saj janë femra. Ka ndihmuar në hapjen e vendesh të reja pune dhe ka mbështetur vende pune ekzistuese. 65% e popullsisë jeton në zonat rurale, nga të cilat gati gjysma fitojnë jetesën e tyre në aktivitete bujqësore të karakterizuara nga fermat e vogla e të mesme. 48% e popullsisë rurale nuk kanë akses në kredi. Kreditë jepen kryesisht për investime dhe kapital punues, linjat e kreditit, produktet për përmirësimin e strehimit dhe produkte për agro-fermerët e vegjël, NVM-të dhe pensionistët. OBS ofron dhe produkte të tjera financiare për klientët e saj si produkte të kursimit, depozitat, transfertat e parave etj. Opportunity International operon në Maqedoni nëpërmjet bankës së kursimeve Moznosti 166, e cila lindi në vitin 1996 si e para OJQ humanitare që ofronte shërbime financiare. Ajo u

118 shndërrua në një bankë kursimesh në vitin Veprimet e saj kanë rezultuar shumë të suksesshme në ofrimin e kredive, trajnimin e bizneseve dhe asistencës për sipërmarrësit e rinj. Karakteristikë e bankës është ofrimi i kredive nëpërmjet grupeve. Shtylla kryesore në politikën e grupit të synuar është grupimi i klientëve në pesë grupe të synuara. Secili grup i synuar ka dy ose tre segmente. Për grupin e synuar Agro, segmentet janë të përcaktuara nga të ardhurat vjetore dhe aktivet që zotëron klienti (p.sh. arë, tokë, vresht, magazinë prodhimesh, makineri). Për grupin e synuar Agro, ka pesë produkte: asetet fikse dhe kapitali punues për segmentin 1, 2 dhe 3; kredi për nevoja konsumi dhe për përmirësim të shtëpive për të gjitha segmentet. Institucionet janë fokusuar në zgjerimin e përfshirjes financiare, duke shërbyer klientët e përjashtuar, si tregtarët, bizneset në vështirësi financiare ose të falimentuar, pensionistët dhe fermerët e vegjël. Menaxhimi i performancës sociale është një prioritet në të gjithë rrjetin e Opportunity International. Ai është përkthimi efektiv i misionit të institucionit në praktikë dhe është në përputhje me vlerat shoqërore të pranuara. Institucionet përjetuan një nivel të lartë të mosshlyerjes (PAR> 30) për shkak të vendimeve të papërshtatshme strategjike dhe krizës së tregut në vitet Nivelet më të larta të PAR-it ishin 13.3% në Opportunity Serbia në Shtator 2010 dhe 34.1% në Opportunity Rumania në Shkurt Politikat e mbledhjes së kredive të këqia nuk u realizuan nëpërmjet agjensive të jashtme të mbledhjes së kolateralit, por duke krijuar një ekip me punonjës të rrjetit. Arsyeja u bazua në dy kritere: Aplikimi i vlerave - Ekzistonte shqetësimi se natyra e paskrupullt e sektorit të grumbullimit të borxhit do të dëmtonte klientët që përballeshin me vështirësi. Ky veprim ishte thelbësor për kompaninë pasi tregoi realisht misionin e saj social. Përfitimi financiar - Kthimi nga një portofol i borxhit të keq prej një agjensie të mbledhjes së borxhit ishte në rangun 5-15%, ndërsa kthimi nga një portofol i ngjashëm por i përpunuar si duhet brenda kompanisë kishte të ngjarë të ishte më i lartë. 108

119 KAPITULLI IV PREZANTIMI I TË DHËNAVE, ANALIZA DHE INTERPRETIME Ky kapitull ofron gjetjet empirike që janë nxjerrë nga analiza e të dhënave të mbledhura nga pyetësorët. Ai jep fillimisht informacionin demografik të të anketuarve dhe analizën statistikore të informacionit. Këto pasohen nga interpretimi dhe diskutimi rreth gjetjeve të studimit. 4.1 Përzgjedhja e të anketuarve dhe procedura për mbledhjen e të dhënave Vlerësimi i impaktit që ka mikrokredia mund të bëhet me anë të përdorimit të të dhënave cilësore dhe sasiore. Mbledhja e të dhënave për kërkim cilësor zakonisht përfshin ndërveprim të drejtpërdrejtë me individët në bazë takimi një me një ose ndërveprim të drejtpërdrejtë me individët në një mjedis grupi. Përfitimet janë se informacioni është i pasur dhe ka një pasqyrë më të thellë të fenomenit në studim. Metodat kryesore për mbledhjen e të dhënave cilësore janë: intervistat individuale, fokus grupet, vëzhgimet, rastet e studimit, kërkimet individuale, etj. Në këtë studim janë kontaktuar ish klientë, klientë aktualë dhe drejtues të IMF-ve dhe bankave. Vlerësimi cilësor jep një ide të gjerë, kryesisht pa afat të përcaktuar, mbi ndikimin e programeve mikrofinanciare. Mjetet sasiore të mbledhjes së të dhënave janë pyetësorët e strukturuar të planifikuar për sondazhet në nivel familjar ose bizneset. Të dhënat nga burime dytësore kanë shërbyer për plotësimin e të dhënave primare. Vlerësimi i ndikimit sasior kërkon modele të ndryshme matematikore, statistikore dhe ekonometrike për analizën e të dhënave. Në këtë studim, janë përdorur bashkarisht të dyja metodat për vlerësimin e përgjithshëm të ndikimit që ka mikrofinanca. Popullsia për këtë studim përfshin individë, të cilët janë të angazhuar në aktivitete të mikrofinancës dhe jetojnë në rajonin e Vlorës dhe të Fierit. Popullata e këtij studimi u referohet individëve mbi 18 vjeç, moshë mbi të cilën një individ mund të aplikojë për një kredi në IMF-të ose bankat në rajonin e marrë në studim. Madhësia e kësaj popullate është bazuar mbi të dhënat e publikuara prej INSTAT për vitin 2015, mbi numrin e individëve me të drejtë vote. Është përzgjedhur popullatë me përvojë në veprimtaritë mikrofinanciare, sepse ata janë të informuar më mirë dhe dinë më shumë mbi të mirat dhe të këqijat rreth saj, në mënyrë që të mund të reflektojnë më mirë pyetësorin, por gjithashtu janë anketuar dhe individë, të cilët janë në ciklin e parë të mikrokredisë, por ende nuk kanë marrë përfitimet prej saj. Janë përdorur pyetësorë të strukturuar për mbledhjen e të dhënave empirike dhe primare të këtij studimi duke intervistuar klientët aktualë në IMF-të ose bankat të cilat ofrojnë mikrokredi. Individët për intervistë janë zgjedhur në mënyrë rastësore. Intervistat janë kryer në periudhën Janar Korrik Për të patur informacione mbi të intervistuarit në fusha të ndryshme, është kërkuar ndihmë nga degët lokale të IMF-ve dhe bankave dhe konkretisht nga oficerët e kredive të tyre, të cilët kanë bashkëpunuar për plotësimin e pyetësorëve në mënyrë që informacioni i marrë prej klientëve të tyre aktualë ose ish klientë, të ishte sa më i saktë dhe i plotë. Ndërsa pyetësori i drejtuar institucioneve mikrofinanciare dhe bankave, që operojnë me mikrokredinë u është shpërndarë të gjitha IMF- 109

120 ve dhe bankave që kanë veprimtari në qytetin e Vlorës dhe të Fierit, por jo të gjithë drejtuesit e degëve që janë kontaktuar, kanë qenë të gatshëm të kontribuojnë dhe ti përgjigjen pyetësorit në të gjithë elementët e tij. Për shkak të përgjigjeve të pavlefshme dhe mungesës së të dhënave përkatëse nga IMF-të, disa pyetje të pyetësorit, në lidhje me të dhënat financiare lidhur me performancën e tyre nuk janë përfshirë në analizë. Një nga metodat e analizës së përdorur në këtë studim është dhe statistika përshkruese. Ajo përfshin krahasimin e të ardhurave, pronësisë së aseteve, investimeve, të ushqyerit, shëndetin, arsimin, vendim-marrjes (fuqizimin), rritjen e biznesit, shtimin e të punësuarve në bizneset e huamarrësve para dhe mbas përdorimit të mikrokredisë. Në këtë mënyrë mund të shihet nëse ka përmirësim ose jo në standardin e tyre të jetesës pas përdorimit të mikrokredisë. Pyetësorët kishin pyetje me karakter njohës, që përfshinte informacione të përgjithshme si: gjinia, mosha, edukimi, numri i anëtarëve të familjes, gjendja civile si dhe pyetje të karakterit specifik, që janë të lidhura me nivelin e të ardhurave, punësimin, kursimet, kapitalin, aksesin në shërbimet financiare, investimet në biznes dhe mënyrën e përdorimit të kredisë. Pyetjet që u përdorën për të mbledhur informacion nga të anketuarit ishin të strukturuara dhe disa pyetje dikotomike me dy përgjigje: po ose jo. Konteksti i njëjtë i pyetjeve u dha për të gjithë të intervistuarit në mënyrë, që stimuli i marrë prej tyre nga pyetësori të ishte i njëjtë. Pyetësori i strukturuar kishte gjithashtu dhe pyetje me zgjedhje të shumëfishta në të cilin të anketuarit përzgjodhën një ose më shumë prej alternativave. Gjithashtu është përdorur në pyetësor shkalla Likert (konsiderohet shkalla e vlerësimit me pikë nga 1-5) për të matur perceptimet e të anketuarve në bazë të deklaratave të tyre se si ndikon mikrofinanca në standardet e tyre të përgjithshme të jetesës. Vlerësimi me pikë i shkallës Likert tregon shkallën e kënaqshmërisë së individëve lidhur me disa tregues pasi ata kanë marrë mikrokredinë nga një IMF ose bankë. Numri '1' përfaqëson nivelin më të ulët të kënaqësisë, ndërsa numri '5' përfaqëson nivelin më të lartë të kënaqësisë lidhur me pyetjet e drejtuara klientëve. Pyetësorët ju janë drejtuar të dy gjinive për të parë dhe ndikimin që ka patur mikrokreditimi në përmirësimin e jetesës së femrave dhe fuqizimin e tyre. Të anketuarit ishin banorë të zonave urbane, gjysëm urbane dhe të zonave rurale, në të cilat aksesi në shërbimet financiare është dhe më i kufizuar. Bazuar në të dhënat e publikuara nga INSTAT, popullsia në Qarkun e Vlorës është nga ku meshkuj janë dhe femra , ndërsa popullsia e Qarkut të Fierit është nga ku meshkuj dhe femra Në funksion të madhësisë së kësaj popullate u planifikua madhësia e vlefshme e kampionit të studimit si dhe numri i vlefshëm i individëve, që duhet të përfshiheshin në studim, u përshtatën llojet e variablave të studimit, shkallët e tyre të matjes dhe të dhënat, që duhet të mblidheshin për testimin e lidhjeve dhe marrëdhënieve të propozuara në hipotezat dhe modelin kërkimor të studimit. Bazuar në të dhënat e publikuara nga Komisioni Qendror i Zgjedhjeve, në datën 21 Qershor 2015 në Bashkinë e Vlorës kishin të drejtën të shkonin drejt kutive të votimit votues, ndërsa në Bashkinë e Fierit kishin të drejtën e votës votues, pra popullata në total është banorë në moshën mbi 18 vjeç. Duke qenë se popullata e rajonit rezulton banorë, bazuar mbi këtë numër dhe me nivelin e besimit 95%, madhësia e llogaritur për këtë studim rezultoi minimalisht në 384 të anketuar (me interval besimi 5%). 110

121 Figura 4.1 Llogaritja e madhësisë së kampionit të vlefshëm të studimit Burimi: Në mënyrë, që të kemi besim te rezultatet e kërkimit dhe, që ato të jenë përfaqësuese të popullatës, është aplikuar një nivel besimi prej 95%, që do të thotë se ka vetëm 5% probabilitet që rezultatet e kampionit të ndryshojnë prej mesatares së popullatës. Gjithashtu një vlerësim i mirë i marzhit të gabimit ose i intervalit të besimit gjendet nga 1/ N, ku N është numri i pjesëmarrësve në kampion ose madhësia e kampionit (Niles 167 ), i cili në këtë studim llogaritet të jetë përafërsisht i barabartë me 5%, i cili është zakonisht dhe marzhi më i përdorur i gabimit. Ndërsa do t i referoheshim statistikës së aplikuar të nivelit të besimit, ajo që praktikohet më tepër është 95%, ndërsa marzhi i gabimit ose intervali i besimit është 5%. Bashkia e Vlorës përfshin të gjithë zonën bregdetare nga Lumi i Vjosës në veri deri në Qafën e Llogarasë në jug, duke përfshirë gadishullin e Karabrunit dhe Ishullin e Sazanit. Në këtë territor shtrihen tre qendra të rëndësishme të turizmit detar, Vlora, Radhima dhe Orikumi. Kjo zonë ka në përbërje dhe parkun detaro-bregdetar Sazan-Karaburun, që është i vetmi i këtij lloji në vendin tonë. Zona ka praninë e minorancave etnike, përkatësisht minorancës Greke në zonën e Nartës dhe asaj rome në Novoselë. Tendencat demografike kanë qenë ato të një qyteti që ka pësuar si emigrimin edhe migrimin nga zonat rurale në atë urbane. Në fshatin Nartë, ka një pakicë etnike greke dhe kryesisht banorët e këtij fshati jetojnë në shtetin fqinj kurse banorët e fshatrave të thella kanë lëvizur drejt zonave urbane të Vlorës. Emigrimi i popullsisë dallohet edhe nga diferenca e theksuar midis numrit të popullsisë të regjistruar në gjendjen civile dhe numrit të nxjerrë nga censusi. Qyteti i Vlorës ka një aktivitet të vogël tregtar përmes Portit të Vlorës, i cili përpunoi ton mallra ose 54% më shumë se viti 2013, rreth 2% të volumit të mallrave të përpunuara nëpër portet shqiptare. Vlora ka si burim kryesor ekonomik turizmin dhe bujqësinë e përqendruar te blegtoria dhe ullinjtë. Si një qytet bregdetar, Vlora është edhe një qendër e rëndësishme e peshkimit. Bashkia e Fierit përfshin zonat bujqësore më të rëndësishme të vendit, si dhe një pjesë të konsiderueshme të industrisë që lidhet me përpunimin e naftës. Më shumë se 55% e popullsisë së bashkisë jetojnë në zonat rurale, gjë që tregon rëndësinë e sektorit të bujqësisë në jetën ekonomike. Prodhimi bujqësor i kësaj zone është i shumëllojshëm nga drithi te zarzavatet, bostanoret, blegtoria dhe nënproduktet e saj. Në këtë territor gjenden toka shumë pjellore, të cilat dikur kanë qenë këneta dhe, që sot janë të rrezikuara vazhdimisht nga përmbytjet. Fieri ka një vijë bregdetare të konsiderueshme, që shtrihet nga grykëderdhja e lumit Vjosë deri në grykëderdhjen e lumit Seman në kufijtë e parkut kombëtar Divjakë- Karavasta, si dhe pjesë e saj është dhe parku arkeologjik i Apollonisë, krahas objekteve të 167 Niles, R., ( 2006). "Robert Niles' Journalism Help: Statistics Every Writer Should Know," RobertNiles.com 111

122 tjera të trashëgimisë kulturore. Shfrytëzimi i bregdetit për turizëm është ende në fillesat e veta. Njësitë administrative Topojë dhe Dërmenas kanë një vijë bregdetare ranore prej 30 kilometrash, e gjitha shumë e përshtatshme për turizmin familjar. Si një zonë industriale e rëndësishme e kohës së komunizmit, Fieri vuan në veçanti nga papunësia e lartë e shkaktuar nga mbyllja e fabrikave, si dhe nga ndotja mjedisore e lënë pas nga industria tashmë e mbyllur. Varfëria është gjendja në të cilën mungon një sasi e caktuar jetike e pasurisë materiale ose e të hollave. Thuhet se varfëria ekziston atëherë kur njerëzit kanë mungesa në mjetet të cilat kënaqin nevojat e tyre thelbësore. Disa nga shkaqet e varfërisë janë: lufta, zija e bukës, sëmundjet, mungesa e arsimimit, papunësia, braktisja e familjes, divorci, shtatëzanitë në adoleshencë, abuzimi në familje, statusi i emigrantit, statusi i pakicës, paragjykimet, paaftësia fizike dhe mendore, fatkeqësitë natyrore, mbipopullimi, diktatura, shtypja (tirania), korrupsioni dhe racizmi. Varfëria në Shqipëri ka karakter shumë dimensional. Ajo nuk identifikohet vetëm me të papunët apo me familjet që jetojnë në varfëri ekonomike, por përfaqësohet gjithashtu me kategori, të cilat janë të përjashtuara nga të drejta themelore për të patur një banesë, ushqim të mjaftueshëm, ngrohje dhe veshje në dimër, punë në përputhje me aftësitë e tyre fizike dhe nivelin arsimor, shkollë afër shtëpisë dhe mundësi për ta ndjekur atë, akses në shërbimin shëndetësor, mbrojtje nga grabitja dhe dhuna, të drejta dhe zë për të kërkuar të drejtat. Varfëria në këtë fillim shekulli në Shqipëri ka prekur kryesisht moshën e re. Ajo mbizotëron më shumë në popullsinë fshatare, në familjet me shumë anëtarë dhe me numër të lartë fëmijësh, si dhe mbizotëron te të papunët dhe njerëzit me nivelin më të ulët të arsimit. Shtresa më e varfër në Shqipëri janë të rinjtë. Më shumë se 55% e popullsisë së varfër është nën moshën 25 vjeç, ndërsa kjo grupmoshë përfshin vetëm 33% të popullsisë gjithsej. Kjo është në kundërshtim me perceptimin popullor se pjesa më e prekur nga varfëria në vend janë më të moshuarit. Përkundrazi, vetëm 10% e popullsisë së varfër janë të moshës 60 vjeç e lart. Norma e papunësisë është rritur nga 12.5% në vitin 2008 në 17.1% në vitin Mungesa e vendeve të punës është më e theksuar në grupet e rrezikuara siç janë të rinjtë dhe femrat. Hendeku i vazhdueshëm i prodhimit dhe tensionet në tregun e punës janë reflektuar edhe në trendin në rënie të normës së pjesëmarrjes në fuqinë punëtore. Sipas raportit të përbashkët të BB-së dhe INSTAT-it, Shqipëria, trendi i varfërisë 169 varfëria nuk është më vetëm një çështje rurale. Ka patur një zhvendosje të varfërisë nga zonat rurale në zonat urbane, ku kjo e fundit ka përjetuar një rritje të madhe të shkallës së varfërisë, si pasojë e përpjekjeve më të përqendruara drejt zhvillimit rural, ndërkohë që lëvizjet e popullsisë mund të kenë vazhduar nga zonat rurale në zonat urbane dhe pasojat e krizës kanë ndikuar kryesisht në zonat urbane. Shkalla e varfërisë në zonat rurale është rritur nga 15% në 2008 në 15.5 % në vitin 2012, ndërsa varfëria urbane u rrit nga 10.2% në 13.3%. Tabela 4.1 jep treguesit e varfërisë për qarqet e ndryshme të Shqipërisë. Për shkak të krizës globale financiare dhe ngadalësimit të rritjes ekonomike, ka pasur një rritje të përgjithshme të varfërisë. Norma mesatare e varfërisë për vendin tonë është 14.3%. Vërejmë se niveli më i 168 Burimi i informacionit: Anketa e Forcave të Punës _rishikuar.pdf 112

123 lartë i varfërisë është në Kukës 22.5% dhe niveli me i ulët është në Gjirokastër 10.6%. Dy qarqet që janë marrë në shqyrtim në këtë studim janë Fieri, i cili ka nivelin e varfërisë 17.1% dhe Vlora me një nivel varfërie 11.1%, ndër më të ultët në vend mbas Gjirokastrës. Zonat Bregdetare, kanë rritjen më të madhe në varfëri, 17.7% e popullsisë është e varfër në krahasim me 12.7% në vitin Në Shqipëri, mbi 32.1% e popullsisë jeton me më pak se 5 dollarë në ditë, ndërkohë që numri i personave që jetojnë në varfëri ekstreme me më pak se 1.9 dollarë në ditë është persona, duke zënë 1.1% të popullsisë së përgjithshme. E rishikuar nga INSTAT-i dhe Banka Botërore në Prill 2015, kjo shifër është më e madhe. Tabela 4.1: Treguesit e varfërisë sipas qarqeve (%) Treguesit e varfërisë Qarqet Përqindja Hendeku Ashpërsia Berat Dibër Durrës Elbasan Fier Gjirokastër Korçë Kukës Lezhë Shkodër Tiranë Vlorë Gjithsej Burimi: Anketa e Matjes së Nivelit të Jetesës, AMNJ 2012* *Pas publikimit të shifrave të plota të popullsisë për vitet në Maj 2014, është rishikuar seria kohore e të dhënave në Maj 2014, është rishikuar seria kohore e të dhënave të AMNJ 2005, 2008, Analiza e rezultateve të pyetësorëve Sipas Dunn 170 si dhe Cohen & Bourjorjee 171, vlerësimi i ndikimit të mikrofinancës mund të kryhet në tri nivele të ndryshme, në nivel të familjes, në nivel individual dhe në nivel të ndërmarrjes. Niveli i familjes: Programet e vlerësimit të ndikimit duhet të matin ndryshimet në nivel të ekonomive familjare për shkak të programit të mikrofinancës. Pozicionet ekonomike të familjeve si të ardhurat, shpenzimet, niveli i kapitalit, portofoli i mjeteve të jetesës, etj. mund të ndryshojnë me kalimin e kohës për shkak të rritjes së aksesit të familjeve në produktet dhe shërbimet mikrofinanciare. Ndryshimet psiko-sociale mund të përjetohen në nivel shtëpiak d.m.th. ndryshime në shkrim-lexim, migracion, barazinë gjinore, shëndetin, statusin social, etj. Disa nga ndryshimet më të rëndësishme janë: o rritja e nivelit të të ardhurave të familjes; o diversifikimi më i madh në burimet e të ardhurave të familjes; o rritje në pasuritë shtëpiake, duke përfshirë përmirësimet në strehim; 170 Dunn, E., (2002). Research Strategy for the AIMS Core Impact Assessment, AIMS, University of Manchester 171 Cohen, M.,Bourjorjee, D., (2003), Impact of Microfinance, Donor Brief No. 13, CGAP, Washington 113

124 o rritja e pajisjeve të mëdha shtëpiake dhe mjeteve të transportit, si dhe rritje në asete të vogla fikse sipërmarrëse; o rritja e shpenzimeve për arsimin e fëmijëve; o rritja e shpenzimeve për ushqim, sidomos midis shumë të varfërve; o rritja e efektivitetit të ekonomisë familjare në përballimin e problemeve. Nivel individual: Në përgjithësi, programet efektive mikrofinanciare sjellin ndryshime pozitive në nivel individual. Ato zhvillojnë aftësitë menaxheriale të përfituesve dhe rritin statusin dhe pozicionin jo vetëm në shoqëri, por edhe në shtëpi/ familje. Rritja e zhvillimit të kapaciteteve për shkak të programeve mikrofinanciare çon në një ndryshim në nivelin e të ardhurave individuale, modelet e shpenzimeve, kushtet e jetesës, ndërgjegjësimit, aksesit, të barazisë dhe të drejtësisë në familje dhe aktiviteteve në komunitet, etj. Disa nga ndryshimet e rëndësishme janë: o rritja e kontrollit të klientit ndaj burimeve dhe të ardhurave brenda portofolit ekonomik të familjes; o rritja e vetë-respektit dhe respektit nga të tjerët; o rritje të përqindjes së kursimeve personale; o një pozitë më të mirë nga e cila nisesh për të përballuar të ardhmen përmes sjelljeve më aktive dhe rritjes së nivelit të besimit. Nivel ndërmarrje: Programet mikrofinanciare ndikojnë në operacionet e sipërmarrjeve të vogla, duke sjellë ndryshime në fitimet, shkallën e operacioneve, diversifikimin etj. Ato sjellin: o rritjen e të ardhurave të sipërmarrjeve të vogla; o rritje në asetet fikse të ndërmarrjeve, sidomos te huamarrësit e përsëritur; o rritjen e punësimit të gjeneruar nga ndërmarrja; o përmirësime në marrëdhëniet e transaksioneve të ndërmarrjes. Cohen dhe Chen 172 shpjegojnë modelin bazë të hipotezave të tyre për të vlerësuar impaktin në nivel individual. Kuadri bazohet në parametrat e mëposhtëm: ndryshimet materiale (të ardhura, kapaciteti për të fituar, kontrolli i burimeve, nevojat bazë jetësore etj.), ndryshimet njohëse (njohuri, aftësi, ndërgjegjësim, etj.), ndryshimet perceptuale (vetëvlerësim, vetëbesim, vizioni për të ardhmen, respekt etj.), ndryshimet relacionale (vendimarrje, fuqi blerëse, pjesëmarrje, vetëmbështetje, aftësitë organizative etj.). 172 Cohen, M., Chen, M. A., (1997), A Guide for assessing the microenterprise services at the individual level AIMS, USAID, Washington, D.C. 114

125 4.2.1 Informacioni demografik i të anketuarve nëpërmjet pyetësorëve drejtuar individëve kredimarrës Tabela 4.2: Të dhëna demografike të të anketuarve Variabli Grupi i matur Frekuenca Përqindja % % % Mosha (vite) % % >60 3 1% TOTALI % Femër % Gjinia Mashkull % TOTALI % I ulët 51 13% I mesëm profesional 56 15% Arsimimi I mesëm i përgjithshëm % I lartë % Pasuniversitar 18 5% TOTALI % Beqar/e 57 15% I/E Martuar % Gjendja Bashkëjetesë 22 6% civile I/E Divorcuar 10 3% I/E Ve 0 0% TOTALI % Qytet % Vendbanimi Fshat % TOTALI % Burimi: Të dhënat e anketimit. Përpunimi i autorit Tabela 4.2 jep informacion lidhur me pyetjet e karakterit të përgjithshëm të pyetësorit. Përsa i përket shpërndarjes së moshës së kredimarrësve të mikrokredive, 34% e të anketuarve i përkasin grup moshës prej vjeç, 28% ishin vjeç dhe 23% ishin vjeç, ndërsa mbi 50 vjeç ishin 15% e të anketuarve. Të anketuarit janë klasifikuar dhe përsa i përket arsimimit. Kjo mund të ndikojë në mënyrën me anën e të cilës ata janë të punësuar, si sigurojnë të ardhurat për familjen e tyre, si jetojnë jetën e tyre të përditshme dhe menaxhojnë familjen dhe biznesin, nëse zotërojnë një të tillë. Në këtë sondazh, është vërejtur se shumica e të intervistuarve, rreth 50%, kishin arsim të mesëm profesional ose të përgjithshëm; vetëm 13% e kampionit kishin arsim të ulët, dhe respektivisht 32% dhe 5% e të intervistuarve kishin arsim të lartë dhe pasuniversitar. Lidhur me shpërndarjen gjinore të të anketuarve 55.5% e tyre ishin femra dhe 44.5% meshkuj. Në botë numri dhe përfituesit më të mëdhenj të programeve mikrofinanciare janë femra, por nuk mund të themi të njëjtën gjë për Shqipërinë, sepse të anketuarit në këtë studim janë zgjedhur rastësisht pa ndonjë paragjykim ndaj gjinisë. 115

126 Pjesa më e madhe e të intervistuarve 77% janë të martuar, 15% janë beqarë, 6% bashkëjetojnë, 3% të divorcuar. Përsa i përket vendbanimit pjesa më e madhe e kampionit jetonte në zonat urbane 55.2% e të anketuarve dhe 44.8% në zonat rurale. Ndërsa 52% e të anketuarve jetojnë në rajonin e Fierit dhe vetëm 48% në rajonin e Vlorës. Numri i familjarëve varion nga 8% me më pak se 2 familjarë, që janë kryesisht familjet e reja që nuk kanë ende fëmijë ose familjet ku njerëzit bashkëjetojnë; 78% e tyre kanë familje që përbëhen nga 2-5 anëtarë dhe 12% familje me më shumë se 5 anëtarë, të cilat jetonin kryesisht në zonat rurale Aksesi në shërbimet financiare Për arsye tregtare shërbimet financiare historikisht kanë patur në fokus të tyre pjesën e pasur të shoqërisë, të cilët kanë një aftësi më të madhe për të shlyer kreditë dhe për të ruajtur kursimet e tyre. Bankat dhe institucionet e tjera financiare formale vlerësohen aktualisht se ofrojnë shërbime për vetëm 25% të klientëve potencialë në mbarë botën. Në përgjithësi, komuniteti i varfër mbetet i pa shërbyer financiarisht, por dhe fermerët dhe punëtorët pa kolateral kanë patur vështirësi në aksesin e shërbimeve financiare nga IF-të tradicionale. Sipas teorisë klasike financiare 173 të gjitha ndërmarrjet, pavarësisht nga madhësia e tyre, kanë të njëjtën akses në tregjet e kapitalit. Megjithatë, ka tregues të qartë se ndërmarrjet më të vogla kanë më shumë vështirësi për të tërhequr fonde të jashtme. Aksesi në financim ndihmon të gjitha firmat të rriten dhe të kenë prosperitet. Mungesa e aksesit në kredi është një pengesë e madhe për rritjen e mikrondërmarrjeve. Për më tepër, firmat me akses më të madh në kapital janë më të afta për të shfrytëzuar rritjen dhe mundësitë e investimeve 174. Pyetjes në kanë aplikuar ndonjëherë për kredi 92% e të anketuarve i është përgjigjur pozitivisht. Pra një pjesë e madhe e të anketuarve kanë përfituar nga shërbimet bankare dhe të IFJB-ve mbasi kanë plotësuar kushtet e nevojshme të kërkuara prej tyre për të aplikuar për kredi. Ndërkohë, që qëllimet e aplikimit për kredi nga të anketuarit kanë qenë nga më të ndryshmet, pjesa më e madhe e tyre kanë aplikuar për kredi biznesi 47.3% e pasuar nga kreditë personale 16.7% dhe kreditë për investime të ndryshme në shtëpi si riparime ose blerje godine me rreth 12.1%. Kreditë për shkollim zënë 7.5% të mikrokredive të dhëna, ndërsa kreditë për blerje makine 6.98%. Vihet re një përqindje e konsiderueshme dhe për përdorimin e kredisë për qëllime shëndetësore, kjo kryesisht për operacione ose vizita mjekësore jashtë territorit të vendit. 173 Ang, J., (1992), On the Theory of Finance for the Privately Held Firms. The Journal of Small Business Finance, Vol. 1(3), S Beck, T., Demirgüç-Kunt, A., Laeven, L., and Maksimovic, V., (2006), The Determinants of Financing Obstacles, Journal of International Money and Finance 25,

127 Grafiku 4.1: Qëllimi i aplikimit për kredi 50.0% 47.3% 45.0% 40.0% 35.0% 30.0% 25.0% 20.0% 15.0% 16.7% 12.1% 10.0% 5.0% 0.0% 7.5% 6.8% 5.6% 1.0% 2.7% 0.5% Burimi: Të dhënat e anketimit. Përpunimi i autorit Përsa i përket aksesit në mikrokredi, të anketuarit që janë në ciklin e parë të mikrokredisë janë 36%, ndërsa pjesa tjetër janë ish klientë të mikrofinancës në ciklet e tjera të kredisë. Shumica e tyre rreth 42% ndodhen në ciklin e dytë të mikrokredisë. Grafiku 4.2: Shpërndarja e herëve që kredimarrësit kanë marrë mikrokredi Sa herë keni marrë një mikrokredi? 5% 1% 16% 36% 42% 1 herë 2 herë 3 herë 4 herë më shumë se 5 herë Burimi: Të dhënat e anketimit. Përpunimi i autorit Lidhur me normat e interesit të paguara për kredinë pjesa dërrmuese e të anketuarve i konsideron këto norma të pranueshme me 43.8%, të larta 41.4% dhe shumë të larta 9.6%, ndërsa ata që i mendojnë të ulta dhe shumë të ulta janë në total 5.2% e të anketuarve. Gjatë dy dekadave të fundit, institucionet që ofrojnë mikrokredi për huamarrësit me të ardhura të ulta në vendet në zhvillim dhe në tranzicion janë përqendruar gjithnjë e më shumë në bërjen e operacioneve të tyre financiarisht të qëndrueshme duke bërë që kredimarrësit të paguajnë norma interesi të larta mjaftueshëm për të mbuluar të gjitha shpenzimet e tyre operative. Elementë të tjerë të rëndësishëm, që ndikojnë në aplikimin e normave të interesit të larta për 117

