PERFORMANCA E NDËRMARRJEVE TË VOGLA DHE TË MESME NË SHQIPËRI (FOKUSI QYTETI I TIRANËS)

Size: px
Start display at page:

Download "PERFORMANCA E NDËRMARRJEVE TË VOGLA DHE TË MESME NË SHQIPËRI (FOKUSI QYTETI I TIRANËS)"

Transcription

1 UNIVERSITETI ALEKSANDËR MOISIU, DURRËS FAKULTETI I BIZNESIT PROGRAMI I DOKTORATURËS SHKENCA EKONOMIKE Disertacion Në kërkim të gradës Doktor Shkencash PERFORMANCA E NDËRMARRJEVE TË VOGLA DHE TË MESME NË SHQIPËRI (FOKUSI QYTETI I TIRANËS) Doktoranti MSc. Bitila SHOSHA Udhëheqës Shkencor Prof. Dr. Flutura KALEMI Durrës, 2014

2 Copyright Bitila SHOSHA Viti,

3 Udhëheqësi i Bitila SHOSHA vërteton se ky është version i miratuar i disertacionit të mëposhtëm: PERFORMANCA E NDËRMARRJEVE TË VOGLA DHE TË MESME NË SHQIPËRI (FOKUSI QYTETI I TIRANËS) Prof. Dr. Flutura KALEMI - 3 -

4 PERFORMANCA E NDËRMARRJEVE TË VOGLA DHE TË MESME NË SHQIPËRI (FOKUSI QYTETI I TIRANËS) Përgatitur nga MSc. Bitila SHOSHA Disertacioni i paraqitur nё Fakultetin e Biznesit Universiteti Aleksandёr Moisiu, Durrёs Nё pёrputhje tё plotё me kërkesat Për gradën Doktor Universiteti Aleksandër Moisiu, Durrës Shtator,

5 Prindërve të mi......familjes sime - 5 -

6 Mirënjohje dhe Falenderime Përfundimi i disertacionit nuk do të ishte i mundur të finalizohej me sukses pa inkurajimin, mbështetjen dhe ndihmën e disa personave ndaj të cilëve unë dua të shpreh mirënjohjen time të thellë. Falenderoj pafundësisht udhëheqësen time Prof. Dr. Flutura KALEMI që me mirësinë e saj tregoi përkushtim dhe optimizëm për të më ndihmuar. Falë këshillave, nxitjes dhe besimit që më dha, sot së bashku kemi arritur në kurorëzimin me sukses të kësaj pune kërkimore shkencore. Një falenderim të veçantë e kam për Prof. Dr. Myslym OSMANI, i jam shumë mirënjohëse për mbështetjen profesionale që më shoqëroi dhe lehtësoi përfundimin e këtij punimi. Gjej rastin të falenderoj gjithë kolegët e Departamentit të Financë-Kontabilitetit të Fakultetit të Biznesit, Universiteti Aleksandër Moisiu Durrës të cilët kanë qenë një mbështetje për mua gjatë gjithë periudhës si pedagoge dhe gjatë punimit të këtij disertacioni. Dua të shpreh mirënjohjen e thellë për të shtrenjtët prindërit e mi, të cilët qysh në vogëli më edukuan me kulturën e vlerësimit për veten, dëshirën për punën, vullnetin dhe këmbënguljen, pa të cilat nuk do t ia kisha dalë mbanë. Një mirënjohje dhe falënderim i veçantë shkon për bashkëshortin tim që më ka mirëkuptuar, mbështetur dhe inkurajuar gjatë gjithë kohës së kryerjes së punimit. Gjithashtu, nuk mund të lë pa falënderuar vajzën time të vogël, e cila ka qenë burim frymëzimi për punën time dhe në ato raste kur lodhja mund të më mundte më mjaftonte një përqafim i saj që unë të gjeja energjinë për të rifilluar

7 Emri Mbiemri Deklaroj se kjo tezë përfaqëson punën time origjinale dhe nuk kam përdorur burime të tjera, përveç atyre të shkruajtura nëpërmjet citimeve. Të gjitha të dhënat, tabelat, figurat dhe citimet në tekst, të cilat janë riprodhuar prej ndonjë burimi tjetër, duke përfshirë edhe internetin, janë pranuar në mënyre eksplicite si të tilla. Jam e vetëdijshme se në rast të mospërputhjeve, Këshilli i Profesorëve të UAMD-së është i ngarkuar të më revokojë gradën Doktor, që më është dhënë mbi bazën e kësaj teze, në përputhje me Rregulloren e Programeve të Studimit të Ciklit të Tretë (Doktoratë) të UAMD-së, neni 33, miratuar prej Senatit Akademik të UAMD-së me Vendimin Nr.16, datë Durrës, më Firma Bitila SHOSHA - 7 -

8 Përmbledhje Ndërmarrjet e Vogla dhe të Mesme luajnë një rol të rëndësishëm në ekonominë kombëtare dhe zhvillimin e vendit, kjo shprehet në ndikimin që ato kanë në treguesit e punësimit në sektorin privat, në kontributin tek të ardhurat kombëtare dhe në nivelin e mirëqenies së popullatës. Në kushtet ekonomike dhe sociale në të cilat ndodhet Shqipëria, zhvillimi i sipërmarrjeve të biznesit të vogël zë një vend parësor përveçse të rëndësishëm. Studimi ka për qëllim të identifikojë dhe të analizojë treguesit kryesorë që ndikojnë në suksesin dhe rritjen e ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme (NVM), pra në performancën e tyre, si dhe të analizojë efektet që japin këta tregues në rritjen ekonomike të NVM-ve. Në këtë kërkim shkencor janë trajtuar disa çështje të rëndësishme dhe problematika të përgjithshme të sistemit të financimit, të situatës financiare dhe rentabilitetit të bizneseve të vogla dhe të mesme në Shqipëri. Gjithashtu, ky punim do të paraqesë, si nga pikëpamja teorike dhe empirike, lidhjen ndërmjet këtyre treguesve kryesorë të performancës, apo thënë ndryshe, të rritjes së NVM-ve. Literatura e biznesit dhe sipërmarrjeve tregojnë se ka shumë faktorë që përcaktojnë suksesin dhe rritjen e një sipërmarrje. Fitimi është një nga faktorët më të rëndësishëm për mbijetesën e një sipërmarrje në një ambient konkurrues. Ai është një tregues i rëndësishëm i performancës së NVM-ve. Rentabiliteti i referohet mundësisë që një sipërmarrje të jetë financiarisht e suksesshme. Kjo mund të vlerësohet para se të hyhet në biznes, ose mund të përdoret për të analizuar një sipërmarrje që është aktualisht në funksionim. Rentabiliteti i NVM-ve është matur nëpërmjet modeleve të ndryshme ekonometrike. Të dhënat për këtë janë siguruar me anë të intervistës së drejtpërdrejtë të bizneseve dhe të dhënave faktike nga formularët e deklarimit dhe pagesës së tatimit mbi të ardhurat personale të biznesit të vogël (FDPT). Faktorët kryesorë që ndikojnë në Rentabilitetin dhe Aksesin për Kredimarrje të NVMve në vendin tonë, analizohen nëpërmjet nivelit të signifikancës dhe arsyetimit financiar që ato kanë. Bizneset e intervistuara kanë dhënë një ndihmesë të vlefshme për mënyrën se si ato e perceptojnë rentabilitetin e biznesit të tyre. Fjalë kyçe: Performanca e NVM-ve, rritja NVM-ve, Rentabiliteti i NVM-ve, Aksesi për kredimarrje

9 Summary The Small and Medium Enterprises play an important role to the national economy and country s development. This fact proves the impact that they have on the employment indicators of the private sector, on the contribution of national incomes and on the level of population s welfare. In the economic and social conditions that Albania faces itself today, the development of the small business enterprises occupies a primary place as well as an important role, too. The present investigation aims to identify and analyse the main indicators that affect the success and the growth of the small and medium enterprises (SMEs), hereupon in their performance, and how to analyse the effects that these indicators reflect in the economic growth of the SMEs. This scientific investigation approaches some important issues and general problematic, as far as the financial system, financial situation and efficiency of small and medium enterprises in Albania. Also this study will present, from the theoretical and empiric point of view, the connection among these main indicators of performance, or in other words, the growth of SMEs. The business literature and enterprises show that there are many factors that determine the success and the increasing of an enterprise. The profit is one of the most important factors for an enterprise in order to survive in a competitive environment. Consequently it is an important indicator of SMEs performance. The profitability refers to the possibility for an enterprise to be financially successful. This can be assessed prior to entering the business or can be used to analyze an enterprise that currently is under operation. The profitability of SMEs is being measured through different econometric models. The data have been provided by means of direct interview of businesses and factual data taken from the declaration forms of small business personal income tax payment (DFITP). The main factors, affecting the Profitability and the Loan Access for SMEs in our country, are analyzed through significance level and financial reasoning. The invested businesses have given valuable help regarding the way how they perceive their own business profitability. Keywords: Performance of SMEs, growing of SMEs, profitability of SMEs, Loan Access

10 Përmbajtja e lëndës KREU I - HYRJE HYRJE Qëllimi dhe objektivat e punimit Pyetjet bazë të kërkimit Metodologjia dhe të dhënat Struktura e punimit KREU II - RISHIKIMI I LITERATURËS Rëndësia e NVM-ve Përkufizimi i NVM-ve Karakteristikat e NVM-ve Probleme të përkufizimit të NVM-ve Përkufizime të raportit të Komitetit Bolton (1971) Kritikat ndaj përkufizimit ekonomik të raportit të Komitetit Bolton Kritikat ndaj përkufizimit statistikor të raportit të Komitetit Bolton Përkufizimi i Komisionit Evropian Përkufizim i OECD Përkufizimi i NVM-ve në Shqipëri Përcaktimi i NVM-ve në Shqipëri Identifikimi i tyre Pesha e NVM-ve në ekonominë shqiptare Matja e performancës së NVM-ve Rritja si matës i performancës Teori të rritjes së NVM-ve Cikli i jetës së ndërmarrjeve të vogla e të mesme Lindja, zhvillimi dhe shuarja e biznesit të vogël Rritja e bizneseve të vogla Faktorët që ndikojnë në rritjen e bizneseve Personaliteti i sipërmarrësit Kapaciteti për të grumbulluar kapital Faktorët ndërveprues dhe kombinues Integrimi i modeleve kyç të rritjes Pengesat për rritjen e NVM-ve Faktorët e jashtëm Faktorët e brendshëm Faktorët e kombinuar Treguesit që ndikojnë në rritjen e NVM

11 Faktorët që ndikojnë në rritjen e NVM-ve në vendet në tranzicion Studime të tjera Rentabiliteti si tregues i performancës Çfarë është rentabiliteti? Përkufizim Nga se përcaktohet rentabiliteti i një biznesi? Matja e rentabilitetit Raportet e rentabilitetit Inovacioni dhe rritja e NVM-ve Financimi dhe rritja e NVM-ve Burimet financiare të NVM-ve KREU III - MJEDISI EKONOMIK SHQIPTAR DHE KLIMA E BIZNESIT Mjedisi ekonomik shqiptar dhe klima e biznesit Ekonomia shqiptare në dinamikën e saj Klima e Biznesit Ndikimi i treguesve kryesore makro-ekonomikë në klimën e NVM-ve në Shqipëri Dinamika e faktorëve të tjerë që ndikojnë në klimën e biznesit Aktiviteti ekonomik dhe dinamika e ndërmarrjeve private në Shqipëri Roli dhe perspektiva e zhvillimit të NVM-ve Sistemi financiar dhe aktiviteti kreditues në vend Dinamika e sistemit financiar si një faktor bazë mbështetës për zhvillimin e biznesit shqiptar Zhvillimet në sektorin bankar Ecuria e kreditimit dhe depozitave Ecuria e zhvillimit ekonomik në qytetin e Tiranës Përshkrimi i përgjithshëm i qytetit të Tiranës Dinamika e aktivitetit ekonomik dhe tiparet e bizneseve që operojnë në qytetin e Tiranës KREU IV - METODOLOGJIA E STUDIMIT DHE INSTRUMENTET E PËRDORUR Metodologjia Zgjedhja dhe përshkrimi i mostrës Pyetësori Grumbullimi dhe paraqitja e të dhënave Analiza e të dhënave Ndërtimi i modelit dhe përcaktimi i variablave Ngritja e Hipotezave statistikore Vlerësimi dhe Testimi i të dhënave statistikore KREU V- ANALIZA E TË DHËNAVE DHE GJETJET Studimi i lidhjes të rentabilitetit sipas perceptimit të bizneseve dhe rentabilitetit në përqindje Studimi i lidhjes të rentabilitetit dhe faktorëve shpjegues për të gjithë sektorët

12 Studimi i lidhjes të rentabilitetit dhe faktorëve shpjegues të grupit të parë Studimi i lidhjes të rentabilitetit dhe faktorëve shpjegues të grupit të dytë Studimi i lidhjes së rentabilitetit dhe faktorëve shpjegues sipas sektorëve Studimi i lidhjes të Aksesit për kredimarrje dhe variablave shpjegues Gjetjet përmbledhëse të testimit të hipotezave KREU VI KONKLUZIONE DHE REKOMANDIME Konkluzione Rekomandime Kufizimet e punimit Bibliografia Shtojca

13 Lista e Tabelave Tabela Përkufzime të ndryshme për NVM-të Tabela Përkufizimet e Komitetit Bolton Tabela Klasifikimi i Komisionit Evropian i NVM-ve Tabela Përkufizim i NVM-ve në vende të ndryshme të botës Tabela Faktorët që ndikojnë në krijimin dhe ngritjen e bizneseve të vogla Tabela Kuadri spekulativ i faktorëve të pavarur dhe motorët e rritjes për biznesin e vogël Tabela 3.1. Treguesit ekonomikë për vendet e rajonit Tabela 3.2. Të dhënat për eksport- importet në miliard lek ( ) Tabela 3.3. Eksportet Shqiptare sipas klasifikimit SITC në milion USD Tabela 3.4. Inflacioni mesatar vjetor Tabela 3.5. Treguesi i kursit mesatar të këmbimit te lekut Tabela 3.6. Ndërmarrjet sipas qarqeve dhe madhësisë Tabela 3.7. Ndërmarrjet, Të punësuarit, Shifra e afarizmit dhe Investimet sipas madhësisë, Tabela 3.8. Ndërmarrjet, të punësuarit, Shifra e afarizmit dhe Investimet sipas aktivitetit, Tabela 3.9. Ndërmarrjet aktive në qarkun e Tiranës sipas madhësisë, Tabela Përmbledhja e Modelit Tabela ANOVA e modelit Tabela Koeficientet e variablave Tabela Koeficientet e variablave Tabela Koeficientet e variablave në Ekuacion Tabela Koeficientet e variablave në Ekuacion Tabela Koeficientet e variablave në ekuacion Tabela Koeficientet e variablave në ekuacion Tabela Koeficientet e variablave Tabela Koeficientet e variablave në ekuacion Tabela Koeficientet e variablave në Ekuacion Tabela Koeficientet e variablave në Ekuacion Tabela Koeficientet e variablave Tabela Koeficientet e variablave Tabela Përmbledhja e Modelit Tabela ANOVA e modelit Tabela Koeficientet e variablave Tabela Koeficientet e variablave në Ekuacion Tabela Vlerat që merr Aksesi për Kredimarrje Tabela Koeficientet e variablave në ekuacion Tabela Koeficientet e variablave në ekuacion Tabela Rezultatet e testimit të hipotezave

14 Lista e grafikëve Grafiku Modeli i Chandler (1962) Grafiku Konkurrueshmëria Globale Grafiku Renditja e Shqipërisë Grafiku NVM sipas madhësisë Grafiku NVM sipas sektorëve Grafiku Shpërndarja e NVM-ve sipas rretheve Grafiku Fluksi i mallrave për vitet në milion euro Grafiku Eksportet sipas peshës specifike të vendit të destinacionit për vitin Grafiku Ecuria e kreditimit dhe depozitave Grafiku 5.1. Regresioni Linear Grafiku 5.2 Histograma

15 KREU I - HYRJE HYRJE Procesi i tranzicionit ka sjellë ndryshime të rëndësishme, duke bërë të domosdoshme që Shqipëria të përshtatet me tendencat dhe nevojat për një zhvillim ekonomik të qëndrueshëm, të aftë të operojë sipas rregullave të Tregut të Përbashkët Evropian. Në të njëjtën kohë diferencimi i ekonomisë lokale, si pasojë e kërkesave të tregut të lirë, rritjes së konkurrencës dhe dinamikes së zhvillimit, kërkon rregullime dhe rivlerësime të prioriteteve dhe marrëdhënieve që ekzistojnë ndërmjet pushtetit dhe sipërmarrjeve të biznesit, biznesit dhe komunitetit, si dhe brenda komunitetit të biznesit, në mënyrë që të ngrihen struktura bashkëpunuese të cilat do të ndihmojnë në zhvillimin e qëndrueshëm të ekonomisë së vendit dhe të rajonit tonë. Në këtë situatë të re, ku ekonomia shqiptare përveç nevojës për tu përshtatur me rregullat e reja të konkurrencës së lirë, kërkesave për tu përgatitur t i bëjë ballë sfidave të Tregut të Përbashkët Evropian, duhet të përshtatet edhe me sfidat që shfaqen si pasojë e globalizimit të ekonomisë, hapjes ndaj konkurrencës ndërkombëtare. Prandaj është me rëndësi që politikat ekonomike të përpiqen të përqendrohen në përcaktimin e drejtimeve të ardhme për menaxhimin e mirë të burimeve të disponueshme, në përcaktimin e qartë të rolit të faktorëve të zhvillimit, dhe politikave të reja për zhvillimin e mëtejshëm të këtyre faktorëve që përcaktojnë suksesin. Padyshim, në kushtet ekonomike dhe sociale në të cilat ndodhet Shqipëria, zhvillimi i sipërmarrjeve të biznesit të vogël zë një vend të parësor përveçse të rëndësishëm. Në bazë të statistikave të INSTAT, ekonomia shqiptare vuan nga ritmet e ngadalta të rritjes së biznesit dhe të evoluimit të bizneseve të vogla drejt atyre të mesme dhe të mëdha. Është shumë e vështirë që ekonomia jonë të bëhet konkurruese me një strukturë të tillë të bizneseve, ku 98% e tyre janë biznese të karakterit mikro-biznese. Prandaj, nisur nga kjo gjendje, mendoj se problemi themelor (i cili ka qenë në qendër të diskutimit të gjithë temës) është rritja dhe zgjerimi i bizneseve të vogla. Një nga sfidat kryesore të tregut shqiptar aktualisht është përballja dhe mbijetesa e suksesshme e sipërmarrësve shqiptarë të vegjël e të mesëm nga presionet e prodhuesve/furnizuesve të tregut global të cilët mund të furnizojnë tregun shqiptar me cilësi dhe çmime konkurruese. Nën këtë presion, sigurisht që është veçanërisht e vështirë mbijetesa e prodhuesve të rinj, dhe e ndërmarrjeve/shoqërive të sapo formuara apo të reja në moshë të cilat përballen me rrezikun potencial të mbylljes gjatë 3-4 viteve të para të ekzistencës së tyre. Për rrjedhojë, është një kërkesë jetike që prodhuesit, sipërmarrësit shqiptarë të identifikojnë dhe të gjejnë mekanizmat që i bëjnë ata jo vetëm më konkurrues në tregun vendas, por edhe të mbijetojnë më gjatë dhe të jenë të suksesshëm

16 1.1. Qëllimi dhe objektivat e punimit Ky studim ka për qëllim të identifikojë dhe të analizojë treguesit kryesorë që ndikojnë në suksesin dhe rritjen e ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme (NVM), pra në performancën e tyre, si dhe të analizojë efektet që japin këta tregues në rritjen ekonomike të NVM-ve. Ky studim kërkon në veçanti të konstatohet, studiohet dhe analizohet se cilët janë faktorët që ndikojnë më shumë në rritjen ekonomike të NVM-ve. Identifikimi i këtyre faktorëve do të bëjë të mundur shpjegimin e performancës së vetë NVM-ve. Në këtë kërkim shkencor do të trajtohen disa çështje të rëndësishme dhe problematika të përgjithshme të sistemit të financimit, të situatës financiare dhe rentabilitetit të bizneseve të vogla dhe të mesme në Shqipëri. Gjithashtu, ky punim do të paraqesë, si nga pikëpamja teorike dhe empirike, lidhjen ndërmjet këtyre treguesve kryesorë të performancës, apo thënë ndryshe, të rritjes së NVM-ve. Arsyet e përzgjedhjes së kësaj teme janë: Së pari, duke parë rëndësinë dhe peshën që zënë ndërmarrjet e vogla dhe të mesme në zhvillimin ekonomik të vendit, do të ishte me vlerë studimi i tyre. Së dyti, duke parë zhvillimin aspak homogjen të NVM-ve në qytetin e Tiranës, vendosa të studioj shkaqet dhe arsyet se përse disa ndërmarrje zhvillohen më shpejt, ndërsa disa qëndrojnë për një kohë të kufizuar në treg dhe me pas mbyllen. Së treti, vendosa të analizoj më tej se cilat nga karakteristikat e brendshme përcaktojnë ecurinë, dhe performancën e NVM-ve. Në mënyrë të përmbledhur studimi synon të realizojë këto objektiva : 1. Të përcaktojë faktorët kryesorë të rritjes së NVM-ve në qytetin e Tiranës. 2. Të studiojë dhe analizojë lidhjen ndërmjet rentabilitetit sipas perceptimeve të bizneseve dhe rentabilitetit në (%) sipas rezultateve faktike. 3. Të studiojë dhe analizojë secilin prej sektorëve, shërbim, prodhim dhe tregti, dhe të identifikojë se cilët faktorë kanë një ndikim më të lartë në rentabilitetin e bizneseve. 4. Të studiojë dhe analizojë faktorët që ndikojnë në aksesin për kredimarrje të biznesit. Të gjithë këta faktorë janë marrë objekt i kësaj analize me qëllim për të parë sa efiçente janë NVM-të në Shqipëri, si performojnë ato, sa rentabël janë, etj

17 1.2. Pyetjet bazë të kërkimit 1. Pse janë të rëndësishme NVM-të në Shqipëri? 2. A ekziston një lidhje midis rentabilitetit sipas perceptimeve të bizneseve dhe Rentabilitetit në % (matur sipas raportit fitim bruto/ardhurat nga shitja*100), të NVM-ve? 3. Pse ju duhet dhënë përparësi treguesve si Rentabiliteti dhe Aksesi për Kredimarrje dhe faktorëve që ndikojnë tek këta tregues? 4. Cilët faktorë ndikojnë në rentabilitetin e bizneseve, sipas shpërndarjes së sektorëve, prodhim, shërbim dhe tregti? 1.3. Metodologjia dhe të dhënat Për realizimin e këtij punimi, një vend të veçantë ka metodologjia e përdorur. Vetëm duke u mbështetur në një bazë të sigurt dhe orientim të qartë në fazat e konceptimit, përpunimit metodologjik, u arrit të bëhej një punë shumë e mirë empirike. Fazat kryesore nëpër të cilat ka kaluar realizimi i këtij punimi janë sa vijon: Faza e parë: Përzgjedhja e Literaturës Përzgjedhja e literaturës është një nga hapat parësorë dhe të rëndësishëm, pasi konsiston në identifikimin dhe më pas rishikimin e literaturës ekzistuese në lidhje me objektin e studimit. Ajo përfshin studimin e librave, artikujve, kumtesave të konferencave kombëtare dhe ndërkombëtare, etj. Në këtë proces u klasifikuan ato më të përshtatshmet dhe në të njëjtën kohë u bë një inventarizim i atyre që kishin lidhje me objektin e studimit të këtij punimi. Mbi këtë bazë, u parashtruan dhe u formuluan një sërë çështjesh që lidhen me studimin. Rishikimi i literaturës u shtri mbi një numër relativisht të konsiderueshëm autorësh vendas e të huaj, gjë që bëri të mundur mbledhjen e shume informacioneve si për vendin ashtu edhe për jashtë. Rishikimi i literaturës ekzistuese kishte për qëllim përcaktimin e fushës së këtij studimi. Por nga ana tjetër rishikimi i literaturës ndihmoi në evidentimin e asaj çka është arritur dhe çfarë mbetet për t u arritur nëpërmjet thellimit të njohurive. Literatura e përzgjedhur ndihmoi në strukturimin e përmbajtjes së mjaft koncepteve të nevojshme që u përfshinë në këtë punim. Një tjetër ndihmesë ishte gjenerimi i pyetjeve kërkimore, një aspekt kyç i këtij kërkimi shkencor. Literatura e rishikuar pati një vlerë të madhe, jo vetëm si burim reference, por edhe si një bazë e shëndoshë mbështetjeje në trajtimin e çështjeve të studimit. Faza e dytë: Mbledhja e të dhënave dytësore Mbledhja e të dhënave konsistoi në grumbullimin e të dhënave nga burime dytësore si: - Publikime të Bankës së Shqipërisë;

18 - INSTAT; - Banka Botërore; - OECD; etj. Këto të dhëna u përdoren si informacione dytësore. Gjithashtu u shfrytëzuan pothuajse të gjitha të dhënat nga studimet e mëparshme të kryera për qytetin, objekt të këtij studimi. Disa prej këtyre studimeve të mëparshme janë: - Studim i strategjisë afatmesme të zhvillimit të NVM në vendin tonë. - Studim i strategjisë se zhvillimit ekonomik dhe social të vendit dhe në veçanti të Bashkisë Tiranë, etj. Vlen të theksohet se janë marrë në konsideratë opinionet e të gjithë grupeve të interesuara në ketë fushë, çka e bën më të rëndësishëm dhe të prekshëm këtë studim. - Takimet me drejtues të institucioneve financiare bankare dhe jo bankare, që operojnë në fushën e mikro-kredisë me qëllim që të sigurohen të dhëna reale mbi aktivitetet aktuale dhe strategjitë e tyre në fushën e kreditimit të biznesit të vogël, qëndrimet e tyre mbi mundësitë dhe barrierat për mbështetje kreditore, kushtet e kreditimit dhe mbështetjes së bizneseve. - Takime me përfaqësues të Dhomës se Tregtisë dhe Industrisë, diskutim i çështjeve normative që lidhen me problemet e rritjes të biznesit në vendin tonë. - Takime me përfaqësues të Drejtorisë së Përgjithshme të Tarifave dhe Taksave Vendore, Bashkia Tiranë. - Takime me financierë të bizneseve, organizuar nga K. K. Kontabilitetit. Faza e tretë: Zgjedhja dhe përshkrimi i mostrës Për realizimin e këtij studimi, faza empirike u mbështet në mbledhjen dhe përpunimin e të dhënave në terren nëpërmjet metodologjisë së anketimit. Anketimi u mbështet në plotësimin e pyetjeve të dhëna në një pyetësor të hartuar posaçërisht për këtë studim. Mbi bazën e objektit të studimit, në bashkëpunim me udhëheqësen Prof. Dr. Flutura Kalemi, u konceptua dhe u hartua një model pyetësori me 21 pyetje. Pyetjet u hartuan në mënyrë të tillë që të ishin të kuptueshme, të qarta dhe të mos keq interpretoheshin nga subjektet e anketimit. Anketimi u realizua nëpërmjet modelit të anketimit të drejtpërdrejtë dhe të plotësimit të pyetësorit nga vetë të anketuarit, gjë e cila ju dha atyre mundësinë për të kërkuar edhe shpjegime shtesë lidhur me paqartësi në lidhje me pyetjet. Faza e anketimit u zhvillua nga unë, duke u paraqitur personalisht pranë subjekteve, duke i përzgjedhur ata në mënyrë rastësore. Anketimi i subjektit është kryer vetëm në ato raste kur në subjekt ishte prezent sipërmarrësi/administratori. Kjo pasi pyetjet

19 synonin të mblidhnin informacion kontabël që mund ta japë vetë sipërmarrësi apo administratori i subjektit. Anketimi u realizua në akset kryesore të qytetit të Tiranës, ku shpërndarja e bizneseve është më e madhe, kjo pasi është në proporcion edhe me shpërndarjen demografike të popullsisë së qytetit. Gjithsesi, gjatë anketimit u mbajt parasysh një përfshirje e drejtë e zonave të Tiranës. Nga ana tjetër, u tregua kujdes i veçantë që në anketim të përfshiheshin në mënyrë të konsiderueshme biznese të të gjithë sektorëve kryesore. Kjo është realizuar duke përzgjedhur zona të sektorëve heterogjene. Kjo mënyrë përzgjedhje është bërë që të krijojë mundësinë e një pasqyrimi sa më real të situatës së biznesit. Për këtë studim u realizuan 300 pyetësorë duke anketuar 300 biznese të vogla dhe të mesme, që operojnë në Qytetin e Tiranës. Ky pyetësor kishte për qëllim mbledhjen e të dhënave reale nga subjekte të ndryshme tregtare, të kategorisë ndërmarrje të vogla dhe të mesme në zonën e Tiranës. Përmbajtja e Pyetësorit Pjesa e parë e pyetësorit na jep një informacion të përgjithshëm të NVM, ashtu si për nga forma ligjore e regjistrimit të bizneseve, apo nga sektori në të cilin zhvillojnë aktivitetin. Pjesa e dytë, si pjesa më e rëndësishme e pyetësorit, na shfaq në mënyrë të plotë karakteristika të performancës të NVM-ve. Këto karakteristika janë: mosha e biznesit; numrit i të punësuarve; plani biznesit ; niveli i teknologjisë ; perspektiva e biznesit; xhiro vjetore; shpenzimet mesatare vjetore për trajnimin e punonjësve ; shpenzimet mesatare vjetore për promocion; Rentabiliteti në perceptimin e të anketuarve duke përdorur Shkallën e Likertit. Në pjesën e dytë është ngritur pyetja në formën e shkallëve të Likertit e cila tregon nivelin e rentabilitetit, ku sipërmarrësit të përcaktojnë nivelin e performancës së biznesit sipas këtij treguesi. Pjesa e tretë na siguron informacion në lidhje me: sigurimin e burimeve të financimit të biznesit; sigurimin e aktiveve të biznesit të NVM ve; investimin mesatar vjetor të bërë në tre vitet e fundit; burimet e pronarit; nevojën për Cash situatën aktuale në raport me kredimarrjen formën e kredisë;

20 kapacitetin maksimal të kredisë që bizneset mund të absorbojnë ne vitet e ardhshme; Aksesi për kredimarrje në përceptimin e të anketuarve duke përdorur Shkallën e Likertit. Faza e katërt: Analiza e të dhënave empirike Të dhënat e mbledhura nëpërmjet pyetësorit dhe nga formularët e deklarimit dhe pagesës së tatimit mbi të ardhurat personale të biznesit të vogël (FDPT), u grumbulluan dhe u përpunuan me metoda statistikore. Në total u përdorën një panel të dhënash të nxjerra nga 300 pyetësorë dhe 271 deklarata. Për analizimin e të dhënave sasiore dhe cilësore, është përdorur modeli i regresionit linear dhe regresionit logjistik me të dhëna panel, nga ku do të tregohet lidhja midis variablave të varur të Rentabilitetit dhe Aksesit për kredimarrje si tregues të performancës të NVM-ve dhe variablave të tjerë shpjegues që ndikojnë në to. Këto të dhëna, u vlerësuan nëpërmjet ekuacioneve të regresionit linear dhe regresionit logjistik Struktura e punimit Realizimi i këtij punimi është organizuar në gjashtë kapituj kryesorë. Kapitujt janë ndërthurur me njëri-tjetrin duke krijuar kështu një vijueshmëri të mendimit dhe qëllimit kryesor të punimit. Për studimin e Performancës së NVM-ve në vendin tonë, punimi nis me një trajtim teorik të NVM-ve në përgjithësi. Punimi vazhdon me ecurinë e NVM-ve në Shqipëri dhe kryesisht në qytetin e Tiranës. Më tej punimi vazhdon me një studim empirik mbi performancën e NVM-ve dhe faktorëve kryesore që ndikojnë në rritjen e tyre. Në fund ndalemi, te gjetjet apo konkluzionet e studimit. Në kapitullin e parë është dhënë qëllimi i studimit, pyetjet kërkimore të ngritura, objektivat e përcaktuar si dhe një metodologji e shkurtuar për realizimin e tij. Kapitulli i dytë bën një rishikim të literaturës për NVM-të. Vlerëson dhe studion përfundimet e arritura dhe të ndeshura gjatë literaturës së shfletuar. Pra do të analizohen, në mënyrë të përgjithshme, një shumëllojshmëri studimesh teorike dhe empirike mbi performancën e NVM-ve : -ato që studiojnë faktorët përcaktues dhe nivelin optimal të rentabilitetit të NVM-ve, -ato që studiojnë aksesin për kredimarrje të lidhur ngushtë me rritjen e NVM-ve. Kapitulli i tretë jep një tablo të plotë të ecurisë së NVM-ve në Shqipëri, veçoritë që mbartin dhe rolin që luajnë ato në ekonominë e vendit tonë. Në kapitullin e katërt, është përcaktuar metodologjia e studimit dhe instrumentet e përdorur për nxjerrjen e rezultateve dhe analizën e gjetjeve të punimit

21 Kapitulli i pestë, nëpërmjet një anketimi të 300 bizneseve të sektorëve të ndryshëm kryesisht të vogla dhe të mesme në qytetin e Tiranës, konsiston në analizën empirike të performancës së NVM-ve dhe faktorëve kryesorë që ndikojnë në rritjen e tyre. Kjo analizë propozon të njihemi me një grup variablash cilësore dhe sasiore që do të shërbejnë si faktorët kryesorë që ndikojnë në Rentabilitetin e bizneseve sipas sektorëve, dhe aksesit për kredimarrje. Në kapitullin e fundit paraqiten konkluzionet e përgjithshme të nxjerra gjatë studimit, rekomandimet e punimit si dhe kufizimet e tij për Performancën e NVM-ve në Shqipëri

22 KREU II - RISHIKIMI I LITERATURËS 2.1. Rëndësia e NVM-ve Ndërmarrjet mikro dhe ato të vogla zënë një peshë të madhe në ekonominë e një vendi. Kontributi që ato japin në rritjen, krijimin e punësimit dhe zhvillimit social është për tu vlerësuar. Si studiuesit dhe mbarë opinioni publik kanë njohur rëndësinë e madhe që ato kanë (Stanworth dhe Gray, 1991). Madje shpesh herë ato konsiderohen si lokomotiva e rritjes ekonomike. Përgjithësisht rreth 65% e totalit të numrit të punonjësve (Madsing, 1997) janë të punësuar pranë bizneseve të vogla dhe mikro. Ndërsa në vendet në zhvillim NVM-të punësojnë rreth 22% të popullsisë në moshë madhore. 1 Gjatë viteve të mëparshme, pjesa më e madhe e studimeve kanë patur si objekt studimi bizneset e mëdha. Kjo për arsye se, deri në 1970, zhvillimi ekonomik ishte arritur kryesisht përmes prodhimit në masë që ofronin ato. Qysh atëherë, është vënë re një tendencë e ndryshme drejt zvogëlimit të prodhimit dhe kjo ka rritur ndjeshëm rëndësinë tregtare të bizneseve të vogla (Lèbre La Rovere, 1998). Për sa i përket studimit të tyre, për një kohë të gjatë, ka mbizotëruar një hamendësim i heshtur se teoritë dhe modelet organizative të zhvilluara mbi bizneset e mëdha ishin drejtpërsëdrejti të zbatueshme edhe për NVM-të. Megjithatë, de Berranger dhe Tucker (1999) kanë konstatuar se në ditët e sotme pranohet gjerësisht se bizneset e vogla ndryshojnë shumë nga ato të mëdhatë. 2 Sipas Curran et al. (1986), nuk ka dyshim se bizneset e vogla mbeten ekonomikisht të rëndësishme në çdo shoqëri të lirë të industrializuar. Ato marrin pjesë në pothuajse çdo sektor të madh të ekonomisë, dhe sipas Binks dhe Coyne (1983) vazhdojnë të sigurojnë një nivel të lartë punësimi jo vetëm në industritë tradicionale si ndërtimi, por edhe në sektorë më të rinj siç janë shërbimet profesionale dhe shkencore. 3 Sipas studimeve në nivel Bashkimi Evropian (BE), bizneset mikro, të vogla dhe të mesme luajnë një rol të rëndësishëm në ekonomi. Ato janë një burim i madh aftësish sipërmarrëse, risish dhe mundësi punësimi. Në bazë të një studimi të kryer në vitin 2005, në rang BE-je, rezultoi se rreth 23 milionë NVM ofronin rreth 75 milionë vende pune dhe përfaqësonin 99% të të gjitha bizneseve. 4 E siç do të thoshte edhe vetë komisioneri për sipërmarrjet dhe industrinë, Günter Verheugen: Ndërmarrjet mikro, të vogla dhe të mesme (NVM) janë motori i ekonomisë evropiane. Ato janë një burim thelbësor i vendeve të punës, krijojnë një frymë 1 Tongue, 2001, Part 1, fq.5. 2 Ibid. 3 Ibid. 4 EC, 2005, The New SME definition, User Guide and Model Declaration, fq

