ARSIMI NE SHQIPERI: QENDRIME DHE SHPRESA NE N RYSHIM

Transcription

1 Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized BANKA BOTERORE WASHINGTON, D. C. ARSIMI NE SHQIPERI: QENDRIME DHE SHPRESA NE N RYSHIM nga Nora Dudwick, ECSSD dhe Helen Shahriari, ECSHD SHKURT2000

2 Shtypur ne shtypshkronjen STEVLA Hr. "Vaso Pasha", Nr Tirane

3 DY FJALE FALENDERIMI Ky vleresim social qe nga fillimi deri ne fund eshte produkt i nje gru~'i pune. Se pari dhe mbi te gjitha do te deshironim te falenderonim grupin kerkimor shqiptar, i cili na dihmoi ne mbledhjen e te dhenave, shpesh ne rrethana te veshtira, si edhe ne pergatitjen e raporte e. Grupi perbehej nga Adem Tamo, Theodhori Karaj dhe Teuta Starova nga Fakulteti i Shkencave Sbciale ne Universitetin e Tiranes; anetaret e grupit z.edmond Rrapti, shkenctar social (social scientist), nf Universitetin e Tiranes, Blendi Ceka, Matilda Cuko, Edita Fino, Denisa Garunja, Denada Hoxha, Gerti Janaqi, Elona Naqo, Florian Pustina dhe Andris Sastoli, studente te vitit te fundit. Gjithashtu deshitojme te falenderojme z. Hir Gedeshi nga Qendra per Studime Ekonomike dhe Sociale, i cili koordinoi tudimin ne Shqiperi. Po keshtu deshirojme te falenderojme te gjithe ata punonjes te administrate, specialiste te arsimit, perfaqesues te OJQ-ve dhe gjithe personat e tjere qe me bujari ndane kohen e tyre me pjesetaret e ekipit tone. i Ne kete vleresim kontribuan gjithashtu shkenctaret sociale ShqiPta~" duke filluar me miqte tane te vjeter, Sokol dhe Ela Kondi, qe te dy antropologe, te cilet erdhen ne ashington per te marre pjese ne nje diskutim intensiv dy ditor ne lidhje me arsimin shqiptar te periu hes socialiste dhe postsocialiste bazuar ne eksperiencen, njohurite dhe informacionin e tyre profesional mbi kete c;:esh*. Po ashtu, antropologia Stephanie Schwandner-Sievers, ne Shkollen e Studimev Sllavonike te Londres, solli eksperiencen e saj te madhe gjate ketij procesi, si edhe lexoi me shume kui'des draftin tone te pare. Erind Pajo, kandidat per titullin "Doktor" ne antropologji, tashme ne Univers tetin e San Diego-s, beri nje analize te permbajtjes se librave shkollore shqiptare. Ekipi i eshte mirenjohes koleges ne zyren e Bankes Boterore ne Tiran', znj. Lida Kita, e cila na mbeshteti shpesh me anen logjistike. Ekipi falenderon Elda Hafizin e cila mpndesoi shume nga keto intervista. Ne perfituam gjithashtu edhe nga takimet dhe diskutimet me te gjlthe grupin e punes ketu ne Uashington. Ne vec;:anti deshirojme te falenderojme znj.sue Berryman, ~dheheqese e Grupit te Punes, e cila na dha orientimet e para, si edhe mbeshtetje te vazhdueshme du e u treguar edhe shume e duruar gjate kesaj pune. I jemi mirenjohese znj. Deborah Trent per mbesht tjen qe na dha ne shume raste gjate projektit. Po ashtu i jemi mirenjohes Grupit Tematik te Kapitalit Social qe mbeshteti punen tone permes nje granti shtese. Se fundi, ky raport nuk do ta kishte pare driten pa ndihmen e personelit~'esimdhenes, studenteve dhe prinderve te tyre, si edhe pa ndihmen e zyrtareve dhe liderve zyrtare dh jo-zyrtare te cilet ishin informatoret kryesore qe u intervistuan dhe qe ndane me ne sinqerisht perc ptimet, shqetesimet dhe shpresat e tyre. Shpresojme qe ky raport te kontribuoje sado pak ne realizimn e shpresave te tyre.

4

5 PASQYRA E LENDES DY FJALE FALENDERIMI iii i PASQYRA E LENDES...,... v Pcnnbledhjc ekzckutive ix ~;:~;;;~;;;~.;.;~~~~;~~. ;~~~:;;.;;;;;~~~;;;;~; ~~.;~.Q;;~~::::.. :::::...:::::...::::...::: : JlvfETODOLOGJIA Objektivat... 1'... 2 Plam i Punes kerkimore dhe puna ne terren... 3 Perzgjedhja e qendrave dhe informatoreve...j... 4 KONTEKSTI POLITIKO-SOCIAL I ARSIMIT... j... 5 ORGANIZIJlv1J POLITIKO-SOCIAL... 5 Dllimet vert-lug.. i a...;... 5 Ringjallja e tradites kanum... j'... 5 Diversiteti fetar... 6 KAPITALI SOCIAL NE SHOQERINE SHQIPTARE... )... 7 Te brendshmit dhe te jashtmit... 7 Dyshimi dhe miti i korupsionit... 8 PARTITE POLlTIKE DHE ROLl I TYRE NE JETEN E PERDITSf{ME... 9! KONFLIKTI CIVIL DHE KRIMINALITETI NE RRITJE PERFSHIRJA E TE RINJVE NE VEPRIMT ARITE KRIMINALE PASIGlTRIA NE SHKOLIA..., Ndikimi i pasigurise tek nxenesit...,l Ndikimi i pasigurise tek personeli mesimdhenes Si i zgjidhin shkollat problemet e sigurise... 15!

6 Si ka ndryshuar arsimi qe nga vitit 1991: perspektiva e paleve ARSIMI QE NGA VITI DENIGRIMI I ARSI~nT PlTBLII( Shkollat private konisderohen S1 me te mira Shkollat private shihen si me te gjendshme (mene perfitim)ndaj perfitueseve Arsimi privat si kercenim ndaj shkollave publike dhe rrezik ndaj barazise EKSPERIENCA NE K:LASE VESHTIRESITE E MESIMDHENIES DHE TE MESUARIT Mjedise te papepershtatshme dhe ne amortizim I<.lasa te m bingarkuara ME PAK STIMUJ PER MESUESIT Paga te pamjaftueshme Rendesia gj1thnje ne rritje e puneve te dyta METODAT E MESIMDHENIES I(ufizimet qe hasin mesuesit Si i shikoje nxenseit marrepheniet ne klase KUALIFIKIMI I MESlTESEVE PROBLEMI I LIBRAVE SHKOLLORE Cilesia e librave shkollore Prodhimi i librave shkollore PROGRAl\1I (PLANI) MESIMOR: SI I PERGJIGJET AI KERKESAVE NE NDRYSHIM27 Program mesimor i mbingarkuar... Shkeputje midis shkolles tetevjes:are dhe shkolles se mesme Pergatitja e nxenesve qe lene shkollat per arsimin e larte apo per pune... Permbajtja ideologjike e programit mesimor MARREDHENlET INSTITUCIONALE: "KOLEKTIVI I SHKOLLES" SHKOLLA DHE "KOMUNITETI" Konceptet e komunitetit Shkollat dhe organizatat jo-qeveritare AUTORITETI DHE PERGJEGJESIA BRENDA SHKOLLES Roli i 1\finistrise Autoriteti i kufizuar formal i drejtoreve te shkollave ROLl I MESUESEVE NE PROCESIN E VENDIM MARRJES PERFSHIRJA E PRINDERVE NE SHKOLLA... C'presin shkollat nga prinderit Kufizimet e kontaktit prinder-mesues Ndihma financiare e prinderve per shkollat Komitetet dhe bordet e prinderve QEVERIA E NXENESVE: NJE INICIATIVE E RE... 38

7 AKSESI DHE BARAZIA: PERJASHTIMI NE RRITJE NDIKIMI I VARFERISE PRINDERORE NE ARSIM Pengesat qe hasin nxenesit e varfer Migrimi: pergjigjia e re ndaj varferise PABARAZITE RAJONALE: PROBLEMET E ARSIMIT NE FSHAT Mangesite e arsimit ne fshat...: Qendrimi i shkolles ndaj nxenesve te fsharit...i M~~:~lf:h~~Y~e~~.~~~~~~..~.~~J~~~.I :: ~ ~~:~ ~~ T' :::::::::::::::::::::::::: RENDESIA E GJINISE..., QENDRIMET NDAJ ARSIMIMIT TE VAJZAVE... j MARREDHENIET NE KLASE... ; GJINIA DHE ARSIl'vfI I LARl1-;: Kufizimet me te cilat ndeshen vajzat shqiptare :~ KONKLUZIONE DHE REKOMANDIME... ~ GJETJET..., Shkolla dhe komuniteri Aksesi dhe Barazia Eksperienca ne klase... ~ Si ia dalin mbane mesuesit:"ekonomia ne hije" e sistemit arsimor...f REKOMANDIMET Harrimi i reformes arsimore... Transparenca dhe pe.. rgjegjs.. h m erta.. ' Rinderrimi dhe rehabilimi i shkollave Reforma e programit mesimor dhe librave shkollore Cilesia e mesimdhenies dhe zhvillimi profesional j... Marredheniet dhe pergjegjesite insritucionale Rritja e barazise dhe aksesit..., onitorizimi...j SHTOJCA I: QENDRAT E PERFSHIRA NE STUDIM...t SHTOJCA II: QENDRA PER DEMOKRACI NE EVROPEN JUG. INDORE... 64

8

9 PERMBLEDHJE EKZEKUTlVE HYRJE Reforma arsimore eshte shnederuar ne nje nder c:;:eshtjet me te rend. sishme per Shgiperine. Shgiperia doli nga nje ekonomi e mbyllur e planifikimit gendor ne nje ekonomi te tregjeve globale dhe nga nje rregjim politik i mbyllur autoritar ne nje regjim me te hapur. Ne eko:nomite moderne, niveli dhe cilesia e arsimit ndikon ne mundesine e gjetjes se nje vendi pune duke ndikuar njekohesisht edhe ne nivelin e te ardhurave. Arsimi rrit mobilitetin social duke gene se sa me te arsimuar te jene njerezit ag me te medha jane shanset e tyre per te siguruar nje kualifikim te metejsqem ne vendet e tyre te punes. Nga ana tjeter, ne ekonomite moderne, mungesa e arsimit perben nje f: iktor te rendesishem per varferine. Keshtu, duke gene se pabarazite ne mundesite per arsimim kon ribuojne ne nje varferi strukturore dhe te varferit, fshataret apo grupe te tjera te gjetur ne disavantazh ndodhen te perjashtuar nga njeri prej mjeteve me te rendesishem ge c:;:on drejt integrimit social dhe p 'rparimit ekonomik. Arsimi gjithashtu luan nje rol shume te rendesishem ne percaktimin ideologjise kombetare, formimit te identitetit dhe nocioneve te gytetarise. Per pasoje, perpjekjet pe!l" reformimin e sistemit arsimor duhet te mbeshteten ne nje game vlerash dhe gendrimesh te shpallura apo te pashpallura, pervec:;: importimit te praktikave te ripunimit te programeve mesimore, te metodave te vleresimit dhe te formave te perfshirjes dhe angazhimit te komunitetit ge mund te mos itne te pershatshme per kontekstin socialo- kulturor. Se fundi, por teper e rendesishme po te kemi parasysh marredheniet politike delikate dhe rrezikun gjithnje prezent te nje konflikti nacionalist ne rajo:nin e Ballkanit, arsimimi mbart ne vetvete potencialin e zbutjes apo acarimit te rniteve dhe stereotipev i ge kontribuojne ne nje konflikt. METODOLOG]IA Ky studim ge eshte bazuar mbi nje rast studimor ne dymbedhjete shkolla, kontribuon ne studimin sektorial per arsimin ne Shgiperi. Qellimi kryesor i ketij studimi esh e te perpiget te kuptoje eksperiencat dhe perspektiven e studenteve, nxenesve, mesueseve, prinderve dhb drejtoreve te shkollave. Komuniteti i shkolles perben edhe njesine primare te analizes; gendrat jane perzgjedhur ne menyre ge te reflektojne ndryshueshmeri nga pikepamja gjeografike; te perfagesojne eko~omite lokale; etnicitetin dhe &ose fe te ndryshme; nivelin socialo-ekonomik te komunitetit; shkallen e netereogjenitetit socialoekonomik te komunitetit. Tre ekipe intervistuesish lokale, te mbikegyrur nga shkenctaret shogerore te Universitetit te Tiranes, udhehogen grupet e punes dhe bene intervista me drfjjtore shkollash, mesues, nxenes, studente, prinder dhe informatore te rendesishem nga komunite ne lidhje me nevojat, perparesite dhe ato ge ata shpresojne te shohin ne procesin e arsimit dhe n' marredheniet midis te gjithe te interesuareve, shkollave dhe komunitetit. Pjesa e dyte, ende e pa erfunduar, perpiget te konfirmoje ose te pergenjeshtroje gjetjet dhe te percaktoje problemet, sipas shkalles se rendesise se tyre duke dhene edhe sugjerime per to. ix

10 x KONTEKSTI POLITIKO-SOCIAL I ARSIMIT Sistemet arsimore reflektojne dhe riafirmojne organizimin baze te nje shoqerie dhe vlerat e saj me te qenesishme. Shqiperia po kalon nje periudhe krize te thelle dhe kjo reflektohet pothuaj ne <;:do aspekt te sistemit arsimor. Paqendrueshmeria e vazhdueshme politike dhe insitudonet shteterore qe nuk funksionojne sic duhet, ndikimi i krizave politiko-ekonomike ne betejat vendase per pushtet e perfitirn ekonomik; hendeku i madh qe ekziston ne mundesite midis komuniteve urbane dhe atyre fshatare; ndikimi i trafikut te drogave, prostitucionit dhe krimit te organizuar kane influencuar se tepermi qendrimet dhe shpresat e njerezve ndaj arsimit, si edhe funksionimin e perditshem te sistemit arsimor. Ne disa zona te Shqiperise, mungesa ne vazhdimesi e sigurise ka forcuar edhe me tej rolin e familjeve te medha dhe ate te ligjit te tradites- kanunit-, qe ka nxjere krye serish, ne ve<;:anti ne zonat veri-lindore per te kompensuar funksionimin jo te mire ose te dobet te institucioneve shteterore. Rendesia e grupeve socia/e tekufizuara: Shqiperia eshte etnikisht relativisht homogjene, me perjashtim te rreth 40,000 grekeve etnike qe kane mbetur ne Shqiperi, si edhe te disa komuniteteve te vogla vllahe dhe rome. Po keshtu, pavaresisht se shqiptaret jane nje popullesi e perzjere myslimane, ortodokse dhe katolike, dallimet fetare nuk luajne ndonje rol te madh. Grupet me te rendesishme sociale bazohen ne familjet e medha, fqinjet, dhe miqte e ngushte. Besimi rezervohet kryesisht per te brendshmit, ndersa "te jashtmit" shihen me dyshim. Ky polarizim reflektohet dhe i ka rrenjet ne nocionet vendase per nderin dhe aleancat, sipas te cilave kerkohet besnikeri e plote ndaj grupit te perkatesise. Personat e tjere jashte grupit shikohen me dyshim apo armiqesi. Personat qe dhunojne rregullat e kohezionit te grupit, qe nderrojne ane apo qe fillojne te mendojne ne menyre kritike, si edhe te huaj te panjohur, ndertesa publike (duke perfshire edhe ndertesat shteterore) apo objekte abstrakte mund te kthehen ne shenjestra legjitime te dhunes. Mungesa e grupeve socia/e teperzjera (cross-cutting): Grupet sodale funksionojne si komunitete mbeshtetese brenda te cileve njerezit perdorin kapitalin e tyre social per te siguruar mbeshtetje per te arritur qellimet e tyre. Gjate vitit 1997, p.sh, keto grupe mobilizuan popullaten per te mbrojtur shkollat lokale. Megjithese rrjetet sociale brenda grupeve jane te forta, ato nuk ndepresin pershkojne permes dallimet sociale qe do te inkurajonin bashkepunimin rreth synimeve te perbashkta...~..... ~.. sociale apo qe do te <;:onin perpara zhvillimin e shoqerise civile. Ne te vertete, grupet e mbyllura dhe dyshimi per te huajt nxit nje mosbesim te perhapur dhe dyshime per konspiradon qe thellohen me tej nga tendencat e grupeve per t'u lidhur me njeren nga dy partite me te medha politike per te siguruar disa vende te caktuara pune ne shtet. Politizimi dhe personalizimi i emerimeve ne fushen e arsimit sjell me shume planifikime afat-shkurtra sesa afat-gjata, pasiguri per vendin e punes nga ana e personelit, si edhe nxit nje kulture mosbesimi. NDIKIMI I MUNGESES SE STABILITETIT DHE RENDIT CIVIL Pasiguria nepergjithesi: Ngjarjet e vitit 1991 dhe 1997 krijuan nje ndjenje te fuqishme te nje pasigurie te pergjithshme qe vazhdon te kete nje ndikim ne jeten e perditshme te te rinjve dhe ne ndjekjen e shkolles prej tyre. Informatoret rurale theksuan se pasiguria lidhet me konflikte pronash, me rolin ne rritje te bandave te krimineieve qe u shfaqen ne qytetet e Fierit dhe Kor<;:es gjate vitit 1997 dhe me perhapjen e armeve. Prinderit kane frike se mos djemte merren me veprimtari te paligjshme (si droge, kontrabande dhe mund te marrin pjese ne bandat e krimineleve). Ndersa per vajzat prinderit i tremben ngacmimeve seksuale, perdhunimeve apo rembimit. Per keto arsye prinderit kane tendence te kufizojne sidomos aktivitetet e vajzave.

