RAPORT STUDIMOR PËR NËN-SEKTORËT KRYESORË TË AGROBIZNESIT NË KOSOVË

Size: px
Start display at page:

Download "RAPORT STUDIMOR PËR NËN-SEKTORËT KRYESORË TË AGROBIZNESIT NË KOSOVË"

Transcription

1 RAPORT STUDIMOR PËR NËN-SEKTORËT KRYESORË TË AGROBIZNESIT NË KOSOVË Prill 2014

2 2

3 PËRMBAJTJA Hyrje... 5 Metodologjia... 7 Analizë e përgjithshme e sektorit të agrobiznesit Rëndësia ekonomike ANALIZË E NËN-SEKTORËVE TË AGROBIZNESIT Nën-sektori i produkteve të qumështit Nën-sektori i pemëve dhe i perimeve Nën-sektori i mishit Nën-sektori i prodhimeve pyjore jo-drusore Nën-sektori i verës Përshkrimi i vlerës së ciklit zinxhiror Furnizimi me materiale ndihmëse Prodhimi primar Strukturat mbështetëse Qendrat grumbulluese Përpunimi në kuadër të ciklit zinxhiror Tregu Ofruesit e arsimit Ofruesit e arsimit në nivel universitar Shkollat profesionale Ofruesit e shërbimeve këshillimore Gjetjet prej intervistave të detajuara Të gjeturat kryesore prej ofruesve të arsimit Të gjeturat kryesore prej punëdhënësve të sektorit privat Shkathtësitë që mungojnë dhe të cilat janë identifikuar në sektorin e agrobiznesit Sfidat e identifikuara prej punonjësve Punësimi aktualë dhe potencialë në agrobiznes Gjenerimi i punësimit në nën-sektorin e qumështit

4 Gjenerimi i punësimit në nën-sektorin e pemëve dhe perimeve Gjenerimi i punësimit në nën-sektorin e mishit Gjenerimi i punësimit në nën-sektorin e produkteve pyjore jo-drusore Gjenerimi i punësimit në nën-sektorin e verës Profili i një pozite standarde të punës dhe përshkrimi i detyrave të punës Rekomandimet / pikat e intervenimit

5 Hyrje Këtë raport e ka përgatitur RECURA Financials për projektin Rritja e Punësimit për të Rinj (EYE), projekt i Helvetas Swiss Intercooperation. Raporti ka për qëllim analizimin dhe vlerësimin e shkathtësitë të nevojshme në pesë nën-sektorë të përzgjedhur të agrobiznesit, dhe atë në: nënsektorin e prodhimit të qumështit, atë të mishit, të perimeve, të produkteve pyjore jo drusore, dhe në nën-sektorit të verës - përmes analizimit të tërë ciklit zinxhiror prej prodhimit, grumbullimit, përpunimit dhe shpërndarjes; pastaj analizohet edhe sistemi i arsimit dhe ai i tregut të ofrimit të trajnimeve, për të vazhduar me; profilet specifike të punës, të cilat nevojiten si pjesë e vlerës së shtuar të nën-sektorit; dhe në fund bëhet analizimi i shkathtësive të ofruara prej institucioneve ekzistuese dhe ofruesit e shërbimeve në dritën e kërkesave aktuale dhe të pritshme të tregut. Këta pesë nën-sektorë të agrobiznesit janë përzgjedhur në bazë të një studimi vlerësues të kryer më parë, i cili rezultoi në përzgjedhjen e këtyre nën-sektorëve në bazë të kritereve në vijim, si: fizibiliteti ekonomik, kapacitetet për gjenerimin e punësimit të ri, zëvendësimi i importit dhe mundësia për zhvillimin e zinxhirit përpunues. Raporti, për analizën e shkathtësive të nevojshme, bazohet në hulumtimin e dokumenteve, si dhe në kërkimet kualitative të bëra përmes intervistave të detajuara me një numër të punëdhënësve të përzgjedhur të sektorit privat, të punonjësve aktivë, si dhe të ofruesve të arsimit. Synohet që të ofrohen rekomandime për shkathtësitë e nevojshme që duhet të jenë të pranishme në komponentë të ndryshëm të ciklit zinxhiror në këta pesë nën-sektorë të përzgjedhur, si dhe të jepen rekomandime për intervenimet e mundshme të projektit EYE, duke përfshirë edhe ndryshime në politika, programe dhe prioritete, si dhe zhvillimi i aktiviteteve specifike që lidhen me shkathtësitë më të kërkuara në treg dhe që kanë ndikim të lartë në punësim dhe zhvillim sektorial. Raporti fillimisht ofron një analizë të nën-sektorëve të përzgjedhur, duke e pasur parasysh tërë ciklin zinxhiror, duke filluar prej kapaciteteve prodhuese, shfrytëzimin aktual dhe shkallën e prodhimit, e deri tek gjysmë përpunimi, përpunimi, reklamimi dhe tregtimi, dhe në të njëjtë kohë duke e pasur parasysh perspektivën e krijimit të vendeve të punës. Më vonë, paraqiten të gjeturat prej intervistave të detajuara me punëdhënësit dhe punonjësit e sektorit privat për t i identifikuar shkathtësitë e nevojshme për punë në këta nën-sektorë, duke i përfshirë edhe të gjeturat nga intervistat me ofruesit e arsimit dhe të sistemit të tregut të aftësimit profesional. I hedh një vështrim nevojave që tani për tani mbulohen në treg, dhe cili lloj i shkathtësive dhe i ekspertizës po mungon dhe duhet të kihet parasysh gjatë intervenimeve në të ardhmen. Në bazë të identifikimit të ekspertizës specifike e cila nevojitet në secilin nën-sektor, pastaj paraqiten profilet e punës (përshkrime të përgjithshme të vendeve të punës), si për 5

6 shkathtësitë ekzistuese, ashtu edhe për ato që mungojnë. Raporti përfundon me rekomandime specifike, si dhe ofron orientime strategjike për pikat e intervenimit të projektit EYE, i cili i merret me trajtimin e shkathtësive që nevojiten në secilin nën-sektorë specifik. 6

7 Metodologjia Objektivi kryesor i anketës për analizimin e shkathtësive të nevojshme ishte identifikimi i shkathtësive të cilat nevojiten në pesë nën-sektorë të përzgjedhur të agrobiznesit brenda një periudhe kohore prej 1-3 vjet, dhe atë në nën-sektorët e produkteve të qumështit, mishit, pemëve dhe perimeve, produkteve pyjore jo-drusore dhe të verës. Analiza fokusohet në gjendjen aktuale dhe në trendet e ardhshme të secilit prej nën-sektorëve në fjalë. Janë analizuar tri aspekte kryesore: 1. Mjedisi afarist në agrobiznes, duke përfshirë edhe kompozicionin e ciklit zinxhiror. 2. Institucionet arsimore dhe trajnuese (publike dhe private), të cilat ofrojnë kurse formale dhe joformale të trajnimit në të gjitha nivelet e arsimit. 1. Pjesëmarrësit e tregut të sektorit të agrobiznesit bizneset si punëdhënës edhe vet punonjësit. Në studim u përdor një qasje, e cila përbëhej prej dy fazave. Në fazën e parë është analizuar fushëveprimi i sektorit të agrobiznesit me synim të identifikimit të nën-sektorëve që shfaqin trende pozitive dhe kanë potencial të mirë për t u rritur edhe më tej, si dhe për të gjeneruar mundësi të mëdha të punësimit. Të gjeturat kryesore prej raportit që merrej me identifikimin e këtyre nën-sektorëve të agrobiznesit në Kosovë janë diskutuar pastaj me ekipin e projektit EYE, dhe të cilët, në bashkëpunim me konsulentët, i kanë përzgjedhur pesë nën-sektorët më premtues sa i përket gjenerimit të punësimit, si dhe të rritjes potenciale ekonomike në tërë zinxhirin prodhues. Kriteret kryesore që janë përdorë janë ato të fizibilitetit ekonomik, të kapaciteteve të gjenerimit të vendeve të reja të punës, të zëvendësimit të produkteve të importit dhe të potencialit për zhvillimin e zinxhirit përpunues dhe prodhues. Ky raport, dhe të gjeturat që dolën prej tij, i mundësuan ekipit të projektit që të kalonin në fazën e dytë të hulumtimit, e cila merret me detajet e pesë nën-sektorëve të përzgjedhur në fushën e agrobiznesit në Kosovë, dhe ofron një analizë të hollësishme të shkathtësive të nevojshme për ta. Përveç ofrimit të informatave për arritjen e objektivit kryesor të studimit, pra të analizës së shkathtësive të nevojshme, kjo qasje ofron një orientim të përgjithshëm strategjik për pikat e intervenimit të projektit EYE në nën-sektorët e përzgjedhur në agrobiznes. Raporti mbështetet në metoda dytësore të hulumtimit, që nënkupton analizimin e dokumenteve relevante të projektit, infrastrukturën ligjore, raportet, analizat, strategjitë, dhe dokumente të ngjashme, por edhe metoda parësore hulumtuese përmes intervistave të hollësishme me punëdhënës aktivë privatë të nën-sektorëve në fjalë, me punonjësit e punësuar në sektorin në fjalë, si dhe me ofruesit e arsimit. 7

8 Burimet e të dhënave përfshijnë dokumentacionin dhe raportet lidhur me sektorin e agrobiznesit në Kosovë, përkatësisht MBPZHR PBZHR , si dhe të draftit PBZHR , pastaj të dhënat nga doganat e Kosovës, nga Agjencia e Statistikave e Kosovës (Llogaritë ekonomike të Kosovës ), studimet dhe raportet e mbështetura nga USAID, si dhe një varg raportesh të botuara nga Banka Botërore, Autoriteti Qendror Bankar, UNDP, GIZ dhe SDC- HPK. Autorët i kanë analizuar të gjitha të dhënat e mbledhura, i kanë krahasuar dhe i kanë vënë në kontrast me burime të ndryshme të të dhënave, dhe në konsultim me informatorët kryesorë i kanë zgjedhur të dhënat e bazë, të cilat janë paraqitur dhe analizuar në këtë raport. Megjithatë, duhet ta vejmë në pah se në shumicën e rasteve ka pasur mungesë të dhënash, dhe shpesh ato kanë qenë të pasakta, pra nuk kanë konsistuar me të dhënat e gjetura në periudha dhe burime të ndryshme. Janë zhvilluar intervista të hollësishme gjatë realizimit të anketës për analizimit e shkathtësive të nevojshme në mënyrë që të kuptohen hollësitë dhe nevojat reale për shkathtësi në këta nënsektorë, duke u përpjekur të kuptohet nëse ekzistonte edhe ana e ofertës. Intervistat e hollësishme janë zhvilluar gjatë muajve shkurt dhe mars të vitit 2014, dhe se në tabelat më poshtë janë paraqitur kompanitë private dhe institucionet arsimore/aftësuese të cilat i kemi intervistuar. Tabela 1: Kompanitë e intervistuara në agrobiznes Nën sektori Statusi Emri i kompanisë Qyteti Produktet e qumështit Përpunues Vita Pejë Përpunues Kabi Gjilan Qendër grumbulluese NTSH Veterin-ari Suharekë Qendër grumbulluese Jeta e Re sh.p.k. Istog Qendër grumbulluese Kabi Viti Qendër grumbulluese Tirolli Podujevë Përpunues Albi ELIF 19 Prizren Përpunues dhe prodhues i pemëve MOE Gjilan Pemë dhe perime Qendër grumbulluese AgroCelina Xërxe Qendër grumbulluese EuroTac Pejë Qendër grumbulluese Kelmendi Dragazh Mishi Përpunues Apetiti Pejë Përpunues Meka Dragazh Produkte pyjore jodrusore Përpunues (grumbullues i APS Istog madh) Përpunues (grumbullues i EuroFruti Prishtinë-Mramor madh) Verë Verëtari Biopak Rahovec Verëtari Stone Catle Rahovec 8

9 Tabela 2: Ofruesit e intervistuar të arsimit Emri i ofruesit të arsimit Lloji i ofruesit të arsimit Qyteti Fakulteti i Bujqësisë dhe Veterinarisë Nivel universitar Prishtinë Fakulteti Biologjisë Nivel universitar Prishtinë IBCM Nivel kolegji Mitrovicë Departamenti për menaxhimin e mjedisit dhe bujqësisë Haxhi Zeka Nivel universitar Pejë Don Bosko Qendër e aftësimit profesional Prishtinë - Departamenti i teknologjisë ushqimore Avdyl Frasheri Shkollë profesionale Prishtinë Arbëria Shkollë profesionale Gjilan Bahri Haxha Shkollë profesionale Vushtrri Ministria e punës Qendër e aftësimit profesional Pejë Adem Gllavica Shkollë profesionale Lipjan Zenel Hajdini Shkollë profesionale Ferizaj Ali Hadri Shkollë profesionale Pejë 9

10 Analizë e përgjithshme e sektorit të agrobiznesit Rëndësia ekonomike Bujqësia është shumë e rëndësishme për rritjen e BPV-së, por edhe më e rëndësishme për rritjen e punësimit në Kosovë. Qeveria e Kosovës është e vetëdijshme për rëndësinë e këtij sektori dhe, si rrjedhojë, ka bërë rritje të buxhetit për çdo vit për sektorin e agrobiznesit. Faktet dhe shifrat kryesore të sektorit të agrobiznesit në Kosovë janë paraqitur në tabelën më poshtë. Tabela 1: Treguesit kryesorë që kanë të bëjnë me sektorin e bujqësisë Treguesit Sipërfaqja e përgjithshme Resurset e tokës Popullsia Numri i ekonomive shtëpiake bujqësore * Shifrat (Kosovë) milionë ha bujqësore ha/ të lëvrueshme 378,768 ha 1,815,606 banorë 192,500 (ASK) 404,088 vlerësim i ASK Norma e punësimit Popullsia rurale Bujqësi 35 % - vlerësim Përqindja e banorëve që jetojnë në zonat rurale: 61% Numri mesatar i ekonomive familjare: 5.85 persona Norma e bujqësisë në BPV 12 % (2012) Importi/eksporti në bujqësi (000 USD) Norma e importit dhe e eksportit në tregun e përgjithshëm Madhësia mesatare e fermave Eksporti 25.8 mil. euro (2011)/Importi mil. euro, dhe të dhënat e vitit 2012 Eksporti i mallrave ishte mbi 276,100 milionë (2012) Importi i mallrave ishte mbi 2,507,609 milionë (2012) Eksporti 8 % e tregut të përgjithshëm/22 % e importit të përgjithshëm (2012) ha Ferma të mëdha mbi 10 ha rreth 3000 Prodhimet kryesore sipas vlerës së prodhimit Produktet e qumështit, pemë dhe perimet, gruri, misri Shpërndarja e vlerës së prodhimeve sipas Prodhimi i drithërave = 62 %, bagëtia = 38 % 1 1 Statistikat ekonomike , ASK 10

11 nën-sektorëve Sipas vlerësimeve të vitit 2012 të Agjencisë së Statistikave të Kosovës (ASK), Kosova e ka një popullsi prej 1,815,606 banorëve. Në bazë të regjistrimit të fundit të popullsisë (regjistrimi i popullsisë, ekonomitë familjare dhe shtëpiake në Kosovë 2011), rreth 61% të banorëve jetojnë në zonat rurale. Shkalla zyrtare e punësimit në bujqësi është 4.4%, megjithëse ky është një nënvlerësim pasi shumica e raporteve lidhur me sektorin e bujqësisë vlerësojnë se rreth 35% të fuqisë punëtore është e angazhuar në bujqësi. Sipas ASK-së, 53% e tokës së Kosovës është bujqësore, 41% e tokës është pyjore, 1% e sipërfaqes është e mbuluar me ujë, ndërsa 5% e tokës së mbetur është urbane, trafik ose tokë tjetër. Sa i përket punësimit, bujqësia luan rol shumë të rëndësishëm në ofrimin e mundësive të punësimit. Sa i përket proporcionit të punësimit në agrobiznes, Kosova krahasohet mjaft mirë me vendet e tjera të rajonit, duke e pasur proporcionin më të lartë të fuqisë punëtore të angazhuar në bujqësi me përjashtim të Shqipërisë dhe Malit të Zi. Megjithatë, kjo shifër duhet të shihet në dritën e shkallës aktuale të papunësisë në Kosovë, e cila është shumë më e lartë se e secilit vend tjetër; dhe për pasojë sa i përket proporcionit të popullsisë së angazhuar në bujqësi, Kosova do të mbetej prapa vendeve të tjera të rajonit, si krahasuar për nga madhësia e popullsisë, fuqisë punëtore si dhe të kapaciteteve relative të prodhimit, të cilat tregojnë një potencial më të madh për gjenerimin e punësimit në sektorin e agrobiznesit në Kosovë. 11

12 Figura 1: Punësimi në bujqësi (në % të punësimit të përgjithshëm) në vendet (potenciale) kandidate Burimi: KE, Prezantim në konferencën e IPA II në Bruksel i G. Kiely, Norma e bujqësisë në gjenerimin e BPV-së në Kosovë, e cila e përbënte 25% të BPV-së në vitet e 1980-ta dhe fillim-vitet e 1990-ta, ka rënë dukshëm në këtë shekull. Bujqësia, e cila kryesisht është gjysmë komerciale, kontribuon rreth 12% të vlerës së shtuar në ekonomi. Është burimi kryesor i të ardhurave për shumicën e popullsisë. BPV-ja për kokë banori në Kosovë vazhdon të jetë shumë e ulët, dhe se në vitin 2012 vlerësohej të ishte 2,750 euro 2. Nëse e llogarisim se 12% e BPV-së vjen prej bujqësisë, atëherë kjo na jep shifrën prej 330 eurove për kokë banori të vlerës së shtuar në ekonomi nga ky sektor. Duke e pasur parasysh se 25-35% e fuqisë aktive të punës në Kosovë është e përfshirë në bujqësi, dhe në të njëjtën kohë nëse e marrim parasysh faktin se rreth 60% e popullsisë së Kosovës varet prej aktiviteteve gjysmë komerciale bujqësore 3, atëherë shifra e vlerës së shtuar prej 330 eurove për kokë banori është me të vërtetë e ulët. Grafika më poshtë e paraqet kontributin e sektorit të bujqësisë në BPV. Figura 2: Vlera e shtuar bruto në sektorin e bujqësisë (në % të BPV) në vendet (potencialisht) kandidate Burimi: KE, Prezantimi në konferencën e IPA II në Bruksel prej G. Kiely, Të dhëna për Kosovën, Banka Botërore 3 Worl Bank 2010 Kosovo Country Economic Memorandum: Unlocking Kosovo s Groëth Potential: Policies, Strategies, Actions. 12

13 Kosova dhe vendet e rajonit janë ende të varura prej sektorit të bujqësisë së paku në periudhën afatshkurtër dhe afatmesme, andaj është me rëndësi që të zhvillohet ky sektor dhe të përmirësohen mundësitë e punësimit për gjeneratat e reja, posaçërisht kur e kemi parasysh se për çdo vit 25,000 të rinjtë hyjnë në tregun e punës në Kosovë. Importi i produkteve bujqësore (ushqim dhe pije, kafshë të gjalla dhe perime) e përbën gati 22% të të gjitha importeve, por është më pak se 8% e të gjitha eksporteve. Po t ia shtojmë këtë deficitit të madh në tregti, që është afërsisht 90%, atëherë krijohet një pasqyrë mjaft e errët e nivelit aktual të zhvillimit të sektorit të agrobiznesit në Kosovë, në njërën anë, dhe në anën tjetër kemi një potencial të madh për përmirësimin e kësaj situate dhe, si rrjedhojë, edhe të përmirësimit të rritjes ekonomike dhe të punësimit. Vetëm pas regjistrimit të bujqësisë që është planifikuar të bëhet në vitin 2014 pritet që të kemi të dhëna të sakta dhe të besueshme për fermat në vend. Megjithatë, vlerësohet se janë 192,500 ferma në Kosovë, prej të cilave vetëm 3,000 janë më të mëdha se 10 ha, ndërsa mesatarja e madhësisë së fermave sillet mes 1.5 dhe 3 hektarë. Kjo strukturë e fermave ndikon në përzgjedhjen e nën-sektorëve të cilët kanë konkurrencë dhe fizibilitet ekonomik. Sipas raportit të fundit të publikuar nga ASK lidhur me llogaritë ekonomike të bujqësisë për periudhën , prodhimtaria bujqësore ka shënuar një rritje të lehtë në këto vitet e fundit, duke filluar me 591 milion euro në vitin 2010, për të vazhduar me 601 milion euro në vitin 2011 dhe është rritur në 615 milionë euro në vitin 2012 ose 2.3% rritje në vitin Kjo rritje kryesisht ka ndodhur për shkak të rritjes së prodhimtarisë shtazore, siç shihet në tabelën më poshtë. Tabela 2: Prodhimtaria e të lashtave, e prodhimeve shtazore, dhe e mallrave bujqësore për periudhën , në milionë euro Prodhimtaria e të lashtave 328 milionë euro 333 milionë euro 332 milionë euro Prodhimtaria shtazore 248 milionë euro 253 milionë euro 268 milionë euro Prodhimtaria bujqësore 591 milionë euro 601 milionë euro 615 milionë euro Kategoria e të lashtave përfshinë: drithërat, drithërat industriale, bimët foragjere, perimet dhe prodhimet e hortikulturës, patatet dhe frutat, të cilat e kanë këtë proporcion: 13

14 Tabela 3: kategoria e të lashtave Të lashtat % Perimet dhe produktet e hortikulturës 35.3 % Drithërat 32.4 % Bimët foragjere 17.8 % Patatet 6 % Pemët 8.5 % Kategoria e prodhimeve shtazore përfshinë: qumështin, vezët, mjaltin dhe leshin e papërpunuar, ndërsa kategoria e kafshëve përshinë shitjet e mishit të gjedheve, derrit, deleve, dhive, shpezëve shtëpiakë dhe kafshëve të tjera. Produktet shtazore përbëjnë deri në 62% të kësaj kategorie, ndërsa kafshët marrin pjesë me 38%. Produktet e qumështit janë produktet më të rëndësishme pasi kontribuuan me 137 milionë prej 149 milionë eurove të produkteve të përgjithshme shtazore në vitin 2010, me 141 prej 156 milionë eurove të produkteve të përgjithshme shtazore në vitin 2011, dhe me rreth 157 prej 174 milionë eurove të produkteve të përgjithshme shtazore në vitin Bilanci tregtar i Kosovës është tejet negativ, me një eksport të përgjithshëm prej milionë euro në vitin 2012, në krahasim me importin, i cili është gati dhjetë herë më i madh sesa eksporti, pra 2,507.6 milionë euro 4 në vitin Bilanci tregtar i produkteve 5 bujqësore në Kosovë është tejet negativ: vlera e eksporteve të produkteve bujqësore prej 26.2 milionë euro në vitin 2011 mbeti nën hijen e vlerës prej milionë euro të importeve të produkteve bujqësore. Në vitin 2011, pjesëmarrja e mallrave bujqësore në eksportet e përgjithshme të Kosovës ishte rreth 8.2%. Eksporti i produkteve bujqësore solli të ardhura që e mbulonin vetëm 4.6% të kostos së importimit të produkteve të tilla. Nga viti 2006 deri në vitin 2010, vlerat e eksportit janë rritur po thuaj dyfish, ndërsa vlera e importeve është ngritur për 45%, duke treguar në këtë mënyrë një trend të ngadalshëm por pozitiv. Importet më të rëndësishme nga këndvështrimi i vlerës së tyre janë: përgatitjet ushqimore, pijet, duhani, mishi, produktet e qumështit dhe sheqeri 6, ndërsa produktet më të rëndësishme bujqësore që janë eksportuar nga Kosova janë: vera, frutat e egra, dhe produktet e tjera jo-drusore, perimet (specat), qengji, djathi, frutat (mollët), prodhimet e bletëve, gështenjat dhe lulet. Gjithashtu, në shumicën e rasteve për produktin e njëjtë vlera e importit për njësi është më e lartë sesa vlera e eksportit për njësi. Kjo ndodh pjesërisht për shkak të shpenzimeve të transportit të importeve (deri në kufi), dhe zakonisht për shkak të cilësisë më të lartë, apo e nivelit më të lartë të përpunimit të produkteve të importuara. Megjithatë, disa prej produkteve janë dukshëm më të lira në import sesa në eksport; andaj, produktet e tilla të importuara 4 Agjencia e Statistikave e Kosovës, Llogaritë ekonomike Shih kapitullin 1-24 të nomenklaturës së kombinuar për tregti 6 Vlerësimi afatmesëm Ii PBZHR , i botuar më

15 konkurrojnë ngushtë me produktet vendore të cilësisë së njëjtë, po që se ekziston një prodhim i tillë vendor. Kjo tregon nevojën për ngritjen e konkurrencës së prodhimit vendor, duke përfshirë edhe zhvillimin e shkathtësive që çon në një prodhim dhe përpunim më efikas. Sipas një studimi nga Korporata Ndërkombëtare Financiare (IFC) sa i përket nën-sektorëve kryesorë të ushqimit për vendet e Ballkanit perëndimor dhe të shfrytëzimit aktual të kapaciteteve përpunuese, të dhënat për Kosovën tregojnë se kapacitetet përpunuese në produktet ushqimore shfrytëzohen afërsisht prej vetëm 35%, të përpunimit të mishit prej 20%, dhe të pemëve dhe perimeve rreth 40-50% të kapaciteteve ekzistuese. Ky është një tregues i qartë i vlerës së ciklit zinxhiror fillimisht në prodhimtari, posaçërisht në rritjen e prodhimeve të prodhuesve aktuale, dhe të komponentit të tregut të vlerës së ciklit zinxhiror. Sa i përket zhvillimit të shkathtësive, ky është një tregues i qartë i nevojës për përmirësimin e shkathtësive dhe njohurive të bujqësore për përmirësimin e prodhimeve, pasi niveli i prodhimit aktual (siç shihet edhe më poshtë në këtë raport) në Kosovë është shumë më i ulët sesa që pritej në bazë të analizave krahasuese të të dhënave kur i kemi parasysh kushtet natyrore (cilësinë e tokës dhe kushtet klimatike). Mangësia tjetër qëndron në komponentin e shitjes dhe të marketingut dhe të rritjes së kapaciteteve në tërë vlerën e ciklit zinxhiror. Angazhimi në këto dy drejtime do të çonte në përmirësimin e efikasitetit në tërë zinxhirin, që si rrjedhojë do të rritej konkurrenca e prodhuesve vendorë, dhe e zëvendësimeve të produkteve të importuara, si dhe do të kemi një rritje të eksportit. Një zhvillim i tillë do të kishte efekt të shumëfishtë në zhvillimin e sektorit të agrobiznesit dhe të rritjes së punësimit. 15