23 sipërmarrëse dhe sjellin risi në BE dhe në këtë mënyrë janë të rëndësishme për nxitjen e konkurrencës dhe punësimit. 5 Po ashtu edhe në rang global, bizneset e vogla përbëjnë shumicën e bizneseve në të gjitha ekonomitë në botë. Ato gjithashtu japin një kontribut të madh në prodhimin dhe punësimin në sektorin privat, një kontribut që me kalimin e kohës është në rritje (Storey, 1994). Fakti se ka kaq shumë biznese të vogla në ekonomitë më të zhvilluara çon në ngritjen e një sërë pyetjesh, veçanërisht në atë se si mund të matim saktësisht sa biznese ekzistojnë në një ekonomi në një kohë të caktuar. Shumë biznese të vogla qëllimisht nuk regjistrohen pranë autoriteteve shtetërore. Të tjera kanë një jetëgjatësi aq të shkurtër sa autoritetet shtetërore nuk arrijnë të regjistrojnë ekzistencën e tyre përpara se ato të pushojnë së ekzistuari. Së fundmi, shumë nga bizneset janë aq të vegjël sa shteti nuk mund të marrë në konsideratë si të vlefshëm për t i regjistruar, dhe këto ndërmarrje janë përjashtuar nga detyrimi për tu regjistruar mbi bazë të madhësisë. Kjo gjë shkakton probleme në aspektin e matjes së madhësisë së sektorit të bizneseve të vogla, kontributin e tyre në prodhim dhe punësim, në bërjen e matjeve nëse ky fenomen ndryshon gjatë një periudhe të caktuar kohe dhe në bërjen e krahasimeve me vende të tjera. Për të gjitha këto arsye, statistikat e bizneseve të vogla kanë tendencë të jenë disi spekulative (Storey, 1994). E megjithatë kur flasim për ndërmarrjet e vogla e të mesme (NVM-të), mbi bazën e një logjike të thjeshtë praktike është evidente se ato kanë një rëndësi të veçantë për rritjen e sektorit privat. Përdorimi i gjerë i termit NVM në përcaktimin e politikave të zhvillimit ekonomik ka lënë të kuptohet se segmenti i bizneseve që zënë hapësirën ndërmjet sipërmarrjeve mikro dhe atyre të mëdha paraqet mundësi dhe sfida dukshëm të ndryshme nga ato të dy grupeve të tjera. Pretendimi se NVM-të janë shtylla kryesore e ekonomisë, është theksuar e trumbetuar shumë nëpër gazeta, prezantime, dhe artikuj në lidhje me zhvillimin e sektorit privat Përkufizimi i NVM-ve Karakteristikat e NVM-ve Përpara se të japim një përkufizim të NVM-ve le të shohim cilat janë karakteristikat tipike të tyre sipas disa studiuesve. Në mënyrë të përmbledhur ato janë si më poshtë: Janë shumë fleksibël. Përparësia kryesore konkurruese e NVM-ve është fleksibiliteti i tyre; shpesh ato janë të afta të përmbushin shpejt kërkesat dhe nevojat e konsumatorëve (Temperley, Galloway et al, Antony, Kumar et al Edwards, Delbridge et al Murphy dhe Ledwith 2007). 5 Günter Verheugen, Member of the European Commission, Responsible for Enterprise and Industry. 6 Guibson & van der Vaart, Defining SMEs: A Less Imperfect Way of Defining Small and Medium Enterprises in Developing Countries, 2008, bookings website, fq

24 Sjellin inovacion. Inovacioni përmes një programi kërkimi dhe zhvillimi është jetik për ekzistencën e një NVM-je tipike. (Temperley, Galloway et al, Oke, Burke et al 2007). Të shpejta në zbatimin e vendimeve të marra. Ato karakterizohen nga zbatim i shpejtë i vendimeve të marra për të zbutur kërcënimet e jashtme dhe për të kapitalizuar mundësitë (Antony, Kumar et al Murphy dhe Ledwith 2007). Integrim vertikal. NVM-të janë më tepër të integruara vertikalisht se sa kategoritë e tjera të bizneseve, pasi ka më pak nivele administrimi dhe burokraci. Kjo lehtëson menaxhimin e tyre, por nga ana tjetër kjo ka një mangësi, pasi bën që NVM-të të përqendrohen më tepër në çështjet operative (Antony, Kumar et al. 2005; Deros, Yusof et al. 2006; McAdam, Keogh et al. 2007). Suksesi varet nga aftësitë e shefit ekzekutiv. Personaliteti i shefit ekzekutiv të një NVM-je ose drejtori ekzekutiv është një element kyç në menaxhimin, rritjen, dhe suksesin e biznesit. Kështu, NVM-të janë më shpesh të orientuara nga njerëzit (Temperley, Galloway et al. 2004). Mungesa e pajtueshmërisë me kërkesat për marrëdhëniet e punës. Tek NVM-të, marrëdhëniet e punës janë shpesh të lira dhe informale; mungon procesi i standardizimit (Antony, Kumar et al. 2005). Procedura politikë-bërëse tërësisht të ndryshme nga ato të bizneseve të mëdha. Procedurat e hartimit të politikave dhe shfrytëzimi i burimeve që janë të përshtatshme për bizneset e mëdha nuk janë doemos të përshtatshme për NVM-të (Welsh dhe White 1981; Deros, Yusof et al. 2006) Probleme të përkufizimit të NVM-ve Nëse do të duam të japim një përkufizim se çfarë quajmë ndërmarrje të vogla e të mesme do të shohim se jo vetëm që është shumë e vështirë, por edhe që nuk ka pajtueshmëri mendimesh ndër studiues, ekonomistë e politikë-bërës. Sipas Storey (1994), vihet re një mungesë njëtrajtshmërie në lidhje me përkufizimin. Përkufizime që përdorin përmasat (si numri i punonjësve, xhiro, rentabiliteti dhe fitimi neto) nëse i përdorim në një sektor mund të ndodhë që të gjitha bizneset të klasifikohen si të vogla ndërsa të njëjtat përmasa kur aplikohen në një sektor tjetër mund të çojnë në rezultate të ndryshme. Kjo pasi një biznes i vogël në sektorin e shërbimeve, ka kapital, xhiro dhe punëson një numër të caktuar punonjësish të ndryshme nga ato që ka një biznes i vogël në sektorin e prodhimit të lëndëve të para. Pra, nëse do të krahasojmë sektorët e ndryshëm, bizneset e vogla e të mesme të këtyre sektorëve nuk paraqesin cilësi të njëjta për sa i përket kapitalit, xhiros dhe numrit personave që punësojnë. Kjo ka sjellë ide dhe qasje të ndryshme të autorëve të ndryshëm për sa i përket përkufizimit të NVM-ve (Storey, 1994)

25 Në praktikë, mund të hasen kuptime të ndryshme që aplikohen në kontekste të ndryshme. Realisht, Curran et al. (1991), kur diskutohet për çështjen e përkufizimit, duke iu referuar dhe autorëve të tjerë, thonë se është një çështje problematike. Ndërkohë teoricienë dhe studiues të tjerë janë përpjekur të bëjnë një përkufizim të biznesit të vogël, por pa rezultat të kënaqshëm. Të tillë kanë qenë Bolton (1971), Binks dhe Coyne (1983), Curran dhe Stanworth (1984). 7 Një nga arsyet që nuk mund të arrihet në një përfundim të kënaqshëm është problemi i përmasës. Një biznes që konsiderohet i vogël në sektorin e petrokimisë mund të ketë nivel kapitali, të ardhurash dhe numër të punësuarish shumë herë më të lartë se një biznes që konsiderohet i vogël në sektorin e riparimit të makinave. Për pasojë, përkufizimi në nivel sektori që merr për bazë përmasat objektive të madhësisë, si numri i të punësuarve, xhiroja, fitimi dhe kapitali neto, na çon në përfundimin se, në disa sektorë, të gjitha bizneset mund të konsiderohen të vogla, ndërsa në sektorë të tjerë ndoshta nuk ka aspak biznese të vogla (Storey, 1994). Këto përkufizime që marrin në konsideratë numrin e punonjësve, xhiron, fitimin, të ardhurat neto, etj., quhen përkufizime objektive (Storey, 1994). Tabela 2.1. Përkufizime të ndryshme për NVM-të Shteti Kriteri i ndarjes Mikro Të vogla Mesme Mëdha Australi Nr. punonjësve Kinë Nr. punonjësve E ndryshme sipas industrisë së prodhimit BE Nr. punonjësve dhe xhiro vjetore < 10 < 2 mil > 200 < > 2000 <50 < 10 mil <250 < 50 mil > 250 OECD Nr. punonjësve > 500 Burimi: Temperley et al., (Temperley, Galloway et al. 2004), UN-ECE (1996), NBSC (2003) Përkufizime të raportit të Komitetit Bolton (1971) Raporti i Komitetit Bolton për biznesin e vogël (1971) është një nga burimet gjerësisht të përmendura nga përkufizimet dhe kuptimet në lidhje me sektorin e biznesit të vogël. Bolton (1971) u përpoq të kapërcejë problemin e përkufizimit të bizneseve të vogla. Pas shumë sugjerimesh, ai nxori dy formulime përkufizimesh duke i quajtur ato: 1)përkufizim ekonomik dhe 2) përkufizim statistikor. Përkufizimi ekonomik i konsideron bizneset si të vogla në rast se përmbushen tre kriteret e mëposhtme: kur zotërojnë një pjesë relativisht të vogël të tregut të tyre; 7 Cituar në Tongue, 2001, Part 1, fq

26 kur menaxhohen nga vetë pronarët ose gjysmëpronarët e tyre në mënyrë personale, dhe jo nëpërmjet një strukture formale menaxhimi; kur janë të pavarura, d.m.th. që nuk janë pjesë e një biznesi të madh. 8 Ndërsa përkufizimi statistikor, nga ana tjetër, u formulua për të trajtuar tri çështje kryesore. Së pari të përcaktohej madhësia aktuale për sektorin e bizneseve të vogla dhe kontributi i tyre në agregatet ekonomikë, si prodhimi i brendshëm bruto, punësimi, eksportet dhe inovacioni. Së dyti, të krahasonte shtrirjen e ndikimit në ekonomi të sektorit të bizneseve të vogla dhe si kishte ndryshuar ky ndikim me kalimin e kohës. Së treti, në parim, përkufizimi statistikor do të bënte të mundur krahasimin ndërmjet kontributit që japin në ekonominë e një vendi bizneset e vogla me atë të një vendi tjetër (Tongue, 2001). 9 Përkufizimet e dhëna nga Komiteti Bolton, jepen në mënyrë të përmbledhur në tabelën e mëposhtme: Tabela 2.2. Përkufizimet e Komitetit Bolton Sektori Përkufizimi Industria prodhuese 200 punonjës ose më pak Ndërtimi 25 punonjës ose më pak Miniera dhe gurore 25 punonjës ose më pak Tregtia me pakicë Xhiro 50,000 ose më pak Të ndryshme Xhiro 50,000 ose më pak Shërbimet Xhiro 50,000 ose më pak Tregtia e automjeteve Xhiro 100,000 ose më pak Tregtia me shumicë Xhiro 200,000 ose më pak Transporti rrugor Pesë automjete ose më pak Shërbimi katering Të gjitha përjashtuar zinxhirët e dyqaneve dhe birraritë Burimi: Bolton (1971) Siç mund të vihet re nga tabela, në dy grupe sektorësh, ai i industrisë prodhuese dhe ndërtimi, dhe miniera dhe gurore, kriteri dallues është numri i punonjësve. Në tre sektorët e shërbimeve, kriteri dallues është xhiroja, dhe vetëm në një sektor, ai i kateringut, kriteri është pronësia. Së fundi, në transportin rrugor, kriteri është asetet fizike të biznesit, marrë kjo për numër automjetesh (Storey, 1994). E megjithatë sipas Storey (1994), raporti i Komitetit Bolton ka vlera pasi solli shumë risi pozitive në lidhje me sektorin e biznesit të vogël, pavarësisht se mori një numër të madh kritikash për të dyja përkufizimet si për atë ekonomik edhe për atë statistikor. 8 Tongue, 2001, Part 1, fq.7 9 Ibid

27 Kritikat ndaj përkufizimit ekonomik të raportit të Komitetit Bolton Nëse marrim në analizë përkufizimin ekonomik, Raporti Bolton përdor si kriter që një biznes të quhet i vogël, faktin që duhet të administrohet nga vetë pronarët ose gjysmëpronarët e tij personalisht, dhe jo përmes një strukture formale menaxhimi. Ky kriter është i papajtueshëm me përkufizimin statistikor që bizneset e vogla të industrisë së prodhimit kanë deri në 200 punonjës (Storey, 1994). Nga njëra anë Raporti Bolton pranon se disa biznese më të vogla mund të kenë një ose më shumë nivele administrative të ndërmjetme, të tilla si supervizorët apo përgjegjësit të cilët interpretojnë vendimet e menaxherëve të tyre që njëkohësisht janë edhe pronarë dhe i transmetojnë këto vendime tek punonjësit e tjerë. Por nga ana tjetër e konsideron këtë gjë si të jenë vetë pronarët e bizneseve ata që marrin vendimet kryesore dhe ushtrojnë funksionet kryesore të menaxhimit. Megjithatë, puna e Atkinson dhe Meager (1994) tregon se emërimet e menaxherëve bëhen kur bizneset arrijnë një madhësi ndërmjet 10 ose 20 punonjës. Në këto përmasa, pronarët nuk janë burimi ekskluziv i vendimeve menaxheriale (Storey, 1994). Kur një biznes punëson mbi 100 punonjës, pronarët e saj fillojnë të rekrutojnë ekipe të rëndësishme menaxherësh të cilave iu caktojnë edhe përgjegjësi. Është e pamundur që një biznes me më shumë se 100 punonjës të mund të menaxhohet në mënyrë personale, dhe kërkohet një strukturë më formale menaxhimi, gjë që na bën të mendojmë se përkufizimi ekonomik dhe statistikor i raportit Bolton janë të papajtueshëm me njëri tjetrin (Storey 1994). Aspekti i dytë që lë hapësirë për diskutim në lidhje me përkufizimin ekonomik është theksi që ai vendos mbi paaftësinë e një biznesi të vogël të ndikojë në mjedisin e tij, veçanërisht paaftësia për të influencuar duke ndryshuar sasinë që prodhon, çmimin me të cilin shitet në treg një produkt apo shërbim. Sipas Storey (1994) është e dukshme se këtu Raporti Bolton është influencuar nga koncepti ekonomist i konkurrencës së përsosur. Megjithëse në praktikë shumë biznese të vogla ofrojnë një shërbim ose produkt shumë të specializuar, ndoshta në një zonë gjeografikisht të izoluar, dhe shpesh nuk e perceptojnë veten e tyre në konkurrencë të qartë. Si rezultat, në terma afat-shkurtër dhe afat-mesme, ato mund të mbajnë çmime më të larta dhe fitim më të lartë se norma e industrisë në përgjithësi. Sipas një studimi të Bradburd dhe Ross (1989) 10, në Shtetet e Bashkuara, bizneset e mëdha në përgjithësi kanë më shumë fitim se sa ato të voglat, por ndërkohë në ato industri heterogjene ku ka boshllëqe, ndodh e kundërta. Ndërkohë, Wynarczyk et al (1993) 11 na ofrojnë një alternativë tjetër të përkufizimit ekonomik të një biznesi të vogël, të ndryshëm nga përkufizimi i Raportit Bolton. Duke u mbështetur në vëzhgimin e Penrose (1959) i cili thoshte se bizneset e vogla ndryshojnë nga ato të mëdhatë aq sa janë të ndryshme larvat nga fluturat, Wynarczyk et al (1993) u përpoqën të identifikojnë karakteristikat e bizneseve të vogla që i bëjnë ato të dallueshme nga bizneset e mëdha; karakteristika këto të ndryshme nga madhësia. Po ashtu, Wynarczyk et al (1993) argumentojnë se ka tre aspekte qendrore 10 Cituar në Tongue, 2001, Part 1, fq Ibid

28 ku ndryshojnë bizneset e vogla nga ato të mëdha. Dhe ato janë: pasiguria, inovacioni dhe evolucioni. a. Pasiguria Dallimi kryesor ndërmjet një biznesi të vogël dhe një të madhi është pasiguria e madhe e mjedisit ku operon një biznes i vogël së bashku me përmbajtjen e brendshme të motiveve dhe veprimeve (Storey, 1994). Sipas Tongue (2001), pasiguria e sektorit të bizneseve të vogla e të mesme, identifikohet në 3 aspekte: Së pari, pasiguria qëndron në faktin se ne nuk e dimë me siguri që është subjekti ai që vendos çmimin, gjë që mund të konsiderohet si në kundërshtim me përkufizimin që na jep Raporti Bolton. Kjo gjë njëkohësisht vë në pah edhe pjesën e vogël të tregut që ato zënë. Së dyti, pasiguria e bizneseve të vogla qëndron tek numri i kufizuar i konsumatorëve dhe i bazës së produktit. Një shembull klasik në këtë rast është kur kemi biznese të vogla që thjesht veprojnë si nënkontraktorë të bizneseve të mëdha. Këto biznese kanë gjasa që të preken nga dobësia e nënkontraktorit (Lyons dhe Bailey, 1993) 12. Kjo dobësi krijohet jo vetëm prej varësisë nga konsumatorët dominantë, por edhe nga shkalla e specializimit të produktit për konsumatorë të veçantë, specifika e vendimeve për investime, dhe probabiliteti që konsumatori mund të heqë dorë nga porosia. Edhe për nënkontraktorët në tërësi, bizneset e vogla e kanë të qartë që janë më tepër të prekshme se bizneset e mëdha dhe veprojnë sipas rastit (Lyons dhe Bailey, 1993). Së treti, pasiguria ka të bëjë me diversitetin më të madh të objektivave që kanë pronarët e bizneseve të vogla, krahasuar me bizneset e mëdha. Shumë pronarë të bizneseve të vogla kërkojnë të marrin vetëm një nivel minimal të ardhurash se sa të maksimizojnë shitjet apo fitimin (Storey 1994). Pronarët e bizneseve të vogla nuk kanë pse të bezdisen nga raportimet për aksionarët e jashtëm dhe për rrjedhojë monitorimi i performancës në praktikë nuk ekziston. Tek bizneset e vogla, marrëdhënia ndërmjet biznesit dhe pronarit është shumë më e ngushtë se sa ndërmjet aksionarit dhe biznesit të madh. Prandaj motivimi i pronarit tek bizneset e vogla është një ndikim kyç mbi punën e vetë biznesit (Storey, 1994). 13 b. Inovacioni Aspekti i dytë kryesor që shënjon dallimin ndërmjet bizneseve të vogla dhe atyre të mëdha është roli në inovacion. Sipas Storey (1994), tradicionalisht, bizneset e vogla kanë qenë të afta të sjellin diçka të ndryshme në produkte apo shërbime, që dallon nga standardet që ofrohen nga bizneset e mëdha (Storey, 1994: 11-12). Kjo tendencë e bizneseve të vogla për të sjellë risi të ndryshme nga ato të bizneseve të mëdha është mbështetur edhe nga Pavitt et al. (1987). 12 Cituar në Tongue, 2001, Part 1, fq Cituar në Tongue, 2001, Part 1, fq

29 c. Evolucioni Aspekti i tretë ku dallojnë bizneset e mëdha nga ato të vogla, sipas Storey (1994) është mundësia shumë herë më e madhe e evolucionit dhe ndryshimit që ka një biznes i vogël. Teoricienët e menaxhimit (p.sh. Scott dhe Bruce, 1987) e shohin tranzicionin që bëjnë bizneset e vogla tek ato të mëdha si një ndryshim me shumë stade, ndryshe nga Penrose (1959), i cili e sheh këtë fenomen si një ndryshim vetëm me një fazë. Bizneset e vogla që bëhen të mëdha kalojnë nëpër një numër stadesh ndyshimi që ndikojnë në rolin dhe stilin e menaxhimit, si dhe në strukturën e organizimit (Scott dhe Bruce, 1987). Pika kyçe këtu është se struktura dhe organizimi i biznesit të vogël ka më shumë gjasa të jenë në ndryshim, pasi biznesi lëviz nga një fazë në një tjetër, se sa tek bizneset më të mëdha (Storey, 1994). Pra, pasiguria, inovacioni dhe evolucioni i biznesit janë dimensionet thelbësore ku ndryshojnë bizneset e vogla nga ato të mëdhatë. Në aspektin teorik, bizneset e vogla duhet të vëzhgohen nga poshtë-lartë dhe jo të supozohet se një biznes i vogël është një version në shkallë të vogël i një biznesi të madh (Wynarczyk et al., 1993) Kritikat ndaj përkufizimit statistikor të raportit të Komitetit Bolton Ashtu sikurse përkufizimi ekonomik, edhe përkufizimi statistikor i Raportit Bolton u përball me një sërë kritikash (Storey, 1994). Të cilat në mënyrë të përmbledhur paraqiten më poshtë: Së pari, nuk ka një përkufizim të vetëm apo qoftë edhe një kriter të vetëm të vogëlsisë. Ndërkohë, përdoren katër kritere të ndryshme në përkufizimin statistikor: numri i punonjësve, xhiroja, pronësia dhe aktivi. Nëse analizojmë kriteret e ndryshme, shohim që nuk ka njëtrajtësi në sektorë të ndryshëm. Në lidhje me nivelin e xhiros, shohim se janë identifikuar tre nivele të ndryshme xhiroje për sektorë të ndryshëm; për numrin e punonjësve janë të identifikuar dy nivele të ndryshme. Këto ndryshime i bëjnë përkufizimet tepër komplekse për të mundësuar krahasime ndërmjet shteteve apo edhe në periudha të ndryshme kohore (Storey, 1994). Përkufizimet statistikore që bazohen në njësi monetare, me kalimin e kohës e bëjnë krahasimin mjaft të vështirë, pasi duhet të ndërtohen shifra indeksimi të duhura duke marrë parasysh edhe ndryshimet në çmim. Gjithashtu, ato bëjnë që krahasimet ndërkombëtare të jenë akoma edhe më të vështira për shkak të luhatjeve në vlerën së monedhës (Storey, 1994) Përkufizimi i Komisionit Evropian Dhënia e një përkufizimi të caktuar e të pranueshëm se cilat do të konsiderohen ndërmarrje të vogla e të mesme është shumë e rëndësishme edhe për aktorët politikëbërës. Duke patur një kategorizim të caktuar ata e kanë më të lehtë të bëjnë 14 Cituar në Tongue, 2001, Part 1, fq

30 politika dhe të adresojnë probleme. Ndërkohë Komisioni Evropian, për ti dhënë zgjidhje problemit të përkufizimit të ndërmarrjeve të vogla e të mesme, ndërmori nismën për të njehsuar një përkufizim të vetëm në nivel BE-je. Për herë të parë në shkurt 1996, Komisioni miratoi komunikimin ku prezantonte një përkufizim për NVM-të i cili hyri në fuqi në dhjetor Komunikimi përfshinte edhe një rekomandim jo të detyrueshëm për Shtetet Anëtare, Bankën Evropiane të Investimeve dhe Fondin Evropian të Investimeve. Pas gati një dekade lindi e nevojshme rishikimi i këtij përkufizimi të Komisionit Evropian dhe kështu në 2005, u miratua një përkufizim i ri për NVM-të. 15 Sipas përkufizimit të ri të NVM-ve, shumica e tyre janë autonome pasi janë krejtësisht të pavarur ose kanë një ose më shumë ortakë të pakicës. Një sipërmarrje është një subjekt i angazhuar në një aktivitet ekonomik pavarësisht nga forma e saj ligjore. Ky përkufizim është dhënë paraprakisht nga Gjykata Evropiane e Drejtësisë. Pra, është veprimtaria ekonomike, faktori përcaktues dhe jo forma ligjore e biznesit. 16 Përkufizimi i ri i BE-së i miratuar në vitin 2005 merr parasysh këto tre kritere: 1) numrin e punonjësve, 2) xhiron vjetore, dhe 3) bilancin vjetor. Mbi bazën e këtyre tre kritereve, bizneset ndahen në 3 kategori, me karakteristika si mëposhtë: Tabela 2.3. Klasifikimi i Komisionit Evropian i NVM-ve Kategoria Nr. i punonjësve Xhiro vjetore Të mesme <250 < 50 milion (përkufizimi i 1996: 40 milion ) Të vogla <50 10 milion (në 1996, 7 milion ) Mikro <10 2 milion (nuk ishte përcaktuar më parë) Bilanci vjetor < 43 milion (në milion ) 10 milion (në 1996, 5 milion ) 2 milion (nuk ishte përcaktuar më parë) Burimi: Rekomandim i Komisionit Evropian, 6 Maj 2003, për përkufizimin e ndërmarrjeve mikro, të vogla dhe të mesme Përkufizim i OECD Sipas OECD, ndërmarrjet e vogla dhe të mesme janë një grup shumë heterogjen. Ato shtrihen në tërë sektorët tregtarë, duke filluar nga zejtaria dhe artizanati, prodhimet bujqësore dhe blegtorale për tregun e fshatit, bar-kafene, internet-kafe në një qytet të vogël, deri tek biznese të vogla e të sofistikuara inxhinierie ose biznese që shesin programe softuerë në tregjet jashtë shtetit, apo edhe biznese të mesme prodhuese të 15 EC, 2005, The Neë SME definition, User Guide and Model Declaration, fq EC, 2005, The New SME definition, User Guide and Model Declaration, fq

31 pjesëve të automjeteve që shesin tek prodhuesit shumëkombësh të automjeteve në tregjet e brendshme dhe të jashtme. Pronarët mund të jetë të varfër ose jo; bizneset operojnë në tregje shumë të ndryshme (urbane, rurale, lokale, kombëtare, rajonale dhe ndërkombëtare); përfshijnë nivele të ndryshme të aftësive, kapitalit, sofistikimit dhe orientimit drejt rritjes, dhe mund të jenë pjesë e ekonomisë formale ose informale (OECD 2004). 17 Përkufizimi i NVM-ve ndryshon nga shteti në shtet dhe zakonisht bazohet në numrin e të punësuarve, dhe vlerën e shitjeve dhe/ose vlerën e aktiveve. Për shkak të lehtësisë në grumbullim, variabli më i përdorur është numri i punonjësve. BE-ja dhe një numër i madh vendeve të OECD 18, vende në tranzicion dhe në zhvillim e kanë caktuar kufirin maksimal të numrit të punonjësve për NVM-të në , me disa përjashtime: të tilla si Japonia (që e çon deri në 300 punonjës) dhe në SHBA (500 punonjës) (OECD 2004). 19 Tabela Përkufizim i NVM-ve në vende të ndryshme të botës Vendi Viti Përkufizimi i një NVM-je Kina Fillim viteve 1990 < 100 punonjës Kore 1995 < 300 punonjës Vietnam Fillim viteve 1990 < 200 punonjës Indi 1991/1992 < 30 milion investime në makineri dhe impiante Singapor Fillim viteve 1990 < 100 punonjës Malajzi Fillim viteve 1990 < 75 punonjës Tailandë Fillim viteve 1990 < 100 punonjës Tanzani 2002 < 50 punonjës Malaui 2003 < 50 punonjës OECD Danimarkë Fillim viteve 1990 < 500 punonjës Francë 1994 < 500 punonjës Suedi Fillim viteve 1990 < 200 punonjës Finlandë 1991 < 500 punonjës Japoni 1991 < 300 punonjës SHBA 1994 < 500 punonjës Mesatarja për 6 shtetet e OECD Burimi: Wignaraja, Ganesh (2003) cituar në OECD (2004), fq.12 Ndërsa për sa i përket nivelit minimal të numrit të punonjësve tek NVM-të, një numër i madh vendesh përcakton një grup, i cili është një përzierje e bizneseve me të vetëpunësuar dhe mikro, që punëson më pak se 10 punonjës. Pavarësisht nga niveli i zhvillimit të një ekonomie, qoftë ajo e zhvilluar, në zhvillim apo e prapambetur, një pjesë e konsiderueshme e ndërmarrjeve mikro dhe të vogla veprojnë në mënyrë informale ose siç thuhet ndryshe ekonomi në hije (in shadow). 17 OECD 2004, fq OECD 2002, fq OECD 2004, fq

32 Schneider (2003) 20 ka krahasuar madhësinë e sektorit informal në 22 shtete në tranzicion (vendet e ish-bashkimit Sovjetik dhe Evropës Qendrore dhe Lindore) dhe 21 vende të OECD-së nga viti dhe konstatoi se madhësia e sektorit informal arrin në një mesatare prej 16.7%, 29.2% dhe 44.8% e PBB-së përkatësisht në ekonomitë e vendeve të OECD-së, Evropës Lindore dhe në vendet e ish Bashkimit Sovjetik (OECD 2004) Përkufizimi i NVM-ve në Shqipëri Përcaktimi i NVM-ve në Shqipëri Ndërsa më sipër analizuam NVM-të në botë, në këtë pjesë do të shohim si trajtohen NVM-të në Shqipëri, duke u përqendruar tek çështje si: rëndësia dhe pesha që ato kanë në ekonomi, si i identifikojmë ato dhe çështje të përkufizimit të tyre Identifikimi i tyre Burime të ndryshme brenda vendit na japin përkufizime të ndryshme në lidhje me NVM-të. Kështu për shembull INSTAT përdor klasifikimin e mëposhtëm të ndërmarrjeve: Klasa e madhësisë I, punëson 1 deri 4 punonjës Klasa e madhësisë II, punëson 5 deri 9 punonjës Klasa e madhësisë III, punëson 10 deri 19 punonjës Klasa e madhësisë IV, punëson 20 deri 49 punonjës Klasa e madhësisë V, punëson mbi 50 punonjës. Nga ana tjetër, Ligji nr.8957, datë , Për ndërmarrjet e vogla dhe të mesme përdor klasifikimin e mëposhtëm: Mikro njësitë, punësojnë deri 5 punonjës Ndërmarrjet e vogla, punësojnë 6 deri 20 punonjës Ndërmarrjet e mesme, punësojnë 21 deri 80 punonjës Madhësia e ekonomisë shqiptare është shumë e vogël në krahasim me madhësinë mesatare të vendeve të tjera evropiane, dhe për rrjedhojë kemi konsideruar si ndërmarrje të mëdha ato të cilat mesatarisht punësojnë mbi 50 vetë. Ndërmarrjet e tjera konsiderohen të vogla dhe të mesme. Mbi bazën e një studimi të kryer për periudhën kohore , rezulton se mikro-ndërmarrjet punësojnë 1-4 vetë. Ndërsa ndërmarrjet e mesme punësojnë vetë. 20 Cituar në OECD OECD 2004, fq QKZH, 2002, fq

33 Pesha e NVM-ve në ekonominë shqiptare 23 Sektori i NVM ka një kontribut substancial në rritjen ekonomike dhe punësim. Nëse i referohemi një studimi që ka patur në fokus periudhën kohore , 24 rezulton se 91.1% e ndërmarrjeve punësojnë më pak se 4 vetë. Për këtë arsye mund të thuhet se struktura e ndërmarrjeve në Shqipëri bazohet në mikro njësitë. Mbi bazën e indikatorëve si shifra e afarizmit (Sh.Af), vlera e shtuar (V.Sh), punësimi dhe numri i ndërmarrjeve sipas madhësisë, studimi del në përfundimin se ndërmarrjet e mesme janë ndërmarrjet më dinamike dhe kanë ndikuar më shumë në rritjen ekonomike gjatë periudhës Sipas INSTAT, kontributi i NVM-ve në PBB është më shumë se 73% dhe më shumë se 71% në sektorin e punësimit. Numri i sipërmarrjeve aktive në fund të 2011, sipas të dhënave të INSTAT-it, ishte rreth Krahasuar me sipërmarrjet aktive në vitin 2005 ka një rritje prej 65%.Sipas strukturës së sipërmarrjeve aktive në vitin 2011 është vënë re që NVM më së shumti dominohen nga mikro-ndërmarrjet me nga 1 deri në 9 punonjës, që përbëjnë rreth 95.2% të numrit të përgjithshëm të sipërmarrjeve aktive. Në totalin e bizneseve, dominuese janë ato shumë të vogla (mikro- njësitë me 1-4 punonjës) që zënë përqindjen më të madhe me 91% kundrejt totalit. Ndërmarrjet e vogla me 5 deri në 19 punonjës zënë rreth 7 % të totalit, ndërmarrjet e mesme me 20 deri në 80 punëtorë zënë rreth 2% të numrit total. Ndërsa duke iu referuar të dhënave të INSTAT-it në fund të 2013, numri i sipërmarrjeve aktive ishte rreth Numri i ndërmarrjeve të reja të krijuara gjatë vitit 2013 është Matja e performancës së NVM-ve Matja e performancës është procesi i mbledhjes, analizimit dhe/ose të raportimit të informacionit në lidhje me performancën e një individi, grupi, organizate, sistemi apo komponenti. Ajo mund të përfshijë procesin e studimit brenda organizatave, ose studimin e proceseve inxhinierie, parametrave, fenomeneve, etj., për të parë nëse produkti është në përputhje me atë që kishte për qëllim ose që duhej të arrihej. Performanca e mirë është një kriter mbi bazën e të cilit përcaktohet aftësia e një sipërmarrje për të mbijetuar. 26 Sot përdoren disa sisteme matjeje të performancës dhe secili ka mbështetësit e vet. Për shembull modeli Karta e Balancuar e Pikëve 27 (Kaplan dhe Norton, 1993, 1996, 2001), Prizmi i Performancës 28 (Neely, 2002), dhe modeli i Procesit të Matjes së Performancës i Kembrixh 29 (Neely, 1998) janë hartuar për një zbatim të gjerë. 23 Pesha e NVM-ve në ekonominë shqiptare do të trajtohet gjerësisht në kapitullin e tretë. 24 QKZH, 2002, fq Regjistri i ndërmarrjeve ekonomike Në anglisht Balanced Scorecard 28 Në anglisht Performance Prism 29 Në anglisht Cambridge Performance Measurement Process

34 Përgjatë historisë, matja e performancës është përdorur për të vlerësuar suksesin e sipërmarrjeve. Kuadri modern i kontabilitetit daton në mesjetë dhe që nga ajo kohë vlerësimi i performancës kryesisht bazohet në kriteret financiare (Bruns, 1998) 30. Sistemet e dyfishta të kontabilitetit u zhvilluan për të shmangur mosmarrëveshjet dhe shlyerjen e pagesave ndërmjet tregtarëve (Johnson, 1983). Deri në fillim të shekullit të njëzetë natyra e bizneseve kishte evoluar dhe pronësia dhe menaxhimi ishin të ndara. Si rezultat, u aplikuan raporti i kthimit të investimeve (ROI) në mënyrë që pronarët të mund të monitoronin punën e kryer nga administratorët (Johnson, 1983). Që nga ajo kohë pjesa më e madhe e matjes së performancës bëhej mbi aspektet financiare. Nga vitet 1980 pati një ndërgjegjësim mbi modelet tradicionale të matjes së performancës të cilat nuk ishin më të mjaftueshme për të menaxhuar bizneset në tregjet moderne (Johnson dhe Kaplan, 1987). Duke patur një numër më të madh konsumatorësh si dhe tregje shumë konkurruese, lindi nevoja për përgjegjshmëri më të madhe dhe vëmendje nga jashtë për aktivitetet. Shumë autorë pranojnë se, ndërsa sistemet tradicionale të kontabilitetit financiar tregojnë punën që rezulton nga aktivitetet e një sipërmarrje, ata japin pak tregues se si është arritur performanca ose si mund të përmirësohet. Autorët sugjerojnë se matësit tradicionalë financiarë të performancës janë nga natyra historikë (Dixon et al., 1990); na japin pak informacion mbi performancën në të ardhmen (Hayes dhe Abernathy, 1980; Kaplan, 1986); janë të brendshëm (Kaplan dhe Norton, 1992; Neely et al., 1995). Sistemet tradicionale të matjes së performancës, sipas Knight (1998, fq.173) 31 janë sisteme matje të performancës të projektuara për të matur besueshmërinë dhe për të konfirmuar se njerëzit përmbushin buxhetin e vënë në dispozicion dhe se kanë ndjekur urdhrat e dhëna. Qasjet e menaxhimit bazuar mbi vlerën (VBM), teknika e vlerës neto aktuale, qarkullimin e parasë dhe koston e kapitalit, kanë si objektiv kryesor maksimizimin e vlerës së aksionarëve. Menaxhimi bazuar mbi vlerën doli nga disiplina e menaxhimit strategjik në fund të 1970 (A. K. Sharma, 2012). Për të kapërcyer problemet që lidhen me vlerësimin bazuar mbi të ardhurat, disa studiues propozuan teori alternative dhe moderne të performancës. Si pasojë, qasja e vlerës së ortakut u zhvillua në fund të viteve 1980 dhe fillim të viteve Metoda e matjes së vlerës së ortakëve vlerëson vlerën ekonomike të një investimi duke zbritur qarkullimin e parashikuar të parasë nga kostoja e kapitalit (Rappaport, 1998, fq. 32) 32. Përkrahësit e metodës së vlerës së ortakut e bazojnë analizën e tyre në qarkullimin e lirë të parasë (FCF) dhe koston e kapitalit dhe prodhuan një shumëllojshmëri masash të tilla. Variantet më të shpeshta të përmendura të këtyre masave janë: (a) vlera e shtuar e ortakëve (SVA) (Rappaport, , (b) kthimi i fluksit të parasë nga investimi (Black, Wright dhe Bachman, 1998; Madden, 1999, Barker, 2001) 34, (c) vlera e shtuar e parasë (CVA) (Ottoson dhe Weissenrieder, 1996; Madden, 1999, 30 Bruns (1998), fq Cituar në A.K. Sharma, 2012, fq Ibid 33 Ibid 34 Cituar në A.K. Sharma, 2012, fq