11 Siperpiqen shkollat t'j bejne bajjepasigurise: Fatkeqesisht, keto rreziqe ~ ashme kane hyre neper shkolla. Ndonjehere ate shprehen ne formen e nje te riu te papune qe fute ne klase dhe nderpret mesimin e here tjeter ne formen e perdorimit dhe shperndarjes se droges dh. biles dhe ne formen e prostitucioolt. Shkollat jane perpjekur deri ne nje fare mase t'i mbajne jashte v*es keto probleme duke perjashtuar nga shkolla nxenes qe prishin apo shkelin rregullat e shkolles dhe duke ngritur mure te larte per te mbai~r larg te jas.~tm.~t.,.megjith~te,.~~ k~~e..siper~arj.e shkollat jo~'it~mo~~ ~~n~ q~ne..t~ suksesshme: Nderkaq, shume nxenes dhe prtnder Jane te mendimlt se shkollat ane qene ne pergpthesl fare te paafta per te ndihmuar nxenesit per t'u bere balle rreziqeve gjithmone. e praolshme me te cilat perballet riola. Nxenesit jane te mendimit qe shkollat duhet t'i edukojne ata pc menyre me aktive ne lidhje me keto ~eshtje. Megjithese disa nga mesuesit kane orgaolzuar semina~e dhe leksione ne lidhje me keto probleme, nxenesit i kane kritikuar ata per trajtimin e tyre ne mente abstrakte, ne vend te perdorimit te metodes se vertete per trajtimin e problemeve konkrete qe s t jane bere gangrene e shkolles se tyre.. PERPARA DHE PAS VITIT 1991: NDRYSHIMI I QENDRIMIT NDAJ ARSIMIT ShkoUat shihenmeshumesipjesee shtetitsesa e komunitetit: Pe ara periudhes socialiste, neper fshatra nuk kishte fare shkolla. Vetem nen rregjimin e Enver Hoxhe~ filluan te ndertoheshin ndertesa publike si p.sh: shkolla dhe ndertesa te tjera qe i takooln gjithe kom~tetit apo edhe "vatra kulture". Shkollat sherbeoln, nder te tjera, edhe si vend ku Partia e Punes or1.aolzonte mbledhje dhe ngrinte qendrat e votimit. Duke pasur parasysh lidhjen qe njerezit i beoln nd 'rtesave te shkollave me rregjimin e Enver Hoxhes, shume nga informatoret e interpretooln shkate rimin, vandalizmat dhe vjedhjet e shkollave gjate vitit 1991 si nje maolfestim te urrejtjes se akumuluar te popullates kunder I diktatures. Shkollat mbeten serish te politizuara. Politikat e personelit shpesh percaktoheshin nga perkatesia politike. Si rezultat, shkollat u sulmuan perseri pas rrezimit te skem;'e piramidale, pjeserisht si forme hakmarrjeje nda; shtetit i cili nuk arriti te parandalonte mashtrimin asiv qe iu be popullates nga keto skema piramidale. Informatoret vune gjithashtu ne dukje se ne disa n zonat e varfra fshatare, vjedhjet dhe vandalizmat ishin te lidhura me vleresimin e ulet qe ato zona kane ~er arsimin ne pergjithesi. l' Humbja e besimit ne sistemin aktual arsimor: Shumica e informatore4e te ku;tojne qe sistemi arsimor ka qene karakterizuar nga siguria, stabiliteti dhe rregulli. Kushtet materi1e ishin te mira. Mesuesit merroln paga te mira ( lek ne mua; ne krahasim me 300 lek qe ishtepaga e punetoreve) dhe ndjeheshin te respektuar dhe te vleresuar nga shoqeria. Vete mesuesit kujtoj,e se atehere ishin me te motivuar, jo vetem sepse kushtet materiale ishin me te mira, por edhe sepse nxenesit ishin me te angazhuar. Perpara vitit 1991, shkollat orgaolzooln shume aktivitete kultu~ro-sportive ne te cilat nxenesit merroln pjese me shume deshire. Per prinderit, pjesemarrja e fe 'jve te tyre ne keto lloj veprimtarish donte te thoshte se ata nuk e kishin kaluar kot kohen e lire dhe n. k tundoheshin nga gjera te tjera si~ tundohen sot nga bilardot dhe lojrat e fatit (bingot).. Sipas informatoreve, pas vitit 1991, shkollat e humben prestigjin sepse njerezit e shikooln qe nje arsim i mire nuk perbente me kusht per te siguruar te ardhura te mira. Njerezit e stikooln gjithashtu qe ata qe kishin mbaruar universitetin siguronin me pak te ardhura se biznsemenet e vegjel Ngjarjet e vi tit 1997 e demtuan edhe me besimin e njerezve ne stabilitetin e vendit te tyre. Sip. s ketij studimi, qendrimi me mbizoterues nda; sistemit shkollor ishte ai i deolgrimit, sidomos ne at9 raste kur informatoret beoln krahasimin e sistemit shqiptar me ate evropian. Prinderit me ambicie filluan t'u merroln femijeve te tyre mesues private dhe kur ishte e mundur i rregjistronin femijet neper Shr olla private apo edhe ne shkolla apo universitete jashte shtetit...

12 Shkollatprivate shikohen sime te mira: Shumica e te intervistuareve ishin te mendimit qe shkollat e reja private qe jane ngritur ne nje numer te madh qytetesh, ofrojne arsim me te mire sepse kane baze me te mire materiale, kane tendence t'i marrin mesuesit mbi bazen e meritave te tyre dhe zgjedhin mesues qe jane kompetente ne metodologjite e reja. Po keshtu, keto shkolla private u pergjigjen me mire kerkesave te nxenesve dhe prinderve dhe jane me te pavarura nga l\1inistria e Arsimit dhe Shkences. Prinderit gjithashtu jane te mendimit se shkollat private jane me te sigurta dhe te siguruara. Shumica e informatoreve kane bindjen qe arsimi privat u jep nxenesve shume me shume tnundesi per t'u pranuar ne Universitet dhe per te gjetur pune. Informatoret tane ishin ne medyshje persa i perket drejtesise ne lidhje me barazine. Te njejtet informatore ishin te mendimit se, perpara se te inkurajohet zhvillimi i shkollave private, do te ishte me mire te synohej permiresimi i arsimit publik ne Shqiperi. Perndryshe, shkollat private vetem se do te pershpejtojne perkeqesimin e sistemit te shkollave publike sepse do te largonin nga keto shkolla nxenesit dhe mesuesit me te mire. EKSPERIENCA NE KLASE Mjedisi katastrofik ku mesohet. Qysh nga viti 1991, demtimeve te shumta te nje pjese te madhe te shkollave publike iu shtuan edhe mungesa e mirembajtjes dhe nderprerjet e energjise elektrike dhe ujit. Tani shkollat funksionojne me dyer te demtuara, dritare te thyera, <;ati qe pikojne dhe banja qe nuk funksionojne. l\1igrimi i madh nga zonat rurale ne ato urbane e ka renduar mjaf situaten ne shkollat urbane. Neper keto klasa zakonisht ka nga 40 deri 50 nxenes. Mesuesit, si ne zonat rurale edhe ne ato urbane, ishin te mendimit se numri shume i madh i nxenesve neper klasa e ben me te veshtire trajtimin e lendes dhe angazhimin e te gjithe nxenesve ne mesim. Kjo ua bente atyre edhe me te veshtire punen me nxenes qe prishin oren e mesimit. Probleme lidhur me mbajtjen e personelit te kualifikuar mesimdhenes: Sipas te gjitha gjasave, cilesia e arsimit ka rene ne menyre teper te ndjeshme. Nje pjese e mire e kesaj renieje ka ardhur si rezultat i humbjes se mesueseve te kualifikuar dhe me eksperience si edhe nga <;motivimi i shumices se atyre mesueseve qe kane mbetur. Sipas tyre, pagat e ulta luajne nje rol me te madh sesa kushtet e punes, mungesa e materialit mesimdhenes apo mungesa e sigurise. Sidomos ne fshatra e katunde, l\1inistria e Arsimit ka punesuar mesues te pakualifikuar, disa nga te cilet kane vetem diplomen e matures ose kane bere disa vjet universitet. Mesuesit qe kane mbetur jane te detyruar te plotesojne ato pak te ardhura te tyre duke bere pune te dyta. Kjo ka bere qe mesuesit te mos i perkushtohen mesimdhenies dhe ne disa raste ka <;uar ne abuzim,kur mesuesit u kane bere presion nxenesve neper klasat e tyre per t'i paguar per mesime private Te pakte jane ata mesues qe kane futur metoda te reja mesimdhenieje: Pavaresisht se sot ne metodat e mesimdhenies ka me pak kufizime se ne te kaluaren, shumica e mesueseve vazhdojne te bazohen tek leksionet duke mos kerkuar apo perfs hire mendimet apo preferencat e nxenesve ne procesin e mesimdhenies. Ajo qe sot per sot perben "te mesuarit" eshte mesimi perendesh dhe evokimi i fakteve, me shume sesa interpretimi apo vleresimi i ketyre fakteve. Megjithate, per shumicen e nxenesve, kjo perqasje eshte e e merzitshme dhe mbytese. Shume prej tyre i kritikojne mesuesit duke thene se jane teper autoritare dhe nuk u pergjigjen nevojave dhe interesave te tyre. Pavaresisht nga deshira e shume mesueseve per te pervetesuar metoda te reja, kualifikimi i mesueseve ne vendin e punes eshte ne gjendje konfuze. Ne vitin1998, l\1inistria e Arsimit nisi nje program te ri kualifikimi, por me sa jemi ne dijeni ende ne shume rajone mungojne strukturat dhe planet per zbatimin e tij. Fondacioni Soros eshte nje burim i rendesishem qe ka ndihmuar kualifimin e mesueseve ne vendin e punes. Megjithate,

13 shume mesues nuk kane mundur te ndjekin kurset qe zhvillohen ne Titane dh~ po keta mesues ishin te mendimit ge kualifikimi jo gjithmone j trajton nevojat e tyre reale. Pakenaqesimelibrat shkouore dheprogrametmesimore:cilesiale librave shkollore eshte nje tjeter s:eshtje ne klase. Si mesuesit, ashtu edhe nxenesit kritikuan eijesin~ e librave shkollore dhe jane te mendimit ge ato -jane teper te ngarkuara me teori, jane shkruar me nj~ gjuhe te veshtire dhe te ngjeshur. Keto libra jane te prodhuara me eilesi kag te dobet, sage tabelat dh~ ijustrimet nuk lexohen dot fare. Mesuesit shprehen kritike edhe ne lidhje me permbaitjen e disa nga libr~ve shkollore humanitare. Per ta, keto tekste ishin shume te politizuara dhe reflektonin ideologji te ves:a~fa (te caktuara) te partise ne pushtet per momentin. Informatoret kritikuan gjithashtu programin mesimor duke e konsideruar ate si tejet te ngarkuar dhe teper te ngurte per t'u mundesuar nxenesve zhvilumin e prefereneave apo aftesive te tye. Po ashtu, ata ishin te, mend, imit se programi aktual mesimojnuk reflekton nevojat e ekonomise se tregut. Per me teper, gjithnje sipas tyre, mungon edhe nje k rdinim midis programit mesimor te shkolles se mesme dhe atii te shkolles se larte dhe keshtu nxen' sit e shkolles se mesme hynin ne shkollat e larta te papergatitur per kerkesat e kursit. Prinder dhe mes)les ishin te mendimit ge shkolla e mesme nuk i pergatiste nxenesit sis: duhet per provimet e pranimit~.e universitet. Prinderit, ne ves:anti, ishin te mendimit se nevoja e marrjes se mesimeve private si ergatitie per te hyre ne shkollen e larte reflekton pikerisht kete mangesi, si edhe mungesen e nje 'dhjeje midis arsimit te mesem dhe atii te larte. Shumica prisnin ge shkolla te siguronte trajnim spq:ifik per pune specifike. Studentet, sidomos, ishin teper te interesuar per t'u kualifkuar ne ato len de g~ do t'i ndihmonin ata te gjenin pune. Studentet theksuan se edhe ne ato raste kur mesues te kualifikuat'epnin kurse te tipit me praktik, atyre u mungonte eksperienea ge duhet per dhenien e tyre. Edhe me kritik eshte fakti ge shumices te shkollave, sidomos atyre ne fshatra u mungojne pajisjet si p.sh ko pjuterat dhe biles edhe pajisjet me elementare. MARREDHENIET INSTITUCIONALE: "KOLEJIVI I SHKOLLES" HE fara" midis shkoues dhe ukomunitedt": Ky studim e pati ~e veshtire diskutimin e marredhenieve midis shkolles dhe "komunitetit" duke gene se informatoretivete nuk arrinin te binin dakord mbi domethenien e ketij koneepti. Tendenea e interpretimit te "kom nitetit te shkolles" si nje niesi ne vetvete kolektivi i shkol1es -apo si nje nodon gjeografik, rrjed pjeserisht nga fakti ge shkolla ende shihet S1 pjese e aparatit shteteror. Zevendesimi i drejtoreve sa h9re emerohet nje Minister i ri nuk ben gje tjeter ves:se perforcon idene ge shkolla eshte me afer aparatit shteteror sesa komunitetit, qofte edhe kur ky i fundit eshte i peccaktuar si kolektivi i shkoues apo i Iagjit" Disa organizma te huaja dhe organizata jo-geveritare, perfshire edlie Fondacionin Soros po perpigen ta ngushtojne hendekun e krijuar midis komuniteteve dhe Shkl' llave permes nxitjes se perfshirjes se komunitetit ne ndertimin e shkollave apo duke u kerkuar kety e komuniteteve te gjeine fonde per te plotesuar ata vete shumen per projekte specifike. Ne zonat ur ne ne ves:anti, drejtoret, mesuesit dhe prinderit jane perpjekur te binjakezojne shkollat e tyre me shkorla ne!tali, Gregi, France dhe vende te tjera te Europes si nje nga menyrat per te permiresuar dlesine e mesimdhenies dhe per te siguruar ndihme materiale. I Pakenaqesime organizimin nga lart-poshte te arsimit: Drejtor~t, mesuesit dhe prinderit shprehen pakenagesi ne lidhie me kontrollin ge ushtron l\finistria mbi progrimin mesimor, personelin e librat shkollore, duke vene ne dukie se ky gendrim i ngurte tregonte sei Ministria kishte frike te provonte pergasje te reia ndaj arsimit. Disa nga mesuesit ishin te mendimit ge personeli i Ministrise

