19683 ALBANIAN. Decentralizimi Shenime i. STITUT X PermbIedhese r Fr; Redaktoi Jennie Litvack dhe Jessica Seddon. Public Disclosure Authorized

Transcription

1 Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized ALBANIAN Decentralizimi Shenime i. STITUT X PermbIedhese r Fr; Redaktoi Jennie Litvack dhe Jessica Seddon ,,,, w. 46, IL,,

2 ~~~~.;-f JIa +,i.p'w.f.ia,t.v..tt... kb(;.h.; jmfl41w/as5*. :! n.-.n'a-'[a M. ex.a ; 7w.aw 4 4,..e., al.,;r <,)+>t D.4 a. <x :.S ' "'m-"- 8.94' *% 'p

3 DECENTRALIZIMI PERMBLEDHESE SHENIME Redaktoi Jennier Litvack dhe Jessica Seddon Kontribuan Juanid Ahmad, Harry Blair, Talib Esmail, James Ford, Bert Hoffman, Graham Kerr, Elizabeth King, Riitta-Liisa Kolehmainen-Aitken, Emst Lutz, Keith McLean, Dennis Rondinelli, David Sewell, Anwar Shah, Giulio De Tommaso, dhe Dana Weist Instituti i Bankes Boterore Washington, D.C.

4 Copyright Banka Nderkombetare per Rindertim dhe Zhvillim/Banka Boterore 1818 H Street, N.W. Washington, D.C , U.S.A. Banka Boterore gezon te drejten e autoresisi sipas protokollit 2 te Konventes Nderkombetare te te Drejtes se Autoresise. Megjithate, ky material mund te fotokopjet p& qellime kerkimore, arsimore dhe shkencore vetem ne vendet anetare te Bankes Boterore. Materialet ne kete dokument jane subjekt ndryshimesh. Perfundimet, interpretimet dhe konkluzionet e shprehura ne kete dokument jane plotesisht te autoreve dhe nuk duhet t'i atribohen ne asnje lloj menyre Bankes Boterore, organizatave te bashkengjitura ose anetareve te Bordit te Drejtoreve EkzekutivE te tij apo vendeve qe ata perfaqesojne.

5 Pe*rmbajta Hy,rjje Falenderimet. Kontribuesit.vii 1. Cfare dhe Pse. 1 cfare eshte Decentralizimic. 2 Dennis Rondinelli Racionale per Decentralizimin. 6 James Ford 2. Hartimi i Projektit: Decentralizimi Politik, Fiskal dhe Administrativ Kuadri Kushtetues, Ligior dhe Rregullator per Decentralizimin James Ford Pjesmarrja, Shoqeria Civile dhe Decentralizimi Jessica Seddon Caktimi i Shpenzimeve Anwsr Shah Problemet ne Caktimin e Taksave Anwar Shah Transfertat dhe Grantet Nderqeveritare.28 Anwar Shah Decentralizimi i Aftesive Huamarrese.33 Junaid Ahmad Reforma ne Sherbimin Civil dhe Decentralizimi.39 Jessica Seddon & Giulio De Tommaso Informimi dhe Monitorimi ne Sistemet e Decentralizuara.44 Dana Weist Kapaciteti teknik dhe menaxherial lokal.46 Graham Kerr 3. Shpemdarja e Sherbimeve... :51 Decentralizimi i Sektorit te Arsimit.52 Keith McLean & Elizabeth King Decentralizimi i Sektorit Shndetsor.57 Riitta-Liissa Kolehmainen-Aitken Decentralizimi dhe Rrjeti i Mbrojtjes Shoqerore.62 Jennie Liivack Decentralizimi i Infrastrukturs.66 Jessica Seddon Decentralizimi i Fumizimit me Uje.72 Keith McLean Menaxhimi i Burimeve Natyrore dhe Decentralizimi.77 Ernst Lutz & Talib Esmail iii v -~ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ I -

6 Decentralizimi Shenime Permbledhese e shpenzimeve, caktimin e taksavc, transfertat nderqeveritare, dhe marrja borxh shtetirore) dhe vleresimet administrative (reforman e shoqerise civile, informacionin dhe monitorimin, dhe kapaciteti lokal teknik dhe menaxherial). Kapitulli i trete, Shp&rndarja e Sherbimeve, perqendrohet ne probleme qe i perkasin decentralizimit te sektoreve specifike dhe shpmrndarjes se sherbimeve te ndryshme (arsimi, kujdesi shendetesor, sigurimet shoqerore, infrastruktura, uji, menaxhimi i burimeve natyrore). Ne fund, kapitulli i katert, Ndikimet Potenciale te Decentralizimit, paraqet ndikimet potenciale mbi objektivat e barazise, stabilitetin makroekonomik, rritjen si dhe pergjegjshmrrine dhe korrupsionin. - iv-

7 Falenderimet Ky volum EshtE nje perpjekje kolektive e Grupit tetematikes Decentralizuese te Bankis Boterore. Shenimet qe p&rbdjne volumin u hartuan, rishikuan dhe redaktuan nga njerez me p&rvoje te gjate ne kete ceshtje. Banka Boterore falenderon Qendren Shqiptare per K&kime Ekonomike p&r perkthimin nr gjuhin shqipe td "Decentralizimi - Shinime ti Shkurtra", pergatitur n6permjet nje granti te InisiativEs per Decentralizimin Fiskal (Fiscal Decentralization Initiative - FDI). VlerEsojmd kontributet e Richard Bird dhe Keith McLean, qe ripand dhe ndihmuan ne redaktimin e disa prej pjes&ve. Pirveq kesaj, individ&t e meposhtem rishikuan te pakten nje nga pjeset: Harold Alderman, William Ascher, Naazneen Barma, Joel Brakan, Greg Browder, Robert Ebel, Peter Fallon, Ariel Fiszbein, Sandra Giltner, Graham Kerr, Christine Kessides, Deepa Sewell, Dominique van de Walle, dhe Debbie Wetzel. I~~~~~~~~~~~~~~~V

8

9 Kontribuesit Junaid Ahmad Eshte ekonomist ne Misionin Rezident te Rajonit te Afrikes: Afrika e Jugut te Bankes Boterore. Harry Blair 6shtE nje ekspert i demokracise ne Programin e Demokracise dhe Qeverisjes, USAID. Giulio de Tommaso eshte nje ekspert per menaxhimin e sektorit publik ne Grupin e Zhvillimit Ekonomik dhe Shoqeror t6 Lindjes se Mesme dhe Afrikes Veriore te Bankes Boterore. Talib Esmail eshte nje ekonomist sektori ne Familjet Teknike Afrikane: Zhvillimi Rural 2 i BankEs Bot6rore. James Ford eshte nje ekspert per sektorin urban ne Departamentin e Transportit, Ujit dhe Zhvillimit Urban te BankEs Boterore. Bert Hofman esht6 nje country ekonomist ne Familjet Teknike Afrikane: Makroekonomi 1 te Bankes Boterore. Graham Kerr eshte nje konsulent ne firmen konsulente Shoqatat ne Zhvillimin Rural, Inc. Elisabeth King Eshte nje ekonomiste n6 Grupin e KErkimeve te Zhvillimit te Bankes Boterore. Riitta-Liissa Kolehmainen-Aitken EshtE nje konsulente programi ne NjEsinE Teknike te Projektit per Zhvillimin e Menaxhimit te Planifikimit Familjar tek Shkencat e Menaxhimit per ShEndetin. Jennie Litvack eshte nje ekonomiste ne Divizionin e Sektorit Publik per Menaxhimin Ekonomik & Zvogelimin e VarferisE. Ernst Lutz este nje ekonomist ne Departamentin e Mjedisit nd BankUs BotErore. Keith McLean eshte nje konsulente ne Departamentin per Zhvilimin Rural te BankEs Boterore. Dennis Rondinelli eshte nje Profesor i MirEnjohur Galaxo i Menaxhimit ne ShkoHln e Biznesit Kenan-Flagler dhe drejtor i Qendres pdr Kerkime Globale Biznesi ne Institutin per Nd&rmarrjen Private Frank Hawkins Kenan, Universiteti i Karolines se Veriut ne Chapel Hill. Jessica Seddon eshte njd Konsulente ne Zyren e Ekonomist6ve Kryesore te BankEs Nderkombetare Amerikane per Zhvillim. David Sewell eshte nje ekonomist fiskal ne Grupin per Zhvillimin Ekonomik dhe Shoqeror te Lindjes se Mesme dhe Afrik6s se Veriut ne Banken BotErore. -vii -