35 Barker, 2001) 35, dhe (d) Vlera e shtuar ekonomike (EVA) (Stewart 1991, 1999; Stern et al, 1995) 36. Një nga modelet në fushën e matjes së performancës së brendshme dhe të jashtme është një variant i të ardhurave që mbeten i njohur si modeli Vlera e Shtuar Ekonomike (VSHE) 37. VSHE-ja është një matës i performancës financiare që reflekton me saktësi fitimin real të shoqërisë (Stewart, 1991) 38. VSHE-ja llogaritet pasi zbritet kostoja e kapitalit dhe borxhi nga fitimi operacional. VSHE-ja është një variant i rishikuar i të ardhurave të mbetura (Residual Income) me një dallim në mënyrën e llogaritjes së fitimit ekonomik dhe kapitalit ekonomik. Ky model merr parasysh fitimin ekonomik dhe kapitalin ekonomik për të ditur më pas vlerën e krijuar dhe të harxhuar nga një sipërmarrje gjatë një periudhe të caktuar (Worthington dhe West, 2001). Matësit tradicionalë të matjes së vlerës së biznesit kanë qenë matësit kontabël, të tillë si fitimi neto, fitimi për aksion dhe kthimi i kapitalit të investuar. Arsyeja është e thjeshtë, pasi shifrat janë një gjuhë e përbashkët për të raportuar performancën e një biznesi Rritja si matës i performancës Për të matur performancën e NVM-ve duhet të identifikojmë elementet që kontribuojnë në të, gjë që do të thotë të analizojmë një sërë treguesish, të tillë si rentabiliteti dhe rritja. Pra thënë ndryshe duhet të shohim rentabilitetin dhe rritjen e një sipërmarrje për të parë nëse ka një performancë të mirë, të dobët apo të keqe. Por për të përcaktuar rritjen apo rentabilitetin duhet që ti analizojmë dhe matim ato veçmas, gjë që çon në lindjen e të tjera problematikave. Së pari për të matur rentabilitetin lind e nevojshme të dimë se me çfarë matet rentabiliteti. Po e njëjta gjë vlen edhe për rritjen (Foreman-Peck et al, 2006). Rritja subjektive, si matës i performancës së NVM-ve, është një tregues i rritjes reale mesatare. Rritja mund të tregohet si rritje e xhiros, e numrit të punonjësve. Literatura na sugjeron se rritja përcaktohet nga strategjia e biznesit, karakteristikat e menaxhimit dhe karakteristikat e biznesit (Storey 1994) 39. Këtu mund të shtohet edhe mjedisi i përgjithshëm i biznesit, si legjislacioni (politika fiskale, tatimet, subvencionet shtetërore) dhe konkurrenca. Ndërkohë disa autorë sugjerojnë si nxitës të rritjes edhe orientimin ndaj konsumatorit, inovacioni, përdorimi i TIK, aftësitë dhe trajnimi i punonjësve, forma ligjore (Foreman-Peck et al, 2006) Teori të rritjes së NVM-ve Cikli i jetës së ndërmarrjeve të vogla e të mesme 35 Cituar në A.K. Sharma, 2012, fq Cituar në Worthington and West, 2001, fq Në anglisht: Economic Value Added (EVA) 38 Cituar në Worthington and West, 2001, fq Cituar në Foreman-Peck et al, 2006, fq

36 Pasi analizuam rëndësinë që kanë NVM-të në ekonomi dhe pasi diskutuam se çfarë quajmë një ndërmarrje të vogël dhe të mesme, është e udhës të shohim teoritë e rritjes së ndërmarrjeve. Një numër i madh studimesh trajtojnë çështjen e rritjes së bizneseve si problem i cikleve të jetës së zhvillimit të tyre (të tillë si Chandler, 1962; Greiner, 1972; Quinn & Cameron, 1983, Hanks, Watson, Jensen & Chandler, 1993; Lester, Parnell & Carraher, 2003). 40 Duke i përshtatur konceptin e shkencës së biologjisë, një numër kërkuesish kanë propozuar ciklin e jetës së zhvillimit organizativ nga lindja deri tek vdekja (pra Chandler, 1962; Greiner, 1972; Galbraith, 1982; Churchill, 1983; Smith, Mitchell & Summer, 1985; Hanks, Watson, Jensen & Chandler, 1993; Lester, Parnell & Carraher, 2003). 41 Si një nga kontribuesit më të hershëm, Chandler (1962) paraqiti stadet e modelit të ciklit të jetës ku argumentonte se stadet ndryshonin e për pasojë ndryshonin edhe strategjitë dhe strukturat e bizneseve. Ai identifikoi një model me 5 stade Stadi start-up (i nisjes) 2- Stadi i rritjes 3- Stadi i zvogëlimit të rritjes- qëndrueshmëria 4- Rënia 5- Shuarja Grafiku 2.1. Modeli i Chandler (1962) Burimi: Chandler (1962), Cituar në Wang, 2002, fq Lindja, zhvillimi dhe shuarja e biznesit të vogël Krijimi dhe mbyllja e bizneseve tregtare ndodhin në një masë të gjerë. Ato mund të krijohen lehtësisht, të rriten dhe të mbijetojnë gjatë në treg, por edhe mund të mos arrijnë deri në mbyllje. Numri i përgjithshëm i bizneseve në çdo kohë referohet si 40 Cituar në Wang, 2002, fq Ibid. 42 Ibid

37 stoku i bizneseve. Me kalimin e kohës, ky stok ndryshon si rezultat i bizneseve të reja që krijohen rishtazi, lindjeve të reja, dhe mbylljes së bizneseve të tjera, (Tongue, 2001, Pjesa 2). Arsyet pse bizneset krijohen janë të shumta. Një sërë faktorësh ndikojnë në nxitjen e krijimit të tyre, të tillë si: të qenit i papunë, edukimi, eksperienca e mëparshme, mosha, gjinia, etj. Një numër studimesh janë bërë në lidhje me këtë çështje, të cilat po i japim në mënyrë të përmbledhur në tabelën 2.5, më poshtë. Tabela 2.5. Faktorët që ndikojnë në krijimin dhe ngritjen e bizneseve të vogla. Faktorët Evans dhe Leighton (USA) Dolton dhe Makepeace (UK) Blanchflower dhe Oswald (UK) Martuar + x o x Divorcuar + o o o Edukimi + x x + Fëmijë x x x o Papunë + x + o Me pagë të - x o o mëparshme Eksperienca x o o + Mosha x + x x Etnia x x x x Gjinia x + x x Klasa sociale o + o o Lloji i shkollës o + o o Rajoni/urban x o x + Trashëgimia/ + o + o likuiditeti Personaliteti o o + o Drejtues o o x x Familja në të o o x o njëjtin biznes Burimi: Storey (1994) 43 Çelësi: + = variabli është nga ana statistikore pozitivisht domethënës në studim. - = variabli është nga ana statistikore negativisht domethënës në studim. x = variabël i përfshirë në ekuacion por që nuk tregohet të jetë domethënës. o = variabël i pa përfshirë në ekuacion. Blanchflower dhe Meyer (Australia) Blanchflower dhe Oswald (1990) 44, në studimin e tyre të kryer në Britaninë e Madhe konstatuan një lidhje domethënëse dhe pozitive ndërmjet statusit si i papunë dhe 43 Cituar në Tongue, 2001, Part 2, fq

38 dëshirës për tu vetë-punësuar në një biznes vetjak, paçka se të vogël. Studimi i tyre konstatoi gjithashtu se ka një lidhje të ngjashme ndërmjet personalitetit dhe zotërimit të trashëgimisë financiare apo likuiditetit dhe krijimit të një biznesi të vogël. Nga ana tjetër, Dolton dhe Makepeace (1990) 45 konstatuan se mosha, gjinia, dhe klasa sociale ishin gjithashtu domethënëse për krijimin e një biznesi të vogël. Sipas një studimit të kryer në SHBA nga Evans dhe Leighton (1990) 46, u arrit në përfundimin se statusi martesor, arsimimi, dhe mbështetja financiare, ndikojnë në mënyrë domethënëse dhe pozitive në krijimin dhe themelimin e një biznesi të vogël. Këto studime na shërbejnë për të treguar larmishmërinë dhe kombinimin e faktorëve që ndikojnë në krijimin e bizneseve të vogla, duke përfshirë edhe ato faktorë që kanë lidhje si me sipërmarrjen ashtu edhe me mjedisin (Tongue, 2001, Pjesa 2) Rritja e bizneseve të vogla Literatura e biznesit dhe sipërmarrjeve tregojnë se ka shumë faktorë që përcaktojnë suksesin dhe rritjen e një sipërmarrjeje (të tillë janë Storey, 1994; Watson et al, 1998; Perren, 1999; Thompson dhe Gray, 1999) 47. Gjithashtu ka dallime të mëdha në performancën e bizneseve të vogla që mbijetojnë, gjë që na vë në dukje se sektori i biznesit të vogël nuk mund të konsiderohet si një grup homogjen (Storey, 1994). Një pjesë e madhe e bizneseve kanë gjasa të pushojnë së ekzistuari në terma afatshkurtër, ndërsa biznese të tjera mund të lëvizin në drejtim të zhvillimit duke u shndërruar në biznese të mesme. Megjithatë, sipas Storey-t (1994) numri më i madh i bizneseve vogla që mbijetojnë dhe ekzistojnë ende sot, mbeten biznese të vogla (Storey, 1994). Vetëm një pjesë e vogël e bizneseve të vogla kanë në plan dhe ja arrijnë të rriten në termat e numrit të punonjësve që rekrutojnë. Bizneset që rriten shpejt paraqesin një interes të veçantë për specialistët konsulentë të sektorit, si ekspertët kontabël, konsulentët e menaxhimit, etj., për shkak se ato kanë më shumë gjasa të kërkojnë një gamë të gjerë të shërbimesh e konsultimesh se bizneset e tjera (Storey, 1994). Jo të gjitha bizneset e vogla janë të orientuara drejt rritjes (Curran, 1986; Stanworth dhe Curran, 1986) 48. Megjithatë, studiues të ndryshëm kanë identifikuar një shumëllojshmëri karakteristikash që mund të ketë një biznes i vogël për të arritur një rritje të lartë (Smallbone et al, 1995) Cituar në Tongue, 2001, Part 2, fq Ibid 46 Ibid 47 Ibid 48 Cituar në Tongue, 2001, Part 2, fq Ibid

39 Faktorët që ndikojnë në rritjen e bizneseve Personaliteti i sipërmarrësit Një nga faktorët më kyç që ndikon në rritjen e një biznesi të vogël është angazhimi i drejtuesit të shoqërisë për të arritur rritjen (Smallbone et al., 1995), së bashku me mjedisin dhe aksesin në burime (Storey, 1994; Watson et al, 1998) 50. Duke përdorur rezultatet e tetëmbëdhjetë studimeve, Storey (1994) merr në shqyrtim pesëmbëdhjetë karakteristikat e sipërmarrësit dhe analizon sa nga këto elemente mund të ndikojnë në rritjen e biznesit. Pesëmbëdhjetë karakteristikat e përdorur nga Storey (1994) janë: 1. motivimi, 2. nxitja nga papunësia, 3. arsimimi, 4. përvoja në menaxhim, 5. numri i themeluesve, 6. vetë-punësimi i mëparshëm, 7. historiku i familjes, 8. marxhinalizimi shoqëror (etnik), 9. aftësitë funksionale, 10. trajnimi, 11. mosha, 12. dështimi i mëparshëm në biznes, 13. përvoja e mëparshme në sektor, 14. përvoja e mëparshme në biznese të kësaj madhësie, 15. gjinia. Ndër motivimet që nxit më tepër themelimin e biznesit duket se një ka më shumë rëndësi, ajo është tërheqja nga një mundësi e tregut. Bizneset që rriten shpejt kanë gjithashtu më shumë gjasa të krijohen nga një grup njerëzish se sa nga një individ i vetëm, nga pronarë të moshave mesatare dhe nga ata që kanë nivel arsimi të lartë dhe me përvojë të mëparshme në menaxhim (Storey, 1994). Përveç kësaj, Gibb (1996) 51, duke analizuar sipërmarrjen dhe menaxhimin e biznesit të vogël, identifikon sjelljet, aftësitë dhe cilësitë që karakterizojnë zakonisht një person që ka prirje të ndërmarrë një iniciativë sipërmarrëse, duke përfshirë edhe aftësinë për të kërkuar mundësi dhe për të bindur të tjerët (Tongue, 2001, Pjesa 2). Megjithatë, Ray (1993) 52 na sugjeron se nuk ka një tip ideal të personalitetit apo një set të caktuar karakteristikash që garantojnë sukses për një sipërmarrje të re. Gjithashtu, më tej Ray (1993) shton se për të kuptuar se pse disa individë bëhen sipërmarrës dhe pse disa janë më të suksesshëm se të tjerët, duhet të shohim tri elemente kyç: - personaliteti ose karakteristikat e personalitetit, - ambienti dhe eksperienca, si dhe 50 Cituar në Tongue, 2001, Part 2, fq Ibid 52 Cituar në Tongue, 2001, Part 2, fq

40 - aftësitë. Probabiliteti për të filluar një sipërmarrje të suksesshme biznesi nuk bazohet në një grup të caktuar tiparesh të individit, por në një shumëllojshmëri të pafund kombinimesh ku tiparet pozitive të një individi mbizotërojnë mbi ato negative (Ray, 1993) Kapaciteti për të grumbulluar kapital Disa autorë e shohin suksesin e biznesit nga një perspektivë krejtësisht e ndryshme. Në një studim që ka për objekt suksesin e bizneseve, Osborne (1993) 54 hedh poshtë idenë se suksesi i biznesit është varet në mënyrë të drejtpërdrejtë apo njehsohet me kompetencat e vetë sipërmarrësit. Osborne ndërkohë rekomandon se duhet t i kushtojmë më shumë rëndësi, jo personalitetit ose karakteristikave të themeluesit të biznesit, por konceptit bazë të tij dhe kapacitetit për të grumbulluar sa më shumë kapital (Tongue, 2001, Pjesa 2). Osborne, gjithashtu, sugjeron se për të filluar një biznes, sipërmarrësi duhet të nisë, të themelojë një biznes të ri, ose të blejë një biznes ekzistues që ka një ambient mikpritës; të kuptojë si e vlerësojnë konsumatorët përfitimin që marrin nga produkti/shërbimi; dhe të shmangin tregjet e dominuara nga një apo disa shoqëri, një produkt apo çmim dominant. Sipërmarrësi duhet të kuptojë bazat ekonomike mbi të cilat operon biznesi dhe duhet të jetë i kujdesshëm në lidhje me fillimin e tij, ku kërkesat për kapital shtypin ose eliminojnë qarkullimin e lirë të parasë (Tongue, 2001, Pjesa 2) Faktorët ndërveprues dhe kombinues Në bazë të literaturës në përgjithësi mbi biznesin e vogël, Perren (1999) 55 ndërtoi gjashtëmbëdhjetë faktorë të pavarur që mund të ndikojnë në rritjen e biznesit të vogël (shih Tabelën 2.7). Duke marrë parasysh anën subjektive të vetë pronarit/biznesmenit, përfshihen elementë si: dëshira për të qenë zot i vetvetes dhe për të patur sukses, guximi për të marrë parasysh rrezikun në mënyrë aktive, kapaciteti për të zotëruar asete inovative kapital personal të transferueshëm, të zotërosh aftësi dhe shkathtësi, si dhe një rrjet kontaktesh ose siç thuhet rëndom, të kesh njohje. Gjithashtu, elemente të rëndësishme janë familja dhe miqtë që investojnë, punonjësit kyç apo partneri, si dhe këshilltarët profesionistë. Si faktorë të tjerë të pavarur përfshihen roli i debitorëve dhe kreditorëve, faktorët shoqërorë dhe të jashtëm, sektori i produktit dhe segmentet e tregut, dhe dinamika konkurruese. Gjendja e ekonomisë dhe qeverisja e ekonomisë janë gjithashtu një faktorë që ndikojnë (Tongue, 2001). Secili nga këta faktorë mund të ndërveprojnë me katër nxitësit ndërhyrës të rritjes Sekaran (1992) 56 që janë: motivimi i pronarit për tu rritur, ekspertiza në menaxhimin e zhvillimit, qasje në burime dhe kërkesa për produkte apo shërbime. Megjithatë, Perren (1999) argumenton se është e mundur të spekulohet nga literatura ekzistuese për 53 Cituar në Tongue, 2001, Part 2, fq Ibid 55 Ibid 56 Ibid

41 rëndësinë e këtyre faktorëve dhe natyrën ndërvepruese ndërmjet faktorëve të pavarur dhe nxitësve të përkohshëm të rritjes (Tongue, 2001, Pjesa 2). Tabela 2.6. Kuadri spekulativ i faktorëve të pavarur dhe motorët e rritjes për biznesin e vogël Faktorët e pavarur Dëshira për të qenë shef i vetvetes (p.sh. Brockhaus dhe Horwitz, 1986; Caird, 1990; Chell et a., 1991) Dëshira për të patur sukses (p.sh. McCelland, 1961; Chell et al, 1991) Marrja aktive e riskut (p.sh. McCelland, 1961; Timmons et al.,. 1985; Chell et a., 1991) Inovacioni,(p.sh. Schumpter, 1934; Rotheell dhe Zegveld. 1982) Kapitali personal transferueshëm (p.sh. Bolton, 1971; Mason dhe Harrison, 1994) Aftësi kryesore të transferueshme(p.sh. Stanworth dhe Gray 1991) Aftësi mbështetëse të transferueshme(p.sh. Hofer dhe Charan, 1984) Rrjet i transferueshëm kontaktesh (p.sh. Johanisson, 1986; Blackburn et al., 1990) Familje dhe miq që investojnë (p.sh. Gill, 1985) Punëmarrës kyç ose partner (p.sh. Bosworth dhe Jacobs, 1989) Këshilltarë profesionistë (p.sh. Robertson, 1987) Debitorë dhe kreditorë (p.sh. Slatter, 1992) Faktorë shoqërorë dhe të jashtëm (p.sh. Andrews, 1980; Fahey dhe Narayanan, 1986) Nxitësit e rritjes së ndërmjetme Motivimi i pronarit për tu rritur (p.sh. Stanworth dhe Curran, 1986) Faktorët e varur Eksperiencë në rritjen menaxheriale (p.sh. Penrose, 1959; Williamson, 1967)?? Rritja e biznesit Akses në burime (p.sh. Bolton, 1971; Mason dhe Harrison,1994) Kërkesa për produkte apo shërbime (p.sh. Hassid, 1977; Birley dhe Westhead, 1990) Gjendja e ekonomisë dhe qeverisja e ekonomisë (p.sh. Keeble et al, 1993; Lean dhe Chaston, 1995)

42 Sektori i produktit dhe segmentimi i tregut (p.sh. Porter, 1980; Joyce et al., 1990) Dinamikat e konkurrencës (p.sh. Porter, 1980; Cambridge Small Business Research Centre, 1992) Burimi: Perren (1999) cituar në Tongue, 2001, Pjesa 2, fq Integrimi i modeleve kyç të rritjes Pavarësisht se literatura e biznesit të vogël na sugjeron një mori faktorësh të mundshëm që ndikojnë në rritjen e këtyre bizneseve, ka pak studime që janë përpjekur të integrojnë faktorët që ndikojnë në rritjen e bizneseve të vogla në formën e një modeli. Në fakt, Perren (1999) 57 i bën një rishikim literaturës ekzistuese dhe nxjerr në pah vetëm shtatë modele. Ato janë: Modeli i Shkollës së Biznesit të Universitetit Durham (DUBS) Gibb dhe Scott (1985); Teoria e performancës së biznesit të vogël e Keats dhe Bracker s (1988); Modeli i procesit sipërmarrës i Bygrave-s (1989) i përshtatur nga Moore (1986); Modeli sipërmarrës i Covin dhe Slevin (1991); Modeli i rritjes së sipërmarrjes i Davidssonit (1991); Modeli i motivimit të sipërmarrjes i Naffziger et al (1994); Perspektiva menaxhuese e performancës e Jennings dhe Beaver (1997); Shumë modele të faktorëve ndikues mbi rritjen e biznesit të vogël identifikojnë faktorë (si p.sh. Cragg dhe King, 1988; Box et al; 1993) 58 ose përqendrohen në një aspekt specifik të rritjes (p.sh. Merz et al, 1994) 59. Shtatë modelet e mësipërme bëjnë një përpjekje reale për të shprehur në mënyrë sintetike faktorët ndikues në një formë domethënëse duke i integruar në një model (Perren, 1999). Së pari, me përjashtim të modelit Davidsson (1991), modelet nuk kanë për qëllim të kuptojnë zhvillimin e bizneseve shumë të vogla apo mikro-bizneset. Së dyti, ka mungesë të mbështetjes në praktikë të modeleve ekzistuese (Perren, 1999). Për shembull, modelet e Keats dhe Bracker (1988), dhe Jennings dhe Beaver (1997) të gjitha mbështeten në literaturën ekzistuese dhe logjikën deduktive por pa u mbështetur në kërkime empirike. Në të vërtetë, Keats dhe Bracker (1988), Bygrave (1989) dhe Covin dhe Slevin (1991), të gjithë shpjegojnë se modeli i tyre është shumë i vështirë për tu testuar. Së treti, vetëm modelet e Gibb dhe Scott (1985), Bygrave (1989) dhe Jennngs dhe Beaver (1997) përpiqen të trajtojnë të gjithë gamën e faktorëve që ndikojnë në 57 Cituar në Tongue, 2001, Part 2, fq Ibid. 59 Ibid

43 zhvillimin e biznesit. Modelet e mbetura përqendrohen më shumë në ndërveprimin e ndikimeve në procesin dhe sjelljen sipërmarrëse (Perren 1999). Së katërti, modelet kryesisht komentojnë se faktorë të ndryshëm të identifikuar bashkëveprojnë së bashku për të ndikuar në zhvillimin e biznesit. Këto modele identifikojnë faktorët dhe sugjerojnë një lidhje shkakësore ndërmjet tyre, por ato shqyrtojnë mënyrën si, në raste individuale, faktorët përzihen së bashku apo kryhet procesi i ndërveprimit të tyre (Perren 1999). Në përfundim, këto modele integruese (me përjashtim të Davidsson, 1991 dhe Jennings dhe Beaver, 1997) përcaktojnë një etapë disi të thjeshtë në procesin e zhvillimit (Perren 1999). 60 Kimberly et al, (1980) theksojnë se nuk ka sekuenca të pashmangshme të stadeve në jetën organizative, një kritikë kjo e mbështetur edhe nga Perren (1999), i cili sugjeron se: Zhvillimi shpesh është shumë herë më tepër një proces i ngadalshëm përshtatjeje ndaj rrethanave të reja, se sa një sekuencë e hapave radikalë të qarta apo pikave vendimmarrëse (Perren, 1999: 381). Bizneset nuk lëvizin nëpër një seri stadesh në mënyrë rritëse (Smallbone et al., 1995). Përkundrazi, rritja mund të shihet tek ndodh si rezultat i një përzierjeje faktorësh, ku ndikimi i kombinuar i faktorëve në të katër nxitësit e përkohshëm të rritjes duhet të jetë pozitive që një biznes të rritet përtej fazës së mikro-njësisë (Perren 1999) Pengesat për rritjen e NVM-ve Literatura që studion pengesat e rritjes së biznesit, sugjeron një perspektivë të ndryshme për t i dhënë përgjigje çështjes së rritjes së bizneseve (Storey, 1994). Kjo perspektivë sugjeron se një pjesë e bizneseve të vogla dëshirojnë të rriten, por pengohen nga një sërë pengesash apo thënë ndryshe barriera. Suksesi apo dështimi i një biznesi të ri shpesh varet nga fakti nëse i kapërcen një seri pengesash të mundshme, të tilla si sigurimi i mbështetjes financiare, udhëzimi dhe trajnimi i duhur dhe i përshtatshëm (Fielden et al, 2000). Literatura mbi pengesat për rritjen mund të përmblidhen në tre kategori: literatura e menaxhimit dhe motivimit; burimet dhe mundësitë dhe struktura e tregut (Barber et al, 1989). Një çështje që vlen të theksohet këtu është shkalla në të cilën barrierat themelore të biznesit janë të brendshme, të tilla si mungesa e motivimit, në krahasim me ato të jashtme, të tilla si mungesa e financave, kontrollet qeveritare dhe mungesa e punës së kualifikuar (Storey, 1994) Faktorët e jashtëm Një studim i ndërmarrë nga Qendra e Kërkimit për Biznesin e Vogël e Universitetit të Cambridge (CSBRC, 1992) mori në pyetje biznese dhe iu kërkoi që të renditnin njëmbëdhjetë kufizimet e mundshme dhe aftësinë e tyre për të përmbushur objektivat e tyre të biznesit. Studimi konstatoi se faktorët më të rëndësishëm ishin faktorët e 60 Cituar në Tongue, 2001, Part 2, fq Ibid

44 jashtëm të biznesit, dhe veçanërisht ato në lidhje me çështjet e financave. Ky faktor pasohej nga niveli i kërkesës për produktin apo shërbimin, dhe natyrën e konkurrencës në treg. Pronarët e bizneseve të dështuara shpesh vinin theksin mbi mungesën e kapitalit të punës si shkakun kryesor të dështimit të biznesit (Brough 1970, Hall dhe Young, 1991; Hall, 1992). 62 Pengesat e jashtme për zhvillimin e shoqërive janë ato që prekin subjektin sipërmarrës nga jashtë (dmth., kufizime te politikës ekonomike, dështime në legjislacion, mjedis tregu i pazhvilluar). Barriera të jashtme mund të jenë: kushte të paqëndrueshme makroekonomike që lidhen ngushtë me mungesën e ekuilibrit makroekonomik të vendit, sigurimi i mjeteve financiare, gjë që lidhet me problemet e financimit dhe të rrjetit të pazhvilluar të institucioneve që ofrojnë kapital për krijimin dhe zhvillimin e NVM-ve; barra e rëndë financiare që lidhet me barrën e lartë tatimore; pengesa legjislative që rrjedhin nga ndryshime të shpeshta në legjislacion; pengesa të informacionit që lidhen me mungesën e sistemit të informacionit veçanërisht në fushën e marketingut dhe të marrëdhënieve bashkëpunuese, lidhjet me biznesin dhe dhomat e industrisë; pengesa arsimore që nënkuptojnë një sistem arsimor të pamjaftueshëm dhe të pa orientuar drejt edukimit të sipërmarrësve Faktorët e brendshëm Menaxhimi i parave është pengesa më shpesh e cituar nga ata që fillojnë një biznes të ri (Fielden et al, 2000; Bevan et al, 1987) 64. Kjo përfshin mungesën e të kuptuarit të taksave, TVSH-së, sigurimit kombëtar dhe kontabilitetit, si dhe vështirësi në marrjen e kapitalit dhe shqetësim në lidhje me mungesën e garancisë së të ardhurave. Mungesa e aksesit në fondet fillestare të përshtatshme gjithashtu ka një efekt ndikim tronditës në kufizimin e zhvillimit dhe rritjen e biznesit të vogël duke reduktuar fondet në dispozicion për aktivitete të tilla si reklamat, publiciteti dhe ambiente të përshtatshme (Fielden et al, 2000). Këto kufizime janë perceptuar si faktorëve të brendshëm, të identifikuara në aspektin e qasjes në aftësi marketing, aftësi të shitjes, dhe aftësi menaxhimi (CSBRC, 1992). Studime që fokusohen në problemet e përjetuara nga bizneset e vogla, dhe si i kanë kapërcyer këto probleme pronarët-menaxherët e suksesshëm, ofrojnë një mbështetje për argumentet e (Osborne 1993) 65, i cili hedh poshtë idenë se suksesi është i barazuar me kompetencat sipërmarrëse. Në vend të kësaj, Osborne rekomandon lëvizjen nga fokusi mbi personalitetin ose karakteristikat e themeluesit të biznesit në konceptin themelor të biznesit dhe kapacitetin për të grumbulluar kapital. Kjo ka të bëjë veçanërisht me kompetencën menaxheriale të nevojshme për të kuptuar natyrën e tregjeve të veçanta (Tongue, 2001). 62 Cituar në Tongue, 2001, Part 2, fq Marián Gál, 2007, fq Cituar në Tongue, 2001, Part 2, fq Ibid

45 Dëshira e fortë e shumë pronarëve të biznesit të vogël për të mbajtur nën kontroll në varësinë personale biznesin ka qenë gjithashtu e njohur si një faktor kyç që kufizon rritjen e shumë bizneseve që potencialisht janë të suksesshme (Gray, 1990). Pronarët e mundshëm të rinj të biznesit gjithashtu identifikuan si shqetësim në lidhje me funksionimin e biznesit të tyre, gjetjen dhe krijimin e kontakteve fillestare me klientë të mundshëm (Fielden et al, 2000). 66 Pengesat e brendshme mund të vijnë edhe nga vetë sipërmarrësi. Shumë njerëz që angazhohen në një sipërmarrje kanë mungesë njohurish dhe eksperiencë në bizneset private. Shpesh ata kanë mungesa në njohuri specifike, kompjuter, gjuhë të huaja, marketing, etj Faktorët e kombinuar Këto studime spikasin për rëndësinë që i japin faktorëve të brendshëm dhe të jashtëm të cilët ndikojnë në performancën e biznesit. Për shembull, në një studim të pronarëve meshkuj dhe femra të bizneseve të reja, në fazën ndërmjet fillimit dhe kalimit në një rritje të qëndrueshme (faza e futjes në treg) Cromie (1991) konstatoi se organizatat e reja përjetojnë probleme kryesisht në aspekte të jashtme, të tilla si kontabiliteti dhe financat, dhe aspekte të brendshme, si marketingu dhe menaxhimi i njerëzve. Po ashtu, kur hetohen problemet me të cilat përballen bizneset e reja të vogla, Smallbone (1991) konstatoi se problemet më shpesh të përmendura janë faktorët e brendshëm, si marketingu ose shitja e produktit apo shërbimit, pasuar nga kontrolli financiar dhe ambientet e papërshtatshme. 68 Modeli i përgjithshëm për rritjen e shpejtë të bizneseve të vogla është se kufizimet kryesore të rritjes janë të lidhura si me faktorët e brendshëm ashtu edhe me ato të jashtëm, që kryesisht kanë të bëjnë me çështjet e financave, punësimin dhe tregjet (Storey, 1994), si dhe produktet e dobëta dhe të marketingun jo-eficent (Hall, 1992; Cromie, 1991; Smallbone, 1991; Watson et al, 1998) Treguesit që ndikojnë në rritjen e NVM Shumë teori të ndryshme janë përpjekur të identifikojnë cilët janë faktorët kryesorë që përcaktojnë rritjen e biznesit. Këto teori mund t i ndajmë në dy drejtime apo shkolla kryesore: 1. e para, trajton ndikimin që ka tek rritja e biznesit madhësia e mosha e vetë biznesit, ndërsa 2. e dyta, trajton ndikimin që kanë variabla të tillë si strategjia, organizimi dhe karakteristikat e pronarëve/menaxherëve të biznesit. 66 Cituar në Tongue, 2001, Part 2, fq Marián Gál, 2007, fq Tongue, 2001, Part 2, fq Ibid

46 Në fakt, një numër i madh studimesh kanë pasur objekt shqyrtimi marrëdhëniet ndërmjet rritjes dhe të madhësisë e moshës së biznesit. 70 Kështu, Evans (1987) mori në shqyrtim efektet e madhësisë dhe moshës së biznesit mbi rritjen, duke përdorur të dhëna të bizneseve të prodhimit në SHBA. Ndërkohë që, në një studim të mëparshëm, Gibrat kishte hedhur hipotezën se rritja është e pavarur nga madhësia, Evans ( 1987) doli në përfundimin se rritja e biznesit ulet në varësi të madhësisë dhe moshës së biznesit. Megjithatë, literatura empirike na sugjeron se rritja e biznesit përcaktohet jo vetëm nga cilësi tradicionale si madhësia dhe mosha e tij, por edhe nga karakteristika të tjera specifike të vetë biznesit. Heshmati (2001), duke përdorur të dhëna të bizneseve suedeze mikro dhe të vogla, konstatoi se niveli i borxhit ndikon pozitivisht në rritjen e shitjeve. Ndërsa Becchetti dhe Trovato (2002), duke analizuar industrinë prodhuese italiane, nxorën në pah se, përveç përcaktuesve tradicionalë si mosha dhe madhësia, ato që ndikojnë në rritjen e biznesit janë edhe financat e jashtme. Elston (2002), në bazë të studimit të bizneseve të regjistruara në Gjermani, paraqet evidenca se qarkullimi i parasë (cash flow) ka ndikim në rritjen e bizneseve. Në një studim të kohëve të fundit Morone dhe Testa (2008), duke përdorur një mostër me NVM italiane dolën në përfundimin se, mesatarisht, bizneset e reja kanë më shumë gjasa të përjetojnë rritje pozitive; për më tepër, rritja e xhiros vjetore është e lidhur pozitivisht me madhësinë e tyre, procesin e inovacionit, risitë e produktit, dhe ndryshimet organizative. Në të kundërt, inovacioni në marketing nuk ndikon në mënyrë domethënëse në rritjen e NVM-ve italiane. Një pjesë e konsiderueshme kërkimesh shkencore kanë patur objekt studimi të tyre përcaktuesit e rritjes tek bizneset e mëdha, dhe shumë pak dihet mbi NVM-të, veçanërisht për ato të sektorit të prodhimit. Ndërkohë që kemi parasysh që rritja dhe begatia e tyre, janë më shpesh dhe potencialisht objekt i kufizimeve të ndryshme dhe të papritura që lidhen me specifikat e tyre si shoqëri tregtare (Raymond, Bergeron dhe Blili, 2005). Karakteristikat e veçanta që dallojnë rrënjësisht NVM-të nga bizneset e mëdha kanë të bëjnë me mjedisin e tyre, strukturën, strategjinë dhe procesin e vendimmarrjes. Gjithashtu kanë të bëjnë me fleksibilitetin e tyre, afërsinë me tregjet, dhe shpejtësinë për të reaguar dhe për të riorientuar vetveten 71. Disa studime të kohëve të fundit (Markovics, 2005; dhe Lesáková, 2009) theksojnë gjithashtu rolin e inovacionit si 70 Rritja e biznesit kërkon kapital për ta financuar. Pavarësisht përmasës apo moshës, aksesi në kapital është një çështje me rëndësi të madhe. Sipas Timmons (1994) bizneset e vogla e të reja kanë tendencën të marrin kapital nga burime të brendshme, burime personale dhe investime informale. Me rritjen, biznese përballet me kërkesa për kapital dhe duhet të drejtohet në burime të jashtme të tilla si bankat dhe borxhi publik dhe tregjet e kapitalit. Në të njëjtin përfundim kanë dalë edhe Myers dhe Majluf (1984), të cilët thonë se NVM-të kanë preferenca për burimet e kapitalit sipas një renditje në të cilën, fitimet e mbledhura vijën të parat, pastaj borxhi ndaj bankave, kapitali privat i jashtëm dhe në fund borxhi apo kapitali publik. 71 Wiboonchutikula (2002) konstaton se në kohë normale jo të gjitha bizneset e vogla dhe të mesme në Tajlandë janë të afta të gjenerojnë më shumë punësim se bizneset e mëdha. Më saktë, kjo varet nga teknikat e prodhimit që përdorin bizneset. Për industritë e orientuara në eksport dhe që janë të orientuara ndaj punës intensive, bizneset janë në gjendje të ofrojnë punësim të lartë, pavarësisht nga madhësia. Për industritë që kërkon kapital intensive, bizneset më të vogla janë më pak produktive se bizneset e mëdha, dhe zgjerimi i tyre nuk është në gjendje të gjenerojë punësim të lartë, pavarësisht numrit të madh të bizneseve të vogla