14 ishte jashte realitetit te shkollave loka/e. Ndersa shkollat private vuajne me pak nga kontrolli i 1<1irustrise. Autoriteti i kufizuar i drejtoreve te shkollave dhe mesueseve: Shumica e drejtoreve u ankuan per kufizimet e forta te autoritetit te tyre zyrtar, sidomos ne lidhje me ~eshtjet qe kishin te berun me buxhetin dhe personelin. Drejtoret e shkollave merren kryesisht me administrimin dhe koordinimin e ~eshtjeve te perditshme te shkolles, duke perfshire mbajtjen e disiplines dhe mungesat. Ne te njejten kohe, ne rruge jo-zyrtare, drejtoret perpiqen te sigurojne per shkollat e tyre fonde nga prinder, sponsore dhe OJQ. Po ashtu ata mundohen qe blerjet, furnzimet dhe sherbimet t'i kalojne permes lidhjeve personale. Shume pak nga te intervistuarit ishin te mendimit se drejtoret i sigurorun vendet e punes mbi bazen e perkatesise politike. Te njejtet te intervistuar ishin po ashtu te mendimit qe keta drejtore i nenvleresorun apo kritikorun mesuesit me pa te drejte, serish mbi baze te lidhjeve politike. Mesueseve nuk u merret mendimi ne hartimin e procesit arsimor dhe ata nuk kane nje forum te rregullt per te diskutuar, perve~ dy sindikatave me ngjyrime partiake. Shumica e informatoreve ishin te mendimit qe me perjashtim te rasteve kur sindikatat kane orgaruzuar disa greva sporadike, roli i tyre nuk ka qene kushedi se ~fare ne nxitjen e interesave te mesueseve. Rolii kufizuari prinderve:prinder e mesues ishin te nje mendjeje sa i takon mosperfshirjes se prinderve ne ~eshtje qe kane te bejne me programin mesimor apo me mesimdheruen. Detyra e prinderve, serish sipas te njejtave pale, eshte qe te mbajne pergjegjesl te plote per sjelljen e femijes se tyre, te sigurojne qe H~mija vjen ne shkolle i veshur mire, i ngopur ne menyre qe te jete i gatshem per te kuptuar mesimet e dites. Ndersa personeli i shkolles pret nga prinderit qe te luajne nje rol me aktiv ne mbarevajtjen akademike te femijeve te tyre dhe te tregojne gatishmeri per t'i ndihmuar femijet t'u bejne balle veshtiresive. Zyrtarisht dhe ne vijim te modeleve te epokes socialiste, kontakti i prinderve me mesuesit mbeten mbledhjet me prinderit nje here ne muaj. Si regull ne keto mbledhje mesuesit ngrejne ~eshtje qe lidhen me mbarevajtjen ne mesime, mungesat apo me sjelljen e keqe. Prinderit, kur kane mundesi, perpiqen te krijojne marredherue personale me personelin e shkolles per te ulur qendrimin negativ te tyre dhe per te inkurajuar nje qendrim me dashamires Capo trajtim me preference) per Temijet e tyre. Mungesa e transportit neper fshatra dhe zonat peri-urbane i ben te veshtira marredheruet dypaleshe sepse prinderit nuk e kane te lehte te shkojne ne shkollat e femijve te tyre apo te vendosin marredherue me mesuesit. Kjo edhe per shkak se mesuesit nuk gjenden me ne shkolle pas mbarimit te orarit te mesimit. Komitetet dhe Bordet e Prinderve: Ne shumicen e shkollave te trajtuara ne kete studim, marredheruet zyrtare midis prinderve dhe personelit mesimdhenes (perfshire edhe drejtorin) ndertohen edhe permes keshillave te zgjedhur dhe bordeve (zakorusht te caktuar). Funksioru me i rendesishem i keshillave ne shkollat publike eshte mbledhja e fondve (shpesh permes donacioneve personale). Shkolla te tjera ishin te mendimit qe keshillat prinder-mesues ishin thjesht nje gje formale. Shumica e prinderve te intervistuar jo vetem qe nuk kishin fare ide sesi fuksionorun keshillat e prindreve, por disa prej tyre ishin te mendimit se ishin te painformuar ne lidhje me procedurat e pershtatshme per perballimin e problemeve te ndryshme qe mund te lindin. Ne shumicen e rasteve, duke qene se shkollat kane nje mori problemesh financiare, drejtoret dhe mesuesit te thone hapur se preferojne qe ne keto keshilla te fusin prinder me shkolle te larte apo prinder "ne gjendje" ose "biznesmene" sepse ata jane me te gatshem per te ndihmuar financiarisht. Kontributet me para ne dore dhe ne natyre perbejne nje burim te rendesishem ndihmese per shkollat. Megjithese kjo ndihmese nuk eshte gjithmone sistematike dhe e majftueshme, shumica e shkollave varet tek ajo. Iniciativa e qeverise se nxenesve: Disa shkolla, kryesisht sipas nje ideje te hedhur nga

15 I Fondacioni Soros kane ngritur qeverite e nxenesve. Keto qeveri, ne te cil.t,do lase dergon "senatoret" e saj, jane menduar te sherbejne si kana! permes te dlit nxenesit te mund te $ine ankesa zyrtare ndaj mesueseve apo sugjerime per veprimtari te ndryshme apo per ekskursione drejtorit te shkolles. Qeverite jane gjithmone te pajisura me nje mandat per te organizuar debate dhe diskut'me ne lidhje me <;eshtje sodale qe shqetesojne rinine si p.sh: perdorimi i drogave, krimi dhe prostitucio '. Mendimi i mesueseve, prinderve dhe nxenesve te atyre shkollave ku funksionojne keto qeveri esh e se ato nuk jane teper efektive, pjeserisht sepse rtxenesit kane patur frike t'i perdorin ato per te shprehur artkesat e tyre nga frika ~e mos mesuesi~ h~t:merreshin. Per me teper, shkollave u mungojne fondetr er te realizuar aktivitetet e sugjeruara nga nxeneslt. AKSESI DHE BARAZIA: PERJASHTIMI NE RRIT1E Pushteti socialist shenoi shume arri* ne fushen e arsimit duke e s:u~ ate deri ne zonat me te largta dhe me te varfra, duke rritur keshtu nivelin e pergjithshem arsimor te Aopullesise. Falimentimi i pjesesshem i sistemit arsimor qysh nga permbysja e sodalizmit ka filluar tal ermbyse kete tendence duke <;uar drejt pabarazise dhe margjinalizimi i disa grupeve te popullates. Mifpakaksesper tif varfifrit: Megjithese arsimi publik vazhdon t. jete ende falas, nxenesit qe vijne nga familje te varfra ndeshen me nje sere pengesash qe lidhen me ak-sirnimin e tyre. Shkollat variojne ne desi edhe ne zonat urbane. Vetem prinderit me "ne gjendje" dh(ata qe kane njohje kane mundesi te bejne nderhyrje duke shkelur edhe rregulloret per t'i rregjistruar.~emijet e tyre ne shkollat me te mira. Femijet e varfer kane me pak mundesi per te blere librat shkolloredhe per ta gjasat jane me I te medha te vijne ne klase pa mjete ose t'i ndajne ato me te te tjeret. Femij~t qe vijne nga familje te varfra kane mundesi me te pakta per te marre mesime private qe do t'i perg~snin ata per provimet e pranimit ne universitet apo per pune ne te dat kerkohet te kesh njohuri per ~ompjuterin dhe gjuhet e huaja. Farniljet e varfra e shikojne kete S1 nje disavanatzh shume te madh dqe jane te mendimit se pa marre mesime priv.te mundesi. qe fimijet e tyre te hyjne ne univetsitet <,shie zero. Ndikimi i migrimit ne arsimimin e djemve:trysnia e braktisjes ise shkollave nga te rinjte mb.etet njera nga "vulat" me te dukshme te varferise tek rinia. Ata ose e lene~ kollen ne mes ose hiqen nga shkolla nga veteprinderit per te nxterre para. Ne disa zona, djemte I rgohen per te ndihmu~ prinderit ne bujqesi, blegtori apo ne ndertim. Shumica e tyre emigron kry sisht ne Greqi ose Itali. Disa familje te tjera te varfra mendojne se per ta eshte me e rendesishme te ~hkollohen vajzat prandaj edhe dergojne djemte jashte ne menyre qe t'ua "mbaje xhepi" te <;ojne vajzat r e shkolla. Prinder te tille shpjegohen se per ta arsimi eshte e vetmja mundesi qe vajzat e tyre te gjejne p ne, ndersa djemte mund te bejne edhe gjera te tjera. Disavantazhet e shkollave ne fshatra: Nxenesit qe banojne ne fs~atra e katunde ndodhen ne nje disavantazh te madh krahasuar me shoket e tyre ne qytete. Disave prej tyre u duhet te ecin ne kembe per rreth 2 ore vajtje- ardhje neper rruge dhish, te paasfalta dhe te ~gushta. Duke qene larg qendrave te pushtetit, shkollat neper fshatra jane ne kushte shume me te :keqia se ne qytete. Keto shkolla kane humbur te gjithe mesuesit e kualifikuar dhe nuk jane pothuaj fale ne gjendje te punesojne mesues te rinj, sidomos ne fusha te ve<;anta si gjuhet e huaja. Baza materiale ne keto shkolla eshte me e dobet dhe mundesia per te siguruar materiale didaktike bashkekohore es. te me e vogel. Po ashtu, keto shkolla kane me pak mundesi per te mbledhur dhe siguruar fonde sfpse popullesia lokale ne shumid!n e rasteve eshte me e varfer se popullsia me heterogjene urbane. r,e zonat rurale, sistemi i shperndarjes se lib rave shkollore dhe materialeve te tjera didaktike eshte i drbet. xv

16 xvi Qendrimii personelitmesimdhenes (apo trupitpedagogjik) ndajrinise fshatare: Neper fshatra e katunde numri i nxenesve ge ndjekin arsimin e larte eshte shume me i ulet se ne zonat urbane. Kjo pjeserisht per faj te gendrimit perbuzes dhe dekurajues te mesuesew ndaj nxenesve fshatare. Nxenesit fshatare kishin pershtypjen ge mesuesit i kalonin nxenesit e dobet, sidomos ata ge vinin nga fshati, per t'i hegur gafe duke mos iu dashur keshtu ge te merreshin me ta vitin e ardhshem. Gjithashtu, po keta nxenes ishin te mendimit se mesuesit e gytetit ge shkonin ne fshat per te dhene mesim kishin tendencen t'i trajtonin nxenesit 'e fshatit si te paafte, pavaresisht nga interesimi apo aftesitee tyre duke mos u dhene asnje lloj ndihme nxenesve te interesuar per te ndjekur arsimin e larte. J',;ga ana e tyre, edukatoret vune ne dukje se prinderit fshatare jane me pak te interesuar ne shkollimin e femijeve te tyre dhe kontaktet e tyre me shkollen jane shume te ralla. Sipas tyre, ky mosanagzhim apo shperfillje e prinderve fshatare eshte rezultat i nje mentaliteti rural, i cili pak rendesi i ve arsimimit. Keta prinder nuk marrin pjese asnjehere ne mbledhjet mujore midis prinderve dhe mesueseve dhe nuk japin asnje kontribut financiar ne permiresimin e mjedisit te shkolles se femijeve te tyre. Migrantet fshataregjendenpara njerreziku te vefante te {iperjashtimit": Ne kontekstin e lirise se vetvendosjes, migrantet kane lene zonat e izoluara mal ore duke iu drejtuar gyteteve. Ne shume gytete, migrantet jane vendosur ne zona peri-urbane, te lena pas dore jashte Tiranes sic;: jane Kamza apo Bathorja. Atje ata kane formuar komunitete tipike, te vec;:anta. Karakteri intensiv dhe i shpejte i migrimit u ka lene komuniteteve pritese pak kohe ne dispozicion per t'u pershtatur dhe per t'i pranuar "te ardhurit rishtazi". Per me teper, banoret e gyteteve dhe rretheve pergjithesisht i gjykojne rnigrantet, e sidomos ata nga zonat veri-lindore, si te prapambetur, injorante dhe te pagyteteruar, te gatshem per rrahje dhe per te ushtruar dhune. Mesuesit, drejtoret, prinderit dhe nxenesit e karakterizojne rinine migrante nga verilindja si te papergatitur nga ana arsimore, pa asnje motivim per te ardhur ne shkolle dhe me shume premisa per ta lene shkollen. Personeli mesimdhenes shprehu hapur pakenagesine ndaj ketyre migranteve "te jashtem", per te cilet nuk kishin as kohe as stimuj financiare per t'u marre "me keta te rinj te veshtire dhe te papergatitur ne mesime". Keta mesues theksuan se familjet migrante kishin nje barre me probleme, perfshire ketu edhe papunesine dhe faktin ge nje pjese e tyre jane te pastrehe. Kjo eben edhe me te veshtire pershtatjen e fernijeve te tyre me komunitetin e rio Disa prej tyre flasin ne dialekt dhe e kane te veshtire te kuptojne shgipen me letrare ge flasin mesuesit ne klase; nje pjese e madhe e tyre mezi shkruajne e lexojne, mungesa keto te trasheguara nga shkollat e tyre neper fshatra. Te "jashtmit" dukej garte qe nuk ndjeheshin rehat ne mjedisin e tyre te ri duke gene se nuk ish in te mirepritur nga popullesia lokale dhe per pasoje ata shoqerohen vetem me njeri-tjetrin. RENDESIA E GJINISE Ne shkollen e mesmeka shumemeshume vajza sesa djem: Qendrimet ndaj gjinise midis personelit mesimdhenes dhe nxenesve perbejne nje panorame komplekse ne te dlen perzihen "tradicionalja" dhe "bashkekohorja", vlerat e fshatit me ato te qytetit. Informatoret ishin njezeri te mendimit se vajzat ishin me serioze dhe me te perkushtuara dhe sillen me mire ne klase, por po ag ambicioze sa edhe djemte. Duke gene se shume djem, sidomos nga familje te varfra, kane Iene shkollat per te ndihmuar prinderit ne bujgesi apo edhe kane ernigruar per te gjetur pune, numri i vajzave ne shkollat e mesme, si edhe midis atyre ge aspirojne te ndjekin universitetin, eshte shume here me i madh nga ai i djemve. Qendrime dhe pengesa ne arsimimin e larte te vajzave: Ndryshimet midis normave dhe