10 Decentralizimi Shenime Permbledhese Anwar Shah eshte nje oficer vleresimi ni Departamentin e Vleresimit te Operacioneve, Marredheniet Rajonale dhe Vleresimi i Vendit te Bankes Boterore. Dana Weist eshte nje ekonomist financiar ne Njesine Sektoriale per Zhvillimin Urban ne Azine Jugore dhe Paqesorin te Bankes Boterore. -viii -

11 I qfare dhe Pse Ky kapitull p&mban dy pjese qe p&rshkruajne format e ndryshme te decentralizimit dhe,'eshtd racionale pdr decentralizimin. Ato bejne nji pershkrim te pergjithshem td formave te decentralizimit qe mund te hasen ne vende te ndryshme, bile dhe brenda nje vendi dhe sektori. Dallimi midis Ilojeve te ndryshme td decentralizimit Iehtdson diskutimet per hartimin e politikes dhe sidomos te ndikimit te saj. PNr shembull, fakti nese nje vend do te zgjedhe formen e "dekoncentrimit", "delegimit" apo "devolvimimit" per funksione te caktuara - si dhe ndikimin qe do kene keto vendime - do te varet nga objektivat e vendimmaresve, si dhe nga shume faktore te tjere qe lidhen me strukturin politike, administrative dhe fiskale te vendit. Eshte e rendesishme te kete marreveshje per cdo debat p&r decentralizimin ne menyre qe td evitohet "krahasimi i mollive me portokallet" dhe per t'u siguruar se mund te nxirren mesime atihere kur eshte e nevojshme. -1-_

12 Decentralizimi Shenime Permbledhese qfare eshte Decentralizimi? Decentralizimi - transferimi i autoritetit dhe pdrgjegjesise per funksione publike nga pushteti qendror ne organizata qeveritare vartese apo pothuajse td pavarura ose ne sektorin privat - mbulon nje hapesire te gjere konceptesh. do lloj decentralizimi - politik, administrativ, fiskal apo i tregut - ka karakteristika, rrjedhime politike dhe kushte te ndryshme per sukses. TE gjithe keta faktore duhet te konsiderohen me kujdes perpara se te vendoset nese projekti apo programi duhet ti mbeshtese riorganizimin e sistemeve financiare, administrative dhe shperndarje e sherbimeve. Diferencimi i lloj eve te ndryshme tr decentralizimit eshtr i rendesishem pasi hedh drite ne dimensionet e shumta te tij dhe nevojen per koordinim por nga ana tjeter keto koncepte mbivendosin njera tjetren. Decentralizimi politik, administrativ, fiskal dhe i tregut mund te shfaqen n6 forma dhe kombinime te ndryshme ne vende te ndryshme, brenda vendit dhe madje edhe brenda sektoreve. PErkufizimet e sakta jane me pak te rend6sishme sesa percaktimi i nje modeli te kuptueshem. Decentralizimi Politik Decentralizimi politik synon t'u jape qytetareve dhe perfaqsuesve t6 zgjedhur re tyre me shume pushtet ne pro,esin e marrjes se vendimeve publike. Ky lloj decentralizimi shpesh Eshte i shoq&ruar me politika pluraliste dhe qeveri perfaqsuese, por ai mund te mbishtese gjithashtu demokratizimin duke iu dh&ne qytetareve ose perfaqsuesve te tyre md teper influenca ne formulimin dhe zbatimin e politikave. Mbrojtdsit e decentralizimit politik pretendojne se vendimet e bera me nje pjesmarrje me te gjere do te jene me te mire informuara dhe me te fokusuara ne interesat e shoqeris6, sesa ato te bera nga autoritetet politike kombetare. Ky koncept nenkupton se zgjedhja e pirfaqsuesve nga juridiksionet lokale elektorale u jep mundesi qytetarive qd te njohin me mire p&rfaqsuesit e tyre politike dhe u jep gjithashtu mundesi zyrtareve te zgjedhur te njohin me mire nevojat dhe deshirat e zgjedhesve te tyre. Decentralizimi demokratik shpesh kerkon reforma kushtetuese, krijimin e partive politike pluraliste, forcimin e legjislacionit, krijimin e njesive lokale politike dhe inkurajimin e grupeve efektive publike. DecentTalizimi Administrativ Decentralizimi administrativ kerkon te rishperndaje autoritetin, pergjegjesine dhe burimet financiare per sigurimin e sherbimeve publike ndermjet niveleve te ndryshme ti qeverisjes. Ai EshtE transferimi i pergjegjesise per planifikimin, financimin dhe menaxhimin e funksioneve te caktuara publike, nga pushteti qendror dhe agjensite e tij tek njesiti ne terren, te agjensive qeveritare, njesive vartese, autoriteteve publike apo korporatave gjysem-autonome ose autoriteteve rajonale. Decentralizimi administrativ ka tre forma kryesore - dekoncentrimin, delegimin dhe devoluimin - secila me karakteristika te ndryshme. DEKONCENTRIMI. Dekoncentrimi, rishperndarja e autoritetit vendimmarres dhe p&rgjegjsive financiare dhe menaxhuese ndermjet niveleve te ndryshme te pushtetit qendror, shpesh eshte konsideruar forma me e dobet e decentralizimit dhe perdoret - 2 -