47 faktor i rritjes së aftësisë konkurruese të biznesve të vogla dhe të mesme në ekonomitë në tranzicion në tregun evropian. Në kuadër të analizës së rritjes së bizneseve, financimi i rritjes analizohet përmes marrëdhënieve rritje - madhësi - rentabilitet. Një pjesë e madhe e literaturës trajton këtë çështje duke analizuar marrëdhëniet ndërmjet rritjes dhe strukturës financiare të biznesit. Nëse të gjitha bizneset kanë akses të barabartë në tregjet e kapitalit, fondet e jashtme mund të jenë një zëvendësim perfekt për kapitalin e brendshëm, i cili nënkupton që struktura financiare nuk është domethënëse për investimet dhe rritjen. Shpesh diskutohet se bizneset hasin probleme në financimin nga burime të jashtme për shkak të problemit të informacionit asimetrik të tregjeve të kapitalit. Në fakt një numër studimesh për papërsosmëritë e tregut marrin në shqyrtim mënyrën si ndikojnë kufizimet financiare mbi vendimin e biznesit për investime dhe rritjen e tyre. Kështu, Fazzari et al (1988) argumenton se kufizimet financiare në tregjet e kapitalit ndikojnë mbi investimet, duke theksuar se lidhja ndërmjet kufizimeve financiare dhe investimeve ndikohen nga lloji i biznesit. Në një studim të kohëve të fundit, Wagenvoort (2003) përdor të dhëna financiare të më shumë se 200 mijë bizneseve Evropiane të sektorit të prodhimit dhe ndërtuese, ku konstatoi se NVM-të Evropiane vuajnë nga një problem strukturor të financave që pengon rritjen e tyre. Në mënyrë të veçantë, kufizimet financiare kanë tendencë të pengojnë rritjen tek bizneset e vogla dhe ato shumë të vogla, ndërkohë që ndikon më pak tek bizneset e mesme. Nëse i krahasojmë me bizneset e mëdha, NVM-të janë më të kufizuara nga gjendja e financave të brendshme se ato të mëdhatë. Studime të tjera empirike (si p.sh Becchetti dhe Trovato, 2002; Carpenter dhe Petersen, 2002) kanë konfirmuar se disponueshmëria e kufizuar e financave ndikon në rritjen e bizneseve të vogla. Pavarësisht se bizneset e vogla kërkojnë të arrijnë një shkallë minimale të efiçencës, ato kanë më shumë tendencë të marrin kapital të mjaftueshëm nga burime të jashtme për të zgjeruar bizneset e tyre. Në veçanti, në kushtet aktuale të krizës ekonomike, financat e brendshme mund të kenë një ndikim më të madh në rritjen e NVM-ve. Për më tepër, përdorimi intensiv i financave të brendshme minimizon kostot e rritjes duke qenë se burimet e brendshme kushtojnë më pak se burimet e jashtme. Kjo ndodh për shkak të faktit se aksesi në tregjet financiare dhe sigurimi i burimeve të jashtme janë më shumë problematike për bizneset e vogla (Sarno, 2008) Faktorët që ndikojnë në rritjen e NVM-ve në vendet në tranzicion Ndërkohë kërkime të tjera mbi rritjen e bizneseve dalin në përfundimin se rritja e lartë ka tendencë të shoqërohet me sjelljen sipërmarrëse të tyre. Prandaj, rritja konsiderohet 72 Kërkimi empirik që trajton rritjen e NVM-ve dhe financimin e tyre ka konstatuar se proceset e rritjes ndikohen në mënyrë domethënëse nga disponueshmëria e parasë për financimin e tyre. Në studimin e tij për NVM-të në italianë e jugut, Sarno (2008) tregon se, arsyet për ndikimin domethënës të rritjes ndaj qarkullimit të parasë shtrihen jo vetëm në kushtet e veçanta të lidhjes së bizness me tregjet financiare, por edhe nga ndikimet e pakësimit të pasurisë gjë që dekurajon financimin nëpërmjet emetimit të kapitalit

48 si pasojë logjike e inovacionit, sjelljes pro-aktive dhe marrjen përsipër të rrezikut nga ana e tyre, pasi këto janë dimensione të cilat përcaktojnë një orientim sipërmarrës. Marrëdhënia ndërmjet orientimit sipërmarrës të biznesit dhe performancës së tij është studiuar gjerësisht nga pikëpamja konceptuale (Lumpkin dhe Dess, 1996) si dhe nga pikëpamja empirike (Lumpkin dhe Dess, 2001; Wiklund dhe Bariu, 2005). Moreno dhe Casillas (2008) konstatojnë se orientimi sipërmarrës dhe rritja janë të lidhura pozitivisht, pavarësisht se marrëdhënia e tyre është më komplekse. Ata pohojnë se tendenca për inovacion bën që bizneset të ndërmarrin një strategji zgjerimi, duke i nxitur ato të zhvillojnë produkte apo teknologji të reja. Kjo sjellje strategjike është forca kryesore lëvizëse që qëndron mbrapa rritjes. Së bashku me të, ndikojnë në rritjen edhe kushtet e mjedisit (nëse është një mjedis shumë dinamik dhe jo armiqësor) dhe disponueshmëria e burimeve. Freel dhe Robson (2004) morën një mostër të madhe të NVM-ve në Skoci dhe Anglinë veriore, dhe për të testuar nëse ka lidhje pozitive ndërmjet inovacionit të një produkti dhe rritjes së punësimit dhe, për bizneset e sektorit të prodhimit, të paktën në terma afat-shkurtër, nëse ka lidhje negative ndërmjet inovacionit në produkt dhe rritje së shitjeve apo produktivitetit. Në të kundërt, rritja të shitjeve dhe produktivitetit shfaqen të lidhura pozitivisht me procesin e paraqitjes së risive në shërbimet e bizneseve. Disa studime empirike e lidhin rritjen e NVM-ve me karakteristikat personale të pronarëve të tyre dhe mjedisin ku ato operojnë. Për shembull, një studim i hershëm i Miller (1988) përqendrohet në ndikimin e mjedisit në një kompani e cila operon me strategjinë e saj. Ai pohon se mjedise të jashtme të ndryshme kërkojnë strategji të ndryshme që përkojnë me mjedise të brendshme dhe struktura plotësuese për të nxitur suksesin. Strategjia e lidershipit të kostos lidhet me mjedise të qëndrueshme dhe të parashikueshme dhe lidhet me përdorimin e kontrollit. Zgjidhja e drejtë e strategjisë dhe mjedisit ku duhet zbatuar ajo paracakton edhe rritjen e biznesit. Një studim nga Reuber dhe Fischer (1997) shqyrton efektet e përvojës ndërkombëtare të ekipit drejtues të biznesit në rritjen ndërkombëtare të një NVM-je. Ata konstatuan se nuk ndikon sa kohë ka një biznes që shet në tregjet e huaja, por më tepër ndikon sa kohë biznesi vonohet përpara se të shesë në tregjet e huaja. Studimi i Reuber dhe Fischer (1997) doli në disa konkluzione për zgjedhjen e variablave shpjegues. Së pari, për të kuptuar më mirë përcaktuesit e rritjes së NVMve në ekonomitë në tranzicion, është thelbësore që të specifikohet një model empirik që lejon kombinimin e karakteristikave tradicionale të biznesit (si madhësia dhe mosha) me faktorë përcaktues më specifikë (si p.sh., totali i aktivit, leva, fondet e brendshme të gjeneruara, mundësitë e zhvillimit në të ardhmen, dhe faktori i produktivitetit). Të gjitha këto variabla janë të lidhura ngushtë me modelet teorike që shpjegojnë rritjen e NVM-ve. Së dyti, vendet e Evropës qendrore e lindore nuk janë homogjene si për nga niveli i zhvillimit dhe i rritjes së NVM-ve, që ndryshojnë nga vendi në vend. Për këtë arsye, na lind një tjetër pyetje kyç për faktorët e përbashkët që mund të shpjegojnë rritjen dhe performancën e NVM-ve

49 Studime të tjera Gjithashtu, në literaturën ekzistuese ka shumë diskutim mbi mënyrën e matjes së rritjes, ndërkohë që studiuesit kanë përdorur një shumëllojshmëri faktorësh të ndryshëm. Këto masa përfshijnë, për shembull, rritja e shitjeve, numri i punonjësve, aktivi, fitimi, kapitali, dhe të tjera (Davidsson dhe Wiklund, 2000). Gjithashtu, rritja është matur në terma absolute ose relative. Ndoshta matësit më të zakonshëm të rritjes së biznesit janë karakteristikat relativisht objektive dhe të matshme, të tilla si rritja e xhiros, totali i aktiveve dhe rritja e numrit të punonjësve. Këto matës janë relativisht të pakundërshtueshëm (metodologjikisht) dhe të dhënat priren të jenë lehtësisht të disponueshme (Freel dhe Robson, 2004). Në këtë studim janë përdorur modele të rritjes për të shqyrtuar në mënyrë më të saktë efektin e variablave shpjegues që literatura empirike (Honjo dhe Haranda, 2006; Wiboonchutikula, 2002; Wiklund, Patzelt dhe Bariu, 2009; Sogorb-Mira, 2005, Hall, Hutchinson dhe Michaelas, 2000, 2006; Garcýa-Martýnez-Teruel dhe Solano, 2008) sugjeronte si përcaktues të rëndësishëm të rritjes. 73 Një numër karakteristikash specifike të bizneseve: të tilla si financat e brendshme, struktura e kapitalit, leva, efikasiteti i prodhimit, mundësitë e rritjes në të ardhmen, mosha dhe madhësia, mund të ndihmojnë në shpjegimin e rritjes së ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme. Siç është diskutuar, NVM-të hasin vështirësi për të hyrë në tregjet e kapitalit, dhe kufizimet financiare janë më të detyrueshme për NVM-të. Për këtë arsye, burimet e brendshme luajnë një rol të rëndësishëm në rritjes së NVM-ve duke i bërë ato të kapërcejnë pengesat e kufizimeve financiare. Sipas teorisë të hierarkisë (Myers dhe Majluf, 1984 ), bizneset preferojnë të financojnë vetveten me burime të prodhuara nga brenda përpara se t i drejtohen tregut. Në këto rrethana, bizneset me një qarkullim më të lartë të parasë kanë më shumë gjasa të rriten më shpejt, dhe kështu pritet që të gjendet një lidhje pozitive ndërmjet qarkullimit të parasë dhe rritjes së biznesit. Dëshmitë empirike tregojnë sa më i madh biznesi (në drejtim të aktivit ose të numrit të punonjësve) aq më i madh është potenciali që ai të rritet (Wiklund dhe Shephard, 2005). Kështu, ne presim që madhësia e biznesit të jetë pozitivisht e lidhur me performancën e tij. 73 Variablat do të trajtohen gjerësisht në kapitullin e katërt

50 2.6. Rentabiliteti si tregues i performancës Çfarë është rentabiliteti? Fitimi është i rëndësishëm për mbijetesën e një sipërmarrje në një ambient konkurrues. Ai është një tregues i performancës së NVM-ve. Rentabiliteti afat-gjatë rrjedh nga marrëdhëniet ndërmjet kostos dhe të ardhurave; ky është një kusht i nevojshëm por jo i mjaftueshëm për rritjen. Të ardhurat mund të mbahen nga pengesat e futjes në treg dhe kostot të reduktohen nga mprehtësia e administratorëve. Një biznes me fitim të ulët nuk ka mjetet e duhura financiare për tu zgjeruar, ndërsa një biznes me fitim të lartë mund të marrë përsipër riskun e zgjerimit. Investimet e herë pas hershme fillimisht rezultojnë me fitim të ulët me qëllim marrjen e fitimeve më të larta në të ardhmen. Realizimi i fitimit është qëllimi kryesor i të gjitha sipërmarrjeve të biznesit, ose thënë ndryshe që sipërmarrja të jetë rentabël/fitimprurëse. Pa rentabilitetin biznesi nuk do të mbijetojë për afat të gjatë. Prandaj matja e rentabilitetit aktual dhe atij të mëparshëm si dhe projektimi i rentabilitetit të ardhshëm është me shumë rëndësi. Rentabiliteti matet nga të ardhurat dhe shpenzimet. Të ardhurat janë përfitimet bruto të marra gjatë periudhës kontabël, si rezultat i rrjedhjes normale të veprimtarisë së njësisë ekonomike raportuese, ku këto përfitime çojnë në rritjen e kapitalit. 74 Pra të ardhurat janë paratë e gjeneruara nga aktivitetet e biznesit. Megjithatë, paratë që vijnë nga aktivitete si huamarrja nuk krijojnë të ardhura. Ato janë thjesht një transaksion të hollash ndërmjet huadhënësit dhe biznesit për të gjeneruar të holla për funksionimin e tij ose për blerjen e aktiveve. Shpenzimet janë flukse dalëse (pakësimet e përfitimeve ekonomike) gjatë periudhës raportuese, që rezultojnë në pakësimin e aktiveve apo rritjen e detyrimeve (pasive) dhe që zvogëlojnë kapitalin e njësisë ekonomike. 75 Shlyerja e kredisë financiare nuk është shpenzim, ajo është thjesht një transferim të hollash ndërmjet biznesit dhe huadhënësit. Rentabiliteti matet me anë të pasqyrës së të ardhurave dhe shpenzimeve. Në thelb kjo është një listë e të ardhurave dhe shpenzimeve të kryera gjatë një periudhe kohore (zakonisht një vit) për të gjithë biznesin. Matja e rentabilitetit është mjeti më i rëndësishëm për të matur suksesin e biznesit. Një biznes që nuk është fitimprurës/rentabël, nuk mund të mbijetojë. Në të kundërt, kur biznesi është shumë fitimprurës ka aftësi të shpaguajë pronarët me kthim të investimit të kryer. Rritja e rentabilitetit është një nga detyrat kryesore të administratorëve të bizneseve. Administratorët kërkojnë mënyra për të ndryshuar biznesin dhe për të përmirësuar rentabilitetin. 74 Standardet Kombëtare të Kontabilitetit fq Standardet Kombëtare të Kontabilitetit fq

51 Rentabiliteti mund të përcaktohet ose si fitim kontabël ose si fitim ekonomik. Shpesh rentabiliteti ngatërrohet me qarkullimin e parasë, por, pavarësisht janë të lidhura ngushtë me njëra tjetrën, ato janë dy gjëra të ndryshme. Shpesh njerëzit besojnë se bizneset rentabël nuk kanë probleme me qarkullimin e parasë. Pasqyra e të ardhurave dhe shpenzimeve e cila quhet pasqyra e performancës (suksesit të biznesit) liston të ardhurat dhe shpenzimet ndërkohë që pasqyra e qarkullimit të parasë liston hyrjet dhe daljet e parasë. Deklarata e të ardhurave tregon rentabilitetin ndërsa pasqyra e qarkullimit të parasë tregon likuiditetin Përkufizim Rentabiliteti është aftësia e një biznesi për të krijuar fitim. Fitimi është ai që mbetet nga të ardhurat që biznesi gjeneron pasi të jenë paguar të gjitha shpenzimet që lidhen drejtpërdrejt me gjenerimin e të ardhurave, të tilla si: prodhimi i një produkti, dhe shpenzimet e tjera që lidhen me zhvillimin e aktiviteteve të biznesit. Rentabiliteti i referohet mundësisë që një sipërmarrje të jetë financiarisht e suksesshme. Kjo mund të vlerësohet para se të hyhet në biznes, ose mund të përdoret për të analizuar një sipërmarrje që është aktualisht në funksionim. Pavarësisht se mund të konstatohet se një grup faktorësh nuk kanë gjasa të jenë të suksesshëm apo që nuk kanë patur sukses, kjo nuk është një arsye për të braktisur sipërmarrjen, ndoshta mund të jetë e udhës të ndryshohen faktorët operativë si çmimi apo shpenzimet. Ka tri situata themelore që mund të përshkruajnë gjendjen financiare të një biznesi: biznesi është fitimprurës, rentabël ose biznes që operon me humbje. Në shumicën e rasteve, qëllimi i një organizate është që të realizojë fitim. Kur ka qarkullim konstant të parasë ose qarkullim të bollshëm, mund të jetë e vështirë të përcaktohet rentabiliteti. Është e lehtë që të bëhet gabim duke lidhur transaksione të shumta hyrëse dhe dalëse me fitimin. Shpenzimeve dhe marrja e parave nuk do të thotë që një biznes është në një gjendje të shëndetshme financiare. Për të përcaktuar rentabilitetin, është e nevojshme të kemi çmimin e mallrave ose shërbimeve të ofruara. Ka disa gjëra që duhet të merren parasysh kur vendosen çmimet. Këtu përfshihen kostot e ndryshueshme si karburanti, puna, dhe inventari, dhe gjithashtu përfshin kostot fikse si hipoteka, riparimet, dhe taksat Nga se përcaktohet rentabiliteti i një biznesi? Në një treg konkurrues, një pronar biznesi duhet të mësojë të arrijë një nivel të kënaqshëm fitimi. Rritja e rentabilitetit nënkupton përcaktimin e pikave të strategjisë financiare që funksionojnë dhe atyre që kanë nevojë për përmirësim. Kuptimi i faktorëve kyç që përcaktojnë rentabilitetin ndihmon administratorët në zhvillimin e një strategjie efektive për përfitimin e biznesit të tyre

52 Shitjet Shitjet janë një faktor i rëndësishëm në përcaktimin e rentabilitetit. Të ardhurat nga shitjet matin fitimin pas taksave bazuar mbi shitjet e vitit aktual. Nëse shifra e shitjeve është e lartë, atëherë shoqëria është e mirë përgatitur për të përballuar kushtet jo të favorshme të tregut dhe trendet negative ekonomike. Marzhi i fitimit bruto është një masë e fitimit bruto i fituar nga shitjet. Një strategji efektive e shitjeve është thelbësore në rritjen rentabilitetit të biznesit. Çmimet Vendosja e çmimit është një faktor kyç në përcaktimin e fitimit. Këtu është e nevojshme ndërmarrja e një analize të kujdesshme për përcaktimin e strategjisë së duhur të çmimeve. Një pronar i biznesit duhet të shikojë se çfarë çmimesh kanë konkurrentët dhe të përcaktojë se çfarë çmimi duhet të vendoset për të maksimizuar fitimet e tij. Shpenzimet Që një shoqëri të jetë rentabël, të ardhurat duhet të tejkalojnë shpenzimet. Shpenzimet mund të përkufizohen si kostoja e burimeve të përdorura në aktivitetet e një biznesi. Fitimi përcaktohet duke analizuar atë që mbetet pas zbritjes së shpenzimeve nga totali i të ardhurave. Çdo masë për reduktimin e kostove do të sjellë reduktimin e shpenzimeve dhe rritjen e rentabilitetit të përgjithshëm. Kostoja e qëndrimit në biznes Një aspekt që merret parasysh nga bizneset është kostoja e qëndrimit në biznes. Vlera e fitimit neto tregon se sa fitim gjeneron një biznes mbi pjesën e kapitalit që kanë investuar ortakët. Vlera e fitimit neto duhet të jetë të paktën e barabartë me normën që një biznes mund të marrë hua para nga kreditorët e saj për të përballuar koston e qëndrimit në biznes. Një shoqëri që merr fitim, por ka një kthim të ulët në vlerë neto ende ka probleme me rentabilitetin Matja e rentabilitetit Një nga aspektet më sfiduese të drejtimit të biznesit është vlerësimi i rentabilitetit të tij. Të matësh rentabilitetin është e njëjta gjë si të matësh suksesin e një biznesi. Deklarata e të ardhurave tregon një ndarje të të ardhurave dhe shpenzimeve gjatë vitit. Një masë e rentabilitetit të biznesit është raporti i rentabilitetit. Raportet e rentabilitetit analizojnë gjendjen financiare të një biznesi. Një raport rentabiliteti shikon se si është marrë fitimi në lidhje me shitjet, totalin e aktiveve dhe vlerën neto Raportet e rentabilitetit Matësit apo treguesit më të zakonshëm të rentabilitetit janë kthimi në pasuri, kthimi në kapital, të ardhurat për aksion, dhe marzhi i fitimit. Ato tregojnë rentabilitetin e shoqërisë në mënyra të ndryshme. Për shembull, raporti i kthimit në pasuri mat aftësinë e shoqërisë për të kthyer aktivet e saj në fitim, ndërsa raporti i kthimit në

53 kapital mat sa fitim ka realizuar biznesi duke përdorur investimet e ortakëve. Fitimi për aksion është fitimi që ka gjeneruar biznesi për çdo aksion të kapitalit. Raporti i rentabilitetit të një biznesi reflekton aftësinë e tij për të gjeneruar fitim përgjatë një periudhe të caktuar kohe, si p.sh gjatë një viti. Thënë ndryshe, raportet e rentabilitetit na tregojnë nëse biznesi po krijon para apo jo. Në përgjithësi, raportet e rentabilitetit matin efikasitetin me të cilin një biznes kthen veprimtarinë e tij në fitim. Marzhet e fitimit vlerësojnë aftësinë e tij për të kthyer të ardhurat në fitime. Kthimi në pasuri mat aftësinë e tij për të përdorur pasuritë për të prodhuar të ardhura neto. Kthimi në kapital krahason të ardhurat neto me kapitalin aksionar. Rentabiliteti mund të vlerësohet në mënyra të shumta, por dy nga matësit më të njohur janë marzhi i fitimit dhe kthimi në kapital (ROA). Marzhi i fitimit tregon sa është fitimi i një biznesi i realizuar nga shitjet. ROA mat raportin e të ardhurave neto të biznesit në ndaj totalit të pasurisë. Marxhi i Fitimit Marzhi i fitimit bruto është një nga tre raportet që rrjedhin nga pasqyra e të ardhurave dhe shpenzimeve të një biznesi. Megjithatë, për një pronar biznesi ai nuk është raporti më i rëndësishëm, por një nga mjetet më të rëndësishme të analizës financiare. Marzhi bruto është fitimi bruto pjesëtuar me të ardhurat. Në thelb, kjo tregon aftësinë e biznesit për të bërë para, pasi janë zbritur kostoja e mallrave të shitura apo shërbimeve. Kur marzhi bruto është i më i lartë se normat e industrisë dhe në mënyrë të qëndrueshme në rritje tregon që biznesi është në gjendje të mirë financiare. Fitimet bruto i lartë rrit mundësinë e fitimeve të mundshme. Fitimi neto është i barabartë me të ardhurat e realizuara nga shoqëria minus koston e biznesit. Në kosto përfshihen taksat, interesi, kosto e mallrave të shitura dhe zhvlerësimi. Të ardhurat pjesëtohen me shitjet vjetore dhe shumëzohen me 100. Ky është marzhi i fitimit të një biznesit i nxjerrë në përqindje. Sa më e madhe vlera e nxjerrë aq më efiçent është biznesi në realizimin e fitimit. Marzhi operativ dhe marzhi i fitimit neto Dy raporte të tjera të zakonshme të marzhit të fitimit janë marzhi operativ dhe marzhi neto. Ato llogariten duke pjesëtuar fitimin operativ me të ardhurat dhe fitimin neto me të ardhurat. Fitimi operativ është i barabartë me fitimin bruto minus kostot fikse. Fitimi neto është fitimi përfundimtar para tatimit pasi të jenë përfshirë të ardhura jo të zakonshme dhe shpenzimet. Fitimet e larta operative nënkuptojnë se biznesi është efiçent në gjenerimin e fitimit. Marxhi i lartë i fitimit neto me kohën nënkupton se biznesi është efiçent në gjenerimin e fitimit. Kthimi nga aktivet (ROA) Totali i pasurisë përbëhet nga çdo gjë që zotëron apo që biznesi ka në pronësi dhe që ka një vlerë. Këto pasuri mund të jenë të luajtshme ose të paluajtshme, materiale dhe

54 jo-materiale. Këtu mund të përfshihen makineritë, pajisjet, paratë, investimet apo toka që ka në pronësi biznesi. Për të matur rentabilitetin, ne duhet të pjesëtojmë të ardhurat neto me totalin e pasurisë (aktiveve) dhe pastaj ta shumëzojmë me 100. Kjo do të japë raportin ROA të biznesit. Sa më i lartë të jetë numri, aq më efikas është biznesi në gjenerimin e fitimit. Kthimi nga kapitali (ROE) Kthimi në kapital është një matje e rëndësishme për ortakët e një biznesi, sepse tregon sa efikas është biznesi në përdorimin e investimeve për të marrë fitime. Të ardhurat neto pjesëtohen me kapitalin aksionar, ose totalin e kuotave të ortakëve. Një kthim i lartë në kapital do të thotë që investimet e ortakëve po rriten, gjë që rrit vlerën e kuotave të zotëruara në biznes. Kthimi nga investimet (ROI) Kthimi në investim (return on invesmment, ROI), është një raport që del nga fitimi i biznesit i realizuar për një periudhë të caktuar kontabël (zakonisht një vit) përpjesëtuar me kapitalin e investuar, të matur nga pasqyrat financiare. Kapitali i investuar llogaritet nga aksionet dhe borxhi afat-gjatë. ROI është një matës që tregon efikasitetin e administrimit në përdorimin e kapitalit të disponueshëm për të gjeneruar fitim, dhe për rrjedhojë rezulton në gjenerimin e kthimit të asaj çka është investuar. Sa më i lartë të jetë ROI, aq më e mirë është performanca Inovacioni dhe rritja e NVM-ve Inovacion është një tjetër tregues i rritjes dhe zhvillimit të NVM-ve. Përmirësimi i sistemit të shkëmbimit të informacioni nxit vënien në punë të teknologjive të reja. Sipas Hughes (1997), NVM-të që ishin të suksesshme dhe që ishin rritur kishin paraqitur produkte të reja ose procese prodhimi inovative. Disa prej tyre kishin zhvilluar rrjete bashkëpunimi dhe i kishin bërë ballë kërkesave të administrimit dhe riorganizimit me rritjen e tyre. Fatkeqësisht këto janë vështirësi të brendshme dhe varen nga aftësia për të vlerësuar se çfarë duhet shkëmbyer përpara në kohë. Në rastin e informacionit, vlerësimi nuk mund të bëhet. Kur një blerës potencial e di se sa është i vlefshëm informacioni i shitësit, ai di edhe se cili është informacioni, dhe prandaj nuk e ka të nevojshme të japë asgjë në shkëmbim të tij. Por për shkak se s mund të krijojnë të drejtat e autorit mbi informacionin dhe njohurinë, këto biznese mund të dështojnë. Në një studim të bërë në vitin 1990 në Angli, NVM-të nuk sollën asnjë risi, por kjo mungesë në risi u shoqërua me rritjen e tyre (North dhe Smallbone, 2000). Aftësitë dhe trajnimi. Bizneset mbijetojnë dhe rriten në një mjedis konkurrues nëse arrijnë diçka që tregu e kërkon. Kompetencat e bizneseve në këtë mënyrë mund të jenë çelësi i rritjes (Kay, 1993). Kështu mund të mendojmë se nëse biznesi investon dhe i kushton rëndësi njohurive dhe aftësive specifike si dhe trajnimit të duhur, kjo do të çojë në rritjen e tij. Kështu Cosh et al. (2000, fq.1) vuri re se trajnimi lidhet pozitivisht me rritjen e punësimit, sidomos kur e ke vendosur në një gamë më të gjerë të praktikave të marrëdhënieve të njerëzore. Një tregues i përshtatshëm i trajnimit është standardi i investimit tek njerëzit

55 Punonjësit e kualifikuar ndikojnë në rritjen e produktivitetit të biznesit dhe për pasojë në konkurrueshmërinë e bizneseve, individëve dhe të shteteve. Rritja e boshllëkut në diferencat e pagave në SHBA dhe Mbretërinë e Bashkuar, si dhe rritja e papunësisë në Evropë duket se vjen si pasojë e globalizimit dhe e ndryshimit të aftësive bazuar në anën teknike (Acemoglu, 2002). Prandaj bizneset që kanë një fond të caktuar për trajnimin e punonjësve kanë më shumë gjasa të kenë rritje më të madhe. Forma ligjore. Ndër strategjitë më themelore është zgjedhja e formës ligjore për NVM-të. Partneriteti është ndoshta forma më e rrezikshme, sepse secili ortak përgjigjet për gabimet e tjetrit, ndërkohë që mund të ketë kontroll të vogël mbi ta (ortakëria nuk është e lidhur në mënyrë të konsiderueshme me rritjen në modelin në shqyrtim). Ortakut të vetëm të paktën i mungon kjo dobësi (ka një lidhje të dobët negative me rritjen). Dega e biznesit mëmë mund të jetë më pak e rrezikshme për shkak të mbështetjes që ajo mund të japë. Por ndërkohë shoqëria mëmë mund të shqetësohet për rentabilitetin. Shoqëria me përgjegjësi të kufizuar redukton rrezikun e administratorit ortak, duke i dhënë njëfarë mbrojtje për pronat personale. Leland (1972) tregon se një rritje e vogël e rrezikut zvogëlon si prodhimin ashtu edhe çmimin. Prandaj nëse do të zgjidhet kjo formë e shoqërisë, ka të ngjarë që fitimi të jetë i ulët, ashtu si edhe çmimi dhe produkti Financimi dhe rritja e NVM-ve Shpesh diskutohet se NVM-të, në krahasim me bizneset e mëdha, kanë mesatarisht një normë rritje më të lartë, janë financiarisht më të kufizuara, dhe janë më të varura nga huatë bankare kur kanë nevojë për financim të jashtëm. Për një bankë, informacioni i kufizuar i disponueshëm mbi NVM-të rrit rrezikun e dhënies së financimit, gjë që i bën bankat të reduktojnë maturimin e huave dhe të rrisin normat e interesit. Për pasojë NVM-të kanë një stimul të ndërtojnë një marrëdhënie me bankën me qëllim minimizimin e asimetrisë së informacionit. Lidhja ndërmjet bankës dhe biznesit është studiuar gjerësisht nga Ortiz-Molina dhe Penas, 2004 për bizneset e SHBA-ve; dhe Hernández-Cánovas dhe Kowter-Kant, 2008 për bizneset e BE-së. Hernández-Cánovas dhe Kowter-Kant (2008) dolën në përfundimin se, pas verifikimit të karakteristikave specifike të bizneseve, si madhësia, mosha, borxhi dhe situata financiare, marrëdhëniet e ngushta biznes-bankë rrisin gjasat e marrjes së kredive bankare afatgjata. Ozkan dhe Ozkan (2004) argumentojnë se ndërtimi i marrëdhënieve me institucionet financiare përmirëson aftësinë e bizneseve për të patur akses në financime të jashtme. Kjo sugjeron se bizneset me një përqindje më të lartë të borxhit bankar janë në gjendje të marrin më lehtë financim të jashtëm. Megjithatë, NVM-të e kanë shumë të vështirë të marrin financim të jashtëm. Në këtë rast, ruajtja e marrëdhënieve bankare i ndihmon ato të përmirësojnë disponueshmërinë e fondeve, pasi vuajnë më pak racionimin e kredisë në tregun e kredive bankare

56 Burimet financiare të NVM-ve Sipërmarrja e veprimtarive të biznesit është e lidhur ngushtë me financimin, marrjen e mjeteve financiare dhe investimin. Sipërmarrësi hyn në shumë marrëdhënie të ndryshme financiare, kredie, sigurimi, buxheti etj. Aksesi në financim është një nga çështjet themelore të sipërmarrësit, kudo qoftë që të jetë selia e ushtrimit të veprimtarisë së tij (Marián Gál, 2007). Detyrat kryesore të administrimit janë: të marrë mjete financiare dhe kapital të nevojshëm për financimin e nevojave aktuale të shpërndajë kapitalin të shpërndajë fitimin të arrijë ekuilibrin e likuiditetit të sipërmarrjes. 76 Sipas Marián Gál (2007), një nga detyrat më të rëndësishme të administrimit është të përcaktojë mjetet e nevojshme financiare dhe të marrë burimet më efektive të mundshme. Që performanc afatgjatë e NVM-ve në treg të jetë e suksesshme kërkohet produkt konstant dhe inovacion teknologjik. Investimet në inovacion kërkojnë shumë kapital gjë që i bën sipërmarrësit të kërkojnë për forma të reja financimi. Është e qartë se ndërmarrjet e vogla dhe të mesme nuk disponojnë garancitë e kërkuara për të marrë kredi bankare. Duke qenë se është shumë e vështirë për to për të marrë kredi bankare, ato kanë nevojë për burime, burime jo-tradicionale financiare dhe ndihmë shtetërore (Marián Gál, 2007). Ndarja e burimeve financiare për NVM-të Burimet e financimit mund t i ndajmë sipas rrethanave të financimit, periudhës së financimit, pronësisë së marrëdhënies dhe mënyrës së marrjes së burimeve. a) Financimi sipas rrethanave Financimi sipas rrethanave tregon se kur dhe cilat janë rrethanat në të cilat kërkohet kapital dhe cilat janë ato veprimtari që kërkojnë financim në një moment të caktuar (Marián Gál, 2007). Financimi aktual është financimi konstant i biznesit ekzistues. Kjo mënyrë financimi është e lidhur me aktivet. Financimi aktual mund të ndahet në (ndarja sipas Marián Gál, 2007): -Financimi i operacioneve: ofron financim për aktivitetet e zakonshme të sipërmarrjes. Këto aktivitete përfshijnë blerjen e materialeve, karburantit, energjisë, pagat, pagesa e transportit, pagesa e taksave dhe sigurimi. Është e rëndësishme që të sigurohet kapital në masën dhe kohën e duhur. -Financimi i investimeve: nënkupton përdorimin e financave për rikuperimin dhe zhvillimin e biznesit. Zakonisht sipërmarrjet kanë nevojë për burime financimi në një vëllim dhe strukturë të caktuar që mund të jetë një disavantazh për NVM-të. Është e rëndësishme që ato të kenë një kapital fiks. 76 Marian Gal, 2007, fq

57 Financimi ekstra realizohet në situata të jashtëzakonshme, ekstra. Kjo ka të bëjë me financimin e sipërmarrjeve të krijuara, bashkimet e sipërmarrjeve apo likuidimin e tyre. Nisja e një sipërmarrje kërkon burime financiare për të paguar autorizimet, blerjen apo marrjen me qira të ndërtesës, teknologjitë e reja, makineritë, pajisjet, inventarin, pagat, etj. (Marián Gál, 2007). b) Financimi sipas kohëzgjatjes së kapitalit (sipas Marián Gál, 2007). Ndërmarrjet e vogla dhe të mesme marrin kapital financiar kryesisht nga burime të marra hua. Kapitali i përftuar është afatshkurtër, afatmesëm ose afatgjatë. Financimi afatshkurtër merret nga burime të përdorura jo më të gjatë se një vit. Këto burime merren nga kredi të furnizuesit ose linjë kredie. Përveç këtyre formave të financimit, sipërmarrësit mund të përdornin kredi bankare ose depozitën e pronarit apo ortakut. Financimi afatmesëm është metoda më e shpeshtë e përdorur. Ai fokusohet në kreditë afatmesme me 3 deri në 5 vjet maturim. NVM-të hasin vështirësi në aksesin tek këto kredi dhe në rastin e fillimit të një sipërmarrje ato janë pothuajse të paarritshme. Financimi afatgjatë sigurohet kryesisht nga kreditë bankare me afat maturimi nga 5 deri më shumë vjet. Këto kredi iu ofrohen bizneseve të mëdha. NVM-të e kanë shumë të vështirë të marrin kredi të tilla dhe për këtë arsye ata përdorin metoda të ndryshme të financimit afatgjatë si subvencionet, leasing, etj. c) Financimi sipas pronësisë së marrëdhënies dhe mënyrës së marrjes së burimit Zhvillimi i sipërmarrjes bazohet në burime të mjaftueshme e të disponueshme për tu përdorur për investime. Në ekonomitë në tranzicion, problemi që ndeshet më zakonisht është mungesa e kapitalit të vet në fazën e fillimit të një biznesi. Burimet e financimit të biznesit mund të klasifikohen në bazë të marrëdhënieve të pronësisë. Ato mund të jenë burime të veta ose të marra hua (Marián Gál, 2007). Burime e veta, të cilat i përkasin kapitalit të dhënë nga ortaku/ortakët, si dhe ato në formën e pronës së investuar në një biznes, zhvlerësimi pasurisë, fitimi i pashpërndarë, etj. ndër burimet e veta futet fitimi, zhvlerësimi, shitja e pasurisë, depozita e pronarit (Marián Gál, 2007 Kapital i marrë hua janë burimet e marra nga të tretët. Ai mund të jetë i formave të ndryshme, në varësi të burimeve dhe kushteve të marrjes. Të tilla janë: huaja, titujt e kredive, parapagesat, mbështetja shtetërore (subvencionimi), huaja bankare, linja e kredisë bankare, etj. Më e përdorura është kredia bankare (Marián Gál, 2007)