16 ANALIZË E NËN-SEKTORËVE TË AGROBIZNESIT Në këtë seksion jepet një përshkrim dhe pasqyrë e përgjithshme e pesë nën-sektorëve të përzgjedhur të agrobiznesit. Secili nën-sektorë është analizuar veç e veç prej njëri tjetrit: Nën-sektori i produkteve të qumështit Industria e produkteve të qumështit është njëri ndër sektorët më të zhvilluar të bujqësisë dhe kontribuon në zhvillimin e gjithmbarshëm të vendit sipas Planit për Bujqësi dhe Zhvillim Rural (PBZHR) Fermat për prodhimin e produkteve të qumështit kontribuojnë me rreth 132 milionë euro në BPV, gjysma e vlerës së përgjithshme të të gjitha prodhimeve bujqësore. Të dhënat e prodhimtarisë në sektorin e qumështit janë ndarë në këtë studim sipas prodhimit të qumështit dhe përpunimit të tij. Prodhimi i qumështit (fermat e qumështit) Sektori i qumështit të lopëve është një ndër sektorët më të rëndësishëm në kuadër të kategorisë së produkteve shtazore. Gjatë viteve të fundit janë bërë përpjekje për ta kthyer prodhimin e qumështit nga konsumimi vetanak në produkt për treg përmes përmirësimit të kushteve të mbarështimit të gjedhëve, përvetësimit të praktikave të mira bujqësore në fermat e qumështit dhe rritjes së kapacitetit të bujqve për prodhimin e qumështit me cilësi të lartë. Fermerët e qumështit vazhdojnë të përballen me probleme sa i përket qëndrueshmërisë së fermave të tyre si rezultat i strukturave të vogla të fermave të tyre (vetëm 20% e krerëve të lopëve janë në ferma me më shumë se 15 krerë). Po ashtu, një problem tjetër e paraqesin standardet e ulëta të teknologjisë dhe të shfrytëzimit të materialit të dobët gjenetik (kryesisht mes racave të ndryshme) për prodhimin e qumështit. Mbrojtja e mjedisit në vendet ku janë fermat e qumështit mbetet një gjë me të cilën duhet të merremi në periudhën e ardhshme me qëllim që të inkurajohen fermerët që të krijojnë vende të përshtatshme për deponimin e plehut dhe për trajtimin e ujërave të zeza. Rrjeti i furnizimit të industrisë për përpunimin e qumështit është zhvilluar mjaftë mirë gjatë dy vjetëve të fundit, ku fermerët dhe industria përpunuese janë pajtuar që të nënshkruajnë një marrëveshje të furnizimit me qumësht të papërpunuar, dhe e cila ka bërë që fermerët mos të zhvendosen prej një pike përpunuese të produkteve të qumështit në një tjetër. Përmes themelimit të qendrave të reja grumbulluese dhe pajisja e fermerëve me pajisje të ftohjes së qumështit është rritur edhe efiçiencë e grumbullimit të qumështit, si dhe është përmirësuar cilësia e qumështit. Prodhimi i përgjithshëm i qumështit vlerësohet të ishte 377,983 t në vitin Prej tyre, qumështi i lopës e përbën shumicën e qumështit të prodhuar (95%) me një mesatare prej afro 16

17 1,825 kg për kokë lope. Tabela më poshtë e paraqet sasinë e prodhimit të qumështit sipas llojit në vitin

18 Tabela 14: Prodhimi i qumështit sipas llojit të qumështit (2012) Lloji i qumështit në t Qumësht lope 368,607 Qumësht deleje 8,446 Qumësht dhie 930 Gjithsej 377,983 Burimi: MBPZHR, Departamenti i politikave bujqësore dhe tregtisë, 2012, vlerësim i grupit punues Kjo prodhimtari e ulët kryesisht është rezultat i ushqimit jo të përshtatshëm dhe të potencialit të dobët gjenetik të racës së kafshëve qumështore. Prodhimi i qumështit kryesisht bëhet në ferma të vogla dhe të mesme. Këto ferma kanë një mesatare prej 20 lopëve qumështore, si dhe deri në 200 krerë dele dhe dhi. Këto ferma e përbëjnë 91-97% të aktivitetit bujqësorë në prodhimtarinë e qumështit, dhe e përbëjnë 74-90% të kafshëve që shfrytëzohen për prodhimin e qumështit. Këto ferma po ashtu konsiderohen se kanë potencial për t u rritur me ndihmën e masave investuese, posaçërisht të investimeve në ferma me 15+ lopë ose 150+ dhen e dhi. Prej numrit të përgjithshëm të fermave, rreth 67% të numrit të përgjithshëm të lopëve qumështore (142,208 krerë) mbahen në ferma me një mesatare prej 2 krerë lopësh për fermë, e që na jep një tregues të qartë lidhur me shkallën e ulët ekonomike dhe aspektin e fermave të cilat i mbulojnë vetëm nevojat e tyre, në përgjithësi. Këto ferma supozohen se nuk janë të orientuara kah tregu dhe se prodhimi i qumështit bëhet për konsumim të brendshëm dhe shitje të drejtpërdrejta. Mungesat në anën e furnizimit ndikojnë përfundimisht në shfrytëzimin e kapaciteteve përpunuese, të cilat mbesin në shkallë të ulët. Përmirësimi i prodhimit dhe mbështetja e prodhuesve të qumështit për ta rritur fermën e tyre ndikon në rritjen e furnizimit me qumësht dhe në krijimin e vendeve të punës nëpër femra, ndërsa në po të njëjtën kohë u mundëson përpunuesve që t i rrisin mundësitë e shfrytëzimit të kapaciteteve të tyre përpunuese, dhe si rrjedhojë të kemi një ndikim pozitiv në krijimin e vendeve të punës përmes rritjes së numrit të ndërrimeve për prodhim. Përpunimi i qumështit Kategoria e përpunimit të qumështit përbëhet prej 36 entiteteve të regjistruara, duke përfshirë prej kapaciteteve të vogla/mikro përpunuese ditore e deri tek ato të shkallës së gjerë, pra prej 200 deri në 100,000 litra. Sipas Agjencisë për Ushqim dhe Veterinari, këta përpunues të qumështit e përbëjnë 57.6% të kapaciteteve ekzistuese të përpunimit, të cilat janë paraqitur në tabelën më poshtë. Tabela: Kapacitetet ekzistuese të industrisë përpunuese (2012) Kapacitetet teknike në l Kompanitë Kapaciteti (l/në ditë) (%) përpunuese Paketues të qumështit deri 500l 9 4,

19 1,000-5, ,000-35, , , Burimi: MBPZHR, Dept. për politika bujqësore dhe tregti, dhe AUV e Kosovës Sipas kategorizimit (A, B, C dhe D), 29% e kapaciteteve aktuale përpunuese janë të kategorisë A, siç është paraqitur në tabelën në vijim. Tabela 1: Kapacitetet ekzistuese të industrisë përpunuese sipas kategorizimit (2012) Kategoria Burimi: AUV e Kosovës Kompanitë e përpunimit të qumështit Kapacitetet aktuale të përpunimit në lit. A 3 (Bulmeti, Devolli, Eurolona) 130, B , C , D 4 40,500 9 (%) Industria e përpunimit vazhdon të përballet me një konkurrencë të padrejtë nga tregu joformal. Produktet e qumështit dhe të qumështit të freskët të papërpunuar të plasuar në treg përmes tregut joformal e përbën rreth 30% të shumës së përgjithshëm të qumështit të prodhuar në Kosovë. Gjatë viteve të fundit, janë bërë investime në industrinë e përpunimit të qumështit përmes donacioneve të Komisionit Evropian dhe donatorëve të tjerë për zgjerimin e kapaciteteve përpunuese, modernizimin e linjës teknologjike dhe të zbatimit të standardeve të sigurisë në ushqim. Megjithatë, ka ende kompani të cilave u mungojnë kushtet për t i përmbushur standardet e nevojshme, si siguria e mjedisit dhe e ushqimit, të cilat duhet të trajtohen gjatë periudhës së ardhshme. Në lidhje me mbrojtjen e mjedisit duhet të trajtohet edhe problemi i ujërave të zeza si rezultat i prodhimit dhe pastrimit të sistemit të përpunimit të qumështit. Investimet u orientuan kryesisht drejt produkteve standarde të qumështit, dhe dukshëm më pak për produkte të reja inovative, të cilat aktualisht po importohen dhe për të cilat ka një kërkesë në rritje në tregun e Kosovës. Shkalla e ulët e produkteve të reja vjen kryesisht prej mungesës së fuqisë së kualifikuar dhe të shkathtë punëtore, të kapaciteteve teknike dhe shpenzimeve të larta që lidhen me zhvillimin e produkteve të reja/inovative. Vetëm disa kompani merren me përpunimin e qumështit të deles dhe të dhisë. Qumështi i deleve bëhet kryesisht djathë (rreth 90%), ndërsa pjesa tjetër e mbetur përpunohen për produkte të fermentuara. 19

20 Sa i përket nën-sektorit të prodhimit të qumështit, konsumi i përgjithshëm vjetor i qumështit në Kosovë vlerësohet të jetë rreth 340,000 litra në ditë, afërsisht 170 litra për person në vit. Sipas llogaritjeve të Ministrisë së Bujqësisë, Pylltarisë dhe Zhvillimit Rural (MBPZHR), prej shumës së përgjithshme të qumështit të prodhuar në vend (239,535 ton për vit), 110,608 ton konsumohen në fermë, dhe 94,727 ton shiten si qumësht i lëndës së parë, si gjizë, kos, djathë i bardhë në tregje të hapura vendore, ku fermerët prodhojnë vetëm për mbulimin e nevojave të tyre, si dhe fermerët gjysmë komercialë të cilët e shesin qumështin apo produktet e qumështit që i kanë përpunuar vet në shtëpi. Fermerët komercialë dhe gjysmë komercialë të qumështit ua shesin prodhimtarinë e tyre një prej nëntëmbëdhjetë përpunuesve të produkteve të qumështit të cilët janë të licencuar (prej 36 përpunuesve aktualë). Megjithatë, vetëm 34,200 ton në vit të qumështit të prodhuar vendor përpunohet në industri. Kjo përbën afërsisht 10.6% të konsumit të përgjithshëm (prej 321,559 ton në vit) dhe 29.4% të produkteve të përpunuara të qumështit. Ky është një tregues se kapacitetet aktuale të përpunimit industrial të qumështit janë tejet të pashfrytëzuara, dhe se ka ende vend për përmirësimin e efikasitetit dhe rritjes së prodhimit, si dhe të punësimit, në këtë komponent të vlerës zinxhirore. Importet e përbëjnë 70.6% të produkteve të përpunuara të qumështit në industri, dhe të cilat gjejnë vend në konsum e Kosovës 7. Tabela 16: Konsumi dhe furnizimi me qumësht dhe produkte të qumështit 2007 Përqindja Gjithsej (ton) Prodhimi vendor Importet (ton) Konsumimi shtëpi në Tregjet (e freskëta) e gjelbra 34.4% 110, , % 94, , Tregu i përpunuar 36.1% 116, , , Pjesëmarrja tregut produkteve përpunuara qumështit e të të të 29.4% 70.6% Gjithsej 100% 321, , , Studim për vlerësimin e tregut të prodhimeve të qumështit. Programi KCBS, prill

21 Nën-sektori i pemëve dhe i perimeve Nën-sektori i pemëve dhe i perimeve e dominon prodhimin bujqësor në Kosovë. Në këtë seksion është bërë një analizë e këtij nën-sektori, ku janë trajtuar veçmas ai i perimeve dhe ai i pemëve. Prodhimi i perimeve Komponenti i perimeve i këtij nën-sektori e dominon prodhimin bujqësor në Kosovë. Në disa zona, si në Rrafshin e Dukagjinit, rritja e perimeve është një ndër veprimtaritë kryesore ekonomike. Perimet kultivohen kryesisht në fusha të hapura, ku trendi po shkon kah prodhimi komercial dhe atë në serra. Në përgjithësi, prodhimi i perimeve paraqet mënyrën më intensive të rritjes së bimëve. Sipërfaqet e mbjella me perime në Kosovë gjatë vitit 2012 ishin 14,557 ha, që për habi është 8.1% më e vogël sesa shifra e vitit 2009 që ishte 15,839 ha 8. Në bazë të të dhënave të MBPZHR, gjatë periudhës së njëjtë, prodhimi për hektar nuk është rritur edhe aq shumë. Në parim, prodhimi i perimeve mbetet ende sezonal, dhe se tregu nuk mund të furnizohet vazhdimisht gjatë tërë vitit. Në vijim është paraqitur numri i bujqve dhe ndarja e tyre në fermerë që i mbulojnë vetëm nevojat e tyre, gjysmë komercial dhe komercial: Tabela 8: Shpërndarja e madhësisë së fermave të prodhuesve të perimeve në fusha të hapura ( ) Madhësia e fermës Sipërfaqe (ha) Ferm a Sipërfaqe (ha) Fer ma Sipërfaqe (ha) Fer ma Sipërfa qe (ha) Ferma Për nevoja të veta familjare < ,0 00 < ,000 < , 000 < ,000 Gjysmëkomercialë , , , ,570 Komercialë > 0.8 1,500 > 0.8 1,545 > 0.8 Burimi: MBPSHR, të dhëna të mbledhura nga komunat 1,50 0 > 0.8 1,500 Fermerët e vegjël që prodhojnë për nevoja familjare e përbëjnë 87% të prodhimtarisë, prej të cilëve vetëm 25% të prodhimit konsumohet në vetë fermën, ndërsa pjesa e tjetër dërgohet në treg 9. 8 Të dhënat e MBPZHR 9 Raporti gjithëpërfshirës i vlerësimit të sektorit të bujqësisë, MBPZHR,

22 Po ashtu, sipas të dhënave të MBPZHR-së, kemi lloje të ndryshme të serrave, të cilat e mbulojnë një sipërfaqe rreth 200 ha. Megjithatë, nëse i llogarisim serrat e vogla, kryesisht për nevoja të familjes (prej m 2 ), atëherë sipërfaqja e përgjithshme e serrave në Kosovë mund të rritet në disa qindra hektarë. Krijimi i vendeve të punës në serra është i lartë dhe se zëvendësimi i importit mund të ndikojë pozitivisht në bilancin tregtar. Kjo për shkak se perimet kërkojnë një angazhim intensiv në punë, dhe në të njëjtën kohë duhet të zgjatet sezoni i prodhimit gjatë tërë vitit. Tabela 9: Sipërfaqet e serrave ( ) * Janë ndërtuar serra të nivelit të mesëm teknologjik me material të qëndrueshëm dhe gypa zinku. Ky lloj i serrave mund të shfrytëzohet deri në 20 vjet. Burimi: MBPZHR, të dhënat e mbledhura nga komunat. Prodhimi i perimeve në fusha të hapura bëhet kryesisht në zonën e anës së Drinit; në trekëndëshin e fushave të Dukagjinit mes Rahovecit, Gjakovës dhe Prizrenit. Rreth 2,500 ha të specave kultivohen në këtë sipërfaqe (në përgjithësi në Kosovë 3,153 ha). Ky nën-sektor e përfshinë edhe pataten, e cila prodhohet dhe konsumohet në sasi të mëdha. Patatja është produkti i vetëm që ka zënë vend si produkt me eksport të lartë, dhe e cila e tejkalon vëllimin e importeve. Megjithatë, vlera e shtuar e patateve të eksportuara është shumë më e ulët sesa ajo e importit që sugjeron se ekziston presioni i tregut lidhur me perceptimin e cilësisë së produkteve të Kosovës, si dhe problemet me marketingun jo të përshtatshëm. Shkalla mesatare e sipërfaqes së kultivuesve të patates është e vogël, ndërsa kultivuesit komercialë të patates që kanë mbi 3 ha sipërfaqe janë drejtpërdrejtë të lidhur me zinxhirin e organizuar të furnizimit. Kultivuesit e patates në Kosovë janë të suksesshëm dhe funksionojnë mirëfilli që e krijon edhe nevojën për prodhim tek prodhuesit kryesor. 22

23 Tabela 10: Perimet: sipërfaqe në ha, Burimi: ASK, Anketa e ekonomive shtëpiake bujqësore

24 Tabela 11: Perime: prodhimi në t, Ton Ndryshimi 2012 / 2009 Patate 58,687 87,354 87,036 33,407-25, Speca 46,669 93,924 96,322 50,744 4, Shalqi 18,896 25,743 27,975 17,080-1, Lakër 27,895 22,988 23,154 13,975-13, Domate 15,107 60,318 60,358 13,693-1, Kunguj (të përzier) 5,694 6,202 5,580 8,668 2, Qepë 8,697 13,257 13,655 8, Tranguj 7,199 12,902 13,502 5,239-1, Fasule (të përziera) 6,684 5,064 4,577 3,474-3, Pjepër 1,318 2,138 2,090 2,455 1, Kungulleshë 1,195 1,861 1,846 2, Presh 814 1,559 1,675 1, Hudhër Kunguj 1,496 1,415 1, , Karota Spinaq Fasule Marule Lulelakër Majdanoz Bizele Rrepka Patëllxhan i zi Panxhar Kërpudha Perime të tjera Burimi: ASK, Anketa e ekonomive shtëpiake bujqësore In % Tabela më poshtë ka të bëjë me prodhimin e frutave, prodhimtarinë dhe rendimentin për periudhën 2010 deri

25 Tabela 12: Prodhimi i pemëve Pemët Sipërfa qe (ha) Prodhimi (t) Rendi menti (t/ha) Sipërfaq e (ha) Prodhimi (t) Rendi menti (t/ha) Sipërfaqe (ha) Frutat 6,578 6,733 5,322 Prodhimi (t) Molla 1,661 12, ,790 13, ,725 8, Dardha 352 2, , , Ftonj Mushmollë Kumbulla 1,063 6, ,063 6,957 6,54 1,404 17, Kajsi Pjeshkë Qershi Vishnje , Arra Lajthi Gështenja -* * Dredhëza Mjedra Boronica Rrush vere 2,504 22, ,510 12, ,517 22, Rendi menti (t/ha) Rrush tryeze 636 6, , , * Gështenjat mblidhen nga pyjet; andaj nuk ka ndonjë sipërfaqe të kultivuar. Burimi: ASK: AESHB , Instituti i vitikulturës dhe verës i Kosovës, kadastra e vreshtave, MBPZHR - DEAAS Zvogëlimi i sipërfaqeve me molla dhe dredhëza në vitin 2012, i raportuar në tabelën më sipër të ASK-së, duket të jetë i çuditshëm dhe nuk përputhet me burimet e tjera. Kjo rënie e menjëhershme mund t i atribuohet mbledhjes së të dhënave dhe raportimit që bëhet nga burime të kontraktuara prej ASK-së; andaj metodologjitë e mbledhjes së të dhënave dhe analiza e tyre mund të kenë ndryshuar, dhe si rezultat kemi lëvizje të çuditshme mes vitit 2011 dhe

26 Nën-sektori i mishit Nën-sektori i mishit konsiderohet se ka potencial të mirë në Kosovë, pasi që kërkesa për produktet e mishit është e lartë; dhe po që se përdoret një qasje e drejtë, atëherë mund të ndikojë në rritjen e përgjithshme të ekonomisë. Janë vetëm disa ferma të cilat janë të fokusuara në kafshët e trasha dhe kanë një numër relativisht të vogël të krerëve. Andaj, shumica e mishit për përpunim importohet, dhe vetëm një numër i vogël i përpunuesve përdorin mish të freskët vendor. Mishi i lopës është lloji më i kërkuar i mishit në Kosovë, për t u pasuar prej mishit të shpezëve dhe qengjit. Sektori i mishit në Kosovë është ende i pazhvilluar, posaçërisht sa i përket furnizimit me mish të freskët. Po ashtu, nuk përmbushen nevojat e industrisë së mishit. Aktualisht, Kosova nuk mund t i përmbush nevojat e veta me mish të freskët si dhe me produkte të mishit të përpunuar, edhe pse cilësia e mishit vendor të prodhuar është më e mirë se cilësia e produkteve të importuara. Në Kosovë mishi konsiderohet si nën-produkt i prodhimtarisë së qumështit, pasi kafshët për therje lirohen prej prodhimit të qumështit, si dhe janë disa prej kafshëve më të reja të cilat nuk planifikohen për riprodhim. Opsioni i dytë i furnizimit me mish të freskët është përmes atyre pak blegtorëve profesionist, të cilët kanë njohuri të veprimtarisë në Kosovë. Një opsion tjetër për përpunuesit është që ta blejnë mishin nga tregtarët përmes blerjes së viçave ose demave për therje dhe blerja me pakicë nga Serbia ose Bullgaria. Tabela më poshtë i paraqet të dhënat dhe prodhimin e mishit vendor të gjedhëve për therje: Tabela 17: Gjedhet për therje (në krerë) dhe prodhimi vendor i mishit (t) në vitin 2012 (përjashtuar mishin e shpezëve) Kafshë Numri i krerëve Shuma në t Gjedhë 103,610 21,551 Dele 16, Qengja 148,800 2,772 Dhi 1, Edha 15, Derra 35,124 5,460 Gjithsej 320,754 27,982 Burimi: MBPZHR, Departamenti për politika bujqësore dhe tregti, 2013 Sipas të dhënave të MBPZHR, 27,982 ton mish janë prodhuar në thertore të licencuara gjatë vitit 2012, prej të cilave 21,551 ton mish gjedhi. Një pjesë e madhe e mishit të gjedhit vjen prej kafshëve të importuara për therje, ndërsa rritja e kafshëve vendore mbetet ende në shkallë të ulët. Rendimenti i mishit dhe cilësia e prodhimit vendor është e mirë pasi gjedhët për therje vijnë kryesisht prej racave të kombinuara qumështore dhe të mishit (p.sh. Simmental). 26

27 Sipas vlerësimeve të MBPZHR, rreth 120, ,000 dele theren në vit, dhe se prodhimi i mishit dhe qengjit dhe të deles ishte 2,722 ton në vitin Kryesisht qengjat dhe shelegët janë të moshës 5 deri 6 muaj kur theren (qengjat e gjallë peshojnë deri 25 kg), ndërsa delet theren kur arrijnë moshën prej 12 muajsh (pesha e gjallë kg). Gjendja e njëjtë është edhe me mishin e dhive apo kryesisht të mishit të edhave që përdoret për konsumim. Sipas vlerësimeve janë rreth 12,000 15,000 edha që theren për çdo vit, kryesisht të moshës 5-6 muajsh atëherë kur e arrijnë peshën të gjallë mesatarisht prej kg. Mishi i deleve, qengjit dhe i dhive kërkohet kryesisht prej hoteleve dhe restoranteve. Mishi i derrit konsumohet nga afërsisht 10% e popullsisë që janë kryesisht të krishterë ortodoks ose katolikë. Kosova ka pasur rreth 55,775 krerë derra në vitin 2012, dhe se prodhimi i mishit të derrit ishte afër 5,460 t në vitin Mishi i derrit konsumohet kryesisht si mish i freskët, si prodhime të mishit të terur dhe si sallam tradicional. Mishi zakonisht përdoret për konsum shtëpiak, ndërsa mishi i importuar shitet nëpër shitore. Sa i përket mishit të shpezëve, të dhënat e fundit prej raportit të MBPZHR tregojnë se mishi i pulës e zë vendin e dytë në konsum pas mishit të gjedhit. Në vitin 2012 vlerësohet se në treg ishin rreth 1.7 milion zogj të gjallë, ku Konsoni është importuesi më i madh i zogjve që sapo kanë qel, e që përbënte më shumë se 75% të importeve gjatë vitit Mishi i pulës në Kosovë në vitin 2012 vlerësohet të ishte rreth 110 milionë euro ose rreth 43,000 ton, ku 5.5% është mish i prodhuar në vend 10. Konsumi i mishit të pulës është rritur prej kg për kokë banori në vitin 2010 deri në kg për kokë banori në vitin 2012, ose prej 20% të vlerës së gjithë mishit të konsumuar në vitin 2010 në 30% të vlerës së gjithë mishit të konsumuar në vitin Ka një kërkesë të lartë për mish dhe produkte të mishit në njërën anë, kurse në anën tjetër prodhimi është në nivel të ulët, ku mbizotëron importi i mishit. Pas importimit, shumica e mishit përpunohet në lloje të ndryshme të produkteve në bazë të kërkesave të konsumatorëve. Një pjesë e madhe e importeve është mish i ngrirë, kryesisht prej Brazilit, ndërsa mishi gjysmë i ngrirë importohet prej Polonisë. Një sasi e vogël importohet si kafshë të gjalla që vijnë kryesisht prej Serbisë dhe Bullgarisë, të cilat pasi të theren shiten si mish i freskët ose i përpunuar në tregun e Kosovës. Tabela 18: Bilanci i konsumimit të mishit në vitin 2012 (përjashtuar mishin e shpezëve) Emri Sasia (ton) Pjesëmarrja (%) Prodhimi vendor dhe therja (ton) 27, % Importi (ton) 29, % Konsumimi i përgjithshëm (ton) 57, % 10 Një studim i veçantë i bërë prej RECURA bazuar në të dhënat e doganës, ASK, dhe zinxhiri i shitjes me pakicë. 27

28 Sa i përket mishit të shpezëve, tabela në vijim e paraqet sasinë e konsumuar dhe të dhënat tregtare: Tabela 19: Bilanci i konsumimit të mishit të shpezëve në vitin 2012 Emri Sasia (ton) Pjesëmarrja (%) Prodhimi vendor (ton) 2, % Importi (ton) kryesisht i ngrirë 36, % Nën-sektori i prodhimeve pyjore jo-drusore Kosova ishte një prej furnizuesve më të mëdhenj të prodhimeve pyjore jo-drusore në ish- Jugosllavi, duke përfshirë kërpudhat, frutat e vogla të pyjeve, dhe bimët e egra mjekësore dhe aromatike. Si atëherë, ashtu edhe sot, Kosova ishte furnizuesi kryesor, ndërsa përpunuesit e kishin selinë në vende të tjera. Kosova ka një përparësi pasi cilësia dhe varieteteve e produkteve pyjore jo-drusore të Kosovës gëzojnë një reputacion të mirë në nivelin ndërkombëtar. Po ashtu, shpenzimet e ulëta të fuqisë punëtore, sa i përket mbledhjes, kultivimit dhe përpunimit të këtyre produkteve kontribuon edhe më tej në këtë përparësi që ka. Në fund, Kosova e ka një rrjet të mirëfilltë dhe funksionale të grumbulluesve dhe gjysmë përpunuesve, të cilët kanë krijuar marrëdhënie me bashkësitë rurale dhe vazhdimisht i stimulojnë këto bashkësi për grumbullimin e këtyre produkteve, dhe përmirësimin e njohurive për to. Produktet pyjore jo-drusore janë pjesë e një nën-sektori më të madh (hortikulturës), dhe se pjesëmarrja e këtyre llojeve të produkteve në sektorin e agrobiznesit vlerësohet të jetë aktualisht më e vogël se 10%. Vlera e përgjithshme vjetore në euro në treg për produktet pyjore jo-drusore është afër 10 milionë euro në vit, duke kontribuar mjaft shumë në shërbimet e gjysmë përpunimit, mbledhjes dhe grumbullimit. Raportohet se janë 13 kompani të ndryshme aktive në këtë nën-sektor në Kosovë, me një qarkullim vjetor prej 50,000 deri 2,500,000 eurosh. Shumica e kompanive, në fakt, shesin më pak se 100 ton në vit, ndërsa vetëm disa kompani udhëheqëse tregtojnë mbi 200 ton të kërpudhave dhe produkteve të tjera pyjore jo-drusore në vit, duke realizuar një qarkullim vjetor prej mbi 1,000,000 eurosh. Shumica e produkteve pyjore jo-drusore eksportohen, ku shumica e prodhimeve përfundojnë në vendet e Evropës perëndimore, veçanërisht në Itali dhe në Gjermani e vendet përreth, kryesisht si produkte gjysmë të përpunuara; ndërsa vetëm 5% shitet brenda vendit. Kërpudhat, një prej produkteve me sasi më të madhe, eksportohen kryesisht në Itali, ku Serbia është destinacioni më i madh, megjithëse, shërben si ndërmjetëse për shitje të mëtejme që kryesisht janë përsëri në Itali. Kjo ndodh për shkak të aranzhimeve tregtare të blerësve të mëdhenj me grumbulluesit dhe gjysmë përpunuesit nga Serbia. Tabela më poshtë e paraqet destinacionin e eksportit gjatë tri viteve të fundit sipas të dhënave të doganës ( ). 28