128 mikrokreditë janë: kostot e fondeve, shpenzimet e larta administrative dhe arritja e qëndrueshmërisë dhe përfitimeve prej IMF-ve. Grafiku 4.3: Perceptimi i kredimarrësve mbi normat e interesit të mikrokredive Interesi i paguar për kredinë është: 60.0% 40.0% 20.0% 0.0% 0.8% 4.4% 43.8% 41.4% 9.6% Shume i ulët I ulët I pranueshëm I lartë Shume i lartë Burimi: Të dhënat e anketimit. Përpunimi i autorit Pyetjes se cili ishte momenti më i vështirë në procesin e marrjes së mikrokredisë, 40% e kredimarrësve zgjodhën pritjen për aprovimin e kredisë, 24% e tyre cilësojnë si moment delikat kërkimin për institucionin ose bankën e duhur, 21% e tyre përgatitjen e dokumentacionit të nevojshëm për kredi si çertifikata, vërtetime, siguracione dhe 15% e tyre kuptimin e kushteve të kredisë si norma interesi, gjoba, kërkesat për kolateral e të tjera. Pjesa më e madhe e tyre cilësojnë si moment kyç pritjen për aprovimin e kredisë pasi faktori kohë është thelbësor sidomos përsa i përket disa llojeve të caktuara investimesh në disa sektorë të veçantë të ekonomisë si bujqësia dhe blegtoria. Gjithashtu kërkimi për institucionin e duhur kredimarrës përfaqëson një moment të rëndësishëm, pasi që në fazat e para të kërkimit të financimit përzgjidhet institucioni që ofron kushte më të favorshme për klientët, përsa i përket shumës së kredisë, normave të interesit, kushteve të shlyerjes dhe kërkesave për kolateral. Grafiku 4.4: Momenti më i vështirë në marrjen e mikrokredisë Pritja për aprovimin e kredisë Kërkimi për bankën ose institucionin e duhur Përgatitja e dokumentacionit të nevojshëm për kredi Kuptimi i kushteve të kredisë 21% 15% 40% 24% Burimi: Të dhënat e anketimit. Përpunimi i autorit 118

129 Ndër faktorët, që ndikojnë në kërkesën për kredi, rëndësinë më të madhe e kanë normat e interesit të pasuara nga kësti mujor, kolaterali i kërkuar, komisionet, periudha e shlyerjes së kredisë dhe gjobat në rast të mospagimit të saj. Kostoja e aksesit të kredisë i referohet shumës së parave, që individët dhe sipërmarrësit paguajnë në procesin e huazimit të parave nga IF-të. Treguesit kryesorë të kostos në këtë drejtim janë tarifat e përpunimit, tarifat e negocimit, normat e interesit, kostot e sigurimit personal, tarifat ligjore dhe shpenzimet e udhëtimit nga vendi i banimit deri në zyrën e institucionit financiar. Hallberg dhe Oldsman (2002), veçojnë rreziqet e larta të lidhura në kreditimin e NVM-ve dhe shpenzimet fikse lidhur me marrjen e informacionit të dobishëm në lidhje me huamarrësit nga IF-të si elementë kryesorë të kostos së lartë të kredisë 175. Kostot e larta të transaksionit për këtë arsye, jo vetëm rritin koston e huamarrjes, por gjithashtu mund të kufizojnë aksesin në financimin e jashtëm për disa grupe të huamarrësve. Ndërsa kostot e transaksionit janë të kufizuara për të gjithë huamarrësit, ka argumente se ato janë edhe më të kufizuara për ndërmarrjet e vogla dhe mikro. Karakteristikat e tyre të ndryshme dhe mungesa e informacionit lidhur me aktivitetin e tyre rritin kostot e vlerësimit dhe të monitorimit. Ndryshe nga kategoritë e tjera të kreditit, të tilla si kredia konsumatore apo kreditë hipotekore, kreditimi i NVM-ve konsiderohet ende një produkt kreditimi me kosto të lartë. Më konkretisht, ndryshe nga produktet e tjera të kreditimit, që mund të reduktohen në transaksione të thjeshta, kreditimi i tyre ende varet shumë nga marrëdhëniet midis huamarrësve dhe huadhënësve 176. Grafiku 4.5: Faktorët që ndikojnë në kërkesën për kredi Gjobat për mospagimin e kredisë Komisionet Norma vjetore e interesit Shuma e kredisë Periudhat e shlyerjes Kolaterali Kësti mujor 0.0% 10.0% 20.0% 30.0% 40.0% 50.0% 60.0% Rëndësi maksimale Shumë e rëndësishme E rëndësishme Disi e rëndësishme Jo e rëndësishme Burimi: Të dhënat e anketimit. Përpunimi i autorit 175 Hallberg, K., Oldsman, E., (2002), Framework for Evaluating the Impact of Small Enterprises Initiatives Berger. A., Udell, G., (2004), A More Complete Conceptual Framework for SME Finance. World Bank Conference 119

130 Të anketuarit mund të zgjidhnin tre faktorë përcaktues në përzgjedhjen e institucionit të kredisë. Ndër faktorët më të përmendur prej tyre janë koha e shkurtër për disbursimin e kredisë me 17.1% dhe kostot më të ulta të huamarrjes, (norma interesi, kosto transaksionesh) me 15.9%. Faktorë të tjerë të rëndësishëm janë: cilësia e shërbimeve të ofruara 15.2%, kërkesa më të pakta për të aksesuar në financim 14.9% dhe afërsia fizike me institucionin financiar 12.4%. Është me rëndësi të madhe, që IMF-të të rregullojnë shërbimet e ofruara në përputhje me nevojat e klientëve, në këtë mënyrë ato do të arrijnë shtrirjen e shpejtë dhe rritjen e kthimit financiar. Grafiku 4.6: Faktorët përcaktues në përzgjedhjen e institucionit të kredisë 18.0% 16.0% 14.0% 12.0% 10.0% 8.0% 6.0% 4.0% 2.0% 0.0% 12.4% 15.2% 8.1% 15.9% 6.6% 14.9% 9.4% 17.1% 0.2% Burimi: Të dhënat e anketimit. Përpunimi i autorit Mbas marrjes së mikrokredisë ajo mund të përdoret për qëllimin për të cilën është aprovuar nga komiteti i kredisë së institucionit huadhënës apo për motive të tjera të panjohura nga ata. Grafiku 4.7, jep mënyrat e përdorimit të mikrokredisë nga huamarrësit: 14.6% e të anketuarve u përgjigjën se e përdorën kredinë për konsum, 13.8% bleu inventar, 6.8% për hapjen e një biznesi të ri, 11.2% për blerjen e pajisjeve prodhuese, 8.6% për blerje bagëtie, 4.7% i përdorën për investime në bujqësi, 9.4% për të siguruar kapital qarkullues, 11.7% investuan në blerje mjetesh transporti. Gjithashtu, 7% e tyre financuan edukimin e tyre ose të fëmijëve, 3.1% e tyre investuan në tregti, 3.9% në pasuri të paluajtshme si blerje godine ose rregullime në godinat ekzistuese, 2.7% e tyre e përdorën financimin me anë të mikrokredisë për aktivitete të tjera dhe 2.5% e përdorën për kthim borxhi. Pjesa më e madhe e të anketuarve e ka përdorur kredinë për qëllime biznesi ose investimi ndërsa një pjesë e vogël e tyre e ka përdorur atë për konsum. Për sipërmarrjet kërkesa më e madhe për mikrofinancim mund të jetë kryesisht për shkak të nivelit të ulët të produktivitetit që ato kanë si pasojë e aktiveve që zotërojnë dhe e nivelit të ulët të fitimeve të pashpërndara. 120

131 Para së gjithash, një firmë që ka një nivel më të ulët të produktivitetit tenton të ketë një prodhim më të ulët. Kjo mund të çojë në probleme të menaxhimit ose probleme financiare. Një mënyrë për të rritur nivelin e produktivitetit për to është të marrin më shumë hua dhe të përdorin kapitalin për investime të mëtejshme, me qëllim rritjen e nivelit të produktivitetit dhe prodhimit. NVM-të kanë një tendencë për të marrë hua nga institucionet mikrofinanciare pasi ato janë gjithnjë e më në fokus të klientelës së synuar prej tyre. Shuma e mikrofinancimit në dispozicion mund të përdoret për të rritur investimet e NVM-ve në teknologji, makineri, dhe inventar dhe si pasojë, të sjellë rritjen e prodhimit për to. Grafiku 4.7: Mënyrat e përdorimit të kredisë 16.00% 14.00% 12.00% 10.00% 8.00% 6.00% 4.00% 2.00% 0.00% Burimi: Të dhënat e anketimit. Përpunimi i autorit Pyetjes në rast se të anketuarit mendonin të merrnin ose jo një financim të ri në 12 muajt e ardhshëm ju përgjigjën pozitivisht 14.6% e tyre, negativisht 45.3% dhe 40.1% nuk e dinin se çfarë veprimi do të merrnin në të ardhmen. Çdo biznes ka nevojë për financime, edhe pse në pamje të parë mund të duket se financimi është i panevojshëm. Është e rëndësishme, që financimi të jetë sa më efikas, që të jetë e mundur 177. Stutely, argumenton se huamarrësi duhet të jetë në gjendje të vendosë koston e gjithë financimit në të njëjtë bazë, duke i krahasuar ato dhe të zgjedhë atë që i jep mundësinë e financimit me kosto më të ulët. Bankat shpesh kritikohen për normat e larta të interesit, që aplikojnë për kreditë. Por ndonjëherë, ka edhe faktorë jashtë kontrollit të tyre. Për shembull, shuma e interesit për t'u paguar për kreditë varet nga normat e interesit të aplikuara, të cilat drejtohen nga norma e kreditimit bazë të interesit të vendosur nga Banka e Shqipërisë. Shuma e normës së interesit, ndërthuret me sigurinë e kredisë, si dhe me mënyrën për të cilën paratë do të përdoren ose natyrën e biznesit ku do të investohen. Normat e interesit janë të larta për shkak të prim riskut shumë të lartë të kredisë. Kështu, që kreditë më të sigurta kanë norma më të ulta interesi për shkak të risqeve të tyre më të vogla. Kjo bën, që IMF-të të japin hua afatshkurtër me interesa të paqëndrueshme. IMF-të duhet të paguajnë më shumë se bankat, pasi ato në shumicën e rasteve përdorin levën financiare për të marrë kapitalin që ju nevojitet për dhënien e huave 177 Stutely, M., (2003). Numbers Guide: The Essentials of Business Numeracy, London Boomberg Press

132 (në disa raste fondet sigurohen nëpërmjet depozitave si për shembull, Unionet e kreditit), duke bërë që kostoja e fondeve të tyre të jetë e lartë. Edhe pse ka shumë mendime se interesat e IMF-ve janë abuzive është e vështirë të kritikojmë IMF-të për shpenzimet e tyre të financimit, sepse ata zakonisht nuk kanë shumë kontroll mbi këto shpenzime, të paktën në një afat të mesëm kohor. Kosto e financimit shumë të larta janë motivi kryesor, që bën që individët të mos marrin një financim të ri brenda një periudhe 12 mujore për 29% të të anketuarve, 25% e tyre thonë që nuk kanë asnjë nevojë për financim, ndërsa 19% e tyre janë në një cikël kredie dhe kanë për ta shlyer atë përgjatë vitit që vjen. Grafiku 4.8: Motivi për mosmarrjen e një financimi të ri brenda 12 muajsh Asnjë nevojë për financim 19% 5% 25% Kosto të financimit shumë të larta Garanci të kërkuara shumë të mëdha 5% 5% 0% 3% 9% 29% Mungesa e kushteve për akses në kredi Vështirësi në marrëdhëniet me bankën Shuma e ulët e kredisë Shlyerja e shpeshtë e kredisë Kam për të shlyer një kredi tjetër Tjetër Burimi: Të dhënat e anketimit. Përpunimi i autorit Biznese Përdorimi i kredisë është një pengesë e madhe për zhvillimin dhe rritjen e NVM-ve dhe për familjet që jetojnë në zonat rurale, të cilat merren me bujqësi dhe blegtori. Kjo ndodh kryesisht për shkak të sjelljes së huadhënësve përsa i përket mbrojtjes kundër rreziqeve të kredimarrësve, duke kërkuar kolateral, të cilat ata nuk e disponojnë dhe gjithashtu për shkak të asimetrive të informacionit. Rrjedhimisht kredimarrësit, të cilët, dhe pse janë të gatshëm të paguajnë normat mbizotëruese të interesit të kredisë, nuk mund të kenë akses në fondet me ato norma, pasi huadhënësit nuk janë të gatshëm të japin hua për ta. Kjo për shkak të mungesës së informacionit në lidhje me veprimtarinë e tyre dhe mungesës së aseteve që mund ti përdorin si kolateral, duke kufizuar dukshëm aksesin e tyre në kredi. Kjo sjellje është e zakonshme për IF-të formale. Dëshmitë tregojnë se të tillë huamarrës mund të detyrohen të kufizojnë investimet e tyre vetëm në fitimet e pashpërndara të tyre (Finance Corporation International, 2000) duke frenuar në këtë mënyrë rritjen dhe zhvillimin e ndërmarrjeve. Kriza ekonomike e viteve të fundit ka patur një ndikim të fortë negativ në gjendjen financiare të NVM-ve. Në shumicën e vendeve të industrializuara reçesioni ka shkaktuar një rënie të konsiderueshme në kredidhënie, pasi normat e miratimit të kredive kanë rënë ndjeshëm, për shkak të shumë standardeve të rrepta të kreditit dhe perspektivave negative. Në vitin

133 norma e refuzimit në Eurozonë u rrit nga 12% në 18% 178. Krahasuar me ndërmarrjet e mëdha, NVM-të u përballën me racionime të forta të kredisë me kushtet më të këqija, domethënë normat e interesit më të larta, maturitetit i shkurtuar dhe kërkesa në rritje për kolateral. Zakonisht gjatë një periudhe reçesioni ka prirje të rritet totali i kredive afatshkurtra në krahasim me investimet ose kreditë afatgjata, pasi huamarrja afatshkurtër nevojitet për të zgjidhur problemet me kapitalin qarkullues dhe rrjedhat e parasë. Efektet negative dhe pamundësia për akses në kreditim u ndje më shumë në mikrondërmarrjet se sa në NVM-të, pasi ato e perceptojnë aksesin në financim si problemin e tyre më urgjent dhe më madhor 179. Meqenëse aksesi në financim për mikrondërmarrjet nëpër banka është më i vështirë, dhe investimet të cilat ato financojnë nëpërmjet kredive bankare ose leasing janë në përgjithësi shumë më të vogla se sa për klasat e tjera të madhësisë të NVM-ve. Në vitet e fundit bankat tregtare kanë zvogëluar shumë kreditimin e tyre për mikro-ndërmarrjet. Për IFJB-të, ky zhvillim duhet të konsiderohet si një mundësi për të forcuar dhe zgjeruar pozicionet e tyre në treg, pasi rritja e papunësisë në vend ka çuar në rritjen e kërkesës për produkte të mikrofinancës. Kështu, që IMF-të kanë për detyrë të plotësojnë boshllëkun e lënë në treg nga sektori bankar komercial ekzistues përmes furnizimit financiarisht të qëndrueshëm dhe inovativ të produkteve dhe shërbimeve financiare. Grafiku 4.9: Faktorët që ndikojnë aksesin e biznesit në kapital 60% 40% 20% 0% Kapitali ka qenë i pamjaftueshëm ose me kosto të lartë dhe mungesa e tij ka qenë një pengesë e madhe për zhvillimin e biznesit Financimi i brendshëm (kapital vetjak) ka qenë i pamjaftueshëm Financimi i jashtëm ka qenë i pamjaftueshëm ose me kosto të lartë 1. Aspak dakord 2. Jo dakord 3. Neutral 4. Dakord 5. Shumë dakord Burimi: Të dhënat e anketimit. Përpunimi i autorit 292 persona të anketuar të pyetësorit zotëronin një biznes. Personave të cilët zotëronin një biznes ju është kërkuar të shprehen se sa dakort janë me shprehjet e dhëna: Shprehjes se Kapitali ka qenë i pamjaftueshëm ose me kosto të lartë dhe mungesa e tij ka qenë një pengesë e madhe për zhvillimin e biznesit 40.7% e të anketuarve ju 178 Përveç Francës ku norma e refuzimit të kredive u ul nga 12% në 7%. (OECD 2013) 179 European Commission (2013): Long-term financing of the European economy. Commission Staff Working Document. SWD(2013) 76, March

134 përgjigjën pozitivisht, 35.3% e tyre qëndrojnë neutral, 18.6% e tyre shprehen se nuk janë dakort me këtë shprehje. Pjesa më e madhe janë dakort, pasi normat e interesit që kërkojnë bankat dhe IMF-të për dhënien e huave janë të larta, dhe mungesa e fondeve të brendshme, pra e kapitalit vetjak për të bërë investime në biznes është një nga shkaqet kryesore për mungesën e zhvillimit dhe rritjes së tyre. Me shprehjen: Financimi i brendshëm ka qenë i pamjaftueshëm 51.4% e të anketuarve shprehen dakort, 31% e tyre janë neutral, 11% e të anketuarve shprehen jo dakort. Fitimet e pashpërndara të bizneseve kanë qenë të pakta pasi një nga elementët negativë që ka kontribuar në rezultate jo të mira të shumicës prej bizneseve vitet e fundit, ka qenë dhe ndikimi i krizës ekonomike. Financimi i jashtëm ka qenë i pamjaftueshëm ose me kosto të lartë. Për këtë shprehje, 38.5% e të anketuarve kredimarrës janë dakort; 32.5% janë neutral, 13.56% e tyre shprehen jo dakort. Kjo shprehje në fakt tregon se në çfarë përfundimesh arrin çdo kredimarrës për financimin e zgjedhur, kështu një pjesë e konsiderueshme e tyre janë neutral, pra nuk kanë një mendim specifik me shprehjen e dhënë duke nënkuptuar ndoshta që financimi i jashtëm që kishin zgjedhur ishte i mjaftueshëm për ta, dhe se mikrokredia ka kontribuar në plotësimin e këtij boshllëku dhe kostoja e saj për ta ishte e pranueshme dhe jo shumë e lartë. Rezultatet tregojnë një lidhje të fortë ndërmjet të qënurit klient i IMF-ve dhe ndryshimit në fitimet e ndërmarrjes gjatë 12 muajve të fundit. Një përqindje e konsiderueshme e të anketuarve, 60.1% është shprehur se mikrokredia ka patur ndikim pozitiv dhe fitimet janë rritur. Për 29.7% kredia nuk ka patur ndikim, ndërsa ata që kanë patur efekte negative mbas përdorimit të mikrokredisë janë në total 10.2%. Në mesin e atyre që u përgjigjën për një rritje të fitimeve të biznesit të tyre gjatë 12 muajve të fundit, kuptohet që pjesën më të madhe e përbëjnë ish klientët e IMF-ve d.m.th. ata që ndodhen në ciklet e dyta të mikrokredisë ose dhe më të vona të saj, pasi ata kanë marrë përfitimet më të mëdha prej saj. Grafiku 4.10: Asetet e shtuara në biznes mbas përdorimit të mikrokredisë Investim tjetër 22% Investim në fushatë promovuese 1% Investim në pasuri të paluajtshme 10% Investim në mjete transporti 14% Invesim në pajisje të mëdha/makineri 14% Investim në pajisje të vogla 40% Burimi: Të dhënat e anketimit. Përpunimi i autorit 0% 10% 20% 30% 40% 50% 124

135 Në më të shumtën e rasteve financimi nga mikrokredia është përdorur për kryerjen e investimeve në aktive të ndryshme për biznesin. Kështu, që pyetjes se cilat ishin aktivet që u shtuan në biznesin e kredimarrësve pas marrjes së mikrokredisë, 40% e tyre pranuan se investuan në pajisje të vogla, 14% investuan në mjete transporti, 13% investuan në pajisje të mëdha si makineri dhe 22% e tyre i përdorën për investime të tjera që nuk përmenden si: shtim i bagëtive për ata që merreshin me blegtori, shtim inventari për disa të tjerë dhe investim në bujqësi për një pjesë tjetër. Gjithashtu 10% e tyre pranuan se me anë të mikrokredisë së marrë investuan në pasuri të paluajtshme dhe 1% i përdorën për fushatë promovuese si reklama në televizonet lokale, tabela për bizneset e tyre etj. Pjesën më të madhe të aktiveve të shtuara e zënë pajisjet e vogla të cilat ju shërbejnë klientëve në aktivitetet ekzistuese ose për fillimin e një aktiviteti të ri pasi dhe natyra e bizneseve që kredimarrësit zotërojnë ka nevojë për pajisje të tilla Kursimet Në botë programe të ndryshme mikrofinanciare vendosin një theks të veçantë mbi kursimin, i cili përdoret si një mjet për të përgatitur huamarrësit për të menaxhuar më mirë kreditë e tyre. Në Shqipëri, përgjithësisht IMF-të nuk lejohen të mbajnë depozita, të vetmet që e kanë këtë të drejtë janë Unionet e kreditit. Nxitja e kursimeve, kohët e fundit po njihet si një forcë e madhe në mikrofinancë. Në të kaluarën, mikrofinanca ka qenë përqendruar ekskluzivisht në kreditim; ndërsa kursimet ishin gjysma e harruar e ndërmjetësimit financiar 180. Rëndësia e nxitjes së kursimeve është theksuar në disa artikuj në kontekstin e mikrofinancës. Por gjithsesi janë modeluar pak analiza më të thelluara lidhur me strategjitë e nxitjes së kursimeve dhe këto janë kryer nga institucionet të ndryshme dhe më pas janë bërë krahasimet me rezultatet e pritura 181. Kërkimi i çështjeve lidhur me nxitjen e kursimit, midis njerëzve të anketuar të cilët janë të vetëpunësuar në aktivitete produktive, ose dhe të kredimarrësve të tjerë të mikrokredive është një nga qëllimet e rëndësishme e këtij studimi. Ky është një element i rëndësishëm për programet e zhvillimit, që kontribuojnë për të rritur të ardhurat dhe punësimin produktiv në mesin e grupeve me të ardhura të ulta. Procesi i kursimit me një bazë të rregullt të përcaktuar qartë mund të jetë një përvojë mbi fuqizimin e individëve, që jetojnë në varfëri dhe mund të kontribuojë gjithashtu në përmirësimin e cilësisë së jetës së tyre. Ky proces shërben për të kapitalizuar përfitimet nga aktivitetet prodhuese, të cilat mbështesin familjen dhe në këtë mënyrë ndikojnë në rritjen e të ardhurave familjare 182. Rreth 37% e të anketuarve bëjnë rrjedhje të rregullta në llogaritë e tyre të kursimit. 46% e tyre depozitojnë 5% të të ardhurave të tyre vjetore, një shumë relativisht e vogël kjo, 36% e tyre depozitojnë rreth 10% të të ardhurave vjetore, ndërsa vetëm 7% depozitojnë mbi 20% të të ardhurave. Pyetjes lidhur me llogaritë e kursimit që të anketuarit disponojnë, 46% kishin llogari kursimi, 37% kishin llogari rrjedhëse, 15% nuk zotëronte asnjë llogari kursimi ndërsa vetëm 2% e tyre kishte investuar në bono thesari si një mënyrë e sigurt kursimi. 180 Fiebig, M., Hannig, A., Wisniwski, S., (1999), Savings in the Context of Microfinance State of Knowledge, Working Group on Savings Mobilization, Consultative Group to Assist the Poorest (CGAP), Eschborn, fq Elser, L., Hannig, A., Wisniwski, S., (1999), Comparative Analysis of Savings Mobilization Strategies, Consultative Group to Assist the Poorest (CGAP), Working Group on Savings Mobilization, fq Harper, M., (2003), Microfinance-Evolution, Achievements and Challenges, fq

136 % e të anketuarve Grafiku 4.11: Llogaritë e kursimit të të anketuarve 50% 40% 30% 20% 10% 0% Llogari kursimi Llogari rrjedhëse Bono Thesari Forma të tjera Asnjë Burimi: Të dhënat e anketimit. Përpunimi i autorit Pyetjes se cili faktor ndikon më shumë në zgjedhjen e bankës kur do vendosni që të hapni llogarinë e kursimit, 39% e tyre cilësuan si faktor përzgjedhës emrin e mirë të bankës, 35% e tyre normat e larta të interesit që ofrojnë depozitat, 24% sigurimi i depozitës dhe 2% cilësuan gjobat në rast tërheqje të parakohshme. Grafiku 4.12: Faktorët që ndikojnë në përzgjedhjen e bankës për hapjen e llogarisë së kursimeve 40% 30% 20% 10% 0% Emri i mirë Normat e larta të interesit Gjobat në rast tërheqje të parakohshme Sigurimi i depozitës Burimi: Të dhënat e anketimit. Përpunimi i autorit Fuqizimi i grave Fuqizimi ndodh kur individët dhe grupet e organizuara janë në gjendje të imagjinojnë botën e tyre në mënyra të ndryshme dhe për të realizuar këtë vizion ndryshojnë marrëdhëniet dhe strukturat e pushtetit, që i mbanin ata në varfëri Eyben, Rosalind et al. (2008), Conceptualising Empowerment and the Implications for Pro-Poor Growth. A Paper for the DAC Poverty Network 126

137 Fuqizimi është një proces multi-dimensional, jolinear që evoluon përmes ndryshimeve përgjatë katër rrugëve të ndryshme: materiale, perceptuese, njohëse dhe ndërlidhëse. Analizimi i fuqizimit nga ky këndvështrim bën që të duken më të strukturuara proceset e ndryshimit 184 : Rruga materiale. Përfshin ndryshimet në aksesin dhe kontrollin mbi burimet materiale, ndryshimet në të ardhurat, pronësinë e aseteve, përmbushjen e nevojave themelore dhe aftësitë e fitimit. Rruga perceptuese. Përfshin ndryshime në vetë-perceptimin e femrave (vetërespekti, vetë-besimi, vizionet dhe planet për të ardhmen), si dhe ndryshimet në mënyrën se si femrat perceptohen nga të tjerët (vizibiliteti, respekti, njohja, vlerësimi). Rruga njohëse. Ndryshimet në nivelin e njohurive, aftësive dhe ndërgjegjësimin e një botëkuptimi më të gjerë. Rruga ndërlidhëse. Ndryshime në lidhje me ndërveprimin shoqëror (procesi i vendim-marrjes, fuqia kontraktuale, pjesëmarrja, vetë-mbështetja, forca organizative dhe mobiliteti). Aksesi në mikrokredi mund të shkaktojë një sërë ndryshimesh. Këto ndryshime kanë mundësinë që të fuqizojnë femrat në rrugë të ndryshme. Për shembull mikrokredia ndikon në rritjen e të ardhurave (rruga materiale) nëpërmjet zgjerimit të biznesit ekzistues ose hapjes së një biznesi të ri. Kjo mund të çojë në rritjen e vetëmbështetjes (rruga ndërlidhëse), në rritjen e njohurive dhe aftësive sipërmarrëse (rruga njohëse) dhe në rritjen e vetëbesimit (rruga perceptuese). Fuqizimi i femrave mund të jetë i karakterit social, ekonomik ose politik. Ne jetojmë në një vend, ku ende ekziston pabarazia gjinore e cila është më e ndjeshme në zonat rurale. Në një pjesë të veçantë të pyetësorit, është ndërtuar një seksion vetëm për femrat për të parë ndikimin që ka mikrokredia në fuqizimin e tyre. Fuqizimi shkaktohet dhe për një sërë shkaqesh, që janë të lidhura me kontekstin ku jepet mikrokredia, me vendndodhjen e tyre, me situatën ekonomike në të cilën ndodhet vendi dhe nga faktorë të tjerë. Përsa i përket aspekteve të fuqizimit ndërlidhëse dhe të perceptimit, duhet të theksohet rëndësia e sfondit socio-kulturor. Të pyetura a ka ndikuar kredia në fuqizimin tuaj 67% e grave u përgjigjën Po dhe 23% e tyre u përgjigjën Jo. Një pjesë të konsiderueshme të kredimarrësve e zënë femrat, ndoshta sepse mund të jetë i vetmi person, që siguron një shumë të ardhurash prioritare në familje për të nënshkruar bashkarisht marrjen e kredisë si person që i plotëson kushtet e kërkuara nga IMF-të, si dhe në rastet kur kredia merret bashkarisht nga të dy personat kryefamiljarë. 184 Chen, M., & Simeen, M., (1995), Assessing Change in Women s Lives. A Conceptual Framework, Bangladesh 127

138 Grafiku 4.13: Ndikimi i mikrokredisë në fuqizimin e grave 76% 72% 62% 57% 52% 45% 69% 35% 24% 21% 23% 20% 21% 0% 7% 3% 3% 10% A keni marrë vendime në mënyrë të pavarur në shtëpinë tuaj pas marrjes së kredisë? A është rritur vetëbesimi dhe vetëvlerësimi? Më shumë aftësi për të bashkëpunuar me të tjerët Më shumë respekt në zbatimin e rregullave të komunitetit Marrëdhënie më të mira me persona jofamiljarë Më shumë bashkëpunim dhe solidaritet brenda komunitetit Burimi: Të dhënat e anketimit. Përpunimi i autorit Jo Po Nuk e di Në këtë seksion të veçantë të quajtur Fuqizimi i femrave është parë se si ka ndikuar marrja e mikrokredisë në lidhjet sociale dhe në raportin midis tyre dhe komunitetit. Në bazë të grafikut për pyetjet e dhëna shohim se: 1. Pyetjes: A keni marrë vendime në mënyrë të pavarur në shtëpinë tuaj mbas marrjes së kredisë? 76% e tyre janë përgjigjur Jo, 24% e tyre janë përgjigjur Po dhe 0% janë përgjigjur Nuk e di. Rolet gjinore dhe marrëdhëniet ndikojnë fuqishëm proceset e fuqizimit në nivel familjar. Në lidhje me vendimmarrjen shtëpiake, kemi vërejtur se në familjet tradicionalisht të forta, fuqia e meshkujve i ndalon femrat të fitojnë pushtet vendimtar përtej aspekteve të shpenzimeve financiare. Përparimi i grave në këtë fushë varet edhe nga të ardhurat dhe kontributet familjare të burrave të tyre. Për më tepër, roli tradicional i ngarkon femrat me barrën e një mori përgjegjësish dhe detyrave në shtëpitë e tyre, gjë që e bën të vështirë për to zhvillimin e ndonjë iniciative për fuqizim. 2. Pyetja e dytë: A është rritur vetëbesimi dhe vetëvlerësimi? ; Vetë-perceptimi i klientëve është i vështirë për t'u kuptuar për shkak të natyrës subjektive shumë personale dhe shpesh të paqartë. Përfshirja në programet e mikrokreditit ka përmirësuar vetëbesimin dhe vetëvlerësimin pasi shumica e të anketuarave janë përgjigjur pozitivisht. 72% e tyre janë përgjigjur Po, 21% janë përgjigjur Jo dhe 7% shprehen Nuk e di. Mikrokredia ofron një pikënisje për femrat për të përmirësuar vetëvlerësimin duke u ofruar atyre një mundësi për tu krenuar me rritjen e kontributit të tyre në familje (me kushtin që kredia të çojë në rritjen e të ardhurave), 128