58 KREU III - MJEDISI EKONOMIK SHQIPTAR DHE KLIMA E BIZNESIT 3.1. Mjedisi ekonomik shqiptar dhe klima e biznesit Ekonomia shqiptare në dinamikën e saj Gjatë 22-viteve të fundit ekonomia shqiptare ka pësuar ndryshime rrënjësore si në drejtim të bazës së funksionimit të saj ashtu edhe në drejtim të strukturës dhe zhvillimit të saj. Ecuria e ekonomisë në këto vite është karakterizuar nga luhatje mjaft të mëdha në drejtim të stabilitetit, ristrukturimit, ritmeve të rritjes etj., duke pësuar shumë transformime. Shqipëria pas transformimeve të mëdha politike-ekonomike dhe sociale si dhe pas ndërmarrjes së një sërë reformash strukturore, ku ndër më kryesoret mbeten privatizimi, reforma e tokës, reformat në tregun financiar, etj., vazhdon rrugën e saj drejt reformave ekonomike dhe atyre të tregut për të garantuar një rritje të qëndrueshme, me synim përafrimin e standardeve të mirëqenies së popullatës me ato të vendeve të Bashkimit Evropian. Ajo po zbaton tashmë marrëveshje të tregtisë së lirë me vendet e Bashkimit Evropian dhe të Evropës Juglindore. Efekti i këtyre marrëveshjeve në ekonominë e vendit është ende jo shumë i ndjeshëm. Ritmet e larta të rritjes se PPB prej 5-7 % gjatë 10 viteve të fundit (përjashto vitin 2009 me rritjen më të ulet ekonomike), niveli i kontrolluar i inflacionit 3.6%- 4%, ulja e papunësisë e cila për vitin 2010 raportohet në 13.49%, ulja e deficitit të përgjithshëm buxhetor, rritja e investimeve të huaja direkte nga rreth 250 milion $ për vitin 2005, në 400 milion $ për vitin 2006, dhe në rreth 900 milion $ në vitin 2008, niveli i qëndrueshëm i këmbimit të monedhës kombëtare, janë fakte që konfirmojnë se programet makro-ekonomike të ndërmarra gjatë këtyre viteve kanë krijuar stabilitet makro-ekonomik, duke mundësuar rritje ekonomike me ritme të kënaqshme vjetore 77. Rritja e PBB-së i dedikohet kryesisht zgjerimit të sektorit privat (i cili zë rreth 80 % të PPB), ndërsa roli që luan sektori publik në nivelin e PBB-se nga viti në vit ka ardhur në rënie. 78 Krahasuar me vendet e tjera të rajonit, por edhe me gjerë situata e disa prej treguesve kryesore paraqitet në vijim. 77 Raporte Banka e Shqipërisë Ibid

59 Tabela 3.1. Treguesit ekonomikë për vendet e rajonit Vendet Ndryshimi i PBB-së Inflacioni vjetor Norma e papunësisë Itali Greqi Maqedoni Serbi Kroaci Turqi Shqipëri Burimi: Banka e Shqipërisë, Raport i politikës monetare viti 2013 Analizat dhe përballimi me sukses i situatave të rrezikut të diskutuara edhe nga kriza financiare globale e cila goditi fort tregjet financiare të vendeve të zhvilluara, konfirmojnë që sektori bankar në Shqipëri është në gjendje të mirë për të përballuar rreziqet e ndryshme që mund të rrjedhin si rezultat i lëvizjeve të padëshirueshme që mund të pasojnë krizën financiare ndërkombëtare. Sektori financiar jo-bankar, megjithëse me zhvillime pozitive, është ende larg parametrave optimale dhe ka mjaft potenciale për ritme më të larta rritjeje në vitet që vijnë. Përmirësimet e ndjeshme administrative dhe reforma tatimore, të ndërmarra gjatë viteve të fundit po synojnë jo vetëm rritjen e nivelit të të ardhurave për buxhetin e shtetit, por edhe rritje të cilësisë së shërbimit ndaj taksapaguesve dhe veçanërisht ndaj biznesit. Gjatë vitit 2006 tatimi mbi fitimin u ul nga 20% në 10%, tatimi i thjeshtuar mbi fitimin u ul nga 3% në 1.5 %, ndërkohë që duke filluar nga 1 janari i vitit 2008 hyri në fuqi aplikimi i taksës së sheshtë në nivelin 10%, dhe kontributi i sigurimeve shoqërore u ul nga 30% në 15% 79. Gjithashtu kanë pësuar rënie të ndjeshme një sërë taksash kombëtare dhe lokale. Këto reforma u shoqëruan dhe me ndryshime në ligjin për procedurat tatimore duke e vendosur sistemin e nxjerrjes së taksave në një fazë të re. Të gjitha këto kanë synuar që të renditin Shqipërinë mes vendeve me liri fiskale të lartë dhe me barrë fiskale të ulët. Mungesa e tregut të kapitaleve, mos funksionimi i mjaft instrumenteve të tregut financiar, kapaciteti absorbues i financimeve nga ana e biznesit ende i ulët, aftësitë në menaxhimin financiar të bizneseve ende të dobëta, transparenca e ulët e ndërmarrjeve private, problemet e të drejtës se pronësisë, probleme të zbatimit të ligjit, infrastruktura e dobët, etj., janë disa nga shkaqet kryesore të nivelit të ulët të kreditimit. Pavarësisht arritjeve, parametrat standarde të mirëqenies ekonomike, tregojnë se Shqipëria vazhdon të jetë një vend i varfër krahasuar me vende të Bashkimit Evropian 80. Të ardhurat neto për frymë vlerësohet të jenë rreth 2000 $ ose më pak se 20% e mesatares së BE, dhe bilanci tregtar është ende negativ, pavarësisht përpjekjeve për rritjen e eksporteve. 79 Sistemi tatimor në Shqipëri 80 Strategjia e zhvillimit të Biznesit dhe Investimeve ( )

60 Tabela 3.2. Të dhënat për eksport- importet në miliard lek ( ) Viti Eksporte (ml lekë) Importe (ml lekë) Bilanci tregtar Rap. Mbulimit(ne%) , , , , ,8 Burimi: INSTAT Tabela 3.3. Eksportet Shqiptare sipas klasifikimit SITC në milion USD. Importe Eksporte 3M M M M M M M M Gjithsej Ushqime, pije, duhan Minerale, lëndë djegëse, en.el Produkte kimike dhe plastike Lëkurë dhe artikujt prej tyre Prodhime druri dhe letre Tekstile dhe këpucë Materiale ndërtimi dhe metale Makineri, pajisje dhe pjesë këmbimi Të tjera Burimi: INSTAT Klima e Biznesit Gjatë pesë viteve të fundit Shqipëria ka ndërmarrë shumë reforma për reduktimin e pengesave administrative ndaj biznesit që kanë dhënë rezultatet e mëposhtme: - Qendra Kombëtare e Regjistrimit. QKR-ja e quajtur si "One stop shop". Regjistrimi në QKR bëhet brenda një dite pune dhe me një kosto minimale prej 100 lekë. Regjistrimi me një sportel të vetëm ofrohet në 32 zyra në të gjithë territorin e Republikës së Shqipërisë me qëllim lehtësimin në maksimum të procedurës së regjistrimit Strategjia e zhvillimit të Biznesit dhe Investimeve ( )

61 - Qendra Kombëtare e Licencimit. QKL-ja e quajtur si "One stop shop", punon mbi parimin e vetë-deklarimit dhe miratimit të heshtur. Licencat e grupit I dhe II jepen nga QKL-ja brenda 2-4 ditëve. Licencat e grupit III, të cilat iu janë kaluar ministrive përkatëse, kërkojnë nga ditë procedura licencimi. Që nga 9 Qershori 2010, brenda QKL-së ka filluar funksionimi i sportelit të aplikimeve për projektet në fushën e energjetikës, si një objektiv madhor zhvillimi për qeverinë Shqiptare Shërbimi "on line" për deklarimin dhe pagesën e taksave. Gjatë vitit 2011 e në vazhdim, shërbimeve elektronike të ofruara nga autoritetet tatimore u është shtuar gjithashtu deklarimi "on line" i: listë pagesave, kontributeve shoqërore dhe shëndetësore edhe tatimit mbi të ardhurat nga punësimi, punonjësve të rinj, atyre të punësuar rishtas dhe i të larguarave nga puna, deklarimi i pagesës së tatimit mbi të ardhurat personale nga biznesi i vogël, - Shërbimi "on line" në dogana: Me kompjuterizimin e të gjitha pikave doganore dhe përdorimin e programit ASYCUDA shërbimi ndaj biznesit është përmirësuar në mënyrë të ndjeshme, duke reduktuar kohën e kryerjes së kontrollit të dokumentacionit dhe atë të mallrave. Që nga viti 2010 deklaratat doganore përpunohen duke përdorur 100% të kohës sistemin ACA ASYCUDA (100% DTI - Direct Trader Input) që shtrihet në të gjithë territorin doganor. - Teknologjia e informacionit. Gjatë viteve të fundit Qeveria ka ndërmarrë politika nxitëse mbi zhvillimin e teknologjisë së informacionit që nga shkollat e deri tek sipërmarrjet për të rritur konkurrueshmërinë e bizneseve Shqiptare në tregun rajonal dhe atë global. 83 Krijimi i një klime të përshtatshme për biznesin lidhet në radhë të parë me situatën e favorshme makroekonomike, krijimin e një infrastrukture ligjore dhe fizike stimuluese për biznesin duke i ofruar atij mundësi për uljen e kostos së biznesit dhe zhvillim të aktivitetit të lirë dhe pa pengesa. Raporti i Bankës Botërore "Doing Biznes 2014" e vlerëson Shqipërinë si një vend që ka përmirësuar ndjeshëm klimën e biznesit dhe ku është lehtë të bësh biznes. Në renditjen botërore për klimën e biznesit, në raportin e vitit 2013, Shqipëria renditet në vendin e 90 nga rreth 189 vende të klasifikuara 84. Rritja e shpejtë ekonomike kryesisht nëpërmjet sipërmarrjeve private, politikave ekonomike që kanë mundësuar stabilitet të çmimeve, si dhe vlera e konsiderueshme e remitancave, kanë bërë që Shqipëria gjatë 22 viteve të fundit, të përmirësojë në mënyrë të ndjeshme situatën e saj sociale dhe ekonomike. Shqipëria ka avantazhe krahasuar me vendet e tjera, në procedurat e thjeshtuara dhe kostoja e ulët për hapjen e një biznesi, lehtësia për të siguruar një kredi dhe mbrojtja që u garantohet investitorëve. 82 Ibid. 83 Strategjia e zhvillimit të Biznesit dhe Investimeve ( ) 84 Doing business

62 Krijimi i një klime të përshtatshme për biznesin do të thotë në radhë të parë një situatë e favorshme makroekonomike, si dhe krijimi i një infrastrukture ligjore dhe fizike për biznesin e aftë që t'i sigurojë këtij të fundit, mundësi për uljen e kostos së transaksioneve dhe zhvillimit të një aktiviteti të lirë dhe pa pengesa. Një rol parësor luan situata e stabilitetit të treguesve makro-ekonomikë në vend, stabilitet i cili është një parakusht për zhvillimin e qëndrueshëm dhe afatgjatë të biznesit. Ndryshimet e papritura dhe sidomos përkeqësimi i situatës makroekonomike ndikojnë në mënyrë të drejtpërdrejtë në "tkurrjen" e biznesit dhe shkurajon biznesmenët për rritjen e investimeve Ndikimi i treguesve kryesore makro-ekonomikë në klimën e NVM-ve në Shqipëri Inflacioni Politika monetare në Shqipëri ka qenë kryesisht e orientuar drejt ruajtjes së stabilitetit të çmimeve, duke ruajtur inflacionin brenda kufijve të kontrolluar. Pakësimi i fuqisë blerëse që çon në pakësimin e kërkesës për mallra konsumi të prodhuara nga NVM, ndikon drejtpërdrejt në perspektivën dhe në nivelin e investimeve kapitale në vend. Kjo është një nga arsyet kryesore pse në qendër të politikave të çdo banke qendrore është lufta kundër inflacionit dhe mbajtja e treguesit të çmimeve brenda kufijve të kontrollueshëm, pa pasoja mbi biznesin. Tabela 3.4. Inflacioni mesatar vjetor Vitet Inflacioni vjetor Burimi: Banka e Shqipërisë, Raporti statistikor 2013 Ky nivel inflacioni është rezultat i një politike monetare shumë efektive dhe fleksibël të ndjekur nga Banka e Shqipërisë, dhe kjo ka minimizuar efektet negative që mund të kishte biznesi nga presionet inflacioniste. Pavarësisht situatës së qëndrueshme, zhvillimet e pas krizës ekonomike botërore te vitit 2009, flasin për prezencën kërcënuese të presioneve inflacioniste në Shqipëri, presione kryesisht të ndikuara nga zhvillimet e fundit në vendet përreth (kryesisht në Greqi), të cilat janë edhe vendet që zënë peshën më të madhe në marrëdhëniet tregtare me vendin tonë. Kursi i këmbimit Kursi i këmbimit ka një ndikim të ndjeshëm mbi ecurinë e biznesit në përgjithësi dhe në veçanti në nxitjen apo frenimin e eksporteve. Një monedhe kombëtare "e fortë" pakëson mundësitë financiare të bizneseve të cilat, nga shitja e produkteve apo shërbimeve te tyre, sigurojnë të ardhura në valutë, ndërkohë që një pjesë dërrmuese të shpenzimeve që kryejnë janë shpenzime në lekë. Ecuria e kursit të këmbimit gjatë 10-vjeçarit të fundit tregon për një luhatje në kufij të ngushtë dhe një qëndrueshmëri relative të lekut krahasuar me monedhat kryesore

63 EURO dhe USD, të cilat për pjesën e dytë të vitit janë luhatur respektivisht në kuotat 1 = lek, dhe 1 USD = lek. Kursi mesatar i lekut kundrejt monedhave kryesore Euro dhe USD, për vitet në mënyrë më të detajuar jepet në tabelën 3.5. Tabela 3.5. Treguesi i kursit mesatar të këmbimit te lekut Vitet Kursi mesatar USD/lek Kursi mesatar euro/lek Burimi: INSTAT, Banka e Shqipërisë Synimi i politikës ekonomike për nxitjen e eksporteve kërkon një politikë të kujdesshme nga ana e Bankës së Shqipërisë për ruajtjen stabël të vlerës së lekut, pasi rivlerësimi i lekut ndaj monedhave kryesore Euro dhe USD, përtej kufijve normale do të dekurajonte prodhuesit shqiptarë që prodhojnë për eksport, ashtu si dhe një zhvlerësim i pakontrolluar i lekut do të rriste ndjeshëm koston e jetesës, gjë e cila do të pasohej me një raport të ulët kursimi dhe si rrjedhim dekurajim të qytetarëve për të investuar në sipërmarrje biznesi. Përgjithësisht nga ekspertët e ekonomisë, vlerësohet se treguesit makro-ekonomikë, dhe klima e biznesit kanë qenë favorizuese për biznesin në tërësi dhe për NVM-të në veçanti Dinamika e faktorëve të tjerë që ndikojnë në klimën e biznesit. Funksionimi i biznesit në përputhje me orientimin e vendit drejt një ekonomie tregu të hapur është mbështetur nga një kornizë ligjore dhe akte normative që stimulojnë zhvillimin. Aktualisht ekziston një bazë e mirë ligjore në sfera si: regjistri tregtar, shoqëritë tregtare, tregu i sigurimeve, pasuria e paluajtshme, paketa fiskale, marrëdhëniet në tregun e punës, procedurat administrative, lufta ndaj informalitetit, etj. Tërësia e reformave rregullatorë dhe e programeve në përgjithësi, kanë qenë dhe vazhdojnë të jenë të orientuara drejt krijimit të një ambienti tërheqës për investime vendase dhe të huaja, dhe të udhëhequra nga objektivi i plotësimit të standardeve për integrim në Bashkimin Evropian. Në drejtim të lirive ekonomike ekonomia shqiptare është një ekonomi e hapur, me tregti të liberalizuar dhe mbizotërim të sektorit privat ne të gjitha sferat. Politikat doganore, tarifat tatimore, sistemi dhe procedurat e licencimit, barrierat administrative dhe në përgjithësi regjimi tregtar janë mjaft liberale. Shqipëria është aktualisht një nga vendet me nivelin më të ulët të taksave në rajon. Indeksi i lirive ekonomike e rendit Shqipërinë në vendin e 57 në botë, indeks i cili nga viti në vit ka ardhur në rritje. Në strategjinë e zhvillimit afatmesëm janë përcaktuar dhe mjaft objektiva të reja në drejtim të përmirësimit të mëtejshëm të klimës dhe lirive ekonomike në vend. Privatizimi si një nga elementët që krijon kushte për nxitje të investimeve, pavarësisht problemeve që ai mbart, ka ecur me ritme të shpejta dhe së fundi ai ka

64 përfshirë edhe sektorët strategjike si energjetika, nafta, telekomunikacioni, infrastruktura etj. Konkurrueshmëria e Ekonomisë Konkurrueshmëria e ekonomisë shqiptare është një nga pikat më të dobëta të saj. Aktualisht Shqipëria renditet në vendin e 82 në botë. Mos plotësimi i standardeve që kërkojnë tregjet ndërkombëtare për produktet dhe shërbimet, kultura e pakët të bërit biznes ndërkombëtar, mbizotërimi i bizneseve mikro dhe ritmet e ulëta të kalimit drejt bizneseve të mesme dhe të mëdha, janë disa nga faktorët kryesore në ketë prapambetje. Ndërkombëtarizimi i biznesit të vogël dhe të mesëm, si dhe nevoja për koordinimin e dimensioneve që kërkon ky ndërkombëtarizim, janë pothuaj inekzistente. Një nga kolonat më të forta që garanton zhvillim ekonomik të qëndrueshëm është barazia në treg dhe e drejta e sipërmarrësve për të ushtruar aktivitetin ekonomik në kushte të një konkurrence të drejtë. Me gjithë progresin e bërë nga viti në vit biznesi shqiptar vazhdon të vuajë nga konkurrenca e pandershme. Kjo duket qartë po ti referohemi treguesve të informalitetit në ekonomi, kryesisht në formën e informalitetit në tregun e punës dhe informalitetit të transaksioneve financiare. Dëmi që informaliteti i sjell buxhetit të shtetit, dhe rrjedhimisht edhe ushtrimit të përgjegjësive të tij sociale, është i konsiderueshëm, aq sa në kuptimin ekonomik do të justifikonte investime në mekanizma dhe struktura sado të kushtueshëm që të ishin. Por është i pallogaritshëm dëmi që pëson biznesi, qoftë në kuptimin e presionit frenues për mos zhvillim qoftë në drejtim të krijimit të një kulture sipërmarrjeje jo bashkëkohore. Brenda kuadrit të luftës ndaj informalitetit, gjatë viteve të fundit po merren masa efikase, një ndër më të rëndësishmet e të cilave, është përpjekja për kanalizimin e transaksioneve financiare të operatorëve ekonomike nëpërmjet sistemit bankar, duke synuar të ulet në një masë të ndjeshme ajo që njihet si ekonomia e cashit. Kështu PBB për frymë në vitin 2010, sipas EUROSTAT, në Shqipëri ishte në masën 28% të PBB për frymë, 10% krahasuar me PBB-në për frymë më të lartë që e ka Luksemburgu dhe 64% e PBB-së për frymë krahasuar me vendin me nivelin më të ulët në BE që është Bullgaria, në rajon Shqipëria renditet e fundit për këtë tregues 85. Sipas raportit të Konkurrueshmërisë Globale të Forumit Ekonomik Botëror , Shqipëria renditet e 78-a nga 142 vende ekonomi duke përmirësuar pozicionin e saj në një vit me 10 vende në indeksin e përgjithshëm krahasuar me renditjen (88 nga 139 vende ekonomi). Nga tri dimensionet e zhvillimit, klasifikimi i raportit për stadin në të cilin janë vendet (kërkesat bazë, nxitësit e efiçencës dhe faktorët e inovacionit dhe të sofistikimit), Shqipëria ka shënuar pikët më të larta në të parin me (4.1 pikë), (Rezultatet janë në shkallën prej 1 deri 7. Sa më e madhe vlera aq më e mirë performanca) dhe renditet në vendin e Faktorët më problematikë për të bërë biznes sipas raportit janë: aksesi për financim, niveli i taksave, korrupsioni, dhe rregullimi i taksave. 85 Strategjia e zhvillimit të Biznesit dhe Investimeve ( ). 86 Ibid

65 Renditja e vendeve të Ballkanit Perëndimor sipas raportit të Konkurrueshmërisë Globale Shqiperi Serbi Maqedoni Kroaci B & H Mali I Zi Grafiku 3.1. Konkurrueshmëria Globale Burimi: Doing Business 2012 Si konkluzion për konkurrueshmërinë e ekonomisë shqiptare mund të themi se Shqipëria është në etapën e 2-të të zhvillimit, ku ekonomia karakterizohet si e nxitur nga efikasiteti në të cilin zhvillimi udhëhiqet nga cilësia e mallrave dhe proceset me efiçente të prodhimit. Është evidente ecuria pozitive e pozicionimit të Shqipërisë, si në terma absolutë ashtu edhe në ato relativë, duke u barazuar me Kroacinë dhe Maqedoninë dhe duke u renditur vetëm prapa Malit të Zi dhe duke lënë prapa në renditje Serbinë dhe Bosnjën që janë në të njëjtin grupim. Kjo i dedikohet në një mase të madhe reformave të qeverisë e reflektuar në tregues të ndryshëm të konkurrueshmërisë, por që nga ana tjetër që vendi të jetë më konkurrues kërkohet të vihet theksi në faktorët e inovacionit, gatishmërisë teknologjike, përmirësimin e mëtejshëm të infrastrukturës dhe konsolidimin e institucioneve. Sipas Indeksit të Lirisë Ekonomike 2012 të raportit të Heritage Foundation dhe Wall Street Journal, e cila mbulon 10 liritë nga të drejtat e pronës, deri në sipërmarrjen në mes 184 vendeve të botës, Shqipëria shënoi (65,1 pikë), (Shkalla e matjes nga 1-100, ku 100 përfaqëson lirinë maksimale), duke u renditur në vendin e 57-të në botë dhe në vendin e 26 mes 43 vendeve evropiane. Shqipëria klasifikohet në kategorinë e vendeve me liri ekonomike të moderuar mbi mesataren botërore (59.5) dhe u rrit me një pike në renditje krahasuar me vitin e kaluar, kryesisht për përmirësim në luftën kundër korrupsionit dhe lirisë së biznesit. Dimensionet me renditje më të lartë të lirisë ekonomike mbeten liria fiskale (91.4 pikë), e ndjekur nga liria tregtare (79.8 pikë), liria monetare (78.6 pike), liria e biznesit (78.2 pike), e cila ka një përmirësim nga viti i kaluar, më të lartin ndër dimensionet me pikë Strategjia e zhvillimit të Biznesit dhe Investimeve ( )

66 Lehtësia e të bërit biznes Sipas raportit të Bankës Botërore Të bërit Biznes 2012, Shqipëria renditet e 82-ta nga 183 ekonomi, një renditje më e mirë se vendet e tjera të Ballkanit Perëndimor, të tilla si Greqia dhe Bosnje & Hercegovina. Shifrat tregojnë se renditja e Shqipërisë ka qenë gati e pandryshueshme në tre vitet e fundit, por hap cilësor dhe të rëndësishëm ka shënuar nga viti 2007 në 2009, vit në të cilin pati një përmirësim në renditje prej gati 2 herë, nga pozicioni i 136 në atë të 82. Megjithatë, në të dhjetë kriteret ka një diversifikim shumë të madh të arritjeve, duke shënuar pozitivisht në aspektin e mbrojtjes së investitorëve, marrjes së kredisë, fillimin e një biznesi dhe duke theksuar nevojën për përmirësime të mëtejshme substanciale në: lejet e ndërtimit, lidhjen me energji dhe regjistrimin e pronës. Renditja e Shqipërisë në Doing Business 2012 Macedonia, FYR 22 Hungary Montenegro Croatia Albania Greece 100 B&H Grafiku 3.2. Renditja e Shqipërisë Burimi: Doing Business 2012 Aspekti fiskal Shqipëria ka bërë përparime mbresëlënëse, si për sa i takon institucionalizimit të marrëdhënieve shtet - biznes, sjelljes së administratës tatimore etj., por ajo që është më kryesore, Shqipëria sot aplikon një bare fiskale mjaft stimuluese për sipërmarrësit vendas apo të huaj. Pavarësisht lehtësimit të barrës fiskale dhe lehtësirave procedurale, një faktor me ndikim frenues, që shkurajon sipërmarrësit, është ndryshimi i shpeshtë i klasifikimit të ndërmarrjeve dhe i trajtimit tatimor për çdo kategori biznesi. Ndryshimet e shpeshta, përveçse rritin pasigurinë e biznesit, sjellin kosto shtesë dhe pengojnë administratën tatimore të mirë administrojë në mënyrë profesionale raportet me biznesin. Për këtë arsye është e nevojshme që hartimi i politikave fiskale të hyjë në një fazë të re konceptimi, me synim aplikimin e standardeve të qëndrueshëm për një periudhë afatmesme dhe afatgjate mbi 5 vite, si dhe orientimi i politikave fiskale në mënyrë të tillë që në një të ardhme të afërt, të shkohet drejt një sistemi tatimor me

67 trajtim tatimor të njëjtë (ose maksimalisht me dy- tre grupe) për të gjitha kategoritë e biznesit. Aplikimi i TVSH, të shkallëzuar (me dy nivele: një nivel me tarifa tatimore më të ulëta për produktet apo shërbimet prioritare: si p.sh produktet dhe shërbimet bazë të jetës, dhe niveli i dytë për gjithë gamën e produkteve apo shërbimeve te tjera). Diferencimi në trajtimin tatimor sipas produktit apo shërbimit që ofrohet dhe jo sipas subjekteve, apo sipas madhësisë së biznesit, mendoj se do të jetë një mekanizëm më efikas në disa drejtime: - Krijon mundësinë e një identifikimi të qartë të qëndrimit te politikave ekonomike në raport me mirëqenien e popullatës. - Bëhet më i qartë qëndrimi i një grupimi politik në raport me biznesin. - Prioritetet e politikave ekonomike bëhen më të qarta dhe më të efektshme. - Përmirësohet klima e biznesit dhe ndikon në reduktim të informalitetit. - Ka mundësi të një kontrolli tatimor më të mire duke ulur evazionin fiskal. - Krijohet më tepër siguri tek biznesi. Aspekti Kontabël Sistemi i kontabilitetit bazohet në Standardet Kombëtare të Kontabilitetit (SKK) dhe Standardet Ndërkombëtare të Kontabilitetit (SNK). Aktualisht, organizimi i kontabilitetit bazohet në ligjin nr. 9228, datë "Për Kontabilitetin dhe Pasqyrat Financiare", sipas të cilit të gjitha biznesit e vogla dhe të mesme të regjistruara në Shqipëri janë të detyruara të zbatojnë Standardet Kombëtare të Kontabilitetit (SKK). Ligji përcakton edhe subjektet që janë të detyruara të zbatojnë Standardet Ndërkombëtare të Kontabilitetit (SNK), që janë bizneset e mëdha si shoqëritë e sigurimit, bankat etj. Me qëllim realizimin e detyrave dhe objektivit të tij KKK, me mbështetjen e Qeverisë Shqiptare, nëpërmjet një projekti me financim dhe asistence të Bankës Botërore, realizoi një set me 14 standarde kombëtare të kontabilitetit, të cilat janë hartuar në një linjë me standardet ndërkombëtare dhe që zbatohen nga të gjitha njësitë ekonomike private dhe publike fitimprurëse nga data 1 janar 2008, përjashto bizneset e mëdha të cilat përfshihen në listën e subjekteve që zbatojnë SNK në mënyrë të plotë. Seti i 14 Standardeve Kombëtare të Kontabilitetit, është i përgatitur për tu zbatuar sipas bazës "konstatuese" (të drejtave të konstatuara) dhe jo baza "Cash", gjë e cila kërkon marrjen e masave për të vënë në zbatim këtë metodë. Implementimi me korrektësi i SKK, të përditësuara dhe në një linjë me SNK dhe të Raportimit Financiar (IAS/IFRS), ka çuar në një përmirësim të rëndësishëm të cilësisë së raportimit financiar nga njësitë ekonomike fitimprurëse private dhe publike. Kjo ka bërë të mundur përmirësimin e vendimmarrjes, të efiçencës së drejtimit, rritjen e transparencës dhe do të zvogëlimin e informalitetit ekonomik. Raportimi financiar aktual paraqet një pamje të kufizuar dhe shpesh jo të saktë të situatës reale financiare të bizneseve. Kjo është veçanërisht e vërtetë për bizneset, integriteti i informacionit financiar të të cilave është i diskutueshëm. Kjo mund të jetë e vërtetë edhe për bizneset e mëdha, të cilat duhet të përdorin SNK. Megjithëse është bërë një progres i konsiderueshëm që nga vitet 90 e në vazhdim, akoma janë të

68 domosdoshme përmirësime në sistemit e kontabilitetit në tërësi dhe atë të raportimit financiar në veçanti. E gjitha kjo ka nevojë të shoqërohet me një fushate intensive në drejtim të trajnimit të sipërmarrësve me njohuritë bazë në menaxhimin financiar dhe në kontabilitet, kryesisht lidhur me ndërtimin dhe interpretimin e pasqyrave bazë financiare. Problem shqetësues mbetet përdorimi dhe besueshmëria e faturave të cilat në Shqipëri atëherë kur përdoren, janë një instrument i dobët pagese. Në kuadrin e këtij përmirësimi një projekt i Bankës Botërore po punon për përkthimin dhe përshtatjen e Standardeve Ndërkombëtare të Kontabilitetit për NVM-të Aktiviteti ekonomik dhe dinamika e ndërmarrjeve private në Shqipëri Në funksion të krijimit të një ambienti normal për zhvillimin e biznesit Shqipëria ka ndërmarrë një sërë reformash për të ulur kostot për biznesin, për të reduktuar pengesat administrative dhe për të përmirësuar efiçencën e shërbimeve që ofron administrata publike. Sektori i NVM ka një kontribut substancial në rritjen ekonomike dhe punësimin. Kontributi i NVM-ve në PBB është më shumë se 73% dhe më shumë se 71% në sektorin e punësimit. Duke iu referuar të dhënave të INSTAT-it numri i sipërmarrjeve aktive në fund të 2011 ishte rreth Krahasuar me sipërmarrjet aktive në vitin 2005 ka një rritje prej 65%. Sipas strukturës së sipërmarrjeve aktive në vitin 2011 është vënë re që NVM më së shumti dominohen nga mikro-ndërmarrjet me nga 1 deri në 9 punonjës, që përbëjnë rreth 95.2% të numrit të përgjithshëm të sipërmarrjeve aktive. Grafiku 3.3. NVM sipas madhësisë Grafiku 3.4. NVM sipas sektorëve Burimi: ASN INSTAT

69 Shpërndarja e sipërmarrjeve aktive sipas sektorëve ekonomikë është: tregtia 43.8%, hotelet dhe restorantet 16.1%, transporti dhe komunikacionet 10.2%, industria 9.8 %, ndërtimi 4.3 %, bujqësia dhe peshkimi 1.8% ndërsa shërbimet e tjera zënë 14.1 %. Është për tu theksuar se sektorët e tregtisë, hoteleve, bareve dhe restoranteve dominohen nga sipërmarrjet vendase me një zhvendosje të lehtë në vitet e fundit drejt tregtisë ndërkombëtare, veçanërisht gjatë periudhës së verës si pasojë e rritjes së turizmit në vend. Mbi 50% e sipërmarrjeve aktiveve operojnë në rajonin e Tiranës dhe të Durrësit. Në prefekturën e Elbasanit, Dibrës dhe Korçës është vënë re vetëm një rritje e vogël e sipërmarrjeve duke e lënë situatën pothuajse në gjendjen e një viti më parë. Grafiku 3.5. Shpërndarja e NVM-ve sipas rretheve Burimi: ASN - INSTAT 2011 Mbizotëruese në numër janë aktivitetet në fushën e tregtisë dhe në sektorin e hoteleri restorante me 60 % % e sipërmarrjeve janë në fushën e tregtisë me një rënie të vogël prej 0.6 % krahasuar me Prodhuesit e mallrave përbëjnë vetëm 16 %. Dominimi i ofruesve të shërbimeve është fenomen i zakonshëm në të gjitha prefekturat. Krahasuar me vitin e kaluar xhiroja për vitin 2011 u rrit me 8 %. Kjo rritje prej 32.3 % erdhi nga sipërmarrjet në fushën e ndërtimit. Krahasuar me vitin 2010 prodhuesit e mallrave u rritën me 6.3 %, ndërsa ofruesit e shërbimeve, krahasuar me të njëjtin vit u rritën me 5.7 %. Karakteristikë e sipërmarrjeve private në Shqipëri është pesha e lartë specifike që zë sektori i tregtisë dhe shërbimeve në totalin e ndërmarrjeve ekonomike të regjistruara, si dhe rritja e ndjeshme në vitet e fundit e numrit të bizneseve të reja të huaja. Sipas të dhënave të mara nga regjistri ekonomik 2012 i ndërmarrjeve që operojnë në Shqipëri na jep pamjen në vijim

70 Tabela 3.6. Ndërmarrjet sipas qarqeve dhe madhësisë Qarku Gjithsej Total Grupuar sipas numrit të të punësuarve ,275 94,025 5,396 3, Berat 4,418 4, Dibër 1,875 1, Durrës 11,537 10, Elbasan 7,184 6, Fier 9,438 8, Gjirokastër 2,581 2, Korçë 6,498 6, Kukës Lezhë 2,883 2, Shkodër 6,377 5, Tiranë 41,742 37,044 2,457 1, Vlorë 8,828 8, Burimi: Regjistri i ndërmarrjeve ekonomike 2012 Mjedisi ekonomik Tabela 3.7. Ndërmarrjet, Të punësuarit, Shifra e afarizmit dhe Investimet sipas madhësisë, 2012 Numri të punësuarve Ndërmarrje Të punësuar Shifra e afarizmit Investimet Mbi Totali Burimi: INSTAT, Rezultate të Anketës Strukturore Vjetore pranë Ndërmarrjeve 2012 Tabela 3.7 paraqet ndërmarrjet, të punësuarit, shifrën e afarizmit, dhe investimet sipas madhësisë së ndërmarrjeve për vitin 2012 sipas INSTAT (2012). Ndërmarrjet me 1-4 të punësuar kanë pasur gjithashtu ecuri pozitive edhe në treguesit e tjerë. Numri i të punësuarve është rritur 6,5 për qind, ndërsa shifra e afarizmit dhe investimet janë rritur përkatësisht me 11,1 për qind dhe 42,4 për qind. Numri i ndërmarrjeve ekonomike në vitin 2012 ishte duke u rritur me 2,9 për qind krahasuar me vitin Sipas aktivitetit ekonomik, ndërmarrjet që operojnë në sektorin e tregtisë, zënë 46,8 për qind, ndërsa sipas madhësisë, ndërmarrjet me 1-4 të punësuar, zotërojnë me 91 për qind Rezultate të Anketës Strukturore Vjetore pranë Ndërmarrjeve

71 Tabela 3.8. Ndërmarrjet, të punësuarit, Shifra e afarizmit dhe Investimet sipas aktivitetit, 2012 Aktiviteti Ndërmarrje Të punësuar Shifra e Investimet ekonomik afarizmit Industri Ndërtim Transport Tregtia Shërbimet Totali Burimi: INSTAT, Rezultate të Anketës Strukturore Vjetore pranë Ndërmarrjeve 2012 Tabela 3.8 paraqet numrin total të sipërmarrjeve të klasifikuara sipas sektorëve të ndryshëm, shifrën e afarizmit si dhe vlerën monetare të investimeve të realizuara prej tyre. Në ndërmarrjet gjithsej janë punësuar persona, ku ato me 20 e më shumë të punësuar kanë 46 për qind të numrit gjithsej të të punësuarve. Ndërmarrjet në sektorin e industrisë punësojnë 30 për qind të numrit të të punësuarve. Në vitin 2012, krahasuar me 2011, numri i të punësuarve gjithsej është rritur 5,4 për qind. Në aktivitetet e shërbimeve në vitin 2012 vihet re se numri i të punësuarve ka një rritje prej 9,4 për qind në krahasim me Veçojmë sektorin e tregtisë ku numri i të punësuarve në 2012 u rrit me persona ose 11,9 për qind krahasuar me Zhvillimi i Eksporteve Volumi tregtar i Shqipërisë në vitin 2011 ka pësuar një rritje prej 16.1%. Në vitin 2011, volumi i përgjithshëm i tregtisë përbëhet 74% nga importet dhe 26% nga eksportet. Gjatë vitit 2011 eksportet janë rritur me 21.9% dhe importet janë rritur me 14.2%. Që nga vitit 2006, eksporti është rritur mesatarisht me 28% Export Import Balance Trading Export Import Balance Trading Grafiku 3.6. Fluksi i mallrave për vitet në milion euro Burimi: INSTAT 89 Rezultate të Anketës Strukturore Vjetore pranë Ndërmarrjeve Shifrat e vitit 2009 nuk janë përfshirë në ketë vlerësim