17 xvii pritshemrive ne fshat dhe ne qytet ndikojne edhe ne qendrimet ndaj arsi mit te larte te vajzave. Prinderit qytetare e pranoni me lehte sesi djemte, ashtu edhe vajzat kishin te n ejtat te drejta dhe aftesi per t'u arsimuar. Informatoret urbane ishin te mendimit qe arismi kishte rend 'si te ve<;ante per vajzat sepse ate do te be he shin model per familjet e tyre, mesimdhenien dhe shken at sociale. Sipas informatoreve, ne qytetet e vogla, megjithese pothuaj te gjitha va zat donin te vazhdonin shkolien, disa familje "ende ishin rob te!ilendesise se vjeter" dhe i detyronin v jzat qe te martohes~in, ne vend qe te vazhdonin shkollen. Per familjet e varfra, sidomos ne zonat rurale, nuk eshte gje e pazakonte qe t'i detyrojne vajzat te martohen ne moshen 15 apo 16 vje<;are. Kjo per arsye se keto familje duan te lehtesojne barren ekonomike dhe kesisoj martesa eshte tashme nje nga arsyet qe vajzat lene shkollen. Edhe ate qe fejohen qendrojne ne shtepi pasi mbarojne shko~en sepse i fejuari i tyre mund nuk pranon qe ato ta lene fshatin dhe te "trazohen" me djem te tjere he klasat e universitetit. Ndersa djemte mund te shkojne jashte per te punuar dhe per te vene para menjane per te ndjekur universitetin, vajzat jane shume me te kufizuara nga familjet e tyre. Vajzat nga fatplljet e varfera, sidomos ne zonat rurale, kane me pak mundesi per te siguruar para per te paguar shko' 'n e tyre. Po keshtu, vajzat jane me te kufizuara ne zgjedhjet e shkollave te arsimit te larte, duke pre eruar apo duke qene te detyurara te qendrojne ne komunitetin e tyre. GJETJET Shkolla dhe komuniteti Drejtoret e shkollave, mesuesit, prinderit dhe nxenesit, pra, te gjithe interesuarit pe proces, ne pergjithesi i shohin shkollat si institucione te ndara nga "komuniteti" dhe qe funksionojne Iotesisht si agjente te shtetit. Duke pasur parasysh organizimin hierarkik nga larte-poshte te arsimit, "lmlektivat e shkollave", drejtoret dhe mesuesit jane te mendimit se u mungon autonomia apo aut riti i duhur. Perve<; edukimit te te rinjve, shkollat nuk luajne asnje funksion tjeter ne munitet. Shumica e te intersuareve te perfshire ne procesin e arsimit jane te mendimit qe degjohet shume pak. zeri. Edhe prinderve u mungon ky ze ne sistemin e arsimit. Nje nga shqetesimet me te medha te te gjitha paleve eshte mungesa e vaz. dueshme e sigurise. Nxenesit qe vijne nga familje te varfra jane ne nje disavantazh te madh n~ shkolla. Nxenesit fshatare, te varfer ose jo, perbejne nje kategori te gjithkundl hasur te nxenesve ne disavantazh.. Ne studimin tone nxenesit me te perjashtuar mbeten ata qe vijne nga fam'! je qe kane migruar nga zona rurale tejet te varfra, e ne ve<;anti nga zonat veri-lind ore ne qytete e te medha, si edhe ata nxenes qe banojne ne fshatra te thelia malore dhe qe ndjekin shkollat ne q etet apo fshatrat fqinje. Megjithese romet nuk jane diskutuar nga asnjera prej paleve te interesuara (.m.th drejtore, mesues, prinder, nxenes) edhe ata perbejne nje grup teper te varfer dhe te margji alizuar. Si rezultat i migrimit, balanca gjinore (raporti djem kundrejt vajzave) ne hkolla ka ndryshuar ne menyre te ndjeshme.

18 xviii Eksperienca ne klase Shkollat ende nuk e kane marre veten nga ngjarjet e viteve 1991 dhe 1997 gjate te cileve u shkateruan shume shkolla dhe morali i personelit mesimdhenes dhe nxenesve ra shume ndjeshem. Sigurisht qe kushtet e keqia materiale te shkollave kane nje ndikim te madh ne procesin e arsimit. Si nxenesit ashtu edhe prinderit jane, te mendimit qe prograrni mesimor eshte i mbingarkuar, ndersa permbajtja e ketij programi nuk i pergatit nxenesit per tregun e punes si edhe nuk u jep atyre mundesi per te zhvilluar dhe ndjekur interesat e tyre. Shumica e mesueseve vazhdon te ndjeke filozofine tradicionale te mesimdhenies, qe i ngre kult respektit ndaj autoritetit nepermjet nje sjelljeje te larget dhe hierarkike. Megjithese arsimi zyrtarisht eshte yliruar nga "permbajtja ideologjike", prodhimi dhe permbajtja e librave shkollore te shkencave sociale, filozofise, historise etj. mbetet ende i politizuar. Permbajtja e ketyre teksteve eshte rrjedhoje e trysnive te njeres apo tjetres parti per t'i bere jehone njerit apo tjetrit interpretim te historise dhe shoqerise. Personeli mesimdhenes e ka pranuar qe shkollave te tyre u mungojne kontaktet sistematike me shkollat e tjera, qofshin ato shkolla te te njejtit nivel apo shkolla dhe institucione te tjera te arsimit te larte, tek te cilat sipas gjasave do te drejtohen nxenesit e tyre per arsimimin e metejshem te tyre. Si ia dalin mesuesit: "ekonomia hije"e sistemit arsimor Nje nga goditjetme te medha qe ka marre sistemi arsimor shqiptar eshte eksodi masiv i mesueseve te kualifikuar dhe me eksperience. Mesimet private u lejojne mesueseve te vijojne te punojne ne profesionin e tyre duke. u siguruar mundesi per te plotesuar pagat e ulta, si edhe per te punuar sip as nie orari qe u leverdis. Mesuesit e perdorin poziconin e tyre ne shkollat shteterore per te krijuar "treg" per sherbimet e tyre, permes krijimit "te namit se eshte mesues i shkelqyer" apo duke i kercenuar nxenesit haptazi se do 1'i lene ne klase.. Marrja e mesimeve private eshte nje tjeter alteranative ;0 fort e kushtueshme dhe e kenaqshme krahasuar me arsimin goxha te shtrenjte privat, por edhe kjo alternative permban ne vetvete potencialin e thellirnit te pabarazive.. REKOMANDIMB Perpilimi i reformes arsimore Projektet e reformes arsimore duhen hartuar ne bashkepunim te ngushte me projekte te tjera reformash ne sektore te tjere. Duke pasur parasysh veyantine e kushteve shqiptare,si edhe vazhden e nje tradite te mosperfshirjes se publikut, lind nevoja e hartimit te rekomandimeve te detajuara ne bashkepunim me te gjitha palet e interesuara.

19 xix Transparenca dhe pergjegjshmeria Masat per rritjen e transparences dhe pergjegjshmerise jane teper kritike per krijimin e besimit ne nje shoqeri, e cila karakterizohet nga dyshim i thelle (i lindur) ndaj te jashtl mve. Keto masa duhet te shoqerojne te gjitha stadet e procesit te reformes. Cdo projekt qe ka si synim reformen duhet te ndertoje mekanizma per nji1 shkembim te gjere dhe ne vijimesi te informacionit Rindertimi dhe rehabilitimi i shkollave Reforma duhet te perfshije ne vetvete nje kombirum te rehabiltimit fizik t"e punen per ndertimin e komurutetit. Reforma e programit mesimor dbe librave shkouore I Programi (plaru) mesimor i shkollave te mesme, permbajtja dhe cilesia e kursit duhen vene ne emerues te perbashket me kerkesat e tregut dhe uruversitetit, duke mbajtur dure parasysh perparesite dhe nevojat lokale dhe individuale. Shkollat e mesme duhet te koordinojne me mire me uruveristetet per t'usiguruar qe nxenesit qe synojne te ndjekin uruversitetin te kene pergatitjen e duhur per te hyre n~ teo Prodhimit te librave shkollore do t'i vinte shume ne ndihme pjesemarrja ~e rritje e mesueseve, to cilet kane eksperiencen e perditshme ne perdorimin e tyre. Prodhimi ilibrave shkollore duhet lidhur ngushte me reformen e programit mesimor, ne menyre qe librat shkollore per secilin vit te bazohen ne njohurite qe nxenesit pritet te kene perfituar nga nje vit me 9are. Mundesisht ne bashkepunim me projekte paralele ne reformen e gjyqtsorit, shendetesise dhe reforma te tjera, shkollat duhet te trajtojne me drejtperdrejte problemet socihle kritike qe shqetesojne me teper nxenesit dhe familjet e tyre. I Duke pasur parasysh renedsine e madhe ideologjike qe kane librat shkoubre te shkencave sociale dhe letersise ne ve<;:anti, ne formimin e qendrimit te druse shqiptare ndal fqinjeve te tyre eshte e rendesishme qe edukatoret 1'i rimendojne mesimet kryesore permes disrutimeve te ngushta me koleget e tyre ne vendet fqinje. Cilesia e mesimdhenies dhe zhvillimi profesional, Per te terhequr studente te talentuar qe sapo kane mbaruar uruversitetin ne Jrocesin e mesimdherues, per te mbajtur neper shkolla mesuesit me eksperience dhe ajo qe eshte edhe me e rendesishme per I te ulur stimulin qe kane mesuesit per pune te dyta apo per te ulur mundesine e abuzimit me autoritetin e tyro duke kerkuar bakshishe, duhen rrimr pagat e mesuesevt Duhet siguruar kualifikimi i metejshem i mesueseve ne vendin e punes. Kykualifikim do 1'i sherbeje jo vetem rritjes se aftesive te tyre profesionale, por edhe do te siguroje me shume stimuj per mesuesi. dhe nxenesit I

20 Marredheniet dhe pergjegjesite institucionale Postet ne fushen e arsimit duhet te jene me te profesionalizuara (posh nepermjet kurseve te ve<;:anta per drejtoret) dhe te depolitizuara (nepermjet botimit te kritereve, njoftimit dhe shpalljes se nje vendi pune dhe hapjen e procesit te punesimit dhe perjashtimit nga puna per me shume akses dhe informacion ndaj publikut) ne menyre qe administratoret dhe mesuesit te mos kene frike se mund. ta humabsin vendin e punes dhe te jene me pak te tren;:tbur nga eproret e tyre apo prinderit e femijeve. Ne menyre qe drejtoret dhe nendrejtoret e shkollave te marrin me shume pergjegjesi, ata duhet te kualifikohen ne lidhje me administrimin e shkolles, sigurimin e fondeve, <;:eshtje qe lidhen me buxhetin dhe perdorimin me efikasitet te fondeve. Keshillat e prinderve, bordet e prinderve dhe qeverite e nxenesve duhen inkurajuar, porgjithmone duke mbajtur parasysh pritshmerite lokale, per ato qe prinderit dhe nxenesit mendojne qe eshte e pershtatshme dhe e deshirueshme Me shume barazi dhe akses Megjithese mbyllja e shkolla te vogla, te amortizuara dhe pa bazen e duhur materiale mund te jete efektive nga ana e kostos, ky racionalizim duhet te shoqerohet nga masa qe sigurojne qe femijet fshatare te kene mundesi te shkojne neper shkolla. Gjithashtu, duhen marre masa ne menyre qe femijet fshatare te kene mundesi te ndjekin arsimin e larte per te zgjidhur pabarazine ne rritje midis femijeve te qytetit me ata te fshatit. Margjinalizimi i theksuar i migranteve i migranteve rurale dhe romeve ne qytete, kerkon nje nderhyrje me aktive, mundsisht me ndihmen e OJQ-ve per te permiresuar edukimin dhe kualifikimin e mesueseve per t'u shkeputur nga cikli i perjashtimit dhe vete perjashtimit. Me qellim vleresimin dhe permiresimin ne vazhdimesi te reformes te arsimit ne Shqiperi do te ishte mjaft e rendesishme mbikeqyrja e tendencave te arsimit shqiptar, si edhe e ndikimit te masave te reja ne sistemin arsimor. Fushat qe do te duhet te mbikeqyren perfshijne barazine dhe aksesin, format dhe shkallet e pjesemarrjes se komunitetit; ndjenjen e pronesise dhe kenaqesise; dhe transparencen dhe pergjegjshmerine.

21 HYRJE Reforma arsimore perben nje nga s:eshtjet me te rendesishme per Sh iperine. Mbi 40 perqind e popullesise eshte ne moshe shkolle, qe do te thote se shumica me e madhe familjeve shqiptare jane te perfshira ne sistemin shkollor. Me kalimin nga nje ekonomi e mbyllur e pi nifikimit qendror ne nje ekonomi globale tregu dhe nga nje rregjim politik i mbyllur autoritar ne je rregjim me te hapur, shqiptareve u lindi nevoja e madhe e pervetesimit te aftesive te reja per t'i ber" bahe ketij ndryshimi. Se fundi, duke patur parasysh nje numer aktivitetesh mbeshtetese si: ndertimi dh mirembajtja e shkollave, prodhimi i librave shkollore dhe materialeve te tjera didaktike, kualifikimi pedag. gjik dhe puna kerkimore, del se arsimi perben nje sektor te rendesishem te ekonomise. Ne ekonomite moderne, niveli dhe cilesia e arsimit ndikon ne munde~ine per te gjetur pune, si edhe ne nivelin e te ardhurave. Arsimimi rrit levizshmerine sociale (social mo~ility)duke qene se sa me te arsimuar te jene njerezit, aq me te medha jane gjasat e tyre per t'u kualifikuar ne vendin e punes. Nga ana tjeter, ne ekonomite moderne mungesa e arsimit eshte nje faktor percaktues i varferise. Keshtu, pra, pabarazite ne mundesite per arsimim kontribuojne ne nje varferi strukturo dhe te varferit, fshataret apo grupe te tjera te gjetur ne disavantazh gjenden te perjashtuar nga nieri prej jeteve me te rendesishem qe s:on ne integrim social dhe sjell perparim ekonomik. Gjithashtu, arsimi luan nje rol shume te rendesishem ne percaktimin e ideologjise kombetare, gdhendjes se identitetit dhe formimit te nocioneve te qytetarise. Per pasoje, p" rpjekjet per reformimin e sistemit arsimor duhet te mbeshteten ne nje game vlerash dhe qendri esh te shpallura apo te pashpallura, perves: importimit te praktikave te ripunimit te programeve esimore, te metodave te vleresimit dhe te formave te perfshirjes dhe angazhimit te komunitetit e mund te mos jene te pershatshme per kontekstin socialo-kulturore. Se fundi, por teper e rendesis. me po te kemi parasysh marredheniet politike delikate dhe rrezikun gjithnje prezent te nje konflikcl nacionalist ne rajonin e BaHkanit, arsimimi mbart ne vetvete potencialin e zbutjes apo acarimit te miteve dhe stereotipeve qe kontribuojne ne nje konflikt. NJE HISTORIK I SHKURTER MBI SISTEMIN ARSIMOR NE SHQIPERI Kur marrim ne shqyrtim sistemin e sotem arsimor eshte me interes (I mbajme parasysh faktin qe Shqiperia deri perpara ketij shekulli nuk kishte nje sistem te vetin kombe ar arsimor, ndonese deri ne vitin 1870 ne Shqiperine e jugut kishte mbi njemije shkolla greke. Gjate esaj periudhe, shkollat u