139 si dhe duke parë që një numër femrash në anketim ishin pronare të bizneseve, mikrokredia ka ndikuar dhe në rritjen dhe zhvillimin e bizneseve të drejtuara prej tyre. Në këtë mënyrë, mikrokredia mbështet proceset psikologjike të fuqizimit të brendshëm për klientet femra. 3. Më shumë aftësi për të bashkëpunuar me të tjerët : Mikrokredia ka rritur aftësinë e femrave për të patur më tepër bashkëpunim me persona të tjerë, për të krijuar lidhje sociale me ta, për të patur më shumë fuqizim lidhur me pjesëmarrjen në grupe pasi 62% janë përgjigjur Po, 35% janë përgjigjur Jo dhe 3% Nuk e di. 4. Shprehjes se pas marrjes së kredisë A ka më shumë respekt në zbatimin e rregullave të komunitetit?, 57% e tyre janë përgjigjur Po, 23% janë përgjigjur Jo dhe 20% Nuk e di. Kryesisht zbatimi i rregullave ka të bëjë me pagesat e rregullta të kësteve të kredisë, respektimin e standardeve të kërkuara lidhur me produktet e tregtuara në biznese, sjelljen etike me klientët e të tjera. 5. A keni marrëdhënie më të mira me persona jofamiljarë pas marrjes së mikrokredisë? Në disa prej klienteve mikrokredia ka ndikuar në rritjen e të ardhurave dhe në rritjen e besimit dhe respektit të personave të tjerë karshi tyre për shkak të rritjes së pasurisë vetjake. Ky ka qenë një nga motivet, që janë përmirësuar marrëdhëniet me persona jo familjarë si klientë dhe furnitorë mbas marrjes së mikrokredisë pasi 52% e tyre janë përgjigjur Po, 45% janë përgjigjur Jo dhe 3% e të anketuarave u përgjigjën Nuk e di. 6. Gjithashtu pyetjes Më shumë bashkëpunim dhe solidaritet brenda komunitetit pas marrjes së kredisë prej tyre 69% e të anketuarave femra u përgjigjën Po, 21% e tyre u përgjigjën Jo dhe 10% u shprehën Nuk e di. 62% e femrave të anketuara kanë rritur kursimet mbas përfitimit dhe përdorimit të mikrokredisë. Të pyetura lidhur me arsyet për të cilat ato mendojnë të përdorin kursimet në të ardhmen kanë dhënë këto përgjigje: 25% e tyre listuan si arsye kryesore të përdorimit të kursimeve për të investuar në aktivitetin vetjak ; për 17% arsyeja e kursimeve ishte për më shumë siguri në të ardhmen, 15% e bënin një gjë të tillë për të përmirësuar situatën ekonomike, 14% do ti përdornin kursimet për sigurimin e të ardhurave për arsimimin e fëmijëve, 10% për të ardhmen e fëmijëve të tyre. Nga pyetësori shohim se klientet e IMFve, që zotërojnë një biznes kursejnë për të investuar më shumë në të ardhmen në aktivitetet e tyre vetjake, ndërsa klientet e kredive konsumatore janë ato, që kursejnë me pak dhe kryesisht për të blerë produkte bazë në të ardhmen. Kjo është një dëshmi e qartë se ndikimi i mikrokredisë evidentohet, pasi i orienton klientet drejt një planifikimi më afatgjatë, duke bërë që ato të mendojnë të kursejnë për investime dhe për plotësimin e nevojave të ardhshme si arsimimi, e ardhmja e fëmijëve duke bërë që të tejkalojnë nevojat bazë për sigurimin e jetesës. 129

140 Grafiku 4.14: Arsyet e përdorimit të kursimeve në të ardhmen Për të përmirësuar situatën ekonomike 15% Për të ardhmen e fëmijëve 10% Për të mbrojtur familjen 4% Për të investuar në aktivitetin vetjak 25% Për më shumë siguri në të ardhmen Për të mos i kërkuar ndihmë dikujt në rast nevoje Për tu përballur me emergjencat në të ardhmen Për të siguruar të ardhura për arsimimin e fëmijëve 8% 7% 14% 17% 0% 5% 10% 15% 20% 25% Burimi: Të dhënat e anketimit. Përpunimi i autorit 4.3 Analiza e pyetësorëve drejtuar institucioneve financiare që ofrojnë produkte mikrofinanciare Në shtojcën 2 gjendet pyetësori i drejtuar institucioneve financiare, që ofrojnë produkte mikrofinanciare në Rajonin e Vlorës dhe të Fierit. Janë kontakuar shumica e këtyre instititucioneve por plotësimi i të gjitha seksioneve të pyetësorit nga ana e tyre nuk ka qenë i plotë, pasi drejtorët rajonalë të degëve hezituan në dhënien e informacioneve numerike të kërkuara lidhur me performancën e degëve të drejtuara prej tyre. Të gjitha IF-të operojnë në nivel kombëtar dhe vetëm pak prej tyre janë filale të bankave, që operojnë në nivel ndërkombëtar. Institucionet e kontaktuara përsa i përket formës ligjore ishin banka, IFJB që veprojnë në kredidhënie dhe mikrokredi si dhe unione krediti. Të gjitha institucionet financiare kishin si qëllim arritjen e fitimeve nga zhvillimi i aktivitetit të tyre, përveҫ unioneve të cilat kanë një status jo fitim-prurës. Përsa i përket klientelës së synuar të gjitha kishin si synim kryesor bizneset ekzistuese dhe që ishin biznese formale të rregjistruara në QKR. Një pjesë e vogël jepte kredi dhe për bizneset e reja dhe ato që operonin në sektorin informal. Popullsia e synuar prej tyre i përket të dyja zonave; urbane dhe rurale. Në grafikun e mëposhtëm jepen rezultatet e pyetjes: Në 12 muajt e fundit keni përdorur një ose më shumë mjete në vijim të marketingut për të arritur klientët tuaj të synuar? Dhe cilat prej tyre kanë pasur më shumë sukses? 130

141 Grafiku 4.15: Mënyrat e marketingut të IF-ve për të arritur klientelën e synuar Bisedat midis njerëzve Fushata nga oficerët e kredisë Tjetër 86% 100% Reklama Marrëdhëniet me publikun 71% 29% 0 Burimi: Të dhënat e anketimit. Përpunimi i autorit Institucionet e kontaktuara kishin si burime të përdorura të gjitha format e mësipërme. Por pyetjes se cilat prej burimeve të përdorura ishin më të suksesshme të gjitha IF-të ju përgjigjën pozitivisht metodës së marketingut fushata promovuese nëpërmjet oficerëve të kredisë, ndërsa për 86% ishin reklamat dhe për 71% ishin marrëdhëniet me publikun. Të gjitha kompanitë e mikrofinancës prodhojnë dhe shpërndajnë materiale promocionale: realizojnë spote për publikim në librin e Fletëve të verdha të Shqipërisë, hartojnë raportet vjetore të përvitshme, prodhojnë materiale të ndryshme të personalizuara me logo/markën e IMF-ve, materiale informative për botime periodike të organizatave/institucioneve mikrofinanciare ndërkombëtare si: përgatitja e materialeve informative statistikore për Mix Market dhe rrjetin MFC; shfrytëzojnë mediat lokale të shkruara, televizive dhe radiofonike për të bërë njoftime të ndryshme për nevoja të IMF-ve; etj. Marketingu i IMF-ve duhet të planifikojë hartimin e strategjive konkurrenciale mbështetur në përfitimet social-ekonomike që gjeneron të qenurit klient i mikrofinancës (impakti), dhe promovimi i këtyre produkteve duhet të jetë i llojit shitje personale ku t i komunikohen konsumatorit të gjitha përfitimet sociale dhe ekonomike që formësojnë vlerën e produktit mikrokredi 185. Në anën e ofertës së financimit të jashtëm ka faktorë të shumtë, që paraqesin sfida të mëdha përpara aprovimit të një kredie, të tilla si: disponueshmëria e informacionit, çështjet principal-agjent, domethënë asimetritë e informacionit, si rreziku moral (moral hazard) dhe përzgjedhja negative (adverse selection) 186. Si rezultat për kreditë e ofruara bizneseve, NVMtë, sidomos bizneset e reja, mikrondërmarrjet dhe sipërmarrësit individual, përballen veçanërisht me racionimin e lartë të kredisë. Rreziku moral shfaqet në tregun e huadhënies për NVM-të dhe mikrondërmarrjet, kur IF-të ose bankat nuk mund të vëzhgojnë nëse kredimarrësit po përpiqen maksimalisht për një investim të suksesshëm dhe nëse shuma e 185 Kola, F., (2013), Disertacioni i doktoraturës me temë: Marketingu i produkteve të mikrofinancës, impakti social - ekonomik i mikrokredisë si një instrument marketing 186 Akerlof, G. A., (1970), The Market for Lemons Quality Uncertainty and the Market Mechanism, Quarterly Journal of Economics 84 (3), pp

142 kredisë po përdoret në operacione të rrezikshme të cilat rritin rrezikun e mosshlyerjes së kredisë 187. Përzgjedhja negative shfaqet, kur bankat nuk mund të përcaktojnë nëse projekti i kredimarrësit është me rrezik të ulët apo të lartë ose nëse një huamarrës është më me risk se të tjerët 188. Për më tepër, mikro-ndërmarrjeve ju mungojnë sistemet e matjes së performancës dhe si pasojë dhe proceset e standardizuara, të cilat do të mundësonin vlerësimin e duhur të rrezikut nga bankat. Meqë shumat e kërkuara të kredisë janë relativisht të vogla përpjekjet e duhura për vlerësimin e rrezikut janë të kushtueshme. Kështu, bankat nuk e shohin mikrofinancën si një produkt fitimprurës dhe për shkak të krizës ekonomike të vazhdueshme janë edhe më të prirura të kundërshtojnë rreziqet. Furnizimi i pamjaftueshëm me fonde tregtare për mikrondërmarrjet e vogla mund të kuptohet si racionim diskriminues i kredisë, i cili përbën një cen të tregut që mund të justifikojë dhe ndërhyrje politike. Në treg shpesh rezulton mospërputhje ndërmjet kërkesës dhe ofertës të mikrokredive. Grafiku i mëposhtëm jep një paraqitje të vlerësimit në bazë të rëndësisë që i atribuojnë IF-të faktorëve të ndryshëm lidhur me kredimarrësit për dhënien e financimit. IF-të vlerësojnë si shumë të rëndësishme disponueshmërinë e kolateralit dhe reputacionin e kredimarrësit, ndërsa faktorë të tjerë si: llojet e tjera të garancive përveç kolateralit, karakteristika të projektit sipërmarrës dhe plani financiar, referenca nga një institucion tjetër, disponueshmëria e kursimeve për të investuar në sipërmarrje konsiderohen prej tyre të rëndësishëm. Grafiku 4.16: Vlerësimi i faktorëve për dhënien e financimeve në bazë të rëndësisë së atribuar nga IF-të Referenca nga një institucion tjetër Llojet e tjera të garancive (përveç kolateralit) Disponueshmëria e kolateralit Disponueshmëria e kursimeve për të investuar në sipërmarrje Vlera e aseteve ekzistuese Karakteristika të projektit sipërmarrës dhe plani financiar Reputacioni i kredimarrësit 0% 20% 40% 60% 80% 100% 120% pak e rëndësishme e rëndësishme shumë e rëndësishme Burimi: Të dhënat e anketimit. Përpunimi i autorit 187 Stiglitz, J., Rothschild. M., (1976): Equilibrium in Competitive Insurance Markets: An Essay on the Economics of Imperfect Information, Quarterly Journal of Economics, 90, pp ; 188 Armendáriz, B., Morduch, J., (2010): The Economics of Microfinance, 2nd Edition, Cambridge, Mass. and London 132

143 Grafiku 4.17 jep informacion lidhur me shërbimet jofinanciare të ofruara nga IF-të dhe kryesisht me shërbimin këshillues të biznesit. 43% e tyre janë përgjigjur se e ofrojnë këtë shërbim vetëm nëse kërkohet nga klientët, 29% nuk e ofrojnë por vendosin në kontakt klientët me organizatat që e bëjnë, dhe për një pjesë e vogël e tyre, 14% konsiderohet si i detyrueshëm për të gjithë klientët ose ofrohet kur kërkohet vetëm ne disa raste. Grafiku 4.17: Ofrimi i shërbimeve këshilluese për zhvillimin e biznesit 45% 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% 0% Jo 29% Jo, por vendosim në kontakt klientët me organizatat që e bëjnë 14% 14% Po, është e detyrueshme për të gjithë klientët Po, kërkohet vetëm në disa raste 43% Po, vetëm nëse kërkohet nga klientët Burimi: Të dhënat e anketimit. Përpunimi i autorit Lidhur me pyetjen nëse ofrohen shërbime të tjera financiare për personat e përjashtuar ekonomikisht, IF-të janë përgjigjur se ofrojnë produkte si kredi konsumatore/personale, disa prej tyre si bankat dhe unionet e kreditit ofrojnë produkte kursimesh, ndërsa bankat ofrojnë dhe produkte të tjera si transferta parash. Grafiku 4.18: Ofrimi i shërbimeve të tjera financiare personave të përjashtuar ekonomikisht dhe shoqërisht tjetër,: (p.sh. kredi për emergjenca, për qëllime banimi, për të parandaluar kamatat, etj.) konsulencë mbi debinë 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% kredi për ndërhyrje strukturore në pasuri të patundshme shërbime të transferimit të parave / dërgesave sigurime produkte kursimesh kredi konsumatore / kredi personale Burimi: Të dhënat e anketimit. Përpunimi i autorit 133

144 Pyetjes së hapur se si e kontrollojnë nëse misioni i projektit të mikrokreditit është arritur, IFtë i janë përgjigjur në këtë mënyrë: Nëpërmjet monitorimit të vazhdueshëm të kredisë; Rritja e aktivitetit sidomos në blegtori dhe e sektorit të serave të perimeve; Rritja e financimeve në turizëm dhe blegtori; Nëpërmjet procesit të monitorimit pas disbursimit si dhe kontakteve të vazhdueshme me klientët; Arritja e targetit të përcaktuar më parë nga objektivat; Monitorim nëse përdorimi i kredisë është përshtatur me planin e investimit paraprak. Pyetjes se çfarë ndikimi ka programi i mikrokredisë në jetën e klientëve tuaj, IF-të i janë përgjigjur në këtë mënyrë: Rritje e punësimit dhe për rrjedhojë rritje ekonomike. Ndikim pozitiv në rritjen e mirëqenies së kredimarrësve dhe të bizneseve të tyre. Rritet punësimi i tyre dhe i familjarëve dhe për rrjedhojë përmirësohet ekonomia familjare dhe ekonomia në tërësi e kredimarrësve, Zhvillimi i sektorit Mikro dhe Agro nëpërmjet financimit të planeve të investimit që klienti ka. Pyetjes për matjen e ndikimit të programit të mikrokreditit në jetën e klientëve të tyre IF-të kanë përzgjedhur si më të rëndësishme dhe të praktikueshme prej tyre këto metoda: intervista individuale klientëve, vlerësimin e ndikimit, pyetje për përdorimin e kredisë dhe pyetësorët vetëvlerësues. Grafiku 4.19: Matja e ndikimit të mikrokreditimit në jetën e klientëve të institucioneve financiare tjetër, specifikoni vëzhgimet e personelit dhe përgjegjësve për intervista individuale klientëve fokus group pyetje për përdorimin e kredisë pyetësor vetëvlerësues vlerësimi i ndikimit Burimi: Të dhënat e anketimit. Përpunimi i autorit 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% Grafiku 4.20 jep një përshkrim lidhur me qëllimet e ardhshme të IF-ve lidhur me mikrokreditimin. Të gjitha IF-të kanë zgjedhur si një ndër qëllimet e ardhshme arritjen e qëndrueshmërisë, të pasuar nga zgjerimi i madhësisë së projekteve të mikrokredisë. Ndërsa, ofrimi i shërbimeve për njerëzit e përjashtuar dhe përmirësimi i rezultateve të natyrës sociale janë ndër qëllimet dytësore të IF-ve të intervistuara. 134

145 Grafiku 4.20: Qëllimet e ardhshme lidhur me mikrokredinë për institucionet financiare 100% t'ju shërbejnë njerëzve më shumë të përjashtuar 100% 80% 60% 71% të përmirësojnë rezultatet e natyrës sociale të zgjerojnë madhësinë e projekteve të mikrofinancës 40% 20% 0% 29% 14% të arrijnë qëndrueshmërinë (vetë-mjaftueshmërinë) tjetër Burimi: Të dhënat e anketimit. Përpunimi i autorit Në realizimin e qëllimeve të përmendura më sipër hasen disa vështirësi, për të cilat IF-të kanë vlerësuar rëndësinë e tyre sipas prioritetit (1 më pak të rëndësishme, 4 më të rëndësishme). Si më të rëndësishmet për IF-të konsiderohen mungesa e përkrahjes institucionale ndërsa mungesa e fondeve për të mbuluar shpenzimet operative (kanë dhënë këtë përgjigje kryesisht unionet e kreditit dhe IMF-të) dhe mungesa e fondeve për të siguruar kreditë konsiderohen të rëndësishme. Mungesa e një sistemi të përshtatshëm rregullator prej tyre konsiderohet si pak e rëndësishme. Grafiku 4.21: Vështirësitë kryesore që hasen në arritjen e qëllimeve nga IF-të 100% 80% 60% 40% 20% 0% mungesa e fondeve për të mbuluar shpenzimet operative mungesa e fondeve për sigurimin e kredisë mungesa e një sistemi të përshtatshëm rregullator mungesa e përkrahjes institucionale Burimi: Të dhënat e anketimit. Përpunimi i autorit Pyetjes së hapur: Sipas mendimit tuaj, çfarë është e nevojshme për të përmirësuar efektivitetin e fondeve për projektet e mikrokredive që vijnë nga subjektet publike dhe private? drejtuesit e IF-ve ju përgjigjën duke konsideruar të rëndësishme krijimin e një kuadri rregullator më të përshtatshëm për veprimtarinë e IMF-ve dhe Unioneve të Kreditit. Gjithashtu ata u shprehën se mbajtja e një protofoli në risk në nivele shumë të ulta do të rritë 135

146 efektivitetin e fondeve të përdorura prej tyre. E rëndësishme është dhe shpërndarja e fondeve të BE-së për zhvillimin e sektorëve të veçantë të ekonomisë sonë si sektori agro dhe mikrondërmarrjet, pasi ato janë jetike për zhvillimin e vendit. Lidhur me problemet kryesore që hasin IMF-të kur kërkojnë qëndrueshmërinë operacionale dhe financiare të projekteve të mikrokreditit ata u shprehën: Likuiditeti dhe kapitalizimi. Ulja e kostove të fondeve si dhe përmirësimi i punës për mbledhjen e kolateralit. Kosto të larta operative, së bashku me rreziqe të larta të marra nga institucionet. Asimetritë e informacionit lidhur me klientët. Shpenzimet operative përfaqësojnë shpenzimet me më shumë rëndësi për IMF-të; aty përfshihen kostot e personelit (pagat, shpërblimet, pagesat, taksat dhe kontributet sociale) dhe shpenzimet administrative (kosto e ofrimit të shërbimeve për klientët, shpenzimet e qirasë së degëve, shërbimeve dhe amortizimi i aseteve fikse). Për shkak të peshës së lartë të këtyre shpenzimeve në përfitueshmërinë e tyre, arritja e niveleve më të mira të efikasitetit do të lejonte reduktimin e normave të interesit për kreditë që u jepen klientëve. IMF-të, në përgjithësi, ndryshe nga bankat tregtare dhe ndërmjetësit tradicionalë, kanë nivele të ulta të efikasitetit operativ pasi mikrokredia ka aktivitet të lartë të punës intensive. Në vendet në zhvillim, në një IMF kostot operative mund të tejkalojnë 20$ - 30$ për çdo portofol kredie 100$, ekuivalente me një normë kostosh prej 20-30%, ndërsa këto vlera për bankat tregtare janë midis 1.5% dhe 3%. Faktorët që ndikojnë në efikasitetin e institucionit mikrofinanciar mund të grupohen në dy kategori kryesore: konsumatorët e synuar që shërbehen nga IMF-të dhe veçantitë e vendit në të cilin ai operon. Shpenzimet operative kanë tendencë të jenë veçanërisht të larta për ato institucione, që u shërbejnë segmenteve të konsumatorëve me të ardhura të ulta, kryesisht për shkak të madhësisë mesatare të ulët të kredive dhe nevojave specifike të subjekteve të financuara. Ndikim në rritjen e kostove operative ka dhe vendi, për shkak të cilësisë së infrastrukturës së disponueshme dhe nivelit të shpërndarjes të konsumatorëve të shërbyer. IMF-të që veprojnë në zonat urbane me një dendësi të madhe të popullsisë kanë shpenzime për njësi operative më të ulta se sa ato që veprojnë në zonat e thella rurale. Gjithashtu dhënia e kredive të vogla për një numër të madh të njerëzve kërkon një angazhim ekonomik dhe organizativ, më të lartë se dhënia e disa kredive me shuma të larta. Ulja e shpenzimeve operative duhet të shoqërohet me një përmirësim në efikasitetin e menaxhimit administrativ dhe shpërndarjes brenda IMF-ve, për të siguruar optimizimin e rezultateve afatgjata. Rëndësi kanë dhe impulset konkurruese që vijnë nga tregu, duke i detyruar kreditorët të zhvillojnë sisteme të reja më efektive të shpërndarjes, dhe më pak të kushtueshme në aspektin ekonomik. Rritja e kapacitetit për adoptimin e teknologjive inovative, që mund të zgjerojnë shtrirjen dhe përmirësimi i drejtimit, sistemeve të informacionit të menaxhimit, sistemeve të menaxhimit të riskut dhe matjes së performancës së institucionit janë ndër faktorët e rëndësishëm që do kontribuojnë në rritjen e efikasitetit të IMF-ve. Aktualisht, shumica e organizatave mikrofinanciare në botë janë ekonomikisht të vetë-mjaftueshme dhe të ardhurat financiare tejkalojnë kostot totale (shpenzimet financiare, 136

147 operacionale, ndihmat e vlerësimit 189 ). Të njëjtin përfundim mund të themi dhe për IMF-të, që operojnë në vendin tonë, shumica prej të cilave kanë arritur nivele të mira përfitueshmërie dhe vetëmjaftueshmërie. 4.4 Analiza ekonometrike e hipotezave dhe rezultatet e studimit Hipoteza e parë. H1a. Zgjerimi i aksesit të shërbimeve financiare për individët (nëse përdoren mikrokreditë për investime dhe jo për konsum) do të çojë në përmirësimin e standardeve të jetesës së kredimarrësve. Individët i përdorin paratë e marra nga kreditë në forma të ndryshme. Këto burime ata mund ti përdorin për prodhim, konsum dhe investime. Po kështu dhe bizneset. Mënyra e përdorimit të parave është klasifikuar në dy kategori duke i pyetur individët se për çfarë i përdorën përfitimet e kredisë, për konsum apo për investime. Investimet përfshijnë blerjen e pronave të paluajtshme, blerjen e pajisjeve prodhuese, të makinerive, lëndeve të para, blerje bagëtish etj. Ndër investimet përfshihen dhe investimet në aktivitete prodhuese, të cilat gjenerojnë të ardhura, dhe aktivitetet agro që gjenerojnë të mira dhe shërbime për t ju shitur konsumatorëve por dhe për konsum personal. Konsumi përfshin shpenzimet për nevojat bazë, shëndetësi, arsim, rregullime shtëpish, pushime, kthim borxhi etj. Ne do të përdorim të dhënat e pyetësorit për ti dhënë përgjigje hipotezës, që nëse kredia përdoret për investime dhe jo për konsum, ajo sjell përfitime për huamarrësit. Në këtë mënyrë do të shohim vlerësimin e ndikimit që ka aksesi në mikrofinancë për ta. Zgjedhja e variablave Impaktin që ka mikrofinanca në përmirësimin e standardeve të jetesës, nëpërmjet rritjes së nivelit të të ardhurave të individëve do ta matim nëpërmjet një modeli regresioni ku variablat e pavarur që do të marrim në konsideratë janë kohëzgjatja në mikrofinancë, numri i mikrokredive, mënyra e përdorimit si dhe disa karakteristika të kredimarrësit si mosha, gjinia, vendbanimi, arsimi etj. Kështu, që do të përdorim kohëzgjatjen e kredisë të shprehur në numër vitesh, si një variabël pasi kjo do të ndikojë në reflektim më të mirë të progresit të natyrës së efekteve mikrofinanciare. Meqenëse objektivi, që ka mikrofinanca është të përmirësojë kushtet ekonomike të huamarrësve kryesisht të varfër, ne do të matim ndikimin me ndryshimet në mirëqenien ekonomike të klientëve. Karakteristikat e individëve përfshijnë moshën, gjininë, nivelin e të ardhurave, nivelin e arsimit, punësimin ose jo të huamarrësit, numrin e familjarëve që punojnë përveç kryefamiljarit. Është e vështirë për familjet e mëdha, pagesa e mikrokredisë, kur i punësuar është vetëm huamarrësi kryefamiljar dhe ai ka në ngarkim individët e tjerë të familjes që nuk punojnë. Përveç kësaj, pritet që familjet me më shumë të punësuar në dispozicion do të jenë në gjendje të gjenerojnë më shumë të ardhura, nëse faktorët e tjerë janë të njëjtë. Gjithashtu, nëse familjet përballen me ndonjë ngjarje të 189 Lützenkirchen C., Weistroffer C., (2012), Microfinance in evolution. An industry between crisis and advancement, Deutsche Bank Research, Bernhard Speyer, Frankfurt am Main, Germany 137

148 jashtëzakonshme, si sëmundje e rëndë, vjedhje, vdekje, zjarr, thatësira, përmbytje, punë e humbur dhe dështim të biznesit në 12 muajt e fundit kjo do të sjellë vështirësi për pagesat e rregullta të kësteve të kredisë dhe shlyerjen e saj. Specifikime Ekonometrike Coleman 1999, përdor këto ekuacione 190 për të përcaktuar impaktin e mikrokredisë të një programi specifik në një fshat të caktuar: B ij = X ij α β + V j β β + ε ij. (1) Y ij = X ij α Y + V j β Y + B ij δ Y + μ ij. (2) Ku B ij është shuma e marrë hua nga familjari i në fshatin j; X ij është vektori i karakteristikave të familjarit; V j është vektori i karakteristikave të fshatit; Y ij është e ardhura për familjen e tij për të cilën po matet impakti; α β, β β, β Y, δ Y dhe α Y janë parametra për tu vlerësuar. ε ij dhe μ ij janë gabime të cilat përcaktojnë karakteristika të pamatura të fshatit dhe të të ardhurave, që përcaktojnë huamarrjen dhe të ardhurat, δ Y është parametri kryesor, pasi mat impaktin e mikrokredisë në të ardhurat. Aghion dhe Morduch (2005) përcaktuan ekuacionin e mëposhtëm për të matur impaktin me variabla të specifikuara në një moment kohor të caktuar t. Y ijt = X ijt α + V j β + M ij γ + T ijt δ + η ijt. (3) Duhet të përcaktohet vlera e δ, i cili është koeficienti i variablit që mat impaktin. Y ijt është variabli i varur që mat të ardhurat ose përfitimet e familjarit i në kohën t në fshatin j. X ijt jep karakteristikat e huamarrësit i në një moment kohor t dhe V j është një vektor i variablit dummy të fshatit që është marrë fiks me kalimin e kohës. M ij është një vektor i variablave të veçanta specifike për të cilën zgjedhja individuale e programit është bërë jo rastësisht dhe ato janë të fiksuara me kalimin e kohës. Ai mund të reflektojë, për shembull, nivelin e energjisë së një individi, menaxhimin e aftësive për të drejtuar biznesin. Në këtë rast, ata, nuk e supozojmë se ky variabël është i dukshëm. I njëjti grup i variablave mund të llogariten edhe një herë në periudhën kohore t +1, dhe në vijim bëhet specifikimi i modelit. Y ijt+1 = X ijt+1 α + V j β + M ij γ + T ijt+1 δ + η ijt+1 (4) Nga diferenca nëpërmjet dy ekuacioneve 4 dhe 3 llogaritet: Y ij = X ij α + C ij δ + η ij (5) Ku Δ tregon ndryshim në variablat në mes të periudhës t + 1 dhe t. Në këtë ekuacion variabli dummy i fshatit V j bie, po ashtu dhe karakteristikat specifike individuale bëhen fikse (jo të 190 Coleman, Brett E., (1999), The Impact of Group Lending in Northeast Thailand, Journal of Development Economics 60,

149 vëzhgueshme). Një vlerësim i vazhdueshëm i ndikimit të përfitimit δ mund të merret në konsideratë (i cili është edhe qëllimi më i rëndësishëm i modelit). Me disa ndryshime nga modelet e sipërpërmendura, për të matur efektin që ka mikrofinanca në të ardhurat familjare përdorimin ekuacionin e specifikuar si: Y i = β 0 + β 1 Përdorimi i + β 2 KohëKredi i + β 3 Arsimi i + β 4 Gjinia i + β 5 Mosha i + β 6 Vendbanimi i + β 7 NrFamiljarPunës i + β 8 NrHerëveMikro j + μ i... (6) ku: Variabli i varur: Y i është rritja e nivelit të të ardhurave familjare të individit huamarrës; Variablat e pavarur janë: Përdorimi i është variabli që ka vlerën 1 nëse përdoret kredia për investim dhe 0 nëse kredia përdoret për konsum; KohëKredi i është koha (vite) që individi është pjesëmarrës në një program mikrokredie të IMF-ve; Arsimi i është karakteristikë e individit huamarrës; Gjinia i është karakteristikë e individit huamarrës; Mosha i është karakteristikë e individit huamarrës; Vendbanimi i është zona rurale ose urbane, ku banon individi huamarrës; NrFamiljarPunës i është numri i familjarëve të individit huamarrës që janë të punësuar; NrHerëveMikro j është numri i herëve që individi ka marrë mikrokredi. μ i është matësi i gabimit ideosinkretik; β 0, β 1, β 2, β 3, β 4, β 5, β 6, β 7 dhe β 8 janë parametra për tu gjetur. Parametri β 1 mat diferencën nëpërmjet individëve, që kanë marrë kredi dhe e kanë përdorur për investim ose konsum. Parametri β 2 mat efektin e mikrofinancës sipas kohës së përdorimit ndërsa parametrat e tjerë β 3, β 4 etj. përfaqësojnë lidhjen midis karakteristikave të huamarrësit dhe elementëve ekonomikë për tu vlerësuar. Për ta vlerësuar empirikisht këtë lidhje është realizuar analiza regresive në bazë të modelit SPSS, e cila tregon se ka një lidhje midis variablave të marrë në shqyrtim. Për të parë besueshmërinë e rezultateve të analizës duhet të plotësohen supozimet: 1. Shpërndarja e mbetjeve duhet të jetë normale. 2. Mesatarja e shpërndarjes duhet të jetë zero. 3. Kushti i homoskedatisticitetit (shpërndarjet duhet të kenë devijim standard kostant për çdo vlerë të variablit të pavarur). 4. Vrojtimet duhet të jenë të pavarura. Nëse i referohemi grafikut mbi statistikat e mbetjeve në Shtojcën 1, që paraqet varësinë e mbetjeve të standardizuara nga vlerat e parashikuara të standardizuara, shohim që plotësohet kushti 3. Pikat janë të shpërndara në mënyrë të çfarëdoshme. Plotësimin e kushtit 1, pra mos cënimin e kushtit të mbetjes e vërejmë prej Histogramës H1a në Shtojcën 1. Tabela lidhur me statistikat e mbetjeve tregon që mesatarja e mbetjeve është plotësisht 0 dhe kështu plotësohet dhe kushti 2. Koeficienti Durbin Watson është i barabartë me 1.719, pra ka mungesë 139