29 Aktualisht në Kosovë, fermerët nga zonat rurale mbledhin produkte pyjore jo-drusore në bjeshkë gjithandej Kosovës. Sipërfaqja potenciale për mbledhjen e këtyre produkteve është mbi 100,000 hektarë, megjithatë aktualisht vetëm rreth 25% e kësaj sipërfaqe përdoret për mbledhjen e këtyre produkteve. Një studim i kryer prej HPK në bashkëpunim me GIZ dhe CARE International nxori në pah se Kosova ka potencial për gjithsej 28,000 ton të 85 specieve të identifikuara në pesë rajone të ndryshme: Alpet shqiptare, Sharri, Gollaku, Mitrovica dhe Podujeva, si dhe Kosova qendrore. Sipas këtij studimi, aktualisht shfrytëzohet vetëm 6% e potencialit ekzistues, kryesisht të boronicave, dëllinjave, kërpudhave dhe disa bimëve mjekësore. Përveç kësaj, sipas të dhënave në dispozicion dhe të informatorëve, janë rreth 100 hektarë të kultivuar të produkteve pyjore jo-drusore, prej të cilave 85 hektarë janë të certifikuar si bio-produkte, kryesisht përmes një grumbulluesi/tregtari në Istog (APS). Nën-sektori i verës Falë pozitës gjeografike, klima e Kosovës ofron kushte të shkëlqyeshme për kultivimin e vreshtave. Kushtet janë të ngjashme me vendet fqinje, si Maqedonia, Greqia dhe Shqipëria. Klima e Kosovës është posaçërisht e përshtatshme për varietetet e hershme të rrushit, ndërsa ato të mëvonshme mund të kenë problem që të piqen për shkak të rënies së temperaturave. Vreshtat kryesisht gjenden në zona kodrinore ( metra lartësi), të ekspozuara mirë ndaj diellit. Tabela më poshtë e paraqet një pasqyrë të sipërfaqeve aktuale të vreshtave. Tabela 27: Sipërfaqe (në ha) të vreshtave ( ) Sipërfaqet e vreshtave Ndryshimi 2012/2009 në ha Ndryshimi 2012/2009 % Rahovec 2,240 2,218 2,230 2, % Suharekë % Prizren % Malishevë % Gjakovë % 29

30 Pejë % Klinë % Istog % Gjithsej 3,144 3,140 3,159 3, % Burimi: Enti i Vreshtarisë dhe Verëtarisë, kadastra e vreshtave (2008/2009) Sipërfaqja e vreshtave në Rahovec është më e rëndësishmja, e pasuar prej asaj në rajonin e Suharekës. Së bashku përbëjnë mbi 91% të sipërfaqes së përgjithshme. Sipërfaqet me rrush për verë përbëjnë 78.16% të sipërfaqes së përgjithshme, ndërsa 21.84% të sipërfaqes janë të mbjellja me rrush tryeze. Sipas të dhënave të grupit punues të MBPZHR, mbi 43% të vreshtave janë më të moçme se 30 vjet. Prodhimi i verës është duke u stabilizuar dhe se kompanitë po gjejnë tregje të reja, gjë që është paraqitur në tabelën më poshtë: Tabela 28: Prodhimi i verës në litra ( ) Verë e kuqe 4,077,670 l 2,081,645 l 1,118,376 l 2,517,581 l Verë e bardhë 2,321,270 l 974,210 l 403,051 l 2,769,062 l Gjithsej 6,398,940 l 3,055,855 l 1,521,427 5,286,643 l Burimi: Enti i Vreshtarisë dhe Verëtarisë Në vitin 2011, prodhimi i verës pësoi një rënie, që u shkaktua prej kushteve të pafavorshme të motit në periudhën e pranverës, ku kishte temperatura të ulët dhe borë. Prodhimi u rikthye në vitin 2012 me llojet kryesore të Pinot Noir, Vranac & Game, Merlot, Cabernet Sauvignon, Riesling, dhe Chardonnay. Prodhimi i gjithmbarshëm i verës ishte 5.3 milionë litra. Vlerësohet se prodhuesit e verës i deklarojnë vetëm 35% të prodhimtarisë së tyre aktuale. Tregu i rrushit ka qenë i qëndrueshëm gjatë këtyre vjetëve, me një luhatje të vogël në çmim, që varej prej cilësisë së produktit. Megjithatë, shpenzimet e prodhimit janë të larta pasi toka nuk kultivohet vazhdimisht dhe se sipërfaqe të vogla të vreshtave çojnë në zvogëlim të efiçiencës në kultivim. Tabela 29: Prodhimi, eksporti dhe importi i rrushit (t) dhe verës (milionë l) Rrushi (t) Vera (milionë l) Eksporti Importi 2,272 2,326 2, Prodhimi 20,270 22,536 12,048 22, Burimi: Enti i Vreshtarisë dhe Verëtarisë 30

31 Tregjet kryesore të Kosovës për eksportin e rrushit kanë qenë Kroacia dhe Serbia, të pasuar nga Gjermania, Maqedonia, Sllovenia dhe Rumania. Prodhuesit e Kosovës kanë eksportuar gjithsej 25 milionë litra, mes vitit 2007 dhe Eksportet bëhen përmes afro 33 kompanive që janë aktive në tregun e produkteve të verës dhe të rrushit tjetër. Aktualisht, industria e përpunimit të rrushit përbëhet prej 15 kompanive të licencuara nga MBPZHR. 31

32 Përshkrimi i vlerës së ciklit zinxhiror Në këtë seksion jepet një përshkrim i vlerës së ciklit zinxhiror për pesë sektorët e përzgjedhur, d.m.th prodhimeve të qumështit, mishit, pemëve dhe perimeve, produkteve pyjore jo-drusore, dhe të nën-sektorit të vers. Furnizimi me materiale ndihmëse Furnitorët e materialeve dhe pajisjeve ndihmëse luajnë rol kryesor në këtë cikël. Këta furnitorë merren me furnizimin e farës dhe plehrave, furnizimin me pajisjet për ferma, ujitjen dhe infrastrukturën në fushë, si gypat për ujitje, materialin prej llastiku, gomat, shtyllat e metalit dhe betonit, etj. Furnitorët e materialeve ndihmëse janë të pranishëm edhe në terren përmes barnatoreve bujqësore, shitjes së makinave, fidanishteve, dhe të tjera. Janë rreth 150 barnatore bujqësore në Kosovë, prej të cilave 3 ose 4 janë të njohura gjithandej. Në nën-sektorin e pemëve dhe perimeve, barnatoret bujqësore luajnë rol qenësor në dhënien e këshillave lidhur me përdorimin e farërave, menaxhimin e pesticideve dhe mbrojtjen e bimëve, si dhe të praktikave të tjera bujqësore; andaj, luajnë rol efektiv si këshillues në fusha të ndryshme. Sa i përket shkathtësive dhe bartjes së njohurive, palët e përfshira në këtë nivel të ciklit zinxhiror luajnë një rol qenësor, mbase edhe më të madh sesa mekanizmat formal dhe joformal të arsimit. Furnitorët e ushqimit të kafshëve luajnë rol të rëndësishëm në nën-sektorin e qumështit dhe të mishit. Shumica e furnitorëve të ushqimit të kafshëve i furnizojnë fermerët me ushqim, i cili kryesisht importohet. Në disa raste mund të ndodh që furnitorët e ushqimit të importojnë komponentë të ushqimit, si misri dhe mineralet, dhe pastaj ta finalizojnë produktin në Kosovë. Megjithatë, Kosova ka një numër të kufizuar të furnitorëve të ushqimit të kafshëve, dhe se ushqimi për kafshë vjen kryesisht prej vendeve të rajonit. Furnitorët e gjedhëve ofrojnë raca të gjedhëve për fermat e qumështit dhe të rritjes së demave. Fermat e qumështit e shfrytëzojnë një racë që është e përshtatshme si për qumësht ashtu edhe për mish, të quajtur Simental. Ato nuk janë racë e specializuar për prodhimin e qumështit, si ato Holstein, e që ndikon në rendimentin e prodhimit. Furnizimi me gjedhë është mjaft i parregullt, dhe në shumë raste i vështirë për t u realizuar, meqë kërkesa e tregut është në nivel të ulët. Në nën-sektorin e mishit, zinxhiri i furnizimit varet kryesisht prej viçave të importuar apo gjedhëve për therje. Mbarështimi për sigurimin e mishit vendor realizohet prej shërbimeve vendore veterinare. Janë më pak se 100 ferma (kryesisht të vogla) të cilat janë të përfshira vetëm në mbajtjen e demave për mish. Të tjerët kanë ferma të kombinuara për mish dhe për produkte të qumështit. Kafshët e importuara vijnë si viça dhe gjedhë të gjallë për fermerët. Megjithatë, importohen po ashtu kafshë të therura që shkojnë drejtpërdrejtë nëpër mishtore, apo tek përpunuesit e mishit. Shumica e importeve të gjedhëve të gjallë realizohen në mënyrë të paligjshme dhe vijnë prej 32

33 kufirit me Serbinë. Andaj furnizimi i tregut me mish bëhet edhe me mish të freskët (Polonia, Serbia) edhe me mish të ngrirë. Furnitorët me materiale ndihmëse për nën-sektorin e verës janë të pakët por të specializuar, dhe janë të përqendruar në rrethinat e Rahovecit. Këta furnitorë i ofrojnë pesticidet e nevojshme, rrushin e verës, si dhe pajisje të tjera. Si në sektorët e tjerë, edhe këtu, këta furnitorë luajnë një rol të madh në këshillimin e prodhuesve të rrushit të verës. Një komponent tjetër i rëndësishëm i ciklit janë prodhuesit e verës nga rajoni, të cilët përmes kërkesave të veçanta apo përmes shërbimeve këshilluese u ndihmojnë fermerëve që ta përmirësojnë cilësinë e llojeve të rrushit që përdoren për prodhimin e verës. Prodhimi primar Fermerët kultivues, siç tregon edhe vet termi, janë kultivues të pemëve dhe perimeve. Janë rreth 30,000 fermerë të tillë që merren me prodhimin e pemëve dhe perimeve. Fermerët kultivues, si faktorë qenësor në zinxhirin e vlerave, e përcaktojnë rrjedhën e veprimtarisë në tërë ciklin. Kultivuesit e tillë i blejnë materialet ndihmëse, i realizojnë prodhimet dhe pas vjeljes, varësisht prej natyrës së prodhimit, kohës, çmimit, cilësisë, i dërgojnë mallrat ose në qendrat grumbulluese, tregun me shumicë dhe me pakicë ose tek përpunuesit. Është bërë shumë punë për zhvillimin e shkathtësive dhe kapaciteteve të fermerëve prodhues në Kosovë gjatë këtyre 15 vjetëve të fundit prej OJQ-ve, e organizatave të ndryshme qeveritare, entiteteve lokale, etj., megjithatë ka ende mungesa sa i përket kapaciteteve të kultivuesve të mëparshëm që reflektohet në rendiment më të ulët sesa që është paraparë. Rritja dhe prodhimi i produkteve pyjore jo-drusore është e shpërndarë anë e mbanë Kosovës, ku është bërë një inventarizim i tyre aty rreth para pesë vjetëve. Kapacitetet e shfrytëzimit/mbledhjes, edhe pse në rritje gjatë këtyre viteve të fundit, mbeten në nivel shumë më të ulët se kapacitetet prodhuese të pyjeve të Kosovës. Qendrat grumbulluese po ashtu janë të shpërndara nëpër Kosovë, kryesisht në zona malore. Janë rreth 40 qendra grumbulluese të produkteve pyjore jo-drusore, të cilat i përfshijnë më shumë se 3,000 grumbullues. Qendrat e grumbullimit, përveç grumbullimit të këtyre produkteve, e bëjnë edhe gjysmë përpunimin e tyre, si ngrirjen e thellë, tharjen, prerjen dhe paketimin, si dhe shpesh tregtimin (eksportimin me shumicë ne vendet e treta) e produkteve pyjore jo-drusore. Prodhimi i produkteve pyjore jo-drusore të kultivuara është shumë i kufizuar në këtë fazë. Janë rreth 200 ha të barishteve dhe frutave të kultivuar, por kryesisht i barishteve. Barishtet e kultivuara u dërgohen drejtpërdrejt qendrave dhe përpunuesve të mëdhenj. Sistemi është i organizuar me fermerë bashkëpunues, ku qendrat e mëdha të grumbullimit ofrojnë materiale ndihmëse, ndihmë teknike dhe i sigurojnë tregjet. Në këtë situatë, prodhuesit përqendrohen vetëm në prodhimtari dhe e fitojnë një përqindje të pjesës së të ardhurave me vetëm pak investime. Fermat e prodhimit të qumështit janë përgjegjëse në këtë zinxhir për prodhimin e qumështit si lëndë e parë. Në Kosovë janë rreth 2000 ferma të prodhimit të qumështit, prej të cilave vetëm 33

34 10% ferma komerciale. Fermat e prodhimit të qumështit e dorëzojnë qumështin drejtpërdrejtë në qendrat për grumbullimin e qumështit, ose në rast të femrave të mëdha të qumështit (me mbi 30 krerë lopë qumështore), përpunuesit vijnë në fermë dhe e marrin qumështin. Fermerët prodhues të rrushit të verës kryesisht janë në komunën e Rahovecit dhe të Suharekës. Rreth 4000 ha sipërfaqe janë me rrush të verës. Prodhuesit e rrushit të verës janë individë që prodhojnë kryesisht për bodrumet e verës në Kosovë. Ende ka mungesa në teknologjinë e kultivimit të rrushit, andaj ka ende shumë vend për përmirësim, ndërsa perspektiva e vendeve të reja të punës duket të jetë e kufizuar për shkak të mungesës së sipërfaqes së tokës në këtë rajon të veçantë të kultivimit të rrushit të verës. Shumica e sasisë së rrushit u shitet bodrumeve për prodhim të verës. Strukturat mbështetëse Këshilltarët ofrojnë ndihmë teknike për kultivuesit, qendrat grumbulluese, si dhe për furnitorët e materialeve ndihmëse. Entitetet që ofrojnë shërbime të tilla janë: Shërbimet këshillimore të Ministrisë së Bujqësisë (MBPZHR), të cilat ndodhen në secilën komunë. Sistemi i këshillimit lë ende shumë për t u dëshiruar përkundër shumë përpjekjeve për ta reformuar sistemin. Ka edhe kompani private të këshillimit, të cilat janë themeluar së voni, dhe ofrojnë këshilla të mirëfillta sidomos në financa, administrim dhe planifikim biznesi. Ndihma teknike lidhur me prodhimin është ende e kufizuar dhe e pa strukturuar. Këshilltarët në zinxhirin e vlerave janë po ashtu furnitorë të materialeve/shërbimeve ndihmëse pasi luajnë rol të rëndësishëm në tërë procesin. Menaxhimi i cilësisë dhe certifikimi ofrohet prej organeve përgatitore dhe auditorëve certifikues të rajonit dhe të BE-s. Tri qendra të mëdha grumbulluese dhe përpunues janë të certifikuar me certifikata BIO. Shpenzimet për marrjen e certifikatës BIO mbulohen edhe përmes skemave të ndryshme të granteve, megjithëse kohëve të fundit vetë kompanitë/prodhuesit po investojnë në marrjen e certifikimit për cilësi pasi ju ofron qasje më të lehtë në treg. Shumica e sipërfaqeve të kultivuara me produkte pyjore jo-drusore në Kosovë janë të certifikuar me certifikatë BIO. Shërbimet veterinere janë pjesë e shërbimeve këshillimore në nën-sektorin e prodhimit të qumështit. Ofruesit e shërbimeve veterinere ofrojnë shërbime për kujdesin shëndetësorë të kafshëve nëpër ferma të prodhimit të qumështit, mbarështimin e tyre, këshilla për ushqimin dhe praktikat të mira të kujdesit ndaj tyre. Veterinari është këshilltari kryesor në nën-sektorin e prodhimit të qumështit dhe të mishit. Në Kosovë ka ende shërbime veterinare që funksionojnë në kuadër të shtetit, por ka edhe mjekë privat veteriner të cilët ofrojnë shërbime të tilla. Mbase është shërbimi i vetëm për të cilin duket se fermerët i paguajnë shërbimet dhe këshillat pa kurrfarë ngurrimi. Qendrat grumbulluese Kosova e ka një numër të kufizuar të qendrave grumbulluese për pemë dhe perime. Kryesisht ndodhen afër zonave ku prodhohen produkte të tilla, si në Krushë, Xërxe që janë të njohura për 34

35 prodhimin e specit dhe domates. Grumbullimi i frutave në Kosovë është në nivel mjaft të vogël. Disa përpunues shërbejnë edhe si qendra të grumbullimit për pemë dhe perime. Janë tri qendra të reja, ende të pa aktivizuara, për grumbullimin e pemëve dhe perimeve, të cilat janë investuar përmes partneritetit publiko-privat në Gjilan, Pejë dhe Xërxe, e të cilat janë bashkëkohore dhe pritet ta përmirësojnë gjendjen sa i përket qendrave grumbulluese. Industria e përpunuesve të pemëve dhe perimeve në Kosovë është mjaftë e kufizuar. Përpunimi kryesisht është i koncentruar kah perimet, dhe se vetëm disa prej tyre i përpunojnë pemët e freskëta të grumbulluara prej kultivuesve vendorë. Sasitë e mëdha ende importohen si të freskëta, por më shumë si mallra gjysmë të përpunuara. Numri i përpunuesve në Kosovë është rreth 15 sosh, prej të cilëve vetëm pesë janë të mesëm. Në Kosovë janë rreth 50 qendra të grumbullimit të qumështit, të cilët e mbledhin qumështin e freskët prej fermerëve, dhe pastaj e dërgojnë si lëndë të parë tek përpunuesit e qumështit. Këto qendra janë përgjegjëse për realizimin e analizave bazike të qumështit për secilin fermerë që i furnizon me qumësht, dhe në bazë të tyre u japin informata fermerëve lidhur me cilësinë dhe realizimin e pagesave. Qendrat grumbulluese janë një lloj ndërmjetësi midis fermerit që e prodhon qumështin dhe përpunuesve të qumështit, dhe të cilët e fitojnë një përqindje të fitimit për ofrimin e shërbimeve dhe transaksioneve të tilla ndërmjetësuese. Ekzistojnë dy lloje të qendrave të grumbullimit të qumështit, të cilat janë të vendosura në ferma të mëdha ku e grumbullojnë prodhimin e qumështit të vet, por edhe të fermerëve në rrethinë. Ka po ashtu qendra grumbulluese të cilat nuk janë të vendosura në ferma, por veprojnë si biznese ndërmjetësuese, dhe vetëm e grumbullojnë qumështin prej fermerëve dhe ua dërgojnë atë përpunuesve të qumështit. Grumbulluesit e mëdhenj në nën-sektorin e produkteve pyjore jo-drusore luajnë rol të rëndësishëm në këtë cikël zinxhiror, të cilët mundësojnë angazhimin e një numri të njerëzve, merren me grumbullimin e sasive të mëdha, si dhe mundësojnë ofrim të njohurive sipas kërkesave të tregut. Qendrat e mëdha grumbullojnë produkte drejtpërdrejt prej qendrave më të vogla grumbulluese dhe prej kultivuesve të produkteve pyjore jo-drusore. Në Kosovë janë vetëm tri qendra të mëdha grumbulluese dhe përpunuese, të cilat shërbejnë edhe si treg për qendrat e grumbullimit dhe kultivuesit. Më shumë se 90% e sasisë së grumbulluar i eksportohet, si kërpudhat, përpunuesve të mëdhenj (kryesisht në Itali drejtpërdrejtë ose përmes grumbulluesve të mëdhenj rajonalë që vijnë kryesisht nga Serbia për tregun Italian), ndërsa barishtet dhe bimët mjekësore eksportohen për industrinë farmaceutike, të ushqimit dhe të kozmetikës, dhe shumë pak për prodhuesit vendor të çajit (në rastin e barishteve dhe të frutave malore) apo edhe tek shitësit vendor. Nën-sektorët e mishit dhe të verës nuk kanë qendra grumbulluese si pjesë të ciklit zinxhiror. Bartja e mallit shkon drejt prej prodhuesit tek përpunuesi. 35

36 Përpunimi në kuadër të ciklit zinxhiror Industria e Përpunuesve të pemëve dhe perimeve në Kosovë është mjaftë e kufizuar. Përpunimi kryesisht është i përqendruar në perime, dhe vetëm pak biznese i përpunojnë pemët e freskëta të grumbulluara prej kultivuesve vendorë. Sasitë e mëdha ende importohen, si mallra të freskëta dhe gjysmë të përpunuara. Numri i përpunuesve në Kosovë është rreth 15 sosh, prej të cilëve vetëm pesë kanë kapacitete të një përpunuesi të mesëm ose të madh. Prej rreth 35 përpunuesve të qumështit, gjashtë janë përpunues të mëdhenj. Përpunuesit e qumështit e marrim qumështin prej qendrave grumbulluese ose fermave të mëdha. Përpunuesit e qumështit po ashtu bëjnë analiza kimike dhe bakteriologjike të qumështit, si dhe ua dërgojnë rezultatet qendrave grumbullues ose edhe drejtpërdrejt fermerëve furnizues. Përpunuesit, në shumicën e rasteve, u ofrojnë fermerëve këshilla lidhur me përmirësimin e cilësisë. Qumështi kryesisht përpunohet në djathë, kos, qumësht UHT (vetëm një përpunues), produkte të tjera të kosit, si dhe sasi të kufizuara të qumësht të freskët të pasterizuar. Përpunuesit e mëdhenj të qumështit kanë të punësuar ekspertë të ndryshëm, duke filluar nga teknolog të ushqimit, menaxherë të prodhimit, komercialist, personel për marketing, për financa e administrim. Shumica e shitjeve realizohen në tregun vendor (me pakicë e shumicë), dhe një sasi e kufizuar eksportohet. Në Kosovë veprojnë rreth 50 thertore, shumica e të cilave janë ndërmarrje të vogla. Vetë disa sosh janë të mesme, të cilat i kemi paraqitur në pjesën e parë të raportit. Zhvillimi i shkathtësive dhe hapjes së vendeve të punës është mjaft i kufizuar në nivelin e thertoreve, megjithëse është theksuar nevoja për kasapë profesionist. Përpunuesit e mishit në Kosovë mund të luajnë role të ndryshme në zinxhirin e vlerave. Në disa raste përpunuesit e mishit mund ta luajnë rolin e importuesit të mishit të freskët dhe të ngrirë. Vetë pesë përpunues të mëdhenj të mishit i kanë të punësuar më shumë se 20 persona dhe përpunojnë sasi të mëdha të mishit. Kërkesa për fuqi të aftë punëtore në këtë pjesë të ciklit zinxhiror është e lartë dhe e pazhvilluar deri më tani, kur e kemi parasysh edhe potencialin për zhvillim dhe rritje të këtij nën-sektori. Bodrumet e verës janë komponentë kyç në ciklin zinxhiror të nën-sektorit të verës meqë shumica e prodhimit bëhet për furnizimin e bodrumeve. Janë dy bodrume të mëdha, ndërsa të tjerat janë të vogla e të mesme të cilat menaxhohen prej familjeve, dhe shumica e tyre gjenden në rrethinat e Rahovecit dhe Suharekës. Numri i njerëzve të angazhuar në bodrume të verës nuk është shumë i madh; megjithatë duhet të zhvillohen edhe më tej shkathtësitë teknike të punonjësve, posaçërisht sa i përket shkathtësive enologjike, të sigurisë, paketimit, si dhe të shitjes e marketingut. 36

37 Këshilltarët Tregu Në nën-sektorin e produkteve pyjore jo-drusore më shumë se 90% e sasisë u eksportohet grumbulluesve më të mëdhenj apo shitësve me shumicë kryesisht në Itali (kërpudhat), ndërsa barishtet dhe bimët mjekësore kryesisht u eksportohen industrive farmaceutike, të ushqimit dhe kozmetikës, ndërsa një sasi e vogël e kërpudhave shiten në tregun vendor, dhe e njëjta gjë edhe me barishtet që u shiten prodhuesve vendorë të çajit, dhe një prodhuesi të vajit enterik (në rastin e barishteve dhe frutave), si dhe shitësve vendorë. Ndërsa për nën-sektorët e qumështit, mishit, pemëve dhe perimeve, shitjet kryesisht bëhen në tregun vendor (me pakicë dhe shumicë), ndërsa vetëm një sasi e kufizuar eksportohet. Potenciali i tregut për mallrat e përpunuara në vend është shumë i madh, posaçërisht sa i përket zëvendësimit të importit. Në anën tjetër, bodrumet e verës e shesin verën drejtpërdrejt tek tregjet me shumicë, kryesisht në shishe për tregun lokalë, ndërsa eksportojnë po ashtu me shumicë. Së paku 80% e verës së prodhuar në Kosovë eksportohet në tregjet rajonale dhe ato të BE-s. Shitjet në tregun me pakicë janë tejet të kufizuara, dhe rëndom bëhet përmes shpërndarësve vendorë në qytete më të mëdha ose drejtpërdrejt tek sektori me pakicë dhe ai i hoteleve, restoranteve e kafeneve. Diagrami më poshtë e paraqet një pasqyrë të përgjithshme të procesit zinxhiror për pesë nënsektorët e përzgjedhur të agrobiznesit. Furnitorët e materialeve ndihmëse Fermerët kultivues Qendrat grumbulluese Përpunuesit Materialet e importuara të freskëta dhe gjysmë të përpunuara Shitja me shumicë dhe pakicë Shitja vendore me pakicë Shitësit vendorë me shumicë dhe eksporti 37