22 financuan nga organizata fetare jashte perandorise,ne marreveshje me sunduesit Otomane. Megjithate, Otomanet u ndaluan shqiptareve shkrimin e kendimin ne gjuhen amtare dhe pavaresisht se Shqiperia kishte nje elite te mire arsimuar dhe "te kenduar", 80 per qind e popullates ishte analfabete. Shkolla e pare shqipe u hap vetem ne vitin 1870 ne Kors:e, si pjese e zgjimit kombetar. Shkolla u hap ne fillim vetem per djemte dhe me pas edhe per vajzat. U desh qe Shqiperia te priste vitin 1920, tete vjet pas shpalljes se pavaresise, kur qeveria e mbretit Zog krijoi te parin sistem kombetar arsimor. Ne vitin 1955, me hapjen e shkollave edhe neper fshatra dhe me futjen e arsimit per te rriturit, midis shqiptareve nen 40 vjes: nuk ekzistonte me analfabetizmi. Megjithate, studentet ende shkonin jashte per te ndjekur shkollat e larta. Universiteti i pare shqiptar u themelua vetem ne vitin 1957 si rezultat i bashkimit te nje numri institutesh te arsimit te larte, te cilet krijuan U niversitetin shteteror te Tiranes.! Gjate viteve 50 te, praktikat e shkolles sovjetike sherbyen si model per arsimin shqiptar. Pas prishjes se Kines me ruset, Shqiperia nderroi aleance me Kinen. Kjo aleance pati konsekueneat e veta ne sistemin e arsimit. U ngriten edhe uruversitete te tjera, ndersa ngarkesa e lendeve gad u dyfishua. N e vitin 1971 u themelua Akademia shqiptare e Shkeneave, ne te eilen kryhet pune kerkimore-shkeneore. Ne vitin 1978, moment kur Kina nderpreundihmen e saj ekonomike ndaj Shqiperise, sistemi arsimor u izolua edhe me dhe nga ana materiale dhe intelektuale u varferua me tej. Megjithate, arritjet e sistemit socialist ( ) nuk mund te mohohen. Ne vitin 1990, frekuentimi ne sistemin parashkollor ishin rreth 60 per qind; ne arsimin fillor nje qind per qind (klasa e pare deri ne kiasen e tete) dhe ne arsimin e mesem kjo shifer ishte 80 per qind. 2 Sipas shifrave te LSMS-se per vitin 1996, rreth 45 per qind e popullesise se moshes vjes: kishin mbaruar se paku shkollen e mesme. 3 Sipas Tregueseve te fundit te Arsimit Boteror, keto rezultate e rradhisin Shqiperine ne nje pozicion me te mire nga vendet e tjera anetare te OECD-se. 4 Ne te njejten kohe, arsimi ishte i orientuar vetem per te plotesuar nevojat e prodhimit te nje ekonomie te mbyllur, si edhe nevojave ideologjike te nje shteti socialist teper te izoluar. Nje fokusim i tille e kufizonte seriozisht mundesine e sistemit arsimor per t'i siguruar riruse aftesite qe u nevojiteshin ne kete bote kaq te re ne te eilen ata u gjenden befasisht. METODOLOGJIA Objektivat Ky studim eshte menduar te plotesoje komponentet e tjere te studimit sektorial te arsimit ne Shqiperi. Studimi perqendrohet ne rolin qe luan shkolla ne shoqeri. Ajo qe ne synojm te arrijme nepermjet ketij studimi eshte te kuptojme eksperieneat dhe perspektiven e personave te lidhur dhe te perfshire ne sistemin arsimor, d.m.th, mendimet dhe idete e nxenesve, mesueseve, prinderve dhe, Derek Hall. Sbqipeda dbe sbqiptaret. Nju Jork: St. Martin's Press , Arsimi baze perfsbin sbkollen fiuore nga k!as. e pare deri ne kjasen e katert dbe shkouen tetevje<;are nga Idasa e peste deri ne te teten. Me perjashtim te disa fshatrave te vogla ne te ci!at keto shkoua mungojne, neper qytete e rretbe shko!lat fiuore dbe tctevje<;are ndodhen zakonisht ne te njejten ndertese. Megiithate, ndertesat e shkollave te mesme (k!asa 9-12) ndodhen ne vend tjeter, me perjashtim te shkol!ave te mesme bujqesore neper fshalta, te cilat ishin ne te njetjen ndertese me sbkollat e tjera dhe kisbin oje hrrje te ve<;ante per nxenesit me te vegje. Neper fshatra kopshtet (per femije nga mosha 3~5\'je<;) nuk ekzistojne. Ne te kaluareo, \'elem punetoret e qyteteve mund t'i c;:onin fe mijet neper kopshte, ndersa tani funksionojne vetem fare pak kopshte. te cilat tani jane private. 'J\lansoora Rashid, eta!' Mireqi'nia e familjeve, trel,'u i punes dhe programer pubjike ne Shqiperi. Bazuat ne Studimin e :-'!atjes se Standarde\'e Ie Jeteses ne Sbqiperi per vitin Draft. Banka Boterore , l\rsimi ne nje veshtrim te shpejte, Dcpartamenti i Opcracioneve dhe Vleri'simcvc. Bank. Bnterore Fa(le 43.

23 3 drejtoreve. Prandaj edhe ne u mbeshtetem ne metoden e castit studimor (casl study) ne perzgjedhjen e rajoneve dhe shkollave per te siguruar nje game dhe shumellojshmeri sa m~ te madhe. ", Duke marre komunitetin e shkolles si njesine baze te analizes, studimlmerr ne trajtim s:eshtjet e mepshtme: si pershtatet arsimi ne kontekstin e ves:ante socialo-kulturor dh politiko - ekonomik te Shqiperise se sotme; dhe ne s:'menyre qendrimet, vierat dhe praktikat kultutiqre formuiojne shpresat dhe qendrimin si te atyre qe perfitojne nga arsimi, ashtu dhe te atyre qe melten me arsimin. Studimi merr ne shqyrtim aspekte te ndryshme te eksperiences arismore, duke perfs ire s:eshtje qe lidhen me aksesin dhe barazine per grupe te ndryshme sociale-rinia fshatare perkundr. t rinise se qytetit; djemte perkundrejt vajzave. Gjithashtu, studimi shikon ndikimin qe kane ndrysh,met politiko-shoqerore, perfshire edhe keqfunksionimin e institueioneve, mungesen e rendit publik: dhe modelet e reja te migrimit dhe emigrimit ne arsim. Ky raport eshte perpjekur 1'i vendose, me st" te jete e mundur, gjetjet nga te dhenat ne kontekstin e tyre socialo-kulturor. Puna kerkimore dhe ajo ne terren Studimi nisi me nje shqyrtim te literatures informuese mbi Shqiperi~e dhe me disa intervista me disa nga informatoret tane kryesore ne Uashington, me zyrtare te IVlinistris~ se Arsimit dhe Shkenees, IVlinistrise te Punes dhe Ceshtjeve Sociale, pedagoge, perfaqesues te orga{lizatave jo-qeveritare qe I punojne ne Iemin e arsimit, me zyrtare lokale dhe pasohet nga intervista me persona te tjere ne Tirane. Diskutimet u perqendruan ne praktikat mesimore te epokes soeialiste dhe ~'shtjet aktuale me te eilat perballet arsimi sot. Mbi bazen e kesaj pune paraprake, hartuam me pas nje s udim qe perbehet nga dy piese. Piesa e pare permban njembedhjete rast te detajuara studimore te s kollave te zgjedhura nga rrethe te ndryshme te vendit. Cdo rast studimor konsiston ne intervista me an,etare te grupeve kryesore te paleve te interesuara: d.m.th mesues, dreitore, prinder dhe nxenes,si edhe me informatore nga komuniteti (zyrtare lolale, udheheqes jo-zyrtare, perfaqesues te org~nizat*e donatore te arsimit e keshtu me rradhe). Udhezuesit e detajuar qe do te perdoreshin per intervist~t per secilin nga grupet e paleve te intersuara dhe perfshira ne proees si edhe per informatoret tane krtesore iu dorrezuan pales shqiptare per diskutim. Me tej keta udhezues u ripane mbi bazen e komentdve te pales shqiptare dhe atyre re grupit te punes re Bankes Boterore qe punuan me studimin sektort I Pjesa e dyte, qe nuk ka perfunduar ende, perfshin nje sondazh te shpejte te njezet shkollave te tjera. Ky sondazh do te konsistoje ne tri diskutime te grupeve te punes (focius group) ne seeilen prej shkollave. Per diskutimin do te perdoret nje udhezues i cili do te jete i baz,lar mbi gjetjet kryesore te dala nga rastet e shqyrtuara studimore. Qellimi i ketyre diskutimeve eshte e pohojne apo te hedhin poshte gjetjet e studimit dhe t'u kerkoje pjesemarresve ne grupet e punes a shohin <;do <;eshtje me prioritet dhe te sugjerojne zgjidhje konkrete per to. Per punen ne terren u ngarkuan tre grupe studentesh te vitit te fundit IeUniversitetit te Tiranes. Seeili nga keto grupe u mbikeqyr nga nje shkenetar shoqeror apo speciali!t arsimi nga universiteti. Ekipet u trajnuan ne klase dhe gjate punes ne terren ne fazen pilote ne Tirane. Cdo grup dorrezoi raporte te detajuara te perbera nga kater seksione narative, secili nga te cil~"" jepte nje permbledhje te mendimeve te nje grupi te ve<;ante te interesuarsish ne lidhje me <;eshtjet e te rendesishme. Perve<; ketyre, drejtuesit e grupit dorrezuan raporte te ve<;anta ku jepnin nje s' nteze te intervistave me informatoret kryesore te komunitetit, si edhe nje profil te shkurter per secilir fshat, qytet apo rreth ne te eilin zhvillohej case studies.

24 4 Perzgjedhja e qendrave dhe informatoreve Mbi bazen e diskutimeve paraprake, zgjodhem dymbedhjete shkolla ne zona te ndryshme te vendit per te rritur ne maksimum shumdlojshmerine gjeografike; ndikimin e ekonomise lokale; etnicitetin dhe& ose per te paraqitur me mire ndryshimet fetare; per te paraqitur nivelin socialo-ekonomik te komunitetit; shkallen e hetereogjenitetit socialo-ekonomik; dhe karakteristikat e shkolles. Shkol1at qe u morren ne studim jane shkolla tetevjec,:are dhe te mesme, shkol1a me dege profesionale, nje shkolle ku mesohej gjuha greke dhe nje shkolle private. Shkollat shtrihen ne Tirane dhe ne Kamez; ne zonen veriore ato gjenden ne: Shkoder, Rreshen dhe Bushat; ne Buc,:imas afer Pogradecit dhe ne zonen jugore keto shkolla shtrihen ne Gjirokaster, Fier dhe Korc,:e. (Ju lutemi per nje pershkrim dhe informacion mbi shkollat dhe qendrat, shihni Shtojcen I). Ne secilen nga shkollat, grupet studimore intervistuan (i) drejtorin ose nendrejtorin; (ii) dy deri ne kater mesues dhe burra e gra te moshave te ndryshme dhe nga komunitete te ndryshme (vendas ose te ardhur) dhe me sues historie apo mesues te shkencave te tjera sociale; (iii) dy deri ne kater nxenes, djem dhe vajza; disa nga ata qe kishin nder mend te ndiqnin shkollen e larte dhe te tjere qe nuk kishin nder mend ta benin nje gje te rille; dhe (iv) dy deri ne kater nena dhe baballare qe u intervistuan neper shtepite e tyre. Keta te fundit u perzgjodhen per te perfaqesuar mosha te ndryshme dhe nivele arsimimi dhe profesionesh te ndryshme. Ne secilin pre; komuniteteve, udheheqesit e grupit u takuan me zyrtare dhe drejtues vendas, zyrtare ose jo, si edhe me specialiste apo eksperte (nderkombetare dhe vendas) per te mbledhur te dhena sociale baze, duke perfshire shifra per numrin e popullesise dhe informacion mbi migrimin, nje historik te shkurter te atij komuniteti, perfs hire edhe ngjarjet me te fundme dhe kushtet socialoekonomike qe kane influencuar jeten e komunitetit.

25 5 KONTEKSTI POLITIKO-SHOQEROR I IARSIMIT Sistemet arsimore reflektojne dhe riafirmojne organizimin baze te nje shoqerie dhe vlerat e saj me te qenesishme. Shqiperia po kalon nje periudhe krize te the lie dhe kjo re ektohet pothuaj ne t;do aspekt te sistemit arsimor. Ky seksion jep nje panorame per te kuptuar t;esh et me te renedsishme te mjedisit shoqeror, si edhe ndikimin e tyre ne arsim. Nder t;eshtjet me t' rendesishme mund te permendim: paqendrueshmerine e vazhdueshme politike qe karakterizoi dhe azhdon te karaktetizoje periudhen post-socialiste dhe institucionet shteterore qe keq-funksionojne; n kimin e krizave politikoekonomike ne betjat vendase per pushtet e perfitim ekonomik; hendekun e adh qe ekziston midis mundesive qe kane komunitetet urbane dhe ato fshatare; ndikimin e trafikut t. drogave, prostitucionit dhe krimit te organizuar. ORGANIZIMI POLITIKO-SHOQEROR Dallimet veri-jug Shumica e analisteve keshillojne te behet kujdes per te mos kaluar ne ~kzagjerime ne lidhje me dallimet midis veriut dhe jugut ne Shqiperi. Gjithesesi do te ishte me vlere te ~ermendnim disa dallime historike qe mbeten te rendesishme. Ndersa familjet "me shume koke" kjne patur nje rendesi te madhe gjithkund ne Shqiperi, familjet e medha, patriarkale luajten rolin me te forte ne rajonet e mbyllura veriore malore, ku institucionet e shtetit Otoman thuaj nuk artiten te hymn fare. Ne mungese te pushtetit te shtetit, kanuni, nje kod i nje ligji te bazuar tek klanet, historikisht sherbeu per te rregulluar te drejtat e prones dhe aksesit ndaj burimeve financiare, si edhe marredheni it e brendshme politikoshoqerore (duke perfshire t;eshtjet e gjinise). Baseni malor dhe fushat bregd tare te jugut ishin me te hapura ndaj influencave te huaja, ne vet;anti te influences greke dhe asaj italian. Ndryshe nga popullata e perzjere myslimane dhe katolike e veriut, jugu ishte vendi i latifondiste te pasur islamike dhe fshatareve te krishtere ortdokse, sipermarresve dhe profesionsiteve, shume nate ciiet ishin shkolluar jashte. Ne te vertete, udheheqja komuniste erdhi kryesisht nga jugu. Dallim t veri-jug manifestohen jo vetem ne organizimin sociale dhe dallimet featre, por edhe ne dialektet e lura. s Ringjallja e tradites- kanuni Megjithese ne veri shume aspekte te kanunit, sidomos ato qe lidheshin me nderin, aleand!n dhe patriarkatin mbeten gjalle dhe teper te rendesishme, gjate rregjimit te Enver Ho hes, u arrit te eleminohet gjakmarrja, nje metode qe dikur sherbente per te vene ne vend drejtesine dhe p~r zgjidhjen e konflikteve. Ndersa sot, kur njerezit jane vete deshmitare te dobesimit te theksuar te rolit te institucioneve shteterore, te marredhenieve te krijuara rishtazi ne lidhje me pronen dhe te lindjes e lidhjes se aleancave te reja, rivalet vendas per pushtet e kane ringjallur serish qellimisht kanunin per te ushqyer ambiciet e tyre. Ne zonat veriore si p.sh: ne Shkoder dhe Mirdite, familjet dikur "ne ze" po pfrfitojne nga mungesa e Hall, f