150 autokorrelacioni ndërmjet mbetjeve, pra vrojtimet janë të pavarura dhe kështu plotësohet dhe kushti 4. Tabela 4.3 tregon një përmbledhje të modelit të lidhjes nëpërmjet rritjes së nivelit të të ardhurave familjare dhe variablave të pavarur të marrë në shqyrtim në këtë hipotezë dhe të cilët i kemi theksuar më lart. Tabela 4.3: Përmbledhje e modelit të lidhjes nëpërmjet rritjes së nivelit të të ardhurave familjare dhe variablave të pavarur lidhur me individin kredimarrës Model Summary b Adjusted Std. Error Change Statistics R R of the R Square F Sig. F Durbin- Model R Square Square Estimate Change Change df1 df2 Change Watson a a. Predictors: (Constant), Arsimi, NrHerë, NrfamiljavePunës, Gjinia, Përdorimi, Mosha, KohëKredi, Vendbanimi b. Dependent Variable: F7, rritja e nivelit të të ardhurave familjare Burimi: Të dhënat e anketimit. Përpunimi i autorit R 2 është përqindja e variancës të variablit të varur (rritja e nivelit të të ardhurave familjare), të cilat mund të parashikohen nga variablat e pavarur (mënyra e përdorimit të kredisë, kohëzgjatja në një program mikrokredie, arsimi, gjinia, mosha, vendbanimi etj.). Kjo vlerë tregon se 19.8% e variancës së rritjes së nivelit të të ardhurave familjare mund të varet nga variablat e pavarur. Tabela 4.4 lidhur me koeficientin Anova tregon se p value (sig) është e barabartë me 0.000, pra është më e vogël se α=0.05, konkludohet me një probabilitet 95% se rritja e nivelit të të ardhurave familjare ndikohet nga variablat e pavarur të përfshirë në modelin e regresionit linear të shumëfishtë. Tabela 4.4: Anova, H1a. Lidhja midis rritjes së nivelit të të ardhurave familjare dhe variablave të pavarur. ANOVA a Model Sum of Squares df Mean Square F Sig. 1 Regression b Residual Total a. Dependent Variable: F7, rritja e nivelit të të ardhurave familjare b. Predictors: (Constant), Arsimi, NrHerë, NrfamiljavePunës, Gjinia, Përdorimi, Mosha, KohëKredi, Vendbanimi Burimi: Të dhënat e anketimit. Përpunimi i autorit Bazuar te tabela e koeficientëve të korrelacioneve a lidhur me hipotezën H1a te Shtojca 1, mund të gjejmë parametrat β 1, β 2, β 3, β 4, β 5, β 6, β 7 dhe β 8. Ekuacioni i parashikuar nëpërmjet modelit të regresionit linear të shumëfishtë është: Y i = Përdorimi i KohëKredi i + ( 2.12Arsimi) i Gjinia i Mosha i Vendbanimi i NrFamiljarPunësuar i + ( 0.27NrHerëveMikro) j + μ ij.. (7) Koeficienti (vlerësim parametri) është për variablin Përdorimi. Kjo do të thotë se për çdo njësi matëse që rritet përdorimi për investim, niveli i të ardhurave familjare rritet me njësi, duke mbajtur të gjitha variablat e tjera konstantë. Koeficienti ka një vlerë pozitive, gjë që rezulton në përputhje me hipotezën e ngritur prej nesh që përdorimi i 140

151 mikrokredisë për investime çon në rritje të të ardhurave dhe kombinuar me variablat e tjerë të pavarur përmirëson kushtet e jetesës së huamarrësve. Koeficienti është 0.25 për variablin Koha e kredive. Kjo do të thotë se për çdo njësi matëse, që rritet koha e mbajtjes së kredive, niveli i të ardhurave familjare rritet me 0.25 njësi, duke mbajtur të gjitha variablat e tjera konstantë. Ky është një rezultat i pritshëm pasi klientët, të cilët janë prej një kohe më të gjatë klientë të mikrofinancës janë ndikuar prej saj në rritjen e kursimeve dhe efektet dhe përfitimet janë më të mëdha te ata krahasuar me individët, që kanë një kohë më të shkurtër pjesëmarrjeje në mikrofinancë. Koeficienti është për variablin arsim, që tregon nivelin e arsimit të huamarrësit të një mikrokredie. Kjo do të thotë se për çdo njësi matëse që rritet niveli i variablit arsimi, niveli i të ardhurave familjare ulet me 2.12 njësi, duke mbajtur të gjitha variablat e tjera konstantë. Nëse shohim vlerat e testit t student shohim se vlera e t test është dhe p value është Pra p value është më e vogël se alfa, që do të thotë që rezultati është statistikisht i rëndësishëm. Koeficienti është respektivisht për variablin gjini, për variablin moshë, 0.01 për variablin vendbanim dhe për variablin numri i familjarëve të punësuar. Kjo do të thotë se për çdo njësi matëse që rritet njësia e këtyre variablave, respektivisht niveli i të ardhurave familjare rritet me (koeficientin x njësi), duke mbajtur të gjitha variablat e tjera konstantë. Koeficienti është për numrin e herëve, që është marrë një mikrokredi. Kjo do të thotë se për çdo njësi matëse që rritet variabli numri i herëve, niveli i të ardhurave familjare ulet me 0.27 njësi, por nëse shohim vlerat e testit t student shohim se t test është dhe p value është Pra p value është më e madhe se α, që do të thotë që ky rezultat nuk është statistikisht i rëndësishëm. Të anketuarit janë pyetur dhe lidhur me impaktin që ka patur mikrokredia në disa elementë të tjerë në nivel individual. Siç mund të shohim dhe nga grafiku 4.22 ndikimet më të mëdha janë për situatën ekonomike familjare, mirëqenien sociale, vetëvlerësimin dhe blerjen e aseteve familjare. Për disa individë në veçanti, kreditë e vogla të IMF-ve kanë pasur një impakt të rëndësishëm në rritjen e kapacitetit të tyre për më shumë fitim dhe rritje profesionale, pasi mikrokredia i ka ndihmuar në hapjen e bizneseve të reja. Janë pikërisht këta individë që janë përgjigjur me vlerë më të lartë të ndikimit të përfitimeve përsa i përket mirëqenies sociale dhe vetëvlerësimit. Me aksesin në mikrokredi, ata kanë qenë në gjendje të sigurojnë më shumë të ardhura për veten e tyre edhe të familjeve të tyre. Kjo u ka dhënë atyre një ndjenjë realizimi dhe një besim në aftësitë e tyre të të bërit biznes. Janë shtuar asetet familjare pasi një pjesë të shumave të mikrokredive kryesisht kreditë konsumatore janë përdorur nga huamarrësit për blerjen e aseteve të vogla shtëpiake dhe për përmirësimin e situatës ekonomike familjare. Ndikimi më i ulët ka qenë përsa i përket mënyrës së sigurimit të kujdesit shëndetësor, edukimit të fëmijëve dhe përballimit të shpenzimeve të jashtëzakonshme. 141

152 Grafiku 4.22: Impakti i përfitimeve të mikrokredisë në nivel individual Vetëvlerësimi Mirëqenia sociale Blerja e aseteve familjare 1. Ndikim i papërfillshëm 2. Kanë ndikuar pak Situata ekonomike familjare Përballimin e shpenzimeve të jashtëzakonshme Kushte shtëpiake Mënyra e sigurimit të kujdesit shëndetësor Edukimi i fëmijëve 3. Kanë ndikuar normalisht 4. Kanë ndikuar ndjeshëm 5. Ndikim shumë i lartë Burimi: Të dhënat e anketimit. Përpunimi i autorit 0% 20% 40% 60% 80% 100% H1b. Zgjerimi i aksesit të shërbimeve financiare (nëse përdoren mikrokreditë për investime dhe jo për konsum) do të ketë ndikim pozitiv në të ardhurat e përfituara nga biznesi. Nëpërmjet pyetësorëve kemi marrë përgjigje mbi variablat që tregojnë mënyrën e përdorimit të mikrokredisë, numrin e herëve që bizneset e anketuara kanë qenë klientë të IMF-ve si dhe numrin e viteve që bizneset e anketuara kanë ushtruar aktivitetin, formën e tyre ligjore, sektorin ku bëjnë pjesë si dhe produktet dhe shërbimet kryesore që ata u ofrojnë klientëve të tyre. Nga të dhënat e pyetësorëve rezulton se rreth 64% e bizneseve ka nga 1-5 vite që ushtrojnë aktivitetin, 19% janë biznese të reja dhe vetëm 17% e bizneseve operojnë prej më shumë se 5 vitesh në treg. Përmasat e firmave jepen nëpërmjet numrit të të punësuarve në biznes dhe formës ligjore. Përcaktuesit e zhvillimit të NVM-ve në drejtim të rritjes së të ardhurave dhe rritjes së fitimit neto janë vlerësuar me anë të regresionit statistikor. Modeli statistikor i përdorur është modeli i shumëfishtë i regresionit linear. Parametrat janë vlerësuar nga tabelat e koeficientëve të llogaritur nëpërmjet modelit SPSS. Modeli i shumëfishtë i regresionit linear është aplikuar për shkak se është më i lehtë për të rregulluar variablat e pavarur si dhe ai lejon për të kontrolluar në mënyrë të qartë shumë faktorë të tjerë, që mund të ndikojnë në të njëjtën kohë te variablat e pavarur. Përveç kësaj, modeli i regresionit mund të përputhë në mënyrë të drejtë funksionale të përgjithshme lidhjet midis variablave. Bazuar në modelin e shumëfishtë të regresionit të aplikuar nga Wang Wang, X., (2013), The Impact of Microfinance on the Development of Small and Medium Enterprises: The Case of Taizhou, China

153 Y i = β 0 + β 1 X 1 + β 2 X β N X N + ϵ i (8) Në të cilin variabli i varur Y i është rritja e nivelit të të ardhurave, dhe variablat e pavarur X1, X2, X3, XN. janë respektivisht: mosha e firmës, numri i punonjësve, përdorimi i mikrokredisë, pesha e mikrofinancës, kapitali, niveli i prodhimit, teknologjia dhe numri i mikrokredive. Duke bërë përshtatjet lidhur me pyetjet e pyetësorit ekuacioni i përdorur në këtë studim është: Y i = NdikBiznes = β 0 + β 1 ViteBiznes 1 + β 2 PërdPërfitime 2 + β 3 BiznesPunës 3 + β 4 Kohë 4 + β 5 NrMikrokredi 5 + ϵ i (9) Variablat e marrë në konsideratë për të matur ndikimin që ka mikrokredia në rritjen e nivelit të të ardhurave të bizneseve janë: Variabli i varur Y i = NdikBiznes: Ndikimi i mikrokredisë në rritjen e nivelit të të ardhurave në biznes; Variablat e pavarur: ViteBiznes: Tregon numrin e viteve që operon biznesi në treg; PërdPërfitime: Tregon në çfarë forme janë përdorur përfitimet e kredisë për konsum dhe merr vlerën 0 apo për zgjerim biznesi në formën e investimeve duke marrë vlerën 1; BiznesPunës: Tregon numrin e të punësuarve në biznes; Kohë: Tregon kohëzgjatjen e kredive pra koha që biznesi është klient i produkteve të mikrofinancës; NrMikrokredi: Tregon numrin e herëve që pronarët e bizneseve kanë marrë mikrokredi. Tabela 4.5: Përmbledhje e modelit të lidhjes nëpërmjet rritjes sënivelit të të ardhurave të biznesit dhe variablave të pavarur Model Summary b Adjusted R Square Std. Error of the Estimate Change Statistics Model R R Square R Square Change F Change df1 df2 Sig. F Change Durbin- Watson a a. Predictors: (Constant), Kohë, PërdorimiPërfitime, Biz.Pun, ViteBiz, Nr.MikroKredi b. Dependent Variable: NdikimBiz Burimi: Të dhënat e anketimit. Përpunimi i autorit Nga tabela 4.5 vërejmë se R 2 është pra varianca e ndikimit në biznes që ka mikrokredia mund të parashikohet nga variablat e pavarur në total në masën 7.9%. Është një rezultat pozitiv, por në vlerë të ulët, pra ndikimi që kanë në të ardhurat e biznesit variablat e përzgjedhur në këtë model është modest. Nëse shohim të dhënat e tabelës 4.6, Anova, vërejmë se p value është më e vogël se α = 0.05 që është niveli i rëndësisë. Niveli i rëndësisë në modelin e regresionit tregon se nuk ka në thelb asnjë mundësi (më pak se një në 1.000), që korrelacioni i vërejtur në mes të një ose më shumë variablave të pavarura dhe variablit të varur të jetë vetëm për shkak të gabimit të 143

154 mostrës së rastit. Koeficienti Durbin Watson është 1.7 pra ka mungesë autokorrelacioni ndërmjet mbetjeve dhe ato janë të pavarura. Tabela 4.6: Anova, hipoteza H1b. Lidhja midis të rritjes së nivelit të të ardhurave të biznesit dhe variablave të pavarur ANOVA a Model Sum of Squares df Mean Square F Sig. 1 Regression b Residual Total a. Dependent Variable: NdikimBiz b. Predictors: (Constant), Kohë, PërdorimPërfi, Biz.Pun, ViteBiz, Nr.MikroKredi Burimi: Të dhënat e anketimit. Përpunimi i autorit Bazuar te tabela e koeficientëve të korrelacioneve a lidhur me hipotezën H1b te Shtojca 1, mund të gjejmë parametrat β 0, β 1, β 2, β 3, β 4, dhe β 5 dhe ekuacioni i parashikuar nëpërmjet modelit të regresionit linear të shumëfishtë është: NdikBiznes i = ViteBiznes PërdPërfitime BiznesPunës Kohë NrMikrokredi 5 (10) Individët janë pyetur dhe në lidhje me faktorë të tjerë përveç rritjes së të ardhurave të biznesit, që kanë sjellë zhvillimin ose jo të aktiviteteve të tyre mbas përdorimit të produkteve të mikrofinancës. Në shtojcë nëpërmjet tabelës 11, jepet lidhja ndërmjet këtyre faktorëve dhe ndikimit në biznes nëpërmjet koeficientit të korrelacionit Pearson. Shohim se lidhjet më të forta janë midis rritjes së të ardhurave të biznesit dhe rritjes së fitimeve neto të tyre me 0.355, lidhja midis ndikimit të rritjes së të ardhurave dhe investimeve në biznes me dhe ndikimit në aktivitetin ekonomik me Koefiҫientët për lidhjet e tjera si rritja e të ardhurave të biznesit me numrin e të punësuarve, kushtet e punës, rritjen e pronësisë janë në vlera të ulta, duke treguar se këto lidhje janë të dobëta. Grafiku i mëposhtëm 4.23 jep vlerësimin e bizneseve lidhur me impaktin që ka patur mikrokredia në disa elementë të tjerë të lidhur me veprimtarinë e bizneseve. Duke u bazuar në përgjigjet e të anketuarve, marrja e mikrokredisë nga firmat ka sjellë një rritje të lartë për kushtet e punës, aktivitetin ekonomik, fitimet neto dhe investimet në biznes. Kjo si rezultat i investimeve të duhura që janë bërë në biznes me paratë e marra nëpërmjet mikrokredisë, përfitime që sjellin dhe rritjen e të ardhurave dhe fitimit neto për një numër biznesesh të cilat kryejnë investime në mënyrë efikase. Ndërkohë që ka një rritje të papërfillshme të numrit të të punësuarve, në kundërshtim me një nga objektivat kryesorë të mikrofinancës, që është shtimi i aktiviteteve prodhuese me qëllim gjenerimin e punësimit. Bizneset shumë të vogla hasin vështirësi në aksesin në kreditim dhe po ashtu kanë probleme lidhur me rregullsinë e pagesave. Një pjesë e madhe e bizneseve të anketuara dhe pse mund të kenë patur përfitime prej mikrokredisë janë përgjigjur se nuk do të kërkojnë financim të ri në vitin e ardhshëm ose se nuk e dinë në do të kërkojnë një të tillë. Karakteristikat e NVM-ve janë shumë të rëndësishme në përcaktimin e mundësive për të marrë mikrofinancim ose jo në të ardhmen. Për më tepër, do të ishte interesante të hetohej nëse ka përzgjedhje negative në mesin e NVM-ve që kanë aplikuar dhe marrë mikrofinancim 144

155 në të shkuarën. Kjo do të ndihmojë edhe më tej në shpjegimin e marrëdhënies midis pjesëmarrjes në mikrofinancë dhe zhvillimit të NVM-ve në drejtim të rritjes së të ardhurave dhe rritjes së fitimit neto. Grafiku 4.23: Ndikimi që ka mikrofinanca në aktivitetin ekonomik, kushtet e punës, investimet në biznes, fitimin neto, pronësinë dhe numrin e të punësuarve. 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Shume i ulët I ulët I pranueshëm I lartë Shume i lartë Burimi: Të dhënat e anketimit. Përpunimi i autorit H1c. Ekziston një lidhje nëpërmjet rritjes së nivelit të të ardhurave familjare prej produkteve të mikrofinancës dhe rritjes së kursimeve te individët. Për të verifikuar këtë hipotezë, shohim lidhjen që ekziston midis dy variablave, rritja e nivelit të të ardhurave dhe ndikimi në kursim. Individët janë ndarë në dy grupe në bazë të gjinisë, për të parë nëse ka ndryshime midis kategorive meshkuj dhe femra, lidhur me aftësinë për të kursyer. Mikrofinanca përmendet në shumë artikuj shkencor si një instrument që kontribuon në rritjen e kursimit te përfituesit e saj, dhe kryesisht ka patur një ndikim të konsiderueshëm në rritjen e aftësisë për të kursyer te femrat. Duam të verifikojmë nëse ky pohim është i vlefshëm dhe për vendin tonë. Shumë studime pranojnë se ekziston një lidhje statistikore pozitive midis rritjes së nivelit të të ardhurave familjare dhe rritjes së kursimeve 192. Individët marrin kredi për të ndryshuar gjendjen e tyre ekonomike. Nëse zotërojnë një biznes, kredia përdoret për të kryer investime, të cilat mendohet që do të rezultojnë fitimprurëse në të ardhmen. Mbas përballimit të 192 Caroll C.; Weil D.; (1994) Saving and growth, a reinterpretation, Carnegie-Rochester Conference Series on Public Policy 40, North-Holland. Fq

156 shpenzimeve të tyre operative, ata përpiqen që të kursejnë me mendimin për ti riinvestuar këto para në biznes, ose shpresojnë që kursimet në të ardhmen do të përmirësojnë statusin e tyre financiar. Kredia mund të përdoret dhe për konsum, i cili nuk ka ndikim në rritjen e të ardhurave të huamarrësit. Individët luftojnë për të kursyer për të ardhmen me qëllim të përmirësimit të statusit të tyre financiar dhe standardit të jetesës. Ne kemi kryer testin e korrelacionit Pearson në mënyrë që të gjejmë nëse ekziston një lidhje midis rritjes së të ardhurave familjare të huamarrësve mbas marrjes së mikrokredisë dhe rritjes së kursimit prej tyre. Hipoteza zero H0: Nuk ka asnjë lidhje midis rritjes së të ardhurave familjare dhe rritjes së kursimeve. Në të kundërt, hipoteza alternative H1: Ekziston një lidhje pozitive midis rritjes së nivelit të të ardhurave familjare dhe rritjes së kursimeve. Rezultatet janë paraqitur në tabelën 4.7 për kategorinë femra. Tabela 4.7: Korrelacioni midis rritjes së nivelit të të ardhurave familjare dhe rritjes së kursimeve për kategorinë femra Correlations KursimiG RritjaArdhuraG Pearson Correlation KursimiG RritjaArdhuraG Sig. (1-tailed) KursimiG..000 RritjaArdhuraG.000. N KursimiG RritjaArdhuraG Burimi: Të dhënat e anketimit. Përpunimi i autorit Shohim se koeficienti i korrelacionit Pearson midis rritjes së nivelit të të ardhurave familjare dhe rritjes së kursimeve për femrat është Sig. (1-tailed) tregon nëse ka një korrelacion statistikisht të rëndësishëm midis dy variablave. Kjo do të thotë, rritja ose ulja në një variabël është e lidhur në mënyrë të konsiderueshme në rritjen ose uljen në variablin e dytë. Kjo vlerë është 0.000, dhe që të jetë i besueshëm modeli duhet të jetë më pak se 0.05, p value < α. Në këtë mënyrë hidhet poshtë hipoteza H0 dhe pranojmë hipotezën alternative duke pranuar se ka një lidhje nëpërmjet rritjes së të ardhurave familjare dhe rritjes së kursimit për femrat. Koefiҫienti i korrelacionit Pearson R i lidhjes midis variablave ka vlerë pozitive pra me rritjen e vlerës së një variabli, konkretisht me rritjen e nivelit të të ardhurave familjare do të kemi dhe një rritje të nivelit të kursimeve për kategorinë femra. Tabela 4.8: Një përmbledhje e modelit, lidhja e rritjes së nivelit të të ardhurave familjare me rritjen e kursimeve për kategorinë femra Std. Error of the Estimate Model Summary b Change Statistics Model R R Square Adjusted R Square R Square Change F Change df1 df2 Sig. F Change a a. Predictors: (Constant), RritjaArdhuraG b. Dependent Variable: KursimiG Burimi: Të dhënat e anketimit. Përpunimi i autorit Durbin- Watson 146

157 Tabela e mëposhtme 4.9 tregon lidhjen midis rritjes së nivelit të të ardhurave familjare dhe rritjes së kursimeve për kategorinë meshkuj. Vërejmë se koeficienti i korrelacionit Pearson për lidhjen midis dy variablave është Pra kjo lidhje ka një koeficient me një vlerë më të lartë se sa në rastin e lidhjes midis rritjes së nivelit të të ardhurave familjare dhe rritjes së kursimeve për kategorinë femra. Fortësia e korrelacionit mund të përshkruhet nëpërmjet guidës Evans (1996) për vlerën absolute të koeficientit R: shumë e dobët ( ), e dobët ( ), e moderuar ( ), e fortë ( ) dhe shumë e fortë ( ). Koeficientët e korrelacionit të llogaritur prej modelit bëjnë pjesë në kategorinë e korrelacionit lidhje pozitive, por e dobët për kategorinë femra, drejt lidhjes të moderuar për kategorinë meshkuj. Tabela 4.9: Korrelacioni midis rritjes së nivelit të të ardhurave familjare dhe rritjes së kursimeve për kategorinë meshkuj Correlations KursimiM RritjaArdhuraveM Pearson Correlation KursimiM RritjaArdhuraveM Sig. (1-tailed) KursimiM..000 RritjaArdhuraveM.000. N KursimiM RritjaArdhuraveM Burimi: Të dhënat e anketimit. Përpunimi i autorit Kështu, këto dy variabla janë pozitivisht të lidhur, që do të thotë se kur rritet niveli i të ardhurave familjare, rritet gjithashtu dhe aftësia e individëve për të kursyer, e cila çon në një ndikim pozitiv në gjendjen financiare të familjes në të ardhmen. Pra, rritja e të ardhurave dhe rrjedhimisht dhe rritja e kursimeve shkaktuar prej tyre çon në fuqizimin ekonomik të familjeve dhe në mundësi më të mira punësimi në të ardhmen për anëtarët e familjeve të huamarrësve të mikrokredive. Tabela 4.10: Një përmbledhje e modelit, lidhja e rritjes së nivelit të të ardhurave familjare me rritjen e kursimeve për kategorinë meshkuj Model Summary b Std. Change Statistics R Adjusted Error of the R Square F Sig. F Durbin- Model R Square R Square Estimate Change Change df1 df2 Change Watson a a.predictors: (Constant), RritjaArdhuraveM b.dependent Variable: KursimiM Burimi: Të dhënat e anketimit. Përpunimi i autorit Ne mund të arrijmë në konkluzionin se huamarrësit, të cilët janë në gjendje të rritin të ardhurat e tyre duke marrë kredi nga IMF-të, gjithashtu janë në gjendje për të rritur dhe kursimet e tyre, pra rritja e të ardhurave familjare çon në nxitje të kursimeve. Sipas rezultateve empirike kjo lidhje është më e fortë për kategorinë meshkuj krahasuar me kategorinë femra, në kundërshtim me pohimin e mbrojtur nga shumë studime empirike në vendet në zhvillim, se femrat janë më të motivuara sesa meshkujt të arrijnë nivele më të larta të kursimit mbasi përfitojnë shërbimet e mikrofinancës. 147

158 Hipoteza e dytë Objekti i hipotezës Hipoteza Formulimi Bazë (H0): Faktori/variabli nuk është i rëndësishëm Faktori/variabli Alternativ (H1): Faktori/variabli është i rëndësishëm H0= Kërkesa për mikrokredi nuk ndikohet nga këta faktorë: norma vjetore e interesit, kostoja e transaksionit, akses i kufizuar në shërbimet e kreditit dhe mungesa e informacionit, besueshmëria, gjendja ekonomike, dallimet gjinore dhe politikat qeveritare. H1= Kërkesa për mikrokredi ndikohet nga këta faktorë: norma vjetore e interesit, kostoja e transaksionit, akses i kufizuar në shërbimet e kreditit dhe mungesa e informacionit, besueshmëria, gjendja ekonomike, dallimet gjinore dhe politikat qeveritare. Kjo hipotezë trajton analizën e faktorëve që ndikojnë kërkesën e individëve për mikrokredi. Përgjigjet e pyetësorëve na ndihmojnë për vërtetimin ose jo të kësaj hipoteze. Siç e kemi theksuar të anketuarit janë klientë dhe ish klientë të mikrofinancës në IMF të ndryshme që operojnë në rajonin e Vlorës dhe të Fierit. Mënyra që kemi zgjedhur për të vërtetuar statistikisht këtë hipotezë është nëpërmjet statistikës përshkruese si: llogaritja e mesatares, devijimit standard dhe disa matësve të tjerë statistikorë si dhe nëpërmjet testit të Studentit t test, tregues të cilët janë llogaritur nëpërmjet modelit SPSS. Tabela 4.11: Një statistikë e kampionit, hipoteza 2. One-Sample Statistics N Mean Std. Deviation Std. Error Mean C C C C C C C Burimi: Llogaritjet e autorit. Modeli SPSS Tabela 4.12: t test i thjeshtë, hipoteza 2. One-Sample Test Test Value = 3 95% Confidence Interval of the Mean Difference t df Sig. (2-tailed) Difference Lower Upper C C C C C C C Burimi: Llogaritjet e autorit. Modeli SPSS 148

159 Norma vjetore e interesit. C1. Norma e interesit për kreditë mikrofinanciare duhet të llogaritet në bazë të këtyre kombinimeve të shpenzimeve: Norma e Interesit = Kosto Administrimi + Kosto e Kapitalit + Kostoja e Mosshlyerjes 193 Ka mënyra të ndryshme për të matur normat e interesit të mikrokredive: rendimenti i interesit dhe norma e përqindjes vjetore (APR). Nga pikëpamja e klientit, një mënyrë tipike e formulimit të normave të interesit është llogaritja e APR-së në bazë të produkteve të veçanta të kredisë për ta. APR merr parasysh sasinë dhe kohën e të gjitha flukseve monetare të lidhura me kredinë, duke përfshirë jo vetëm ato, që janë në mënyrë të qartë të përcaktuara si "interes" dhe "principal", por edhe tarifa të tjera të pritshme ose pagesa, si dhe depozitat e detyrueshme që janë në disa raste një kusht para marrjes së kredisë. Treguesi APR është një përfaqësim i mirë i kostove efektive të një kredie për huamarrësit të cilët paguajnë sipas kontratës, por ajo mund të jetë në thelb e ndryshme nga (zakonisht më e lartë) norma e interesit të deklaruar në kontratat e kredisë. Sipas CGAP norma vjetore efektive e interesit (R) për mikrokredinë është një funksion i pesë elementëve 194, secili i shprehur si një përqindje e portofolit të kredisë mesatare në qarkullim 195 : shpenzimet administrative (AE), humbjet e kredisë (LL), kostoja e fondeve (CF), shkalla e dëshiruar e kapitalizimit (K) dhe të ardhurat nga investimet (II). R = AE + LL + CF + K II. (11) 1 LL Njerëzit e varfër dhe femrat janë kryesisht më të ndjeshëm ndaj ndryshimeve të normave të interesit se sa njerëzit e tjerë, kështu që një rënie e normave të interesit do të rrisë dhe kërkesën e tyre për kredi. Politikëkrijuesit shprehen se kufizimet e larta në normat e interesit mund të zvogëlojnë aksesin e të varfërve në shërbimet financiare 196. Por, për njerëzit e varfër ose ata të përjashtuar nga sistemi bankar tradicional shqetësim më i madh është aksesi në kreditim sesa kostoja reale e kredisë. Normat e interesit të mikrokreditit janë më të larta se kreditë në format e tjera. Kjo ndodh për shkak se shërbimet e kreditit të dhëna janë në shuma të vogla të parave dhe kostot e përgjithshme të këtyre kredive të vogla e bëjnë interesin e tyre shumë të lartë 197. Nëse norma e interesit është e ulët ajo rrit shpërndarjen dhe gamën e qasjes së fondeve të përballueshme për familjet e varfra (Fernando, 2006). 193 Johnson, S., Rogaly. B., (1997). Microfinance and Poverty Reduction. Oxfam, Oxford Për të llogaritur mesataren e një portofoli kredie gjatë një periudhe të caktuar muajsh, një metodë e thjeshtë është të merret gjysma e shumës midis vlerës së fillimit dhe vlerës së fundit. Një metodë më e saktë është ti shtosh vlerën e fillimit vlerave në fund të secilit prej muajve, dhe pastaj kjo vlerë totale të pjestohet me numrin e muajve plus një Helms, B., Reille, X, Interest Rate Ceilings and Microfinance: The Story So Far. Occasional Paper. Washington, D.C.: CGAP 197 Fernando, N. A. (2006). Understanding and Dealing with High Interest Rates on Microcredit

160 Histograma 1: Norma vjetore e interesit Burimi: Të dhënat e anketimit. Përpunimi i autorit Lidhur me këtë pyetje mesatarja është 4.11, devijimi standard 0.89 dhe varianca Mesatarja është tepër e lartë duke marrë në konsideratë se është përdorur shkalla Likert, vlerësimi në bazë të rëndësisë me shkallët në rend rritës nga 1-5. Devijimi standard është 0.89, pra një vlerë e ulët. Nga tabela 4.12 shohim se t test është dhe p value < niveli i rëndësisë 0.05 prandaj hipoteza H0 hidhet poshtë duke pranuar H1. Pra një nga faktorët që ka rëndësi shumë të madhe sipas të intervistuarve në kërkesën për kredi ëshë norma e interesit. Sa më e lartë të jetë ajo, aq më e ulët do të jetë dhe kërkesa për mikrokredi. Kostoja e transaksionit: C2. Ndërsa mikrofinanca është zhvilluar me shpejtësi, pak dihet në lidhje me kostot aktuale për klientët për të hyrë në shërbimet mikrofinanciare, me përjashtim të normave të interesit. Kostot e transaksionit janë një tjetër pengesë për marrjen e kredive. Ato përcaktohen si "çdo kosto që lind për shkak të ekzistencës së institucioneve dhe shfaqjes së një shkëmbimi ekonomik 198 ". Këto kosto, përballohen nga konsumatori dhe përfshijnë procesin e aplikimit dhe miratimit të kredisë, praktikat formale të përmbushjes së dokumentacioneve të kërkuara. Shkalla e lartë e interesit dhe kostoja e lartë e transaksionit shpesh bëjnë që individët dhe sipërmarrësit të mos marrin kredi për aktivitetet e tyre. Zakonisht kostot e transaksionit janë më të larta në zonat rurale, për shkak të mungesës së infrastrukturës së përshtatshme dhe distancave të largëta që shpesh fermerët duhet të përshkruajnë deri në institucionin financiar. Shtrirja e pamjaftueshme e mikrofinancës në zonat rurale mbetet një nga sfidat kryesore të këtij sektori. Rëndësi dhe fokus më i madh i kushtohet normave të interesit kur flitet për mikrokredinë, por dhe kostot e transportit, koha e shpenzuar larg nga biznesi dhe ndikimi negativ që ka vonesa në marrjen e kredive për investimet janë të rëndësishme për huamarrësit. Këto kosto janë më pak të matshme, por duhen marrë në konsideratë nga huamarrësi kur ai vendos se ku do të drejtohet për të marrë kredi. 198 Cheung S. N. S., (1969), Transaction Costs, Risk Aversion, and the Choice of Contractual Arrangements, Journal of Law and Economics, 12(1), pp