38 Ofruesit e arsimit Kosova i ka ende të kufizuara shkathtësitë e nevojshme në kuadër të sektorit të agrobiznesit. Janë një varg shkathtësish të cilat kërkohen aktualisht në treg dhe të cilat nuk mbulohen apo përmbushen prej sistemit formal dhe joformal të arsimit profesional dhe formave të tjera të aftësimit në Kosovë. Me zhvillimin e mëtejmë të sektorit të agrobiznesit do të nevojiten edhe shkathtësi të tjera të sofistikuara, të cilat duhet të përmbushen prej sistemit të arsimit në Kosovë nëse dëshirojmë që të zhvillohet sektori i agrobiznesit me tërë potencialin e vet. Arsimimi formal për bujqësi është në kuadër të Ministrisë së Arsimit, të Shkencës dhe të Teknologjisë (MASHT). Përveç kësaj, edhe Ministria e Punës dhe Mirëqenies Sociale ofron trajnim profesional e teknik për të rinjtë e papunësuar; ndërsa Ministria e Bujqësisë, Pylltarisë dhe Zhvillimit Rural (MBPZHR) ka mandat të veçantë për ofrimin e arsimit joformal për bujqësi, trajnimeve në vend të punës, punëtorive dhe përhapjes së praktikave më të mira për fermerë dhe veprimtari të tjera rurale. Ofruesit e arsimit në nivel universitar Fakulteti i Bujqësisë dhe Veterinarisë në kuadër të Universitetit të Prishtinës, dhe Fakulteti i Agrobiznesit në kuadër të Universitetit Haxhi Zeka në Pejë janë dy institucionet kryesore që ofrojnë arsim të nivelit universitar në fushën e bujqësisë. Këto dy fakultete ofrojnë kurse që kanë të bëjnë me pemëtari dhe perimtari, përpunim të qumështit dhe verës, të cilat mbahen në kuadër të drejtimit të teknologjisë ushqimore. Përveç kësaj, Fakulteti i Bujqësisë dhe Veterinarisë në Prishtinë i ka dy departamente të veçanta që merren me prodhimin e pemëve dhe perimeve, dhe atë përmes departamentit të kultivimit të perimeve dhe departamentit të kultivimit të pemëve. Po kështu, Fakulteti i Bujqësisë në Prishtinë është i vetmi i cili e ka një departament të veçantë për verëra. Në anë tjetër, Fakulteti i Agrobiznesit në Pejë ofron kurse përkatëse për këtë nën-sektor, si mbrojtja e bimëve dhe kimi-teknologji. Megjithatë, asnjëri prej këtyre institucioneve nuk ofron kurse të veçanta lidhur me përpunimin e produkteve të mishit dhe produkteve pyjore jo-drusore. Nën-sektori i mishit mbulohet pjesërisht në kuadër të departamentit për blegtori dhe veterinari të Fakultetit të Bujqësisë dhe Veterinarisë në Prishtinë. Në anën tjetër, nën-sektori i produkteve pyjore jo-drusore mbulohet pjesërisht prej Fakultetit të Biologjisë, ku studentët njihen me lëndën e botanikës, e cila ju mundëson të njoftohen me procesin e grumbullimit të barishteve. 38

39 Departamenti i Teknologjisë Ushqimore në Universitetin e Mitrovicës, gjithashtu, ofron arsimim relevant megjithëse duket se problemi atje qëndron se orët mësimore janë tejet teorike. Shkollat profesionale Në Kosovë janë pesë shkolla profesionale që ofrojnë programe dhe kurse specifike për pesë nën-sektorët e përzgjedhur të agrobiznesit, si: kurse lidhur me produktet e qumështit, mishit, pemëve dhe perimeve, produkteve pyjore jo-drusore, dhe verës. Kurset që ofrohen prej shkollave profesionale janë: 1. Shkolla profesionale Abdyl Frasheri në Prishtinë, e cila i ofron këto programe specifike: a. Teknologji ushqimore përpunim i produkteve të qumështit, pemëve dhe perimeve, të mishit, b. Agrobiznes c. Kimi teknologjike d. Hortikulturë e. Mbrojtje të bimëve 2. Sh. "Adem Gllavica" në Lipjan i ofron këto programe: a. Teknologji ushqimore përpunim të pemëve dhe perimeve, përpunim të mishit b. Agrobiznes 3. Sh. "Arberia" në Gjilan, e cila i ofron këto programe: a. Teknologji ushqimore përpunim të produkteve të qumështit, përpunim të mishit, përpunim të verës b. Veterinari c. Hortikulturë d. Bioteknologji e. Mbrojtje të bimëve f. Pemëtari dhe vreshtari 4. Sh. Bahri Haxha në Vushtrri, e cila i ofron këto programe: a. Teknologji ushqimore përpunim të pemëve dhe perimeve, përpunim të mishit b. Agrobiznes c. Bioteknologji d. Kimi teknologjike e. Hortikulturë f. Prodhim të perimeve dhe drithërave g. Mbrojtje të bimëve 5. Sh. Zenel Hajdini në Ferizaj, e cila i ofron këto programe: a. Teknologji ushqimore përpunim të produkteve të qumështit, përpunim të pemëve dhe perimeve, përpunim të verës 39

40 b. Hortikulturë c. Prodhim të perimeve dhe drithërave d. Mbrojtje të bimëve e. Bioteknologji dhe zooteknikë f. Pemëtari dhe vreshtari 6. Sh.M.E. Ali Hadri Pejë a. Teknologji ushqimore b. Hortikulturë c. Pemëtari-vreshtari d. Lavërtari me perimkulturë e. Blegtori f. Mbrojtja e bimëve g. Veterinari Ofruesit e shërbimeve këshillimore Shërbimet këshillimore publike ofrohen në tri nivele, si në: Nivelin qendror, Nivelin rajonal, dhe Nivelin komunal. Edhe pse ka një mbështetje të qartë për këto shërbime në nivel të politikave, megjithatë zbatimi i tyre në terren lë shumë për të dëshiruar. Në Strategjinë e re të Kosovës për Bujqësi është bërë një analizë e sistemit aktual të arsimit dhe të aftësimit profesional për këtë sektor. Mbështetja për trajnimin e fermerëve ofrohet në kuadër të masës Aftësimi Profesional të PBZHR Departamenti i shërbimeve këshillimore i MBPZHR është përgjegjës për zbatimin e kësaj mase. Ministria e Punës dhe Mirëqenies Sociale, në kuadër të Divizionit për Aftësim Profesional (QAP), i ka themeluar 8 Qendra për Aftësim Profesional në pesë zona ekonomike të Kosovës, si dhe një qendër mobile të aftësimit profesional. Qendra e aftësimit profesional në Pejë ofron një varg kursesh teorike e praktike në agrobiznes për aftësimin e të rriturve. Në veçanti, QAP në Pejë ofron programe që lidhen me produktet pyjore jo-drusore, si kimi dhe mbrojtje të bimëve, si dhe kurse në nën-sektorin e prodhimeve të qumështit. Sido që të jetë, nuk shfrytëzohen të gjitha kapacitetet e Qendrave të Aftësimit Profesional. Problemi kryesor i këtyre qendrave qëndron në modelin e funksionimit të tyre dhe për shkak të mungesës së bashkëpunimit me bizneset e sektorit privat, pra nuk shfrytëzohen kapacitetet dhe lidhjet, të cilat mund të krijohen prej nevojave të tregut. Këto qendra ofrojnë një infrastrukturë, e cila mund të shfrytëzohet në maksimum me disa intervenime të vogla në modelin e funksionimit të tyre. Don Bosko është një organizatë aktive e arsimit profesional, e cila është themeluar në vitin 2003 në Prishtinë, ndërsa në vitin 2012 e ka themeluar edhe një degë në Gjilan. Don Bosko 40

41 është pjesë e një rrjeti më të gjerë mbarë botëror të shkollave të mesme dhe qendrave profesionale. Kjo qendër ofron kurse teknike dhe profesionale në kuadër të sektorit të bujqësisë, posaçërisht në përpunimin e pemëve dhe perimeve, ku nxënësit mësojnë për përpunimin e marmelatës. Shkolla ka laboratorë, ku nxënësit kryejnë punë praktike. Po ashtu, trajnime ofrohen edhe përmes projekteve të ndryshme të donatorëve, të cilat realizohen si aktivitete të pavarura prej atyre që ofrohen nga MBPZHR-ja. USAID-i dhe Swiss Intercooperation kanë ofruar trajnime me fermerë të nën-sektorit të pemëve dhe perimeve. Edhe DANIDA e ka realizuar një program disa vjeçar në katër shkolla profesionale të bujqësisë. Ky projekt kishte për synim përmirësimin e cilësisë së shkathtësive profesionale të nxënësve dhe të përgatitjes sa më të mirë të tyre për tregun e punës. Projekti kishte të bënte kryesisht me ofrimin e qasjes për mësimdhënës dhe nxënës në materiale të reja dhe cilësore të mësimdhënies dhe mësim-nxënies. Programi i USAID-it NOA Programi për Mundësitë e Reja në bujqësi e ka mbështetur realizimin e praktikave profesionale në kompanitë përpunuese, në qendrat e grumbullimit dhe tek furnitorët e materialeve ndihmëse, me qëllim të stimulimit të zhvillimit të shërbimeve private këshillimore. Sipas informatave që i kemi marrë nga programi NOA, 55 studentë apo të diplomuar nga Fakulteti i Bujqësisë kanë marrë pjesë në këtë program, dhe së paku 20% e tyre janë punësuar në ato kompani. Përveç kësaj, programi NOA i USAID-it është duke ofruar shërbime këshillimore në veçanti në nën-sektorin e pemëve dhe perimeve për fermerët gjysmëkomercialë dhe komercialë të të gjitha niveleve të prodhimit, pas vjeljes dhe përpunimit (IADK përpunimi në shkallë të vogël gratë). IADK është një organizatë me seli në Mitrovicë, e cila punon për përmirësimin e kushteve socioekonomike në zonat rurale, duke e zvogëluar papunësinë përmes bujqësisë dhe uljes së nivelit të importeve në bujqësi, si dhe përmes promovimit të prodhimeve vendore të ushqimit të shëndetshëm. IADK synonte që t i zhvillonte kapacitetet prodhuese të fermerëve, ta rriste konkurrencën e tyre në treg, dhe të përhapte praktika nga më të mirat në prodhimtarinë bujqësore dhe në përpunimin e ushqimit vendor. Në kuadër të nën-sektorit të pemëve dhe perimeve, organizata në fjalë ofron shërbime këshillimore për fermerë kryesisht që prodhojnë për nevoja familjare ose ata gjysmëkomercialë. Gratë për Gratë është një OJQ e regjistruar vendore, e cila ofron trajnime të rregullta për gratë në zonat rurale për këta nën-sektorë: produkte të qumështit, pemë dhe perime, bletari, dhe për produktet pyjore jo-drusore. GIZ-i gjerman është duke e mbështetur nën-sektorin e verës përmes granteve dhe ndihmës teknike të ofruar nga BE-ja dhe MBPZHR-ja gjatë këtyre dy vjetëve të fundit. Përveç kësaj, ka edhe organe të tjerë aktive në kuadër të sektorit të agrobiznesit, të cilët ofrojnë shërbime këshillimore ose trajnime për ngritjen e shkathtësive dhe kapaciteteve specifike, përfshirë edhe nevojat e nën-sektorëve të bujqësisë. Një grup interesant i ofruesve të 41

42 shërbimeve këshillimore është edhe ai i tregtarëve që merren me furnizimin e materialeve ndihmëse në bujqësi, të cilat u shiten fermerëve të nën-sektorit të pemëve dhe perimeve. Përveç kësaj, Shoqata e Prodhuesve të Qumështit ofron vazhdimisht këshilla të dobishme për anëtarët e vet. Oda Veterinare e Kosovës është po ashtu aktive dhe mund të shërbejë si një mekanizëm për mbështetjen e prodhimit në masë më të gjerë. Sipas nevojës edhe profesorët e Fakultetit të Bujqësisë dhe Veterinarisë në Prishtinë i mbështetin iniciativat e sektorit privat, mirëpo vetëm pak prej tyre kanë kontrata formale për menaxhimin e serrave, plantacioneve apo llojeve të tjera të prodhimit. Për më tepër, edhe profesorët e Fakultetit të Bujqësisë i ofrojnë disa shërbime të drejtpërdrejta sa i përket nënsektorit të produkteve pyjore jo-drusore. Në lidhje me nën-sektorin e verës ofrohen aftësime dhe këshillime joformale nga ekspertë vendorë më me përvojë, si dhe nga Enti i Verës në Rahovec. Sa i përket shërbimeve këshillimore lidhur me nën-sektorin e mishit, ato janë mjaft të kufizuara dhe ofrohen përmes veterinarëve apo kompanive për shitjen e ushqimit të bagëtive. 42

43 Gjetjet prej intervistave të detajuara Në këtë seksion shqyrtohen të gjeturat dhe rezultatet që kanë dalë prej intervistave të detajuara, të cilat janë bërë gjatë periudhës së realizimit të anketës për identifikimin e shkathtësive të nevojshme. Intervistat janë realizuar me qëllim që të kuptohen më mirë nevojat reale për shkathtësi në pesë nën-sektorët e përzgjedhur të agrobiznesit, dhe në të njëjtën kohë, të kuptohet nëse ekziston edhe oferta në treg. Kanë qenë tri grupe të pjesëmarrësve në intervistë: punëdhënësit e sektorit privat të agrobiznesit, punonjës individualë që punojnë në këtë sektor, dhe ofrues të arsimit në sektorin e agrobiznesit. Janë intervistuar shtatëmbëdhjetë kompani, përfshirë ato përpunuese dhe grumbulluese, të cilat u përzgjodhën në bazë të madhësisë së tyre (kompani të vogla dhe të mëdha), territorit gjeografik ku veprojnë, dhe llojeve të ndryshme të produkteve. Sa i përket ofruesve të arsimit janë intervistuar njëmbëdhjetë sosh, duke përfshirë institucione të arsimit të lartë, shkolla profesionale dhe qendra të aftësimit profesional. Çështjet kryesore, të cilat u diskutuan me kompanitë e përzgjedhura dhe me ofruesit e arsimit, janë shqyrtuar në mënyrë të detajuar më poshtë: Të gjeturat kryesore prej ofruesve të arsimit Gjatë analizës së burimeve të ndryshme të asaj që ofrohet në arsim, sfidat ndryshonin varësisht nëse ofruesit e arsimit ishin pjesë e arsimit formal apo e arsimit profesional joformal. Ofruesit e arsimit formalë, si në nivelin e mesëm dhe në atë universitar, ofrojnë mësim teorik që i prekë vetëm disa aspekte të shkathtësive të nevojshme për tregun e punës. Njëra prej arsyeve është se sektori është ende duke u zhvilluar dhe se nuk ekziston ndonjë grup i shkathtësive standarde, të cilat kërkohen aktualisht apo që do të kërkohen në të ardhmen. Një prej sfidave kryesore që e kanë përmendur ofruesit e arsimit është kryerja e praktikës profesionale në vende të ndryshme. Shkollat e intervistuara kanë cituar vështirësi të mëdha në organizimin dhe realizimin e praktikës profesionale për nxënësit e tyre. Synimi i praktikës profesionale ka të bëjë me krijimin e mundësive për studentin/nxënësin që ta kryejnë praktikën përkatëse profesionale në kompani të ndryshme, dhe të marrin përvoja të dorës së parë për proceset, dhe në të njëjtën kohë është një përpjekje për t ju shmangur vizitave të thjeshta impianteve përpunuese të sektorit të agrobiznesit. Marrëdhëniet mes kompanive të sektorit privat dhe ofrueseve të arsimit zakonisht fillojnë me iniciativë të ofruesit të arsimit. Kanë qenë disa raste që janë përmend nga të intervistuarit, si kjo kur nxënësit pranoheshin në pozita të caktuara për ta kryer praktikën profesionale, dhe më pas u ofrohej ajo pozitë dhe punësoheshin në ato kompani. Megjithatë, shumica e institucioneve arsimore deklaruan se ende ballafaqohen me kompani, të cilat nuk shohin ndonjë dobi nga programi i praktikës profesionale. Sipas institucioneve arsimore të intervistuara, mundësia e nxënësve që të fitojnë përvojë profesionale në vendin e punës është qenësore për zhvillimin e shkathtësive dhe më vonë edhe të punësimit të tyre. 43

44 Të gjithë nën-sektorët e përzgjedhur të agrobiznesit mbulohen me programe specifike si në nivelin universitar, në nivelin e shkollave profesionale, ashtu edhe në nivelin e qendrave të aftësimit profesional. Fakulteti i Bujqësisë në Prishtinë ka departamente të veçanta për pemë, perime, blegtori dhe veterinari, si dhe për verë, në të cilat ofrohen kurse specifike për këta nënsektorë. Kurset kryesore që mbulohen nga shkollat profesionale për pesë nën-sektorët e përzgjedhur të agrobiznesit janë si vijon: Teknologji ushqimore (përpunim i qumështit, përpunim i mishit, përpunim i pemëve dhe perimeve, përpunim i verës), agrobiznes, kimi teknologjike, hortikulturë, mbrojtje të bimëve, bioteknologji, dhe zooteknikë. Në tabelën më poshtë është dhënë lista e kurseve që ofrohen prej shkollave profesionale për secilin nën-sektorë veç e veç. Nën-sektori Kursi i ofruar Shkollat profesionale Qumështi Teknologji ushqimore Abdyl Frasheri Agrobiznes Adem Gllavica Kimi teknologjike Arberia Bioteknologji dhe Bahri Haxha zooteknikë Zenel Hajdini Mishi Teknologji ushqimore Agrobiznes Kimi teknologjike Veterinari Pemë dhe perime Teknologji ushqimore Agrobiznes Kimi teknologjike Hortikulturë Prodhim i perimeve dhe drithërave Mbrojtje e bimëve Produkte pyjore jo-drusore Teknologji ushqimore Agrobiznes Kimi teknologjike Mbrojtje e bimëve Bioteknologji Hortikulturë Verë Teknologji ushqimore Pemëtari dhe vreshtari Bioteknologji Mbrojtje e bimëve Kimi teknologjike Ali Hadri Abdyl Frasheri Adem Gllavica Arberia Bahri Haxha Ali Hadri Abdyl Frasheri Adem Gllavica Arberia Bahri Haxha Zenel Hajdini Ali Hadri Abdyl Frasheri Adem Gllavica Arberia Bahri Haxha Zenel Hajdini Ali Hadri Arberia Abdyl Frasheri Bahri Haxha Zenel Hajdini Ali Hadri 44

45 Don Bosko ofron kurse të aftësimit profesional për sektorin e bujqësisë, veçanërisht për përpunimin e pemëve dhe perimeve, ku nxënësit mësojnë për përpunimin e marmelatës. Shkolla ka laboratorë në të cilat mbahet mësimi praktik. Ministria e Punës ofron trajnime për kryerjen e analizave në pemë, perime, produkte pyjore jodrusore, dhe qumësht. Secila procedurë e analizave u dërgohet kandidatëve në trajnim, u shpjegohet dhe, sipas përfaqësuesve të intervistuar të Ministrisë së Punës, të gjithë pjesëmarrësit në trajnime pajisen, si është me së miri, për tregun e punës falë programeve të tyre. Ecuria e trajnimit dizajnohet veçmas për secilin pjesëmarrës. Megjithatë, nuk po arrihet të shfrytëzohen të gjitha kapacitetet dhe potencialet e qendrave të aftësimit profesional. Problemi kryesor qëndron tek modeli i funksionimit të tyre, si dhe tek mungesa e bashkëpunimit me bizneset e sektorit privat, dhe si rrjedhojë nuk kemi një shfrytëzim sa duhet të kapaciteteve dhe lidhjeve që do të mund të krijoheshin në raport me nevojat e tregut të punës. Secili ofrues i trajnimeve e ka mënyrën e vetë të ofrimit të trajnimeve praktike për nxënësit apo studentët e vet. Kështu bie fjala, Fakulteti i Agrobiznesit në Pejë në bashkëpunim me Kompaninë Devolli kanë organizuar vizita në fabrikën e prodhimit dhe të përpunimit të qumështit Vita. Kjo u ka dhënë mundësi studentëve që ta shohin nga afër procesin e përpunimit të qumështit, si dhe kompleksitetin e procedurave në këtë nën-sektor të veçantë. Këto ishin vizita shumëditore për t ju mundësuar studentëve që të mësojnë sa më shumë prej përvojës, duke e parë drejtpërdrejtë procesin e punës. Megjithatë, këto vizita nuk mund ta zënë vendin e praktikës profesionale, ku studentët mësojnë në vendin e punës. Për më tepër, secila shkollë posedon tokë, të cilën e shfrytëzon për kultivimin e pemëve dhe perimeve për qëllim të mësimit praktik. Shkolla profesionale Abdyl Frashëri në Prishtinë e posedon fermën e vet të lopëve, e cila shfrytëzohet për t jua demonstruar nxënësve procesin e punës në blegtori. Disa prej institucioneve, si Bahri Haxha, posedojnë një kombinim të serrave, si laboratorë në fushë, dhe të sipërfaqeve të kultivuara për pemëtari dhe hortikulturë. Kjo shkollë në Vushtrri e ka marrë një iniciativë tjetër për krijimin e një parcele me serra ku do të mbillen mjedrat. Kjo parcelë do të shfrytëzohet prej nxënësve, të cilët do ta mësonin praktikisht procesin e kultivimit dhe të trajtimit të produkteve pyjore jo-drusore. Sipas intervistave të realizuara me drejtorë, pronarë, ose menaxherë të lartë të shkollave të ndryshme profesionale të bujqësisë del se shumica e nxënësve, të cilët e kryejnë shkollimin, e mesëm preferojnë t i vazhdojnë studimet në nivel universitar, dhe fare pak prej tyre punësohen në këtë sektor. Arsyet kryesore për këtë lidhen me dëshirën e nxënësve për shkollim të mëtejmë, pastaj me nivelin e papunësisë së të rinjve në vend, si dhe me mungesën e mjeteve financiare për ta nisur një biznes të vetin. Bazuar në intervistat me ofruesit e arsimit e kemi dhënë më poshtë një tabelë, e cila e paraqet numrin e nxënësve/studentëve të regjistruar dhe të diplomuar të këtyre institucioneve: Emri i ofruesit të Lloji i ofruesit Qyteti Nr. i Nr. i 45

46 arsimit të arsimit studentëve/nxënësv e të regjistruar studentëve/nxënësv e të diplomuar Fakulteti i Bujqësisë dhe Nivel Prishtinë N/A N/A Veterinarisë universitar Fakulteti i Biologjisë Nivel Prishtinë N/A N/A universitar IBCM Departamenti për menaxhimin e mjedisit dhe bujqësi Nivel kolegji Mitrovic ë Haxhi Zeka Don Bosko - Departamenti i teknologjisë ushqimore Avdyl Frasheri Arberia Bahri Haxha Ministry of Labour Adem Gllavica Zenel Hajdini Ali Hadri Nivel universitar Qendër e aftësimit profesional Shkollë profesionale Shkollë profesionale Shkollë profesionale Qendër e aftësimit profesional Shkollë profesionale Shkollë profesionale Shkollë profesionale Pejë 80 në vitin e parë 50 në vitin e dytë Shënim: nuk ka studentë të diplomuar ende pasi kjo shkollë është hapur vitin e kaluar. Prishtinë 50 nxënës 50 të diplomuar Prishtinë 500 nxënës 500 të diplomuar Gjilan 120 nxënës 120 të diplomuar Vushtrri nxënës të diplomuar Pejë nxënës të diplomuar Lipjan N/A N/A Ferizaj 270 nxënës 270 të diplomuar Pejë 259 nxënës Të gjeturat kryesore prej punëdhënësve të sektorit privat Shumica e kompanive të intervistuara në pesë nën-sektorët e përzgjedhur janë të organizuara përmes një baze kryesore, e përbërë prej një numri të punonjësve rregullt, dhe pastaj një rrjet më i gjerë i fermerëve apo i punonjësve të sezonit që angazhohen në mbledhjen dhe klasifikimin e produkteve, dhe përgatitjen e tyre për përpunim të mëtejmë. E njëjta gjë është edhe me të gjithë nën-sektorët e tjerë, duke përjashtuar përpunimin e pemëve dhe perimeve, si dhe të përpunimit të mishit, ku numri i punonjësve është më i lartë (prej 30 deri 50 punonjësve) në krahasim me nën-sektorët e tjerë. 46

47 Individët e punësuar në këto kompani janë kryesisht të profesionit teknologjik, agronom, operator të certifikuar, ekonomist dhe kontabilist. Kompanitë zakonisht mbështeten tek një numër i vogël i punonjësve të caktuar, të cilët posedojnë shkathtësi dhe përvojë të duhur për kryerjen e detyrave ditore, që në të shumtën e rasteve janë pjesëtarë të familjes. Këta punonjës të pakët, por të rëndësishëm, janë ose punonjës me kontratë afatgjate ose bashkëpronarë të cilët angazhohen drejtpërdrejt në funksionimin e kompanisë, dhe të cilët i trajnojnë punonjësit e ri apo ata të sezonit (të cilët zakonisht ndryshojnë për çdo sezon) lidhur me procedurat e nevojshme për mbjelljen, korrjen, vjeljen, grumbullimin, klasifikimin, paketimin dhe etiketimin e produkteve. Fermerët janë përgjegjës për dorëzimin e produkteve, zakonisht kanë përgjegjësi për transportin deri te pika grumbulluese, dhe pastaj pikat grumbulluese e dorëzojnë produktin tek përpunuesit për përpunim të mëtejmë. Shkathtësitë që nevojitën për dorëzimin e produktit deri te pika e grumbullimit janë të vogla dhe se zakonisht kryhen si punë krahu. Sfida e vetme deri te ajo pikë është ruajtja si duhet e produkteve derisa t i dërgohen blerësit. Numri i fermerëve dalëngadalë po rritet dhe zakonisht ata lidhen me një kompani me të cilën i mbajnë marrëdhëniet dhe e furnizojnë rregullisht me produkte. Punonjësit e tjerë me orar jo të rregullt janë kryesisht punëtorë sezonalë, të cilët angazhohen gjatë një periudhe të caktuar kohore, dhe se largimi i tyre prej punës është i shpeshtë. Shkathtësitë që duhet t i ketë ky grup i punëtorëve po thuaj nuk ekzistojnë fare, pasi prej tyre kërkohet kryesisht punë krahu, dhe se po thuaj nuk ka ndonjë procedurë tek këto kompani për punësimin e punëtorëve. Disa prej tyre vendosin që t i angazhojnë nxënësit e vitit të fundit në shkollat profesionale, kurse të tjerët u deklaruan se preferojnë të angazhojnë punëtorë prej rajonit ku e ushtrojnë veprimtarinë e tyre. Një problem me të cilin përballen kompanitë, dhe posaçërisht pikat grumbulluese, lidhet me nivelin e ulët të trajnimit të fermerëve furnizues. Në veçanti, u theksua se fermerët kanë nevojë të trajnohen lidhur me praktikat higjienike. Përfaqësuesit e intervistuar të Vitës pretendojnë se kompania e tyre pati sukses në aftësimin e fermerëve furnizues sa i përket higjienës dhe praktikave të mira të prodhimit përmes shfrytëzimit të mundësive të ndryshme. Kabi, në anën tjetër, e ka krijuar një rrjet të fermerëve bashkëpunëtorë në bazë të mirëbesimit të krijuar (kryerjen e pagesave me rregull) dhe sjelljes së mirë (pa vonesa). Si rezultat, fermerët i blenë pajisjet e domosdoshme për ruajtjen e qumështit që mundësuan eliminimin e shumë problemeve me të cilat janë përballur në të kaluarën. Qendrat për grumbullimin e qumështit, në anën tjetër, ende përballen me vështirësi për shkak të fermerëve të pa trajnuar, pasi që edhe këto qendra nuk kanë mjete financiare për t i arsimuar fermerët për ruajtjen e standardeve. Në disa raste qendrat grumbulluese, në pajtim me kompanitë përpunuese, organizohen trajnime për fermerë të ndihmuar prej ekspertëve të kompanive pranuese. Në anën tjetër, përfaqësuesit e nën-sektorit të verës pretendonin se përballen me çështjen e fermerëve të paarsimuar dhe pa ndonjë shkathtësi, të cilët nuk kanë kapacitete të shfrytëzimit të teknikave bashkëkohore lidhur me rritjen e hardhive, dhe të cilët këmbëngulin në përdorimin 47