13 4fare dhe Pse me shpesh ne shtetet unitare. Sidoqofte, politikat dhe mundesite per marrjen e inputit lokal ndryshojne brenda kesaj kategorie: dekoncentrimi mund te zhvendose pergjegjesite nga zyrtaret e pushtetit qendror ne kryeqytete tek ata qe punojne ne rajone, provinca apo distrikte, ose ai mund te krijoje nje administrate te forte ne terren apo kapacitet administrativ lokal nen mbikqyrjen e ministrive te pushtetit qendror. DELEGIMI. Delegimi Eshte nje forme me e perhapur e decentralizimit. Nepermjet delegimit, pushtetet qendrore transferojne pergjegjesite e marrjes se vendimeve dhe administrimin e funksioneve publike, tek administratat gjysem-autonome jo plotesisht te kontrolluara nga pushteti qendror por pergjegjes perpara tij. Qeverite i delegojne pergjegjesite, atehere kur krijojne ndermarrje publike apo korporata, autoritete vendase, autoritete te transportit, distrikte te sherbimeve te vecanta, distriktet e shkollave gjysemautonome, korporata rajonale te zhvillimit ose njesi speciale te zbatimit te projekteve. Zakonisht, keto organizata kane shume liri veprimi ne marrjen e vendimeve. Ato mund te perjashtohen nga detyrimet mbi personelin e rregullt te sherbimeve civile dhe mund te vendosin taksa te drejteperdrejta p& sherbimet tek perdoruesit. DEVOLUIMI. Devoluimi Eshte transferimi i autoritetit p&r marrjen e vendimeve, financimin dhe menaxhimin tek njesite gjysem-autonome te pushtetit lokal me status korporate. Devoluimi zakonisht transferon p&rgjegjesite per sherbimet, tek bashkite qe kujdesen vete per zgjedhjen e kryetarit dhe anetareve te keshillit te rrethit, sigurojne te ardhurat e tyre dhe kane autoritet te pavarur per te marre vendime per investimet. Ne nje sistem te devolvuar, pushtetet lokale kane njohur qarte dhe ligjerisht kufijte gjeografike mbi te cilet ato ushtrojne autoritet dhe brenda te cilave ato realizojne funksione publike. Eshte ky lloj i decentralizimit administrativ, qe vendos bazat e pjeses me te madhe te decentralizimit politik. Decentralizimi Fiskal Pergjegjesia financiare eshte nje komponent kyc i decentralizimit. Nese pushtetet lokale dhe organizatat private kryejne me efektivitet funksione te decentralizuara, ato duhet te kene te ardhura te mjaftueshme - te realizuara lokalisht ose te transferuara nga pushteti qendror - si dhe autoritet per te marre vendime per shpenzimet. Decentralizimi fiskal mund tr marre shume forma, qe p&rfshijne: * Vete-financim apo mbulim te kostove nepermjet te ardhurave nga perdoruesit; * Bashke-financim apo bashke-prodhim, ne te cilin perdoruesit marrin pjesd ne sigurimin e sherbimeve dhe infrastruktures nepermjet kontributeve monetare dhe punes; * Shtrirje e te ardhurave lokale nepdrmjet taksave mbi pasurine apo nga shitjet ose te ardhurat indirekte; * Transferta nderqeveritare te te ardhurave te pergjithshme nga taksat e mbledhura nga pushteti qendror tek pushteti lokal, per perdorim te pergjithshem apo specifik; * Autorizim i marrjes hua nga bashkite, dhe mobilizim i burimeve kombetare dhe te pushteteve lokale nepermjet garancive te huave. NE shume vende ne zhvillim, pushtetet lokale apo njesite administrative kane autoritetin ligjor te vendosin taksa, por baza e takses eshte kaq e dobet dhe varesia tek - 3 -

14 Decentralizimi Shenime Pdrmbledhese subvencionet e pushtetit qendror 8shtE kaq e percaktuar, saqe nuk behet asnje perpjekje per te ushtruar kete autoritet. Decentralizimi Ekonomik dhe i Tregut Format me te plota te decentralizimit nga perspektiva e nje qeverie jane privatizimi dhe derregullimi; keto e zhvendosin pergjegjesin6 e funksioneve nga sektori publik ne ate privat. Ato lejojne qe funksione qe md pard kane qene ekskluzivisht p&gjegjesi te pushtetit qendror, te realizohen nga bizneset, grupet e komunitetit, kooperativat, shoqatat vullnetare private, dhe organizata te tjera jo-qeveritare. Privatizimi dhe derregullimi zakonisht jane te shoqeruara me politika te liberalizimit ekonomik dhe zhvillimit te tregut. * Privatizimi - Privatizimi mund tr varioje ne qellim: nga sigurimi i tr mirave dhe sherbimeve te bazuara plotesisht ne vepimtarine e lire te tregut, tek marredhniert private-publike ne te cilat qeverite dhe sektori privat bashkepunojne per td siguruar sherbimet apo infrastrukturen. Privatizimi mund te nenkuptoje lejimin e ndermarrjeve private per te realizuar funksione qe me pard kane qene te monopolizuar nga qeveria. Privatizimi do te thote gjithashtu, caktim i ndermarrjeve tregtare per sigurimin apo menaxhimin e sherbimeve publike. Ka nje numer re madhd formash dhe menyrash institucionale private-publike me ti cilat organizohen fiinksione tr tilla, vecanerisht ne infrastrukture. Gjithashtu, privatizimi mund tr perfshijd financimin e programeve te sektorit publik nep6rmjet tregut te kapitaleve, me akte nenligjore apo masa te pershtatshme, per t'u siguruar se pushteti qendror nuk merr persiper risqe per kete marrje hua, dhe per te lejuar pjesmarrjen e organizatave private. Ne perfundim, privatizimi mund te nenkuptoje transferimin e p&rgjegjsive per sigurimin e sherbimeve nga sektori publik ne ate privat, nepermjet privatizimit se ndermarrjeve shteterore. * Derregullimi - Derregullimi zvogelon detyrimet ligjore per pjesmarrjen private ne sigurimin e sherbimeve ose lejon konkurencen ndermjet ofruesve private per sherbime qe me pare siguroheshin nga qeveria apo monopole ligjore. Ne vitet e fundit, privatizimi dhe derregullimi jane bere alternativa terheqese per qeverite ne vendet ne zhvillim. Pushtetet lokale jane duke privatizuar, nepdrmjet kalimit te sigurimit te sherbimeve apo administrimit tek kontraktore te tjere. Zgjedhja e Menyres me te Pershtatshme per Decentralizim Ne kushte te pershtatshme, te gjitha keto forma te decentralizimit mund te ndihmojne ne zgjerimin e pjesmarrjes se publikut ne veprimtarite politike, ekonomike dhe shoqerore ne vendet ne zhvillim. Aty ku realizohet me efektivitet, decentralizimi ndihmon ne lehtesimin e ngadalsise ne marrjen e vendimeve, qe shkaktohet nga planifikimi i pushtetit qendror dhe kontrolli i veprimtarive te rendesishme ekonomike dhe shoqerore. Decentralizimi mund te ndihmoje ne thjeshtimin e procedurave komplekse burokratike, dhe mund te rrise sensibilitetin e zyrtareve qeveritare ndaj nevojave dhe kushteve lokale. Per me teper, decentralizimi mund te ndihmoje ministrite e pushtetit qendror qe te sigurojne sherbime ne nje numer mi te madh zonash lokale; lejojne perfaqsi me te madhe politike td grupeve te ndryshme politike, etnike, besimtare -4 -