26 fi stabilitetit qe karakterizoi periudhen "pas Enver Hoxhes" dhe po perpiqen te imponojne autoritetin dhe influencen e tyre, hera-heres edhe nepermjet gjakmarrjes te nxitur nga grindjet per pronat dhe problemet e lidhura me privatizimin e tokes. Gjate ngjarjeve te vitit 1997, jugu ishte zona qe u godit me shume dhe humbi me shume nga skemat piramidale, ne te cilat shume emigrante kishin futur parate e tyre. Keta njerez gjithmone e me shume i jane kthyer "vetembrojtjes tradicionale" ne mungese te nje shteti ne gjendje per te mbajtur rendin civil. 6 Diversiteti fetar Historikisht, gjuha me shume sesa feja ka qene simboli me i rendesishem i bashkimit kombetar. Kjo ka ardhur pjeserisht S1 reagim ndaj perpjekjeve te Otomaneve per te ndaluar "shkrimin dhe kendimin" ne shqip. Shqiperia karakterizohet nga nje numre fesh zyrtare. Katoli<;izmi e ushtron influencen kryesisht ne veri, Ortodoksia e krishtere ne jug dhe islamizmi ka nje influence me kombetare.megjithate, shume shqiptare myslimane u influencuan ndjeshem nga sekti bektashjan dhe u bene nacionaliste aktive. Megjithate, qeveria komuniste, me arrdhjen e saj ne pushtet, nisi nje politike te ashper (te eger) te shtypjes te te gjitha llojeve te feve. Sipas saj, fete mund te ktheheshin ne nje "kale Troje" dhe mund te perdoreshin tinez per interesa dhe nga fuqi te huaja antikomuniste. 8 Qysh prej vitit 1990, keto kufizime nuk ekzistojne me. Tashme, institucione fetare dhe perfaqesues te feve te ndryshme po investojne fonde te konsiderueshme per rindertimin e kishave, xhamive, shkollave fetare dhe prozelitim (nderrimin e fese). Shoqata e Intelektualeve Islame e themeluar ne vitin 1993, tashme ka shtrire deget e sa; ne shume qytete te venrut. Nje mesues nga Fieri, anetar i kesaj shoqate i pyetur per synimin e shoqates tregon se shoqata ka per qellim zgjidhjen e mosmarreveshjeve midis grupeve te ndryshme fetare. I njejti mesues na tregoi se fe si Deshmitaret e Jehovait, Bahai dhe fe te tjera te reja per Shqiperine kane arritur te terheqin ne rradhet e tyre shume te rinj e te reja. Pra, veprimtarite e Shoqates se Intelektualeve Islame dhe perpjekjet e tyre per nxitjen e vierave islame, se bashku me nje bashkepunim aktiv me intelektualet e dy feve te tjera kryesore, katoli~izmin dhe ortodoksine, nuk jane gje tjeter, ve~ nje perpjekje per te kufizuar shtigjet e ketyre feve te tjera. Megjithate, sot per sot, dallimet fetare nuk luajne ndonje rol teper te madhe ne marredheniet e perditshme dhe kjo pjeserisht per shkak se feja ishte komplet e shtypur nen rregjimin socialist. Pavaresisht nga parate dhe influenca e institucioneve fetare te Arabise Saudite, Turqise, Italise dhe Greqise, pa permendur ketu nderrimin e fese nga Deshmitaret e Jehovait, Adventistet e Dites se Shtate, Bahait etj, informatoret jo vetem qe kembengulen ne ekzistencen e harmonise fetare ne Shqiperi, por nuk kishin bile as deshire te diskutonin mundesine e tensioneve fetare- ndofta nje mbetje nga periudha socialiste e frikes se dasive fetare. Katoliket thuhet se jane me strikte dhe kane shume me pak raste ndermartesash per shkak te ngjashmerise qe kane me kishen katolike italiane. E megjithate duke pasur parasysh pozicionin gjeografik 6 Stephanie Schwandner-Sievers. "Social order through transgressions? Exploring 'tradition' in Albanian settings." Draft. Paper prepared for AAA conference , Hall, faqe 4J., Ibid, fage

27 7 te Shqiperise dhe orientimin e saj evropian, ne vend ka ekzistuar nje tradire gjate se ciles familjet myslimane i dergonin femijet e tyre ne shkolla katolike. Sot, si pjese e asaj qe shihet si "moderne", njerezit shpesh nderrojne emrat myslimane me emra te krishtere. Ne Tirane, fa11je myslimane pagezojne femijet e tyre ne kisha ortodokse per te lehtesuar integrimin e tyre ne Evrope. Vajzat e Tiranes varin kryqe ne qafe si pjese e modes perendimore. Shqiperi 10% e popullesise eshte katolike, 60% myslimane 30% )rtodokse dhe fe te tjera dhe 100% jane te pafe." Informatore te rendesishem n a Tirana. KAPITALI SOCIAL NE SHOQERINE SHQIPTARI Te brendshmit dhe te jashtmit "Kapitali social" dhe "besimi" permenden si elemente te rendesishel1'/- te procesit te ndertimit te shoqerise civile ne vendet post-socialiste. Megjithate, te dhenat e ketij stu4mi sugjerojne qe nuk ia vlen te shikohet per nje besim te pergjithesuar jashte kufijve te percaktuar qarte te grupeve sociale. Ky besim eshte ngritur mbi bazen e lidhjeve te vjetra midis farefisit, miqve dh<f fqinjeve. Antropologia Schwandner-Sievers ka dokumentuar se natyra fuqimisht e polarizuar e shoqe ise se sotme dhe shkalla sipas te chit shqiptaret e ndajne boten e tyre sociale ne te "brendshem," qe j ne pjesetare te grupit te tyre social, dhe ne "te jashtem" te cileve nuk u duhet besuar ne asnje meny e. E njejta antropologe thekson se megjithese shteti socialist i shtypi koken familjes patriarkale dhe gjakmarrjes, "asnjehere nuk ia doli mbane qe te krijonte nje atmosfere besimi qe do t'i krijonte munde ine njeriut per te besuar pertej marredherueve te drejtperdrejta ose thene ndryshe "balle per balle". S teti nuk kishte asnje ligj sipas te cilit t'i individit i garantohej siguri personale."9 Ky polarizim reflektohet dhe i ka rrenjet tek noc1onet shqiptare te. nderit dhe beses. Sipas ketyre koncepteve, anetaret e grupit duhet te iene besruke ndaj grupit ku beife pjese dhe c;do person jashte grupit shihet me dyshim dhe armiqesi. Ata qe shkelin rregullat e lojes brenda grupit, nderrojne ane apo fillojne te mendojne ne menyre kritike, si edhe te panjohur apo edhe godina publike (perfshire edhe ndertesa shteterore) apo projekte abstrakte mund te kthehen ne shenjetra legjitime dhune.1o "Ujku lepin mishin e tij dhe ha te te tjereve." (Sherum: ekuivalente me 'Yti mishin ta ha, por kocken ta U::) Therue nga kanuru. Kjo forme e organizimit social ka anet e veta pozitive dhe negative. Grupet e mbyllura sociale funksionojne si grupe mbeshtetese brenda te cileve individet gjejne shume mbeshtetje (kapital) social Kapitali social i ketyre individeve konsiston ne aftesine e tyre per te siguruar rnbeshtetje te llojeve me te ndryshme, duke perfshire edhe aksesin ne burime te rendesishme. KeshtuJ p.sh, nje drejtor shkolle ne Pogradec tregon se famiijet e fuqishme vendase luajne nje rol pozitiv n~ disa fshatra fqinje. Ne Bushat, p.sh ato arriten te mobilizorun popullaten per te mbrojtur shkollat e rrre gjate ngjarjeve te vitit 'I Stephanie Schwandner-Sievers, "Humitiation and reconcitiation in Northern Albania: the logics of feuding in symbotic a d diachronic perspectives." ~ of Violence: Processes of Escalation and De=escalation in Violent Group Contliets (cd. Georg Elwert, Stephan Feueh 'ang, Dieter Neubert), I" Stephanie Schwandner Sicvcrs, "Kinship, famih' and regional differentiation in Albania." Presentation for the \X' dd Bank.,\pril 1998.

28 8 Ne te njejten kohe, dyshimi dhe armiqesia ndaj "te jashtemve" punon kunder ndertimit te "komunitetit" ne Shqiperi. Nje nder pasoiat e vlerave te besnikerise se grupit dhe besifs ka qene lindja e konflikteve gjate privatizimit te tokes. Keto konflikte shpesh kane <;uar ne konkurrence dhe hakmarrje te pergjakshme midis familjeve te medha. Konflikte te tilla, sidomos ne zonat veri-lindore, kane krijuar nje klime dhune dhe frike ne te gjithe fshatrat dhe qytetet e prekura nga ky fenomen. Frika e raprezaijeve i ka detyruar te rinjte te braktisin shkollat dhe te fshihen neper shtepira. Nje pjese tjeter ka marre rrugen e migrimit ne qytete te medha apo ka emigruar jashte. Perve<; ketyre elementeve, struktura e forte e grupit dhe traditat e grupit kane dhene ndihmesen e tyre ne formimin e bandave kriminale. Sipas nje studimi te kapitalit social dhe komunitetit ne Shqiperi u verejt se "rrjetet e komunitetit... ne shumicen e rasteve mbeshtesin bashkepunimin brenda grupeve te ve<;uara... sl p.sh familjet e medha, minoritetet etnike dhe grupe te vec;anta sodaioekonomike. Keto rrjete pergjithesisht jane te ngjeshur dhe te forte, por natyra e bashkepunimlt ne keto rrjete eshte e kufizuar. Ne dallim nga rrjete ku ka nje angazhlm me te gjere te shoqerise dhe ku perfshihet e gjithe shoqeria pa dallim, keto rrjete nuk arrijne te sigurojne nje bashkepunim te mbare-komunitetit dhe ndikimi 1 tyre eshte me i dobet. Kjo shpjegon gjithashtu nje kontradikte qe lindi gjate analizimit te te dhenave. Shumica e [te intervlstuareve] u pergjigjen se kane besim tek njerezit e komunitetit te tyre. Ky fakt na ben te besojme qe ky tregues i kapitalit social eshte i larte. Por kur keta te intervistuar u pyeten se <;fare perben per ta "komuniteti", shumica u pergjigjen se me komunitet kuptojne familjet e medha, fqinjet apo anetare te grupeve minoritare."11 Edhe ne nivelet me te larta te qeverise dhe shtetit, kjo idelologji dualiste dhe dyshim per "tjetrin" ndikon se teperrni qendrirnin dhe sjelljen e shqiptarit. 12 Keshtu posh, ne fjalen e tij te dhenies se doreheqjes, ish kryeministri Pan deli Majko, tha se: "0.. mendesia e vjeter dhe e dale kohe, mentaliteti konfliktual dhe perjashtues ende mbeten elemente konstante te politikes shqiptare..." dhe "...klima kombetare shqetesuese qe prodhoi vetem nje lufte te ftohte ne rradhet e partise se ciles i perkas; nje klime qe na mesoi te kerkojme ne mes tone armiq dhe tradhetare, ne vend te partnereve dhe kolegeve per te ndare pergjegjesite dhe vizionet tona."13 Dyshimi dhe miti i korrupsionit Sic; edhe e kemi permendur, "besimi i pergjithesuar" pothuaj nuk ekziston fare ne shoqerine shqiptare. Perkundrazi, zakonisht hamendesohet se gjerat nuk ecin ashtu sic; duhet dhe njerezit perdorin teori konspirative per shpjegirnin e ngjarjeve te ndryshme. Informatoret na sollen nje sere shembujsh te rasteve kur nxenes qe kerd~noheshin per t'u perjashtuar nga shkolla apo merrnin nota te dobta, familjet e tyre thoshin se mesuesit i trajtonin femijet me te padrejte qellirnisht per t'i detyruar prinderit t'u jepnin atyre mite apo per t'u bere nder nxenesve te tjere. Ne keto raste, dukej qe nxenesit dhe famiijet ishin pre e dis a qendrimeve mbizoteruese lidhur me korrupsionin per te shmangur marrjen e pergjegjesise per qendrime te papranueshme. Nga ana tjeter, ky qendrim kontribuon ne mosbesim midis paleve te ndryshme brenda sistemit te caktuar dhe biles edhe ata qe jane tashme te bindur besojne se veprimet motivohen vetem nga interesi personal. 11 Artan Agolli. "Decentralizimi i asistence sociale ne Shqiperi: l'.:dikimi i kapitalit social. Instituti shqiptar. Kottik 1997,f Schwandner-Sievers, \ Teksti i deklarates per shtyp e Pandeli Maikos. marre nga Banka Boterore, perkthyer nga Radio Tirana.

29 Pasoje e murit ndares midis te brendeshmve dhe te jashtemve, mun~esa e besimit social te pergjithesuar ne shoqeri dhe ndarja si me thike e jetes politike eshte sot mung~sa e shoqatave qe do te sherbenin si ure lidhese per ndarjet midis grupeve sociale, ose midis shtetit dge shoqerise. Megjithese ekzistojne shume organizata jo-qeveritare, hulumtimet tregojne se ashtu si n9 qeveri, keto organizata veprojne ne shumicen e rasteve me komandim nga larte- poshte dhe u mungon ndjenja e pergjegjesise. ~e.~je raport te vitit ~~ ORT-se thuhet: "~u~ge~a virt.~ale e ~rganizatav9 te bazuara tek masat qe Jane themeluar nga poshte ose e "shoqatave te nlvelit pares6r I PARTITE POLITlKE DHE ROLl I TYRE NE JETEN E PERDITSHME Ky polarizim eshte i dukshem ne veprimet e dy partive te medha ptlitike, Partise Socialiste (tashti ne pushtet) dhe Partise Demokratike te Sali Berishes. Secila nga ket? parti ka grupet e veta mbeshtetese sociale dhe lidhjet farefisnore nepermjet te cilave ushtrojne inf1~encen e tyre ne qeverite lokale. Ne nivellokal, familjet e fuqishme qe kane rifituar disi autoritetin e qrre te dikurshem qe nga renia e rregjimit te Enver Hoxhes jane lidhur me njeren apo tjetren nga keto patti. Keto lidhie lehtesojne polarizimin e jetes shqiptare deri poshte ne nivelin e institucioneve lokale, te c~at jane shnderuar ne nje mikrokozmos te luftes partizane ne kapitalin shoqeror. I. Sipas nje politikani te intervistuar per kete studim, grupet tradicionale/me baze marredheniesh farefisnore nuk luajne ndonje rol dhe aq te dukshem ne qytete si Tirana qse Shkodra. Megjithate, familjet e fuqishme qe kane vite ne nje qytet te caktuar jane teper te pushtftshme. Keshtu, p.sh ne Tirane, nje pjese e ish familjeve te kamura siguruan poste te rendesishme ne ~artine Demokratike dhe arriten te marrin pronat e vjetra dhe te vene ne vend pasurite e tyre. Sipa$ nje zyrtari nga Tirana, pjesetare te ketyre familjeve te vjetra kane zene tashme 90 per qind te postev9 ne keshillin bashkiak. E njejta situate eksizton edhe ne Shkoder, ku familje origjina e te cilave datoq ne shekullin XIX kane rifituar rolin e tyre te rendesishem ne ieten politike lokale. Duke qene se lidhja me nje parti politike eshte e rendesishme peri te siguruar nje vend te caktuar pune ne shtet, shurnica e posteve shteterore tashme jane kthyer ne e~erime politike, se paku per syte e publikut. Kur nje parti e re vjen ne pushtet zakonisht ajo zevendeson punonjesit e administrates ne qeveri dhe Ministri. Biles, edhe brenda se njejtes parti...jur emerohet njei minister i ri, ky emerim shoqerohet me ndryshime rrenjesore ne personelin e Ministrise. Sipas njel ish ministri arsimi qe u intervistua per kete studim, sa here caktohej nje minister i ri, -dhe qysh dga viti 1991 Ministria e Arismit dhe Shkences ka nderuar shtate ministra-, ai Minister zevendesonte me besnike partie, nje pjese te mire te personelit te Ministrise, duke perfshire edhe dreitoret e instit4teve te arsimit, dekane te departamenteve te ndryshme te universitetit, biles dhe drejtore shkollash. I Per ta kuptuar me mire kete proces mund te shikojme dy komunitet~ veri-lindore ne te chat u zhvilluan intervistat. Secili nga keto komunitete na u pershkrua si i domin~ar nga grupe social~ me baze farefisnore, te cilet kishin rifituar pushtetin e kohes para ardhjes se Envq: Hoxhes ne fuqi. Qe nga vitet 90-te, keto grupe kane zene pozicione ky<;:e te administrates lokale. Cdo prup eshte i lidhur me nje parti politike dhe aneraret e grupit vihen ne pozicione te rendesishme sa he~e partia He tyre" vjen ne pushtet. P.sh, kur ishte ne pushtet Partia Demokratike e Berishes, anetare~ e grupit besnik te kesaj partie kishin poste te rendesishme ne sistemin arsimor dhe neper shkolla. SiPrS te intervistuareve tane, I " Cited in AgoHi, p