161 Histograma 2: Kosto e transaksionit Burimi: Të dhënat e anketimit. Përpunimi i autorit Kosto e transaksionit ka vlerë mesatare 3.16, devijimi standard 1.24 dhe varianca Nga tabela 4.12 shohim se t test është 2.67 dhe p value < niveli i rëndësisë 0.05 prandaj hipoteza H0 hidhet poshtë duke pranuar H1. Nuk ka marrëdhënie negative midis kostos së transaksionit dhe kërkesës së mikrokreditit, edhe pse një pjesë jo e vogël e të intervistuarve e konsideron jo shumë të rëndësishëm këtë faktor. Rritja e kostove të transaksionit shkakton rënie në kërkesën e mikrokreditit. Nga histograma dhe nga treguesi i asimetrisë Skewness = -0,086, vërejmë se shpërndarja është e anuar majtas dhe meqë ky tregues është afër zeros ka tendencë që shpërndarja të jetë simetrike. Akses i kufizuar në shërbimet e kreditit dhe mungesa e informacionit: C3. Mungesa e aksesit në shërbimet bankare është një element i rëndësishëm që ndikon në kërkesën për mikrokredi. Shpesh klientët potencialë kanë akses të kufizuar gjeografik dhe fizik karshi IF-ve. Kjo ndodh më së shumti te klientët që banojnë në zonat e thella rurale. Ndonjëherë dhe kërkesat për dokumentacion mund të jenë pengesë e rëndësishme për të hyrë në shërbimet e kreditit. Për shembull, bankat në Shqipëri, Republikën Çeke, Mozambik, Spanjë dhe Suedi kërkojnë mesatarisht vetëm një dokument për të hapur një llogari bankare, ndërsa bankat në Bangladesh, Kamerun, Kili, Nepal, Sierra Leone, Zambia të kërkojnë të paktën katër dokumente, duke përfshirë një kartë identiteti ose pasaportë, letër rekomandimi, vërtetim page dhe dëshmi të vendbanimit 199. Mungesa e aksesit në kredi është shumë e rëndësishme për zhvillimin e NVM-ve sikur kemi theksuar gjatë punimit por gjithashtu ka ndikim negativ për krijimin e prodhimit bujqësor dhe jobujqësor për fermerët. Zakonisht banorët dhe të varfërit e zonave rurale kanë pak njohuri dhe kanë mungesë informacioni lidhur me produktet që ofrohen për ta nga IMF-të. Kjo vjen si pasojë e mendimit se ata nuk janë të pranueshëm nga institucionet formale për dhënien e kredive, pasi nuk plotësojnë kushtet minimale për aplikim për kredi si mungesë kolaterali, mungesë dokumentacioni për tokat që zotërojnë, për bagëtitë e parregjistruara, vërtetime pagash etj. 199 The World Bank report. (2008) FINANCE FOR ALL? POLICIES AND PITFALLS IN EXPANDING ACCESS fq

162 Histograma 3: Akses i kufizuar në shërbimet e kreditit dhe mungesa e informacionit Burimi: Të dhënat e anketimit. Përpunimi i autorit Akses i kufizuar në shërbimet e kreditit dhe mungesa e informacionit ka vlerë mesatare 3.26, devijimi standard 1.20 dhe varianca Shohim nga histograma se ka një lidhje pozitive midis këtij faktori dhe kërkesës për mikrokredi. Nga tabela 4.12 shohim se t test është 4.31 dhe p value < niveli i rëndësisë 0.05 prandaj hipoteza H0 hidhet poshtë duke pranuar H1. Rritja e aksesit të kufizuar dhe disponueshmërisë së informacionit shkakton rritje në kërkesën për mikrokredi. Besueshmëria. C4. Qëllimi i ndërmjetësve financiarë nuk është vetëm të japin paratë e kredive, por edhe të krijojnë besimin në aftësitë e huamarrësit se ai do ti përdorë paratë në mënyrë efektive dhe do të kthejë mbrapa principalin plus normën e interesit të huasë mbas përfitimeve nga projektet e tij të investimit. Derban et al. (2005) thonë që, kërkesa e kreditit mund të ndikojë në mënyrë të tillë besueshmërinë reciproke midis huadhënësit dhe huamarrësit: së pari, karakteristikat e huamarrësit dhe të biznesit të tij mund të ngjallin dyshime në shlyerjen e kredisë. Së dyti, tiparet e institucioneve të financimit dhe përshtatshmëria e produktit për huamarrësin, mund të ndihmojnë në përcaktimin nëse huamarrësi mund të shlyejë kredinë apo jo? E treta dhe e fundit është rreziku sistematik, i cili mund të vijë nga faktorë të jashtëm të tilla si mjedisi i biznesit, situata ekonomike dhe politike në të cilën vepron huamarrësi 200. Procesi i kreditimit nga institucionet jep besim te huamarrësi dhe nuk ka vetëm efektin e përfitimit ekonomik ose financiar por mbart dhe efektin social. Kjo marrëdhënie perceptohet si një lidhje e fortë në të cilën besimi i huadhënësit kontribuon në besueshmërinë e reagimit të huamarrësit, kjo është lidhja e cila ndihmon në krijimin e besimit reciprok ndërmjet dy palëve. Në qoftë se huamarrësi ka një përvojë të mirë me institucionet mikrofinanciare, ai kontribuon në krijimin e besimit te të afërmit dhe miqtë e tij për këto IMF ose banka me të cilat ai ka krijuar një raport besimi. 200 Derban, W. K., Binner, J. M., & Mullineux, A., (2005). Loan repayment performance in community development finance institutions in the UK. Small Business Economics, 25,

163 Histograma 4: Besueshmëria. Burimi: Të dhënat e anketimit. Përpunimi i autorit Mesatarja e besueshmërisë është 3.80, devijimi standard 1.04 dhe varianca Ka një lidhje pozitive midis besueshmërisë së kredidhënësit dhe kërkesës për mikrokredi. Nga tabela 4.12 shohim se t test është dhe p value < niveli i rëndësisë 0.05 prandaj hipoteza H0 hidhet poshtë duke pranuar H1. Sa më i besueshëm të jetë institucioni kredidhënës, aq më e lartë është dhe kërkesa për kredi nga huamarrësit. Gjendja ekonomike: C5. Përfshihen faktorë të ndryshëm si inflacioni, kushtet e tregut, faktorët që influencojnë kërkesën dhe ofertën, mjedisi i biznesit dhe sjellja e konsumatorëve. Këta janë faktorë që krijojnë probleme në marrjen e kredive. Shëndeti, të ardhurat nga punësimi sezonal, shpenzimet e përkohshme për ngjarje jo të zakonta si dasma, fatkeqësi, katastrofa etj. influencojnë shanset për të marrë kredi. Oficerët e kredisë marrin në konsideratë mbasi plotësohen të gjitha kushtet për marrjen e kredisë edhe përfitimet që do të sjellë në të ardhmen investimi i bërë me paratë e mikrokredisë si dhe vazhdimësinë e burimeve të të ardhurave. Kështu elementë të rëndësishëm janë dhe faktorët anësorë të lidhur kryesisht me nivelin e të ardhurave, remitancat nga familjarët, nivelin e arsimit, kushtet shëndetësore, profesionin dhe nivelin e pasurisë. Faktorët e ofertës janë të lidhura me koston e kredisë, ku për shembull në kreditë agro, merret në konsideratë koha dhe procesi i prodhimit të kulturave bujqësore dhe ndikimi që kanë karakteristikat e motit në prodhimtarinë e tyre. Histograma 5: Gjendja ekonomike Burimi: Të dhënat e anketimit. Përpunimi i autorit 153

164 Mesatarja është 3.77, devijimi standard 1.17 dhe varianca 1.38 ka një lidhje pozitive midis gjendjes ekonomike dhe kërkesës për kredi. Nga tabela 4.12 shohim se t test është dhe p value < niveli i rëndësisë 0.05 prandaj hipoteza H0 hidhet poshtë duke pranuar H1. Gjendja ekonomike më e mirë ndikon në rritjen e kërkesës për mikrokredi. Dallimet gjinore: C6. Janë kryer një sërë studimesh dhe janë ofruar një numër i madh programesh mikrokrediti për të realizuar fuqizimin e femrave në procesin e vendimarrjes pasi kjo ndikon në edukimin e fëmijëve dhe në kushte më të favorshme jetese. Femrat tradicionalisht hasin më shumë pengesa në kreditimin formal. Përvoja botërore ka treguar se normat e shlyerjes janë shumë më të larta në mesin e huamarrëseve femra, kryesisht për shkak të më shumë investimeve konservatore të kryera prej tyre dhe që paraqesin rrezik më të ulët moral. Kërkesa e kredive është më e lartë në ato rrethe ku arsimimi i femrave është në nivel më të lartë përsa i përket kredive personale të konsumit dhe nga sondazhi u vërejt që një numër i madh i tyre merrnin kredi për hapjen e bizneseve të reja. Kjo rrit mundësinë e vetëpunësimit për to dhe nxit dhe hapjen e vendeve të reja të punës. Një nga barrierat e zhvillimit shoqëror dhe të ekonomisë është "diskriminimi gjinor". Përfshirja në aktivitete ekonomike është e nevojshme për të krijuar barazinë gjinore. Histograma 6: Dallimet gjinore Burimi: Të dhënat e anketimit. Përpunimi i autorit Dallimet gjinore. Mesatarja është 2.38, devijimi standard 1.15 dhe varianca Ka një lidhje të dobët midis dallimeve gjinore dhe kërkesës për kredi. Nga tabela 4.12 shohim se t test është dhe p value < niveli i rëndësisë 0.05 prandaj hipoteza H0 hidhet poshtë duke pranuar H1. Dallimet gjinore shkaktojnë një variacion të vogël në kërkesën për mikrokredi. Treguesi Skewness është pozitiv, duke treguar një anim në anën e djathtë, ndërsa treguesi Kurtosis ka vlerë negative të ulët duke treguar se shpërndarja është larg shpërndarjes normale. Politikat qeveritare: C7. Ndër pengesat për zhvillimin dhe zgjerimin e ndërmarrjeve të vogla janë dhe mungesa e procedurave të veçanta të ligjit dhe akteve administrative, aksesi i kufizuar në IMF-të, mungesa e mundësive të zhvillimit të aftësive dhe informacioni i papërsosur i tregut. Politikat qeveritare duhet të kontribuojnë për gjenerimin e punësimit, rritjen e aftësive dhe trajnimin, duke ndihmuar njerëzit e varfër, të papunë dhe në nevojë, që të bëhen përfitues të mikrokredisë. Sipas Helms dhe Reille (2004), qeveritë duhet të zgjerojnë fushën e sektorit financiar duke nxitur inovacionin, transparencën dhe konkurrencën përmes kuadrit të përshtatshëm ligjor dhe rregullator dhe politikave të mbrojtjes së konsumatorit. 154

165 Mundësia për ndërhyrje të drejtpërdrejta të qeverisë në përmirësimin e aksesit në kreditim është më e kufizuar se sa shpesh besohet. Zakonisht përdoren fondet e garancisë së kreditit për fermerët, për bujqësinë apo për sektorë të veçantë të ekonomisë dhe kryesisht për rritjen e aksesit të NMV-ve në kreditim. Huamarrja mund të jetë e vështirë për NVM-të, veçanërisht nëse nuk kanë kolateral ose nuk kanë histori të mjaftueshme kreditore. Këto programe të ndihmës qeveritare mund të jenë më të kushtueshme se sa në kushtet e parashikuara në buxhetet e qeverive por performanca e tyre mund të përmirësohet nëse bëhen rimodelime më të përshtatshme të skemave të ofrimit të garancive për marrjen e huave. Në mungesë të vlerësimeve të plota ekonomike të skemave, efekti i tyre neto në terma kosto-përfitim mbetet i paqartë. BE-ja përkrah ndërmjetësuesit financiarë në shtetet anëtare, siç janë bankat, ndërmarrjet huadhënëse, fondet garantuese, institucionet reciproke garantuese, bankat promovuese ose çdo lloj tjetër institucioni financiar që ofron financim për NVM-të me anë të garancive kreditore. Në periudhën midis viteve 1998 dhe 2010, pothuajse gjysmë milioni biznese të vogla përfituan nga garancitë e instrumenteve financiare të Evropës nëpërmjet programit CIP dhe programeve të tjera në ndihmë të NVM-ve. Është e rëndësishme që dhe institucionet mikrofinanciare në vendin tonë të përfitojnë në të ardhmen prej këtyre fondeve dhe programeve në favor të NVM-ve. Histograma 7: Politikat qeveritare Burimi: Të dhënat e anketimit. Përpunimi i autorit Vlera mesatare e politikave qeveritare është 2.58, devijimi standard 1.15 dhe varianca është Nga tabela 4.12 shohim se t test është dhe p value < niveli i rëndësisë 0.05 prandaj hipoteza H0 hidhet poshtë duke pranuar H1. Ka marrëdhënie pozitive midis politikave qeveritare dhe kërkesës për mikrokredi. Politikat qeveritare të favorshme shkaktojnë rritje të kërkesës të mikrokreditit kryesisht nga bizneset e vogla dhe nga bizneset agrobujqësore. Duke marrë në konsideratë të gjithë elementët e trajtuar më sipër pranojmë hipotezën H1c. Kërkesa për mikrokredi ndikohet nga këta faktorë: norma vjetore e interesit, akses i kufizuar në shërbimet e kreditit dhe mungesa e informacionit, kostoja e transaksionit, gjendja ekonomike, dallimet gjinore, besueshmëria dhe politikat qeveritare. Rezultatet dhe analiza statistikore e kryer për secilin prej tyre tregoi se kërkesa për mikrokreditim ndikohet nga faktorët e mësipërm. 155

166 Hipoteza e tretë Për të shqyrtuar pohimet e mëposhtme ne kemi zhvilluar hipoteza zero (null) dhe hipoteza alternative, dhe kemi pranuar nivelin e rëndësisë për refuzimin / pranimin e hipotezës. Të anketuarit treguan perceptimet e tyre lidhur me pohimet e mëposhtme duke përdorur shkallën Likert, 1 = nuk pajtohem fare dhe 5 = pajtohem plotësisht. N1. Institucionet mikrofinanciare kanë procedura të thjeshta për dhënien e kredive. N2. Ofrimi i shërbimeve jo financiare nga oficerët e kredisë të IMF-ve si shërbimet për zhvillimin e biznesit, ndihma operacionale, monitorimi janë të rëndësishme për fillimin dhe për vazhdimësinë e një biznesi. N3. Përdorimi i produkteve mikrofinanciare rrit mundësitë e punësimit për huamarrësit. N4. Norma e interesit të mikrokredisë janë të arsyeshme. Tabela e mëposhtme 4.13 jep statistika përshkruese lidhur me katër variablat: Procedura e marrjes së kredisë, ndihma operacionale e oficerëve të kredisë, mundësitë për punësim që ofron mikrofinanca dhe arsyeshmëria e normës së interesit të mikrokredisë. Tre variablat e parë kanë mesatare më të lartë se 2.5 ndërsa variabli i katërt ka mesatare më të ulët. Tabela 4.13: Treguesit statistikorë të përshkrimit të faktorëve. Hipoteza 3. N1 N2 N3 N4 Mean Median SE Mean LCL Mean UCL Mean Skewness Kurtosis Burimi: Llogaritjet e autorit. RGui Software Për të shqyrtuar pohimin N1, Institucionet mikrofinanciare kanë procedura të thjeshta për dhënien e kredive, kemi zhvilluar testin statistikor t test për të kontrolluar nivelin e kënaqësisë së njerëzve në marrjen e kredive nga IMF-të. Marrim hipotezën H0: Institucionet mikrofinanciare nuk kanë procedura të thjeshta për dhënien e kredive. Hipoteza alternative H1 është: Institucionet mikrofinanciare kanë procedura të thjeshta për dhënien e kredive. Referuar tabelës 4.13 ne mund të nxjerrim përfundimin, që hipoteza null do të refuzohet për shkak se niveli mesatar i pohimit mbi procedurat për marrjen e kredisë është 3.27 dhe është statistikisht i konsiderueshëm. Marrim gjithashtu në konsideratë dhe variabla të tjerë për të vërtetuar hipotezën e mësipërme, vlera e p value =0.000 < α ku kemi një nivel rëndësie 5%. Në rastet kur p value është më e vogët se sa α, duhet të refuzohet hipoteza H0 dhe të pranohet hipoteza alternative H1, e cila thotë që njerëzit mendojnë se institucionet mikrofinanciare kanë procedura të thjeshta për dhënien e kredive. 156

167 Tabela 4.14: Një statistikë e kampionit, hipoteza 3 One-Sample Statistics N Mean Std. Deviation Std. Error Mean N N N N Burimi: Llogaritjet e autorit. SPSS Tabela 4.15: t test i thjeshtë, hipoteza 3. One-Sample Test Test Value = 3 95% Confidence Interval of the Mean Difference t df Sig. (2-tailed) Difference Lower Upper N N N N Burimi: Llogaritjet e autorit. SPSS Perceptimi i të anketuarve lidhur me nivelin e ndihmës operacionale mbi bizneset nga IMF-të sipas shkallës të kënaqësisë në renditjen me pesë shkallë ka një mesatare Marrim hipotezën H0: Ofrimi i shërbimeve jo financiare nga oficerët e kredisë të IMF-ve si shërbimet për zhvillimin e biznesit, ndihma operacionale, monitorimi nuk janë të rëndësishme për fillimin dhe për vazhdimësinë e një biznesi. Hipoteza alternative H1 është: Ofrimi i shërbimeve jo financiare nga oficerët e kredisë të IMF-ve si shërbimet për zhvillimin e biznesit, ndihma operacionale, monitorimi janë të rëndësishme për fillimin dhe për vazhdimësinë e një biznesi. Supozojmë se mesatarja e krahasueshme për ofrimin e shërbimeve jo financiare është 3. Statistikat e t-test të thjeshtë në funksion të ofrimit të shërbimeve jo financiare tregojnë tstat = 11.5, p value = dhe niveli i besueshmërisë 5%. Kjo do të thotë se hipoteza zero refuzohet dhe hipoteza alternative pranohet me një nivel të lartë të besueshmërisë. Nga pikëpamja praktike, rezultati i testit të hipotezës alternative tregon se të anketuarit pajtohen me mendimin se ndihma operacionale e dhënë nga IMF-të (ose në rast se do të ofrohej) do të ishte e dobishme për të drejtuar dhe zhvilluar bizneset e sipërmarrësve. Ky është një rezultat që duhet marrë në konsideratë dhe në rast se IMF-të nuk e ofrojnë shërbimin e konsulencës për zhvillimin e bizneseve duhet të fillojnë ta praktikojnë atë për vetë nivelin e rëndësisë së lartë që ai paraqet. Pohimi tjetër që marrin në konsideratë është perceptimi i huamarrësve lidhur me nivelin e kënaqshmërisë për mundësitë e punësimit që ofron huamarrja, N3. Marrim hipotezën null H0: Produktet mikrofinanciare nuk rritin mundësitë e punësimit të huamarrësve. Dhe hipotezën alternative H1: Produktet mikrofinanciare rritin mundësitë e punësimit të huamarrësve. Statistikat tregojnë se t-test për pohimin mundësi punësimi është 1.7 dhe niveli i rëndësisë p value është më e madhe se sa niveli i rëndësisë, pasi p value është Kjo do të thotë se hipoteza zero do të pranohet dhe do të refuzohet hipoteza alternative. Mund 157

168 të konkludojmë nga analiza që njerëzit mendojnë se mundësitë e punësimit të huamarrësit nuk rriten nga përdorimi i produkteve mikrofinanciare dhe kryesisht mikrokredive. Për të vërtetuar ose refuzuar pohimin N4 se normat e interesit të kredive janë të arsyeshme marrim hipotezën null H0: Nuk ekzistojnë diferenca përsa i përket kënaqësisë të huamarrësve lidhur me kushtet e normave të interesit të mikrokredisë dhe nivelit mesatar të kënaqësisë. Hipoteza alternative H1: Ekzistojnë diferenca përsa i përket kënaqësisë të huamarrësve lidhur me kushtet e normave të interesit të mikrokredisë dhe nivelit mesatar të kënaqësisë. Duke ju referuar të dhënave të llogaritura në tabelën 4.15, t test = dhe p value = konkludojmë se hipoteza H0 duhet të refuzohet pasi p value < α. Kështu që pranohet hipotezën alternative H1. Kjo tregon se niveli i kënaqësisë së të anketuarve rreth normave të interesit të kredisë ka diferenca me mesataren e nivelit të kënaqësisë. Mund të dallojmë këtë rezultat dhe prej mesatares 2.18 < 2.5 pra niveli i kënaqësisë së huamarrësve lidhur me normat e interesit është më i ulët se niveli mesatar i kënaqësisë i matur nëpërmjet shkallës Likert. Arrijmë në konkluzionin se individët kanë një nivel mesatar të kënaqësisë lidhur me normat e interesit më të ulët se sa niveli mesatar, prandaj për shumicën prej tyre normat e interesit të mikrokredive nuk konsiderohen të arsyeshme, por konsiderohen të larta. 158

169 KONKLUZIONE DHE REKOMANDIME Mikrokredia dhe mikrofinanca janë dy aspekte të një mënyrë të re të të bërit financë. Mikrofinanca në vetëvete përfshin një sërë aktivitetesh dhe shërbimesh financiare dhe jo financiare (mikrokredi, mikrokursime, mikrosigurimi, kërkimi dhe ofrimi i garancive, barazi sociale, trajnim dhe konsulencë) në favor të njerëzve me profil të ulët social ekonomik dhe normalisht të përjashtuar për arsye të ndryshme nga institucionet financiare, për krijimin ose zhvillimin e prodhimit dhe aktiviteteve të biznesit. Mikrokredia është vetëm një nga elementët e mikrofinancës dhe pse shpesh të dy termat përdoren me të njëjtin kuptim. Mikrokreditë janë kredi në një shumë të vogël parash të dhëna nga bankat, IFJB-të, OJQ-të, kooperativat financiare ose unionet e kursim kreditit, në favor të individëve ose të grupeve të individëve, të cilët nuk janë të përshtatshëm dhe të kualifikuar për akses në linjat tradicionale të dhënieve të kreditit. Mikrofinanca përfshin dhe produkte të tjera financiare si: mikrokursimet, mikrosigurimi, depozitat, transfertat bankare etj. Në vendet në zhvillim janë kryesisht shërbime financiare për të varfërit dhe shumë të varfërit më së shumti femrat, që nuk kanë kapital, punësim dhe kolateral. Mikrokredia tenton të japë përgjigje të shpejtë, por efektive, për jetesën e përditshme të tyre, duke i lejuar që të fillojnë me sasi të vogla të kredive veprimtari vetëpunësimi, që do të ndryshojnë për mirë realitetin e tyre dhe të grupeve familjare dhe sociale që u përkasin. Synimet kryesore të mikrofinancës janë: financimi i të përjashtuarve bankarë në mënyrë, që dhe ata të ribëhen pjesë e një sistemi të përgjithshëm të njerëzve që përfitojnë prej aftësisë paguese nga punësimi (kështu dhe ata do të përfitojnë shërbimet bankare tradicionale) duke u dhënë mundësi për vetëpunësim, pikërisht sepse çdo person ka dinjitet që e çon në ndërmarrjen e veprimeve të dobishme për ta; përdorimi i formave të ndryshme të shërbimeve financiare si mjete për rritjen dhe zhvillimin e territorit në një mënyrë shoqërore të rëndësishme; për t ju dhënë mundësinë që të marrin pjesë me të drejta të plota miliona njerëz të varfër në ndërtimin e një bote të drejtë dhe më të barabartë. Motivet fillestare pas lëvizjes mikrofinanciare ishin motivet sociale si zbutja e varfërisë dhe përmirësimi i jetesës së shtresave të margjinalizuara. Në shumë vende ku u aplikua mikrokredia, ajo ofroi mundësinë për ti realizuar këto objektiva, u vetëpagua dhe rezultoi fitimprurëse në më të shumtët e rasteve për institucionet që e ofronin atë dhe rrjedhimisht pati efekte pozitive dhe për individët ose grupet që përfituan prej shërbimeve të saj. Ky potencial, ndoshta më shumë se çdo gjë, shërbeu si faktori nxitës për shfaqjen dhe zhvillimin e mikrokredisë në skenën botërore. Në promovimin e aksesit në shërbime në fushën e shëndetit, sigurisë ushqimore, arsimit, energjisë dhe strehimit, sektori i mikrofinancës konfirmon rolin e tij katalizator për një zhvillim të plotë dhe gjithëpërfshirës. Aktorët mikrofinanciarë në mbarë botën promovojnë aksesin në shërbimet bazë duke zhvilluar mjete të reja, produkte të shumëllojshme dhe 159

170 miratimin e një aksesi të integruar. Buxheti i arsimit, financimi i agro-ekologjive, zhvillimi i energjisë së rinovueshme janë tregues të rolit dhe potencialit në rritje të sektorit. Zhvillimi i sektorit mikrofinanciar në Evropën Perëndimore filloi kryesisht në fillim të shekullit të 21-të. Veçanërisht i rëndësishëm ishte viti 2005, Viti Ndërkombëtar i Mikrokredisë i shpallur nga Kombet e Bashkuara, që e rriti ndërgjegjësimin mbi rëndësinë e mikrokredisë si një instrument për të luftuar papunësinë, si dhe përjashtimin social e financiar edhe në vendet e zhvilluara. Kushtet e mikrokreditit në vendet perëndimore janë të ndryshme nga format klasike të saj që zbatohen në vendet e prapambetura dhe në vendet në zhvillim përsa i përket: sasisë të parave që ofrohet, shuma deri në euro; normave mesatare vjetore të interesit, që variojnë nga 5% në Austri dhe Francë në 42% në Britaninë e Bashkuar; mënyrave të ofrimit pasi kreditë janë kryesisht kredi individuale dhe jo kredi në grup; kornizave ligjore kombëtare, veçanërisht ekzistenca ose jo e ligjeve mbi përcaktimin e tavaneve të normave të interesit. Profili i huamarrësve të mikrokredive është mjaft i ngjashëm në vendet evropiane. Ata janë kryesisht njerëz të papunë, femra, emigrantë apo njerëz, të cilët janë të përjashtuar në mënyrë shoqërore apo financiarisht; por ata të gjithë kanë diçka të përbashkët: ide potencialisht të suksesshme të biznesit. Në përgjithësi, ata përdorin mikrokredinë për të filluar ose zgjeruar bizneset e vogla, kryesisht nga sektori i shitjes me pakicë, sektori i hotelerisë, aktiviteteve artizanale dhe kompanitë në sektorin e shërbimeve, si dhe për agrobizneset. Edhe pse sektori i mikrofinancës është rritur në mënyrë të vazhdueshme në vitet e fundit, Evropa është ende në kërkesë të madhe të paplotësuar për produkte dhe shërbime mikrofinanciare prej individëve dhe mikrondërmarrjeve, që mbeten të përjashtuar nga sistemet tradicionale financiare. Për të kapërcyer këtë situatë, Komisioni Evropian ka marrë një sërë masash specifike për të rritur disponueshmërinë dhe aksesin e instrumenteve mikrofinanciarë për grupet e përjashtuara dhe mikrondërmarrjet. Mbështetja e Komisionit në këtë sektor shkon përmes financimit dhe forcimit të kapaciteteve institucionale. Kjo do të realizohet kryesisht përmes programit të BE-së për Punësimin dhe Novacionin social (EaSI), një instrument financimi për të promovuar një nivel të lartë të punësimit të qëndrueshëm dhe cilësor, për të siguruar mbrojtjen e duhur sociale dhe të përshtatshme në luftën kundër varfërisë dhe përjashtimit social dhe për të përmirësuar kushtet e punës. Një aspekt i rëndësishëm i mikrokredisë në Evropë është roli i IMF-ve si këshilluese dhe monitoruese lidhur me aktivitetet e bizneseve. Pikërisht ky rol plotësues është çelësi i mikrokredisë, pasi jo vetëm mikrosipërmarrësve ju jepet ndihma financiare për të cilën ata kanë nevojë për të filluar bizneset e tyre, por atyre ju jepet dhe konsulencë në zhvillimin e sipërmarrjeve: shërbimet e edukimit financiar (a kanë mësuar edhe kuptojnë konceptet financiare që ju nevojiten përpara aplikimit për një kredi), këshilla teknike (për shembull lidhur me planifikimin financiar), trajnim lidhur me sipërmarrjen, monitorim i vazhdueshëm për tu siguruar se çështje të rëndësishme që mund të përcaktojnë suksesin ose jo të biznesit janë duke u përballuar në mënyrën e duhur nga huamarrësit. Prandaj, mikrokredia ka një 160

171 vlerë shumë më të rëndësishme edukative e cila e dallon atë nga instrumente të tjera sikundër është dhënia e subvencioneve të thjeshta. Mikrofinanca në vendet e zhvilluara shërben si garantuese për akses për banim të qëndrueshëm, shërben si një motor dhe nxitës për punësimin dhe si një mjet i risive sociale. Të ballafaquar me këtë rritje të industrisë mikrofinanciare, do të jetë e rëndësishme që ajo të vazhdojë përpjekjet për të ndërtuar një mikrofinancë përgjegjëse dhe të përgjegjshme që i vë konsumatorët në zemër të strategjive dhe aksioneve sektoriale. Shqipëria ishte një nga vendet e para në Evropën Juglindore ku kanë nisur programe mikrofinanciare në fillim të viteve 1990, veçanërisht në zonat rurale. Industria e mikrofinancave është relativisht e re, krahasuar me sistemin bankar tradicional në fakt është më pak se 20 vjeçare. Megjithatë, mikrofinanca ka vërtetuar se është një prej mjeteve më efikase për të arritur te mikrosipërmarrësit të cilët e kanë të pamundur aksesin në kreditë bankare. Ajo, që në fillimet e saj ka qenë një element kyç në zhvillimin ekonomik të zonave ku është aplikuar dhe rrjedhimisht dhe të vendit tonë. Roli dhe kontributi i mikrofinancës në zhvillimin ekonomik të një vendi vlerësohet si mjaft i rëndësishëm. Përveç rolit social në mbështetjen e shtresave të varfra dhe fuqizimin e segmenteve të caktuara të popullatës në jetën sociale dhe ekonomike, mikrofinanca shihet edhe si nxitës i zhvillimit ekonomik. Ajo kompenson mungesat e bankave tregtare në zonat urbane dhe rurale, duke ju përgjigjur kërkesave të individëve dhe bizneseve të vogla të pambuluara nga sektori bankar. Sot, mikrofinanca shqiptare paraqet 20% të totalit të numrit të kredive, që jepen në vend. Një shifër tejet e lartë kjo, që tregon edhe nevojat e larta për kreditë mikrofinanciare. Gjatë këtyre viteve, institucionet e mikrofinancës kanë kredituar më shumë se sipërmarrës të vegjël, fermerë dhe familje në të gjithë Shqipërinë, duke injektuar në ekonominë kombëtare mbi 1 miliardë dollarë. Vetëm gjatë vitit 2014, IMF-të kanë dhënë në total kredi me një vlerë totale prej 16.1 miliardë lekësh. Mikrofinanca mund të përcaktohet si e suksesshme bazuar në tre karakteristika kryesore: qëndrueshmëria, përhapja në terren, dhe impakti. Qëndrueshmëria i referohet aftësisë së një programi të vazhdojë të ekzistojë me kalimin e kohës, mundësisht pa ndihmën e subvencioneve të vazhdueshme nga donatorët, programet qeveritare etj. Përhapja në terren i referohet numrit të klientëve të arritur dhe kryesisht të varfërit si grup i synuar nga institucionet mikrofinanciare. Impakti i referohet aftësisë së një programi mikrofinanciar për të ndihmuar familjet e varfra dhe individët që të dalin nga vorbulla e varfërisë, dhe ky është objektivi përfundimtar i ofrimit të mikrofinancës. Përsa të vlerësuar këta elementë dhe suksesin e IMF-ve shqiptare ne kemi analizuar disa tregues. Referuar treguesve të performancës financiare mund të themi që institucionet mikrofinanciare shqiptare konsiderohen të qëndrueshme pasi kanë raporte të vetëmjaftueshmërisë operacionale të larta. Me kalimin e viteve, IMF-të janë më efikase në menaxhimin e transaksioneve, shpenzimeve operative, trajnimin e stafit, duke shmangur në këtë mënyrë riskun e mosshlyerjes, dhe janë më kritike në vlerësimin e projekteve të reja të investimit. Për më tepër, IMF-të mund të përmirësojnë më shumë lidhjet duke krijuar rrjete bashkëpunimi me IMF-të si dhe duke rritur besueshmërinë për partnerët e tjerë dhe klientët. 161