15 Cfare dhe Pse dhe kulturore ne marrjen e vendimeve; dhe i lehteson menaxheret kryesore te ministrive qendrore nga detyrat rutine, duke u dhene mundesi atyre te perqendrohen me teper ne politike. Ne disa vende, decentralizimi mund te krijoje nje fokus gjeografik ne nivel lokal, duke koordinuar me me efektivitet programet ne nivel kombetar, provincial, rajonal dhe lokal, dhe mund te siguroje mundesi me te mira per banor& lokale qe te marrin pjese ne pro,esin e marrjes se vendimeve. Decentralizimi mund tr,oje ne programe me krijuese, te reja dhe te p&gjegjshme duke lejuar eksperimentimin lokal. Ai mund te rrise stabilitetin politik dhe bashkimin kombetar, duke lejuar qytetaret qe ti kontrollojne me mire programet publike ne nivel lokal. Por decentralizimi nuk eshte nje kure, dhe ai ka disa disavantazhe te rendesishme. Decentralizimi jo gjithmone eshte efi,ient, sidomos per sherbimet standarte, rutine dhe te bazuara ne rrjet. Ai mund te rezultoje ne humbje te ekonomise se shkalles dhe te kontrollit mbi burimet e pakta financiare, nga pushteti qendror. Kapaciteti i dobet teknik apo administrativ ne nivelet lokale, mund te rezultoje ne sherbime me pak efektive dhe efi,iente ne disa zona te vendit. Pergjegjesite administrative mund te transferohen ne nivelet lokale pa burimet e nevojshme financiare, duke bere me te v6shtire shperndarjen apo sigurimin ne mase te njejte te sherbimeve. Decentralizimi mund te beje me kompleks koordinimin e politikave kombetare dhe mund te lejoje marrjen ne dore te funksioneve specifike nga elitat lokale. Gjithashtu, mosbesimi midis sektoreve publike dhe private mund te minoje bashkepunimin ne nivel lokal. Planifikuesit e projekteve dhe programeve duhet te jene te afte te vleresojne fuqite dhe dobesite e organizatave publike dhe te sektorit privat, ne realizimin e llojeve te ndryshme te funksioneve. Perpara se te zhvillojne plane te detajuara per decentralizimin, ata duhet te vleresojne ate nivel me te ulet organizativ te qeverise qe eshte i afte te kryeje funksione me efi,ienci dhe efektivitet, si dhe format me te pershtatshme te privatizimit per ato funksione qe nuk duhet te ofrohen nga qeveria. Edhe ata hartues programesh qi nuk e shohin decentralizimin si motivin e tyre primar, duhet te analizojne me kujdes Ilojet ekzistuese tr decentralizimit nr nje vend, ne mrnyre qe te pershtasin planet politike me strukturat ekzistuese. Suksesi i decentralizimit varet nga trajnimi i pfrshtatshem i zyrtareve ne nivel kombitar dhe lokal, ni administratat e decentralizuara. Asistenca teknike kerkohet shpesh per pushtetet lokale, ndermarrjet private dhe grupet jo-qeveritare lokale nr planifikimin, financimin dhe menaxhimin e funksioneve te decentralizuara. Centralizimi dhe decentralizimi nuk jane kushte ose-ose. Ne pjesen mr te madhe te vendeve, nje bilanc i p&rshtatshem i centralizimit dhe decentralizimit eshte thelbesor p& funksionimin efektiv dhe eficient te qeverise. Jo ti gjitha funksionet mund apo duhet te financohen dhe menaxhohen ni nje formr tr decentralizuar. Edhe kur pushtetet kombetare decentralizojni p6rgjegjisiti, ato shpesh marrin p&rsip& role te rendesishme politike dhe mbikqyrese. Ato duhet tr krijojne dhe ruajne kushtet qe i japin mundesi nj6sive lokale te administrimit apo organizatave jo-qeveritare, te marrin persiper me shume p&rgjegjesi. MinistritE qendrore shpesh kane role kryesore ne promovimin dhe mbishtetjen e decentralizimit, duke zhvilluar politika dhe vendime te p&shtatshme dhe efektive kombarare per decentralizimin dhe duke forcuar kapacitetet lokale institucionale, p&r tr marre p&siper pergjegjesi per funksionet e reja

16 Decentralizimi Shenime Permbledhese Racionale per Decentralizimin Pjesa me e madhe e proceseve te decentralizimit qe kane ndodhur ne dekaden e fundit, ka qene motivuar nga shqetesime politike. P&r shembull, ne AmerikEn Latine decentralizimi ka qene nje pjese e rendesishme e procesit te demokratizimit pasi regjimet qendrore autokratike u zivendasuan nga qeveritr e zgjedhura qe operojne sipas kushtetutes se re. NE AfrikE, shperndarja e sistemeve politike shumepartiake ka krijuar kerkesa per mi shume ze lokal ne marrjen e vendimeve. NE disa vende, si ne Etiopi, decentralizimi, ka ardhur ne pergjigje td presioneve nga grupet etnike dhe rajonale per me shume kontroll dhe pjesmarrje ne proresin politik. NE raste ekstreme, decentralizimi paraqet nje perpjekje te deshperuar per te mbajtur vendin te bashkuar, ne p&rgjigje te ketyre presioneve duke u dhene me teper autonomi te gjitha lokaliteteve ose duke lejuar "federata asimetrike". NjE variacion mbi k&te teme, ka qene decentralizimi si nje produkt i lufterave te gjata civile, si ne Mozambik apo Uganda, ku mundesite e hapura politike ne nivel lokal kane lejuar nje pjesmarrje me te madhe nga te gjitha ish-fraksionet luftarake ne qeverisjen e vendit. Ekonomite ne tranzicion te ish-shteteve socialiste kane decentralizuar ne nje mase te madhe, pas renies se aparatit te vjeter te centralizuar. NE shume vende, decentralizimi ka ndodhur thjesht ne mungese te ndonje strukture alternative kumptimplote qeverisjeje, per te siguruar sherbimet e pushteteve lokale. Ne disa raste (sidomos ne AzinE Jugore), decentralizimi shfaqet i motivuar nga nevoja per te permiresuar shperndarjen e sharbimeve tek popullsia e gjere si dhe nga njohja e kufizimeve nga administrata qendrore. Megjithese ne shume raste decentralizimi duket te ndodhe pa shume planifikim dhe hartim, ka nji shumllojshmeri cshtjesh qe luajne rol ne ndikimin e decentralizimit mbi efiqiencen, barazine dhe stabiitetin makroekonomik. Suksesi i decentralizimit eshte i lidhur ngushte me aderimin ne disa nga parimet e hartimit: financim i ndjekur nga nje p&rcaktim i qarte i funksioneve, marrje vendimesh e informuar, mbeshtetje e prioriteteve lokale dhe p&rgjegjshmeri. Per shkak se kushtet e vendit ndryshojne shpesh ne menyra komplekse dhe jo te qarta, politikat dhe instrumentat institucionale qe krijojne decentralizimin duhet ta hartohen sipas kushteve specifike. Argumentet Ekonomike per Decentralizimin Gjithnje e me tep6r literatura boterore po studion arsyet ekonomike baze p& decentralizim. EkonomistEt e justifikojne decentralizimin mbi bazat e eficiences shp&rndarese. Arsyeja e tyre baze EshtE se vendimet p&r shpenzimet publike qe jane kryer nga nje nivel qeverisjeje qe EshtE me afar dhe me p&rgjegjis ndaj nje votuesi lokal, ka me shume te ngjare te reflektoje kerkes6n per sherbime lokale, sesa ato vendime te marra nga nje pushtet qendror ne distance. NjE arsye e dyte ekonomike p& decentralizim dshte p&rmiresimi i "konkurrences" se pushteteve dhe nxitja e novacioneve - dhe kishtu mundesia qe pushtetet do te veprojne ne pdrgjigje te deshirave te qytetareve. NjE tjet&r perfitim potencial ishte se njerezit jane me te gatshem tr paguajne per sherbimet qe i pergjigjen prioriteteve, sidomos nese ata jane td perfshire ne procesin e marrjes se vendimeve per shperndarjen e ketyre shdrbimeve. Nje num& problemesh teorike dhe praktike komplikojne faktin nese decentralizimi EshtE nje strategji ekonomike e mire apo e padeshirueshme. Ne nivelin makroekonomik, -6 -