72 Shkalla e hapjes se ekonomisë si raport i volumi tregtar ndaj PBB-së ka qenë në rritje të vazhdueshme. Në vitin 2011 ajo është rreth 58% ndaj 42% që ishte në vitin Viti 2009 është i vetmi vit ne te cilin raporti i eksportit dhe importit në PBB patën një rënie të lehte. Që nga 2010, ky raport është rritur ndjeshëm duke arritur në vitin 2011, rreth 15% për eksportet dhe 43% importet. Përqindja e mbulimit te eksportit ndaj importit ka shënuar rritje në favor të eksportit në 5 vitet e fundit. Përqindja e mbulimit të eksportit ndaj importit për vitin 2011 është 36 % ose 1 me 3, raporti i cili deri në vitin 2008 ka qene ne shifrat 1 me 4. Eksportet drejt vendeve të BE-së përbëjnë 72.5% të të gjithë eksporteve me një rritje prej 26.5% krahasuar me fundin e vitit Eksportet kryesore të vendit shkojnë në: Itali, Greqi, Spanjë, Gjermani, Maltë, etje. Siç shihet edhe nga grafiku i mëposhtëm, një nga partnerët kryesor të eksporteve tona me 53% është Italia, pastaj vjen Greqia me 5.2% etj. Eksportet sipas peshes specifike (%) te vendeve te destinacionit per vitin 2011 Italy Kine Spain Bullgari Turkey Grafiku 3.7. Eksportet sipas peshës specifike të vendit të destinacionit për vitin 2011 Burimi: METE 3.2. Roli dhe perspektiva e zhvillimit të NVM-ve. Krijimi i një ambienti të përshtatshëm biznesi dhe mbështetja e zhvillimit të qëndrueshëm të NVM- ve janë kushte themelore për zhvillimin ekonomik dhe rritjen e mirëqenies sociale si dhe një burim punësimi, rinovimi dhe produktiviteti. Për këtë arsye këto objektiva janë sot në qendër të politikave ekonomike të qeverive të shumë vendeve, ndër to edhe Shqipërisë. Mjedisi ekonomik për bizneset e vogla dhe të mesme është përmirësuar vazhdimisht edhe në Shqipëri, si rezultat i ndikimit të disa faktorëve ku më kryesorë mund të përmendim: vëmendjen e veçante që është treguar për këtë sektor, stabilitetin makroekonomik, ecurinë në procesin e privatizimit të ekonomisë, përmirësimet ligjore, krijimin e një klime gjithnjë e më të mirë për investime vendase dhe të huaja, reformat fiskale etj. Arsyeja e një vëmendje kaq të madhe për bizneset e vogla dhe të mesme është se pjesa më e madhe e subjekteve të biznesit që ushtrojnë aktivitetin e tyre ne Shqipëri futen në kategorinë e ndërmarrje të vogla e të mesme, bazuar në numrin e të punësuarve, dhe në xhiron e tyre vjetore

73 Në Shqipëri si bazë klasifikimi përdoret niveli i xhiros vjetore e cila klasifikon biznes të madh ato biznese me një xhiro vjetore mbi 8 ml. lek në vit. Në totalin e bizneseve, dominuese janë bizneset shumë të vogla (mikro- njësitë me 1-4 punonjës) që zënë përqindjen më të madhe me 91. % kundrejt totalit. Bizneset e vogla me 5 deri në 19 punonjës zënë rreth 7 % të totalit, bizneset e mesme me 20 deri në 80 punëtorë zënë rreth 2% të numrit total. Duke ju referuar të dhënave të ekonomisë shqiptare në tërësi, por edhe të qytetit të Tiranës, i cili është zgjedhur për të bërë një analizë më të detajuar, kuptojmë se të flasësh për sektorin privat të ekonomisë shqiptare do të thotë të bësh një paralelizëm me sektorin e NVM-ve, roli i të cilave në Shqipëri është më i rëndësishëm krahasuar me vende të tjera të rajonit dhe të Evropës, veçanërisht për sa i takon punësimit pasi ato në tërësi (NVM), punësojnë rreth 70% të totalit të forcës punëtore. -Ndër karakteristikat kryesore të zhvillimit te NMV-ve përmendim: Ritme shumë të larta të krijimit të sipërmarrjeve të reja private. Numri i ndërmarrjeve të reja të krijuara gjatë vitit 2013 është ndërmarrje 91. Sipas aktivitetit ekonomik ndërmarrjet e reja në vitin 2013 kanë këtë shpërndarje: 36,9 % e ndërmarrjeve të reja janë tregtare, ku në grupin e tregtisë mbizotërues me 72,5% është tregtia me pakicë; 84,8 % e ndërmarrjeve aktive janë prodhues të shërbimeve. Gjatë vitit 2013, në këtë grup operojnë ndërmarrje më shumë se viti Shqipëria krahasuar me vendet e tjera te rajonit ka një orientim të ndryshëm për sa i takon sektorëve ekonomike që zënë peshën më të madhe. Vetëm 13-14% e ndërmarrjeve janë përqendruar në sektorin e industrisë ndërkohë që dominojnë ndërmarrjet e sektorit të tregtisë. Statistikat flasin për një vete orientim të theksuar të ekonomisë shqiptare drejt shërbimeve dhe jo drejt sipërmarrjeve prodhuese. Gjatë viteve të fundit, sipas të dhënave nga QKR (Qendra Kombëtare e Regjistrimit), është rritur ndjeshëm përqindja që zënë bizneset e reja të financuara me kapital të huaj. Në numrin e bizneseve që vazhdojnë të krijohen çdo vit NVM-të vazhdojnë të zënë një % shumë të lartë. Vetëm për vitin 2010, 95% e bizneseve të reja të krijuara (rreth 18700) ishin ndërmarrje të vogla dhe të mesme (kryesisht mikro-njësi). Një karakteristikë tjetër është përqindja e lartë e aktiviteteve të cilat pushojnë veprimtarinë e tyre, e cila për vitin 2010, në rang vendi ishte %. Kjo është më e theksuar për mikro-njësitë, kryesisht në aktivitete shërbimi. Ndryshimi i shpeshtë i aktivitetit është një karakteristike tjetër e këtij sektori të ekonomisë, ndryshim i cili në pjesën më të madhe të rasteve vlerësohet të jetë i nxitur nga dëshira për fitime më të larta. Nga 300 bizneset e vogla të anketuara në Tiranë rezulton se 80 prej tyre kanë ndryshuar aktivitet më tepër se një herë, në 44 prej tyre arsye e ndryshimit të aktivitet kanë qenë normat e ulëta të fitimit Regjistri i ndërmarrjeve ekonomike Ibid

74 Struktura menaxhuese e bizneseve të vogla vazhdon të karakterizohet nga ushtrimi i vetëm i "kompetencave" të pronarit, ndërsa në bizneset e mesme vërehet një përmirësim gradual në aspektin e strukturës së menaxhimit, në drejtim të futjes së rolit të menaxherit, kryesisht në aspekte të menaxhimit të marketingut dhe operacionale. Përqendrimi në zona të caktuara gjeografike është një karakteristikë e biznesit të vogël në Shqipëri kryesisht në zonën e Tiranës. Sipas statistikave rreth 70% e NVM janë të përqendruara në zonën qendrore të Shqipërisë, dhe kjo është e lidhur me shpërndarjen gjeografike të popullatës dhe me tendencën e lëvizjeve demografike në vend. Po ti referohemi të dhënave në zonën e Tiranës rreth 85 % e bizneseve të vogla janë të përqendruara në zonën urbane, dhe arsyeja kryesore është ambienti më i përshtatshëm për biznes, infrastruktura, popullsia e përqendruar në këto zona, faktorë të cilët mundësojnë realizimin e fitimeve më të larta. 3.3.Sistemi financiar dhe aktiviteti kreditues në vend Dinamika e sistemit financiar si një faktor bazë mbështetës për zhvillimin e biznesit shqiptar Sistemi financiar është katalizatori i zhvillimeve ekonomike të një vendi, duke realizuar funksione esenciale ekonomike. Niveli i zhvillimit të tregut financiar, institucioneve dhe instrumenteve financiare dhe roli i tyre në ekonominë e një vendi, përcakton fazën në të cilën ndodhet zhvillimi ekonomik. Sistemi financiar është midis sektorëve më të mbikëqyrur dhe të rregulluar të ekonomisë në vendet e zhvilluara, i cili po inkurajohet edhe nga politika me qëllim: përmirësimin e kontrollit mbi politikën monetare, sigurimin e informacionit për investitorët dhe inkurajimin e investimeve në sipërmarrje private, duke rritur njëkohësisht sigurinë dhe transparencën në transaksionet financiare. Bota e financës dhe në veçanti industria e shërbimeve financiare ka ndryshuar shumë gjatë dekadës së fundit. Midis ndryshimeve më të rëndësishme përmendim: - globalizimi i botës së financës; - rritja shumë e madhe e volumit të fondeve dhe masës së industrisë të shërbimeve financiare; - gama shumë e gjerë e instrumenteve financiare në përdorim; - përdorimi i teknologjisë së informacionit në shërbimet financiare; - tendenca e liberalizimit dhe heqjes së barrierave në sektorit financiar; - inovacionet financiare të cilat synojnë: - tërheqjen e investitorëve të rinj, - menaxhimin e riskut, - reduktimin e kostos, - përmirësimin e mekanizmave të tregut për shpërndarjen e produkteve financiare

75 Ndryshimet politike dhe shoqërore që ndodhën në Shqipëri në fillimet e viteve 90 e bënin të domosdoshme kryerjen e reformës në ekonomi me qëllim transformimin nga një sistem i ekonomisë së planifikuar drejt sistemit të ekonomisë së lirë të tregut. Një aspekt i rëndësishëm në kuadrin e reformave strukturore në vend ishte edhe reforma në fushën e sistemit financiar e atij bankar. Efiçenca dhe shpejtësia e reformimit të sistemit financiar ka një rëndësi mjaft të madhe për procesin e transformimit, pasi ajo ka një influencë vendimtare në shpejtësinë e procesit të transformimit edhe në sektorë të tjerë të ekonomisë. Pavarësisht kushteve jo të favorshme financiare, makro-ekonomike, dhe prapambetjes së trashëguar zhvillimet e dy dekadave të fundit janë karakterizuar nga vazhdimësi e reformave në sistemin financiar dhe kryesisht në atë bankar. Reformat kanë pasur si pikësynim rritjen e efikasitetit të sistemit financiar nëpërmjet ristrukturimit dhe privatizimit të institucioneve financiare. Aktualisht në Shqipëri janë hedhur bazat e një Sistemi Bankar modern me dy nivele. Banka e Shqipërisë (niveli i parë) është institucioni kryesor financiar i vendit, i cili zhvillon veprimtarinë e vet bazuar ne ligjin Për Bankën e Shqipërisë si dhe ndryshimet që i bëhen këtij ligji. Një progres të ndjeshëm ka edhe ne institucionet financiare jo bankare, të cilat operojnë në fushën e kreditimit, të sigurimeve dhe shërbimeve të tjera financiare për klientët. Pavarësisht progresit shumë të madh, zhvillimi në industrinë e shërbimeve financiare në Shqipëri karakterizohet nga një sërë problemesh. Ndër to mund të përmendim: - Pamundësia e sistemit për integrimin e financave personale në sistemin financiar të vendit. - Mungesa e kushteve për të tregtuar dhe bashkuar kapitalet që do të ndihmonin në krijimin e burimeve për financimin e ndërmarrje të mëdha. - Mungesa e besimit në mjaft segmente të sistemit financiar ku spikat sidomos tregu i sigurimeve. - Mungesa e logjikës ekonomike në mjaft raste në drejtim të adresimit të fondeve publike dhe të administrimit të fondeve publike. - Mungesa e transparencës dhe shpejtësisë në dhënien e informacionit mbi çmimet dhe koston e kapitaleve në ekonomi ( përjashto bankat). Sistemi financiar është akoma i brishtë dhe ka nevojë për reforma të mëtejshme, ekonomia shqiptare është ende një ekonomi cash"', tregjet financiare shqiptare janë ende të pazhvilluara në atë masë që të sigurojnë një shpërndarje efiçente të burimeve, besimi i publikut në përdorimin e monedhës kombëtare nuk është ende në nivelin e duhur, për ketë arsye ndihet ende i fortë roli i monedhës evropiane EURO dhe USD. Tregu financiar sundohet nga sektori bankar, por megjithatë shkalla e ndërmjetësimit financiar të fondeve është akoma e ulët krahasuar me vende të rajonit dhe me ekonomi të tjera ne tranzicion. Tregu financiar karakterizohet nga një përdorim i ulët i kredive bankare nga ana e publikut, dhe normat e interesit nuk reflektojnë ekuilibrin midis kursimeve dhe investimeve, apo kërkesës dhe ofertës, por janë të orientuara drejt racionimit të kredisë dhe përzgjedhje e kujdesshme e klientëve. Në vitet e fundit, ka rritje të ndërmjetësimit financiar nga institucionet financiare në vend dhe kryesisht nga sektori bankar. Nivelet e larta të rritjes së portofolit të kredisë kane ndikuar në rritjen e raportit të kredisë ndaj PBB-së. Por pakësimi i fondeve të

76 bankave (sidomos në valutë) dhe pasiguria në vend e nxitur nga konfliktualiteti shumë i ashpër politik shpesh ndikojnë në optimizmin e sipërmarrësve vendas dhe të huaj, dhe në një rritje artificiale të perceptimit të riskut të investimeve, gjë që reflektohet në ngadalësim të dukshëm të ritmeve të rritjes të kredisë, ngadalësim i cili pasqyron kryesisht tkurrjen e ofertës për kredi nga bankat dhe shtrëngim të kritereve në kreditim, që sjellin si rezultat zvogëlimin e kërkesës për kredi dhe ngadalësimin e aktivitetit ekonomik. Në këto vite të tranzicionit tregu financiar ka ofruar mundësi të pakta për financim dhe rritje ekonomike. Duke u bazuar dhe në statistikat e lart-përmendura ekonomia shqiptare ka hyrë në fazën e dytë të zhvillimit të aktivitetit bankar tregtar. Raporti kredi/depozita që vjen në rritje nga viti në vit është treguesi më i mirë për këtë konkluzion. Rritja shumë e shpejtë e vlerës së tregut të aktiveve apo bizneseve të veçanta, është një fenomen ende i pavlerësuar dhe si rezultat i pa përfshirë në qarkullimin ekonomik të vendit Zhvillimet në sektorin bankar Sistemi bankar në Shqipëri është elementi më i rëndësishëm i sistemit financiar në vend, aktivet e të cilit zënë 97% te totalit të aktiveve të të gjithë sistemit 93. Institucionet kredidhënëse në Shqipëri përbëhen nga bankat tregtare të nivelit të dytë, dhe institucionet financiare jo-bankare, këto të fundit të mbështetura në pjesën më të madhe me financime nga donatorë të huaj (si: USAID, Banka Botërore, SOROS, IFC dhe që kryesisht ofrojnë shërbime të arkëtim pagesave dhe të ndërmjetësimit të transaksioneve financiare, dhe më pak funksione të kreditimit). Aktualisht në vitin 2013 në tregun shqiptar operojnë 17 banka të nivelit të dytë, subjekte të tjera të cilat veprimtarinë e tyre kryesore kanë mikrokredinë dhe financimin e NVM-ve. Dekada e fundit është karakterizuar nga zhvillime intensive në sistemin bankar shqiptar. Zhvillimet e kësaj periudhe dëshmuan se sistemi bankar shqiptar e ka kaluar tashmë me sukses provën e tij të qëndrueshmërisë. Ky sistem, vijon të jetë i angazhuar kryesisht në aktivitetin e grumbullimit të depozitave dhe rritjes së kredidhënies. Megjithëse me ritme të moderuara, aktivet dhe burimet e sistemit janë rritur nga viti në vit. Bankat janë burimi kryesor zyrtar i kreditimit për bizneset e mesme dhe të mëdha. Bizneset më të vogla shpesh sigurojnë financim përmes burimeve jo-bankare apo informale pa lenë mënjanë këtu pjesën kryesore të përbërë nga financat personale. Praktikat e kredidhënies në ditët e sotme reflektojnë disa nga karakteristikat e zhvillimit të përgjithshëm ekonomik, politik dhe të biznesit në Shqipëri që nga fillimi i viteve Aktiviteti i dhënies së kredive tregtare filloi rreth vitit 1993 me bankat shtetërore të cilat ofronin fonde për sipërmarrës që sapo kishin filluar aktivitetin e tyre. Megjithëse bankat tani janë ngritur në një nivel me profesional të vendim-marrjes dhe se nuk ka 93 Banka e Shqipërisë

77 Tet-2011 Nën-2011 Dhj-2011 Jan-12 Shk-2012 Mar-12 Pri-2012 Maj-2012 Qer-2012 Kor-2012 Gush Sht-2012 Tet-2012 Nën-2012 Dhj-2012 Jan-13 Shk-2013 Mar-13 Pri-2013 Maj-2013 Jun-13 Jul-13 Aug-13 Sep-13 Oct-13 Tet 2011 Nën 2011 Dhj 2011 Jan-12 Shk 2012 Mar-12 Pri 2012 Maj 2012 Qer 2012 Korr 2012 Gsh 2012 Sht 2012 Tet 2012 Nen 2012 Dhj 2012 Jan-13 Shk 2013 Mar-13 Pri 13 Maj Jun 13-Jul 13-Aug 13-Sep 13-Oct mbetur ndonjë bankë me pronësi të plotë shtetërore, fatkeqësisht, produktet e reja financiare dhe instrumentet e kredisë po hyjnë shumë me ngadalë në treg. Aktiviteti konsumator është kryesisht i orientuar në transaksione kesh ku kartat e kreditit kanë përdorim të kufizuar. Bizneset mikro dhe të vogla operojnë kryesisht në kesh. Pjesa më e madhe e kulturës aktuale të kryerjes së transaksioneve të biznesit në cash, është reflektim i kolapsit të skemave piramidale në 1997 i cili shërbeu për të ulur besimin e publikut në sistemin bankar dhe rriti frikën e publikut ndaj marrjes së borxheve. Për më tepër, bankat krijuan një mentalitet konservativ ndaj rrezikut të aktivitetit të kredidhënies duke i drejtuar paratë e tyre në investime në bono thesari. Bankat nuk janë dhe aq konservatore ndaj riskut sot sa ishin ne vitin 1997, por gjithsesi ekziston një qëndrim i kujdesshëm nga ana a bankave të cilat ruajnë një nivel të lartë likuiditeti Ecuria e kreditimit dhe depozitave Në perspektivën afatmesme ecuria e kreditimit të ekonomisë ka një rëndësi prioritare. Për këtë arsye një ndër politikat me efikase do të ishte politika e stimulimit të kërkesës së biznesit dhe konsumatorëve për fonde. Të dhënat nga rezultatet e vrojtimit të aktivitetit kreditues vitet e fundit, tregojnë se standardet vazhdojnë të jenë të shtrënguara. Sipas raporteve shtrëngimi i standardeve rezulton më i fortë për NVM-të se sa për ndërmarrjet e mëdha, po ashtu këto standarde janë më të forta për kreditë për investime sesa për kapital qarkullues Dinamika e rritjes së stokut total të kredive (në %) (krahasuar me të njejtin muaj të një viti me parë) Dinamika e rritjes së stokut total të Depozitave (në %) (krahasuar me të njejtin muaj të një viti me parë) Grafiku 3.8. Ecuria e kreditimit dhe depozitave Burimi: Banka e Shqipërisë. Deri në tetor të vitit 2013, stoku total i depozitave bankare u rrit me 1.7 për qind krahasuar me tetorin e vitit Stoku total i depozitave në lekë është rritur me 6.6 për qind, ndërsa ai në valutë është ulur me 3.3 për qind (tetor 2013 / tetor 2012). Në tetor 2013, rezulton se rreth 52.5 për qind e totalit të stokut të depozitave përbëhet nga depozitat në lekë, ndërsa pjesa tjetër prej 47.5 për qind përbëhet nga depozitimet në valutë të huaj. Stoku total i depozitave vetëm për muajin tetor 2013 shënoi një rënie prej 7.3 miliardë lekë kundrejt muajit paraardhës (shtator 2013)

78 Një ndër problemet që kërkon vëmendje është cilësia e portofolit të kredive pasi sipas të dhënave të mara nga Banka e Shqipërisë është rritur ndjeshëm përqindja e huave të këqija dhe atyre nën standard. Bankat e ruajnë së tepërmi informacionin e tyre dhe shkëmbejnë informacion me bankat e tjera mbi bazë tarifash. Si rrjedhim, është pothuajse e pamundur për një institucion jo-bankar për të vlerësuar në mënyrë efiçente cilësinë e një biznesi. Sistemi bankar Shqiptar është karakterizuar në mënyrë të qëndrueshme nga një likuiditet i lartë (pavarësisht rënies në nivelin e tij gjatë vitit 2005), si rrjedhim, disponueshmëria e parave për kredidhënie nuk ka qenë kurrë problem, por gatishmëria e bankave për të dhënë kredi është kushtëzuar nga një strategji për mosmarrjen përsipër të rrezikut. Zakonisht, një pjesë e mirë e të ardhurave është siguruar nga investimet "pa risk" ne Bono Thesari. Ekziston gjithashtu një ngurrim për të dhënë kredi për shkak të vështirësive që hasin bankat për të ekzekutuar të drejtat e tyre mbi hipotekën, mbi pronën e paluajtshme të kredimarrësit në rast të mos-shlyerjes së kredisë. Procedurat janë tepër të gjata dhe të mundimshme. Treguesi me ndikim të drejtpërdrejtë në aktivitetin ekonomik janë normat e interesit të depozitave dhe kredive. Niveli i inflacionit në ekonominë shqiptare gjatë vitit 2012, por edhe gjatë këtij viti, ka qenë i ulët. Norma mesatare vjetore e inflacionit në vitin 2012 ishte 2.0 për qind, ekzaktësisht sa kufiri i poshtëm i intervalit të tolerancës të objektivit pikësor të politikës monetare (3+1 %). Norma mesatare e inflacionit për periudhën janar-nëntor të vitit 2013 rezultoi gjithashtu 2.0 për qind. Në reflektim të këtyre prirjeve disinflacioniste, norma bazë e interesit e përcaktuar nga autoriteti monetar tashmë qëndron në minimumin historik të saj prej 3.25 për qind. Deri në muajin tetor të vitit 2013, niveli total i kredive bankare u ul me 2.2 për qind krahasuar me tetorin e vitit Stoku i kredive në lekë është rritur me 1.1 për qind, ndërsa ai në valutë ka rënë me 4.3 për qind (tetor 2013 / tetor 2012). Pjesa më e madhe e kontributit në rënien e stokut total të kredisë gjatë kësaj periudhe ka ardhur prej kredive akorduar biznesit privat. Stoku i kredive akorduar biznesit privat deri në muajin tetor të vitit 2013 pësoi një rënie prej 3.8 për qind krahasuar me tetorin e vitit 2012, duke kontribuar negativisht me 2.5 pikë përqindje në ndryshimin e stokut total të kredisë. Stoku i kredive akorduar individëve deri në muajin tetor të vitit 2013, ka pësuar një rënie prej 0.2 për qind krahasuar me tetorin e vitit 2012, duke kontribuar negativisht në ndryshimin e stokut total të kredisë me 0.1 pikë përqindje. Stoku i kredive akorduar korporatave publike (kryesisht KESH-it) deri në muajin tetor të vitit 2013, u rrit me 8.1 për qind krahasuar me tetorin e vitit 2012, duke kontribuar pozitivisht me 0.3 pikë përqindje në ndryshimin e stokut total të kredisë. Në tetor 2013, rezulton se rreth 39.2 për qind e totalit të stokut të kredive përbëhet nga kreditë në lekë, ndërsa pjesa tjetër prej 60.8 për qind përbëhet nga kreditë në valutë të huaj. Niveli i kredive me probleme deri në muajin tetor 2013 ka shkuar në 24.2 për qind, duke qëndruar në të njëjtin nivel me muajin paraardhës (shtator 2013), ndërsa

79 krahasuar me muajin tetor të një viti më parë, është rritur me 1.4 pikë përqindje (Shoqata e Bankave, dhjetor 2013) 94. Sistemi bankar në Shqipëri është i shëndetshëm, megjithatë, mbështetja e bankave në investimet në bono thesari dhe përdorimi i pasurive të paluajtshme si kolateral në përputhje me rregullat për kolateralin të Bankës Qendrore të Shqipërisë janë kombinuar duke kufizuar kreditë për NVM-të. Pothuajse të gjitha aktivitetet e kredidhënies mbështeten me pasuri të paluajtshme dhe shumë pak aktivitet kreditues, mbështetet me kategori të tjera asetesh. Standardet e kredisë dhënë bizneseve kanë mbetur të pandryshuara gjatë tremujorit të tretë të vitit Sipas madhësisë së ndërmarrjeve, standardet e kredidhënies mbetën të pandryshuara për ndërmarrjet e vogla dhe të mesme. Sipas qëllimit të përdorimit të kredisë, standardet u shtrënguan për kreditë me qëllim investimin dhe u lehtësuan për kreditë me qëllim financimin e kapitalit qarkullues (balancat përkatëse rezultuan - 5.0% dhe 1.8%). Standardet e kredisë për bizneset pritet që të shtrëngohen lehtë në tremujorin e katërt të vitit Balanca neto e pritjeve shënoi vlerën -0.3% (shtrëngim) Ecuria e zhvillimit ekonomik në qytetin e Tiranës Përshkrimi i përgjithshëm i qytetit të Tiranës Qyteti i Tiranës është qyteti më i madh i Shqipërisë dhe qendra më e madhe ekonomike, administrative, politike, industriale, mediatike, akademike, sociale dhe kulturore e vendit. Tirana është kryeqytet i vendit që prej 1924, për nga pozita që gëzon është e veçantë, për të ardhur deri këtu, Tirana ka kaluar në disa etapa zhvillimi urbanistik dhe ekonomik. E vendosur mes pikave me vlerë të madhe territoriale e kombëtare, vetëm 40 km larg detit dhe pranë malit të Dajtit, Tirana ka një pozite rajonale gjeografike të favorshme. Kjo pozitë forcohet më tepër, nëpërmjet afërsisë me portin e Durrësit, më i madhi në Shqipëri dhe me Aeroportin ndërkombëtar Nënë Tereza, si dhe qytetet të rëndësishme si Elbasani në lindje dhe Kruja historike në veri, të cilët mund të konsiderohen të rëndësishëm, parë nga këndvështrime të ndryshme të zhvillimeve turistike apo ekonomike në tërësi. Qarku i Tiranës ka një sipërfaqe totale prej 1288 km². Qyteti (brenda vijës kufizuese) zë një sipërfaqe prej rreth 41.8 km² (nga 3 km² që ishte në 1920). Tirana është qendra kryesore e Prefekturës së Tiranës dhe e Rrethit me të njëjtin emër. 96 Pas një periudhe të gjatë tranzicioni, 22 vjet pas ndryshimit të bazave ekonomike dhe shoqërore në Shqipëri, ekonomia ka bërë një përparim të dukshëm si në pikëpamjen sasiore ashtu edhe kualitative. Aktualisht struktura ekonomike në vend por edhe në 94 Banka e Shqipërisë 2013, Rezultatet e Vrojtimit të Aktivitetit Kreditues, Banka e Shqipërisë 2013, Rezultatet e Vrojtimit të Aktivitetit Kreditues, Faqja zyrtare e Bashkisë së Tiranës

80 qytetin e Tiranës ku zhvillojnë aktivitetin e tyre një numër i madh biznesesh, duke e krahasuar me rrethet e tjera të vendit tonë vërtetojnë më së miri këtë progres. Periudha e ndryshimeve të mëdha politike, sociale dhe ekonomike në fillim të viteve të 90, përbën dhe fillesën e krijimit të ndërmarrjeve të para private ashtu si në të gjithë vendin edhe në Tiranë. Ritmet më të larta të regjistrimit të tyre paraqiten në periudhën Investimet e bëra në këto biznese janë financuar, kryesisht me resurse vetjake dhe të emigrantëve jashtë vendit. Ekonomia Tirana është qendra më e rëndësishme industriale në Shqipëri. Për tu përmendur janë industria e lehtë dhe ushqimore si dhe industria ndërtimore, por edhe industria e ndërtimit të makinerive apo ajo e tekstileve dhe e përpunimit të qelqit. Si në të gjithë vendin ashtu edhe kryeqyteti i Shqipërisë ndodhet në një periudhë tranzicioni. Pas rrëzimit të diktaturës komuniste shumë vepra të dikurshme industriale kanë dalë pjesërisht jashtë përdorimit dhe nuk funksionojnë rregullisht. Por ndërkohë po merren masa të shpejta për rimëkëmbjen dhe vënien sa më të shpejtë në punë të veprave ekzistuese dhe të reja. Shumica e popullsisë janë sot të punësuar në sektorin e tregtisë dhe atë të ndërtimit, në sektorin e shërbimeve publike, atë turistik dhe si punonjës të shtetit. Në kontekstin e zhvillimit ekonomik, qarku i Tiranës, zë një vend mjaft të rëndësishëm në ecurinë e zhvillimit të të gjithë vendit. Nëse do të shohim indikatorët e tregut të punës për këtë qark, shohim se kemi një kontribut të lartë. Qarku i Tiranës ka numrin më të madh të ndërmarrjeve që operojnë në republikën e Shqipërisë, konkretisht ndërmarrje aktive për vitin Ndërtimi 97 Tirana është qyteti që zë vendin kryesor në sektorin e ndërtimit në Shqipëri ku ritmi i ndërtimit është 10 herë më i lartë se në çdo qytet tjetër. Zhvillimi i madh i këtij sektori ka sjellë dhe hapjen e shumë bizneseve që prodhojnë materiale ndërtimi, që përbën dhe 2.5% të bizneseve prodhuese në Tiranë. Transporti Tirana ndodhet rreth 40 km larg portit më të rëndësishëm të vendit, që ndodhet në Durrës. Bashkia e Tiranës fillon ndërhyrjen në mjetet e transportit publik si pjesë e paketës së masave të përmirësimit të shërbimit, hartuar në kuadër të strategjisë së transportit, në të cilën u konsiderua parësore përmirësimi i kushteve të komoditetit dhe të lëvizjes në shërbimin e Transportit Publik. E konsideruar si një revolucion i madh në standardet e transportit të Tiranës, ky rinovim do të shtrihet në të gjitha linjat urbane të kryeqytetit, me vënien në funksionim të autobusëve të niveleve më të larta bashkëkohore. 97 Të dhënat janë marrë nga Drejtoria e Përgjithshme e Tarifave dhe Taksave Vendore, Bashkia Tiranë

81 Transporti ajror në Rinas gjendet Aeroporti Ndërkombëtar "Nënë Tereza", i cili është rreth 25 km larg nga Tirana. Linjat ajrore lidhin Tiranën direkt me metropolet e Evropës Perëndimore, Evropën Lindore dhe prej andej me mbarë botën. Infrastruktura Investimet në infrastrukturë prej 10 vitesh kanë qenë investimet më të rëndësishme dhe të konsiderueshme, sidomos për të krijuar mundësitë e lidhjeve të Tiranës me qytetet e tjera brenda vendit por edhe me Kosovën e vende të tjera. Problematike mbetet infrastruktura e cila, pavarësisht investimeve të konsiderueshme që janë bërë, ende ka nevoje te vazhdueshme për përmirësime duke krijuar në ketë mënyrë një minimizim një pengesat kryesore të zhvillimit ekonomik. Sektori Financiar Konkurrenca në sektorin bankar është gjithnjë e në rritje, dhe pse fitimi i bankave mbetet i lartë. Bankat vazhdojnë të zgjerojnë ofrimin e produkteve të tyre si karta debiti e krediti, karta viza, shitje obligacionesh, zgjerimin e portofolit të kredive etj., gjithashtu vazhdojnë të rrisin numrin e degëve si në Tiranë ashtu edhe në rrethe. Në qytetin e Tiranës operojnë një rrjet prej 17 bankash të nivelit të dytë, si dhe disa institucione të tjera financiare jo bankare të përqendruara në zonat urbane, ndërsa vërehet një tendencë për te penetruar në zonat rurale nga institucionet e tjera jo bankare, kryesisht institucione mikrofinanciare që operojnë në këtë rajon. Programet rajonale të zhvillimit Në qytetin e Tiranës janë prezentë një numër i madh programesh dhe projektesh ndërkombëtare zhvillimi që kontribuojnë në zhvillimin ekonomik të saj. Përqendrimi ekonomik në Tiranë, i ka mundësuar kësaj të fundit përfitimin nga tranzicioni dhe modernizim më të shpejtë, krahasuar me pjesën tjetër të vendit Dinamika e aktivitetit ekonomik dhe tiparet e bizneseve që operojnë në qytetin e Tiranës Në qytetin e Tiranës, sipas të dhënave të mara në Drejtorinë Tatimore Rajonale për vitin 2013 figurojnë të regjistruara për të ushtruar aktivitetin e tyre ekonomik rreth 47,477 ndërmarrje ose rreth 42.7% e totalit

82 Tabela 3.9. Ndërmarrjet aktive në qarkun e Tiranës sipas madhësisë, 2013 Qarku Gjithsej Grupuar sipas numrit të të punësuarve Tiranë Gjithsej Burimi: Regjistri i ndërmarrjeve ekonomike 2013 Që nga viti 2000 e në vazhdim vërehet një tregues i rritjes së qëndrueshme të numrit të ndërmarrjeve me një normë mesatare vjetore rreh 14-15%, por numri i ndërmarrjeve të regjistruara sipas vrojtimeve ka një mospërputhje të madhe me numrin e ndërmarrjeve aktive. Duke u bazuar në të dhënat e fundit të mara pranë Degës Tatimore Tiranë, aktualisht numri i ndërmarrjeve të regjistruara në qytetin e Tiranës për fundin e vitit 2013 është rreth 47,477 ndërmarrje. Analiza strukturore e ndërmarrjeve private që operojnë në qytetin e Tiranës për vitin 2013, (bazuar mbi biznesin e regjistruar), tregon për një mbizotërim të ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme me rreth afërsisht 89 %, dhe kryesisht ndërmarrjeve me 1-4 punonjës

83 KREU IV - METODOLOGJIA E STUDIMIT DHE INSTRUMENTET E PËRDORUR 4.1 Metodologjia Qëllimi i këtij disertacioni është analiza empirike e variablave kryesore që na mundësojnë të shpjegojmë performancën e NVM-ve të cilat rriten shpejt në Shqipëri. Nga ana teorike, rritja shpjegohet me anë të një kombinimi të karakteristikave tradicionale si mosha, madhësia, plani biznesit, niveli i teknologjisë, etj., dhe atyre specifike të bizneseve, si financat e brendshme, struktura e kapitalit, mundësitë e rritjes, likuiditeti, etj. Megjithatë, qëllimi kryesor i këtij studimi nuk është të japë një shpjegim të drejtpërdrejtë të rritjes së bizneseve, por, të përcaktojë se cilat nga karakteristikat e brendshme përcaktojnë ecurinë dhe performancën, e NVM-ve që rriten shpejt duke marrë në shqyrtim bizneset e qytetit të Tiranës. Ky aspekt përcakton metodologjinë e përdorur. Studimi, duke përdorur të dhëna panel për 300 biznese në qytetin e Tiranës, nxjerr në pah se rritja e bizneseve është e lidhur jo vetëm me përcaktuesit tradicional si madhësia mosha, plani biznesit, niveli i teknologjisë, etj., por edhe nga karakteristika të tjera të veçanta që lidhen me strukturën financiare të NVM-ve. Në të njëjtën linjë me kërkime të mëparshme, ky studim konstaton se madhësia e biznesit, e lidhur kjo me aktivin e saj në total, ka prirje të rrisë të ardhurat nga shitjet. Një tjetër konstatim është se NVM-të në ekonomitë në tranzicion mbështeten kryesisht në fondet e gjeneruara nga brenda vendit për të mbështetur rritjen e aktiveve të tyre, por kanë nevojë për akses në kapital të jashtëm për rritur shitjet e tyre. Ky rezultat mbështet idenë se bizneset me qarkullim të lartë të parasë kanë prirje të rriten më shpejt. Analiza është e bazuar në analizën ndër-sektoriale të të dhënave panel të një grupi biznesesh të vogla dhe të mesme në qytetin e Tiranës. Në këtë studim, ne kemi shqyrtuar nëse ka dhe në çfarë mase rritja e NVM-ve mund të shpjegohet nga këto karakteristika të bizneseve. Së pari: Në një linjë me kërkimet e mëparshme, ne argumentojnë se rritja e NVM-ve në sektorin e prodhimit të shërbimeve dhe të tregtisë lidhet fort me karakteristikat tradicionale të biznesit si madhësia, mosha, plani biznesit, niveli i teknologjisë etj. Së dyti: Një numër karakteristikash të tjera specifike të NVM-ve, të tilla si rentabiliteti dhe aksesi për kredimarrje duhet të luajnë një rol kryesor në shpjegimin e rritjes tek këto biznese