48 e metodave të vjetra, duke krijuar kështu probleme të vazhdueshme si në cilësi ashtu edhe në sasi. Kompanitë merren me këtë problematik duke ofruar informata apo duke u bërë vizitë enologët, të cilët japin leksione, i caktojnë datat e vjeljes, si dhe i bindin kultivuesit e hardhive për aplikimin e teknikave moderne. Në përgjithësi, të gjitha kompanitë e intervistuara të pesë nën-sektorëve të përzgjedhur pretendonin se ka nevojë për ngritje të nivelit të arsimit dhe të aftësimit për fermerë. Këto lloje të trajnimit do t i zgjeronin njohuritë e fermerëve për arritjen e një rendimenti më të lartë për nga cilësia dhe sasia, dhe në të njëjtën kohë, të mbajnë higjienë dhe t i përmbushin standardet e përcaktuara. Përkrahja dhe subvencionet e qeverisë luajnë rol të rëndësishëm, posaçërisht në ngritjen e vetëdijes së fermerëve se si ta përmirësojnë rendimentin dhe cilësinë. Përveç kësaj, një numër i kompanive dhe i fermerëve kanë arritur të krijojnë dhe ta rrisin qëndrueshmërinë e prodhimit përmes subvencioneve qeveritare. Në rastin e Agrocelinës, fermerët janë trajnuar dhe janë udhëzuar gjatë tërë procesit të mbjelljes. Si furnitor i farërave, kjo kompani po ashtu i mëson fermerët sesi duhet të mbillen farat me qëllim që ta japin rendimentin e duhur të pemëve dhe perimeve, sipas qëllimit për shfrytëzim apo organizatës blerëse. Sa i përket kapaciteteve dhe ngritjes së shkathtësive, përfaqësuesit e intervistuar deklaruan se i shfrytëzojnë vetëm trajnimet në vendin e punës, të cilat ofrohen për punonjës. Ata pretendonin se shumica e punonjësve nuk kishin ndonjë njohuri para se të angazhoheshin me punë, por se kanë fituar përvojë me kalimin e kohës si dhe kanë mësuar në vendin e punës. Në shumicën e rasteve, pronarët e kompanive angazhohen drejtpërdrejt në trajnimin e punonjësve të tyre. Megjithatë, në rastin e Kabit, një kompani për përpunimin e qumështit me seli në Gjilan, e ka angazhuar një ekip nga kompania Tetrapak për t i trajnuar punonjësit e saj për t u siguruar që punëtorët të marrin trajnim adekuat, si dhe për t i certifikuar punonjësit si operatorë. Sa i përket mirëmbajtjes, në kompanitë e certifikuara për cilësi, zakonisht janë dy ekipe punuese të cilat merren me HACCP dhe procedurat e sigurimit të cilësisë. Kompanitë e intervistuara u deklaruan se trajnimet në vendin e punës, me ekspertë dhe ndihmës të jashtëm janë më se të domosdoshëm. U theksua veçmas se punonjësit kanë nevojë për trajnime për përdorimin e makinerive dhe të funksionimit të linjës së përpunimit para se të fillojnë punën me këto makineri. Në rastet kur kompanitë investojnë në blerjen e pajisjeve të reja, si pajisjet për klasifikim dhe paketim, punonjësit marrin pjesë në trajnimet për përdorimin e tyre që organizohen si brenda ashtu edhe jashtë vendit. Pronarët e qendrës së grumbullimit Kelmendi, të cilët e kanë blerë tash vonë një makineri të re për klasifikim thanë se punëtorët e tyre nuk kishin dëshirë ta përdornin makinën. Së këndejmi, cilësia e produkteve ndikohet drejtpërdrejtë meqë fermerë të caktuar i klasifikojnë produktet vetëm me ndihmën e anëtarëve të tyre të familjes, dhe të cilët nuk kanë arsimim të duhur në procesin e klasifikimit, dhe së këndejmi ndikojnë në cilësinë e produkteve finale që ofrohen prej qendrave grumbulluese. Andaj, fermerët dhe anëtarët e familjes së tyre kanë nevojë për më shumë ngritje të kapaciteteve lidhur me përdorimin e makinerive të reja. Në raste të tjera kur blihen makina të 48

49 reja, përpunuesit privatë i caktojnë përgjegjës dy punonjës për të punuar me makina, dhe të cilët natyrisht u nënshtrohen trajnimeve themelore nga furnitori i makinerisë, kryesisht lidhur me ndreqjen e defekteve të vogla teknike të cilat mund të ndodhin gjatë procesit të prodhimit. Në këtë mënyrë zvogëlohen shpenzimet e mirëmbajtjes së makinave. Megjithatë, për probleme më të mëdha me pajisje dhe makineri sillen ekspertë ndërkombëtarë ose rajonalë, të cilët paguhen për kohën e tyre. Në disa raste agrobizneset e kanë rastin që t i shkëmbejnë përvojat me bizneset e huaja që veprojnë në sektorin e njëjtë, qoftë përmes vetë-iniciativave apo përmes mbështetjes së OJQve. EuroTac, një qendër grumbulluese e pemëve dhe perimeve me seli në Mamushë, e ka përmirësuar linjën e prodhimit të domates si për fermerët ashtu edhe për qendrat grumbulluese. Shkathtësitë që mungojnë dhe të cilat janë identifikuar në sektorin e agrobiznesit Përveç shkathtësive të përgjithshme që mungojnë si dhe sfidave të rëndomta me të cilat thanë se përballen përfaqësuesit e pesë nën-sektorëve të përzgjedhur të agrobiznesit, ekipi konsultativ i ka identifikuar edhe shkathtësitë specifike që mungojnë në treg për secilin prej pesë nën-sektorëve të agrobiznesit. Sa i përket nën-sektorit të qumështit, shkathtësitë kryesorë që mungojnë dhe që janë përmendur prej punëdhënësve të intervistuar, përfshijnë: laborantë kimist të specializuar dhe ekspertë të teknologjisë së ushqimit. Po ashtu, edhe çështjet administrative, shitja dhe promovimi u përmendën si pjesë të mungesave të shkathtësive në kuadër të këtij nën-sektori. Profilet kryesore, të cilat janë identifikuar si të nevojshme në kuadër të nën-sektorit të pemëve dhe perimeve, përfshijnë: operatorë të pajisjeve për klasifikim dhe etiketim, profesionistë të marketingut dhe të shitjes, si dhe analistë financiarë. Po ashtu, kompanitë e intervistuara kanë kërkuar, që në kuadër të nën-sektorit të mishit, të kenë njerëz të cilët janë të aftësuar dhe kanë përvojë në përpunimin e mishit, dhe të cilët i kanë përfunduar të dy nivelet e arsimit formal, por më me rëndësi të kenë edhe përvojë pune. Këtu përfshihet i gjithë procesi, duke filluar prej prodhimit primarë, deri te paketimi (klasifikimi, ruajtja, paketimi, etj.), pastaj shitja e marketingu. Shkathtësitë e tjera të nevojshme janë: marketing dhe shitje, shkathtësi komunikuese dhe të marrëdhënieve me publikun. Shkathtësitë që kërkohen prej punëdhënësit për nën-sektorin e produkteve pyjore jo-drusore lidhen me tërë procesin duke filluar prej mbjelljes, sëmundjeve, sfidave, dhe llojeve të tokës për secilën bimë, vjeljen, terjen, klasifikimin, ruajtjen dhe paketimin. U tha veçmas se punonjësit kanë nevojë për trajnime lidhur me përdorimin e pajisjeve për paketim, terje dhe të ndarjes së bimëve. Kompanitë pretendonin se kanë nevojë për ekspertë profesionalë të cilësisë dhe kontrollit, të cilët në të njëjtë kohë do të mund të ofronin trajnime për fermerët dhe 49

50 grumbulluesit e frutave pyjore jo-drusore. Në fund, kompanitë deklaruan se kanë nevojë për më shumë trajnime lidhur me paketimin, shitjet dhe marketingun. Krejt në fund, sa i përket nën-sektorit të verës, bizneset e theksuan mungesën e enologëve të aftë për punë. Në rastin e Biopak, enologu është i punësuar me orar jo të rregullt, që nënkupton se angazhohet me orar të plotë vetëm gjatë sezonit të vjeljes. Janë identifikuar kapacitete shtesë, të cilat nevojiten nëpër laboratorë, si: kimist të specializuar dhe profesionistë të tjerë të teknologjisë, të cilët do të përfshiheshin në procesin e prodhimit. Përsëri është përmendur nevoja për shkathtësi shtesë lidhur me shitjen dhe marketingut, administratën dhe financat. Tabela në vijim e paraqet një përmbledhje të nevojave kryesore të nevojshme, të cilat janë identifikuar në secilin nën-sektorë të përzgjedhur të agrobiznesit. Nën-sektori Qumësht Pemë dhe perime Mishi Produkte pyjore jodrusore Verë Shkathtësitë që mungojnë në agrobiznes Laborantë kimist të specializuar; Profesionistë të teknologjisë ushqimore Operatorë të pajisjeve për klasifikim dhe etiketim Profesionistë në prodhim, klasifikim, deponim, dhe paketim të produkteve Profesionistë të kontrollit të cilësisë; Profesionistë në mbjellje, sëmundje të bimëve, vjelje, klasifikim, deponim dhe paketim Enologë; Kimistë të specializuar; Profesionistë teknologjikë Shkathtësitë e përgjithshme që mungojnë Profesionistë administrativë; Profesionistë të shitjes dhe promovimit Profesionistë të marketingut dhe shitjes; Analistë financiar Profesionistë të marketingut dhe të shitjes; Profesionistë të komunikimit dhe marrëdhënieve me publikun Profesionistë të marketingut dhe shitjes. Shitje dhe marketing; Administrim; Analistë financiar Sfidat e identifikuara prej punonjësve Sfidat kryesore, siç shihen nga këndvështrimi i punonjësve, mund të ndahen në dy grupe, varësisht prej madhësisë së kompanisë. 50

51 Kompanitë e vogla janë zakonisht biznese familjare, ku anëtarët e familjes janë të punësuar (e njëjta gjë është si me Kabin, ashtu edhe me qendrat e grumbullimit të qumështit). Sfidat kryesore të këtij grupi kanë të bëjnë më tepër me aspektet teknike të punës së tyre, si dhe, në rastin e qendrave të grumbullimit të qumështit, me cilësinë e qumështit që e pranojnë. Në anën tjetër, punonjësit e kompanive më të mëdha i vunë në pah disa probleme dhe sfida me të cilat përballen gjatë punës së tyre të përditshme: Qasja e kufizuar në arsim cilësorë dhe përvojë praktike. Mungesë të përvojës së punëtorëve të ri, posaçërisht punëtorëve të sezonit, të cilët ndryshojnë për çdo sezon; prandaj duhet të ofrohen trajnime shtesë në secilën sezon për punëtorë të ndryshëm. U theksuan nevojat shtesë për trajnime në fushën e paketimit dhe punës me produkte me qëllim që produktet të mbahen të freskëta dhe në formë të mirë. Punëtorët e qumështores Vita e theksuan nevojën për trajnime shtesë në mënyrë që ata të mund të ngjiten shkallëve të prodhimit dhe që pozitat e tyre të definohen mirëfilli. Përveç trajnimeve të herëpashershme të organizuara nga programet ndërkombëtare, si NOA, Tetrapak, etj., punonjësit u janë nënshtruar trajnimeve vetëm pasi e kishin filluar punën në kompani, të realizuara përmes trajnimeve në vend të punës, që sipas tyre nuk ishin të mjaftueshme. 51

52 Punësimi aktualë dhe potencialë në agrobiznes Bujqësia luan rol të rëndësishëm në zhvillimin ekonomik të Kosovës, duke ofruar mundësi punësimi dhe të ardhura për më shumë se 60% të familjeve të vendit 11. Të dhënat më të fundit të ASK-së tregojnë se norma e pjesëmarrjes së fuqisë punëtore është 36.9% (popullsia e moshës së punës), ndërsa norma joaktive është tejet e lartë prej 63.1% të popullsisë së moshës së punës. Norma e përgjithshme e papunësisë është 35.1% sipas ASK-së, ndërsa vlerësimet prej burimeve të tjera e vejnë shkallën e papunësisë mbi 40%. Më me rëndësi në këtë kontekst është shkalla e papunësisë së të rinjve (mosha 15-24) që vlerësohet të jetë 55.3%. Sa i përket punësimit në sektorin e agrobiznesit, burimet e ndryshme vlerësojnë se rreth 25-35% të fuqisë punëtore janë të angazhuar në bujqësi. Sipas një studimit të USAID-it të vitit 2009 lidhur me potencialin e bujqësisë për krijimin e vendeve të punës vlerësohej se vetëm në prodhimtarinë e drithërave (duke përfshirë drithërat, bimët foragjere dhe pemët e perimet) mund të krijohen rreth 151,000 vende të reja të punës gjatë 10 vjetëve ardhshëm (Strategjia e bujqësisë e Kosovës USAID 2009). Pas analizimit të raporteve të ndryshme si dhe të potencialit të prodhimit të nën-sektorëve të ndryshëm të agrobiznesit në Kosovë, si dhe duke e pasur parasysh efektin e shumëfishtë në tërë zinxhirin prodhues, autorët e këtij raporti e kanë bërë vlerësimin e paraqitur në tabelën më poshtë lidhur me gjenerimin e vendeve të reja të punës në Kosovë në sektorin e agrobiznesit. Në tabelën më poshtë janë paraqitur vlerësime konsensuale, të cilat janë përpiluar nga autorët e këtij raporti, duke përfshirë punësimin aktualë, vendet e reja potenciale të punës, si dhe kapacitetet e përgjithshme potenciale të punësimit në agrobiznes në Kosovë gjatë pesë vjetëve të ardhshme. Tabela 4: Vlerësimet e punësimit në sektorin e agrobiznesit Nën-sektorët Vlerësimet aktuale të punësimit (vende pune me orar të plotë) Potenciale për vende të reja të punës (me orar të plotë) Totali i vendeve potenciale të punës për sektorë në pesë vjet Qumështi 20,000 10,000 30,000 Mishi 4,000 2,000 6,000 Akuakulturë ,000 Vezë ,000 Bletari , World Bank 2010 Kosovo Country Economic Memorandum: Unlocking Kosovo s Growth Potential: Policies, Strategies, Actions. 52

53 Pemë dhe perime 50,000 50, ,000 Produkte pyjore jo-drusore 5,500 5,000 9,500 Drithëra 26,000 5,000 31,000 Verë 6,000 3,000 9,000 Gjithsej 113,000 76, ,500 Po që se e supozojmë një normë të rritjes së BPV-së prej 4% gjatë pesë vjetëve të ardhshme, dhe nëse supozojmë se Kosova ka nevojë për një normë të rritjes së BPV prej 8% në mënyrë që të mund të absorbojë 25,000 punëtorë të rinjtë në tregun e punës për çdo vit, atëherë mund të vlerësojmë se norma e pritshme e rritjes prej 4% do të mund t i absorbonte përafërsisht gjysmën e punëtorëve të rinj që hyjnë në tregun e punës. Kjo do të ofronte një vlerësim të një rritje prej 22% në fuqinë punëtore të Kosovës gjatë pesë vjetëve të ardhshme. Së dyti, potenciali për gjenerimin e punësimit në agrobiznes që është vlerësuar në këtë raport gjatë pesë vjetëve të ardhshme është 76,500, duke e rritur në këtë mënyrë pjesëmarrjen e punësimit të agrobiznesit në fuqinë punëtorë të Kosovës, si dhe duke e rritur nivelin e përgjithshëm të punësimit. Potenciali për gjenerimin e punësimit në sektorin e agrobiznesit, dhe në pesë nën-sektorët e përzgjedhur, është paraqitur në tabelën më poshtë 12 : Tabela 5: Gjenerimi potencial i punësimit në nën-sektorë të caktuar Nën-sektori Fusha e prodhimit/nr. i kafshëve për person Norma e punës për hektar - mesatarja Numri i FTE Efekti i shumëfishtë Vlerësimi i përgjithshëm i tërë ciklit zinxhiror Qumësht 180,000 lopë 20 lopë për person 9, ,000 Mishi Pemë dhe perime Produktet pyjore jodrusore 50 dema për person 2000 përfshirë fermerët që merren me produktin e qumështit 1.8 4,000 25,000 1 person për hektar 25, , të kultivuar, më shumë se 3 për hektar/kultivim 5, , USAID KPEP Performance Based Management Report (2010) 53

54 100,000 ha për grumbullim 1 për 5 hektarë/grumbullim (25 % e shfrytëzuar) Verë 4,000 ha 1 ha 4, ,000 duke përfshirë marketingun dhe sektorin e hotelerisë, restoranteve dhe kafeneve Gjenerimi i punësimit në nën-sektorin e qumështit Nën-sektori i qumështit është me rëndësi të lartë për bujqësinë e Kosovës. Megjithatë, ndikimi i tij mbetet i ulët sa i përket krijimit të vendeve të punës dhe gjenerimit të të ardhurave. Edhe pse supozohet se nën-sektori i qumështit ka potencial të lartë, prapë se prapë nuk kemi të ndonjë informatë sa i përket fitimeve të bizneseve në këtë sektor. Duke filluar nga viti 2013, MBPZHR-ja ka nisur t i përkrahë fermerët që merren me prodhimin e qumështit, që pritet të krijojë një sistem funksionalë mes prodhuesve dhe përpunuesve të qumështit. Potenciali më i lartë për krijimin e vendeve të punës ndodhet në vlerën e shtuar dhe në përpunimin e produkteve të qumështit për tregjet vendore, dhe eventualisht të prodhimit të produkteve të veçanta për vendet e rajonit me tradita të ngjashme të konsumimit. Mungesat në anën e furnizimit do të ndikojnë në shfrytëzimin e kapaciteteve të përpunimit, të cilat mbeten mjaft të pashfrytëzuara. Përmirësimi i rendimentit dhe përkrahja e prodhuesve të qumështit për rritjen e madhësisë së fermave do të ndikonte në shtimin e furnizimit me qumësht dhe të krijimit të vendeve të punës në ferma, ndërsa në të njëjtën kohë do t u mundësonte përpunuesve që ta rrisin shfrytëzimin e kapaciteteve që kanë, dhe kështu të kenë efekt pozitiv në krijimin e vendeve të punës përmes rritjes së numrit të ndërrimeve në prodhim. Sipas AgStrat të USAID, në kuadër të prodhimtarisë së gjedhëve, ekziston mundësia e krijimit të 25,000 vendeve të reja të punës në dhjetë vjetët e ardhshme, kryesisht në sektorin e qumështit. Potenciali për krijimin e vendeve të reja të punës është i fokusuar kryesisht në zinxhirin e përpunimit. Me qëllim që fermerët t i shtojnë kopetë dhe kapacitetet prodhuese atëherë duhet të bëhen disa modifikime. Prodhuesit kanë nevojë për infrastrukturë më të mirë, më shumë tokë për prodhimin e ushqimit të kafshëve dhe përmirësim të shkathtësive menaxhuese, posaçërisht të fermave të mëdha. Aktualisht, vetëm fermat me më shumë se 20 krerë lopë janë fitimprurëse dhe llogariten si komerciale në kontekstin e Kosovës. Shumica e këtyre fermave e kanë shprehur interesin e tyre në shtimin e kopeve në më shumë se 50 krerë lopë. Nën-sektori i qumështit ka potenciale të mira për krijimin e vendeve të punës, posaçërisht me dele dhe dhi, dhe eventualisht edhe me përmirësim të rendimentit të qumështit për hektarë të sipërfaqes së tokës për prodhim të ushqimit të kafshëve, si dhe të ofrimit të 54

55 mundësive më të mira për shtimin e numrit të krerëve në kope dhe në prodhim të qumështit. Po ashtu është me rëndësi që të ketë raca të mira me qëllim të rritjes së efikasitetit në prodhimin e qumështit. Menaxhimi më i mirë i fermave, infrastruktura dhe standardet e cilësisë janë po ashtu me rëndësi për të kontribuar në rritjen e prodhimit dhe punësimit. Një punësim më i madh mund të krijohet në nivelin e zinxhirit përpunues përmes përpunimit të llojeve të ndryshme të produkteve, të shfrytëzimit më të madh të kapaciteteve përpunuese, si dhe të shfrytëzimit më efikas të burimeve njerëzore dhe të zvogëlimit të shpenzimeve për njësi të mallrave të përpunuara. Përforcimi i sektorit do të ndikonte tërthorazi në treg, apo në potencialin për punësim në këtë zinxhir të prodhimit, si dhe në rritjen e përkrahjes së entiteteve të sistemit, si këshillimeve, ndihmës teknike, mirëmbajtjes, dhe ofruesve të shërbimeve të marketingut dhe shitjes. Sektori mund ta mbështet krijimin e vendeve të punës dhe gjenerimin e të ardhurave në zonat rurale, në industrinë përpunuese, posaçërisht në teknologjinë ushqimore, zbatimin e standardeve cilësore të ushqimit, në marketing, dhe përfundimisht në rritjen e fitimit në industrinë e qumështit përmes rritjes së besimit të konsumatorit në produktet vendore. Gjenerimi i punësimit në nën-sektorin e pemëve dhe perimeve Nën-sektori i pemëve dhe perimeve është duke krijuar vende të punës dhe të ardhura të mira, me potencial që të rritet edhe më tej si dhe të eksportojë. Nën-sektori i pemëve dhe perimeve kontribuon mjaft shumë në agrobiznes, që përbën afërsisht 30% të prodhimit të përgjithshëm bujqësor. Numri i fermerëve që janë të angazhuar në sektorë është mjaft i madh, ku fermerët i shfrytëzojnë për punë si anëtarët e familjes ashtu edhe punëtorët e sezonit. Nëse kërkohen mesatarisht 220 ditë pune për një vend pune me orar të plotë, atëherë mund të supozohet se një person mund të menaxhojë një hektar me pemë dhe perime. Zakonisht bujqit i shfrytëzojnë anëtarët e familjes për punë si dhe i kryejnë së bashku aktivitetet lidhur me veprimtarinë e tyre. Më shumë punë kërkohet për kultivimin e frutave të vegjël. Disa sosh (dredhëzat dhe mjedrat) kërkojnë deri në tre persona për ta menaxhuar një hektarë të kultivuar me frutat të tillë. Një punë e tillë kërkohet kryesisht gjatë sezonit të vjeljes. Serrat po ashtu kërkojnë më shumë punë meqë kultivohet për një periudhë më të gjatë dhe prodhimi është më intensiv. Prej punësimit të përgjithshëm vlerësohet se në prodhim ofrohen rreth 25,000 pozita pune. Vlerësimi për efektin e shumëfishtë në punësim për nën-sektorin e pemëve dhe perimeve është në minimum 1.96 herë angazhim në prodhim, dhe si rrjedhojë vlerësimi i përgjithshëm i numrit të vendeve me orar të plotë të punës në nën-sektorin e pemëve dhe perimeve është 50,000. Këto shifra i përfshijnë edhe shërbimet mbështetëse, si dhe furnitorët që merren me furnizimin e 55

56 materialeve ndihmëse, ofruesit e shërbimeve dhe këshilltarët, të gjitha pjesët e zinxhirit të njëjtë. Sipas Agstrat të USAID-it, potenciali për punësim në këtë nën-sektor vlerësohet të jetë shumë i lartë; dhe me përfshirjen edhe të të gjitha llojeve të drithërave, ky nën-sektor mund të krijojë 151,000 vende shtesë të punës. Sipas përllogaritjeve tona, gjatë dhjetë vjetëve të ardhshme, vetëm nën-sektori i pemëve mund të krijojë rreth 100,000 vende të punës, duke e pasur parasysh faktin se po rriten sipërfaqet e mbjella. Përmes një mbështetje më të madhe nga MBPZHR dhe nga donatorët, fermerët do të jenë në gjendje ta shfrytëzojnë tokën me mirë edhe me mundësinë e ujitjes. Në të njëjtën kohë, kulturat e reja (si frutat e dredhëzave, mjedrave, etj.), të cilat kanë një pjesëmarrje gjithnjë e më të madhe në vitet e fundit në sektorin e bujqësisë, mund të krijojnë më shumë vende të punës si dhe të gjenerojnë të ardhura sidomos për zonat rurale. Fitimi në sektorin e pemëve dhe perimeve ndryshon nga kultura në kulturë. Kulturat më fitimprurëse në sektorin e frutave janë kulturat e tipit si dredhëzat, mjedrat, etj., ndërsa trangujt e vegjël dhe specat në sektorin e perimeve. Përveç rritjes së sipërfaqeve prodhuese, mund të krijohen vende pune përmes zhvillimit të zinxhirit prodhues që shpie në përmirësim të konkurrencës së përpunuesve vendorë, të cilët do të mund ta shtonin shfrytëzimin e kapaciteteve të tyre, duke i shtuar ndërrimet e punës për t i përmbushur kërkesat, dhe në këtë mënyrë duke krijuar më shumë kërkesa për fuqinë punëtore. 56