17 Cfard dhe Pse nje shqetesim i rendesish6m ka qen6 fakti se decentralizimi mund te beje te veshtire zbatimin e politikave stabilizuese dhe mund te qoje ne nivele destabilizuese, si dhe ne krijimin e shpenzimeve publike dhe borxhit publik. SidoqoftE, sistemet e decentralizuara mund te krijohen per te shmangur efektet destabilizuese dhe pir te krijuar nxites te sakte. NjE pjese e decentralizimit te viteve 8O-tE ishte nje shmangie e inbalancave fiskale, nga pushtetet qendrore te pushtetet lokale. NE kushte te tilla, nuk Eshte e habitshme tr shohesh nje lidhje te forte ndermjet decentralizimit dhe imbalanceve fiskale ne nivelet e ulta. NjE tjeter debat ne nivel makro, evidencat per te cilen nuk jane konkluzive, EshtE nese decentralizimi vonon apo jo rritjen ekonomike. Shqetrsimet per barazine - nderjuridiksionale dhe nderpersonale - kane qene shumi te rendesishme pir debatin e decentralizimit. Disa juridiksione kane m6 teper burime se te tjerat, ndoshta per shkak te madhesise apo vendndodhjes. PErve, kesaj, rrethanat historike (te tilla si aparteidi), mund te kene krijuar diferenca lokale. Per kete qellim, mund te hartohet nje program fiskal nderqeveritar per te zhvendosur burimet ne zona me me pak avantazhe per t'u siguruar se te gjithe qytetaret gezojne nji minimum sherbimesh, pavaresisht nga vendndodhja, apo marrin asistencd per te shpejtuar permirsimin e deficitive te krijuara per shkak te vendndodhjes. Shp&rndarja e granteve per programet e varferise ne nivelet lokale, duhet te analizohet me sukses brenda kushteve te nje vendi te veqante, meqenese mungesa e transparences ose shpjegimi i paqarti per hartimin e transfertave ndonjehere rezulton ne atr qe zona me te pasura marrin me shume burime se ato mi te varfdra. Shpesh debatohet se pushtetet qendrore jane plotrsisht pergjegjese per sigurimin e barazise nd&rpersonale. Aty ku ekonomite lokale jane me td hapura dhe shume burime, sidomos burimet kryesore njerezore, jane te l!vizshme duhet pritur nje sukses i kufizuar nga programet shperndarese te perqendruara sipas juridiksioneve. MegjithatE, pushtetet lokale mund dhe luajne rol shume te rend6sishem ne zbatimin e programeve qendrore shp6rndarese dhe ne percaktimin e nje numri taksash, shpenzimesh dhe skemash te transfertave ndermjet lokaliteteve. Sherbimet specifike qe duhen decentralizuar dhe lloji i decentralizimit qe duhet ndjekur, varen nga ekonomite e shkalls qe ndikojne efiqiencen teknike dhe shkallen e efekteve tejkaluese jashte kufijve juridiksionale. KEto ceshtje duhet te merren ne konsiderate ne hartimin e nje sistemi te decentralizuar. NE prakrike, nuk Eshte e nevojshme te decentralizohen te gjitha sherbimet ne te njejt6n menyre dhe ne te njijtin nivel. Ne nje sens te rendesishem ekonomik, tregu Eshtr forma perfundimtare e decentralizimit, ku konsumatoret mund tr blejne nje produkt cilesor nga zgjedhja e furnitoreve. Natyra e pjeses me te madhe te sherbimeve lokale publike, kufizon realizimin e plote te ketij opsioni dhe krijon nje rol qeveritar n6 sigurimin e ketyre sherbimeve, por ai nuk kerkon qe sektori publik automatikisht te jet6 p6rgjegj6s per shperndarjen e tr gjitha sherbimeve. Aty ku Eshtr e mundur te strukturohet konkurenca, sir ne shperndarjen e nje sherbimi apo ne te drejten per te shperndard kete sherbim, te dhenat tregojne se sherbimi do td kryhet mz me efiqience. MegjithEse e pazakonshme ne praktike, pushtetet lokale kand konkuruar me sukses per te drejten e sigurimit te disa sherbimeve lokale. NE nje varg sherbimesh lokale publike ne qdo vend te dhene, njd shumllojshmeri zgjidhjesh nga dekoncentrimi tek konkurenca apo privatizimi i menaxhuar kani te ngjare qe tr bashk&ekzistojne me sukses ne te njdjten kohe. -7-

18 Decentralizimi Shdnime Permbledhdse Kushtet per Decentralizim te Suksesshem Megjithese politika Eshte nje force udheheqese qe qendron prapa decentralizimit ne shumicen e vendeve, decentralizimi mund te jete nje prej atyre momenteve te bukura ku politikat e mira dhe ekonomite e mira i sherbejne te njdjtit qillim final. Objektivat politike te pergjegjesise dhe pjesmarrjes ne rritje te politikes ne nivel lokal, mund te koincidoje me objektivat ekonomike te vendimeve me te mira per p&dorimin e burimeve dhe gadishmeri ne rritje per te paguar per sherbimet lokale. Per nje decentralizim te suksesshem jane te rendesishme ti pakten pese kushte: * Kuadri i decentralizimit duhet ta lidhe financimin lokal dhe autoritetin fiskal me pergjegjesite dhe funksionet e sigurimit te sherbimeve te pushtetit lokal, keshtu qe politikanet lokale mund te bejne dicka per premtimet e tyre dhe te mbajne pergjegjesitd e vendimeve ti marra; * Komunitetet lokale duhet te informohen per kostot e sherbimeve dhe opsioneve shperndarese si dhe paketen e burimit dhe menyren nga vjen, keshtu qe vendimet qe ata marrin do jene kuptimplote. Buxheti pjesmarres sic Eshte perdorur nd Porto Alegro, Brazil, eshte nje menyre pdr te krijuar keto kushte; * Komunitetet kane nevoje per nje mekanizdm per te shprehur preferencat e tyre ne njd menyre te tille qe t'i lidhin me politikanet, kishtu qe do te kete nje nxites te besueshem per pjesmarrjen e njerzve; * Duhet te ketd nje sistem pergjegjshmerie te bazuar ne informacion publik dhe transparent, qe u jep munddsi komuniteteve te vezhgojne me efektivitet peformancen e pushteteve lokale &he te reagojn6 ne menyre te pershtatshme ndaj kesaj performance. Si rezultat politikanet dhe zyrtaret lokale kane nj6 nxites per t'u ndjere pergjegjes; * Instrumentat e decentralizimit - kuadri ligjor dhe institucional, struktura e p&rgjegjesive per shp&rndarjen e sherbimeve dhe sistemi fiskal ndcrqeveritar - duhet te hartohen ne menyre te tille qe te mbeshtesin objektivat politike. Permbushja e ketyre kushteve, ose te pakten te kete disa arritje te pushtetit lokal Eshte nje detyre e vdshtire por e arritshme. -8 -

19 2 Hartimi i Projektit: Decentralizimi Politik, Fiskal dhe Administrativ Ky kapitull permban nente pjese qe trajtojne aspekte te ndryshme te decentralizimit politik, fiskal dhe administrativ. MegjithisE shpesh keto reshtje nuk jane konsideruar se bashku, te gjithe jane perberes te rendesishem per nje decentralizim tr suksesshem. Per shembull, rregullimet e "pershtatshme" fiskale nuk kane nje strukture apo informacion te pershtatshem rregullator dhe monitorimi mund te,oje ne rezultate te ndryshme. Te gjitha ceshtjet e paraqitura ne ke&e kapitull jane te lidhura me njera tjetrrn dhe si te tilla ato duhet te merren ne konsiderate gjate decentralizimit. Dy ceshtjet e para ne kete kapitull i perkasin decentralizimit politik. Pjesa e pare fokusohet ne kuadrin kushtetues, ligjor dhe rregullator pir decentralizimin, dhe pjesa e dyti mbi pjesmarrjen e shoqerisi ne procesin e decentralizimit. Parametrat brenda te cilave mund te hartohet decentralizimi, varen nga struktura kushtetuese e vendit, ne vecanti nese ky vend ka nje qeveri federale apo unitare. Ne praktike, hap6sira e autonomise qe u jepet niveleve lokale ndryshon shume; disa vende federale ne natyri jane vende unitare (p.sh. Meksika) dhe vende tr tjera unitare veprojne si vende federale (Kina). Megjithate, mundesite dhe kufizimet ligjore per decentralizim duhet te mbahen parasysh. Keto ceshtje trajtohen me thellesi ne kete pjese dhe jane te vlefshme per te gjitha pjeset e tjera te ketij volumi. HapEsira ne te cilen decentralizimi eshte i afte te arrije pdrfitime te efi,ences shp&rndarese, varet ne nje mase te madhe nga natyra e pjesmarrjes lokale. Drejtues lokal mund te reflektojne nevojat dhe deshirat lokale nese ekzistojne kanalet per marrjen e inputeve te tilla dhe nese drejtuesit jane te pergjegjshim para votuesve te tyre. Kjo pjese perqendrohet ne marrmdheniet e rendesishme mes pjesmarrjes qytetare dhe decentralizimit. Kater pjeset e tjera trajtojne fusha te rendesishme te federalizmit fiskal: caktimin e shpenzimeve, caktimin e te ardhurave, hartimin e transfertave nderqeveritare, dhe marrjen borxh nga njdsite lokale. Keto kater komponente pdrbejne sistemin e financave nderqeveritare. Ndikimi i financave nderqeveritare ne objektivat baze ekonomike te qeverisa - barazia, eficienca dhe stabiliteti makroekonomik - varet nga sistemi me shumi sesa nga cdo njeri komponent ne vecanti. Per shembull, decentralizimi i shpenzimeve dhe tr ardhurave mund te,oje ne eficence dhe pergjegjesi me te madhe ne pjesdt me te pasura tr nje vendi, por mund tie roje gjithashtu ne ulje te barazisi ne pjeset me tr varfera. Kjo gje mund te shmanget, nese transfertat nderqeveritare perdoren per te kompensuar zonat me tr varfera. Ne menyre te ngjashme, duhet te krahasohen shpenzimet dhe te ardhurat kur te planifikohet decentralizimi. Nese pushteti qendror decentralizon mi shum tre ardhura sesa shpenzime, atij mund t'i shterojne burimet e nevojshme per te permbushur detyrimet kombetare; po keshtu, decentralizimi i tepert -9 -