84 Në literaturën ekzistuese ka shumë diskutim mbi mënyrën e matjes së rritjes, ndërkohë që studiuesit kanë përdorur një shumëllojshmëri faktorësh të ndryshëm, duke përfshirë, rritjen e shitjeve, numrin e të punësuarve, aktivin, fitimin, kapitalin, dhe të tjera (Davidsson dhe Wiklund, 2000). Gjithashtu, rritja është matur në terma absolute ose relative. Ndoshta matësit më të zakonshëm të rritjes së biznesit janë karakteristikat relativisht objektive dhe të matshme, të tilla si rritja e xhiros, totali i aktiveve dhe rritja e numrit të punonjësve. Këto matës janë relativisht të pakundërshtueshëm (metodologjikisht) dhe të dhënat priren të jenë lehtësisht të disponueshme (Freel dhe Robson, 2004). Në këtë studim ne përdorim modele të rritjes për të shqyrtuar në mënyrë më të saktë efektin e variablave shpjegues në rritjen dhe performancën e një biznesi; rritjen e të ardhurave dhe shitjes, numrit të të punësuarve dhe totalit të aktivit. Në studimin tonë kemi zgjedhur disa variabla që literatura empirike (Haranda dhe Honjo, 2006; Wiboonchutikula, 2002; Wiklund, Patzelt dhe Bariu, 2009; Sogorb- Mira, 2005, Hall, Hutchinson dhe Michaelas, 2000, 2006; Garcýa-Martýnez-Teruel dhe Solano, 2008) sugjeron se janë përcaktues të rëndësishëm të rritjes së NVM-ve. Siç është shpjeguar, një numër karakteristikash specifike të bizneseve: të tilla si financat e brendshme, struktura e kapitalit, leva, efikasiteti i prodhimit, mundësitë e rritjes në të ardhmen, mosha dhe madhësia, mund të ndihmojnë në shpjegimin e rritjes së ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme. Siç është diskutuar, NVM-të hasin vështirësi për të hyrë në tregjet e kapitalit, dhe kufizimet financiare janë më të detyrueshme për NVM-të. Për këtë arsye, burimet e brendshme luajnë një rol të rëndësishëm në rritjes së NVM-ve duke i bërë ato të kapërcejnë pengesat e kufizimeve financiare. Sipas teorisë të hierarkisë (Myers dhe Majluf, 1984), bizneset preferojnë të financojnë vetveten me burime të veta përpara se t i drejtohen tregut. Në këto rrethana, bizneset me një qarkullim më të lartë të parasë kanë më shumë gjasa të rriten më shpejt, dhe kështu pritet që të gjendet një lidhje pozitive ndërmjet qarkullimit të parasë dhe rritjes së tyre. Dy përcaktues të njohur, si vlera absolute e totalit të aktivit dhe numri i të punësuarve janë përfshirë si variabla të masës për të testuar efektet në shkallë në raport me rritjen e përmasave të biznesit. Dëshmitë empirike tregojnë sa më i madh biznesi (në drejtim të aktivit ose të numrit të punonjësve) aq më i madh është potenciali që ai të rritet (Wiklund dhe Shephard, 2005). Kështu, ne presim që madhësia e biznesit të jetë pozitivisht e lidhur me performancën e tij. Struktura e grupit të të dhënave e siguruar me anë të të dhënave të pyetësorëve dhe të dhënave të siguruara nga Institucioni i Drejtorisë së Përgjithshme Tatimeve Tiranë, nëpërmjet formularëve të deklarimit dhe pagesës së tatimit mbi të ardhurat personale të biznesit të vogël (FDPT), na ka mundësuar përdorimin e metodologjive statistikore dhe matematikore të të dhënave panel për nxjerrjen e konkluzioneve mbi popullimin heterogjen të NVM-ve. Literatura të ndryshme që kanë studiuar rezultate të ngjashme mbi bizneset heterogjene, siç është reduktimi i kolinaritetit të variablave (Arellano dhe Bover, 1990), na kanë shërbyer për një orientim dhe organizim të konkluzioneve të nxjerra

85 Teknikat e përdorura kanë mundësuar eliminimin e paragjykimeve të mundshme në vlerësimet që dalin ndërmjet efekteve individuale dhe variablave shpjeguese të përfshira në model. Modelet e përdorura me të dhëna panel i kemi konsideruar metodologji të dobishme dhe rezultative që mundësuan testimin e hipotezave në analizën ndërfaktoriale dhe ndërsektoriale. Metodologjitë e përdoruara i kemi konsideruar rezultate, pasi mundësuan konkluzione dinamike për mikro të dhëna. Të dhënat e studimit janë përpunuar nëpërmjet metodave statistikore, kryesisht metodave lineare dhe logjistike te aplikuara ne prog SPSS, version 21. Interpretimi i rezultateve është i ilustruar me anë të autputeve në trajtë tabele dhe grafike. Në këtë punim janë përdorur disa modele të regresionit linear dhe regresionit logjistik për të analizuar të dhënat e grumbulluara. Metodologjia analizuese dhe konkluduese e përdoruar është testimi i qëndrueshmërisë së hipotezave mbështetur në koeficientet e ekuacioneve lineare dhe logjistike, të nxjerra për faktorët shpjegues të rëndësishëm statistikisht, gjykuar kjo nga niveli i signifikancës. Kemi përdorur një panel të dhënash të nxjerrë nga 300 pyetësorë ku janë përfshirë anketimi i NVM-ve në qytetin e Tiranës. Të dhëna të tjera janë siguruar nga Institucioni i Drejtorisë së Përgjithshme Tatimeve Tiranë, nga formularët e deklarimit dhe pagesës së tatimit mbi të ardhurat personale të biznesit të vogël (FDPT) Zgjedhja dhe përshkrimi i mostrës Për këtë studim u realizuan 300 pyetësorë, anketimi i të cilave është bërë me 300 biznese të vogla dhe të mesme, që operojnë në qytetin e Tiranës. Për përzgjedhjen e kampionit është përdorur metoda e zgjedhjes rastësore. Rastësia është realizuar nga prezenca ose jo e sipërmarrësit të biznesit, d.m.th nga popullata e bizneseve të anketuara është realizuar anketim në ato biznese ku sipërmarrësi ka qenë vetë prezent. Kjo mënyrë përzgjedhjeje është bërë që të krijojë mundësinë e një pasqyrimi sa më real të situatës së biznesit. Anketimi është realizuar nëpërmjet modelit te anketimit të drejtpërdrejtë dhe të plotësimit të pyetësorit nga të anketuarit, gjë e cila ju ka dhënë atyre mundësinë edhe për të kërkuar shpjegime shtesë lidhur me përgjigjet e pyetjeve. Studimi është kryer duke ruajtur një zonim që përfshin akset kryesore të qytetit të Tiranës, ku shpërndarja e bizneseve ruan dhe parametra të proporcioneve të kategorisë demografike të popullsisë. Jemi kujdesur që në mostrën e përzgjedhur të përfshihen në mënyrë të konsiderueshme bizneset të të gjitha sektorëve kryesore kryesisht në sektorin e prodhimit, shërbimit dhe sektorit të tregtisë. Kjo është realizuar duke përzgjedhur zona të sektorëve heterogjene. Ky pyetësor është realizuar në formën e intervistave të drejtpërdrejta me një nga sipërmarrësit në një kohë intervistimi mesatarisht minuta

86 Te dhëna të tjera janë siguruar nga Institucioni i Drejtorisë së Përgjithshme Tatimeve Tiranë, nga formularët e deklarimit dhe pagesës së tatimit mbi të ardhurat personale të biznesit të vogël (FDPT) Pyetësori 98 Pyetësori është konceptuar në tre pjesë kryesore: Pjesa e parë e pyetësorit na jep një informacion të përgjithshëm të NVM, ashtu si për nga forma ligjore e regjistrimit të shoqërive, apo nga sektori në të cilin zhvillojnë aktivitetin. Pjesa e dytë si një nga pjesët më dominante të pyetësorit na shfaq në mënyrë të plotë karakteristikat e performancës të NVM. Këto karakteristika janë: mosha e biznesit; numrit i të punësuarve; plani biznesit ; niveli i teknologjisë ; perspektiva e biznesit; xhiro vjetore; shpenzimet mesatare vjetore për trajnimin e punonjësve ; shpenzimet mesatare vjetore për promocion; Rentabiliteti në përceptimin e të anketuarve duke përdorur Shkallën e Likertit. Në pjesën e dytë është ngritur pyetja në formën e shkallëve të Likertit e cila tregon nivelin e rentabilitetit, ku sipërmarrësi përcakton nivelin e performancës së biznesit sipas këtij treguesi. Pjesa e tretë na siguron informacion në lidhje me: sigurimin e burimeve të financimit të biznesit; sigurimin e aktiveve të biznesit të NVM ve; investimin mesatar vjetor të bërë në tre vitet e fundit; burimet të pronarit; nevojën për Cash (para në të holla) situatën aktuale në raport me kredimarrjen formën e kredisë; kapacitetin maksimal të kredisë që bizneset të mund absorbojnë ne vitet e ardhshme; Aksesi për kredimarrje në përceptimin e të anketuarve duke përdorur Shkallën e Likertit. 98 Pyetësori është i paraqitur në anekset e këtij punimi

87 4.4. Grumbullimi dhe paraqitja e të dhënave Te dhënat e grumbulluara nga pyetësorët dhe nga formularët e deklarimit dhe pagesës së tatimit mbi të ardhurat personale të biznesit të vogël (FDPT), sipas strategjisë së mësipërme, janë hedhur si fillim në një tabelë në programin Excel, duke identifikuar llojin e të dhënave. Sikurse shihet në pyetësor përgjigjet janë të llojeve të ndryshme, për sa i përket të dhënave, ne kemi : Të dhëna nominale, siç janë ato që tregojnë llojin e sektorit, plan biznesin, format ligjore, sigurimin e aktiveve. Të dhëna ordinale, siç janë perspektiva, niveli i teknologjisë, forma e kredisë, kapaciteti maksimal i kredisë, etj.. Të dhëna numerike siç janë, mosha e biznesit, numri i të punësuarve, xhiro vjetore etj Analiza e të dhënave Për analizimin e të dhënave sasiore dhe cilësore, është përdorur modeli i regresionit linear dhe regresionit Logjistik me të dhëna panel, nga ku do të tregojmë lidhjen midis variablave të varur të Rentabilitetit dhe Aksesit për kredimarrje si tregues të performancës të NVM-ve dhe variablave shpjegues që ndikojnë në to. Në varësi nga lloji i të dhënave marrëdhëniet midis dy veçorive që duam të studiojmë dhe faktorëve studiues në to janë përzgjedhur modelet lineare që do të përdorim për të studiuar këto marrëdhënie. Për të parë ndikimin e Rentabilitetit dhe Aksesit për kredimarrje nga variablat e pavarur është ndjekur parimi: kemi përdorur regresionin linear për variablat shpjegues me të dhëna numerike 99 dhe regresionin logjistik për faktorët shpjegues me të dhëna nominale 100 dhe të dhëna ordinale 101. Rezultatet e modelit të regresionit linear dhe regresionit Logjistik janë siguruar nga program i specializuar ekonometrik spss versioni 21 i kombinuar gjithashtu me programe të tjera kompjuterike, për të përpunuar në mënyrë sa më bashkëkohore të dhënat si edhe për të përfituar rezultate sa më të sakta nga këto vrojtime të bëra Ndërtimi i modelit dhe përcaktimi i variablave Për të përmbushur objektivat kryesor të studimit, fillimisht kërkimi është mbështetur në metodat sasiore dhe cilësore, nga ku janë ndërtuar modele ekonometrike për të identifikuar dhe matur kryesisht faktorët që ndikojnë në performancën e NVM-ve. 99 Ratio data, të dhëna numerike ku distancat midis të dhënave dhe pikës zero kanë kuptim real. 100 Nominal data, të dhëna që klasifikojnë apo kategorizojnë karakteristika. Ato mund të kodohen si numër por numri nuk ka kuptim real. 101 Ordinal data, të dhënat mund të vendosen në një mënyrë renditjeje, por nuk kanë një vlerë numerike

88 Teorikisht modelet e regresionit përdoren për të ekzaminuar lidhjet përbërëse midis variablave në termat e rëndësive krahasuese të variablave të pavarur dhe vlerave të parashikuara në variablat e varur. Studimin e ndikimit të variablave shpjegues mbi variablin e varur e kemi realizuar duke përdorur 2 metoda statistikore, regresioni linear 102 dhe regresionin logjistik 103 në varësi të llojit të të dhënave. Të dhënat e vrojtuara i kemi grupuar në 2 grupe: Grupi i parë, variabla me të dhëna numerike. Grupi i dytë, variabla me të dhëna ordinale dhe nominale. Për grupin e parë kemi përdorur metodën e regresionin linear, ndërsa për grupin e dytë metodën e regresionit logjistik. Duke u mbështetur në të dhënat e grumbulluara, për të testuar hipotezat e ngritura, është përdorur modeli i mëposhtëm linear: Y = α + βx + ε α =termi konstant Y = variabli i varur X = X 1, X 2,X 3 X n, vektori i variablave të pavarur (shpjegues) β = β1, β2, koeficienteve i variablave të pavarur (shpjegues) ε = termi i gabimit Ky është ekuacioni i funksionit të regresionit linear që përcakton lidhjen midis variablave të marrë në studim. Ku α është termi konstant i modelit dhe β 104 është koeficienti i funksionit të regresionit linear. Vlera e funksionit të regresionit linear varet nga koeficientet β që do të thotë që nëse koeficienti β është negativ atëherë variabli parashikues ose i pavarur ndikon negativisht tek variabli i varur: një rritje me një njësi në variablin e pavarur do të ulë variablin e varur me vlerën e koeficientit përkatës. Në të njëjtën mënyrë nëse koeficienti β është pozitiv, variabli i varur do të rritet me vlerën e koeficientit përkatës. α është vlera e konstantes për të cilën parashikohet të ketë variabli i varur nëse të koeficientet β të variablave të pavarur janë të barabartë me 0 (nëse β 1 = β 2 = β n =0) atëherë Y=α. Ndërsa ε është termi i gabimit, i cili shpreh efektin e të gjithë variablave të tjerë, përveç variablave të varur dhe të pavarur të marrë në shqyrtim në funksionin e regresionit. 102 Gujarati, D.N, The Logit Model: Estimation, Testing and Interpretation, Herman J. Bierens October 25, β- përfaqëson kontributin e çdo variabli të pavarur për parashikimin e variablit të varur

89 4.7. Ngritja e Hipotezave statistikore Testimi i hipotezave statistikore në një studim kërkimor përbën një procedurë shumë me rëndësi. Mbi bazën e tyre mbështeten objektivat kryesorë të kërkimit. Hipoteza 105 përcakton se çfarë kërkon vëmendje të mëtejshme studimi. Gjithashtu ajo ofron një kornizë për organizimin e konkluzioneve që do të rrjedhin nga studimi. Marrëdhënien midis variablit të varur dhe variablave shpjegues, në kuptimin e ekzistencës do ta quajmë pozitive nëse koeficientet e regresit janë të ndryshëm nga 0, me një nivel rëndësie të paracaktuar (p-value < 0.05). Metoda statistikore që kemi ndjekur është kontrolli i hipotezave për ato variabla shpjegues të cilat janë statistikisht të rëndësishëm në model. Pra do të trajtohen në model ata faktorë të cilët nga të dhënat e vrojtuara sigurojnë nivel rëndësie (p-value < 0.05) ose në raste të veçanta (p-value < 0.1) Vlerësimi dhe Testimi i të dhënave statistikore Për vlerësimin dhe testimin e këtyre të dhënave është përdorur modeli statistikor mbështetur në metodën MKV 106 me një nivel besueshmërie p=0.95 ose nivel rëndësie 0.05, duke shfrytëzuar rezultatet e përftuara nga anketimi për variablin e varur dhe variablat e pavarur. Për kryerjen e analizave të nevojshme të mardhënieve objekt të këtij studimi, jemi mbështetur në këta tregues statistikor: - Niveli i signifikancës, i cili ruan në model vetëm variablat statistikisht të rëndësishëm. - Koeficientet e regresionit me anë të të cilëve provojmë qëndrueshmërinë e hipotezave statistikore. - Odd radios me anë të të cilëve kemi arsyetuar shkallën e ndikimit të secilit. Zgjedhja e modeleve më të përshtatshëm për të bërë analizat e nevojshme është bazuar kryesisht në testet kryesore që matin përshtatshmërinë e modeleve si: F-statistikore, për të testuar përshtatshmërinë e modelit, T-test, për të testuar rëndësinë e lidhjes midis variablave, R-katror, si matës i shpjegueshmërisë së variacionit të rentabilitetit nga variablat e marrë në studim në model. Si edhe teste të tjera diagnostikuese që do të vërtetojnë formën e përshtatshme të lidhjes, korrelacionet midis tyre. 105 Hulley, S.; Cummings, S.; Browner, W, et al. Designing Clinical Research (3rd Ed.). Philadelphia, PA: Lippincott Williams & Wilkins. 106 Metoda e katrorëve të vegjël

90 KREU V- ANALIZA E TË DHËNAVE DHE GJETJET 5.1. Studimi i lidhjes të rentabilitetit sipas perceptimit të bizneseve dhe rentabilitetit në përqindje Për një studim më të hollësishëm të lidhjes lineare të variablit të varur (Rentabilitetit) nga variabli i pavarur (Rentabilitetit në përqindje) (ose shpjegues). Konkluzionet e nxjerra për këtë marrëdhënie janë arsyetuar me anë të autputeve të regresionit linear, sipas programit SPSS versioni 21. Përcaktimi dhe shpjegimi i variablave Variabli i varur (Rentabiliteti) Një nga variablat e varur si pjesë e rëndësishme e performancës së NVM-e që është përdorur në këtë studim është ai i rentabilitetit. Të dhënat për këtë janë siguruar me anë te intervistimit të drejtpërdrejte të bizneseve si përgjigje të pyetjes 11 të pyetësorit. Nga 0 (aspak) në 10 (plotësisht), sa rentabël mendoni se është aktiviteti juaj? Y- PERC.RENTAB (treguesi i rentabilitetit sipas perceptimeve te bizneseve). Variabli i pavarur Më poshtë kemi zgjedhur si variabël të pavarur Rentabilitetin në përqindje (matur sipas raportit fitim bruto/ardhurat nga shitja*100). Te dhënat për variablin e pavarur janë siguruar nga Institucioni i Drejtorisë së Përgjithshme Tatimeve Tiranë. Arsyeja e zgjedhjes të këtij variabli është pasi rentabiliteti në përqindje i matur sipas këtij raporti na jep të dhëna faktike të siguruara nga formularët e deklarimit dhe pagesës së tatimit mbi të ardhurat personale të biznesit të vogël (FDPT). X- PERQ.RENTAB, Rentabiliteti në përqindje (matur sipas raportit fitim bruto/ardhurat nga shitja*100). Për të testuar lidhjen RENTAB (rentabilitetit) variablit të varur dhe X- Rentabiliteti në përqindje (matur sipas raportit fitim bruto/ardhurat nga shitja*100) ndërtojmë hipotezat e mëposhtme:

91 Hipoteza 1 H 0 : Rentabiliteti në perceptimin e bizneseve nuk është i ndikuar nga rentabiliteti i deklaruar sipas (FDPT). β 1 = 0 H 1 : Rentabiliteti në perceptimin e bizneseve është i ndikuar nga rentabiliteti i deklaruar sipas (FDPT). β 1 0 Tabela Përmbledhja e Modelit Model R R Square Adjusted R Square Std. Error of the Estimate a Burimi: Llogaritje të autorit Tabela ANOVA e modelit Model Sum of Squares df Mean Square F Sig. Regression b 1 Residual Total Burimi: Llogaritje të autorit Tabela Koeficientet e variablave Model Unstandardized Coefficients Standardized Coefficients t Sig. B Std. Error Beta (Constant) PERQ.RENTB Burimi: Llogaritje të autorit Modeli ekonometrik i përftuar nga analiza e të dhënave të grumbulluara sipas tabelës 5.3 paraqitet si më poshtë: PERC.RENTAB = PERQ.RENTAB Ky model është statistikisht i rëndësishëm sepse niveli i signifikancës është brenda kufijve të rëndësisë, tabela 5.3 (p-value =0.000 < 0.05)

92 Nga rezultatet e përpunimit statistikor me metodën e regresionit linear në programin SPSS versioni 21 shohim se β 1 =0.057, tabela 5.3 d.m.th. β 1 0, hipoteza H 0 rrëzohet dhe pranohet hipoteza alternative H 1. Sipas Hipotezës H 1 kjo do të thotë që rentabiliteti në përqindje është një tregues real i cili ndikon në nivelin e rentabilitetit sipas perceptimit të bizneseve të NVM-ve, rezultate këto të mbështetura në ekuacionin e mësipërm. Duke gjykuar nga ekuacionin i regresit linear të përftuar rritja me një njësi e rentabilitetit në përqindje, matematikisht çon në rritjen me njësi të rentabilitetit sipas perceptimit të bizneseve. Rezultatet e modelit të regresionit linear në vlerësimin e rentabilitetit sipas perceptimeve të bizneseve në funksion të normës së fitimit (sipas raportit fitim bruto/ të ardhura nga shitja*100) tregojnë se ka përputhje ndërmjet perceptimeve të bizneseve dhe rezultateve faktike të siguruara nga Formularët e deklarimit dhe pagesës së tatimit mbi te ardhurat personale të biznesit të vogël (FDPT). Perceptimet në lidhje me Rentabilitetin duken qartë nga pyetje në formën e shkallëve të Likertit. Te dhënat për këtë janë siguruar me anë te intervistimit të drejtpërdrejte të bizneseve si përgjigje të pyetjes 11 të pyetësorit. Nga 0 (aspak) në 10 (plotësisht), sa rentabël mendoni se është aktiviteti juaj? Grafiku 5.1. Regresioni Linear Burimi: Llogaritje të autorit Duke parë grafikun 5.1, dalim në përfundimin se sjellja e vrojtimeve faktike ka një qasje shumë të mirë kundrejt vijës së regresit linear të shprehur me ekuacionin e mësipërm

93 Grafiku 5.2 Histograma Burimi: Llogaritje të autorit Histograma 5.2 tregon përqasjen normale të vlerave të përpunuara. Vëmë re që histograma ka sjellje përafërsisht normale Studimi i lidhjes të rentabilitetit dhe faktorëve shpjegues për të gjithë sektorët Studimin e ndikimit të variablave shpjegues për të gjitha bizneset e marra në studim mbi rentabilitetin e NVM-ve e kemi realizuar duke përdorur 2 metoda statistikore, regresionin linear dhe regresionin logjistik në varësi të llojit të të dhënave. Të dhënat e vrojtuara i kemi grupuar në 2 grupe: Për grupin e parë (variabla me të dhëna numerike) kemi përdorur metodën e regresionin linear, ndërsa për grupin e dytë (variabla me të dhëna ordinale dhe nominale) metodën e regresionit logjistik. Si fillim kemi trajtuar të dhënat e bizneseve në total për të gjithë sektorët. Metoda statistikore që kemi ndjekur është kontrolli i hipotezave për ato variabla shpjegues të cilat janë statistikisht të rëndësishëm në model. Pra do të trajtohen në model ata faktorë të cilët nga të dhënat e vrojtuara sigurojnë nivel rëndësie (p-value < 0.05) ose në raste të veçanta (p-value < 0.1) Studimi i lidhjes të rentabilitetit dhe faktorëve shpjegues të grupit të parë Për grupin e parë përdorim regresionin linear ku variabël i varur është rentabiliteti, ndërsa si faktorë shpjegues të grupit të parë, variabla me të dhëna numerike janë: Numri i viteve (Mosha); Numri i të punësuarve; Xhiro vjetore; Shpenzimet për trajnimin e punonjësve; Shpenzimet për promocion

UNIVERSITETI I PRISHTINËS FAKULTETI EKONOMIK Studime postdiplomike. BDH Relacionale. Pjesa 2: Modelimi Entity-Relationship. Dr.

UNIVERSITETI I PRISHTINËS FAKULTETI EKONOMIK Studime postdiplomike. BDH Relacionale. Pjesa 2: Modelimi Entity-Relationship. Dr. UNIVERSITETI I PRISHTINËS FAKULTETI EKONOIK Studime postdiplomike BDH Relacionale Pjesa 2: odelimi Entity-Relationship Dr. ihane Berisha 1 Qëllimi Pas kësaj ligjërate do të jeni në gjendje : Të përshkruani

More information

Sigurimi i Cilësisë Mjet për Ngritjen e Besueshmërisë së Pasqyrave Financiare

Sigurimi i Cilësisë Mjet për Ngritjen e Besueshmërisë së Pasqyrave Financiare 1 Sigurimi i Cilësisë Mjet për Ngritjen e Besueshmërisë së Pasqyrave Financiare Arbër Hoti Sesioni Paralel Nr. 2 Prishtinë 27.06.2016 Tesla Motors 2015 2 2008 Prentice Hall Business Publishing, Auditing

More information

FAKTORËTQË PENGOJNË ZHVILLIMIN E SEKTORIT PRIVAT NË KOSOVË ФАКТОРИТЕ КОИ ГО СПРЕЧУВААТ РАЗВОЈОТ НА ПРИВАТНИОТ СЕКТОР ВО КОСОВО

FAKTORËTQË PENGOJNË ZHVILLIMIN E SEKTORIT PRIVAT NË KOSOVË ФАКТОРИТЕ КОИ ГО СПРЕЧУВААТ РАЗВОЈОТ НА ПРИВАТНИОТ СЕКТОР ВО КОСОВО 334.722 (497.115) C E N T R U M 4 Donjeta Morina, MA 1 FAKTORËTQË PENGOJNË ZHVILLIMIN E SEKTORIT PRIVAT NË KOSOVË ФАКТОРИТЕ КОИ ГО СПРЕЧУВААТ РАЗВОЈОТ НА ПРИВАТНИОТ СЕКТОР ВО КОСОВО FACTORS THAT PREVENT

More information

this project is funded by the european Union

this project is funded by the european Union this project is funded by the european Union v Karakteristikat EKONOMIKE Economic Characteristics CENSUSI I POPULLSISË DHE BANESAVE 2011 POPULATION AND HOUSING CENSUS 2011 Karakteristikat Ekonomike Economic

More information

DOKTOR. AVANTAZHI KONKURRUES DHE ROLI I VLERËS NË SUKSESIN E SME-ve

DOKTOR. AVANTAZHI KONKURRUES DHE ROLI I VLERËS NË SUKSESIN E SME-ve REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DISERTACION PËR MARRJEN E GRADËS SHKENCORE DOKTOR TEMA AVANTAZHI KONKURRUES DHE ROLI I VLERËS NË SUKSESIN E SME-ve (Rasti i SME-ve në

More information

ANALIZA E NEVOJAVE PËR TRAJNIME TË NVM-ve

ANALIZA E NEVOJAVE PËR TRAJNIME TË NVM-ve Republika e Kosovës Republika Kosova-Republic of Kosovo Qeveria Vlada-Government - Ministarstvo Trgovine i Industrije- Ministry of Trade and Industry Agjencia për Investime dhe Përkrahjen e Ndërmarrjeve

More information

Tema e disertacionit

Tema e disertacionit REPUBLIKA E SHQIPËRISË U N I V E R S I T E T I I T I R A N Ë S FAKULTETI EKONOMIK DEPARTAMENTI I KONTABILITETIT Tema e disertacionit Studimi i mundësive për përdorimin e tregtisë elektronike nga bizneset

More information

CURRICULUM VITAE. Bulevardi i Pavarësisë, P+13/34, Gjilan Nr. i telefonit: -

CURRICULUM VITAE. Bulevardi i Pavarësisë, P+13/34, Gjilan Nr. i telefonit: - CURRICULUM VITAE Të dhënat personale: Mbiemri: Mustafa Emri: Arben Datëlindja: 12/02/1984 Vendlindja: Gjilan Kombësia: Kosovar Shqiptar Adresa aktuale: Bulevardi i Pavarësisë, P+13/34, Gjilan Nr. i telefonit:

More information

NDIKIMI I FINANCIMIT NË MUNDËSITË PËR RRITJE TË BIZNESIT FENOMENI I VETËPËRJASHTIMIT VULLNETAR NGA KREDITIMI DHE ALTERNATIVA E FINANCIMIT ISLAMIK

NDIKIMI I FINANCIMIT NË MUNDËSITË PËR RRITJE TË BIZNESIT FENOMENI I VETËPËRJASHTIMIT VULLNETAR NGA KREDITIMI DHE ALTERNATIVA E FINANCIMIT ISLAMIK NDIKIMI I FINANCIMIT NË MUNDËSITË PËR RRITJE TË BIZNESIT FENOMENI I VETËPËRJASHTIMIT VULLNETAR NGA KREDITIMI DHE ALTERNATIVA E FINANCIMIT ISLAMIK Eugen Musta Dorëzuar Universitetit Europian të Tiranës

More information

Universiteti Aleksandër Moisiu Durrës Fakulteti i Biznesit PËRCAKTUESIT E STRUKTURËS SË KAPITALIT: RAST STUDIMI I KOMPANIVE TË PALISTUARA NË SHQIPËRI

Universiteti Aleksandër Moisiu Durrës Fakulteti i Biznesit PËRCAKTUESIT E STRUKTURËS SË KAPITALIT: RAST STUDIMI I KOMPANIVE TË PALISTUARA NË SHQIPËRI Universiteti Aleksandër Moisiu Durrës Fakulteti i Biznesit PËRCAKTUESIT E STRUKTURËS SË KAPITALIT: RAST STUDIMI I KOMPANIVE TË PALISTUARA NË SHQIPËRI Kandidati: Msc. Anila Çekrezi Udhëheqësi: Prof. Dr.

More information

FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI I FINANCËS DISERTACION AKSESI NË SHËRBIMET FINANCIARE PËR INDIVIDËT NËPËRMJET MIKROFINANCËS DHE MIKROKREDITIT

FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI I FINANCËS DISERTACION AKSESI NË SHËRBIMET FINANCIARE PËR INDIVIDËT NËPËRMJET MIKROFINANCËS DHE MIKROKREDITIT FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI I FINANCËS DISERTACION AKSESI NË SHËRBIMET FINANCIARE PËR INDIVIDËT NËPËRMJET MIKROFINANCËS DHE MIKROKREDITIT (NJË STUDIM NË RAJONIN E VLORËS DHE TË FIERIT) (në kërkim

More information

Papunësia. Unemployment. Copyright c 2004 by The McGraw-Hill Companies, Inc. All rights reserved.

Papunësia. Unemployment. Copyright c 2004 by The McGraw-Hill Companies, Inc. All rights reserved. Papunësia Unemployment Pytjet Hulumtuese Çka është papunësia? Kush llogaritet si i papunë? Kush llogaritet si i punësuar? Kush e përbënë fuqinë punëtore? Kush nuk bën pjesë në fuqinë punëtore? Çka thotë

More information

Republika e Kosovës Republika Kosova-Republic of Kosovo

Republika e Kosovës Republika Kosova-Republic of Kosovo Republika e Kosovës Republika Kosova-Republic of Kosovo Autoriteti Rregullativ i Komunikimeve Elektronike dhe Postare Regulatory Authority of Electronic and Postal Communications Regulatorni Autoritet

More information

AMVISIMI I RREZIKUT TË KREDISË NË BANKAT TREGTARE NË KUADËR TË IMPLEMENTIMIT TË BAZEL I/II

AMVISIMI I RREZIKUT TË KREDISË NË BANKAT TREGTARE NË KUADËR TË IMPLEMENTIMIT TË BAZEL I/II UNIVERSITETI ALEKSANDËR MOISIU DURRËS FAKULTETI I BIZNESIT PROGRAMI I DOKTORATURËS SHKENCA EKONOMIKE AMVISIMI I RREZIKUT TË KREDISË NË BANKAT TREGTARE NË KUADËR TË IMPLEMENTIMIT TË BAZEL I/II UDHËHEQËSI

More information

Trajtimi i Tregtisë në Shërbime sipas Marrëveshjes së Tregtisë së Lirë Kosovë-Turqi

Trajtimi i Tregtisë në Shërbime sipas Marrëveshjes së Tregtisë së Lirë Kosovë-Turqi Trajtimi i Tregtisë në Shërbime sipas Marrëveshjes së Tregtisë së Lirë Kosovë-Turqi Malva Govori Abstrakt Qeveria e Kosovës ka nënshkruar një marrëveshje të tregtisë së lirë të mallrave me Turqinë, në

More information

KLIMA E BIZNESIT NË KOSOVË 49

KLIMA E BIZNESIT NË KOSOVË 49 KLIMA E BIZNESIT NË KOSOVË 49 2 KLIMA E BIZNESIT NË KOSOVË KLIMA E BIZNESIT NË KOSOVË 3 LISTA E SHKURTESAVE...7 HYRJE...8 1. SEKTORI PRIVAT NË KOSOVË...11 1.1. Roli dhe struktura sektoriale e NVM-ve nё

More information

Profili i sektorit: Inxhinieri mekanike

Profili i sektorit: Inxhinieri mekanike Profili i sektorit: Inxhinieri mekanike Mars, 2016 CONTENTS The mechanical engineering skill sector at a glance... 4 1. Introduction... 6 Methodology... 6 Glossary of terms used in the sector profile...

More information

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI MARKETING DISERTACION. Në kërkim të gradës shkencore Doktor i Shkencës

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI MARKETING DISERTACION. Në kërkim të gradës shkencore Doktor i Shkencës UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI MARKETING DISERTACION Në kërkim të gradës shkencore Doktor i Shkencës Tema: STRATEGJITË E MARKETINGUT TË NDËRMARRJEVE NË SEKTORIN USHQIMOR NË KOSOVË

More information

Raport Analitik i Tregtisë në Shërbime Sektori i TIK

Raport Analitik i Tregtisë në Shërbime Sektori i TIK Republika e Kosovës Republika Kosova-Republic of Kosovo Qeveria-Vlada-Government Ministria e Tregtisë dhe Industrisë - Ministarstvo Trgovine i Industrije - Ministry of Trade and Industry Departamenti i

More information

STRATEGJITË E MARKETINGUT NË QENDRAT TREGTARE NË REPUBLIKËN E KOSOVËS

STRATEGJITË E MARKETINGUT NË QENDRAT TREGTARE NË REPUBLIKËN E KOSOVËS REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI MARKETING - TURIZËM STRATEGJITË E MARKETINGUT NË QENDRAT TREGTARE NË REPUBLIKËN E KOSOVËS Disertacion për marrjen e gradës

More information

SHQIPTARE. Udhëhoqi:Prof.

SHQIPTARE. Udhëhoqi:Prof. UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI I EKONOMIKSIT TURIZMI DHE NDIKIMI I TIJ NË TREGUESIT MAKROEKONOMIKË PËR EKONOMINË SHQIPTARE Disertacion në marrjen e gradës Doktor Udhëhoqi:Prof.