30 to shumices se ketyre "kuadrove" u mungojne aftesite e duhura per postet e t:yre. Keshtu, p.sh: drejtori j nje shkolle te mesme lokale kishte vetem diplomen e matures, ndonese 65 per qind e mesueseve lokale kishin mbaruar universitetin. Kur erdhi ne pushtet Partia 50daliste, anetare te grupeve besnike te P5 se zune te njejtat postet qe me pare mbaheshin nga besnike te PD-se. Po keshtu, sip as informatoreve, personeli i shkollave ishte i politizuar dhe zgjidhej mbi bazen e njohjeve personale. Ata u ankuan qe emerimet ne shkolla ishin emerime politike. Prinderit na pohuan se perdornin lidhjet personale me zyrtare qe punonin ne Drejtorine lokale te Arsimit apo me drejtorin e shkolles per te rregjistruar femijet e tyre ne shkolla jashte rrethit per te siguruar nje trajtim me te mire per femijet e tyre dhe per t'i detyruar me hir a pahir mesuesit t'u vinin femijeve te tyre nota kaluese. Mesues nga Gjirokastra na treguan se ne raste konfliktesh midis mesueseve dhe prinderve ne lidhje me sjelljen e femijes, te gjithe perpiqen te shmangin perfshirjen e drejtorit. Per mendimin e tyre, drejtori ne vend qe te gjeje nje zgjidhje te drejte do te perpiqet t'u beje nder disa personave te caktuar "sepse ne mes ka interesa, mite dhe klane". Pavaresisht nga ndarjet ne shoqerine shqiptare, kontaktet e shpeshta jozyrtare dhe marredhcniet midis njerezve ne nivel komune apo fshati, ne nje fare mase zbusin efektin e hierarkise zyrtare. 5ipas Artan Agollit, megjithese takimet zyrtare zhvillohen me dyer te mbyllura "ne komuna te vogla njerezit e njohin njeri-tjetrin me mire se ne zonat e medha urbane dhe vendimet qe merren ne mbledhje e takime behen menjehere publike mbi baza jo zyrtare. Fshatrat perbehen zakonisht nga tri-kater klane kryesore qe kane ndare bashke fatet per vite me rradhe. Kjo afersi dhe ky reciprodtet ka krijuar nje rrjet komunikimi qe ua ben zyrtareve lokale te veshtire marrjen e vendimeve arbitrare. Ne komuna fjala merr dhene, ndryshe nga qytetet ku duhen perdorur rrjete zyrtare komunikimi, si p.sh media per te informuar publikun".15 " Agolli, faqja 19,

31 I 1 NDIKIMI I MUNGESES SE STABIL.hm i DHE RENDIT CIVIL KONFLIKTI CIVIL DHE KRIMINALITETI NE R~UTJE Ngjarjet e viteve 1991 dhe 1997 krijuan nje ndjenje te forte pasigurie Ite pergjithshme qe ende vazhdon te ndikoje jeten e perditshme te te rinjve dhe te rejave, si edhe nif frekuentimin e tyre ne shkolle. Banoret e zonave rurale, si Bushati, thane se atmosfera e pasigurise is~te kryesisht e lidhur me konflikte pronash,sidomos per te drejtat e tokes dhe ujit, te cilat kishin c;uar 1e : vrasje ne disa raste. Te intervistuarit ne Fier dhe Korc;e theksuan rolin teper negativ te bandave krfminale qe nxorren krye gjate es dhe qe terorizuan popullaten duke vjedhur e plac;kitur, rembyer the perdhunuar. Prinder korc;are thane se duke qene se shumiea e njerezve tani kane arme, pjesa dermu se e konflikteve zgjidhen permes tyre duke e bere jeten teper te pasigurt. Informatoret shkodrane th ne se ne dimer nuk del njeri ne rruge pas ores 4 ose 5 te pasdites. Prinderit vazhdojne t'i shoqerojne vajzat e tyre ne shkolle. Shume prinder shprehen nje indinjate te vec;ante ndaj polidse, e eila per t, nuk e bente punen sic; duhet, por edhe ndaj "gjykatave te korruptuara" te dlat, sa here arrestohej dikfsh, menjehere e lironin. "Qysh nga ta, jeta ne Fier eshte bere e rrezikshme. Bandat qe tkrijuan gjate asaj kohe vazhdojne aktivitetin e tyre edhe tani duke perdhunuar, rembyer e. lac;kitur. Aresyeja kryesore qe keto banda lulezojne eshte kaosi qe mbizoteron ne rradhet e polieise. Po qe se shteti do te kishte pasur kontroll me te foret mbi c;eshtjet e brerfshme, shumiea e problemeve qe shkaktohen nga bandat do te ishin eliminuar." Mesueslnga Fieri. Inkriminimi i ekonomise i shprehur ne formen e trafikut te dr$ges, prostitudonit dhe kontrabandes kontribuon ne atmosferen e pasigurise dhe rrezikut qe rreth~n te rinjte e te rejat dhe shkollat e tyre. Sipas perfaqesueseve te zyrave juridike nderkombetare, numri ~he organizimi i grupeve kriminale shqiptare eshte rritur se tepermi qe nga momenti i liberalizimi~1 te vendit ne vitin Bandat kriminale, shumica e antareve te te cilave jane rekrutuar nga rrad~et e te rinjve te papune merren me kontrabanden e droges dhe refugjateve, me trafikun e armeve, vrasje me pagese, rembime, fallsifikime vizash dhe vjedhje. Ky rrjet kriminal ka marre shume dore nga n~ihmat e shumta qe hyne ne vend dhe nga lufta civile ne Jugosllavi, qe u ofruan atyre shume mundesi ber kontrabande dhe per te marre ne dore tregun e heroines, per te cilen Jugosllavia para luftes kishte [herbyer si pike tranzite. 16! ". Gus Xhudo. ",\len of Purpose: Rritja e akth'itetit kriminal ne Sh'liperi." Transnational Or!,anized Crime. Vol. No.1, Spring pp

32 12 Jeta kriminale ne shume qytete na u pershkrua e dominuar nga banda rivale. Keshtu, p.sh jeta ne Kon;:e eshte ndikuar mjaft nga dy banda rivale--qe supozohen te jene shtuar numerikisht me te rinj qe dolen nga burgu gjate trazirave te es-te ciiet beine kontrabanden e marijuanes, qe mbillet ne fshatrat perreth, permes pikes doganore te Kapshtices ne Greqi. Biles nga kjo jane ndikuar edhe ata te rinj qe nuk jane te perfshire direkt ne keto aktivitete. Keshtu, p.sh per shkak te dobesise se shtetit, nje apo dy here ne muaj, banda kriminelesh ne fshtatin e Lazaratit, dhjete minuta larg me makine nga Gjirokastra, zene rrugen per te pla<;:kitur njerezit qe vijue nga dogana ne kufi me Greqine. Megjithese nxenesit e shkollave nuk jane synim i vecante i ketyre pla<;:ikitjeve, gjate kesaj periudhe ata nuk mund te shkojne ne shkolla. PERFSHIRJA E TE RINJVE NE VEPRIMTARITE KRIMINALE Ne disa raste te rinjte apo edhe nxenes te moshes shkollore gjenden "te kapur" ne rrjetin e veprimtarise kriminale. Sip as te intervistuareve ne jug, disa nxenes jane perfshire ne trafikun e shperndarjes se droges neper shkolla. Mesues nga Pogradeci pretendonin se kontrabanda e droges nga kufiri shqiptaro-maqedonas eshte nje mundesi fitimi per djemte qe lene shkollen. Mesues nga Gjirokastra na vune ne dukje se ka pasur raste kur edhe femije nga familje te pasura jane nxituar nga vete prinderit e tyre te merren me veprimtari te jashteligjshme si p.sh: shitja e dokumenteve fallso. Trafiku i droges ki kontribuar ne rritjen e numrit te perdoruesve te droges midis te rinjve. Nje prind, qe punonte si infermiere, beri nje koment per numrin e nxenesve qe kishte pare ne spital si rezultat i mbidozes se droges. Sipas disa informatoreve, shperndaresit e droges jane nxenes me te rritill, ndersa perdoruesit me te vegjel Lajme per raste rrembimesh dhe rastet kur vajzat ishin detyruar me dhune te ushtronin prostitucionin kane krijuar nje atmosfere frike per vajzat. Ne nje shkolle, dy vajza "ishin mashtruar nga te fejuarit e tyre" qe i kishin ftuar ato ne Itali dhe atje i kishin detyruar te beheshin prostituta. Ndersa ne Fier na permenden rastin e disa vajzave te shkolles qe ishin futur me deshire ne rrjetin e prostitucionit qe drejtohej nga djemte e shkolles. Megjithate, rastet e prostitucionit midis vajzave te vogla nuk jane aq serioze sa ato te vajzave te universitetit. PASIGURIA NE SHKOLLA Frika e informatoreve ne lidhje me krimin dhe rreziqet qe mbart ai per te rinjte ndikojne fuqimisht qendrimet dhe sjelljen. Qe nga koha e ngjarjeve te dhunshme te vitit 1991 dhe me pas, shkollat kane punesuar roje (qe shpesh jane te paarmatosur) dhe kane ngritur mure. Drejtori i nje shkolle ne Pogradec na shpjegoi se megjithese autoritetet e arsimit e kane riparuar shpesh murin rrethues te shkolles, te rinj te papune te fshatit e kane prishur ate serish. Ai na shpjegoi se si te rinj te papune nga disa fshatra "te veshtire" hyjne ne shkolle, nderpresin oren e mesimit, shkaterrojne ndertesen, biles kapin dhe nxenes. Ne disa raste, shkolla ka thirrur policine per te ndare nxenesit e shkolles me djemte e fshtatit. Ne Fier, Tirane dhe Shkoder, tashme patrullat e policise kontrollojne lagjien e shkolles. Nganjehere jane vete nxenesit ata qe fusin rrezikun neper shkolla. Personeli i shkolles na tha se ka raste kur nxenesit e shkolles vijne ne klase me arme, biles edhe me pushke. Personeli i shkolles po ashtu na tregoi se ata kishin frike te merrnin masa per armembajtje ndaj ketyre nxenesve nga frika se mos ata hakmerreshin. Kohet e fundit edhe shkolla elitare dhe te siguruar mire ne Tirane tregojne per

33 13 shfaqjen e nje fenomeni te ri - kercenime dhe alarme per bomba, gjoja nga nx"nes te dobet qe duan te prishin mesimin. Sipas drejtorit te nje shkolle, shkolla e tyre kishte marre dhje e kercenime per born be gjate vitit akademik.l\fegjithese u lajmerua policia dhe shkolla u zbraz, keto ngj je kane rritur pasigurine e nxenesve. I Sipas "Treguesit Shqiptar", anetar i "Gallup International", pothuajse 61 % e shqiptareve te intervistuar ne mbare vendin gjate vitit 1999 "do te mbeshtesnin " nie dore te forte" qe do te shtypte krimin ne "demokracine aktuale kaotike". Baqoret e Tiranes, ku dora e shtetit ndjehet disi me shume, ishin me pak ne favor te idese se nj..!rregjimi autoritar. Megjithate, vetem 23% e shqiptareve ishin kunder idese se sundimit au oritar, megjithese edhe ata ishin te mendimit se duhej "nje dore e forte". (permbled lje e lajmeve per Shqiperine, Banka Boterore) Ndikimi i pasigurise tek nxenesit Pasiguria ka ndikuar ndryshe tek djemte dhe ndryshe tek vajzat. Shurne prinder tremben me shume per vajzat. Aktualisht, e sidomos ne veri jane rikthyer praktikat e periu~hes se para-socializimit si p.sh martesa me shkesi, blerja e nuses dhe rrembimi i nuseve, megjithese shpesh keto forma shfaqen nen petkun e praktikave bashkekohore kur vajzat e reja shiten jashte si prostituta 17 Ne zonat ubane, vajzat dhe grate e reja jane detyruar te mbyllen ne shtepi nga frika e dhunesi se rruges dhe bandave. Vajzat shkojne ne shkolle ne grupe prej tri-kater shoqesh. Aktivitetet e tyre 4mbremjes jane teper te kufizuara. Ne Pogradec, tentativat e djemve per perdhunim i detyruan prinderit t'i mbanin vajzat mbyllur brenda ne shtepi per nje fare kohe. Ne zonat veriore, prinder,ose te aferm te tjere i shoqerojne vajzat vete ne shkolle ose u thone atyre te edn ne grupe n a tre e nga kater. Nje pjese e mire e prinderve nuk i lejojne me vajzat te marrin pjese ne akti itete qe zhvillohen ne mbermje apo te shkojne ne aktivitete te ndryshme sodale. Prinder fiera e bene te pamunduren per te ndaluar shkollen te c,:elte nje grup aerobie per vajzat e tyre nga fr ka e rrezikut qe mund t'u kanosej atyre po te qendronin pas oreve te mesimit. Nxenes te int rvistuar ne Bushat na thane se vajzat e shkolles ishin pre e ngacmimeve te djemve te jashtem brenda ne shkolle dhe kishin frike te dilnin ne rruge sepse kishin degjuar shume raste rrem imesh (te cilat shpesh lidheshin me prostitudonin me dhune). Megjithate kish edhe nga ata pri der te diet ishin me te frikesuar per djemte sesa vajzat sepse, sip as tyre, djemte ishin me te eksp zuar nda; armeve dhe bandave kriminale. "Perpiqem t'i kufizoj femijet per shkak te situates. Vajzat e mia vishen shume thjeshte dhe nuk dalin jashte pasditeve. Ato nuk shkojne asnjehere neper disko sepfe ato jane c,:erdhe korupsioni. Kur duan te daun jashte i shoqeroj vete. Ato mund te marrin pjese vetem ne veprimtari qe organizohen nga shkolla. Megjithese jam mire nga gjendja ekonomike, nuk u jap shume para sepse paraja i prish femijet". Nje prind nga Tirana.,- Stephanie Sch\\"andcr-Sic\"cfs "Farefisi, familja dhe ndr)"shimet rajonale ne Shqiperi"