172 Përsa i përket përhapjes në terren mund të themi që shumica e IMF-ve konsiderohen me nivel mesatar përhapjeje përveҫ VisionFund Albania e cila ka nivel të ulët përhapjeje. Ndërsa referuar thellësisë së përhapjes ose arritjes së ofrimit të shërbimeve financiare te më të varfërit duke analizuar madhësinë e kredisë mesatare për huamarrës mund të themi se huamarrësit e IMF-ve nuk janë njerëz me të ardhura shumë të ulta, por njerëz me të ardhura mesatare. Kjo është në kontrast të mprehtë me studime të tjera, të cilat kanë treguar se shumica e klientëve të programeve mikrofinanciare në botë janë të varfër. Vlerësimi i ndikimit që ka ҫdo program mikrofinanciar bëhet në varësi të dallimeve kulturore dhe sociale dhe suksesi i tyre vlerësohet në një kontekst të veҫantë gjeografik. Studimi i analizës empirike të të dhënave të pyetësorëve na tregon për impaktin që ka mikrokredia për huamarrësit e rajoneve të marra në studim. Një nga problemet më të mëdha me të cilin janë përballur institucionet e mikrofinancës vitet e fundit, ka qenë rritja e pakthyeshmërisë së kredive, ose e riskut të humbjes së tyre, por në norma më të ulta se sa niveli bankar. Sipas raportimeve të institucioneve mikrofinanciare, portofoli në risk rezulton midis 5-8%, kur në sistemin bankar, niveli i huave me probleme ka arritur në rreth 23%. Ndër shkaqet kryesore kanë qenë pasojat e krizës ekonomiko-financiare të viteve të fundit, që përjetoi rajoni. Ky studim u realizua në rajonin e Vlorës dhe të Fierit për të vlerësuar impaktin e mikrofinancës dhe kryesisht mikrokreditit, si instrumenti më i përdorur mikrofinanciar në të ardhurat dhe mirëqenien e kredimarrësve, në ndikimin që pati mikrokredia e përdorur për investime në të ardhurat familjare dhe ndikimin në disa elementë të biznesit. Gjithashtu u vlerësua nëpërmjet analizës statistikore dhe ndikimi që ka mikrokredia në rritjen e kursimeve dhe në fuqizimin e femrave. U përdorën të dhënat primare të siguruara nga plotësimi i dy llojeve pyetësorësh: nëpërmjet 384 pyetësorëve të strukturuar, që ju drejtuan klientëve aktualë si dhe ish klientëve të produkteve të mikrofinancës si dhe nëpërmjet pyetësorëve gjysmë të strukturuar drejtuar drejtuesve të institucioneve financiare që operojnë në rajonin e marrë në studim. U përdorën gjithashtu dhe të dhënat cilësore pasi u kryen intervista drejtuesve të institucioneve dhe u kontaktuan oficerë kredie dhe klientë të IMF-ve. Periudha e plotësimit të pyetësorëve ishte Janar Korrik Pjesa më e madhe e të anketuarve, 292 klientë zotëronin biznes, 212 ishin banues në zonat urbane dhe 213 ishin femra. Shumica e tyre ishin të martuar. Rezultatet e analizës së pyetësorëve tregojnë se shumica e klientëve, të cilët konsiderohen të kualifikuar për produktet mikrofinanciare nuk janë të varfër. Ndër përfundimet e tjera të realizuara prej analizës së pyetësorëve mund të përmendim se 92% e të anketuarve kishin aplikuar për kredi dhe qëllimet e aplikimit kryesisht ishin për kredi biznesi 47%, kredi personale 16.7% dhe kredi për shtëpitë 12.1%. Ndërsa përsa i përket cikleve të mikrokredisë 36% e klientëve ishin në ciklin e parë të saj dhe shumica e të anketuarve, rreth 42% ishin në ciklin e dytë. Ndër faktorët kryesorë që ndikonin kërkesën për kredi të huamarrësve ishte norma e interesit e cila për shumicën e të anketuarve konsiderohet e lartë dhe shumë e lartë, rreth 51%. Ndër faktorët përcaktues në përzgjedhjen e institucionit të kredisë janë koha e shkurtër për disbursimin e kredisë me 17.1%, kostot më të ulta të 162

173 huamarrjes, (norma interesi dhe kosto transaksionesh) me 15.9% dhe cilësia e shërbimeve të ofruara 15.2%. Çdo biznes ka nevojë për financime, edhe pse në pamje të parë mund të duket se financimi është i panevojshëm. Është e rëndësishme, që financimi të jetë sa më efikas që të jetë e mundur dhe të përdoret për investime sa më fitimprurëse. Përdorimi i kredisë nga kredimarrësit është në formën e kredive personale dhe pjesa më e madhe e tyre janë kredi biznesi të cilat janë përdorur për investime në formën e blerjes së aseteve fikse prodhuese, makinerive, kapitalit punues, blerjes së inventarëve, etj. Lidhur me problemet kryesore që hasin IMF-të kur kërkojnë qëndrueshmërinë operacionale dhe financiare të projekteve të mikrokreditit drejtuesit e institucioneve mikrofinanciare u shprehën: Likuiditeti dhe kapitalizimi. Ulja e kostove të fondeve si dhe përmirësimi i punës për mbledhjen e kolateralit. Kosto të larta operative, së bashku me rreziqe të larta të marra nga institucionet. Asimetritë e informacionit lidhur me klientët. 43% e IF-ve ofrojnë shërbime jo financiare klientëve të tyre vetëm nëse kjo kërkohet prej klientëve të tyre. IF-të konsiderojnë si metodë të suksesshme marketingu fushatat promocionale të realizuara nga oficerët e kredisë, dhe vlerësojnë impaktin e produkteve mikrofinanciare nëpërmjet intervistave individuale drejtuar klientëve të produkteve të tyre. Qëllimi i punimit ishte vlerësimi i ndikimit që ka mikrokredia në jetën e huamarrësve. Ky ndikim mund të vlerësohet në nivel individual, familjar ose ndërmarrjeje. Pikërisht për të realizuar këtë synim u ndërtuan disa hipoteza, të cilat u vërtetuan në mënyrë empirike nëpërmjet modeleve statistikore. Hipoteza e parë vlerësoi impaktin që ka zgjerimi i aksesit në mikrokredi në përmirësimin e standardeve të jetesës së huamarrësve, nëse kredia përdoret për investime dhe jo për konsum. Kjo hipotezë u vërtetua nëpërmjet modelit të regresionit linear të shumëfishtë dhe ekuacioni përfundimtar, që tregon lidhjen midis variablit të varur Y i, rritja e të ardhurave familjare dhe variablave të pavarur si: përdorimi i kredisë që i ka vlerën 1 nëse kredia përdoret për investim dhe 0 nëse përdoret për konsum, numrit të herëve që huamarrësi është klient i mikrofinancës, arsimit, gjinisë, vendbanimit në fshat apo qytet dhe numrit të familjarëve që punojnë është: Y i = Përdorimi i KohëKredi i +( 2.12Arsimi) i Gjinia i Mosha i Vendbanimi i NrFamiljarPunësuar i 0.27NrHerëveMikro i + μ ij... (7) Rezultatet treguan se ka një lidhje pozitive midis variablave të marrë në shqyrtim, kjo tregohet nëpërmjet koeficientit të përcaktueshmërisë R 2 = 19.8% dhe vlerës së p value që është e barabartë me 0.000, pra është më e vogël se α = Pra mikrokredia e përdorur për investime çon në rritjen e standardeve të jetesës së huamarrësve konkretisht çon në rritjen e 163

174 nivelit të të ardhurave. Ky është një rezultat i pritshëm pasi shumë studime të autorëve të ndryshëm në nivel global kanë vlerësuar impaktin pozitiv që ka mikrokredia. Do të ishte me interes të vlerësohej dhe krahasohej ky impakt nëse kredimarrësit do të ishin njerëz të varfër, por nga të dhënat e niveleve të të ardhurave të individëve të anketuar u konstatua se ata janë njerëz me profil mesatar socio ekonomik dhe jo individë të varfër ose që u përkasin shtresave të margjinalizuara. Të njëjtën hipotezë e vlerësuam dhe përsa i përket impaktit që shkakton mikrofinanca në nivel ndërmarrjeje, pra zgjerimi i aksesit në mikrokredi do të ndikojë në të ardhurat e përfituara për biznesin nëse kredia e marrë përdoret për investime dhe jo për konsum. Variablat e marrë në konsideratë për të matur ndikimin që ka mikrokredia në rritjen e të ardhurave të bizneseve janë: variabli i varur Yi = NdikBiznes i ndikimi i mikrokredisë në rritjen e të ardhurave në biznes dhe variablat e pavarur janë vitet në biznes, mënyra e përdorimit të kredisë për konsum apo zgjerim biznesi në formën e investimeve; numri i të punësuarve në biznes; kohëzgjatja e kredive pra koha që biznesi është klient i produkteve të mikrofinancës dhe numri i herëve që pronarët e bizneseve kanë marrë mikrokredi. Nga tabela vërejmë se koefiҫenti i përcaktueshmërisë R 2 është 7.9% pra varianca e ndikimit në biznes që ka mikrokredia mund të parashikohet nga variablat e pavarur të përfshirë në model në total në masën 7.9%. Është një rezultat pozitiv, por në vlerë shumë të ulët, pra ndikimi që kanë në të ardhurat e biznesit variablat e përzgjedhur në këtë model është modest. Ekuacioni përfundimtar i përfituar nëpërmjet modelit të regresionit linear të shumëfishtë është për ndikimin e mikrokredisë në nivel ndërmarrjeje është: Y i = ViteBiznes PërdPërfitime BiznesPunës Kohë NrMikrokredi 5 + ε i (10) Pra, marrja e mikrokredisë nga bizneset shkakton një rritje të lehtë në nivelin e të ardhurave, por ajo ka ndikim të vlerësuar si të lartë për kushtet e punës, aktivitetin ekonomik, fitimet neto dhe investimet në biznes nga të anketuarit. Kjo shkaktohet si rezultat i investimeve që bëhen në biznes me paratë e marra nga mikrokredia dhe këto përfitime sjellin dhe rritjen e të ardhurave dhe fitimit neto për një numër biznesesh të cilat kryejnë investime në mënyrë efikase. Ndërkohë që ka një rritje të papërfillshme të numrit të të punësuarve, në kundërshtim me objektivat e mikrofinancës, që janë shtimi i aktiviteteve prodhuese me qëllim gjenerimin e punësimit. Hipoteza tjetër ishte për të parë ndikimin që ka mikrokredia përsa i përket rritjes së kursimeve. Pikërisht për të studiuar këtë impakt u ndërtua hipoteza për ekzistencën e një lidhjeje nëpërmjet rritjes së të ardhurave familjare prej mikrofinancës dhe rritjes së kursimeve te individët. Për vërtetimin e kësaj hipoteze u përdor koeficienti i korrelacionit Pearson duke i ndarë në dy kategori individët e pyetur në bazë të gjinisë dhe u konstatua se ka një lidhje pozitive, por modeste midis rritjes së nivelit të të ardhurave familjare dhe rritjes së kursimeve. Ky koeficient ishte më i lartë për kategorinë meshkuj sesa për kategorinë femra Ky është një rezultat që nuk përputhet me rezultatet e arritura në vendet në 164

175 zhvillim ku femrave ju atribuohen rezultate më pozitive, madje në vlera të konsiderueshme lidhur me rritjen e kursimit familjar. Impakti që ka mikrokredia në nivel individual është vlerësuar për femrat dhe me disa pyetje lidhur me fuqizimin e tyre dhe ka rezultuar që një pjesë e konsiderueshme e tyre e vlerësojnë impaktin e mikrokredisë pozitiv në këtë drejtim. Rolet gjinore dhe marrëdhëniet ndikojnë fuqishëm proceset e fuqizimit në nivel familjar. Në lidhje me vendimmarrjen shtëpiake, kemi vërejtur se në familjet tradicionalisht të forta, fuqia e burrave i ndalon femrat të fitojnë pushtet vendimtar përtej aspekteve të shpenzimeve financiare dhe vetëm 24% e femrave janë përgjigjur pozitivisht. Vetëvlerësimi dhe vetëbesimi është rritur për shumicën e tyre. Përsa i përket ndikimit që ka patur mikrokredia në nivel individual janë këto rezultate: përfitimet më të larta janë për situatën ekonomike familjare, mirëqenien sociale, vetëvlerësimin dhe blerjen e aseteve familjare. Ndikim të rëndësishëm ka patur mikrokredia në rritjen e kapacitetit të disa huamarrësve duke sjellë më shumë fitime dhe rritje profesionale për ta, pasi nëpërmjet mikrokredisë kanë arritur të hapin mikrobiznese të reja, duke u vetëpunësuar dhe zgjeruar në këtë mënyrë mirëqenien sociale dhe vetëvlerësimin e tyre. Niveli i aksesit që kanë banorët e zonave rurale është i ulët pasi mesatarisht numri i klientëve që banojnë në zonat rurale është 20-30% e klientëve aktivë të IMF-ve. Duke u bazuar në analizat statistikore të të dhënave të pyetësorëve vërtetuam që kërkesa për mikrokredi ndikohet nga këta faktorë: norma vjetore e interesit, kostoja e transaksionit, akses i kufizuar në shërbimet e kreditit dhe mungesa e informacionit, besueshmëria, gjendja ekonomike, dallimet gjinore dhe politikat qeveritare Duke bërë një analizë të plotë të studimit përsa i përket mikrofinancës dhe mikrokredisë në vendin tonë mund të themi se IMF-të nuk e kryejnë siç duhet rolin e tyre të dyfishtë impakt social dhe financiar pasi nga analiza pamë që ndërsa IMF-të shqiptare po bëhen gjithnjë e më të qëndrueshme në treg, pa patur më nevojën e donacioneve të huaja ato arrijnë të kenë rezultate të mira financiare dhe impakt social te klientët e tyre, por nuk arrijnë t ju ofrojnë shërbime financiare dhe jo financiare shtresave të varfra dhe të margjinalizuara të shoqërisë dhe kjo përbën diferencën kryesore nëpërmjet politikave të zbatuara prej tyre dhe politikave që zbatohen më së shumti nga IMF-të që operojnë në Evropë. Rekomandime drejtuar IMF-ve Hartimi i programeve mikrofinanciare dhe rishqyrtimi i politikave lidhur me targetin e klientëve të synuar nga ana e ofruesve mikrofinanciarë duke përfshirë dhe grupet e margjinalizuara si të varfërit, të papunët, të rinjtë në mënyrë që mikrofinanca të luajë rolin e saj kryesor, zbutjen e varfërisë dhe nxitjen e punësimit. Nga analiza e bërë lidhur me veprimtarinë e mikrofinancës në vendin tonë, dhe konkretisht lidhur me grupet e synuara prej tyre u konstatua se klientët mesatarë janë kryesisht njerëz me të ardhura mesatare, të punësuar ose njerëz të cilët zotërojnë kolateral të mjaftueshëm për të aplikuar pranë IMF-ve dhe bankave. Këta janë njerëz që ndoshta mund të kenë vështirësi në 165

176 aksesin tradicional bankar, por nuk janë njerëz që bëjnë pjesë në shtresat e margjinalizuara si të papunët, minoritetet, njerëzit me aftësi të kufizuara etj. të cilët zakonisht janë të përjashtuar plotësisht nga sistemi bankar tradicional. Duke patur parasysh aftësinë e demonstruar të mikrokredisë në vendet e tjera për të inkurajuar sipërmarrjen dhe krijimin e vendeve të punës, ajo duhet të konsiderohet nga politikëbërësit si instrument i rëndësishëm për të luftuar normat e larta të papunësisë në vendin tonë dhe veçanërisht për të rinjtë. IMF-të të plotësojnë boshllëkun e lënë në treg nga sektori bankar tregtar ekzistues përmes furnizimit financiarisht të qëndrueshëm dhe inovativ të produkteve dhe shërbimeve financiare për mikrondërmarrjet dhe NVM-të. Referuar mikrondërmarrjeve u konstatua se ato kanë akses të kufizuar nëpër banka, dhe investimet të cilat ato financojnë nëpërmjet kredive bankare ose leasingut janë në përgjithësi shumë herë më të vogla se sa klasat e tjera të madhësisë të NVM-ve. Duke u nisur nga politikat kufizuese për kredidhënien që kanë vitet e fundit bankat tregtare, ky zhvillim duhet të konsiderohet si një mundësi për të forcuar dhe zgjeruar pozicionet e IFJB-ve në treg. Ofrimi i kredive prej tyre për këtë grup ndërmarrjesh do të shërbente në rritjen e investimeve nga ana e tyre. Bankat dhe IMF-të duhet të rritin portofolin e kredisë drejtuar biznesit të vogël, duke ofruar kredi me norma të përballueshme prej tyre. Duke parë kontekstin e përgjithshëm ku ndodhet ekonomia vendase normat e interesit për kreditë e ofruara prej tyre duhet të ulen në mënyrë që kjo të shërbejë si një element nxitës për kryerjen e investimeve të reja që janë shumë vitale për vazhdimësinë e biznesit. IMF-të duhet të ofrojnë produkte të cilat janë në përputhje me nevojat e klientëve duke ofruar lehtësira për ta. Zhvillimi i produkteve dhe shërbimeve inovative dhe fleksibile të përshtatura për nevojat e fermerëve/sipërmarrësve ruralë. Disbursime fleksibël, mënyrat e ripagimit dhe skemat e garantimit do të lejojnë IMF-të, që të tërheqin më shumë klientë dhe të rritin shkallën e përhapjes së tyre. Produktet financiare të jenë sa më të thjeshta e të qarta dhe kontratat të jenë të formuluara me një gjuhë të thjeshtë të kuptueshme edhe nga klientët e paarsimuar. Rritje e nivelit të profesionalizmit të oficerëve të kredisë. U konstatua mungesë e aksesit financiar të banorëve dhe fermave rurale në shërbimet bankare. Prandaj IMF-të duhet të gjejnë mënyra për të rritur përshirjen financiare në zonat rurale. Afatet dhe kushtet e kredive nuk duhet të rrezikojnë qëndrueshmërinë e IMF-ve (cilësi të portofolit, menaxhim të likuiditetit). Një rol kyç për të ndihmuar klientët ruralë për të përcaktuar kushtet e kredisë luhet nga oficeri i kredisë, i cili duhet të jetë i zgjedhur me 166

177 kujdes nga zonat rurale, të jetë i trajnuar mirë dhe të vizitojë klientët në mënyrë që të sigurohet një bashkëpunim sa më efikas midis sipërmarrësit dhe IMF-ve. Trajnim të biznesit dhe edukim financiar. Këshilla dhe mbështjetje për kompanitë. Veprimtari monitorimi të vazhdueshëm. Nxitja e kursimeve te individët. Në aspektin e politikave në shërbimet mbështetëse jo financiare, IMF-të dhe bankat duhet të ndihmojnë klientët e tyre, individë dhe biznese, duke siguruar trajnime për përdorimin e kredisë dhe të japin informacion lidhur me programet e qeverisë për mikrofinancën në vend. Këto aktivitete dhe trajnime mbështetëse lidhur me NVM-të, do të kontribuojnë në rritjen e suksesit për investimet e kryera prej tyre duke reduktuar në këtë mënyrë riskun e mosshlyerjes dhe kreditë e këqija. Gjithashtu mund të krijohen partneritete midis IMF-ve dhe klientëve të tyre me institucionet e trajnimit të teknologjisë përkatëse si dhe organizatat e zhvillimit të ndërmarrjeve duke rritur në këtë mënyrë aftësitë e klientëve në zhvillimin sa më të mirë të bizneseve. IMF-të duhet të kryejnë monitorime të vazhdueshme te huamarrësit biznese për të parë mënyrën e përdorimit të kredisë dhe ecurinë e investimeve të kryera prej tyre duke i këshilluar dhe ofruar mbështjetje të vazhdueshme. Rekomandime drejtuar institucioneve qeveritare Duke parë kufizimet lidhur me produktet financiare që legjislacioni u lejon IMF-ve që operojnë në Shqipëri si dhe nisur nga eksperiencat pozitive të IMF-ve që ofrojnë këto produkte sygjerojmë që IMF-ve t ju lejohet dhe ofrimi i produkteve të tjera financiare si depozitat, mikrokursimet dhe mikrosigurimet. Qeveria duhet të krijojë institucione të strukturuara të përshtatura mirë për të siguruar mbështetje për programet mikrofinanciare për t ju ardhur në ndihmë kredimarrësve. Nëse IMF-të në vend përfitojnë fonde prej granteve dhe programeve të ndryshme të BE-së në veçanti prej WB EDIF, program në ndihmë të NVM-ve për vendet e Ballkanit Perëndimor, kjo do ti ndihmonte në arritjen e objektivave të tyre realizimit të përfitimeve ekonomike por dhe realizimit të misioneve sociale. Autoriteti mbikëqyrës financiar duhet të ushtrojë kontrolle më të shpeshta te IMF-të në mënyrë që të shmangen abuzimet lidhur me operacionet e ndryshme të kredidhënies të kryera në mënyrë jo ligjore nga ana e oficerëve të kredive. Krijimi i partneriteteve midis organeve qeveritare dhe IMF-ve për të ofruar garanci dhe skemat e granteve lidhur me shtresat e margjinalizuara dhe të varfërit, sipërmarrësit e rinj, bizneset fillestare dhe gratë sipërmarrëse. 167

178 Sugjerime për kërkime të mëtejshme Ky studim ka zbuluar mundësi të shumta kërkimore në fushën e mikrofinancimit, veçanërisht në zhvillimin e IMF-ve. Fusha të tjera që mund të jenë në interes të studiuesve përfshijnë: a. Normat e interesit. Përcaktimi dhe performanca e IFJB-ve dhe bankave që operojnë me mikrofinancën në Shqipëri. b. Impakti. Realizimi i një studimi për vlerësimin e impaktit që ka mikrokredia në zonat rurale dhe në zonat urbane. c. Sipërmarrja: Ndikimi i trajnimeve të biznesit në klientët mikrofinanciarë dhe IMF-të. d. Analiza. Ndikimi i IMF-ve në zhvillimin e NVM-ve. Një analizë të thellë të sektorëve të ndryshëm të ekonomisë, si agrobiznesi, shërbimet, aktivitetet artizanale etj. e. Fuqizimi i femrave dhe kategorive të margjinalizuara - Një vlerësim i impaktit që ka mikrokredia për kategoritë e femrave, minoriteteve, të papunëve dhe të varfërve. 168

179 REFERENCA Al-Mamun, A., (2011). Examining the critical factors affecting the repayment of Microcredit, provided by Amanah Ikhtiar Malaysia, International Business Research, Vol 4. N 2. Aleem, I., (1990). Imperfect information, screening and the costs of informal lending: a study of rural credit markets in Pakistan, The World Bank Economic Review, 4: Akerlof, G. A., (1970). The Market for Lemons : Quality Uncertainty and the Market Mechanism, Quarterly Journal of Economics 84 (3), pp Akerlof, G., Yellen, J., (1990). The Fair Wage-Effort Hypothesis and Unemployment, Quartely Journal of Economics,105: Ahlin, C., Townsend, M. R., (2006). Using Repayment Data to Test Across Models of Joint Liability Lending pdf Ahlin. C., Townsend. R., (2007). Selection into and Across credit contracts: Theory and Field Research Journal Of Econometrics Amin, S., Ashok, S. Rai, S. A., Topa. G., (2003). Does microcredit reach the poor and vulnerable? Evidence from northern Bangladesh. Journal of Development Economics, 70.1 (Feb. 2003): Amidžić, G., Massara, A., Mialou, A., (2014). Assessing Countries Financial Inclusion Standing A New Composite Index. International Monetary Fund Working Paper No. 14/36. Washington, DC. Anderloni, L., (2003). Il Social Banking in Italia. Un Fenomeno da esplorare. Milan: Giuffré. Anderloni, L., (2005). L exclusion financière en Italie: un phénomène encore diffus, in Gloukoviezoff G. (sous la direction de) Rapport exclusion et liens financiers. L exclusion bancaire des particuliers. Rapport du Centre Walras 2004, Paris, Economica. Anderloni, L., Carluccio, E., (2006). Access to Bank Accounts and Payment Services, in Anderloni L, E Carluccio & M Braga, New Frontiers in Banking Services: Emerging Needs and Tailored Products for Untapped Markets. Berlin: Springer Verlag. Andreoni, A., Pelligra, V., (2009). Microfinanza dare credito alle relazioni, Bologna, Il Mulino. Ang, J., (1992). On the Theory of Finance for the Privately Held Firms. The Journal of Small Business Finance, Vol. 1(3), S Armendariz de Aghion, B., Gollier, C., (1998). Peer Group Formation in an Adverse Selection Model. Mimeo. LSE and IDEI, Toulouse. Armendariz de Aghion B., (1999). On the design of a credit agreement with Peer Monitoring. Journal of development Economics Armendariz de Aghion B., Murdoch, J., (2000). Microfinance beyond Group Lending. Economics of Transition

180 Armendáriz de Aghion B., Morduch, J., (2004). Microfinance. Where do we stand? in G. Goodhart Finanial development and Economic Growth: Explaining the links, Besingstoke, Hampshire, pel Grave Macmillan Armendariz de Aghion B., Murdoch J., (2005). The Economics of Microfinance. MIT Press; Cambridge, Massachusetts London, England. Armendáriz, B., Morduch. J., (2010). The Economics of Microfinance, 2nd Edition, Cambridge, Mass. and London Atkinson, A., McKay, S., Kempson, E., (2006). Financial Capability in the UK: Results of a Baseline Survey. Financial Services Authority. Balkenhol, B., (2015). Business Models of Microfinance Institutions in Europe. The Impact of European Microfinance project. Geneva: Centre for Microfinance and Financial Inclusion. Balkenhol, B., Guézennec, C., (2013). Le microcrédit professionnel en France: quels effets sur l emploi? Document de travail Paris: Centre d Analyse Stratégique. Balkenhol, B., Guézennec, C., (2014). Le microcrédit professionnel et l accompagnement à la création d entreprise en France: quel devenir des créateurs sur le marché du travail trois ans après? La note d analyse 13. Paris: France Stratégie. Banerjee, A., Karlan, D., Zinman, J., (2015). Six Randomized Evaluations of Microcredit: Introduction and Further Steps. American Economic Journal: Applied Economics 7 (1): Bakhtiari, S., (2006). Microfinance And Poverty Reduction: Some International Evidence, International Business & Economics Research Journal. Vol 5, No 12. Banerjee, A., Duflo, E., Glennerster, R., Kinnan, C., (2009). The Miracle of Microfinance? Evidence from a Randomised Evaluation Department of Economics, Massachusetts Institute of Technology (MIT) Working Paper, Barr, Michael S., (2004). "Microfinance and Financial Development." Mich. J. Int'l L. 26, no Bartle, Phil., (2010). Factors of poverty: The Big Five. Bateman, M., Chang, H.J., (2009). The Microfinance Illusion. Social Science Research Network. Bauchet, J., Morduch. J., (2013). Is micro too small? Microcredit vs. SME Finance. World Development, 43, Bebczuk, R., F. Haimovich. (2007). MDGs and Microcredit: An Empirical Evaluation for Latin American Countries. Working Paper No. 48. Argentina: Universidad Nacional de la Plata Becchetti, L., (2008). Il Microcredito, Il Mulino, Bologna, Beck, T., de la Torre, A., (2006). The Basic Analytics of Access to Financial Service, paper presented at the Global Conference on Access to Finance. World Bank May Beck, T., Demirguc-Kunt, A., & Peria, M., (2005). Reaching out: Access to and use of banking services across countries. Washington: World Bank. 170

181 Beck, T., Demirgüç-Kunt, A., Laeven, L., Maksimovic, V., (2006). The Determinants of Financing Obstacles, Journal of International Money and Finance 25, Bédécarrats, F., Lapenu, C., (2013). Evaluer l impact de la microfinance: bilan des pratiques et proposition pour une approche mixte. Techniques Financières et Développement, no 113. Bendig, M., Unterberg, M., Sarpong, B., (2012). Overview of the Microcredit Sector in European Union. European Microfinance Network (EMN) , 27, December. Bendig, M., Unteberg, M., Sarpong, B., (2014). Overview of the Microcredit Sector in the European Union. European Microfinance Network Overview. Berger, A., Udell, G., (2002). Small business and debt finance, in Zoltan J. Acs and David B. Audretsch, eds.: Handbook of Entrepreneurship Berger, A., Udell, G., (2004). A More Complete Conceptual Framework for SME Finance. World Bank Conference. Brabant, M., Dugos, P., Massou. M., (2009). Rapport sur le Microcrédit. Inspection Générale des Finances. Brana, S., (2011). Microcredit: an answer to the gender problem in funding? Bordeaux: University of Bordeaux Busà, L., La Rocca, B., (2006). L usura, le usure. I tempi i modi e i luoghi di un fenomeno antico e moderno, Filadelfo. Cambié, S., (2007). X-Culture» Blog Archive» What s wrong with microfinance critics? Caroll, C., Weil D., (1994). Saving and growth, a reinterpretation, Carnegie-Rochester Conference Series on Public Policy 40, North-Holland. Carruthers, B., Guinnane, T., Lee, J., (2009). Bringing Honest Capital to Poor Borrowers: The Passage of the Uniform Small Loan Law, " Economic Growth Center Yale University Cerqueiro, G., Ongena, S., Roszbach, K., (2014). Collateralization, Bank Loan Rates and Monitoring, Journal of Finance Champagne P., Tjossem P., Ohman T., Pikholz L., Cracknell D., (2007). Toklit for Individual Lending for Credit Managers. ShoreCap Exchange Corporation. Chemin, M., (2008). The Benefits and Costs of Microfinance: Evidence from Bangladesh. Journal of Development Studies, 44, Chen, M., Simeen, M., (1995). Assessing Change in Women s Lives. A Conceptual Framework, Bangladesh. Cheston, S., & Kuhn, L. (2002). Empowering Women through Microfinance. In S. Daley- Harris (Ed.), Pathways out of poverty: Innovation in microfinance for the poorest familiars (pp ). Bloomfield, Connecticut: Kumarian Press. Cheung S. N. S., (1969). Transaction Costs, Risk Aversion, and the Choice of Contractual Arrangements, Journal of Law and Economics, 12(1), pp

182 Chirkos, Y. A., (2014). The Impact of Microfinance on Living Standards, Empowerment and Poverty Alleviation of the Poor People in Ethiopia, A Case Study in ACSI. Research Journal of Finance and Accounting. Volume 5, Chowdhury, A., (2005). Microfinance as a Poverty Reduction Tool A Critical Assessment. DESA Working Paper No. 89 ST/ESA/2009/DWP/89. Chowdhury, M., Jahangir, A., Ghosh, D., Wright, R. E., (Oct. 2005). The impact of microcredit on poverty: evidence from Bangladesh. Progress in Development Studies. Christen, R. P., Rhyne, E., Vogel, R. C., McKean, C., (1995). Maximizing the Outreach of Microenterprise Finance: An Analysis of Successful Microfinance Programs, Program and Operations Assessment Report No. 10, Washington, D.C.: USAID. Coleman, Brett E. (1999), The Impact of Group Lending in Northeast Thailand, Journal of Development Economics 60, Collins, D., Morduch, J., Rutherford, S. Ruthven, O., (2009). Portfolios of the Poor: How the World s Poor Live on $2 a Day. Princeton: Princeton University Press Copestake, J., Dawson, P., Fanning, J.P., McKay, A., Wright-Revolledo, K., (2005). Monitoring the diversity of the poverty outreach and impact of microfinance: a comparison of methods using data from Peru. Development Policy Review, Vol. 23, No. 6, pp Copestake, J., Williams, R., (2011). What is the impact of microfinance, and what does this imply for microfinance policy and for future impact studies? Oxford: Oxford Policy Management Costa, D., (2007). MicroFinance, Microcredit and Social Performance The Financial Crisis: Taking Stock. Cozarenco, A., Szafarz, A., (2016). Microcredit in Industrialized Countries: Unexpected Consequences of Regulatory Loan Ceilings CGAP What is Microfinance?, Consultative Group to Assist the Poor. Cull, R., Demigüe-Kunt, A., & Morduch, J. (2009, October). Microfinance tradeoffs: regulation, competition, and financing (Policy Research Working Paper WPS5086). The World Bank. Cull, R., Demirgüc-Kunt, A, & Morduch, J., (2009, Winter). Microfinance meets the market (analysis of Banco Compartamos of Mexico). The Journal of Economic Perspectives, Vol. 23, No. 1, pp Cull, R., Demirgüç-Kunt, A., Morduch, J., (2011). Does regulatory supervision curtail microfinance profitability and outreach? World Development 39(6), Debadutta K. P., (2009). Participation in the Group Based Microfinance and its Impact on Rural Households: Quasi-experimental Evidence from an Indian State, Global Journal of Finance and Management, Volume 1, Number 2, pp