20 Decentralizimi Shenime Permbledhese i shpenzimeve pa te ardhura te pershtatshme mund te qoje nd nivele te mangeta lokale te burimeve. Presioni per metoda jombeshtetese te financave rritet ne te dyja keto situata dhe mund te coje ne paqendrueshmeri makroekonomike. PNr k&e, disa pjese perberase tr federalizmit fiskal duhet te shqyrtohen se bashku si nje sistem. Tre pjesdt e fundit ne kate kapitull trajtojne decentralizimin administrativ: sherbimin civil, informacionin dhe monitorimin, si dhe kapacitetin teknik dhe menaxherial. Nec qdo sistem te decentralizuar, si autoritetet lokale ashtu edhe ato te niveleve me te larta do te luajne role plotesuese per t'u dhene mundesi drejtuesve lokali t'i pergjigjen nevojave te popullsise se tyre dhe per te mbrojtur interesat kombetare. PErfitimet nga decentralizimi (qe do te thote, eficence me e madhe shperndarese) mund te realizohen vetem nese drejtuesit lokale kane fleksibilitet ne permbushjen e kerkesave, nevojave dhe deshirave te votuesve te tyre; nese kane kapacitetin e burimeve financiare dhe njerezore per t'ju pergjigjur efektivisht; nese jane te pergjegjshem para popullsise se tyre si dhe para qeverise (per sherbimet e deleguara tek pushtetet lokale); dhe nese pushtetet lokale dhe qendrore mund te sigurojne informacion dhe te vazhgojne sherbimet per te cilat ata jane pergjegjes. Problemet e sherbimit civil jane vecanerisht te rendesishme per sherbimet e decentralizuara sociale, pasi ato perfaqsojne pjesen me te madhe te kostove korrente. Duke u varur ne politiken e pages dhe te punesimit si dhe normat administrative sektoriale, ato mund te ndikojne shume ne shkalln e fleksibilitetit qe u sigurohet niveleve lokale. MegjithEse literatura per reformen e sherbimeve civile eshte mjaft e zhvilluar, Eshte shkruar pak per reformen e sherbimit civil dhe decentralizimin. Banka Boterore sapo ka filluar pro,esin e zhvillimit te njohurive tr saj ne k&t6 fushe. Ne jemi ve,anerisht te interesuar ne mbledhjen e pervojave te vendeve te ndryshme (sukseseve dhe deshtimeve) persa i perket problemeve te decentralizimit dhe sherbimeve civile

21 Hartimi i Projektit: Decentralizimi Politik, Fiskal dhe Administrativ Kuadri Kushtetues, Ligjor dhe Rregullator per Decentralizimin Kushtetutat, ligjet dhe aktet ninligjore kodifikojne parametrat formalk ni baze te te cilave duhet t6 funksionojne sistemet e decentralizuara. Ne menyre strukturore, arkitektura e d&shirueshme e ketyre tregullave ishti e percaktuar qarte: * Kushtetutat duhet te p&doren p&r ti vendosur parimet baze mbi te cilat do te veproje decentralizimi, duke perfshire te drejtat dhe pzrgjegjesite e te gjitha niveleve te qeverisjes, p&rshkrimin dhe rolin e institucioneve bazd ne nivele lokale dhe qendrore, dhe bazat mbi te cilat mund te vendosen apo te ndryshojne rregullat e detaj uara; * Nje ose me shume ligje duhet te percaktojne parametrat specifike td sistemeve nd&qeveritare fiskale dhe detajet institucionale te struktures se pushtetit lokal, duke perfshire strukturat baze, procedurat (perfshire zgjedhjet), p6rgjegjesiti dhe rregullimet; * Nje seri aktesh ninligjore te bashkengjitura tek cdo ligj, duhet te interpretojne dhe detajojne praktikat dhe masat me te cilat mund te veproje ligji perkates. Ligjet qe kane te bejne me detyrat qe ndahen ndermjet pushtetit qendror dhe atij lokal duhet te perfshijne seksione mbi marredheniet nderqeveritare. Detajime dhe thjeshtezime me te medha shoqerojne levizjen drejt kesaj arkitekture me tre-platforma, nga kushtetuta tek aktet nrnnigjore, ndersa per te levizur nga aktet nrnligjore tek kushtetuta k&rkohet nje vishtiresi me e madhe dhe nje shkalle me e madhe autoriteti (minister, parlament dhe asambleja kushtetuese). Nivelet e veshtiresive dhe vendi i autoritetit gjatz ndryshimeve, jane faktore te rendesishem ne pircaktimin se ku do te vendosen aspekte tr ve,anta te decentralizimit te pushtetit ne keti arkitekture si dhe ni percaktimin e thjeshtdsise relative te perkufizimeve. Ngurtesia dhe fleksibiiteti i vendosur ni kete strukturi kane rrjedhime te rendesishme p8r menaxhimin e nje sistemi te decentralizuar. Vendosja e nje njesie brenda kisaj arkitekture mund te jete rezultat i konsensusit, por shpesh ishti rezultat i negociatave, shpeshhere ti vashtira, ndermjet interesave konkuruese. Ata qe jane te shqetisuar per stabilitetin makroekonomik, p&r shembull, mund te d&shirojne qe rregullat nderqeveritare fiskale te jene nen mbikqyrjen e Ministrise se Financave, per t'i dhene kesaj ministrie maksimumin e fleksibilitetit ne menaxhimin e shpenzimeve publike. Pushtetet lokale, ne kundershtim, mund te debatojne (ashtu siq bini ne Brazil) qe keto rregulla te pircaktohen ne kushtetute. Ne Uganda, qellimet dhe mekanizmat per transfertat jane te percaktuara ne kushtetute, sa bashku me nji formula per p&rcaktimin e madh6sise minimale ti fondeve nga te cilat shp&rndahen grantet ni bllok; detajet e formulave shp&rndarese jane subjekt i rregullimeve. Meqen6se decentralizimi 6shtE nje eksperiment kompleks shoqeror, nje shembull i mire mund te jeti ai qe lejon me tepdr fleksibilitet p&r te ndryshuar specifikimin e instrumentave te zbatimit, ndersa parimet politike dhe filozofike te percaktohen ne kushtetute dhe strukturat operative ni ligje. -11-_