57 Gjenerimi i punësimit në nën-sektorin e mishit Nën-sektori i mishit ka rëndësi të lartë për bujqësinë e Kosovës, megjithatë ndikimi i tij mbetet ende në nivel të ulët sa i përket krijimit të vendeve të punës dhe të gjenerimit të të ardhurave. Sipas llogarive të fundit ekonomike të vitit 2012 për bujqësinë, nën-sektori i mishit merr pjesë më rreth 25% të prodhimit të përgjithshëm bujqësor. Edhe pse supozohet se nën-sektori i mishit ka potencial të lartë nuk ka ende ndonjë informatë sa i përket fitimit të bizneseve në këtë sektor. Duke filluar prej vitit 2013, MBPZHR ka nis përkrahjen e fermerëve që merren me kafshë të trasha, e që pritet se do të krijojë një sistem funksionalë mes prodhuesve dhe përpunuesve të mishit. Mishi i qengjit është një prej produkteve vendore me potencial për eksport, megjithatë kjo kërkon investime në krijimin e kapaciteteve thërresë sipas standardeve të sigurisë, si dhe kapacitete përpunuese. Vetëm një kultivues i zogjve ka instaluar teknologji për therjen dhe klasifikimin e mishit të shpezëve. Përveç produkteve të mishit të freskët të shpezëve, nuk ka kapacitete përpunuese dhe as produkte vendore të mishit të zogut të pulës. Shumica e vendeve të punës krijohen në nivelin e therjes dhe të përpunimit të mishit, më pas vjen marketingu dhe shitja. Nën-sektori i mishit në Kosovë ende çalon për shkak të furnizimit të ulët me mish të freskët prej fermerëve të Kosovës, ku gjedhet importohen prej jashtë. Përderisa nuk duket ndonjë shenjë për zhvillimin e sistemit vendor të furnizimit me prodhime të mishit në mënyrë që të përmbushen kërkesat e përpunuesve, BE-ja kërkon që të kihet një zinxhir furnizues nga prodhimet vendore si një kriter për grante për përkrahjen e investimeve në industrinë e përpunimit të mishit. Ky veprim do t i inkurajojë fermerët që të specializojnë në rritjen e kafshëve të trasha (demit) dhe në krijimin e vendeve të punës në zonat rurale me potencial për prodhime të mishit. Potenciali më i madh për krijimin e vendeve të punës ndodhet tek vlera zinxhirore e tërë kësaj veprimtarie dhe në përpunimin e produkteve të mishit për tregjet lokale dhe eventualisht në prodhimin e produkteve të reja për vendet e rajonit me tradita të ngjashme të konsumimit. Për këtë duhet të mbështeten fermat që janë të specializuara në mbajtjen e kafshëve të trasha (demit) dhe të dallimeve të prodhimeve dhe, në të njëjtën kohë, të intensifikohet kontrolli i kafshëve për therje. Përmes më shumë fermave të specializuara për kafshë të trasha, industria mund t i zëvendësojë importet e mishit dhe të produkteve të tij, si dhe të ketë ndikim në krijimin e vendeve të punës në zonat rurale. Ekzistojnë mundësi për investime të përbashkëta me përpunuesit aktualë, të cilët janë të interesuar që të bashkëpunojnë me kompani të huaja. Sektori mund ta mbështes krijimin e vendeve të punës dhe gjenerimit të të ardhurave në zonat rurale, në industrinë përpunuese, në zbatimin e standardeve cilësore, në marketing dhe në rritjen e fitimit të industrisë së mishit përmes rritjes së besimit të konsumatorit në produktet lokale. 57

58 Gjenerimi i punësimit në nën-sektorin e produkteve pyjore jo-drusore Nën-sektori i produkteve pyjore jo-drusore është me rëndësi për krijimin e vendeve të punës në zonat rurale. Shumica e produkteve shiten në tregjet e eksportit dhe, në të njëjtën kohë, gjenerojnë të ardhura për rreth 11,400 ekonomi familjare të angazhuara në veprimtari grumbulluese në zonat rurale të vendit (HPK 2011). Ky sektor ofron mundësi të mira posaçërisht për zonat e largëta rurale dhe malore, si dhe ofron mundësi të mira për përfshirjen e të rinjve në mbledhje dhe grumbullim. Aktualisht janë pesë kompani të mira grumbulluese ose gjysmë përpunuese, të cilët janë të përfshirë në këtë nën-sektor, dhe të cilët kanë nevojë për zhvillim të mëtejmë të zinxhirit prodhues dhe të infrastrukturës. Sektori, nëse zhvillohet si duhet, mund të krijojë vende të punës dhe të ardhura të mira për fermerët në zonat e largëta rurale. Sa i përket kërkesës në treg, ajo konsiderohet se është më e madhe sesa kapacitetet furnizuese, që tregon mundësi për rritjen e kapaciteteve të grumbullimit dhe prodhimit. Kosova njihet për cilësinë e kërpudhave të egra, posaçërisht Boletus Edulis, dhe se kërpudhat e Kosovës kërkohen mjaft shumë. Edhe kërkesa brenda vendit pritet të rritet në vitet e ardhshme, pasi kërpudhat si dhe produktet e tjera pyjore jo-drusore gradualisht po hyjnë në menynë ditore të ushqimit të kosovarëve. Përveç 11,400 mbledhësve/familjeve, sipas studimit të HPK (2011 janë edhe rreth 192 individë të angazhuar në 158 pika grumbulluese mobile, përfshirë edhe nën-kontraktues, ndërsa punësimi me orar jo të rregullt në këto qendra është rreth 526 punonjës. Vlerësimi i personave të angazhuar me orar të plotë në këtë nën-sektor është rreth 5,000 dhe se ka potencial për rritjen e dukshme të këtij numri në një periudhë afatmesme. Disa prej vlerësimeve nga USAID-i janë se numri i grumbulluesve mund të rritet deri në 40,000 sosh. Në të ardhmen ekzistojnë mundësi të mira për veprimtarinë përpunuese, e cila do t u mundësojë kompanive ndërkombëtare që t i prodhojnë produktet finale në Kosovë, e të cilat do të shiten brenda dhe jashtë vendit. Viteve të fundit, për shkak të rritjes së përdorimit të këtyre produkteve, disa prej gjysmë përpunuesve të mëdhenj kanë filluar ta kultivojnë kamomilin, sherbelën, dhe produktet e tjera të cilat kërkohen prej tregjeve ndërkombëtare. Dhe se në dhjetë vjetët e ardhshme kjo mund të paraqes një mundësi për shtimin e vendeve të punës përmes këtij lloji të prodhimit. Përmes shfrytëzimit të qëndrueshëm të pyjeve dhe të ofrimit të trajnimeve për grumbulluesit dhe pikat grumbulluese, fermerët do të inkurajohen që të mbledhin më shumë produkte dhe t i kuptojnë problemet mjedisore që lidhen me këto produkte. Në ndërkohë, kultivimi i këtyre produkteve është duke u rritur. Në dhjetë vjetët e ardhshme deri 1,000 hektarë të sipërfaqes me produkte të kultivuara do të krijojnë mundësi dhe punësim për personat që jetojnë në zonat rurale. Ekziston nevoja për përmirësimin e shkathtësive menaxhuese dhe organizative në këtë sektor, dhe se duhet të ofrohen më shumë trajnime lidhur me grumbullimin, prodhimin, shitjen dhe marketingun. Kjo lidhet edhe me ngritjen e kapaciteteve sa i përket sigurisë së ushqimit, standardeve dhe paketimit. Kërkohen më shumë inovacione në këtë sektor, dhe se 58

59 rekomandohet që të ofrohen këshilla individuale sa i përket problemeve financiare. Grumbullimi dhe kultivimi i produkteve pyjore jo-drusore është një veprimtari që kërkon punë intensive, e që përbën përparësinë e dytë konkurruese të sektorit. Në lidhje me këtë nënsektor, Kosova mund të ofrojë burime njerëzore me çmim konkurrues, dhe kështu të bëhet konkurruese edhe në nivel ndërkombëtar. Gjenerimi i punësimit në nën-sektorin e verës Si në shumicën e nën-sektorëve të tjerë të analizuar, edhe ky nën-sektor karakterizohet për sipërfaqe prej 0.5 ha të mbjella me hardhi rrushi, dhe të cilat kanë një rendiment mes 8-10t/ha. Shumica e vreshtave, 76% e tyre, janë në prona individuale të fermerëve. Vreshtat punohen me teknologji të vjetër dhe të papërshtatshme që ndikon negativisht në efikasitetin e prodhimit të rrushit. Plantacionet e tjera (24% ose rreth 980 ha) me vreshta janë në pronësi të dy bodrumeve të mëdha të verës. E para është më e madhja, përkatësisht Stonecastle Vineyards and Winery L.L.C (500 ha të rrushit të verës dhe 100 ha të rrushit të tryezës), dhe e dyta është Agrokosova Holding (260 ha të rrushit të verës, dhe 120 ha të rrushit të tryezës). Bodrumet shërbejnë edhe si qendra grumbulluese. E blejnë rrushin e verës prej fermerëve të cilët pastaj paguhen me këste. Puna më e madhe në vreshta është gjatë sezonit të vjeljes dhe kitjes. Shumica e fermerëve kanë përvojë të gjatë në këtë veprimtari. Kompanitë e sipërpërmendura, Stonecastle dhe Agrokosova angazhojnë në punë individë nga mikro-rajonet e tyre për kultivimin e vreshtave. Gjatë viteve të fundit, Ministria e Bujqësisë është duke e mbështetur krijimin e vreshtave të reja, por fermerët kanë vështirësi për shkak të tokës së kufizuar dhe mjeteve financiare, të cilat nevojiten për të kontribuar karshi investimit të ministrisë. 59

60 Profili i një pozite standarde të punës dhe përshkrimi i detyrave të punës Tabela në vijim e paraqet një profil/përshkrim të një vendi standard të punës, si dhe shkathtësitë që nevojiten nga punëdhënësit në këta pesë nën-sektorë të përzgjedhur të agrobiznesit, përfshirë: nën-sektorin e qumështit, pemëve dhe perimeve, mishit, produkteve pyjore jo-drusore dhe, në fund, të verës. Nr. Pozita Përgjegjësitë kryesore Shkathtësitë e nevojshme Paketimi, depot e ftohta dhe qendrat grumbulluese Vërejtje 1 Punëtor për paketim I mbush paketat, i mbështjellë mallrat, dhe i palos paketat. I kontrollon nëse mallrat e paketuara kanë ndonjë defekt. Sigurohet që mallrat e freskëta të paketuara të duken mirë. 2 Punëtor që merret Ua vë etiketat produkteve me etiketat të paketuara për transport Sigurohet që produktet të mund të kontrollohen gjatë lëvizjes përmes shfrytëzimit të pajisjeve kompjuterike. 3 Shofer transportues E transporton lëndën e parë ndërmjet fushës, qendrës grumbulluese dhe dërguesit. I dërgon produktet sigurt dhe në kushte të mira. E menaxhon dërgesën në aspektin logjistik dhe i dorëzon edhe 4 Menaxherë (të linjës prodhuese/ndërrimit) dokumentet. E siguron cilësinë e produkteve në mënyrë që t i përmbushin standardet e industrisë. Menaxherët e ndërrimeve Nuk kërkohet ndonjë shkollim formal. Trajnime Shkathtësi shkrim/leximi Trajnime Mund të duhet leja e kamionit. Shkathtësi për shkrim/lexim. Trajnim teknik/përvojë Shkollim teknik. Shkathtësi menaxheriale / përvojë Më relevante për sektorin e pemëve dhe perimeve, dhe produkteve pyjore jo-drusore Më relevante për sektorin e pemëve dhe perimeve, dhe produkteve pyjore jo-drusore Menaxhmenti i qendrave grumbulluese të qumështit mund të ketë dallime prej 60

61 janë përgjegjës për mbarëvajtjen e punës. I zgjidhin problemet lidhur me ecurinë e punës, duke i menaxhuar individët dhe i bashkërendojnë punët me menaxherin e linjës prodhuese. 5 Inspektor Punon në qendrat përpunuese dhe grumbulluese, i monitoron dërgesat për t u siguruar që i përmbushin standardet e kërkuara prej tregut. 6 Menaxher paketimi Përgjegjës për veprimtarinë e përditshme të qendrës së grumbullimit apo të paketimit, duke përfshirë menaxhimin e stafit, planifikimin e buxhetit, administrimin dhe planifikimin. 7 Menaxher për Sigurohet që manipulimi i sigurimin e cilësisë pemëve dhe perimeve të freskëta të bëhet sipas protokollit të shëndetit dhe të sigurisë së blerësve dhe të tregjeve të eksportit. Përgjegjës për testimin e kampioneve të pemëve dhe perimeve të freskëta për ndonjë sëmundje të mundshme. 8 Kasap Përgjegjës për therjen e kafshëve dhe zgjedhjen e pjesëve të mishit sipas standardeve. 9 Menaxher i thertores Përgjegjës për funksionimin e Shkollim teknik Aftësim teknik Diploma e studimeve themelore Shkathtësi menaxhimi/përvojë Diplomë e studimeve themelore/master, përvojë të gjatë Nuk kërkohet ndonjë shkollim formal/ preferohet shkolla e mesme. Trajnime të domosdoshme në klasifikimin e mishit dhe në praktikat e mira të prodhimit. Diplomë të studimeve themelore. Shkathtësi sektorëve të tjerë. Relevante vetëm për nën-sektorin e mishit, posaçërisht në nivelin e kasapëve Relevante vetëm për nën-sektorin e 61

62 përditshëm të thertoreve, duke përshirë menaxhimin e personelit, planifikimin buxhetor, administrimin, dhe planifikimin. Menaxhimi i dërgesave nga aspekti logjistikë si dhe dorëzimi i dokumenteve. 10 Menaxher i cilësisë E siguron cilësinë e mishit që t i përmbush standardet e industrisë. Përpunimi 11 Punëtorë të linjës prodhuese 12 Mekanik dhe mirëmbajtës i makinerive 13 Mbikëqyrës i prodhimit 14 Teknolog ushqimi dhe zyrtar për cilësi E transporton lëndën e parë, produktet e finalizuara, dhe materialet e paketuara; I furnizon i shkarkon makinat e përpunimit ose të cisternave; I kontrollon produktet dhe paketimet për të parë nëse kanë ndonjë defekt të dukshëm. I ndreq, i instalon dhe i mirëmban makineritë prodhuese dhe përpunuese. I udhëzon dhe i trajnon operatorët; siguron zbatimin e praktikave të mira prodhuese, dhe të procedurave standarde operative. I monitoron dhe e verifikon perfromancën e pajisjeve dhe të proceseve, I mirëmban regjistrat lidhur me të dhënat e procesit dhe të produktit. Përgjegjës për hulumtim dhe zhvillim në kuadër të njësisë përpunuese, menaxheriale/përvojë Shkollim teknik. Shkathtësi menaxheriale/përvojë Shkathtësi shkrim/lexim Trajnim teknik/përvojë Shkollim teknik Trajnim teknik për Diploma e studimeve themelore. Specializim Prodhim / shkathtësi menaxheriale / përvojë Diplomë e studimeve themelore Specializim mishit, posaçërisht në nivelin e kasapëve Relevante vetëm për nën-sektorin e mishit, posaçërisht në nivelin e kasapëve 62

63 Zhvillim të produkteve Trajnim të personelit, Mirëmbajtje të sigurisë së ushqimit dhe certifikim, si dhe kontroll të cilësisë gjatë procesit dhe në produktet përfundimtare. 15 Teknik laboratori Kryen analiza të rregullta laboratorike në pikën e pranimit dhe më vonë në produktet e përpunuara, dhe e informon teknologun e ushqimit sa i përket gjendjes dhe ndryshimeve të mundshme lidhur me produktin. 16 Menaxher depoje Përgjegjës për furnizim me material ndihmës, Menaxhim të stoqeve, Mirëmbajtje të shënimeve dhe regjistrave, Dërgim dhe planifikim të njësive përpunuese, dhe Mirëmbajtje të regjistrit të stoqeve të mallrave të përpunuara. 17 Enolog / menaxher për sigurinë e ushqimit Përgjegjës për hulumtim dhe zhvillim në kuadër të njësisë përpunuese, Zhvillim të produkteve Trajnim të personelit, Mirëmbajtje të sigurisë së ushqimit dhe certifikim, si dhe Kontroll të cilësisë gjatë procesit dhe në produktet përfundimtare. 18 Shitje dhe marketing Marrëdhënie të drejtpërdrejta tregtare me shitësit me shumicë dhe pakicë, Trajnim të tregtarëve dhe realizimi të dërgesave, Strategji të marketingut dhe zbatim të tyre, si dhe Menaxhim të financave. Teknologji ushqimore dhe siguri / shkathtësi menaxheriale / përvojë Nevojitet diplomë të studimeve themelore në kimi ose teknologji ushqimore. Nevojiten trajnime për analiza më të sofistikuara. Shkathtësi në shkrim e lexim Trajnime teknike / përvojë Diplomë e studimeve themelore. Specializim në enologji dhe siguri / shkathtësi menaxheriale / përvojë Diplomë e studimeve themelore Specializim në shitje dhe marketing / shkathtësi menaxheriale / përvojë Relevante vetë për sektorin e verërave 63

64 Rekomandimet / pikat e intervenimit Për të hartuar programe efektive të intervenimit, atëherë zhvillimi i shkathtësive duhet të lidhet me nevojat e tregut vendor të punës. Kjo mund të bëhet përmes përfshirjes së punëdhënësve në hartimin e programeve të trajnimit për t jua dhënë individëve mundësinë që t i provojnë shkathtësitë e tyre në praktikë, gjegjësisht në vendin e punës. Sipas informatave të marra nga tregu i punës, si dhe në bazë të vrojtimeve të bëra lidhur me tregimet e suksesshme, atëherë përqendrimi duhet të vihet në ofrimin e shkathtësive praktike, të cilat nevojiten nga tregu i punës në vend të shkollimit teorik të nivelit akademik. Në vijim i kemi dhënë një varg rekomandimesh për intervenime të caktuara për secilin prej pesë nën-sektorëve të përzgjedhur, të cilat mund të ndihmojnë në përmirësimin e cilësisë së fuqisë punëtore dhe, në të njëjtën kohë, të përmirësohet konkurrenca në kuadër të vet përpunuesve të qumështit. Rekomandimet janë paraqitur në dy pjesë: pjesa e parë përbëhet prej rekomandimeve të përgjithshme, të cilat janë relevante për të pesë nën-sektorët e përzgjedhur; ndërsa pjesa e dytë përmban rekomandime specifike për secilin nën-sektor veç e veç. Rekomandimet e përgjithshme të cilat vlejnë për pesë nën-sektorët e përzgjedhur përfshijnë: Përmirësimi i praktikës higjienike dhe i praktikave të mira prodhuese përmes aktiviteteve në vijim: Sesioneve të punës dhe trajnimeve, të cilat u ofrohen drejtpërdrejtë fermerëve dhe përpunuesve që janë përgjegjës për standarde të cilësisë, higjienë dhe procesin e prodhimit, dhe të cilat duhet të ofrohen së paku dy herë në vit. Kjo mund të bëhet duke e mbështetur zbatimin e standardeve cilësore përmes angazhimit të këshilltarëve për përgatitjen e certifikimit, dhe duke i respektuar të gjitha procedurat standarde të cilësisë së ushqimit si HACCP, HALAL, e të tjera. Përgatitja dhe botimi i broshurave me praktika të mira, si dhe procedurat standarde operative të shtypen në format të madh që të jenë të dukshme në objektet përpunuese. Investimi në hulumtim dhe zhvillim të produkteve të reja ushqimore, posaçërisht që fokusi të jetë në receta tradicionale për produkte të ndryshme. Ky intervenim mund t i përfshijë këto aktivitete: Vizita të ndërsjella në objekte të përpunimit në rajon me synim të shkëmbimit të përvojave. Lidhja e bizneseve me universitete përmes mekanizmave formal/jo formal për mundësimin e kryerjes së praktikës profesionale, të programeve të ndryshme, të bashkëpunimit me fakultete dhe institucione të hulumtimit, etj. 64

65 Trajnime të drejtpërdrejta për teknologët e ushqimit lidhur me zhvillimin e recetave. Përfshirja e Fakultetit të Bujqësisë dhe të shkollave profesionale në promovimin dhe realizimin e hulumtimeve për produkte të caktuara, duke ndihmuar në procesin e hulumtimit dhe të zhvillimit mes kompanive përpunuese dhe institucioneve arsimore, si dhe të udhëheqjes të instituteve kërkimore, posaçërisht me ofruesit e arsimit të nivelit të lartë. Organizimi i garave për recetën më të mirë me qëllim që të stimulohen individët e rinj në treg. Mirëmbajtja e pajisjeve është një mangësi tjetër, e cila mund të përmirësohet përmes këtyre veprimeve: Trajnimi i punonjësve të tjerë për përdorimin e saktë të pajisjeve. Trajnimi i punonjësve që të punojnë sipas procedurave të sigurisë Organizimi i vizitave në panaire të makinave / pajisjeve në rajon dhe në vendet e BE-s. Krijimi i një baze të dhënash onlajn të makinave dhe ofruesve të shërbimeve elektronike brenda vendit. Përmirësimi i zhvillimit të kapaciteteve të një kuadri për institucionet arsimore të bujqësisë: Përfshirja e kurseve specifike në shkollat profesionale lidhur me qumështin, mishin, pemët dhe perimet, verën dhe produktet pyjore jo-drusore. Bashkëpunimi me Fakultetin e Bujqësisë për hartimin e kurrikulave për teknologë ushqimorë. Zhvillimi i shkathtësive të më shumë se një asistenti për teknologji ushqimore, për të siguruar një zhvillim të qëndrueshëm. Ofrimi i ndihmës teknike rajonale dhe ndërkombëtare për zhvillimin e produkteve të reja. Ngritja e kapaciteteve të personelit të laboratorit në mënyrë që të kryejnë analiza të produkteve. Mbështetja e kompanive gjatë ndarjes së përgjegjësive specifike për secilën linjë të prodhimit veç e veç dhe të trajnohen për linja specifike. Themelimi i programeve të përkrahura të praktikës profesionale (Fakulteti i Inxhinierisë Elektrike, (SHP). Ofrimi i mundësive për nxënës dhe studentë që t i përfundojnë temat e tyre përmes studimeve të dobishme për kompanitë e qumështit, mishit, pemëve dhe perimeve, produkteve pyjore jo-drusore dhe ato të verës. Sigurimi i programeve të trajnimit për programe të ndryshme për përpunimin e qumështit dhe të shërbimeve ndihmëse. 65

66 Ofrimi i trajnimeve të rregullta lidhur me çështjet rregullative dhe standardet dhe të realizohen në bashkëpunim me AUV: Organizimi i takimeve me AUV për t u informuar me çështjet rregullative. Mbështetje për themelimin e një modeli të qëndrueshëm për zgjerimin e shërbimeve këshillimore në kuadër të AUV. Bashkëpunimi me veterinarët për përmirësimin e praktikave të tyre. Inkurajimi i furnitorëve të ushqimit të kafshëve që t i mbështesin fermerët me praktika të mira. Përkrahja për trajnimin e inspektorëve lidhur me praktikat më të mira si dhe të zbatimit të ligjit të ushqimit. Përmirësimi i mëtejmë i laboratorëve të qumështit në kuadër të AUV: Zbatimi i standardeve të cilësisë në thertore dhe në përpunim të qumështit. Përkrahja e ofrimit të shërbimeve këshillimore përmes kompanive lokale të këshillimeve lidhur me standardet ligjore të ushqimit. Angazhimi i Fakultetit të Bujqësisë dhe Shërbimeve Këshillimore të MBPZHR që nëpërmjet fermerëve kryesorë t i prezantojnë teknologjitë dhe praktikat në nënsektorë specifik të agrobiznesit. Paketimi dhe etiketimi; shitja dhe marketingu; prodhimi dhe menaxhimi i depove ka rëndësi të madhe sipas pjesëmarrësve. Puna në këtë drejtim duhet të fokusohet si vijon: Trajnime për grupe të përbashkëta të kompanive përpunuese dhe ofrues të shërbimeve të marketingut në harmoni me standardet e paketimit dhe etiketimit të BE-s. Trajnime për menaxhim, deponim dhe shpërndarje. Në fund po i japim edhe rekomandimet specifike për secilin nën-sektorë: Nën-sektori i qumështit Rekomandimet specifike për nën-sektorin e qumështit përfshijnë trajnime për fermerë, të cilat mund të realizohen përmes mekanizmave të mëposhtëm: Ofrimi i trajnimeve në vendin e punës përmes teknologëve të trajnuar të ushqimit për produkte specifike. Organizimi i trajnimeve lidhur me kërkesat standarde të cilësisë në objektet përpunuese. Trajnime lidhur me mbajtjen e shënimeve dhe ofrimi i këshillave për fermerët dhe grupet punuese. Ofrimi i ndihmës për kompani që të zhvillojnë programe gjysmë të strukturuar të trajnimit në vend të punës dhe përkrahja e këtyre programeve përmes ndihmës teknike sjellja e konsulentëve të specializuar brenda kompanive për t ju 66

67 mbajtur herë pas here trajnim stafit të ri, të stilit të punëtorive, në vendin e punës. Stimulimi i qendrave grumbulluese dhe përpunuese përmes ofrimit të granteve dhe pajisjeve për pranimin e këtyre trajnimeve, dhe pastaj këto kompani ta kenë për obligim që të mbajnë trajnime shtesë për kompanitë e tjera të grumbullimit dhe përpunimit të qumështit në rajon, si dhe të ofrimit të ndihmës dhe mundësive për praktikë profesionale. Nën-sektori i pemëve dhe perimeve Një fakt i identifikuar përmes intervistave me kompanitë e përfshira në grumbullimin e pemëve dhe perimeve ishte se këto kompani janë në kërkim të mënyrave se si ta automatizojnë procesin. Mund të ndërmerren disa aktivitete të mundshme në këtë drejtim me qëllim të përmirësimit të konkurrencës, dhe në të njëjtën kohë, të ruajtjes dhe të krijimit të vendeve të reja të punës. Këto aktivitete janë si vijon: Ndihmë teknike dhe trajnime lidhur me menaxhimin e depove dhe me kujdesin pas vjeljes. Ngritja e kapaciteteve financiare dhe e mbajtjes së regjistrave. Ndarja, paketimi dhe etiketimi, si dhe zbatimi i standardeve të cilësisë. Mbështetja e lidhjeve me tregun, trajnime në vendin e punës sa i përket marketingut. Qendrat e intervistuara të grumbullimit e paraqitën nevojën për agronom me përvojë pasi duket se mungojnë shkathtësitë e tilla në treg. Më poshtë janë aktivitetet e rekomanduara: Trajnime në vend të punës për kontraktim, caktim të çmimeve, aspekte teknike dhe organizim të grumbullimit sipas kërkesave të tregut. Vizita rajonale për të fituar njohuri lidhur me menaxhimin e depove dhe organizimin e fermerëve. Përmirësimi i mëtejmë i shkathtësive sa i përket teknikave specifike të prodhimit: Mbështetja e kompanive për t i aftësuar teknologët e tyre të ushqimit në institucione rajonale të arsimit. Më shumë investime në pajisje dhe trajnime për personelin që punon nëpër laboratorë. Ndihmë teknike dhe trajnim në vendin e punës për menaxhimin e prodhimit. Përkrahja e ngritjes së njohurive për menaxhimin e depos dhe logjistikës. Nën-sektori i produkteve pyjore jo-drusore Një prej problemeve të identifikuara me të intervistuarit e nën-sektorit të produkteve pyjore jo-drusore është mungesa e organeve të kontrollimit të cilësisë, të cilët do të 67