More information

MENAXHIMI I RISKUT TË KREDISË BANKARE PËR SEKTORIN E SME-VE NË SHQIPËRI

MENAXHIMI I RISKUT TË KREDISË BANKARE PËR SEKTORIN E SME-VE NË SHQIPËRI REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI I FINANCËS DISERTACION MENAXHIMI I RISKUT TË KREDISË BANKARE PËR SEKTORIN E SME-VE NË SHQIPËRI Në kërkim të gradës shkencore

More information

NDIKIMI I INFLACIONIT DHE RRITJES EKONOMIKE NË PAPUNËSI. RASTI I REPUBLIKËS SË MAQEDONISË

NDIKIMI I INFLACIONIT DHE RRITJES EKONOMIKE NË PAPUNËSI. RASTI I REPUBLIKËS SË MAQEDONISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI I EKONOMIKSIT NDIKIMI I INFLACIONIT DHE RRITJES EKONOMIKE NË PAPUNËSI. RASTI I REPUBLIKËS SË MAQEDONISË DISERTACION Në kërkim të Gradës Shkencore

More information

Universiteti i Tiranës FAKULTETI I EKONOMISË Departamenti i Ekonomiksit ÇMIMET E BANESAVE NË SHQIPËRI NËN KËNDVËSHTRIMIN E KËRKESËS

Universiteti i Tiranës FAKULTETI I EKONOMISË Departamenti i Ekonomiksit ÇMIMET E BANESAVE NË SHQIPËRI NËN KËNDVËSHTRIMIN E KËRKESËS Universiteti i Tiranës FAKULTETI I EKONOMISË Departamenti i Ekonomiksit ÇMIMET E BANESAVE NË SHQIPËRI NËN KËNDVËSHTRIMIN E KËRKESËS Udhëhoqi: Punoi: Erjon LUÇI, PhD. MSc. Erjona Suljoti Janar 2015 Abstrakt

More information

Eficienca e çmimeve në tregun e pasurive të paluajtshme në Kosovë: Analiza e komponentit kryesor

Eficienca e çmimeve në tregun e pasurive të paluajtshme në Kosovë: Analiza e komponentit kryesor UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENI I FINANCËS DISERTACION Eficienca e çmimeve në tregun e pasurive të paluajtshme në Kosovë: Analiza e komponentit kryesor Në kërkim të gradës shkencore

More information

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI I KONTABILITETIT DISERTACION

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI I KONTABILITETIT DISERTACION UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI I KONTABILITETIT DISERTACION CILËSIA E INFORMACIONIT DHE RAPORTIMIT FINANCIAR PAS HYRJES SË STANDARDEVE KONTABËL KOMBËTARE DHE NDËRKOMBËTARE NË

More information

VARFËRIA NË KONSUM NË REPUBLIKËN

VARFËRIA NË KONSUM NË REPUBLIKËN Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized The VARFËRIA NË KONSUM NË REPUBLIKËN E KOSOVËs në vitin 211 Mars 213 a Botërore Rajoni

More information

Temë Disertacioni MBIKQYRJA BANKARE NË STADIN AKTUAL TË ZHVILLIMIT NË SISTEMIN BANKAR

Temë Disertacioni MBIKQYRJA BANKARE NË STADIN AKTUAL TË ZHVILLIMIT NË SISTEMIN BANKAR UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI I FINANCËS Temë Disertacioni MBIKQYRJA BANKARE NË STADIN AKTUAL TË ZHVILLIMIT NË SISTEMIN BANKAR (Implementimi i Rregullativës së Bazel III dhe

More information

ECONOMICUS NR 7/2011 REVISTË SHKENCORE E FAKULTETIT EKONOMIK

ECONOMICUS NR 7/2011 REVISTË SHKENCORE E FAKULTETIT EKONOMIK ECONOMICUS NR 7/2011 REVISTË SHKENCORE E FAKULTETIT EKONOMIK Kryeredaktor Prof. Dr. ADRIAN CIVICI Redaktore BESARTA VLADI Këshilli botues Prof. Dr. SULO HADËRI Prof. Dr. LULJETA MINXHOZI Prof. Asoc. Dr.

More information

KOSOVO MANAGEMENT INSTITUTE

KOSOVO MANAGEMENT INSTITUTE Republika e Kosovës Republika Kosova-Republic of Kosovo Qeveria - Vlada Government Ministria e Tregtisë dhe Industrisë Ministarstvo Trgovine i Industrije Ministry of Trade and Industry KOSOVO MANAGEMENT

More information

Metoda alternative të matjes së produktit potencial në Shqipëri

Metoda alternative të matjes së produktit potencial në Shqipëri Banka e Shqipërisë Metoda alternative të matjes së produktit potencial në Shqipëri Nëntor 2007 Vasilika Kota* -- -2- Përmbajtja Abstrakt 5 I. Hyrje 7 II. Rishikimi i metodologjive kryesore 8 II.1 Metoda

More information

Revistë kërkimore-shkencore. Dega Ferizaj

Revistë kërkimore-shkencore. Dega Ferizaj ABSTR TRAKT Revistë kërkimore-shkencore ABSTRAKT Nr.1, 2015 Dega Ferizaj Keshilli redaktues: Medain Hashani Bujar Tafa Lindita Jusufi Roberta Bajrami Shqipe Shaqiri Driton Sejdiu 2 Abstrakt, nr.1, 2015

More information

NDËRMARRËSIA E GRAVE ANALIZË E TË BËRIT BIZNES NË KOSOVË

NDËRMARRËSIA E GRAVE ANALIZË E TË BËRIT BIZNES NË KOSOVË NDËRMARRËSIA E GRAVE ANALIZË E TË BËRIT BIZNES NË KOSOVË 2017 NDËRMARRËSIA E GRAVE 1 2 NDËRMARRËSIA E GRAVE NDËRMARRËSIA E GRAVE ANALIZË E TË BËRIT BIZNES NË KOSOVË 2017 NDËRMARRËSIA E GRAVE 3 Mbështetur

More information

DISERTACION STUDIMI I SJELLJES SË KONSUMATORËVE TË BORXHIT TË BRENDSHËM SHTETËROR RASTI I SHQIPËRISË. (Në kërkim të gradës shkencore Doktor )

DISERTACION STUDIMI I SJELLJES SË KONSUMATORËVE TË BORXHIT TË BRENDSHËM SHTETËROR RASTI I SHQIPËRISË. (Në kërkim të gradës shkencore Doktor ) REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI I MARKETINGUT DISERTACION STUDIMI I SJELLJES SË KONSUMATORËVE TË BORXHIT TË BRENDSHËM SHTETËROR RASTI I SHQIPËRISË (Në kërkim

More information

Shqipëria: Një Vlerësim i Tregut të Punës

Shqipëria: Një Vlerësim i Tregut të Punës Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized Nr. raportit 34597-AL Shqipëria: Një Vlerësim i Tregut të Punës maj 2006 Njësia e Sektorit

More information

POTENCIALET EKONOMIKE NË VERI TË KOSOVËS

POTENCIALET EKONOMIKE NË VERI TË KOSOVËS An PROJEKT EU funded I FINANCUAR project NGA BE DHE I MENAXHUAR managed by the European NGA ZYRA E BASHKIMIT Union EVROPIAN Office NË KOSOVË in Kosovo POTENCIALET EKONOMIKE NË VERI TË KOSOVËS 2015 IMPLEMENTUAR

More information

PERCEPTIMET E INVESTITORËVE PËR MJEDISIN E BIZNESIT NË KOSOVË

PERCEPTIMET E INVESTITORËVE PËR MJEDISIN E BIZNESIT NË KOSOVË NË PARTNERITET ME: PERCEPTIMET E INVESTITORËVE PËR MJEDISIN E BIZNESIT NË KOSOVË Anketë me investitorët aktualë dhe potencialë Raporti i përgatitur nga: Z. Kushtrim Shaipi, Menaxher iprojektit dhe bashkë-autor

More information

REPUBLIKA E SHQIPËRISË MINISTRIA E EKONOMISË, TREGTISË DHE ENERGJETIKËS DREJTORIA E PËRGJITHSHME E POLITIKAVE

REPUBLIKA E SHQIPËRISË MINISTRIA E EKONOMISË, TREGTISË DHE ENERGJETIKËS DREJTORIA E PËRGJITHSHME E POLITIKAVE REPUBLIKA E SHQIPËRISË MINISTRIA E EKONOMISË, TREGTISË DHE ENERGJETIKËS DREJTORIA E PËRGJITHSHME E POLITIKAVE Draft STRATEGJIA E ZHVILLIMIT TË BIZNESIT DHE INVESTIMEVE (2013-2020) Prill 2013 TABELA E PËRMBAJTJES

More information

27.Total Quality Management and Open Innovation Model in the sector of Tourism (Case of Albania& Montenegro0

27.Total Quality Management and Open Innovation Model in the sector of Tourism (Case of Albania& Montenegro0 Besarta Vladi Lecture at European University of Tirana (EUT)/ Albania Ilir Rexhepi Managing Director at Kosovo Management Institute (KMI)/ Kosovo Dr.Ermira Qosja- Lecture at European University of Tirana

More information

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI MARKETING-TURIZËM DISERTACION

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI MARKETING-TURIZËM DISERTACION UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI MARKETING-TURIZËM DISERTACION NGA MARKETINGU MIKS TE ALTERNATIVAT E BASHKË-KRIJIMIT SFIDAT E MARKETINGUT TË QENDRUESHËM PËR TRASHËGIMINË KULTURORE

More information

Raport vjetor mbi instrumentet e pagesave Kosova në krahasim me vendet e Evropës Qendrore dhe Juglindore

Raport vjetor mbi instrumentet e pagesave Kosova në krahasim me vendet e Evropës Qendrore dhe Juglindore Departamenti i Sistemeve të Pagesave Datë: 18 Tetor 217 Raport vjetor mbi instrumentet e pagesave Kosova në krahasim me vendet e Evropës Qendrore dhe Juglindore Tab 1. Tabela krahasuese e numrit të terminaleve

More information

Përgaditja e punimit shkencor dhe temës master

Përgaditja e punimit shkencor dhe temës master (Master) Ligjerata 11 Metodologjia hulumtuese Përgaditja e punimit shkencor dhe temës master Prof.asc. Avdullah Hoti 1 Literatura relevante 1. Bourner, T. (1996): The research process: four steps to success;

More information

NGA POPULLI AMERIKAN OD AMERIČKOG NARODA

NGA POPULLI AMERIKAN OD AMERIČKOG NARODA NGA POPULLI AMERIKAN OD AMERIČKOG NARODA THE KOSOVO MUNICIPAL COMPETITIVENESS INDEX REPORT 2012 RAPORTI I KOSOVËS PËR INDEKSIN E KONKURRENCËS NË KOMUNA 2012 KOSOVSKI IZVEŠTAJ O INDEKSU KONKURENCIJE U OPŠTINAMA

More information

Raporti i Performancës së Komunave

Raporti i Performancës së Komunave Ministria e Administrimit të Pushtetit Lokal Ministarstvo Administracije Lokalne Samouprave Ministry of Local Government Administration 2016 Raporti i Performancës së Komunave PËRDOR TË DHËNAT E PERFORMANCËS

More information

Reforma në Menaxhim të Mbeturinave

Reforma në Menaxhim të Mbeturinave Reforma në Menaxhim të Mbeturinave Me Ligjin për Vetëqeverisje Lokale (Art. 17.1 f) dhe ndryshimet e Ligjit për Mbeturina në vitin 2012, komunat në Kosovë kanë marrë kompetenca të reja për menaxhimin e

More information

COURSE FOR BUSINESS SUPPORT ORGANIZATIONS ALBANIAN LANGUAGE AGRO-START PROJECT

COURSE FOR BUSINESS SUPPORT ORGANIZATIONS ALBANIAN LANGUAGE AGRO-START PROJECT COURSE FOR BUSINESS SUPPORT ORGANIZATIONS ALBANIAN LANGUAGE AGRO-START PROJECT PLATFORMA E-LEARNING DHE KURSET KURSET E-LEARNING Platforma E-learning është një mjet bazuar ne platformen web vendosur në

More information

Analizë e Sistemit të Tregut. Sektori i Turizmit në Shqipëri dhe pengesat e biznesit për rritje. Raport nga: DMO: Destination Management Organisation

Analizë e Sistemit të Tregut. Sektori i Turizmit në Shqipëri dhe pengesat e biznesit për rritje. Raport nga: DMO: Destination Management Organisation 1 Analizë e Sistemit të Tregut Sektori i Turizmit në Shqipëri dhe pengesat e biznesit për rritje Raport nga: DMO: Destination Management Organisation (Dorëzuar në Nëntor 2014) 2 SHKURTIME: ATA OSB CEDEFOP

More information

Tel: Natyrore, Departamenti i Matematikës

Tel: Natyrore, Departamenti i Matematikës CURRICULUM VITAE 1. Mbiemri: Gashi 2. Emri: Menderes 3. Nacionaliteti: Shqiptar 4. Data e lindjes: 5.6.1964 5. Gjinia: Mashkull 6. Detajet kontaktuese: 7. Niveli arsimor: Email: menderes_gashi@yahoo.com

More information

MENAXHIMI I RISKUT NË RASTE KATASTROFASH SIGURIMI I PRONAVE NË KOSOVË. Myhybije ZALLQI- ZHARA 1 Ibish MAZREKU 2

MENAXHIMI I RISKUT NË RASTE KATASTROFASH SIGURIMI I PRONAVE NË KOSOVË. Myhybije ZALLQI- ZHARA 1 Ibish MAZREKU 2 No.2, Year 2014 MENAXHIMI I RISKUT NË RASTE KATASTROFASH SIGURIMI I PRONAVE NË KOSOVË Myhybije ZALLQI- ZHARA 1 Ibish MAZREKU 2 ABSTRAKTI Ky punim fokusohet në politikat e reja në menaxhimin e riskut të

More information

I. Ekonomia informale dhe tranzicioni drejt ekonomisë së tregut

I. Ekonomia informale dhe tranzicioni drejt ekonomisë së tregut I. Ekonomia informale dhe tranzicioni drejt ekonomisë së tregut II. Rrugët e reduktimit të ekonomisë informale dhe përfi timet e komunitetit të biznesit Ferizaj Pejë Prizren Mbështetur nga: Udhëheqës të

More information

Raport MBI VLERËN EKONOMIKE TË SEKTORIT JOFITIMPRURËS NË BALLKANIN PERËNDIMOR & TURQI

Raport MBI VLERËN EKONOMIKE TË SEKTORIT JOFITIMPRURËS NË BALLKANIN PERËNDIMOR & TURQI Raport MBI VLERËN EKONOMIKE TË SEKTORIT JOFITIMPRURËS NË BALLKANIN PERËNDIMOR & TURQI 2015 Balkan Civil Society Development Network Rrjeti Ballkanik për Zhvillimin e Shoqërisë Civile (BCSDN) Adresa: Mitropolit

More information

Ndikimi dhe Zhvillimi i Turizmit ne Ekonominë Shqiptare

Ndikimi dhe Zhvillimi i Turizmit ne Ekonominë Shqiptare UNIVERSITETI FAKULTETI PROFILI ALEKSANDËR MOISIU SHKENCAVE POLITIKE JURIDIKE DREJTIM TURIZMI Ndikimi dhe Zhvillimi i Turizmit ne Ekonominë Shqiptare Pedagogu Udheheqes : Ph.D. Candidate LEIDA MATJA Punoi

More information

Raport 1 mbi ecurinë e treguesve që do të monitorojë Banka e Shqipërisë, në kuadër të procesit të deeuroizimit

Raport 1 mbi ecurinë e treguesve që do të monitorojë Banka e Shqipërisë, në kuadër të procesit të deeuroizimit R E P U B L I K A E S H Q I P Ë R I S Ë BANKA E SHQIPËRISË DEPARTAMENTI I STABILITETIT FINANCIAR Raport 1 mbi ecurinë e treguesve që do të monitorojë Banka e Shqipërisë, në kuadër të procesit të deeuroizimit

More information

Speci Shqipëri

Speci Shqipëri Shqipëri 2017 2018 baburra Vedrana F1 Është hibrid shumë i hershëm i llojit të Baburrës së bardhë-gjelbër me tipar gjysëm të hapur. Ka një sistem rrënjor shumë të fuqishëm i cili i mundëson një rritje

More information

UNIVERSITETI ALEKSANDËR MOISIU DURRËS FAKULTETI I SHKENCAVE POLITIKO - JURIDIKE DEPARTAMENTI I ADMINISTRIMIT PUBLIK

UNIVERSITETI ALEKSANDËR MOISIU DURRËS FAKULTETI I SHKENCAVE POLITIKO - JURIDIKE DEPARTAMENTI I ADMINISTRIMIT PUBLIK UNIVERSITETI ALEKSANDËR MOISIU DURRËS FAKULTETI I SHKENCAVE POLITIKO - JURIDIKE DEPARTAMENTI I ADMINISTRIMIT PUBLIK TEMA : EKONOMIA INFORMALE NE SHQIPERI PUNOI: UDHEHOQI : Elton HAKA Msc. Gentiana KRAJA

More information

Nga copëzimi te bashkëpunimi Arsimi i lartë, puna kërkimore dhe zhvillimi në Evropën Juglindore

Nga copëzimi te bashkëpunimi Arsimi i lartë, puna kërkimore dhe zhvillimi në Evropën Juglindore Nga copëzimi te bashkëpunimi Arsimi i lartë, puna kërkimore dhe zhvillimi në Evropën Juglindore (From Fragmentation to Cooperation: Tertiary Education, Research and Development in South Eastern Europe)

More information

REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DISERTACION

REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DISERTACION REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DISERTACION Financa e projekteve, formë alternative e investimeve infrastrukturore në vendet në zhvillim Në kërkim të gradës shkencore

More information

Sfidat e Kosovës për qëndrueshmëri ekonomike

Sfidat e Kosovës për qëndrueshmëri ekonomike Sfidat e Kosovës për qëndrueshmëri ekonomike Muhamet Mustafa * Alban Zogaj ** Përmbledhje Ky punim trajton sfidat, politikat dhe mundësitë për ndërtimin e një ekonomie të shëndoshë në Kosovë, si një nga

More information

A.U.K Training and Development Institute. OFERTË Menaxhimi i Marketingut Workshop

A.U.K Training and Development Institute. OFERTË Menaxhimi i Marketingut Workshop A.U.K Training and Development Institute OFERTË Menaxhimi i Marketingut Workshop Rreth Trajnimit Menaxhimi i marketingut është disiplina organizative e cila fokusohet në zbatimin praktik të marketingut,

More information

Përcaktuesit makroekonomikë të remitencave në Kosovë: Analizë me të dhëna panel Working Papers

Përcaktuesit makroekonomikë të remitencave në Kosovë: Analizë me të dhëna panel Working Papers B A N K A Q E N D R O R E E R E P U B L I K Ë S S Ë K O S O V Ë S C E N T R A L N A B A N K A R E P U B L I K E K O S O VA C E N T R A L B A N K O F T H E R E P U B L I C O F K O S O V O Përcaktuesit makroekonomikë

More information

DEPERAMENTI PËR INTEGRIME EVROPIANE DHE KOORDINIM TË POLITIKAVE - DIEKP

DEPERAMENTI PËR INTEGRIME EVROPIANE DHE KOORDINIM TË POLITIKAVE - DIEKP MINISTRIA E ADMINISTRIMIT TË PUSHTETIT LOKAL MAPL DEPERAMENTI PËR INTEGRIME EVROPIANE DHE KOORDINIM TË POLITIKAVE - DIEKP Kjo analizë është produkt i Ministrisë së Administrimit të Pushtetit Lokal MAPL,

More information

D I S E R T A C I O N

D I S E R T A C I O N UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI MARKETING TURIZËM D I S E R T A C I O N TURIZMI NË KOSOVË DHE ZHVILLIMI I QËNDRUESHËM I TIJ RAST STUDIMI RAJONI TURISTIK I ALPEVE SHQIPTARE NË

More information

Roli i arsimit në zhvillimin ekonomik të vendit

Roli i arsimit në zhvillimin ekonomik të vendit Roli i arsimit në zhvillimin ekonomik të vendit Anemonë Zeneli Gusht, 2013 Arsimi është një ndër shtyllat kryesore të një shoqërie të shëndoshë dhe të zhvilluar. Në mënyrë që një shtet të zhvillohet në

More information

SISTEMET E INFORMACIONIT TË KREDITIT NË SHQIPËRI

SISTEMET E INFORMACIONIT TË KREDITIT NË SHQIPËRI UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I I EKONOMISË DEPARTAMENTI I STATISTIKËS DHE INFORMATIKËS SË ZBATUAR SISTEMET E INFORMACIONIT TË KREDITIT NË SHQIPËRI Kandidati Valbona ÇINAJ Udhëheqës: Prof. Dr. BASHKIM

More information

NDIKIMI I KAPITALIT SOCIAL NË PERFORMANCËN ARSIMORE SI FAKTOR I ZHVILLIMIT TË QËNDRUESHËM

NDIKIMI I KAPITALIT SOCIAL NË PERFORMANCËN ARSIMORE SI FAKTOR I ZHVILLIMIT TË QËNDRUESHËM Mendim Zenku, МA C E N T R U M 6 UDC: 37.014.54:316.43 NDIKIMI I KAPITALIT SOCIAL NË PERFORMANCËN ARSIMORE SI FAKTOR I ZHVILLIMIT TË QËNDRUESHËM ВЛИЈАНИЕТО НА СОЦИЈАЛНИОТ КАПИТАЛ ВО ОБРАЗОВНАТА ПЕРФОРМАНСА

More information

Studim me Ndjeshmëri Gjinore për Sektorin e TIK në Shqipëri

Studim me Ndjeshmëri Gjinore për Sektorin e TIK në Shqipëri Studim me Ndjeshmëri Gjinore për Sektorin e TIK në Shqipëri Raport nga: Qendra për Teknologjinë e Biznesit dhe Drejtim Janar 2015 1 Ky studim u mundësua nga mbështetja e Ambasadës së Zvicrës në Shqipëri

More information

ROLI I AKTORËVE LOKALË TË NJË DESTINACIONI NË ZHVILLIMIN E TURIZMIT TË QËNDRUESHËM

ROLI I AKTORËVE LOKALË TË NJË DESTINACIONI NË ZHVILLIMIN E TURIZMIT TË QËNDRUESHËM REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI MARKETING - TURIZËM DISERTACION ROLI I AKTORËVE LOKALË TË NJË DESTINACIONI NË ZHVILLIMIN E TURIZMIT TË QËNDRUESHËM RAST

More information

PROFILI I SEKTORIT TIK

PROFILI I SEKTORIT TIK Republika e Kosovës Republika Kosova - Republic of Kosovo Qeveria - Vlada - Government MINISTRIA E TREGTISË DHE INDUSTRISË MINISTARSTVO ZA TRGOVINU I INDUSTRIJU MINISTRY OF TRADE AND INDUSTRY PROFILI I

More information

Çështjet që do të trajtohen

Çështjet që do të trajtohen Universiteti i Prishtinës Fakulteti Ekonomik Prishtinë, Studimet master EKONOMIKSI I ZHVILLIMIT TË KOSOVËS Sektori i Ndërmarrjeve të Vogla dhe të Mesme në Kosovë Prishtinë 2018 1 Çështjet që do të trajtohen

More information

B a n k a e S h q i p ë r i s ë RAPORTI I STABILITETIT FINANCIAR PËR GJASHTËMUJORIN E PARË TË VITIT 2014

B a n k a e S h q i p ë r i s ë RAPORTI I STABILITETIT FINANCIAR PËR GJASHTËMUJORIN E PARË TË VITIT 2014 B a n k a e S h q i p ë r i s ë RAPORTI I STABILITETIT FINANCIAR PËR GJASHTËMUJORIN E PARË TË VITIT 214 Banka e Shqipërisë 1 Nëse përdorni të dhëna të këtij publikimi, jeni të lutur të citoni burimin.

More information

Kursi bazë 1: Rëndësia e BE

Kursi bazë 1: Rëndësia e BE Kursi bazë 1: Rëndësia e BE Përse merremi me BE? Rëndësia praktike Në kuadër të këtij kursi të parë bazë rreth BE duam të marrim pak kohë për të menduar rreth objektit, me të cilin kërkojmë të merremi,

More information

Përparësitë konkuruese të Shqipërisë drejt BE-së

Përparësitë konkuruese të Shqipërisë drejt BE-së REPUBLIKA E SHQIPËRISË Universiteti i Tiranës Fakulteti i Historisë dhe Filologjisë Departamenti i Gjeografisë Punim Shkencor- në kërkim të gradës shkencore Doktor Përparësitë konkuruese të Shqipërisë

More information

PASQYRA E TREGUT TË SEKTORIT TË SHËRBIMEVE POSTARE NË REPUBLIKËN E KOSOVËS

PASQYRA E TREGUT TË SEKTORIT TË SHËRBIMEVE POSTARE NË REPUBLIKËN E KOSOVËS Republika e Kosovës Republika Kosova-Republic of Kosovo Autoriteti Rregullator i Telekomunikacionit Telecommunications Regulatory Authority Regulativni Autoritet Telekomunikacije SEKTORI I SHËRBIMIT POSTAR

More information

REPUBLIKA E SHQIPERISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI I FINANCËS TEMË DISERTACIONI

REPUBLIKA E SHQIPERISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI I FINANCËS TEMË DISERTACIONI REPUBLIKA E SHQIPERISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI I FINANCËS TEMË DISERTACIONI Efektet e decentralizimit fiskal në Shqipëri. Rast studimor Bashkia Shkodër Në kërkim të Gradës

More information

BANKA E SHQIPËRISË REVISTA EKONOMIKE

BANKA E SHQIPËRISË REVISTA EKONOMIKE BANKA E SHQIPËRISË REVISTA EKONOMIKE 6 M 1-2015 6M 1-2015 Revista Ekonomike Nëse përdorni të dhëna të këtij publikimi, jeni të lutur të citoni burimin. Botuar nga: Banka e Shqipërisë, Sheshi Skënderbej,

More information

Të nderuar zonja dhe zotërinj anëtarë të Komisionit për Ekonominë dhe Financat,

Të nderuar zonja dhe zotërinj anëtarë të Komisionit për Ekonominë dhe Financat, Raporti Vjetor 2006 Fjala e guvernatorit I nderuar zoti Kryetar, Të nderuar zonja dhe zotërinj anëtarë të Komisionit për Ekonominë dhe Financat, Është privilegj i veçantë, që në zbatim të detyrimit ligjor

More information

Vlerësimi i performancës

Vlerësimi i performancës Projekti Mbështetje Teknike për MASHT (FBSA) Kosovë Ministria e Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë Ministry of Education, Science and Technology Ministarstvo Obrazovanja Nauke i Tehnologije Technical Assistance

More information

Raporti i Stabilitetit Financiar

Raporti i Stabilitetit Financiar Raporti i Stabilitetit Financiar 6M2-217 1 Nëse përdorni të dhëna të këtij publikimi, jeni të lutur të citoni burimin. Botuar nga:, Sheshi Skënderbej, Nr.1, Tiranë Tel.: + 355 4 241931/2/3; + 355 4 241941/2/3

More information

KOMUNAT DHE ROLI I TYRE NË PUNËSIMIN E TË RINJVE

KOMUNAT DHE ROLI I TYRE NË PUNËSIMIN E TË RINJVE Tetor 2017 KOMUNAT DHE ROLI I TYRE NË PUNËSIMIN E TË RINJVE Ekziston një perceptim i përgjithshëm në Kosovë se zhvillimi ekonomik dhe punësimi janë të drejta ekskluzive dhe përgjegjësi e qeverisë qendrore

More information

Kostoja e ciklit të jetës

Kostoja e ciklit të jetës Udhëzimi 34 Shtator 2016 Prokurimi publik Kostoja e ciklit të jetës PËRMBAJTJA Hyrje Çfarë është Kostoja e Ciklit të Jetës (LCC) dhe pse përdoret ajo? Çfarë thotë Direktiva për LCC-në dhe si duhet të zbatohen

More information

MUNDËSITË E SHQIPËRISË PËR FINANCIMIN E SEKTORIT

MUNDËSITË E SHQIPËRISË PËR FINANCIMIN E SEKTORIT Raport nr. 42061-AL MUNDËSITË E SHQIPËRISË PËR FINANCIMIN E SEKTORIT TË NDËRMARRJEVE 29 qershor 2007 Departamenti i Financës dhe Zhvillimit të Sektorit Privat Rajoni i Evropës dhe i Azisë Qendrore Dokument

More information

Kur mbaron Tranzicioni? Teoria kundrejt realitetit në Shqipëri

Kur mbaron Tranzicioni? Teoria kundrejt realitetit në Shqipëri Kur mbaron Tranzicioni? Teoria kundrejt realitetit në Shqipëri Prof.Dr. Ermelinda Meksi 1 Auron PASHA 2 Shënim Bërja e një prezantimi me këtë titull nuk është një gjë e lehtë. Tema është mjaft e gjerë

More information

POTENCIALET EKONOMIKE NË RAJONIN QENDËR

POTENCIALET EKONOMIKE NË RAJONIN QENDËR POTENCIALET EKONOMIKE NË RAJONIN QENDËR BUJQËSIA PRODHIMI I TEKSTILIT TIK 2016 PËRPUNIMI I USHQIMIT NDËRTIMTARIA An EU funded project managed by the European Union Office in Kosovo Implementuar nga: POTENCIALET

More information

Punonjësit në hije, Ekonomia e Fshehur dhe Puna e Padeklaruar në Maqedoni Shqipëri dhe Kosovë

Punonjësit në hije, Ekonomia e Fshehur dhe Puna e Padeklaruar në Maqedoni Shqipëri dhe Kosovë Punonjësit në hije, Ekonomia e Fshehur dhe Puna e Padeklaruar në Maqedoni Shqipëri dhe Kosovë Raporti i politikave Nr.38, Janar 2017 1. Hyrje Zakonisht fjalë si në hije, e fshehtë, informale, e padeklaruar,

More information

Migrimi Rural Urban i Punës në Qarkun e Elbasanit

Migrimi Rural Urban i Punës në Qarkun e Elbasanit UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI STATISTIKË, INFORMATIKË E ZBATUAR Migrimi Rural Urban i Punës në Qarkun e Elbasanit Doktorante: Jonida BIÇOKU Udhëheqës: Prof. Dr. Fatmir MEMAJ

More information

Raiffeisen Bank Albania

Raiffeisen Bank Albania Page 122 Raiffeisen Bank Albania Raport Vjetor 2015 Report of the Management Board Segment Reports retail banking Treasury and Investment Banking Corporate Social Responsibility Përmbajtje Mesazh nga Kryetari

More information

ANALIZA E SITUATËS PËR ZHVILLIMIN E FUQISË PUNËTORE NË PEJË

ANALIZA E SITUATËS PËR ZHVILLIMIN E FUQISË PUNËTORE NË PEJË ANALIZA E SITUATËS PËR ZHVILLIMIN E FUQISË PUNËTORE NË PEJË Pejë, 2017 ANALIZA E SITUATËS PËR ZHVILLIMIN E FUQISË PUNËTORE NË PEJË Kjo raport i analizës së situatës është zhvilluar në kuadër të projektit

More information

Rishikimi funksional i Ministrisë së Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë

Rishikimi funksional i Ministrisë së Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë Rishikimi Funksional dhe Organizimi Institucional i Ministrive Rishikimi funksional i Ministrisë së Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë FRIDOM Rishikimi Funksional dhe Organizimi Institucional i Ministrive

More information

PROGRAMI I KIESA PËR ZHVILLIMIN E NDËRMARRJEVE Udhëzime për aplikuesit

PROGRAMI I KIESA PËR ZHVILLIMIN E NDËRMARRJEVE Udhëzime për aplikuesit PROGRAMI I KIESA PËR ZHVILLIMIN E NDËRMARRJEVE 2017 Udhëzime për aplikuesit Projekt i financuar nga BE-ja: Rritja e Konkurrueshmërisë dhe Promovimi i Eksportit (ICEP) Përmbajtje 1. PROGRAMI PËR ZHVILLIMIN

More information

QEVERISJA KORPORATIVE NË BIZNESET FAMILJARE NË KOSOVË INSTITUTI RIINVEST PËR KËRKIME ZHVILLIMORE QENDRA PËR NDËRMARRJE NDËRKOMBËTARE PRIVATE

QEVERISJA KORPORATIVE NË BIZNESET FAMILJARE NË KOSOVË INSTITUTI RIINVEST PËR KËRKIME ZHVILLIMORE QENDRA PËR NDËRMARRJE NDËRKOMBËTARE PRIVATE INSTITUTI RIINVEST PËR KËRKIME ZHVILLIMORE QENDRA PËR NDËRMARRJE NDËRKOMBËTARE PRIVATE Rregullatorët dhe ligji Monitorimi Komunikimi Bordi i drejtorëve dhe komitetet Transparenca Praktikat e afarizmit

More information

MSA-ja për të gjithë. Çfarë duhet të dini për marrëveshjen për stabilizim dhe asociim ndërmjet BE-së dhe Kosovës

MSA-ja për të gjithë. Çfarë duhet të dini për marrëveshjen për stabilizim dhe asociim ndërmjet BE-së dhe Kosovës MSA-ja për të gjithë Çfarë duhet të dini për marrëveshjen për stabilizim dhe asociim ndërmjet BE-së dhe Kosovës MSA-ja për të gjithë Çfarë duhet të dini për marrëveshjen për stabilizim dhe asociim ndërmjet

More information

Republika e Shqipërisë Universiteti i Tiranës Fakulteti i Ekonomisë. Disertacion

Republika e Shqipërisë Universiteti i Tiranës Fakulteti i Ekonomisë. Disertacion Republika e Shqipërisë Universiteti i Tiranës Fakulteti i Ekonomisë Disertacion Zhvillimi dhe Problematikat e Tregut të Pasurive të Paluajtshme në Shqipëri NË KËRKIM TË GRADËS SHKENCORE DOKTOR Përgatiti

More information

REVISTA DEMOGRAFIA Nr.1 VITI ISSN: REVISTA DEMOGRAFIA. Nr. 1 Viti 2016

REVISTA DEMOGRAFIA Nr.1 VITI ISSN: REVISTA DEMOGRAFIA. Nr. 1 Viti 2016 REVISTA DEMOGRAFIA Nr.1 VITI 2016 1 ISSN: 2308-6491 REVISTA DEMOGRAFIA Nr. 1 Viti 2016 Tiranë, 2016 2 REVISTA DEMOGRAFIA Nr.1 VITI 2016 Botues Shoqata Shqiptare e Demografëve Kolegjiumi i redaksisë: Prof.

More information

DIAGNOZA E VENDEVE TË PUNËS KOSOVË

DIAGNOZA E VENDEVE TË PUNËS KOSOVË Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized SERIA E RAPORTEVE PËR VENDET E PUNËS Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized DIAGNOZA E VENDEVE TË PUNËS KOSOVË A l e x a n d

More information

Sfidat e arsimimit të të rriturve në Kosovë

Sfidat e arsimimit të të rriturve në Kosovë Venera Llunji* Abstrakt Shekulli 21 kërkon përpjekje serioze në të rishikuarit, zgjerimin, dhe pranimin në tërësi të nocionit të arsimimit të të rriturve. Arsimimi i të rriturve duhet t i sigurojë secilit

More information

Analiza për industrinë e lëngjeve të frutave

Analiza për industrinë e lëngjeve të frutave Analiza për industrinë e lëngjeve të frutave MAJ 2016 2 1. Hyrje Sektori i pemëve të imta (mjedër, manaferrë dhe dredhëz) dhe sektori i pemëve frutore (mollë, kumbull, vishnje, dardhë) janë ndër sektorët

More information

Qyteti i Durrësit, drejt një turizmi të qëndrueshëm?

Qyteti i Durrësit, drejt një turizmi të qëndrueshëm? UNIVERSITETI ALEKSANDËR MOISIU DURRËS FAKULTETI I SHKENCAVE POLITIKE-JURIDIKE PROFILI DREJTIM TURIZMI Adresa: Lagja 1, Rr Currilave, Durrës Tel & Fax: 00355 52 239167 Website: www.uamd.edu.al Qyteti i

More information

RAPORTI PËR PAPUNËSINË E TË RINJVE NË KOSOVË LEAD APPLICANT CO-APPLICANTS

RAPORTI PËR PAPUNËSINË E TË RINJVE NË KOSOVË LEAD APPLICANT CO-APPLICANTS Regional CSO platform platformadvocating advocating social Regional CSO social innovation under employment employment policies innovation under policies thatthat guarantees securityfor for youth risks,

More information

Temë Diplome. STUDIMI I ZHVILLIMIT Të SME-VE Në SHQIPëRI. NDJEKËS DIPLOME Prof. As. Dr. Mit'hat MEMA UNIVERSITETI ALEKSANDER MOISIU DURRËS

Temë Diplome. STUDIMI I ZHVILLIMIT Të SME-VE Në SHQIPëRI. NDJEKËS DIPLOME Prof. As. Dr. Mit'hat MEMA UNIVERSITETI ALEKSANDER MOISIU DURRËS UNIVERSITETI ALEKSANDER MOISIU DURRËS Fakulteti i Shkencave Politike Juridike Master Profesional : Administrim Financiar Temë Diplome STUDIMI I ZHVILLIMIT Të SME-VE Në SHQIPëRI PUNOI: KLEDI VARFI NDJEKËS

More information

Gara Math Kangaroo Kosovë Klasa 3-4

Gara Math Kangaroo Kosovë Klasa 3-4 PJESA A: Çdo përgjigje e saktë vlerësohet me 3 pikë 1. Cila nga pjesët A - E duhet të vendoset në mes të dy pjesëve të dhëna ashtu që tëvlejë barazia? 2. Ardiani shikoi në dritare. Ai sheh gjysmën e kengurave

More information