22 Decentralizimi Shenime Permbledhese Nderveprimet midis Kuadrit Ugjor dhe Rregullator dhe Decentralizimi Pfrvec ligjeve kryesore, ligjet proceduriale te nje vendi mund ti kene efeke te shumta ne suksesin e pirpjekjeve per decentralizim. Per shembull, kur shpenzimet lokale duhet te kontrollohen paraprakisht financiarisht nga nje autoritet qendror, futen disa lloj kufizimesh qe bejne te veshtire arritjen e perfitimeve qe sjell decentralizimi. Kur rishikohet kuadri ligjor per decentralizim, nuk eshte e mjaftueshme te shqyrtohen ligjet sidomos ato qe kane te bejne me decentralizimin. Edhe ligje te tjera qe mandatojnr aspekte te shp&rndarjes se sherbimeve, shirbimeve civile, buxhetimit dhe keshtu me radhe, duhet te merren ne konsiderate, per te siguruar nje model te qendrueshem. Trajtimi i ceshtjeve kryesore ne kuadrin ligjor dhe rregullues do te varet nga struktura e qeverise si nje sistem unitar apo federal. NE disa sisteme federale (p.sh. Kanada dhe Indi), pushtetet lokale jane plotesisht nen autoritetin e pushteteve shtet&rore apo provinciale. Qeveria federale eshte keshtu e kufizuar ne marredh&niet qe mund te vendose me nivelin lokal, dhe mund te kerkoje td ndikoje sjelljen dhe rezultatet lokale permes shteteve apo provincave. NjE politike decentralizuese, si ajo qe dshte duke u p&rpjekur India te vendose, komplikohet mjaft nga ky faktor. Disa sisteme unitare mund te ushtrojne kontroll tej mase ti centralizuar mbi pushtetet lokale. Ne Indonezi, Ministria e Puneve te Brendshme ka pasur autoritetin te caktoje dhe heqe kryetaret e bashkive dhe bile edhe kryetaret e fshatrave. Pengesat strukturore ne krijimin e nje sistemi te decentralizuar ne kete kontekst jane t6 pakta, por kjo nuk do ti thote se proresi i institucionalizimit te nje sistemi te tillk eshte pa pengesa kritike. Indonezia ka pasur legjislacionin per decentralizimin qd ne vitin 1974, por procesi atje eshte shumi larg perfundimit. Ashtu si dhe me aspekte te tjera kyce te decentralizimit, kuadri ligjor dhe rregullues do t'i pdrshatet kushteve te vendit. Megjithate, ka shume probleme qd ky kuad6r duhet te trajtojd. Kero ceshtje te nje r6ndesi shume te madhe per veprimtarine e BankEs BotErore perfshijne: * Klasifikim i pushteteve lokale brenda niveleve te percaktuara ne kushtetute; * Struktura te gjera organizative si dhe rolet dhe pergjegjasite e tyre; * Termat e zyrave, fuqite vepruese, procedurat dhe kufizimet e lidershipit politik si dallim nga sherbimi civil; * Shkalla e autonomise ne politikat ndaj personelit si dhe nd administrimin e pushteteve lokale; * Autoriteti i pushteteve lokale per administrimin taksor dhe fiskal; * Autoriteti borxhmarres dhe kapaciteti i pushteteve lokale; * Shp&rndarja e kerkesave p&r buxhetimin, menaxhimin e shpenzimeve, kontabilitetin, auditimin dhe raportimin; * Sigurimi i sherbimeve dhe autoriteti shperndares; * Mekanizmat per pjesmarrjen e qytetareve. Kuadri ligjor dhe rregullator duhet ti hartohet ne mdnyre te tillk qe te njohe diferencat ne kapacitetet e menaxhimit. Caktimi i pergjegjesive funksionale - pe shembull, kapitali provincial apo qendra e krijuar e rritjes - shpesh ni menyre ti nenkuptuar njeh aftesite e ndryshme te bashkive, por nje kuader me dinamik qe njeh -12 -

23 Hartimi i Projektit: Decentralizimi Politik, Fiskal dhe Administrativ kapacitetin, te bazuar ne performancdn ne kohe, eshte me i deshirueshem per nje periudhi afat-gjate. Kompletimi i shkalls se autonomise dhe privilegjeve me nje komplet treguesish te performances, te cilat mund te perfshijne shpenzimet totale, shkallen e vetmjaftueshmerise se te ardhurave, performancen e menaxhimit ti buxhetit (mungesa e defi,iteve) dhe perfomancen e shperndarjes se sherbimeve (vrojtimi i klienteve), do te lejoje qe kuadri ligjor dhe rregullator te pershtatet me ndryshimet ne kapacitetin lokal. Periudha kohore e pershtatshme per rivleresimin dhe treguesit, duhet te lidhen me rrethanat e vendit si dhe me detaje specifike te kuadrit te decentralizimit. FRamurit Paralajmerues Pese flamure paralajmerues, te zgjedhur nga nje liste e gjate potenciale e risqeve me te rrezikshme, kerkojne vemendje te vecante. Se pari, pushtetet lokale ne te njejtin nivel nominal mund te variojne nd menyre te konsiderueshme ne kapacitetet e tyre. Per shembull, West Bank dhe Gaza kane bashki qe variojne ne numrin e popullsise se tyre nga 10,000 njerez ne mbi 1 milion, me kapacitete menaxhuese per t'u plotesuar. Diferencat ne kapacitetin fiskal mund te dallohen ne komponentin e barazise te sistemit nd6rqeveritar fiskal, por fakti se menaxhimi dhe kapacitetet administrative mund gjithashtu te variojne, rralle merret ne konsiderat&. itshte e vlefshme qe sistemi ligjor dhe rregullues tr njohe ndryshimet ne kapacitetet menaxhuese, permes nje klasifikimi te pushtetit lokal brenda niveleve. Politikat dhe strategjite qe trajtojne keto ndryshime mund qe te konsiderohen ne mznyrz koherente. Se dyti, pushtetet lokale duhet te keti aftesind qe td marrin borxh atehere kur ato kane mundesi ta ripaguajn6 ate. Sidoqoftd, per arsye te rrezikut moral (te diskutuar ne detaje me te hollesishme ne seksionin mbi marrjen borxh), duhet t6 behet cdo perpjekje e mundshme per te promovuar idene se kredite e pushteteve lokale jane detyrime te brendshme te pushteteve lokale dhe jo te niveleve te larta te qeverisjes, perveq rastit kur kjo gje eshti specifikisht e shprehur. REndEsia si dhe veshtiresite e berjes se kesaj gjije jane ilustruar me nje shembull per kushtet e borxhit lokal ne Brazil. Kuadri ligjor dhe rregullues mund te mbeshtese kete mesazh duke specifikuar kushtet nen te cilat mund te marrin borxh pushtetet lokale, kufijte e ketyre marrjeve hua, krkesat e raportimit per borxhin dhe sherbimin e huase si dhe denimet p&r shkeljen e tregullave. Se treti, ligjet e pushtetit lokal jo gjithmone i kane prezantuar paraprakisht opsionet, (duke perfshire pjesmarrjen private dhe konkurencen e menaxhuar), qe mund te ndiqen ne shperndarjen e sherbimeve lokale publike. Si rezultat, barrierat ligjore mund qe te pengojne ne menyre te papershtatshme aftesine e autoriteteve lokale per te zgjedhur opsionet me te deshirueshme per shperndarjen e sherbimeve te decentralizuara. Qytetet Kineze kane qene te imagjinueshme ne rinovimin dhe shperndarjen e disa sherbimeve tr pa parashikuara ne kuadrin ligjor dhe rregullator brenda te cilit ato operojne; megjithate edhe ne kito kushte eshtd i dcshirueshem racionalizimi. Barrierat dhe kufizimet e papershtatshme duhet te menjanohen ose korrigjohen ne hartimin dhe detajimin e kuadrit ligjor dhe rregullator per decentralizim. Sekaterti, nje demokraci e votuar shpesh besohet se kenaq kushtet per pjesmarrjen e qytetareve ne krijimin e sistemeve te decentralizuara, por nd praktike kjo gj& mund te mos jeti e mjaftueshme. NjE pjesmarrje kuptimplote kerkon qe qytetardt te jene te informuar dhe qe zzri i tyre te ketr ndikim aty ku rezultatet jane te menjehershme