68 siguronin se produktet janë bio. Disa hapa të mundshëm mund të ndërmerren në këtë drejtim, si vijon: Themelimi i një organi të pavarur për bio certifikim. Trajnimi i inspektorëve për monitorimin e shfrytëzimit dhe të kultivimit sipas standardeve të ushqimit bio. Përveç kësaj, pjesëmarrësit e intervistuar e theksuan nevojën për agronom me përvojë dhe profesionist të sigurisë së cilësisë, pasi këto dy lloje të shkathtësive duket se mungojnë në treg, andaj i rekomandojmë aktivitetet në vijim: Ofrimi i trajnimeve praktike në vendin e punës për agronomët dhe biologët. Organizimi i sipërfaqeve demonstruese për kultivimin e bimëve mjekësore dhe aromatike. Ofrimi i trajnimeve lidhur me standardet për bio certifikim. Mbajtja e programeve cilësore të trajnimit në menaxhment përmes shkollave profesionale për punonjësit aktualë si dhe ata të rinj, të cilët mund edhe të angazhohen nga këto kompani. Ofrimi i mundësive për vizita rajonale dhe ndërkombëtare në objekte përpunuese në BE dhe rajon. Ofrimi i ndihmës teknike ndërkombëtare ose rajonale për ngritjen e njohurive për këtë nën-sektor, në veçanti. Në fund, pasi shumica e punonjësve që angazhohen në kompanitë e nën-sektorit të produkteve pyjore jo-drusore janë punëtorë të sezonit, konsulentët rekomandojnë trajnime specifike që duhet t ju ofrohet punëtorëve të sezonit: Trajnime në vendin e punës për punëtorët e sezonit dhe lidhur me prodhimet organike dhe bio. Ofrimi i shkollave dimërore për punëtorët e interesuar sezonal. Nën-sektori i mishit Rekomandimet specifike për nën-sektorin e mishit përfshijnë ofrimin e trajnimeve për kasapët me qëllim që të përmirësohet furnizimi me mish të freskët dhe cilësorë. Kjo mund të arrihet përmes mekanizmave më poshtë: Punëtori të trajnimeve për trajner për thertoret udhëheqëse në rajone të caktuara aktive të Kosovës. Ofrimi i ndihmës për kompani që të krijojnë programe gjysmë të strukturuara të trajnimeve në vendin e punës, dhe përkrahja e këtyre programeve të trajnimit me ndihmë teknike. Stimulimi i thertoreve udhëheqëse përmes dhënies së granteve dhe pajisjeve për pranimin e këtyre trajnimeve, dhe pastaj marrja e obligimeve nga këto kompani 68

69 udhëheqëse që të mbajnë trajnime shtesë për kasapët e tjerë, si dhe të ofrimit të lehtësirave dhe mundësive për kryerjen e praktikës profesionale. Lobimi me Qendrat e Aftësimit Profesional që të fillohet me ofrimin e kurseve për kasapë; trajnime për trajnerët, etj. Nën-sektori i verës Fuqizimi i vreshtarëve përmes trajnimeve dhe, si rrjedhojë, rritja e konkurrencës në tërë industrinë. Trajnimet të cilat mund të mbahen janë: Trajnimi apo bartja e njohurive për shfrytëzimin dhe aplikimin e praktikave bashkëkohore të prodhimit, të cilat janë në përputhje me standardet e BE-s, si higjiena, cilësia, mjedisi, menaxhimi si duhet i burimeve, etj. Ofrimi i trajnimeve lidhur me prodhimin e produkteve të ndryshme në zonat rurale. Ofrimi i trajnimeve për praktika të mira dhe cilësore të kultivimit pakoja higjienike ushqimore e BE-së. Pasi që kapacitetet teknike të punonjësve duhet të përmirësohen edhe më tej, posaçërisht sa i përket enologjisë, sigurisë, shitjes dhe marketingut, atëherë duhet të mbahen trajnime shtesë bashkërisht me Entin e Verëtarisë së Kosovës Hartimi i programeve trajnuese për enologë, posaçërisht në fushën e kontrollit të cilësisë, zhvillimit të produkteve, hulumtimit dhe të zhvillimit, etj. Ofrimi i trajnimeve për punëtorët e laboratorëve, kimistët, dhe ekspertët e teknologjisë. Ofrimi i trajnimeve për ngritjen e kapaciteteve të punonjësve sa i përket analizave të verës. Organizimi i kurseve të shkurtra për shijimin e verës. Këto skema trajnimi duhet t ju ofrohen edhe pjesëmarrësve të tjerë të zinxhirit prodhues për ta zhvilluar më mirë këtë sektor, si: edukimi i konsumatorit; trajnimi i personelit të supermarketeve zinxhirë; trajnimi për mjedisin, e për bashkësitë rurale. Veprimet që mund të ndërmerren në këtë drejtim janë: Hartimi i programeve të edukimit për konsumatorë për përmirësimin dhe rritjen e konsumit të produkteve bimore, si dhe të konsumimit më të rregullt të sasive të caktuara të verës. Ofrimi i trajnimeve për kamerierë të hoteleve, restoranteve dhe kafeneve lidhur me shërbimin e verës dhe cilësinë e verës. Ofrimi i trajnimeve për personelin e supermarketeve zinxhirë. Ofrimi i trajnimeve për mbrojtjen e mjedisit në zonat rurale. Ngritja e vetëdijes për ndërtimin ose mirëmbajtjen e trashëgimisë natyrore në zonat rurale. Organizimi i vizitave trajnuese të verës në Rahovec dhe Suharekë. 69

70 Ky raport është pregaditur nga Recura Financials, i mandatuar nga Enhancing Youth Employment EYE, projekt i financuar nga Zyra Zvicërane për Bashkëpunim, dhe i implementuar nga Helvetas Swiss Intercooperation dhe Management Development Associates MDA 70

Speci Shqipëri

Speci Shqipëri Shqipëri 2017 2018 baburra Vedrana F1 Është hibrid shumë i hershëm i llojit të Baburrës së bardhë-gjelbër me tipar gjysëm të hapur. Ka një sistem rrënjor shumë të fuqishëm i cili i mundëson një rritje

More information

Raporti i Gjelbër i Kosovës Ministria e Bujqësisë, Pylltarisë dhe Zhvillimit Rural, Prishtinë 2016

Raporti i Gjelbër i Kosovës Ministria e Bujqësisë, Pylltarisë dhe Zhvillimit Rural, Prishtinë 2016 RAPORT I I GJ E L BË R 2 0 1 6 Raporti i Gjelbër i Kosovës 2016 Ministria e Bujqësisë, Pylltarisë dhe Zhvillimit Rural, Prishtinë 2016 Fjala hyrëse Është evident fakti se zhvillimi ekonomik është i mangët

More information

Raporti i Gjelbër i Kosovës Ministria e Bujqësisë, Pylltarisë dhe Zhvillimit Rural

Raporti i Gjelbër i Kosovës Ministria e Bujqësisë, Pylltarisë dhe Zhvillimit Rural RAPORT I I GJ E L BË R 2 0 1 5 Dh j e t o r, 2 0 1 5 Raporti i Gjelbër i Kosovës 2015 Ministria e Bujqësisë, Pylltarisë dhe Zhvillimit Rural Prishtinë, Dhjetor 2015 1 Fjala hyrëse Raporti i Gjelbër është

More information

RRJETI I TË DHËNAVE TË KONTABILITETIT NË FERMË - FADN

RRJETI I TË DHËNAVE TË KONTABILITETIT NË FERMË - FADN FADN 2014 Shtator,2015 Republika e Kosovës Republika Kosova - Republic of Kosovo Qeveria Vlada - Government Ministria e Bujqësisë, Pylltarisë dhe Zhvillimit Rural Ministarstvo Poljoprivrede, Šumarstva

More information

Analiza për industrinë e lëngjeve të frutave

Analiza për industrinë e lëngjeve të frutave Analiza për industrinë e lëngjeve të frutave MAJ 2016 2 1. Hyrje Sektori i pemëve të imta (mjedër, manaferrë dhe dredhëz) dhe sektori i pemëve frutore (mollë, kumbull, vishnje, dardhë) janë ndër sektorët

More information

POTENCIALET EKONOMIKE NË RAJONIN QENDËR

POTENCIALET EKONOMIKE NË RAJONIN QENDËR POTENCIALET EKONOMIKE NË RAJONIN QENDËR BUJQËSIA PRODHIMI I TEKSTILIT TIK 2016 PËRPUNIMI I USHQIMIT NDËRTIMTARIA An EU funded project managed by the European Union Office in Kosovo Implementuar nga: POTENCIALET

More information

Fjalë hyrëse. Kapllan Halimi. Sekretar i Përgjithshëm

Fjalë hyrëse. Kapllan Halimi. Sekretar i Përgjithshëm RAPORT I I GJ E L BË R 2 0 1 4 Dh j e t o r, 2 0 1 4 Fjalë hyrëse Bujqësia dhe zhvillimi rural janë sektorë kryesor të cilët mund të kontribuojnë dukshëm në zhvillimin e përgjithshëm ekonomik të vendit.

More information

Raporti i Gjelbër i Kosovës Ministria e Bujqësisë, Pylltarisë dhe Zhvillimit Rural, Prishtinë 2017

Raporti i Gjelbër i Kosovës Ministria e Bujqësisë, Pylltarisë dhe Zhvillimit Rural, Prishtinë 2017 Raporti i Gjelbër i Kosovës 2017 Ministria e Bujqësisë, Pylltarisë dhe Zhvillimit Rural, Prishtinë 2017 Fjala hyrëse Bujqësia dhe zhvillimi rural janë ndër sektorët më të rëndësishëm, që kontribojnë në

More information

VARFËRIA NË KONSUM NË REPUBLIKËN

VARFËRIA NË KONSUM NË REPUBLIKËN Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized The VARFËRIA NË KONSUM NË REPUBLIKËN E KOSOVËs në vitin 211 Mars 213 a Botërore Rajoni

More information

Raport Analitik i Tregtisë në Shërbime Sektori i TIK

Raport Analitik i Tregtisë në Shërbime Sektori i TIK Republika e Kosovës Republika Kosova-Republic of Kosovo Qeveria-Vlada-Government Ministria e Tregtisë dhe Industrisë - Ministarstvo Trgovine i Industrije - Ministry of Trade and Industry Departamenti i

More information

Profili i sektorit: Inxhinieri mekanike

Profili i sektorit: Inxhinieri mekanike Profili i sektorit: Inxhinieri mekanike Mars, 2016 CONTENTS The mechanical engineering skill sector at a glance... 4 1. Introduction... 6 Methodology... 6 Glossary of terms used in the sector profile...

More information

KOSOVO MANAGEMENT INSTITUTE

KOSOVO MANAGEMENT INSTITUTE Republika e Kosovës Republika Kosova-Republic of Kosovo Qeveria - Vlada Government Ministria e Tregtisë dhe Industrisë Ministarstvo Trgovine i Industrije Ministry of Trade and Industry KOSOVO MANAGEMENT

More information

UNIVERSITETI I PRISHTINËS FAKULTETI EKONOMIK Studime postdiplomike. BDH Relacionale. Pjesa 2: Modelimi Entity-Relationship. Dr.

UNIVERSITETI I PRISHTINËS FAKULTETI EKONOMIK Studime postdiplomike. BDH Relacionale. Pjesa 2: Modelimi Entity-Relationship. Dr. UNIVERSITETI I PRISHTINËS FAKULTETI EKONOIK Studime postdiplomike BDH Relacionale Pjesa 2: odelimi Entity-Relationship Dr. ihane Berisha 1 Qëllimi Pas kësaj ligjërate do të jeni në gjendje : Të përshkruani

More information

PROFILI I SEKTORIT TIK

PROFILI I SEKTORIT TIK Republika e Kosovës Republika Kosova - Republic of Kosovo Qeveria - Vlada - Government MINISTRIA E TREGTISË DHE INDUSTRISË MINISTARSTVO ZA TRGOVINU I INDUSTRIJU MINISTRY OF TRADE AND INDUSTRY PROFILI I

More information

Vlerësimi Tremujor i Zhvillimeve Makroekonomike. Nr. 24, Tremujori III/2018

Vlerësimi Tremujor i Zhvillimeve Makroekonomike. Nr. 24, Tremujori III/2018 4 12 1 8 6 2 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Ekonomia e eurozonës, sipas të dhënave preliminare, në tremujorin e tretë (TM3) 218 është karakterizuar me një rritje të ngadalësuar të aktivitetit ekonomik (rreth 1.9 përqind)

More information

TRYEZA TEMATIKE PËR TREGTI, INDUSTRI, DOGANA DHE TATIME, TREGUN E BRENDSHËM, KONKURRENCË MBROJTJE TË KONSUMATORIT DHE ATË SHËNDETËSORE KOSOVA 2020

TRYEZA TEMATIKE PËR TREGTI, INDUSTRI, DOGANA DHE TATIME, TREGUN E BRENDSHËM, KONKURRENCË MBROJTJE TË KONSUMATORIT DHE ATË SHËNDETËSORE KOSOVA 2020 TRYEZA TEMATIKE PËR TREGTI, INDUSTRI, DOGANA DHE TATIME, TREGUN E BRENDSHËM, KONKURRENCË MBROJTJE TË KONSUMATORIT DHE ATË SHËNDETËSORE KOSOVA 2020 RAPORTI Maj 2013 Prishtina Ky raport është hartuar duke

More information

Vlerësimi Tremujor i Zhvillimeve Makroekonomike. Nr. 23, Tremujori II/2018

Vlerësimi Tremujor i Zhvillimeve Makroekonomike. Nr. 23, Tremujori II/2018 Vlerësimi Tremujor i Zhvillimeve Makroekonomike 4 Nr. 23, Tremujori II/2018 12 10 8 6 2 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Ekonomia e eurozonës, sipas të dhënave preliminare, në tremujorin e dyte (TM2) 2018 është karakterizuar

More information

Papunësia. Unemployment. Copyright c 2004 by The McGraw-Hill Companies, Inc. All rights reserved.

Papunësia. Unemployment. Copyright c 2004 by The McGraw-Hill Companies, Inc. All rights reserved. Papunësia Unemployment Pytjet Hulumtuese Çka është papunësia? Kush llogaritet si i papunë? Kush llogaritet si i punësuar? Kush e përbënë fuqinë punëtore? Kush nuk bën pjesë në fuqinë punëtore? Çka thotë

More information

Raport vjetor mbi instrumentet e pagesave Kosova në krahasim me vendet e Evropës Qendrore dhe Juglindore

Raport vjetor mbi instrumentet e pagesave Kosova në krahasim me vendet e Evropës Qendrore dhe Juglindore Departamenti i Sistemeve të Pagesave Datë: 18 Tetor 217 Raport vjetor mbi instrumentet e pagesave Kosova në krahasim me vendet e Evropës Qendrore dhe Juglindore Tab 1. Tabela krahasuese e numrit të terminaleve

More information

Trajtimi i Tregtisë në Shërbime sipas Marrëveshjes së Tregtisë së Lirë Kosovë-Turqi

Trajtimi i Tregtisë në Shërbime sipas Marrëveshjes së Tregtisë së Lirë Kosovë-Turqi Trajtimi i Tregtisë në Shërbime sipas Marrëveshjes së Tregtisë së Lirë Kosovë-Turqi Malva Govori Abstrakt Qeveria e Kosovës ka nënshkruar një marrëveshje të tregtisë së lirë të mallrave me Turqinë, në

More information

Sfidat e Kosovës për qëndrueshmëri ekonomike

Sfidat e Kosovës për qëndrueshmëri ekonomike Sfidat e Kosovës për qëndrueshmëri ekonomike Muhamet Mustafa * Alban Zogaj ** Përmbledhje Ky punim trajton sfidat, politikat dhe mundësitë për ndërtimin e një ekonomie të shëndoshë në Kosovë, si një nga

More information

KLIMA E BIZNESIT NË KOSOVË 49

KLIMA E BIZNESIT NË KOSOVË 49 KLIMA E BIZNESIT NË KOSOVË 49 2 KLIMA E BIZNESIT NË KOSOVË KLIMA E BIZNESIT NË KOSOVË 3 LISTA E SHKURTESAVE...7 HYRJE...8 1. SEKTORI PRIVAT NË KOSOVË...11 1.1. Roli dhe struktura sektoriale e NVM-ve nё

More information

ANALIZA E NEVOJAVE PËR TRAJNIME TË NVM-ve

ANALIZA E NEVOJAVE PËR TRAJNIME TË NVM-ve Republika e Kosovës Republika Kosova-Republic of Kosovo Qeveria Vlada-Government - Ministarstvo Trgovine i Industrije- Ministry of Trade and Industry Agjencia për Investime dhe Përkrahjen e Ndërmarrjeve

More information

this project is funded by the european Union

this project is funded by the european Union this project is funded by the european Union v Karakteristikat EKONOMIKE Economic Characteristics CENSUSI I POPULLSISË DHE BANESAVE 2011 POPULATION AND HOUSING CENSUS 2011 Karakteristikat Ekonomike Economic

More information

PROGRAMI I KOSOVËS PËR REFORMA EKONOMIKE (PRE)

PROGRAMI I KOSOVËS PËR REFORMA EKONOMIKE (PRE) Republika e Kosovës Republika Kosova - Republic of Kosovo Qeveria Vlada Government PROGRAMI I KOSOVËS PËR REFORMA EKONOMIKE (PRE) 2017-2019 Dhjetor 2016 1 Përmbajtja 4. Prioritetet e reformave strukturore

More information

PËRCAKTIMI I AFLATOKSINËS M1 NË QUMËSHT TË PAPËRPUNUAR NË REGJION TË KOSOVËS

PËRCAKTIMI I AFLATOKSINËS M1 NË QUMËSHT TË PAPËRPUNUAR NË REGJION TË KOSOVËS UNIVERSITETI I PRISHTINËS FAKULTETI I BUJQËSISË DHE VETERINARISË Arieta Camaj Ibrahimi PËRCAKTIMI I AFLATOKSINËS M1 NË QUMËSHT TË PAPËRPUNUAR NË REGJION TË KOSOVËS PUNIMI I DOKTORATËS Prishtinë, 2018 UNIVERSITY

More information

FUNKSIONI I PRODHIMIT

FUNKSIONI I PRODHIMIT FUNKSIONI I PRODHIMIT Prodhimi Funksioni i prodhimit Qëllimi i funksionit të prodhimit Zonat e prodhimit Modeli i funksionit të prodhimit Elasticiteti i zëvendësimit Prodhimi në Kosovë Përmbajtja 1. Prodhimi

More information

ASOCIACIONI KANGOUROU SANS FRONTIÈRES (AKSF) TESTI Testi për Klasat 1-2

ASOCIACIONI KANGOUROU SANS FRONTIÈRES (AKSF) TESTI Testi për Klasat 1-2 ASOCIACIONI KANGOUROU SANS FRONTIÈRES (AKSF) GARA NDËRKOMBËTARE E MATEMATIKËS KANGAROO K O S O V Ë TESTI 2017 Testi për Klasat 1-2 Emri dhe mbiemri: Datëlindja: Math Kangaroo Contest Kosovo (MKC-K) www.kangaroo-ks.org

More information

DIAGNOZA E VENDEVE TË PUNËS KOSOVË

DIAGNOZA E VENDEVE TË PUNËS KOSOVË Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized SERIA E RAPORTEVE PËR VENDET E PUNËS Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized DIAGNOZA E VENDEVE TË PUNËS KOSOVË A l e x a n d

More information

PERCEPTIMET E INVESTITORËVE PËR MJEDISIN E BIZNESIT NË KOSOVË

PERCEPTIMET E INVESTITORËVE PËR MJEDISIN E BIZNESIT NË KOSOVË NË PARTNERITET ME: PERCEPTIMET E INVESTITORËVE PËR MJEDISIN E BIZNESIT NË KOSOVË Anketë me investitorët aktualë dhe potencialë Raporti i përgatitur nga: Z. Kushtrim Shaipi, Menaxher iprojektit dhe bashkë-autor

More information

VLERËSIM BAZË I RAJONIT EKONOMIK JUG

VLERËSIM BAZË I RAJONIT EKONOMIK JUG MAJ 2014 MAJ 2014 Mirënjohje Financimi është siguruar nga Ministria për Punë të Jashtme e Finlandës, në suaza të projektit Ndihmë Tregtisë. Për realizimin e këtij raporti kontribut i veçant është dhënë

More information

DEPERAMENTI PËR INTEGRIME EVROPIANE DHE KOORDINIM TË POLITIKAVE - DIEKP

DEPERAMENTI PËR INTEGRIME EVROPIANE DHE KOORDINIM TË POLITIKAVE - DIEKP MINISTRIA E ADMINISTRIMIT TË PUSHTETIT LOKAL MAPL DEPERAMENTI PËR INTEGRIME EVROPIANE DHE KOORDINIM TË POLITIKAVE - DIEKP Kjo analizë është produkt i Ministrisë së Administrimit të Pushtetit Lokal MAPL,

More information

Fidan Begolli - Shoqëria Konsumuese - Rast: Kosova SHOQËRIA KONSUMUESE - RAST: KOSOVA

Fidan Begolli - Shoqëria Konsumuese - Rast: Kosova SHOQËRIA KONSUMUESE - RAST: KOSOVA Fidan Begolli - Shoqëria Konsumuese - Rast: Kosova SHOQËRIA KONSUMUESE - RAST: KOSOVA MSc FIDAN BEGOLLI Fjala konsum ka shumë kuptime. Por në këtë punim do të përmendet kuptimi ekonomik dhe ai social që

More information

STUDIM I SHKATHTËSIVE TË NEVOJSHME NË SEKTORIN E PËRPUNIMIT TË DRURIT NË KOSOVË

STUDIM I SHKATHTËSIVE TË NEVOJSHME NË SEKTORIN E PËRPUNIMIT TË DRURIT NË KOSOVË STUDIM I SHKATHTËSIVE TË NEVOJSHME NË SEKTORIN E PËRPUNIMIT TË DRURIT NË KOSOVË ME FOKUS TË VEÇANTË PËR PUNËTORËT PËR VENDOSJEN DHE OPERIMIN E MJETEVE TË MAKINAVE PËR PUNIMIN E DRURIT 1 STUDIM I SHKATHTËSIVE

More information

dhjetor 2017 Indeksi i transparencës buxhetore të Komunave

dhjetor 2017 Indeksi i transparencës buxhetore të Komunave gap dhjetor 2017 index Indeksi i transparencës buxhetore të Komunave? 2015 2015 2016 GAP INDEKSI I TRANSPARENCËS BUXHETORE TË KOMUNAVE 2017 Hyrje Transparenca e plotë buxhetore për të gjitha të hyrat dhe

More information

CURRICULUM VITAE. Bulevardi i Pavarësisë, P+13/34, Gjilan Nr. i telefonit: -

CURRICULUM VITAE. Bulevardi i Pavarësisë, P+13/34, Gjilan Nr. i telefonit: - CURRICULUM VITAE Të dhënat personale: Mbiemri: Mustafa Emri: Arben Datëlindja: 12/02/1984 Vendlindja: Gjilan Kombësia: Kosovar Shqiptar Adresa aktuale: Bulevardi i Pavarësisë, P+13/34, Gjilan Nr. i telefonit:

More information

FAKTORËTQË PENGOJNË ZHVILLIMIN E SEKTORIT PRIVAT NË KOSOVË ФАКТОРИТЕ КОИ ГО СПРЕЧУВААТ РАЗВОЈОТ НА ПРИВАТНИОТ СЕКТОР ВО КОСОВО

FAKTORËTQË PENGOJNË ZHVILLIMIN E SEKTORIT PRIVAT NË KOSOVË ФАКТОРИТЕ КОИ ГО СПРЕЧУВААТ РАЗВОЈОТ НА ПРИВАТНИОТ СЕКТОР ВО КОСОВО 334.722 (497.115) C E N T R U M 4 Donjeta Morina, MA 1 FAKTORËTQË PENGOJNË ZHVILLIMIN E SEKTORIT PRIVAT NË KOSOVË ФАКТОРИТЕ КОИ ГО СПРЕЧУВААТ РАЗВОЈОТ НА ПРИВАТНИОТ СЕКТОР ВО КОСОВО FACTORS THAT PREVENT

More information

Seria 5: Statistikat Sociale Statistikat e Standardit Jetësor

Seria 5: Statistikat Sociale Statistikat e Standardit Jetësor Institucionet e Përkohshme Vetëqeverisëse / Privremena Institucija Samouprave / Provisional Institutions of Self Government Qeveria e Kosovës / Vlada Kosova / Government of Kosovo Ministria e Shërbimeve

More information

KAPITULLI I PARË ZHVILLIMI I SEKTORIT TË AGROBIZNESIT NË SHQIPËRI DHE NË RAJONIN E KORÇËS NË VEÇANTI

KAPITULLI I PARË ZHVILLIMI I SEKTORIT TË AGROBIZNESIT NË SHQIPËRI DHE NË RAJONIN E KORÇËS NË VEÇANTI KAPITULLI I PARË I. ZHVILLIMI I SEKTORIT TË AGROBIZNESIT NË SHQIPËRI DHE NË RAJONIN E KORÇËS NË VEÇANTI 1.1. 1.2. 1.3. 1.4. 1.5. Konteksti i përgjithshëm i agrobiznesit Evolucioni i zhvillimit të bujqësisë

More information

PASQYRA E TREGUT TË SEKTORIT TË SHËRBIMEVE POSTARE NË REPUBLIKËN E KOSOVËS

PASQYRA E TREGUT TË SEKTORIT TË SHËRBIMEVE POSTARE NË REPUBLIKËN E KOSOVËS Republika e Kosovës Republika Kosova-Republic of Kosovo Autoriteti Rregullator i Telekomunikacionit Telecommunications Regulatory Authority Regulativni Autoritet Telekomunikacije SEKTORI I SHËRBIMIT POSTAR

More information

Korniza Afatmesme e Shpenzimeve

Korniza Afatmesme e Shpenzimeve Republika e Kosovës Republika Kosova- Republic of Kosovo Qeveria- Vlada- Govenrment Ministia e Financave Ministarstvo za Finansije Ministry of Finance Korniza Afatmesme e Shpenzimeve 2016-2018 Prill, 2015

More information

Roli i arsimit në zhvillimin ekonomik të vendit

Roli i arsimit në zhvillimin ekonomik të vendit Roli i arsimit në zhvillimin ekonomik të vendit Anemonë Zeneli Gusht, 2013 Arsimi është një ndër shtyllat kryesore të një shoqërie të shëndoshë dhe të zhvilluar. Në mënyrë që një shtet të zhvillohet në

More information

VLERËSIMI I POLITIKËS PAS ZBATIMIT NDIKIMI I REGJIMIT TË TAKSAVE NË KATËR SEKTORË PRODHUES

VLERËSIMI I POLITIKËS PAS ZBATIMIT NDIKIMI I REGJIMIT TË TAKSAVE NË KATËR SEKTORË PRODHUES VLERËSIMI I POLITIKËS PAS ZBATIMIT NDIKIMI I REGJIMIT TË TAKSAVE NË KATËR SEKTORË PRODHUES (Metali, Tekstili, Druri dhe Përpunimi i ushqimit) Prishtinë, 2014 Mirënjohje Financimi është siguruar nga Ministria