183 De Mel, S., Mckenzie, D. & Woodruff, C. (2008). Returns to Capital in Microenterprises: Evidence from a Field Experiment. The Quarterly Journal of Economics, 123, Derban, W.K., Binner, J.M., & Mullineux, A. (2005). Loan repayment performance in community development finance institutions in the UK. Small Business Economics, 25, Dieckmann, R., (2007). Microfinance: An emerging investment opportunity. [PDF]. Deutsche Bank Research, December PROD/PROD PDF Diamond D. W., (1984). Financial Intermediation and Delegated Monitoring Author(s); The Review of Economic Studies, Vol. 51, No. 3 (Jul., 1984), pp URL: %20October%2013/Diamond- Financial%20intermediation%20and%20delegated%20monitoring.pdf Diop, A., Hillenkamp, I. & Servet, J. M., (2007). Poverty versus inequality. In B. Balkenhol, Microfinance and Public Policy: Outreach, Performance, and Efficiency (pp ). New York: International Labor Organization and Palgrave Macmillian. Doligez, F., Bédécarrats, F., Bouquet, E., Lapenu, C., and Wampfler, B. (2013). Évaluer et mesurer l impact de la microfinance: sortir de la «double impasse». Revue Tiers Monde 213 (1): Duvendack, M., (2010a). Smoke and Mirrors: Evidence from Microfinance Impact Evaluations in India and Bangladesh. Unpublished PhD Thesis. School of International Development. Norwich: University of East Anglia. Duvendack, M., Palmer-Jones, R., Copestake, J., Hooper, L., Loke, Y., Rao, N., (2011). What is the evidence of the impact of microfinance on the well-being of poor people? London: EPPI-Centre, Social Science Research Unit, Institute of Education, University of London. Elser, L., Hannig, A.; Wisniwski, S., (1999). Comparative Analysis of Savings Mobilization Strategies, Consultative Group to Assist the Poorest (CGAP), Working Group on Savings Mobilization. EMN, Overview of the Microcredit Sector in the European Union, September microfinance.org/docs/emn_publications/emn_overview/overview _nov2014.pdf European Commission (2013). Long-term financing of the European economy. Commission Staff Working Document. SWD. Eyben, Rosalind et al, (2008). Conceptualising Empowerment and the Implications for Pro- Poor Growth. A Paper for the DAC Poverty Network. Evans, J. St. BT, & Over, DE (1996). Rationality and reasoning. London, United Kingdom: Pyschology Press Evers, J., Jung, M., (2000). Banks and Micro-lending: Support, Cooperation and Learning, Facet, IFF, 2000; 173

184 Evers, J., Lahn, S., Jung, M., (2007). Status of microfinance in western Europe - an academic review - Expertise of EVERS & JUNG sponsored by the European Microfinance Network (EMN). Fehr, E., Brown, M., Zehnder, C., (2008). On Reputation: A Microfoundation of Contract Enforcement and Price Rigidity Discussion Paper No Fernando, N. A., (2006). Understanding and Dealing with High Interest Rates on Microcredit. 13 Fernando, J. L., (ed.) (2006). Microfinance: Perils and Prospects. London: Routledge. Fiebig, M., Hannig, A., Wisniwski, S. (1999). Savings in the Context of Microfinance State of Knowledge, Working Group on Savings Mobilization, Consultative Group to Assist the Poorest (CGAP), Eschborn, Fracasso, G., (2012). Una banca contro la povertà, l idea francescana nel 400. Una banca nata per curare la povertà" e dare alle persone meno abbienti piccole somme di denaro Financial Services Authority (2006). Financial Inclusion: the roles of Government and the FSA, and financial capability Gloukoviezoff, G., (2005). Rapport Exclusion et Liens Financiers. L exclusion bancaire particuliers. Rapport du Centre Alras, Paris: Economica Gloukoviezoff, G., (2006). From Financial Exclusion to Overindebtedness: The Paradox of Difficulties for People on Low Income?, in ANDERLONI L., BRAGA M.D., CARLUCCIO E. (eds), New frontiers in banking services. Emerging needs and tailored products for untapped markets, Berlin: Springer Verlag, pp Gloukoviezoff, G., Rebière, N., (2013). Etude d impacts des microcrédits personnels garantis. Paris: 2G Recherche / Comptrasec / Caisse des dépôts Ghalib, Asad K., (2007). Measuring the Impact of Microfinance Intervention: A Conceptual Framework of Social Impact Assessment, The Singapore Economic Review Conference Ghatak, M., Guinnane, T., (1999). The economics of lending with joint liability: theory and practice. Journal of Development Economics. Ghatak, M., (2000). Group lending, local information and peer selection, Journal of Development Economics Vol Gine, X., Karlan, D., (2006). Group versus Individual Liability- A field Experiment in Philippines. World Bank Policy Research Working Paper 3959: Washington. Goldberg, N., (2005) Measuring the Impact of Microfinance: Taking Stock of What We Know. Grameen Foundation USA Publication Series Grameen Bank. A Short History of Grameen Bank. (2016). Grameen Bank At A Glance.. Griffin. K., (1970). Foreign Capital, Domestic Savings And Economic Development ; Oxford bulletin of economics and statistics 174

185 Guene, C., Mayo, E., (2001). Micro-credit as a Model for Efficient Commercial Small scale Lending and its Application in Banks. Guene, C., Mayo, E., (2001). Banking and Social Cohesion: Alternative Responses to a Globalised Market Guichandut, P., (2006). Western Europe and the rest of the world: do we speak about the same practices?. Finance and the Common Good Gurley, J., Shaw, E., (1955). Financial Aspects of Economic Development. American Economic Review, Vol. 44(4), Gutierrez Nieto, B., (2006). Microcredit in the North; An institutional, impact and dependence analysis applied to the Spanish case. Annals of Public and Cooperative Economics, 77 (1): Hallberg, K., Oldsman, E., (2002). Framework for Evaluating the Impact of Small Enterprises Initiatives. Haroon, J., (2011). Assessing Poverty with Non-Income Deprivation Indicators: Pakistan, The Pakistan Development Review 50:4 Part II (Winter 2011) Harper, M., (2003). Microfinance-Evolution, Achievements and Challenges. ITDG Publishing, UK Harper, M., (2007). What's Wrong with Microfinance?. Illustrated edition ed. Practical Action Publishing Helmore, K., Chidiac S., Hendricks L., (2009). Microfinance in Africa. State of the sector report. Bringing financial services to Africa s poor. CARE Helms B., Reille X., (2004). Interest Rate Ceilings and Microfinance: The Story So Far. CGAP Occasional Paper, 9, CGAP.The World Bank Group: Washington D.C. Holcombe, S., & Xianmei, X., (1997). 'Microfinance and Poverty Alleviation: UN Collaboration with Chinese Experiments. In: Rural Microfinance in China,' edited by Du. X., Liu W., Zhang B. & Sun R., pp , Beijing: China Economics Publishing House Honohan, P., (2004b). Measuring Microfinance access: Building on Existing Cross-country Data, World Bank Policy Research Working Paper Honohan, P., (2005). Measuring Micro-finance Access: Building on Existing Cross Country Data. Washington: World Bank. (Policy Research Working Paper 3606). Hudon, M., (2007). "Fair interest rates when lending to the poor" Éthique et économique/ethics and Economics, 5 (1). Hudon, M., Traca, A. D., (2012). On the Efficiency Effects of Subsidies in Microfinance: An Empirical Inquiry. &cd=3&hl=sq&ct=clnk&gl=al Hulme, D., Mosley, P., (1996). Ch. 5 & Analysis and Recommendations, In: Finance Against Poverty, Volume I, London: Routledge 175

186 Hulme, D., (2000). Is Microdebt Good for Poor People? A Note on the Dark Side of Microfinance. Small Enterprise Development 11 (1): IFAD, (2002). 'IFAD China Evaluation profile No. 3', Rome: United Nations International Fund for Agricultural Development (IFAD) Johnson, S., (2004a). The impact of microfinance institutions in local financial markets: a case study from Kenya. Journal of International Development. Volume 16, Issue 3, April. Johnson, S., (2004b). Milking the Elephant : financial markets as real markets in Kenya. Development and Change. Vol 35 (2) April. Jung, M., Lahn, S., Unterberg, M., (2009). EMN- EIF Market studies on Micro Lending in the European Union - Capacity Building and Policy Recommendations Karlan, D. Gine, X,. (2005). Group versus Individual Liability: A Field Experiment in the Philippines, Working paper number 111. Center for Global Development Karlan, D., (2007). Social Connections and Group Banking. The Economic Journal 117. February, F52-F84. Karlan, D., Goldberg, N., (2011). Microfinance Evaluation Strategies: Notes on Methodology and Findings. In Armendariz, B., Labie, M., (eds.). The Handbook of Microfinance. London. World Scientific, pp Karlan, D., Mann, R., Kendall, J., Pande, R., Suri, T., Zinman, J., (2016). Making microfinance more effective, Harvard Business Review. Kempson, E., Whyley, C., (1998). Access to Current Accounts. London: British Bankers Association. Kempson, E., (1999). Saving in Low-income and Ethnic Minority Households. London: Personal Investment Authority. Kempson, E., (1999). Insured with rent schemes Insurance Trends 23 pp Kempson, E., Whyley, C., (1999). Kept Out or Opted Out? Understanding and Combating Financial Exclusion. Bristol: Policy Press. Kempson, E., (2006). Policy Level Response to Financial Exclusion in Developing Economies: Lessons for Developing Countries, Paper for Access to Finance: Building Inclusive Financial Systems, May , World Bank, Washington DC Kempson, E., McKay, S., Willitts, M., (2004). Characteristics of families in debt and the nature of over-indebtedness. London: Department for Work and Pensions. Kempson, E., McKay, S., Collard, S., (2005). Incentives to Save: Encouraging Saving Among Low-income Households Final Report on the Saving Gateway Pilot Project. London: HM Treasury. Khandker, R. S., (2001). Does micro-finance really benefit the poor? Evidence from Bangladesh. Paper delivered at Asia-Pacific Forum on Poverty: Reforming Policies and Institutions for Poverty Reduction held by the Asian Development Bank. 176

187 Khandker, R. S., Farugee, R. R., (2001). The Impact of Farm Credit in. Pakistan, World Bank Technical Paper No. 258 Khandker, R. S., Pitt, M. M., (2003). The Impact of Group-Based Credit on Poor Households: An Analysis of Panel Data from Bangladesh, World Bank, Washington DC Khandker, R. S., (2005). Microfinance and poverty: evidence using panel data from Bangladesh. World Bank Economic Review, Vol. 19, No. 2, pp pdf Kola, F., (2013). Disertacioni i doktoraturës me temë: Marketingu i produkteve të mikrofinancës, impakti social - ekonomik i mikrokredisë si një instrument marketing. Kola, F., (2010). Microcredit contribution on social wellbeing, LAPLAMBERT Academic Publishing, AMAZON.com, Germany. Kola, F., Korsita, B., (2010). Microcredit role in the sustainable development and social wellbeing co-author, published: The first International Scientific Conference of the Social Work programme at the University of Mostar, Bosnia and Herzegovina. Kola, F., Korsita, B., Abazi, A., (2011). Does microcredit creates social and economic development co-author, published: The first International Scientific Conference, Local Sustainable Development challenges and opportunities, University of Pejë, Kosovë. Kraemer-Eis, H., Conforti, A., (2013). Microfinance in Europe: A Market Overview, Working Paper 2009/001, European Investment Fund Research & Market Analysis, (November 2009), The European Commission, Evaluation of Jasmine Technical Assistance Pilot Phase: Final Report, submitted by ICF GHK, p.12. Kritikos, A., Kneiding, C., (2010), Microcredit: Is there Demand for this Type of Loan in Germany?, German Institute for Economic Research, Weekly Report vol. 6, no. 14, p.106. Laffont, J.-J., N Guessan, T., (1999). Group Lending with Adverse Selection, Mimeo. IDEI Toulouse Lamandini M., (2009). What community action for micro-credit?, Rivista di diritto societario,, fasc. 4, Ledgerwood, J., (1999). Microfinance Handbook: An Institutional and Financial Perspective. Washington DC: World Bank. Leeladhar, V., (2005). Taking banking services to the common man - financial inclusion, Commemorative lecture by Mr V Leeladhar, Deputy Governor of the Reserve Bank of India, at the Fedbank Hormis Memorial Foundation, Ernakulam Leikem, K., (2012). "Microfinance: A Tool for Poverty Reduction?" Senior Honors Projects. Paper

188 Leyshon, A., Thrift, N., (1995). Geographies of financial exclusion: financial abandonment in Britain and the United States, Transactions of the Institute of British Geographers, New Series, 20, pp Lieberman, I., Mudd, J., Goodeve, P., (2012). US microfinance at the crossroads. - US Microfinance at the Crossroads.pdf Littlefield, E., Morduch, J. Hashemi, S. (2003). Is microfinance an effective strategy to reach the Millennium Development Goals?. CGAP focus note ; no. 24. Washington, DC: World Bank. Loiseau, J., Walsh, C., J-PAL, IPA Policy Bulletin. (2015). Where Credit is Due. Cambridge, MA: Abdul Latif Jameel Poverty Action Lab and Innovations for Poverty Action Loka, S., Kola, F., Çeku, B., Zuferi, R., (2014). Microfinance Market Diagnoses and Beneficiaries Impact - Case of Albania Academic Journal of Interdisciplinary Studies. MCSER Publishing, Rome-Italy. Volume 3. No 6. Lützenkirchen C., Weistroffer C., (2012). Microfinance in evolution. An industry between crisis and advancement, Deutsche Bank Research, Bernhard Speyer, Frankfurt am Main, Germany Macmillian. Morduch, J. & Roodman, D. (2009, June). The impact of microcredit on the poor in Bangladesh: revisiting the evidence (Working Paper #174). The Center for Global Development. Bangladesh.pdf Madajewicz, M. (2005). "Capital for the Poor: The Effect of Wealth on the Optimal Credit Contract." Columbia University Working paper. Madajevicz, M., (2008). Joint liabilty versus Individual Liability in Credit Contracts. Forthcoming in the Journal of Economic Behaviour & Organization. Maanen van, G., (2004). Microcredit: Sound Business or Development Instrument, SGO Uitgeverij - Hoevelaken, the Netherlands, Oikocredit. Marku, E., (2016, Shtator), Disertacioni me temë: Impakti i institucioneve të mikrokreditit. Rasti i financimit të bujqësisë në zonën e Fierit dhe të Lushnjës. Mauri, A., (1987). The Role of Financial Intermediation in the Mobilization and Allocation of Household Savings in Developing Countries: Interlinks Between Organized and Informal Circuits, The Case of Ethiopia, Paper Presented at the International Experts' Meeting on "Domestic Savings Mobilization through Formal and Informal Circuits: Comparative Experiences in Asian and African Developing Countries. Mayer, R., (2012). "Loan Sharks, Interest-Rate Caps, and Deregulation" Political Science: Faculty Publications and Other Works McGuire, P.B, Conroy, J.D., (2000). The microfinance phenomenon microfinance phenomenon Massachusetts. The microfinance phenomenon. Asian Pacific Review, 7 McKinnon, Ronald I. (1973). Money and Capital in Economic Development, Washington. 178

189 Mersland, R. & Oystein Strom, R., (2008, July). Performance and trade offs in Microfinance Organizations Does ownership matter? Journal of International Development, Vol. 20, No. 5, pp Modigliani F., Miller M., (1958). The cost of Capital, Corporation finance and the theory of investment, America Economic Review Morduch, J., (1998, June). Does microfinance really help the poor? New evidence from flagship programs in Bangladesh. New York: New York University. URL: Morduch, J., (1999a, April). The role of subsidies in microfinance: evidence from the Grameen Bank. Journal of Development Economics, Vol. 60, pp Morduch, J., (1999b, December). The microfinance promise. Journal of Economic Literature, Vol. 37, pp Morduch, J., Schreiner M., (2001). Replicating microfinance in the united states: opportunities and challenges, chapter 1 of Replicating Microfinance in the United States, edited by Jim Carr and Zhong Yi Tong, Washington, D.C.: Fannie Mae Foundation, Morduch J. e Haley B., (2002). Analysis of the Effects of Microfinance on Poverty Reduction, NYU Wagner Working Paper No Morduch. J., Armendariz. B., (2004). MicroFinance, Where Do We Stand?, GOODHART C., Financial development and economic growth: Explaining the links, Londra, Palgrave. Morduch, J., (2007a). The unbanked: evidence from Indonesia. Financial Access Initiative. Morduch, J., (2007b). Smart subsidies. In B. Balkenhol, Microfinance and Public Policy: Outreach, Performance, and Efficiency (pp ). New York: International Labor Organization and Palgrave Mosedale, S., (2005). Assessing women's empowerment: towards a conceptual framework Journal of International Development, Mosley, P. (2001). Microfinance and Poverty in Bolivia Journal of Development Studies, 37, Mosley, P., Olejarova, D. & Alexeeva, E., (2004, March 30). Microfinance, social capital formation and political development in Russia and Eastern Europe: a pilot study of programmes in Russia, Slovakia and Romania. The Journal of International Development. Vol. 14, Issue 3, (pp ). Mosley, P. & Rock, J., (2004, March 30). Microfinance, labour markets and poverty in Africa: a study of six institutions. The Journal of International Development. Vol. 16, Issue 3, (pp ). Murray, U. & Boros, R., (2002). A Guide to Gender Sensitive Microfinance, The Socio- Economic and Gender Analysis (SEAGA) Programme, FAO, pp

190 Mutua, K., Nataradol, P.; Otero, Maria; Chung, B., (1996). The view from the field: Perspectives from managers of microfinance institutions, Journal of International Development 8, Nako, A., Prifti, J., (2011). Mikrokredia në Shqipëri. Buletini i Bankës së Shqipërisë, 6M-1 Navajas, S., Conning, J., Gonzalez-Vega, C., (2003). Lending technologies, competition and consolidation in the market for microfinance in Bolivia, Journal of International Development, 15, Nieri, L., (2006). Access to Credit: the Difficulties of Households, in Anderloni L, M.D. Braga and E.M. Carluccio, New Frontiers in Banking Services: Emerging Needs and Tailored Products for Untapped Markets. Berlin: Springer Verlag Niles, R., (2006). "Robert Niles' Journalism Help: Statistics Every Writer Should Know," RobertNiles.com Nino-Zarazua, M. M. & Copestake, J., (2008). Financial Inclusion, Vulnerability and Mental Models: From Physical Access to Effective Use of Financial Services in A Low- Income Area of Mexico City. Savings and Development, 32, Notte, A., (2013). Storia del microcredito, Dizionario di microfinanza. Le voci del microcredito Pizzo G. e Tagliavini G.,Carocci editore Odell, K., (2010). Measuring the Impact of Microfinance - Taking Another Look, Grameen Foundation Publication Series. Whashington D.C.: Grameen Foundation Otero, M. (1994). The role of governments and private institutions in addressing the informal sector in Latin America. In: A.RAKOWSKI, C. (ed.) Contrapunto: The informal sector debate in Latin America. Albany: State University of New York Press Ojo, J. A. T., (2007). Reforms in the Microfinance Sub-sector Lead paper presented at the 1 st Annual National Conference on Economic Reforms and The Nigerian Financial System. Organized by the Dept of Banking and Finance, University of Lagos. Petersen, M., Rajan, G. R., (1994). The benefits of lending relationships, Journal of Finance 49, Panda, D. K., (2005). Women s Empowerment through SHG Revolution in Orissa An Analysis through Case Studies. A MPAssociates Pvt. Ltd. Parker & Nagarajan (2000). Can Microfinance Meet the Poor s Needs in Times of Natural Disaster? Microenterprise Best Practices, Development Alternatives, Inc. Pierson, J., Ross, L., (2002). Tackling social esclusion. Vol 7. Issue 4. Fq Pitt, M.M. & Khandker, R. S., (1996). Household and intrahousehold impact of the Grameen Bank and similar targeted credit programs in Bangladesh (WDP320). The World Bank. Pitt, M.M. & Khandker, R. S., (1998). The impact of group-based credit programs on poor households in Bangladesh: does the gender of participants matter? Journal of Political Economy, Vol. 106, No. 5, pp Pitt, M.M. & Khandker, R. S., (2001). Long-term impacts of microcredit programs: preliminary findings from The impact of group-based credit on poor households: an analysis of panel data from Bangladesh. The World Bank 180

191 Pitt, M.M., Khandker, R. S., Chowdhury, O.H., & Millimet, D.L., (2003, February). Credit programs for the poor and the health status of children in rural Bangladesh. International Economic Review, Vol. 44, No. 1, pp Rama, A., (2014). Vështrim i aktivitetit kreditues të institucioneve të mikrofinancës në ekonominë shqiptare. Buletini i Bankës së Shqipërisë. 6M Raporte vjetore Fondi Besa, viti 2008, 2009, 2010, 2011, 2012, 2013, 2014, 2015 Raport vjetor Noa Sh.a, viti Raporte vjetore Unioni SHKK, viti 2005, 2006, 2007, 2008, 2009, 2010, 2011, 2012, 2013, 2014 Rhyne E., Oter, M., (2006). Microfinance through the Next Decade: Visioning the Who, What, Where, When and How Global Microcredit Summit Rivoire, J., (1984). Histoire de la banque, Presses Universitaires de France, Paris Robinson, M.S., (1995). The Paradigm Shift in Microfinance: A Perspective from HIID. Discussion Paper No Cambridge, MA: Harvard Institute for International. Robinson, M.S., (2001). The Microfinance Revolution: Sustainable Finance for the Poor. New York: Open Society Institute. Rodano, G., Serrano, N., Tarantino. E., (2012). Bankruptcy Law and the Cost of Banking Finance. Roodman, D., & Morduch, J., (2009. The Impact of Microcredit on the Poor in Bangladesh: Revisiting the Evidence. Center for Global Development, Working Paper No. 174, Roodman, D., (2012). Think again: microfinance. Foreign Policy. Sarker, A., (1999) Islamic Business Contracts: Agency Problems and the Theory of the Islamic Firms. International Journal of Islamic Financial Services Vol. 1 No.2 Sarma, M., (2008). Index of Financial Inclusion. Indian Council for Research on International Economic Relations, Working Paper No Saunders M., Lewis, P., Tronhill, A., (2007). Research Methods for Business Students, Fourth Edition, Pearson Education Ltd. Schreiner, M., & H.H. Colombet. (2001). From Urban to Rural: Lessons for Microfinance from Argentina, Development Policy Review, Vol. 19, No. 3, pp Schreiner, M., & Morduch, J., (2002). Replicating Microfinance in the United States: Opportunities and Challenges in Jim Carr and Zhong Yi Tong, eds Replicating Microfinance in the United States, Baltimore, Johns Hopkins University Press. Schreiner, M., (2004). Benefits and Pitfalls of Statistical Credit Scoring for Microfinance, Savings and Development, Vol. 28, 1: Simanowitz, A., (2006). Achieving poverty outreach, impact and sustainability: managing trade- offs in microfinance. In J.L. Fernando (Ed.), Microfinance: Perils and Prospects (pp ). New York: Routledge. 181

192 Sinha, S., (1998). Micro-Credit : Impact, Targeting and Sustainability, IDS bulletin, Vol. 29, No. 4 Stiglitz, J., Rothschild. M., (1976). Equilibrium in Competitive Insurance Markets: An Essay on the Economics of Imperfect Information, Quarterly Journal of Economics, 90, pp Stiglitz, J., Weiss. A., (1981). Credit Rationing in Markets with Imperfect Information. American Economic Review 71 (3): Stiglitz, J., (1990). Peer monitoring and credit markets. World bank Economic Review 4 Stiglitz, J., (2009). The Current Economic Crisis and Lessons for Economic Theory, Eastern Economic Journal, 35, Stutely, M., (2003). Numbers Guide: The Essentials of Business Numeracy, London Boomberg Press. 52. Srinivas, Hari., (1997). So, what is microcredit? The Virtual Library on Microcredit. Web. gdrc.org/icm/what-is-ms.html. Sundaresan, S., (2008). Microfinance-Emerging Trends and Challenges, Cheltenham, Edward Elgar Publishing Ltd. "The virtual library on Microcredit", The Global Development Research Center. The World Bank - Perspectives on Development-Winter 2001/2002 The World Bank report. (2008). Finance For All? Policies And Pitfalls In Expanding Access Thorat, U., (2007). Financial inclusion the Indian experience. Financial Inclusion Conference USAID RAFI Notes (January 2005) (Rural and Agricultural Finance Initiative) Issue 1, A Fresh Look at Rural and Agricultural Finance; Nagarajan and Meyer, pg. 2, Christen and Peck, Van Rooyen, C., Stewart, R. & De Wet, T. (2012). The Impact of Microfinance in SubSaharan Africa: A Systematic Review of the Evidence. World Development, 40, Van Tassel, E., (1999). Group lending under asymmetric information. Journal of Development Economics. Wang, X., (2013), The Impact of Microfinance on the Development of Small and Medium Enterprises: The Case of Taizhou, China. Weber, C., (2007). In defense of apparently usurious interest rates for microloans: a pedagogical note., Seattle University. Williamson, S., (1987). Recent developments in modelling financial intermediation, Quarterly Review, Federal Reserve Bank of Minneapolis. 182

193 World Bank (2005), Indicators of Financial Access Household Level Surveys Wright, G., Mutesasira L. (2000). The Relative Risks to the Savings of Poor People. MicroSave.net Wright-Revolledo, K., (2005). The Darker Side to Microfinance: Evidence from Cajamarca, Peru. In J. Fernando (ed.). The Perils and Prospects of Microfinance: Globalization, Neo-liberalism and the Cultural Politics of Empowerment. London: Routledge Yunus, M., (1999). Banker to the Poor: Micro-Lending and the Battle Against World Poverty New York Yunus, M., (2003). Banker to the Poor: Micro-lending and the Battle Against World Poverty. Public Affairs, New York. Zeitinger, C-P., (1996). Mikrolending in the Russian Federation., In Levitsky J; Small Business in Transition Economies., ITDG Publishing; London Zamagni, S (ed.) (1998). Non profit come economia civile, Il Mulino: Bologna. 2 Referencat në web Autoriteti i mbikëqyrjes financiare: Instituti i Statistikave: Ministria e Financave: Banka e Shqipërisë: Banka Botërore: Fondazione Giordano Dell Amore (FGDA) Eurostat: MixMarket: European Microfinance Network (Rrjeti evropian i mikrofinancës): CGAP, Consultative Group to Assist the Poor: Microfinance Center (Qendra Mikrofinanciare): Convergences: 183

194 SHTOJCA 1: Pyetësori drejtuar individëve që marrin shërbimet e mikrofinancës Informacion i përgjithshëm: 1. {A1} Mosha (1) (2) (3) (4) 2. {A2} Seksi F (0) M (1) 3. {A3} Niveli i arsimimit I ulët (1) I mesëm profesional (2) I mesëm i përgjithshëm (3) I lartë (4) 4. {A4} Vendbanimi Qytet (0) Fshat (1) 5. {A5} Rajoni Vlorë (0) Fier (1) 6. {A6} Cila është gjendja juaj civile? Beqar/e (1) E/I Martuar (2) Bashkëjetesë (3) E/ I Divorcuar (4) 7. {A7} Keni fëmijë? Jo (0) Po (1) (5) mbi 60 (6) Pasuniversitar (5) E/I ve (5) 8. {A8} Nëse përgjigjja e pyetjes 7 është Po, ju lutemi zgjidhni njërën. Sa femijë: Një (1) Dy (2) Tre (3) Më shumë se tre (4) 9. {A9} Sa është numri i familjarëve tuaj? 10. {A10} Nga sigurohen të ardhurat kryesore në familje Paga (A) Të ardhura nga bujqësia Pensione (B) dhe blegtoria (D) Asistencë sociale (C) Të ardhura nga qiratë (E) Të ardhura nga biznesi (F) Të ardhura emigracioni (G) Të ardhura të tjera (H) 11. {A11} Jeni të punësuar në mënyrë të përhershme apo të përkohshme? (shënoni njërën) Të përhershme (0) Të përkohshme (1) 12. {A12} Në familjen tuaj, punon dikush tjetër përveç jush? Jo (0) 13. {A13} Nëse po, sa persona të tjerë? Po(1) 14. {A14} Cilat janë të ardhurat tuaja në lekë, nga të gjitha burimet (duke përfshirë edhe asistencat sociale, etj.) Nën Lekë/Vit (1) (2) 100, ,000 (3) 200, ,000 (4) 300, ,000 (5) 400, ,000 (6) Seksioni 2. Përgjigjuni pyetjeve vetëm në rast se zotëroni një biznes ,000 (7) Mbi 600,000/vit (8) 15. {A15} Prej sa vitesh ushtroni aktivitetin tuaj: Biznes i Ri (1) 2-5 vite (3) 1 vit (2) 6-10 vite (4) Më shumë se 10 vite (5) 184

195 16. {A16} Sektori ku bën pjesë biznesi juaj, nëse keni një të tillë ose dëshironi të hapni një biznes të ri: Bujqësi dhe Blegtori (A) Bar, restorant, hoteleri etj. (F) Ndërtim (B) Industri përpunuese (G) Aktivitet artisanal (C) Aktivitet professional (H) Tregti me shumicë dhe pakicë (D) Aktivitet tjetër, Specifiko: (J) Riparime (E) 17. {A17} Cili është produkti ose shërbimi kryesor që ofron biznesi juaj (natyra e aktivititetit ekonomik)? 18. {A18} Numri i të punësuarve ne biznesin tuaj: asnjë (1) 1 i punësuar (2) 2-5 të punësuar (3) 6-10 të punësuar (4) 19. {A19} Cila është forma ligjore e biznesit tuaj? Person fizik (A) Person juridik (B) Përdorimi i kredisë 20. {A20} Keni aplikuar ndonjëherë për kredi? {Zgjidhni njërën} Jo (0) Po (1) të punësuar (5) të punësuar (6) Më shumë se 30 të punësuar (7) Nuk jam i rregjistruar në QKR (C) Nuk e di (D) 21. {A21} Për çfarë lloj kredie keni aplikuar? {Zgjidhni të gjithë alternativat e vërteta} Kredi personale (A) Kredi për shtëpinë (F) Kredi për shkollim (B) Kredi për biznes (G) Kredi për makinë (C) Overdraft (Paradhënie e rinovueshme) (H) Kredi për qëllime shëndetësore (D) Të tjera (specifikoni) (J) Kredi për pushime (E) 22. {A22} Keni përfituar në marrjen e një kredie nën ndonjë skemë mikrofinance më parë? Jo (0) Po (1) 23. {A23} Nëse po për sa kohë? 24. {A24} Sa herë keni marrë një mikrokredi? 25. {A25} Sa ka qenë shuma që keni marrë herën e parë? 26. {A26} Sa është shuma totale e kredisë të marrë prej jush? 27. {A27} Sa ishte afati i kredisë? 28. {A28} Interesi i paguar për kredinë ishte? Shumë i ulët (1) I pranueshëm (3) I ulët (2) I lartë (4) Shumë i lartë (5) 29. {A29} Cili ishte motivi që ju shtyu të merrni një mikrokredi: (edhe më shumë se një përgjigje) Nevoja për kapital qarkullues, (likuiditet) (A) 185