24 Decentralizimi Shenime Permbledhese Sistemi ligjor dhe rregullator duhet te siguroj tre pakten nje njohje ti plote, kohore dhe plotesisht te pranueshme publike te vendimeve per shp&rndarjen e burimeve - nz programet e buxheteve, prokurimit dhe te shpenzimeve. NjE orientim drejt rezultateve dhe prodhimit ne menaxhimin e shpenzimeve do te ishte akoma dhe me i d6shiruesh6m. Uganda eshte duke hartuar buxhetet lehtesisht aksesibel p& te gjitha nivelet e qeverisjes, si pjesi te nje programi reforme per menaxhimin e shpenzimeve qe vend theksin tek orientimi mbi prodhimin dhe rezultatet. Pervec kesaj, qytetar&t duhet te kene te drejta te besueshme dhe te sigurta ne mjetet qe vene ne zbatim denime te p&shtatshme p& shkeljen e rregullave. Se pesti, termat e zyres per drejtuesit politike lokale jane te lidhur ngushte me ceshtjet e autoritetit dhe p0rgjegjshmeris&. Kryetarer e Bashkive kane nevoji per nxites per t'u fokusuar nga periudha afatshkurter ne te pakten ate afatmesme. Kjo k&rkon nje mbajtje te mjaftueshme ose mbajtje potenciale per te qene te afte te arrijne objektiva kuptimplote. Termat tre vjecare te parinovueshme per zgjedhjen e kryetareve te bashkive ne Meksike, per shembull, kane qene shoq&ruar me nje fokus afat-shkurt&r ne strategjiti e qeverisjes se zyrtareve lokale. Aty ku lejohen terma te shumfishta keto mund te shkojne ne tre-kater vjet. Aty ku lejohen terma te vetme, do te ishin te d&shirueshme termat pese deri ne gjashte vjet. Percaktimi i detajuar i autoritetit, pushteteve, sistemeve kontrollit financiar dhe pro,cedurave duhet te lidhet me rrethanat lokale, duke perfshire r,ishtje qe mund te variojne nga tradita kulturore ne gjendjen e sistemeve te llogaritjes dhe kontrollit financiar. Vlerisimet pdrfshijni gjithashtu balancin qe duhet vendosur ndermjet lenies hapesire per nje lidership agresiv, dhe mbrojtjes si komunitetit nga ekseset, nje zgjedhje qe eshte subjekt i shijeve politike dhe shpesh nje rrjedhim i p&vojes historike. Mosmarreveshja ndermjet rregullave formale dhe praktikave, e cila vihet re shpesh ne shume vende, eshte nje koment per rindesini e karakteristikave tz ve,anta te hartimit dhe zbatimit te sistemeve rregullatore dhe ligjore. Paqart6sia dhe kompleksiieti krijojne hapesire per interpretime konfliktuale dhe konfiizione. Nje interpretim i vetem dhe i miratuar eshte mjaft i rendesishem. Pirpjekje te vecanta per te pregatitur dhe p&rhapur versionet e popullarizuara te sistemit ligjor dhe rregullator, ashtu sic ka b&ri dhe Uganda, duhet te jene nje pjese kyre e strategjise si decentralizimit. Kompleksiteti eshti shpesh i pashmangshem, sidomos ne nivelin e instrumentave p&r zbatim. Sidoqofti, ai ndihmon nese nje instrumenti nuk i kerkohet te beji shume. Kjo lehteson komunikimet dhe zbatimin e politikes qe mbishtet ky instrument, nji monitorim me te mire t~ efektivitetit te ketij instrumenti ne kete rol dhe rregullimeve qe mund te k&rkoje instrumenti apo politika

25 Hartimi i Projektit: Decentralizimi Politik, Fiskal dhe Administrativ Pjesmarrja, Shoqeria Civile dhe Decentralizimi Pjesmarrja dhe decentralizimi kane nje marredhenie te ndervarur. Nga njera and, nje decentralizim i suksesshem kerkon disa shkalle te pjesmarrjes lokale. Afersia e pushteteve lokale me votuesit e tyre, do t'u jape mundesi atyre t'u pergjigjen me mire nevojave lokale si dhe per te balancuar me efiience shpenzimet publike me nevojat private vetem atehere kur informacioni qarkullon ndermjet qytetareve dhe pushtetit lokal. Nga ana tjet&, proc,esi i decentralizimit mund te nxise mundesite per pjesmarrje duke vendosur me teper pushtet dhe burime tek nje nivel pushteti me i afert, me i njohur dhe qe mund te influencohet me lehte. Ne mjediset me tradita te varfra te pjesmarrjes qytetare, decentralizimi mund te jetr nje hap me rendesi nd krijimin e mundesive te rregullta dhe te parashikuara per marredheniet qytetar-shtet. Kjo lidhje e ndervarur ndermjet decentralizimit dhe pjesmarrjes mund te coje ne udhezime politike deri diku kontradiktore. Mekanizmat per pjesmarrjen qytetare mund te konsiderohen nje parakusht me vlere kur behet vleresimi i kendveshtrimit te nje decentralizimi te suksesshem. Ne te njejten kohe, hartimi i decentralizimit duhet te marre parasysh mundesite dhe kufizimet e vendosura nga kanalet ekzistuese te pjesmarrjes lokale. Mungesa e mekanizmave pjesmarrese, sidoqofte, mund te konsiderohet si nje motivim per decentralizim dhe mund te ndihmoje ne krijimin e kerkeses lokale per me teper kanale pjesmarrese per t'u dhene ze preferencave lokale. Paragrafet e meposhtme diskutojne keto dy dimensione: pjesmarrje si nje mjet per decentralizim te suksesshem dhe si nje synim te decentralizimit. Se pari, merren ne konsiderate mekanizmat e gjere per pjesmarrjen e qytetareve qe shihen si parametra te decentralizimit. Keto lloje strukturash institucionale, te fiksuara ne mjedisin politik kombetar dhe te zhvilluara gjate nje periudhe te gjate kohe, nuk mund te ndryshohen menjehere me nje vendim te thjeshte. Me pas, rishikohen menyrat me specifike per pjesmarrjen e qytetareve qe mund td realizohen ne procesin e decentralizimit. Permes ketyre ndryshimeve rritese mund te gjenerojne munddsi me te mddha per pjesmarrjen qytetare dhe qeverisjen demokratike. Pjesmanje si njie Parakusht: Influence e Konsiderueshme ne Vendimmarrje Kanalet ekzistuese tr institucionalizuara per pjesmarrje te qytetareve dhe aftesia e njerezve pdr t'i perdorur ato duhet te merren parasysh ne hartimin e programeve te decentralizimit nd vendet ne zhvillim. Zgjedhjet e drejta dhe te rregullta lokale dhe nivelet e larta te kapitalit shoqeror (bashkimi i komunitetit dhe historia per te punuar se bashku) u jep mundesi qytetareve te sinjalizojn6 preferencat me eficiencd te tyre dhe te realizojne perputhjen e perpjekjeve te udheheqsve me deshirat e tyre. Studimet kane treguar se kontrolli i gjere dhe i vazhdueshim i qytetardve mbi drejtuesit mund te permiresoje ciksind e veprimeve t6 qeverise. Lufta e vazhdueshme p& te ruajtur vendin e punes mund tr coje ne perpjekje te mddha per te kenaqur konsumator&t ne te gjitha frontet. Rezultatet e studimeve ne Kolumbi, pdr shembull, kane treguar se zyrtaret publike te cilt kane frike se mos humbasin punin, kane me teper te ngjare te punesojne nje staf me te mire per te realizuar punen e perditshme te -15 -