More information

BULETINI MUJOR KLIMATIK

BULETINI MUJOR KLIMATIK ISSN 2521-831X BULETINI MUJOR KLIMATIK Universiteti Politeknik i Tiranës Instituti i Gjeoshkencave, Energjisë, Ujit & Mjedisit Tirana 2017 ISSN 2521-831X Klima.Shqiperia@gmail.com GUSHT2017 Nr. 8 Vlerësimi

More information

Strategjia për sektorin e hortikulturës

Strategjia për sektorin e hortikulturës Republika e Kosovës Republika Kosova-Republic of Kosovo Qeveria-Vlada-Government Ministria e Bujqësisë, Pylltarisë dhe Zhvillimit Rural-Ministatstvo Poloprivrjede, Šumarstvai Seoskog Razvoja- Ministry

More information

ZYRA PËR KOMUNIKIM ME PUBLIKUN/ KANCELARIJA ZA JAVNO KOMUNICIRANJE/ OFFICE OF PUBLIC COMMUNICATION THIRRJE PËR APLIKIM

ZYRA PËR KOMUNIKIM ME PUBLIKUN/ KANCELARIJA ZA JAVNO KOMUNICIRANJE/ OFFICE OF PUBLIC COMMUNICATION THIRRJE PËR APLIKIM Republika e Kosovës Republika Kosova-Republic of Kosovo Qeveria Vlada-Government Ministria e Bujqësisë, Pylltarisë dhe Zhvillimit Rural Ministarstvo Poljoprivrede, Šumarstva i Ruralnog Razvoja Ministry

More information

Programi IPA 2010 për Kosovë i Bashkimit Evropian. Studimi mbi Ndotjen e Tokës Bujqësore (SNTB) në Kosovë. Numri CRIS: 2013/

Programi IPA 2010 për Kosovë i Bashkimit Evropian. Studimi mbi Ndotjen e Tokës Bujqësore (SNTB) në Kosovë. Numri CRIS: 2013/ Programi IPA 2010 për Kosovë i Bashkimit Evropian Studimi mbi Ndotjen e Tokës Bujqësore (SNTB) në Kosovë Numri CRIS: 2013/313-408 Raporti Teknik Detyra 4: Vlerësimi i zinxhirit të ushqimit Janar 2015 Ky

More information

AKTET ISSN AKTET V, 3: , 2012

AKTET ISSN AKTET V, 3: , 2012 AKTET ISSN 2073-2244 Journal of Institute Alb-Shkenca www.alb-shkenca.org Revistë Shkencore e Institutit Alb-Shkenca Copyright Institute Alb-Shkenca EFFECT OF PLANTING DEADLINE IN EARLY PRODUCTION AND

More information

Stimujt për reformë: Rritja e mundësive për nxënësit/et dhe të diplomuarit/at e AAP-së në tregun e punës

Stimujt për reformë: Rritja e mundësive për nxënësit/et dhe të diplomuarit/at e AAP-së në tregun e punës Instituti kërkimor Demokraci për Zhvillim Seria: Interesi publik Nr. 9 Prishtina, 2017 Stimujt për reformë: Rritja e mundësive për nxënësit/et dhe të diplomuarit/at e AAP-së në tregun e punës Rritja e

More information

që përfundon me 31 dhjetor 2015, Burimi: 2 Fondi Monetar Ndërkombëtar, Kosovo: Concluding Statement of the 2015 Article IV

që përfundon me 31 dhjetor 2015, Burimi:  2 Fondi Monetar Ndërkombëtar, Kosovo: Concluding Statement of the 2015 Article IV 2 1. Hyrje Tatimi mbi vlerën e shtuar (TVSH) është burimi kryesor i të hyrave tatimore në Kosovë. Në vitin 2015, TVSH përbënte rreth 47% të të hyrave nga tatimet. 1 Në mars të vitit 2015, Qeveria e Kosovës

More information

GAP INDEKSI I TRANSPARENCËS

GAP INDEKSI I TRANSPARENCËS GAP INDEKSI I TRANSPARENCËS BUXHETORE TË KOMUNAVE 2017 Hyrje Transparenca e plotë buxhetore për të gjitha të hyrat dhe shpenzimet e organizatave buxhetore të Republikës së Kosovës është një nga parakushtet

More information

Tregjet potenciale për eksport

Tregjet potenciale për eksport Tregjet potenciale për eksport Mars 2015 Tregjet potenciale për eksport për Sektorët e përpunimit të ushqimit, bujqësisë, përpunimit të drurit, materialeve ndërtimore, turizmit dhe punimeve artizanale

More information

Metoda alternative të matjes së produktit potencial në Shqipëri

Metoda alternative të matjes së produktit potencial në Shqipëri Banka e Shqipërisë Metoda alternative të matjes së produktit potencial në Shqipëri Nëntor 2007 Vasilika Kota* -- -2- Përmbajtja Abstrakt 5 I. Hyrje 7 II. Rishikimi i metodologjive kryesore 8 II.1 Metoda

More information

Varfëria në konsum në Republikën e Kosovës në vitin 2009

Varfëria në konsum në Republikën e Kosovës në vitin 2009 Statistical Office of Kosovo Enti i Statistikës të Kosovës Zavod za statistiku Kosova Varfëria në konsum në Republikën e Kosovës në vitin 2009 Maj 2011 Vlerësimi programatik i varfërisë në Ballkanin Perëndimor

More information

Republika e Kosovës - Republika Kosova - Republic of Kosovo

Republika e Kosovës - Republika Kosova - Republic of Kosovo Republika e Kosovës - Republika Kosova - Republic of Kosovo Ministria e Bujqësisë, Pylltarisë dhe Zhvillimit Rural Ministarstvo Poljoprivrede, Šumarstva i Ruralnog Razvoja Ministry of Agriculture, Forestry

More information

Raporti i Performancës së Komunave

Raporti i Performancës së Komunave Ministria e Administrimit të Pushtetit Lokal Ministarstvo Administracije Lokalne Samouprave Ministry of Local Government Administration 2016 Raporti i Performancës së Komunave PËRDOR TË DHËNAT E PERFORMANCËS

More information

Vlerësimi i varfërisë në Kosovë

Vlerësimi i varfërisë në Kosovë Vlerësimi i varfërisë në Kosovë Vëllimi I: Përshpejtimi i zhvillimit gjithëpërfshirës për uljen e shkallës së gjerë të varfërisë 3 tetor 2007 Banka Botërore Rajoni i Evropës dhe Azisë Qendrore Njësia për

More information

PROCESI TORINO 2014 KOSOVË

PROCESI TORINO 2014 KOSOVË PROCESI TORINO 2014 KOSOVË The contents of this paper are the sole responsibility of the authors and do not necessarily reflect the views of the ETF or the EU institutions. European Training Foundation,

More information

Ndikimi i Termocentralit Kosova e Re në Tarifat e Energjisë Elektrike * INSTITUTI GAP

Ndikimi i Termocentralit Kosova e Re në Tarifat e Energjisë Elektrike * INSTITUTI GAP Ndikimi i Termocentralit Kosova e Re në Tarifat e Energjisë Elektrike * INSTITUTI GAP Përmbajtja 4 Përmbledhje ekzekutive 5 Historik i shkurtër i projektit 6 Pikat kryesore të kontratës për ndërtimin

More information

Komuna e Prizrenit Opština Prizren Prizren Belediyesi. Strategjia Komunale për Bujqësi /20

Komuna e Prizrenit Opština Prizren Prizren Belediyesi. Strategjia Komunale për Bujqësi /20 Komuna e Prizrenit Opština Prizren Prizren Belediyesi Strategjia Komunale për Bujqësi 2017-2019/20 Dhjetor, 2016 Financues i projektit: Komuna e Prizrenit Opština Prizren Prizren Belediyesi Implementues

More information

BANKA QENDRORE E REPUBLIKËS SË KOSOVËS CENTRALNA BANKA REPUBLIKE KOSOVA CENTRAL BANK OF THE REPUBLIC OF KOSOVO

BANKA QENDRORE E REPUBLIKËS SË KOSOVËS CENTRALNA BANKA REPUBLIKE KOSOVA CENTRAL BANK OF THE REPUBLIC OF KOSOVO Vlerësimi Tremujor i Ekonomisë Nr. 5, Tremujori IV/213 12 1 8 6 4 2 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Indikatorë të zgjedhur Rritja Reale e PBB (%) 3.5 3.2 4.4 2.5 3.1 (e) PBB (mln EUR) 47.8 4291.1 4769.8 4916.4 Inflacioni

More information

Sigurimi i Cilësisë Mjet për Ngritjen e Besueshmërisë së Pasqyrave Financiare

Sigurimi i Cilësisë Mjet për Ngritjen e Besueshmërisë së Pasqyrave Financiare 1 Sigurimi i Cilësisë Mjet për Ngritjen e Besueshmërisë së Pasqyrave Financiare Arbër Hoti Sesioni Paralel Nr. 2 Prishtinë 27.06.2016 Tesla Motors 2015 2 2008 Prentice Hall Business Publishing, Auditing

More information

A.U.K Training and Development Institute. OFERTË Menaxhimi i Marketingut Workshop

A.U.K Training and Development Institute. OFERTË Menaxhimi i Marketingut Workshop A.U.K Training and Development Institute OFERTË Menaxhimi i Marketingut Workshop Rreth Trajnimit Menaxhimi i marketingut është disiplina organizative e cila fokusohet në zbatimin praktik të marketingut,

More information

POTENCIALET EKONOMIKE NË VERI TË KOSOVËS

POTENCIALET EKONOMIKE NË VERI TË KOSOVËS An PROJEKT EU funded I FINANCUAR project NGA BE DHE I MENAXHUAR managed by the European NGA ZYRA E BASHKIMIT Union EVROPIAN Office NË KOSOVË in Kosovo POTENCIALET EKONOMIKE NË VERI TË KOSOVËS 2015 IMPLEMENTUAR

More information

ANALIZA E SITUATËS PËR ZHVILLIMIN E FUQISË PUNËTORE NË PEJË

ANALIZA E SITUATËS PËR ZHVILLIMIN E FUQISË PUNËTORE NË PEJË ANALIZA E SITUATËS PËR ZHVILLIMIN E FUQISË PUNËTORE NË PEJË Pejë, 2017 ANALIZA E SITUATËS PËR ZHVILLIMIN E FUQISË PUNËTORE NË PEJË Kjo raport i analizës së situatës është zhvilluar në kuadër të projektit

More information

RIMËKËMBJE E BRISHTË

RIMËKËMBJE E BRISHTË Raporti numër: 87962-ECA EVROPA JUGLINDORE RAPORT I RREGULLT EKONOMIK NR.6 RIMËKËMBJE E BRISHTË maj, 214 Falënderim Ky Raport i Rregullt Ekonomik (RRrE) mbulon zhvillimet ekonomike, perspektivat dhe politikat

More information

Shqipëria: Një Vlerësim i Tregut të Punës

Shqipëria: Një Vlerësim i Tregut të Punës Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized Nr. raportit 34597-AL Shqipëria: Një Vlerësim i Tregut të Punës maj 2006 Njësia e Sektorit

More information

KOMUNAT DHE ROLI I TYRE NË PUNËSIMIN E TË RINJVE

KOMUNAT DHE ROLI I TYRE NË PUNËSIMIN E TË RINJVE Tetor 2017 KOMUNAT DHE ROLI I TYRE NË PUNËSIMIN E TË RINJVE Ekziston një perceptim i përgjithshëm në Kosovë se zhvillimi ekonomik dhe punësimi janë të drejta ekskluzive dhe përgjegjësi e qeverisë qendrore

More information

Dragash Udhërrëfyesi Komunal i Dragashit për Bashkëpunim Ndërkombëtar

Dragash Udhërrëfyesi Komunal i Dragashit për Bashkëpunim Ndërkombëtar Dragash Udhërrëfyesi Komunal i Dragashit për Bashkëpunim Ndërkombëtar 2013-2016 Design and layout: www.xhad.net 2 Parathënie Zhvillimi i komunave të Kosovës është zgjidhja për një Kosovë të suskesshme

More information

Evropa Juglindore Raporti i Zhvillimeve Ekonomike Nr. 2

Evropa Juglindore Raporti i Zhvillimeve Ekonomike Nr. 2 Evropa Juglindore Raporti i Zhvillimeve Ekonomike Nr. 2 Njësia për Reduktimin e Varfërisë dhe Menaxhimin Ekonomik Rajoni i Evropës dhe Azisë Qendrore Banka Botërore 5 qershor 212 Përmbajtja I. EJL6 ZHVILLIMET

More information

Gara Math Kangaroo Kosovë Klasa 3-4

Gara Math Kangaroo Kosovë Klasa 3-4 PJESA A: Çdo përgjigje e saktë vlerësohet me 3 pikë 1. Cila nga pjesët A - E duhet të vendoset në mes të dy pjesëve të dhëna ashtu që tëvlejë barazia? 2. Ardiani shikoi në dritare. Ai sheh gjysmën e kengurave

More information

SHQIPTARE. Udhëhoqi:Prof.

SHQIPTARE. Udhëhoqi:Prof. UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI I EKONOMIKSIT TURIZMI DHE NDIKIMI I TIJ NË TREGUESIT MAKROEKONOMIKË PËR EKONOMINË SHQIPTARE Disertacion në marrjen e gradës Doktor Udhëhoqi:Prof.

More information

Raport Nr ECA. Evropa juglindore Raporti i rregullt ekonomik Nr.8 Rritja rimëkëmbet, rreziqet zmadhohen

Raport Nr ECA. Evropa juglindore Raporti i rregullt ekonomik Nr.8 Rritja rimëkëmbet, rreziqet zmadhohen Raport Nr. 99668-ECA Evropa juglindore Raporti i rregullt ekonomik Nr.8 Rritja rimëkëmbet, rreziqet zmadhohen Vjeshtë 215 i Falënderime Përmes këtij Raporti të rregullt ekonomik mbulohen zhvillimet, parashikimet

More information

NGA POPULLI AMERIKAN OD AMERIČKOG NARODA

NGA POPULLI AMERIKAN OD AMERIČKOG NARODA NGA POPULLI AMERIKAN OD AMERIČKOG NARODA THE KOSOVO MUNICIPAL COMPETITIVENESS INDEX REPORT 2012 RAPORTI I KOSOVËS PËR INDEKSIN E KONKURRENCËS NË KOMUNA 2012 KOSOVSKI IZVEŠTAJ O INDEKSU KONKURENCIJE U OPŠTINAMA

More information

Revistë kërkimore-shkencore. Dega Ferizaj

Revistë kërkimore-shkencore. Dega Ferizaj ABSTR TRAKT Revistë kërkimore-shkencore ABSTRAKT Nr.1, 2015 Dega Ferizaj Keshilli redaktues: Medain Hashani Bujar Tafa Lindita Jusufi Roberta Bajrami Shqipe Shaqiri Driton Sejdiu 2 Abstrakt, nr.1, 2015

More information

Rishikimi funksional i Ministrisë së Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë

Rishikimi funksional i Ministrisë së Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë Rishikimi Funksional dhe Organizimi Institucional i Ministrive Rishikimi funksional i Ministrisë së Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë FRIDOM Rishikimi Funksional dhe Organizimi Institucional i Ministrive

More information

Termocentrali i Propozuar Kosova e Re: Barrë e panevojshme me një çmim të paarsyeshëm

Termocentrali i Propozuar Kosova e Re: Barrë e panevojshme me një çmim të paarsyeshëm Termocentrali i Propozuar Kosova e Re: Barrë e panevojshme me një çmim të paarsyeshëm Janar 2016 Termocentrali i Propozuar Kosova e Re: Barrë e Panevojshme me një Çmim të Paarsyeshëm Janar 2016 Nga Tom

More information

Nga copëzimi te bashkëpunimi Arsimi i lartë, puna kërkimore dhe zhvillimi në Evropën Juglindore

Nga copëzimi te bashkëpunimi Arsimi i lartë, puna kërkimore dhe zhvillimi në Evropën Juglindore Nga copëzimi te bashkëpunimi Arsimi i lartë, puna kërkimore dhe zhvillimi në Evropën Juglindore (From Fragmentation to Cooperation: Tertiary Education, Research and Development in South Eastern Europe)

More information

Punonjësit në hije, Ekonomia e Fshehur dhe Puna e Padeklaruar në Maqedoni Shqipëri dhe Kosovë

Punonjësit në hije, Ekonomia e Fshehur dhe Puna e Padeklaruar në Maqedoni Shqipëri dhe Kosovë Punonjësit në hije, Ekonomia e Fshehur dhe Puna e Padeklaruar në Maqedoni Shqipëri dhe Kosovë Raporti i politikave Nr.38, Janar 2017 1. Hyrje Zakonisht fjalë si në hije, e fshehtë, informale, e padeklaruar,

More information

Migrimi dhe Zhvillimi Ekonomik në Kosovë

Migrimi dhe Zhvillimi Ekonomik në Kosovë Raport Nr. 60590 - XK Migrimi dhe Zhvillimi Ekonomik në Kosovë 25 maj 2011 Njësia për zvogëlimin e varfërisë dhe menaxhimin ekonomik Rajoni i Evropës dhe Azisë Qendrore Dokument i Bankës Botërore REPUBLIKA

More information

Raporti vjetor Të jetojmë nga toka dhe puna jonë!

Raporti vjetor Të jetojmë nga toka dhe puna jonë! Raporti vjetor 204 Të jetojmë nga toka dhe puna jonë! Shkojmë përpara Viti 204 ka qenë një vit jubilar për IADK sepse është 0 vjetori i themelimit të saj. Për 0 vite IADK ka kaluar sfida por edhe ka treguar

More information

NDIKIMI I INFLACIONIT DHE RRITJES EKONOMIKE NË PAPUNËSI. RASTI I REPUBLIKËS SË MAQEDONISË

NDIKIMI I INFLACIONIT DHE RRITJES EKONOMIKE NË PAPUNËSI. RASTI I REPUBLIKËS SË MAQEDONISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI I EKONOMIKSIT NDIKIMI I INFLACIONIT DHE RRITJES EKONOMIKE NË PAPUNËSI. RASTI I REPUBLIKËS SË MAQEDONISË DISERTACION Në kërkim të Gradës Shkencore

More information

Analizë e politikave 03/2017

Analizë e politikave 03/2017 Analizë e politikave 03/2017 Puna e Komisionit për Bujqësi, Pylltari, Mjedis e Planifikim Hapësinor dhe Agjenda Evropiane per vitin 2017 Ky botim është realizuar me përkrahjen e projektit Promovimi i Shoqërisë

More information

TEKNOLOGJIA E INFORMACIONIT DHE KOMUNIKIMIT DHE ZGJIDHJE SISTEMESH RAPORT PËRFUNDIMTAR

TEKNOLOGJIA E INFORMACIONIT DHE KOMUNIKIMIT DHE ZGJIDHJE SISTEMESH RAPORT PËRFUNDIMTAR TEKNOLOGJIA E INFORMACIONIT DHE KOMUNIKIMIT DHE ZGJIDHJE SISTEMESH RAPORT PËRFUNDIMTAR Assoc. Prof. Ana Ktona, PhD Alban Karapici Me porosi të: Përgatitur nga: PËRMBAJTJA 1. PËRMBLEDHJE EKZEKUTIVE... 2

More information

Eficienca e çmimeve në tregun e pasurive të paluajtshme në Kosovë: Analiza e komponentit kryesor

Eficienca e çmimeve në tregun e pasurive të paluajtshme në Kosovë: Analiza e komponentit kryesor UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENI I FINANCËS DISERTACION Eficienca e çmimeve në tregun e pasurive të paluajtshme në Kosovë: Analiza e komponentit kryesor Në kërkim të gradës shkencore

More information

PASQYRA E TREGUT TË SHËRBIMEVE POSTARE NË REPUBLIKËN E KOSOVËS

PASQYRA E TREGUT TË SHËRBIMEVE POSTARE NË REPUBLIKËN E KOSOVËS PASQYRA E TREGUT TË SHËRBIMEVE POSTARE NË REPUBLIKËN E KOSOVËS 2013 RAPORT SIPAS ANALIZËS SË TË DHËNAVE TË RAPORTUARA NGA OPERATORËT POSTAR PERIUDHA; JANAR - DHJETOR 2013 PRISHTINË, QERSHOR 2014 PËRMBAJTJA

More information

Reforma në Menaxhim të Mbeturinave

Reforma në Menaxhim të Mbeturinave Reforma në Menaxhim të Mbeturinave Me Ligjin për Vetëqeverisje Lokale (Art. 17.1 f) dhe ndryshimet e Ligjit për Mbeturina në vitin 2012, komunat në Kosovë kanë marrë kompetenca të reja për menaxhimin e

More information

evropa juglindore Raporti i zhvillimeve Ekonomike Nr. 3

evropa juglindore Raporti i zhvillimeve Ekonomike Nr. 3 evropa juglindore Raporti i zhvillimeve Ekonomike Nr. 3 Nga Recesioni i Dyfishtë në Reforma të Përshpejtuara 7 6 5 4 3 2 1-1 -2-3 Rritja ekonomike EJL6 (%, majtas) Papunesia e EJL6 (%, djathtas) 27 28

More information

Studim me Ndjeshmëri Gjinore për Sektorin e TIK në Shqipëri

Studim me Ndjeshmëri Gjinore për Sektorin e TIK në Shqipëri Studim me Ndjeshmëri Gjinore për Sektorin e TIK në Shqipëri Raport nga: Qendra për Teknologjinë e Biznesit dhe Drejtim Janar 2015 1 Ky studim u mundësua nga mbështetja e Ambasadës së Zvicrës në Shqipëri

More information

Financiar. Raporti i Stabilitetit. Financiar. Numër 1 BANKA QENDRORE E REPUBLIKËS SË KOSOVËS CENTRALNA BANKA REPUBLIKE KOSOVA

Financiar. Raporti i Stabilitetit. Financiar. Numër 1 BANKA QENDRORE E REPUBLIKËS SË KOSOVËS CENTRALNA BANKA REPUBLIKE KOSOVA BANKA QENDRORE E REPUBLIKËS SË KOSOVËS CENTRALNA BANKA REPUBLIKE KOSOVA CENTRAL BANK OF THE REPUBLIC OF KOSOVO Raporti i Stabilitetit Buletini i Financiar Sektorit Financiar D H J E T O R 2 0 1 0 CBK Working

More information

UNMIK PËR BUJQËSINË ORGANIKE

UNMIK PËR BUJQËSINË ORGANIKE UNITED NATIONS United Nations Interim Administration Mission in Kosovo UNMIK NATIONS UNIES Mission d Administration Intérimaire des Nations Unies au Kosovo PROVISIONAL INSTITUTIONS OF SELF GOVERNMENT LIGJI

More information

POLITIKA TREGTARE DHE PROMOVIMI I EKSPORTIT NË KOSOVË

POLITIKA TREGTARE DHE PROMOVIMI I EKSPORTIT NË KOSOVË POLITIKA TREGTARE DHE PROMOVIMI I EKSPORTIT NË KOSOVË (Raport Hulumtues) Ky raport është pjesë e projektit Promovimi i zhvillimit ekonomik nëpërmjet shoqërisë civile, i cili është i financuar nga USAID-i

More information

REPUBLIKA E SHQIPËRISË MINISTRIA E EKONOMISË, TREGTISË DHE ENERGJETIKËS DREJTORIA E PËRGJITHSHME E POLITIKAVE

REPUBLIKA E SHQIPËRISË MINISTRIA E EKONOMISË, TREGTISË DHE ENERGJETIKËS DREJTORIA E PËRGJITHSHME E POLITIKAVE REPUBLIKA E SHQIPËRISË MINISTRIA E EKONOMISË, TREGTISË DHE ENERGJETIKËS DREJTORIA E PËRGJITHSHME E POLITIKAVE Draft STRATEGJIA E ZHVILLIMIT TË BIZNESIT DHE INVESTIMEVE (2013-2020) Prill 2013 TABELA E PËRMBAJTJES

More information

gap tetor 2017 analizë

gap tetor 2017 analizë gap tetor 2017 analizë Ky hulumtim u mundësua nga Programi i Angazhimit për Barazi (E4E), i financuar nga Agjencia e Shteteve të Bashkuara për Zhvillim Ndërkombëtar USAID dhe implementuar nga Qendra e

More information

Raport MBI VLERËN EKONOMIKE TË SEKTORIT JOFITIMPRURËS NË BALLKANIN PERËNDIMOR & TURQI

Raport MBI VLERËN EKONOMIKE TË SEKTORIT JOFITIMPRURËS NË BALLKANIN PERËNDIMOR & TURQI Raport MBI VLERËN EKONOMIKE TË SEKTORIT JOFITIMPRURËS NË BALLKANIN PERËNDIMOR & TURQI 2015 Balkan Civil Society Development Network Rrjeti Ballkanik për Zhvillimin e Shoqërisë Civile (BCSDN) Adresa: Mitropolit

More information

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI MARKETING DISERTACION. Në kërkim të gradës shkencore Doktor i Shkencës

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI MARKETING DISERTACION. Në kërkim të gradës shkencore Doktor i Shkencës UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI MARKETING DISERTACION Në kërkim të gradës shkencore Doktor i Shkencës Tema: STRATEGJITË E MARKETINGUT TË NDËRMARRJEVE NË SEKTORIN USHQIMOR NË KOSOVË

More information

Material Diskutues: Bujqësia dhe Zhvillimi Rural 1

Material Diskutues: Bujqësia dhe Zhvillimi Rural 1 Task Forca për Integrim Evropian Task Forca za Evropske Integracije Task Force on European Integration Tryeza Tematike Bujqësia, Zhvillimi Rural, Pylltaria, Peshkataria dhe Siguria e Ushqimit Material

More information

ECONOMICUS NR 7/2011 REVISTË SHKENCORE E FAKULTETIT EKONOMIK

ECONOMICUS NR 7/2011 REVISTË SHKENCORE E FAKULTETIT EKONOMIK ECONOMICUS NR 7/2011 REVISTË SHKENCORE E FAKULTETIT EKONOMIK Kryeredaktor Prof. Dr. ADRIAN CIVICI Redaktore BESARTA VLADI Këshilli botues Prof. Dr. SULO HADËRI Prof. Dr. LULJETA MINXHOZI Prof. Asoc. Dr.

More information

27.Total Quality Management and Open Innovation Model in the sector of Tourism (Case of Albania& Montenegro0

27.Total Quality Management and Open Innovation Model in the sector of Tourism (Case of Albania& Montenegro0 Besarta Vladi Lecture at European University of Tirana (EUT)/ Albania Ilir Rexhepi Managing Director at Kosovo Management Institute (KMI)/ Kosovo Dr.Ermira Qosja- Lecture at European University of Tirana

More information

ANALIZË E SHKURTËR MBI SINDIKATAT

ANALIZË E SHKURTËR MBI SINDIKATAT ANALIZË E SHKURTËR MBI SINDIKATAT Pjesëmarrja e grave në sindikata dhe respektimi i të drejtave të tyre në tregun e punës në Kosovë Autore: Nida Krasniqi Përmbledhje Ekzekutive Kjo analizë e shkurtër e

More information