196 Pamundësia për të marrë kredi në një bankë (B) Pasi kam parë që ata që kanë marrë mikrokredi kanë përmirësuar kushtet e jetesës mbas saj (C) Doja të hapja një biznes të ri (D) Dëshira për zgjerim të biznesit (E) Tjetër (specifiko) (F) 30. {A30} Në çfarë forme e përdorët kredinë: Konsum (A) Blerje mjete transporti (E) Financim për edukim(b) Blerje bagëtie (F) Kthim borxhi (C) Blerje inventari (G) Blerje pajisjesh prodhuese Bujqësi (H) (D) Blerje godine (I) Hapje biznesi të ri (J) Kapital qarkullues (K) Tregti (L) Tjetër (M) 31. {A31} Cili ishte momenti më i vështirë në procesin e marrjes së mikrokredisë? {Zgjidhni të gjithë alternativat e vërteta} Pritja për aprovimin e kredisë? (A) Kërkimi për bankën ose institucionin e duhur? (B) Përgatitja e dokumentacionit të nevojshëm për kredi? (C) Kuptimi i kushteve të kredisë? (D) 32. {B32} Kur aplikoni për mikrokredi, cilët ndër faktorët e mëposhtëm janë më të rëndësishmit? {Rendit nga 1 deri në 5: 1. shumë pak rëndësi - 5 rëndësi maksimale} B1 B2 B3 B4 B5 B6 B7 Tiparet e kredisë Kësti mujor Kolaterali Alternativat e shlyerjes (Periudha e faljes, afati i maturimit) Shuma maksimale/minimale e kredisë Norma vjetore e interesit Komisionet Gjobat për mospagimin e kredisë Jo e rëndësish me Disi e rëndësish me E rëndësis hme Shumë e rëndësis hme Rëndësi maksimale 33. {A33} A jeni njoftuar në momentin e marrjes së një kredie për gjithë pagesat që duhet të kryenit? Po (1) Po, por informacioni nuk ka qenë i kuptueshëm (2) Jo (0) 34. {A34} A jeni të informuar për rreziqet, gjobat dhe komisionet që duhet të paguani para zgjedhjes së një produkti financiar? Po (1) Po, por informacioni nuk ka qenë i kuptueshëm (2) Jo (0) 35. {C35} Në kërkesën për kredi, cilët ndër faktorët e mëposhtëm kanë më tepër ndikim sipas jush? (Rendit nga 1 deri ne 5: 1 kanë ndikuar shumë pak - 5 Ndikimi ka qenë maksimal) 186

197 C1 C2 C3 C4 C5 C6 C7 Faktori Norma vjetore e interesit Kostot e transaksionit Akses i kufizuar në shërbimet e kreditit dhe mungesa e informacionit Besueshmëria Kushtet ekonomike Dallimet gjinore Politikat qeveritare Shumë pak ndikim Pak Ndikim Ndikim Normal Ndikim i ndjeshëm Ndikim Maksimal 36. {A36} Ju mendoni se është e rëndësishme të paguani çdo muaj në kohë dhe brenda kohës të përcaktuar këstet e kredisë: Jo, nuk është e rëndësishme (0) Po, është e rëndësishme (1) Po, por jo çdo muaj (2) 37. {A37} A keni patur vështirësi në lidhje me rregullsinë e pagesave të kësteve: Jo, nuk kisha vështirësi (0) Ndonjëherë (2) Po, kisha vështirësi (1) 38. {A38} Patët probleme me kthimin mbrapa të shumës së kredisë? Jo (0) Po (1) Disa (2) 39. {A39} Nëse po, si e ripaguat kredinë? nga të ardhura të siguruara nga përdorimi i kredisë. (A) nga pagat (B) 40. {A40} Nëse jo, si i siguruat paratë? Zgjerim i afatit të pagimit të kredisë (A) Marrja e ndihmës nga burime të tjera (B) Ripagimi me interes më të lartë (C) nga të ardhurat e familjarëve të tjerë (C) nëpërmjet huazimit të parave nga të afërmit dhe miqtë (D) Nuk e paguat (D) Asnjë më sipër (E) 41. {A41} Cilat ishin asetet që vendosët si kolateral për marrjen e kredisë? Llogari bankare (A) Hipotekë (B) Lëndë të para, inventar (G) Pajisje shtëpiake (H) Pengje (C) Të tjera, specifiko (I) Garantues (D) Asete fizike (makinë, pajisje, makineri etj) (E) Tokë (F) 42. {A42} Cili ishte ndikimi i mikrokredisë në rritjen e të ardhurave të biznesin tuaj? (1) (2) (3) (4) > (5) 43. {A43} Për çfarë i përdorët paratë e kredisë? Konsum (0) Investim (1) 44. {A44} Cili ka qenë ndikimi që ka patur mikrokredia në rritjen e kursimeve tuaja. Janë: Ulur shumë (1) Ulur (2) S ka patur ndikim (3) Rritur (4) Rritur shumë (5) 45. {A45} Cilat ishin aktivet që u shtuan në biznesin tuaj mbas marrjes së kredisë: Pajisje të vogla (A) Pasuri të paluajtshme (D) Pajisje të mëdha/makineri (B) Inventare (E) Mjete transporti (C) Tjetër. Specifiko (F) 187

198 46. {D46} Marrja e mikrokredisë dhe përfitimet prej investimit të saj në aktivitetet e biznesit tuaj kanë ndikuar në përmirësimin e këtyre elementëve: (Rendit nga 1 deri në 5: 1. Ndikim i papërfillshëm 5. Ndikim maksimal) D1 D2 D3 D4 D5 D6 D7 D8 D9 D10 D11 D12 D13 D14 D15 D16 Edukimi i femijëve Mënyra e sigurimit së kujdesit shëndetësor Mirëqenia sociale Vetëvlerësimi Sigurimi i ushqimit për familjen Përballimi i shpenzimeve të jashtëzakonshme (fatkeqësi, martesa etj) Rritja e të ardhurave familjare Situata ekonomike familjare Blerja e aseteve familjare Kushtet e biznesit Aktiviteti ekonomik Kushtet e punës Rritja e pronësisë në biznes Të ardhurat e biznesit Investimet/shpenzimet në biznes Numri i të punësuarve Ndikim i papërfillshëm Kanë ndikuar pak Kanë ndikur normalisht Kanë ndikuar ndjeshëm Ndikim maksi mal 47. {F7} Sa është rritur niveli i të ardhurave familjare mbas mikrokredisë? (1) (2) (3) (4) > (5) 48. {A48} Do të donit të merrnit një kredi tjetër në të ardhmen? Jo (0) Po (1) Nuk e di (99) 49. {G49} Përsa i përket institucioneve të mikrokredisë si i vlerësoni të mëposhmet lidhur me mikrokredinë? (Rendit nga 1 deri në 5: 1. Shumë e ulët 5. Shumë e lartë) Shumë e Ulët E Ulët Normale E Lartë Shumë e Lartë G1 Kostoja e përgjithshme mesatare e fondeve G2 Tarifat e aplikuara G3 Garancitë e kërkuara G4 Koha e shqyrtimit të kredisë 50. {H50) Si e vlerësoni ofertën e institucioneve të mikrokreditit në lidhje me profilet e mëposhtme? (Rendit nga 1 deri në 5: 1. Krejtësisht e papërshtatshme 5. Shumë e përshtatshme) 188

199 H1 H2 H3 H4 H5 Shuma e kredisë Kohëzgjatja e kredive të marra Transparenca e kushteve kontraktuale Normat e interesit Monitorimi nga ana e institucionit Krejtësisht e papërshtatshme E papërshtatshme Neutrale E përshtatshme Shumë e përshtatsh me 51. {A51} Në aplikimin tuaj të fundit për financim, ju është kërkuar që të ofroni garanci, kolateral? Nëse po çfarë lloji? Po, garanci reale (peng, hipotekë) (A) Jo, nuk mu kërkua asnjë garanci (D) Po, garanci personale (garanci) (B) Nuk e di (E) Po, garanci nga persona të tretë (C) 52. {A52} Sa është mesatarisht garancia e kërkuar, në lidhje me kreditë e marra? Më pak se 30% e financimit (1) 31-50% e financimit (2) 51-70% e financimit (3) % e financimit (4) % e financimit (5) % e financimit (6) % e financimit (7) Më shumë se 200% e financimit (8) Nuk e di (99) 53. {I53} Nëse zotëroni një biznes nga 1-5 sa dakort jeni me pohimet e mëposhtme në lidhje me aksesin e biznesit tuaj në kapital: 1. Aspak dakort 2. Jo dakort 3. Neutral 4. Dakort 5. Shumë dakort Kapitali ka qenë i pamjaftueshëm ose me kosto të lartë dhe mungesa I1 e tij ka qenë një pengesë e madhe për zhvillimin e biznesit I2 Financimi i brendshëm (kapital vetjak) ka qenë i pamjaftueshëm I3 Financimi i jashtëm ka qenë i pamjaftueshëm ose me kosto të lartë {N54} Jepni mendimin tuaj nëse jeni dakort ose jo me pohimet e mëposhtme duke vlerësuar nga 1-5: 1. Aspak dakort 2. Jo dakort 3. Neutral 4. Dakort 5. Shumë dakort Institucionet mikrofinanciare kanë procedura të thjeshta për N1 dhënien e kredive. Ofrimi i shërbimeve jofinanciare nga oficerët e kredisë të IMFve si shërbimet për zhvillimin e biznesit, ndihma operacionale, N2 monitorimi janë të rëndësishme për fillimin dhe vazhdimësinë e një biznesi. Produktet mikrofinanciare rritin mundësitë e punësimit të N3 huamarrësve. N4 Normat e interesit për mikrokreditë janë të arsyeshme {A55} Cilët janë faktorët përcaktues sipas jush në përzgjedhjen e institucionit të kredisë? (selektoni maksimumi 3 faktorë) 189

200 Afërsia fizike (A) Cilësia e shërbimeve të ofruara (B) Disponueshmëria dhe niveli i këshillave të dhëna prej tyre (C) Kosto më të ulta të huamarrjes, norma interesi, kosto transaksionesh (D) Kolaterali i kërkuar (E) Kërkesa më të pakta për të aksesuar në financim (F) Shuma më të mëdha të kredisë të marra (G) Koha e shkurtër për disbursimin e kredisë (H) Tjetër (J) 56. {A56} Në 12 muajt e fundit për cilin aktivitet keni kërkuar një financim nëpërmjet mikrokredisë? Aktivitete investimi (pasuri të patundshme, blerje makinerish, objektet e rinovimit, patentë dhe markë, inovacione, produkt i ri) (A) Operacione korrente (blerja e lëndëve të para, rezervat e blerjes, shpenzimet korrente, borxhet ndaj furnizuesve, kostot e stafit) (B) Ristrukturim i borxheve të mëparshme (C) Përdorim tjetër (D) Nuk kam kërkuar asnjë financim (E) 57. {A57} Mendoni të merrni një financim të ri në 12 muaj e ardhshëm? Jo (0) Po (1) Nuk e di (99) 58. {A58} Nëse jeni përgjigjur negativisht më sipër, selektoni motivin kryesor nga të mëposhtmit: Asnjë nevojë për financim (A) Shuma e ulët e kredisë (F) Kosto të financimit shumë të larta (B) Shlyerja e shpeshtë e kredisë (G) Garanci të kërkuara shumë të mëdha (C) Kam për të shlyer një kredi tjetër (H) Mungesa e kushteve për akses në kredi (D) Tjetër (J) Vështirësi në marrëdhëniet me bankën (E) 59. {A59} Në 12 muajt e fundit keni ndryshuar institucionin e kreditit? Jo (0) Po (1) 60. {A60} Në 5 vitet e fundit me sa institucione financiare (banka dhe ndërmjetës financiar jo banka) ke patur raporte të reja financimi? Asnjë (1) Midis 2 dhe 3 (3) Vetëm 1 (2) 5 edhe më shumë (4) 61. {A61} Në rast se ke raporte me më shumë se një institucion financiar trego arsyen kryesore: Për të patur shërbime të ndryshme (A) Për të marrë më shumë financime (D) Për të diversifikuar riskun (B) Për të reduktuar kostot (E) Për të krahasuar shërbimet e ofruara (C) Tjetër (F) 62. {A62} Cili është sipas jush institucioni/banka që ofron shërbime mikrofinanciare më i besueshëm: Fondi Besa (A) NOA Sh.a (B) Fed Invest (C) Final Sha (D) Faf Dc (E) Vision Fund (F) Banka Procredit (G) Banka Credins (H) Banka Raiffeisen (I) Tjetër. Specifiko (J) KURSIME 63. {A63} Cilën nga llogaritë e mëposhtme keni në bankë: (Qarkoni të gjitha të mundshmet) Llogari kursimi (A) Forma të tjera investimi (ju lutemi, Llogari rrjedhëse (B) specifikoni) (D) Bono Thesari (C) Asnjë (E) 64. {A64} Nëse ju keni një llogari kursimi, a bëhen në të rregullisht derdhje nga ju ose persona të tjerë? {Zgjidhni njërën} Jo (0) Nuk jam e/i sigurtë / Nuk kam një Po (1) të tillë (2) 190

201 65. {A65} Nëse po, a mund të specifikoni se çfarë % të të ardhurave neto mujore depozitoni në llogarinë tuaj të kursimit? {Zgjidhni njërën} 5 % (1) 20% (3) 10% (2) Mbi 20% (4) 66. {A66} Cili faktor ndikon më shumë në zgjedhjen e bankës ku do të çelni llogarinë e kursimit? {Zgjidhni njërën} Emri i mirë i bankës (A) Gjoba në rast tërheqjeje të parakohshme (C) Normat më të larta të interesit (B) Sigurimi i depozitës (D) FUQIZIMI I FEMRAVE (Seksion që duhet të plotësohet vetëm nga femrat) 67. {A67} A ka ndikuar kredia për fuqizimin tuaj? Jo (0) Po (1) 68. {A68} Si është perceptimi juaj lidhur me ndikimin që ka patur mikrokredia në uljen e varfërisë të familjes tuaj? Nuk ka ndikuar fare (1) Ka ndikuar ndjeshëm (4) Ka ndikuar pak (2) Ka ndikuar shumë (5) Ndikim normal (3) 69. {M69} Si ka ndikuar marrja e mikrokredisë në lidhjet sociale dhe në raportin midis jush dhe anëtarëve të komunitetit: M1 M2 M3 M4 M5 M6 Rendit nga Aspak dakort 2. Jo dakort 3. Neutral 4. Dakort 5. Shumë dakort A keni marrë vendime në mënyrë të pavarur në shtëpinë tuaj mbas marrjes së kredisë? A është rritur vetëbesimi dhe vetëvlerësimi? Keni më shumë aftësi për të bashkëpunuar me të tjerët? Keni më shumë respekt në zbatimin e rregullave të komunitetit? Keni krijuar marrëdhënie më të mira me persona jo familjarë? Keni më shumë bashkëpunim dhe solidaritet brenda komunitetit? {A70} A ka ndikuar mikrokredia në rritjen e aftësisë tuaj për të kursyer: Jo (0) Po (1) 71. {A71} Nëse jeni përgjigjur po pyetjes së mësipërme listoni arsyet se përse do ti përdorni kursimet: Për të siguruar të ardhura për arsimimin e fëmijëve (A) Për tu përballuar me emergjencat në të ardhmen (B) Për të mos ti kërkuar ndihmë dikujt në rast nevoje (C) Për më shumë siguri në të ardhmen (D) Për të investuar në aktivitetin vetjak (E) Për të mbrojtur familjen (F) Për të ardhmen e fëmijëve (G) Për të përmirësuar situatën ekonomike (H) 191

202 SHTOJCA 2: Pyetësori drejtuar institucioneve financiare Informacioni i përgjithshëm: 1. Cili është misioni i programit tuaj të mikrofinancës? 2. Në cilin vit keni filluar aktivitetin si organizatë? 3. Institucioni juaj në cilin nivel operon? ndërkombëtar kombëtar lokal 4. Institucioni juaj operon vetëm me mikrokredinë? po jo 5. Nëse jeni përgjigjur jo, cilat janë aktivitetet e tjera të institucionit tuaj? 6. Institucioni juaj është: bankë banka kooperativë krediti OJF fondacion institucion qeveritar tjetër (specifiko ) 7. Statusi juridik i organizatës tuaj? No-profit Profit 8. Sa është numri i personave që merren me mikrokredinë? Klientela: 9. Për shërbimet e mikrokredisë që janë të destinuara të ndihmojnë lindjen dhe zhvillimin e aktiviteteve sipërmarrëse cila është klientela juaj (mund të qarkoni më shumë se një përgjigje nëse është e nevojshme) sektori informal/ ekonomia në të zezë biznese të rregjistruara me më pak se 5 punonjës biznese të rregjistruara me 5-9 punonjës biznese në fazën start-up biznese ekzistuese tjetër (specifiko ) 10. A keni të identifikuar cila është klentela juaj e synuar? (mund të qarkoni më shumë se një përgjigje nëse është e nevojshme) asnjë formë selektimi të klientelës së synuar të papunë ose persona me asistencë sociale femra pakica etnike të rinj (18-25 vjeç) popullsi që jeton në zonat rurale popullsi që jeton në zonat urbane persona të përjashtuar nga sistemi financiar tjetër (specifiko ) Mënyrat për të arritur klientelën e synuar: 11. Në 12 muajt e fundit keni përdorur një ose më shumë mjete në vijim të marketingut për të arritur klientët tuaj të synuar? Dhe cilat prej tyre kanë pasur më shumë sukses? 192

203 Burimet e përdorura Burimet me më shumë sukses bisedat midis njerëzve reklama fushata nga oficerët e kredisë marrëdhëniet me publikun tjetër Subjektet dhe kushtet e mikrokreditit për aktivitetet ekonomike: 12. Cilat janë afatet e mikrokredive të dhëna prej jush klientëve (edhe më tepër se një përgjigje) Më pak se 6 muaj 1 vit 2 vite 3 vite më shumë se 3 vite 13. Sa është norma e interesit të aplikuar? minimale e mesme maksimale 14. Ka kosto shtesë përveç normës së interesit? po 15. Nëse po, cilat tipe kostosh? Komision aplikimi për marrjen e kredisë kosto mirëmbajtjeje kosto mbylljeje jo penalitete për vonesat e pagesës së kësteve tjetër (specifiko ) 16. Për mikrokreditë cilat nga garancitë e mëposhtme kërkohen nga institucioni juaj? garanci reale fonde ose programe të garancisë nga garanci të miqve dhe anëtarë të familjeve bankat /ente publike/ BE Kriteret vlerësuese për dhënien e kredive: 17. Përdorni kriteret e mëposhtme për vlerësimin e dhënies së financimit? Nëse po, vlerësoni rëndësinë që i atribuoni (1. pak e rëndësishme; 2. e rëndësishme; 3. shumë e rëndësishme) a. Reputacioni i personit që kërkon kredi 201 b. Karakteristika të projektit sipërmarrës dhe plani financiar c. Vlera e aseteve ekzistuese d. Disponueshmëria e kursimeve për të investuar në sipërmarrje e. Disponueshmëria e kolateralit f. Prania e garantuesit ose llojet e tjera të garancive (përveç kolateralit g. Referenca nga një institucion tjetër h. Të tjera (përshkruani) 201 Merret parasysh reputacioni i aplikantit në vendimmarrje në lidhje me dhënien e një kredie dhe më pas në vlerësimin e gjasave të shlyerjes dhe përdorimin e drejtë të shumave të kontraktuara. Operatorët e institucioneve mikrofinanciare në këtë drejtim mund t'i referohet faktorëve të tjerë të tillë si historia e riblerjeve të fundit, mendimet e dhëna nga furnizuesit, klientët, të punësuarit, figura të njohura të komunitetit dhe miqtë, kur pyeten, si dhe aftësitë e aplikantit dhe stabiliteti i marrëdhënieve të tij dhe të shtëpisë së tij. 193

204 Metodologji të kredive: 18. Çfarë lloj metodologjie të kredisë përdorni? (Përgjigje të shumëfishta nëse është e nevojshme) Kredi në grup Kredi në vazhdimësi Kredi individuale Të tjera (përshkruani) 19. Sa është koha mesatare e lëvrimit të kredisë, domethënë periudha midis pranimit të kërkesës së klientit dhe dhënies së fondeve? Shërbimet mbështetëse për zhvillimin e aktiviteteve të biznesit: 20. A jepni shërbime këshilluese për zhvillimin e biznesit? jo jo, por vendosim në kontakt klientët me organizatat që e bëjnë po, është e detyrueshme për të gjithë klientët po, kërkohet vetëm në disa raste po, vetëm nëse kërkohet nga klientë Subjektet e kreditimit për pronarët e bizneseve: 1. Kreditë e dhëna nga Janari deri në Dhjetor Vlera (Në All) Nº i kredive a. Sa kredi keni dhënë? b. Sa kredi keni dhënë për meshkujt? c. Sa kredi keni dhënë për femrat? d. Sa kredi keni dhënë për sipërmarrësit nga pakicat etnike? e. Sa kredi keni dhënë për sipërmarrësit e rinj? f. Sa kredi keni dhënë për sipërmarrësit me aftësi të kufizuara? g. Sa kredi keni dhënë për kompanitë start-up? 2. Cila ishte vlera e portofolit të kredisë me 31 Dhjetor të vitit të kaluar? (Shuma e kredive të shpërndara dhe ende të papaguara) Cili ishte numri i klientëve aktivë në 31 Dhjetor të vitit të kaluar? (Klientë aktivë konsiderohen ata të cilët janë ende në shlyerjen e kredisë, janë, pra, ata që kanë shlyer tashmë shumën e plotë të kredisë dhe ata që kanë ndërprerë pagesën prej më shumë se 2 muajsh) 4. Cila është vlera e përgjithshme e kredive të disbursuara që nga fillimi i mikrokredisë deri më 31 Dhjetor 2015? 5. Cili është numri i përgjithshëm i kredive të disbursuara që nga fillimi i mikrokreditisë deri më 31 Dhjetor 2015? 6. Cila është përqindja e kredive të këqija? 7. Cila është norma e fitimit? 194

205 8. Mbas sa kohësh besoni se borxhi nuk është më i kthyeshëm? 9. Përdorni të ndara në kontabilitet shpenzimet financiare të lidhura me shërbimet financiare në krahasim me shpenzimet që kanë të bëjnë me shërbimet jo financiare të zhvillimit të biznesit të ofruara para dhe pas disbursimit të kredisë? po jo 10. Sipas mendimit tuaj, çfarë është "e nevojshme për të përmirësuar efektivitetin e fondeve për projektet e mikrokredive që vijnë nga subjektet publike dhe private? 11. Cilat janë problemet kryesore që hasni kur kërkoni qëndrueshmërinë operacionale dhe financiare të projektit tuaj te mikrokreditit? (shpjegoni ) Sa përqind e klientëve tuaj aktivë është në raundin e tretë të financimit ose më vonë? % Impakti 13. Si e kontrolloni nëse misioni i projektit tuaj të mikrokreditit është arritur? (Shpjegoni) 14. Çfarë ndikimi ka programi juaj i mikrokredive në jetën e klientëve tuaj? (Shpjegoni dhe, nëse është e mundur, bashkangjitur pyetësorit përfshini informacionet ose dokumentet që konsideroni të rëndësishme) 15. Matni ndikimin e programit tuaj të mikrokreditit në jetën e klientëve tuaj? 16. Në qoftë se po, si e masni atë? (Specifikoni çdo përgjigje) vlerësimi i ndikimit pyetësor vetëvlerësues pyetje pë përdorimin e kredisë fokus group intervista individuale klientëve vëzhgimet e personelit dhe përgjegjësve për financim tjetër 17. Sa shpesh e vlerësoni ndikimin? Ҫdo vit Ҫdo 2 vjet Ҫdo tre vjet Tjetër Shërbime të tjera financiare: 18. Ofroni shërbime të tjera financiare personave të përjashtuar ekonomikisht dhe shoqërisht? Nëse po, cilat?? kredi konsumatore / kredi personale produkte kursimesh sigurime shërbime të transferimit të parave / dërgesave kredi për ndërhyrje strukturore në pasuri të patundshme konsulencë mbi debinë 202 Konceptet operative dhe financiare të qëndrueshmërisë i referohen aftësisë së institucionit mikrofinanciar për të mbuluar shpenzimet operative, rrjedhës së parasë dhe vlera e humbjeve prej kredive të këqija përmes të ardhurave të marra. 195

206 tjetër, ju lutem specifikoni: (p.sh. kredi për emergjenca, për qëllime banimi, për të parandaluar kamatat, etj.) 19. Ofroni ndihmë për klientët tuaj për të hyrë në mënyrë aktive në sistemin bankar tradicional? Po Jo Planet për të ardhmen 20. Cilat janë qëllimet e ardhshme më të rëndësishme për mikrokredinë në institucionin tuaj? (Përgjigje të shumëfishta) Tju shërbeni njerëzve më shumë të përjashtuar Të përmirësoni rezultatet e natyrës sociale Të zgjeroni madhësinë e projektit të mikrofinancës Të arrini qëndrueshmërinë (vetë-mjaftueshmërinë) Tjetër (shpjegoni) 21. Cilat janë vështirësitë kryesore që hasen në arritjen e këtyre qëllimeve? Vendosni rezultatin sipas prioritetit (1 më pak të rëndësishme, 4 më te rëndësishme) Mungesa e përkrahjes institucionale Mungesa e një sistemi të përshtatshëm rregullator Mungesa e fondeve për sigurimin e kredisë Mungesa e fondeve për të mbuluar shpenzimet operative 196

207 SHTOJCA 3: Tabela dhe grafikë. Hipoteza 1 Tabela 1. Statistika përshkruese H1a Statistika përshkruese Mean Std. Deviation N F Përdorimi NrHerë KoheKredi Nrfamiljavepun Mosha Gjinia Vendbanimi Arsimi Tabela 2. Korrelacioni, H1a Pearson Correlation Korelacioni F7 Përdorimi NrHerë KohëKredi Nrfamiljarpun Mosha Gjinia Vendbanimi Arsimi F Përdorimi NrHerë KohëKredi Nrfamiljarpun Mosha Gjinia Vendbanimi Arsimi Sig. (1-tailed) F Përdorimi NrHerë KohëKredi Nrfamiljarpun Mosha Gjinia Vendbanimi Arsimi N F Përdorimi NrHerë KohëKredi Nrfamiljarpun Mosha Gjinia Vendbanimi Arsimi

208 Tabela 3: Koeficientët H1a Unstandardized Coefficients Std. B Error Standardized Coefficients Coefficients a 95.0% Confidence Interval for B Lower Upper Bound Bound Zeroorder Correlations Parti al Collinearity Statistics Toler ance VIF Model Beta t Sig. Part 1 (Constant) Përdorimi NrHerë KohëKredi Nrfamiljarpun Mosha Gjinia Vendbanimi Arsimi a. Dependent Variable: F7 Tabela 4: Korelacioni i koefiçentëve H1a Coefficient Correlations a Model Arsimi NrHerë Nrfamiljar pun Gjinia Përdorimi Mosha KohëKredi Vendbanimi 1 Correlations Arsimi NrHerë Nrfamiljarpun Gjinia Përdorimi Mosha KohëKredi Vendbanimi Covariances Arsimi NrHerë 5.981E E Nrfamiljarpun E Gjinia E Përdorimi Mosha E KohëKredi E Vendbanimi a. Dependent Variable: F7 Tabela 5: Anova, H1a ANOVA a Model Sum of Squares df Mean Square F Sig. 1 Regression b Residual Total a. Dependent Variable: F7 b. Predictors: (Constant), Arsimi, NrHerë, Nrfamiljarpun, Gjinia, Përdorimi, Mosha, KohëKredi, Vendbanimi Tabela 6: Statistika e mbetjeve, H1a Statistika e mbetjeve Minimum Maximum Mean Std. Deviation N Predicted Value Residual Std. Predicted Value Std. Residual a. Dependent Variable: F7 198

209 Histograma H1a. Grafiku 1: Grafiku i shpërndarjes H1a Grafiku 2: Mbetjet H1a 199

210 Hipoteza H1b. Tabela 7: Koeficientët, H1b Unstandardized Coefficients Standa rdized Coeffici ents Coefficients a 95.0% Confidence Interval for B Upper Lower Boun Bound d Correlations Collinearity Statistics Std. Zeroorder Toler Model B Error Beta t Sig. Partial Part ance VIF 1 (Constant) PërdorimPërfit ViteBiz Biz.Pun Nr.MikroKredi Kohë Tabela 8: Kolinariteti, H1b Collinearity Diagnostics a Condition Variance Proportions Model Dimension Eigenvalue Index (Constant) PërdorimPërfit ViteBiz Biz.Pun Nr.MikroKredi Kohe Tabela 9: Mbetjet statistikore, H1b Residuals Statistics a Minimum Maximum Mean Std. Deviation N Predicted Value Residual Std. Predicted Value Std. Residual a. Dependent Variable: NdikimBiz Tabela 10: Korelacioni, H1b NdikimBiz Correlations PërdorimiPërfi time ViteBiz Biz.Pun Nr.MikroKr edi Kohë NdikimBiz PërdorimiPërfitime ViteBiz Biz.Pun Pearson Correlation Nr.MikroKredi Kohë NdikimBiz PërdorimiPërfitime ViteBiz Biz.Pun Sig. (1- tailed) Nr.MikroKredi Kohë NdikimBiz N PërdorimiPërfitime

211 Histograma H1B ViteBiz Biz.Pun Nr.MikroKredi Kohë Grafiku 3: Grafiku i shpëndarjes H1b Tabela 11: Korelacioni, H1b Ndikbiz Fitimet Bizn InvestBi zn AktivitE konomi k Ndikbiz Fitimet Bizn Correlations InvestBiz n AktivitEkonom ik KushtetPunë s Pronësi a NrPunësuarBi zn Pearson Correlation **.206 **.198 ** * Sig. (2-tailed) N Pearson Correlation.355 ** **.462 **.424 **.407 **.003 Sig. (2-tailed) N Pearson Correlation.206 **.511 ** **.348 **.338 **.236 ** Sig. (2-tailed) N Pearson Correlation.198 **.462 **.385 ** **.417 **.036 Sig. (2-tailed) N

212 Kushtet Punes Pronësi a NrPunë suarbiz n Pearson Correlation **.348 **.508 ** **.141 * Sig. (2-tailed) N Pearson Correlation **.338 **.417 **.465 ** * Sig. (2-tailed) N Pearson Correlation.134 * ** *.135 * 1 Sig. (2-tailed) N **. Correlation is significant at the 0.01 level (2-tailed). *. Correlation is significant at the 0.05 level (2-tailed). Tabela 12: Anova, H1b ANOVA a Model Sum of Squares df Mean Square F Sig. 1 Regression b Residual Total a. Dependent Variable: Ndikbiz b. Predictors: (Constant), NrPunësuarBizn, FitimetBizn, Pronesia, AktivitEkonomik, InvestBizn, KushtetPunes Tabela 13: Koeficientët, H1b Coefficients a Standardized Unstandardized Coefficients Coefficients Model B Std. Error Beta t Sig. 1 (Constant) AktivitEkonomik KushtetPunes Pronësia FitimetBizn InvestBizn NrPunësuarBizn a. Dependent Variable: Ndikbiz Tabela 14: Anova, H1c. Femra ANOVA a Model Sum of Squares df Mean Square F Sig. 1 Regression b Residual Total a. Dependent Variable: KursimiG b. Predictors: (Constant), RritjaArdhuraG Tabela 15: Koeficientët, H1c. Femra Coefficients a Unstandardized Coefficients Standardized Coefficients 95.0% Confidence Interval for B Correlations Model B Std. Error Beta t Sig. Lower Bound Upper Bound Zeroorder Partial Part 1 (Constant) RritjaArdhuraG a. Dependent Variable: KursimiG 202

213 Histograma H1c1 Grafiku 4: Mbetjet H1c1 Grafiku 5: Grafiku i shpërndarjes H1c1 Tabela 16: Anova, H1c, Meshkuj ANOVA a Model Sum of Squares df Mean Square F Sig. 1 Regression b Residual Total a. Dependent Variable: KursimiM b. Predictors: (Constant), RritjaArdhuraveM 203

214 Tabela 17: Koeficientët, H1c. Meshkuj Coefficients a Standardize Unstandardize d Coefficients d Coefficients 95.0% Confidence Interval for B Model B Std. Error Beta t Sig. Lower Bound Upper Bound 1 (Constant) RritjaArdhuraveM a. Dependent Variable: KursimiM Histograma H1c2 Grafiku 6: Mbetjet H1c2 Grafiku 7: Grafiku i shpërndarjes H1c2 204