34 Policia nuk eben punen sis: duhet. Sa here kriminelet kapen nga policia, ata i lirojne gjykatat e korruptuara. Prania e h~tyre krimineleve te liruar rrit ndjenjen e pasigurise midis popullates. Megjithese situata duket me e qete, ende eshte e pastabilizuar. Vetem ideja qe ka kaq njerez te armatosur krijon frike dhe panik. Prinderit kane frike mos femijetel:yre, ne ves:anti djemte, mund te perzihen me grupe te armatosura dhe banda kriminelesh apo edhe te vriten ne shkembim zjarresh midis bandave rivale. (permbledhje nga intervista me prinder kors:are). Ndikirni i pasigurise tek personeli mesimdhenes (trupa pedagogjike) Tashme shkollat jane te pasigurta jo vetem per nxenesit, por edhe per mesuesit. Ne disa shkolla, me sues it dhe drejtoret e shkollave pohojne se kane kaluar nxenes qe kane qene per te mbetur ne klase pasi kane marre kercenime dhune fizike nga familjet e nxenesve. Sipas informatoreve, sidomos gjate vitit 1997, kur dhuna u shnderrua ne nje fenomen masiv nuk perjashtoi nga ky fenomen as mesuesit. Ne te tilla raste, prania e rojeve neper shkolla apo patrullat e policise ishin te pamjaftueshme meqenese pjesa dermuese e kercenimeve vinte nga jashte shkolles dhe i vetmi rol i rojeve ishte te nderhynin nese mesuesit kercenoheshin brenda mureve te shkolles. Sipas nje drejtori shkolle ne Fier, kerkesat per ndere S1 p.sh dhenia e nje note kaiuese, nuk jane te reja. Ato kane ekzistuar edhe perpara vitit 1991, por atehere ato ishin ne forme kerkese te shoqeruara me dhurata sendesh apo mallrash qe ne ate kohe mungonin. Sot, ne ato raste kur kerkesat per trajtim te ves:ante nuk shoqerohen me krecenime dhune, mund te mberrijne ne formen e shantazhit. Keshtu, p.sh nie figure e pushtetshme lokale mund ta perdore pushtetin e tij apo te saj per t'i kerkuar nie mesuesi t'i ndryshoje noten te birit apo te bijes duke e kercenuar, hapur ose terthorazi, se ne rast se nuk eben nje gje te tille mesuesit mund t'i mbyllet perspektiva e punesimit. Ne keto raste mesuesit nuk kane tjeter rugedalje; ata kane frike te ankohen ne polid apo t'u drejtohen autoriteteve te gjyqesorit sepse sipas tyre si policia ashtu edhe sistemi i gjyqesorit jane kreit te koruptuar. Te tjere ishin te mendimit qe polida kishte probleme me te rendesishme per te perballuar sesa kercenimet qe u behen mesueseve. Mesuesit na folen per raste kur policia kishte kapur dhe pastaj pa asnje lloi shpjegirni kishte liruar te rin; rrugas:e. Nje mesues na tregoi nje rast kur ishte kercenuar nga nie nxenes qe ai e kish perzene nga klasa sepse kishte nderprere mesirnin me paturpesi. Pas kesaj, ky nxenes se bashku me nie shok tjeter e kishin kercenuar fizikisht mesuesin dhe mesuesi kishte qene i detyruar t'i kerkonte faije. Qe atehere, na thote ai, nuk kam perzene asnje nxenes nga mesirni. (shembull i nje mesuesi nga Pogradeci). "Shihni sa poshte kane rene mesuesit shqiptare nuk mund t'u kerkojne asgje nxenesve te tyre. Nxenesit i shajne me fjale te ndyra dhe biles mund te vijne ne klase me pistoleta ne xhep." Nje student i universitetit te Tiranes. 1s " Nga nje interviste e Erind Pajos, kandidat per titullin "Doktor" punonjes ne Departamentin e Antropologjise. ne Universitetin e Kalifornise ne San Diego. 14

35 15 Cfare bejne shkollat per sigurine e tyre Shkollat jane perpjekur t'i nxjerrin jashte vetes te tilla probleme duke~.perjashtuar nga shkolla nxenes qe shkelln rregulloren dhe duke u ngritur mure kercenimeve te perso ave jashte shkolles. Nje drejtor i nje shkolle ne Tirane, pretendonte se shkolla e tij kishte arritur te p iste lidhjet me krimin e organizuar dhe perdorimin e droges, pasi kishin perjashtuar nga shkolla nje nxenes qe merrej me shperndarjen e droges. Te njejten gje mesuam edhe ne nje shkolle qe kishte p~rjashtuar disa vajza dhe djem qe ishin perfshire ne rrjetin e prostitucionit. Megjithate, nxenes dhe t'rinder jane te te njejtit mendim dhe te thone se shkollat kane qene thuaj aspak te suksesshme per t i ndihmuar nxenesit ne perballimin e rrezikut pothuaj gjithmone prezent me te cilin ndeshen te rinjte., ipas nxenesve, shkollat duhet te bejne me shume per edukimin me aktiv te te rinjve ne lidhje me qeziqet e drogave. Edhe prinderit tiranas ishin te mendimit qe perjashtimi nga shkolla i nxenesve qe merreshin me droge nuk ishte veprimi me i pershtatshem sepse kjo i shnderronte drogat ne "molle~e ndalueme". Prinderit theksuan se perdoruesit me te medhenj te droges vinin nga familje te pasur, te cilet nuk dinin si t'i benin balle problemit me te cilln ballafaqoheshin. Keta prinder ishin ne favo. te nje perqasjeje te tipit parandalues. Nxenesit na permenden nje seminar mbi prostitucionin te organizuar nga nje mesuesi i tyre i sociologjise ne bashkepunim me nje grup punonjesish sociale. Qelimi. i seminarit ishte rritja e ndergjegjesimit te tyre ne lidhje me ke."te t;:eshtje. Ndersa ne Kort;:e, nje tjeter J"esues sociologjie kishte organizuar disa aktivitete per ndergjegjesimin e nxenesve ne lidhje me drogat. Nfenesitishin te mendimit qe keto aktivitete ishin nje hap ne drejtimin e duhur, por ne te njejten kohe i ktitikuan ata per trajtimin e t;:eshtjeve ne menyre me shume abstrakte, ne vend te nje trajtimi konkret t~ problemeve qe Sot jane kthyer ne gangrene te shkolles se tyre.

36 PERPARA DUE PAS VITIT 1991: QENDRIME NE NDRYSUIM NDAJ ARSIMIT SHKATERRIMI I SHKOLLAVE Shkaterrimet ma.sive te ndertesave publike, perfsrure ketu edhe shkollat, qe pasuan renien e pushtetit socialist ne 'litin 1991, si edhe renia e skemave piramidale ne vitin 1997 demonsttojne tendencen qe kane shqiptaret per ta pare boten e tyre sociale ne dualistic terms. Informatoret tane na shpjeguan arsyet qe <;uan disa njerez te shkaterrojne shkollat dhe ndertesat e tjera publike duke theksuar se shkollat atehere konsideroheshin si pjese e "sistemit te vjeter" te urryer. Perpara epokes se socializmit, te vetmet hapesira publike neper fshatta isrun shtepite e vete fshatareve, ne formen e nje dhome ku pritesrun miq burra "oda e burrave". Vetem nen pushtetin e Enver Hoxhes filluan te ndertohesrun ndertesa publike si p.sh: shkolla dhe ndertesa te tjera qe i takonin gjithe komunitetit apo edhe "vatta kulture". Shkollat sherbenin edhe si vend ku Partia e Punes organizonte mbledhje dhe ngrinte qendrat e votimit. Duke pasur parasysh lidhjen qe njerezit i benin ndertesave te shkollave me rregjimin e Enver Hoxhes, shume nga informatoret e interpretonin shkaterrimin, vandalizmat dhe vjedhjet e shkollave gjate vitit 1991 dhe sei-ish gjate 97-es, si nje manifestim te urrejtjes se akumuluar te popullates ndaj diktatures. Trazirat civile te viteve 1991 dhe 1997 demtuan se tepermi shume shkolla duke ilene ato pa bazen kryesore materiale apo pajisje qe nevojiten per nje "arsim te mire". Per keto shkolla, shkaterrimet e vitit 1991 isrun vetem preludi i shume akteve te vandalizimit dhe kusarise. Shkollat u kthyen ne ndertesa te zbrazeta me mobilje te thyera. Ne vi tin 1991 shkolles se mesme te Shkodres iu vu zjarri dhe u vodh, ndersa ne en u thyen dyer e dritare, tavolina dhe stoia. Pajisjet e laboratorit u vodhen dhe pla<;kiten dhe pastaj vandalet bene cope-cope gjith<;ka tjeter qe nuk mund te merrnin me vete, si lavamane dhe doll ape. Zevendes drejtori i shkolles thote: "Qe nga ta nuk na kane vjedhur me. Fare thjesht sepse s'ka mbetur me gje ne kembe." Ne Fier lidhen rojen e shkolles, vodhen nje kompjuter, thyen dritaret dhe hodhen poshte shtyllat e volejbollit dhe basketbollit. Nje shkolle afer Pogradecit eshte vjedhur gjashte here qe nga marsi i 97 -es. Muret e shkolles u shkaterruan dhe kjo u dha dore te jashtemve, biles edhe fshatareve, te hynin ne shkolle sa here u donte qejfi. Megjithate shkalla e demeve te shkaktuara dhe ne vitin 1991 nuk ishte uniforme. Shkolla "Petro Nini Luarasi", nje shkolle elitare qe ndodhet ne nje lagjie te mire te Tiranes, e njohur si rreth intelektualesh, edhe gjate vitit 1991 pati fare pak deme. Kjo per arsye se shume njerez rrotull kishin nje lidhje me shkollen dhe prinder e mesues u organizuan per ta mbrojtur shkollen. Drejtori i shkolles "Arben Broci", edhe kjo ne Tirane, ishte i mendimit se ne rastin e shkolles se tij, grevat dhe demonstratat

37 17 e vitit 1991 paten nje fare ndikimi, por nuk ndryshuan ne menyre thelbesorl qendrimin e prinderve dhe nxenesve ndaj shkolles si institucion qe ishte aq i rendesishem pe, progrisin e femijeve tc t)~e. Ne lidhje me demet e shkaktuara pas renies se skemave piramidale ne ritin 1997, informatoret na informuan per qendrime te ndryshme qe kane te beine me zonen dhe Sihkollen. Ne disa rrethe jugore, reagimi popullor ndaj renies se skemave piramidale ishte me i dhunshetkryesisht per shkak se popullsia e alyre zonave kishte investuar me shume para ne ato skema. Keshtu n odhi p.sh ne Gjirokaster ku nje pjese e mire e popullsise kishte te ardhura nga emigracioni ne Greqi. Sip a mesueseve te atjeshem, duke qene se shkollat kane mbetur teper te politizuara dhe politikat e personelit vendosen sipas perkatesise politike, njerezit i shikonin shkoljat si "shtese" e shtetit dhe Per,. pasoje i sulmuan ato si forme "hakmarrjeje" ndaj shtetit per paaftesine e tij ne parandalimin e h~tyr skemava mashtruese. Si ka ndryshuar arsirni qe nga vitit 1991: perspektivat sipas ipaleve te interesuara dhe perfshira ne kete sis tern (stakeholders) Shumica e personave qe iu pergjigjen intervistave tona ben thjesht njeikrahasim te arsimit para dhe pas vitit Sipas mendimit te tyre, perpara vitit 1991 sistemi arsimor k rakterizohej nga siguria, stabiliteti dhe rregulli. Kushtet materiale ishin te mira. Mesuesit merrnin pag. te mira ( lek ne muaj ne krahasim me 300 lek qe ishte paga e punetoreve) dhe ndjeheshin te re~pektuar dhe te vleresuar nga shoqeria. Drejtoret dhe mesuesit sjeilin nder mend kohen kur kishin labf ratore shkencash me te gjitha pajisjet dhe baza elidaktike ishte e mire. Sipas nje drejtori shkolle ne ier, nganjehere shkohat "sponsorizohen" nga ndermarrjet. Keshtu, p.sh, shkoljat e sponsorizuara ga kompanite e naftes moren aq para sa me to ndertuan "laboratore te mrekuljueshem". 1 Sipas nje drejtori shkolle ne Kor<;e, atehere mesuesit ishin nen nie 11bikeqyrje te rrepte dhe nuk guxonin te vinin nie minute me vonese. Ndersa mesuesit vete kujtojn. se atehere ishin me te motivuar, jo vetem sepse kushtet materiale ishin me te mira, por sepse e. e nxenesit ishin me te angazhuar. Prinderit na thone se perpara vitit 1991, shkohat i vinin me shume rfndesi edukates qytetare, qe perkufizohei si respekt per te moshuarit dhe nje qendrim me te kujdesshem per te mbajtur mjedisin te paster. In.~ormatoret ne shkoha te ndrysh~e u ankuan se askush n~k e vri~tm.~nd!.en per ~~strimin e koshave te mbushur plot me plehra dhe per oborret e shkollave qe qelbru ere. Perpara V1tit 1991, shkollat organizonin shume aktivitete kulturoro-sportive ne te cilat nxenesit. errnin pjese me shume deshire. Per prinderit, pjesemarrja e femijve te tyre ne keto ljoj veprimtaris~ donte te thoshte se ata nuk e kishin kaluar kot kohen e lire dhe nuk tundoheshin nga gjera te tjep si<; tundohen sot nga bilardot dhe lojrat e fatit (bingot). Sipas elisa informatoreve, pas vitit 1991 shkollat humben prestigjin e tyre sepse njerezit e shikonin qe nje arsim i mire nuk perbente me kusht per te ardhura te mira. Ata e shikonin gjithashtu qe njerez qe kishin mbaruar universitetin fitonin me pak se biznesmenet e~.egjd. Drejtori i shkolles "Arben Brod" ishte i mendimit qe "kapitalizmi" ka ndryshuar mendesine e jerezve dhe se nxenesit e shikonin se "shkolla nuk ka me rendesi sepse nierezit mund te beine para e he pa shkolle...[ndersa] perpara vitit 1991 shkoha ishte e nevojshme per te gjetur nje pune dhe per te fituar buken e gojes". i Mesuesit dhe drejtoret (por;o nxenesit) iu referuan disa here edhe m~yres se veshjes per te na treguar mungesen e rreguilit ne shkolla. Drejtore dhe mesues kujtojne se pefpara vitit 1991, nxenesit 1

38 ishin me te respektueshem dhe punonin me shume. Atehere vishinin uniforma shkolle, ndersa sot veshin mini funde dhe veshje te tjera "provokuese". Sot, mesuesit dhe drejtoret luftojne vazhdimisht per te dekurajuar "veshjet hippie" qe sipas tyre perbejne nie rrezik dhe kercenim. Personeli i shkollave jo vetem qe ndjehej i kercenuar nga indiferenca dhe sjellja e t;rregullt e nxenesve, por ata tashme nuk kane as mbeshtetjen e prinderve, te cilet dikur u ngulisnin femijeve te tyre respektin per autoritetet dhe u nxisnin sjelljen e mire. Nga ana tjeter, nje drejtor na tregon se tani gjerat kane ndryshuar. Per kete ill jep nje shembull kur shkolla iu ankua prindit te nje djali per mbarevajtjen e dobet ne mesime te femijes, prindi qe eshte pronar dyqaol u pergjigj se i biri nuk kishte nevoje per shkolle sepse ai do te trashegonte dyqanin e te atit. Personeli mesimdhenes ishte i mendimit qe disa nga prinderit i silloln femiiet ne shkolle vetem e vetem qe ata te mos ngateroheshin ne rrjete kriminale dhe neper banda. Sipas nje mesuesi ne Fier, "nuk eshte perkeqesuar pjesemarrja ne shkolle, por shkollat jane shnderruar ne t;erdhe e kopshte. Shumica e prinderve j sjellin femijet ne shkolle per t'i larguar nga bandat". ARSIMI QE NGA VITI 1997 Megjithese viti 1991 shenoi piken me serioze te ktheses per shkollat, sipas disa informatoreve, gjate ngjarjeve te 1997-es, njerezit thuaj e humben fare besimin se vendit mund te kthehej ndonje dite stabiliteti. Sipas nje mesuesi te shkolles "Arben Brod": "gjate viteve , viera e shkolles erdhi gjithmone e ne rritje, dit;ka po ndryshonte - por ta shkaterroi gjitht;ka". "Gjate viteve , ne krahasim me vitin 1991, situata u stabilizua. Gjerat filluan te beheshin me mire dhe shkollat me te sigurta serish, por 97 -ta ndryshoi gjitht;ka. Na u desh te jetonim nje traume te re, e dla shkateroi kete stabilitet ne menyre drastike dhe te frikshme... Tani gjerat jane ndryshe dhe eshte shume e veshtire te punosh nen kete trysni". Nje drejtor shkolle ne Tirane. Megjithate, kete vleresim kaq te zymte nuk e hasem gjithandej. Disa informatore ishin te mendimit se se paku nxenesit qe vinin nga familje te arsimuara e kishin gjithmone e me te qarte se jo vetem ne Shqiperi, por edhe jashte shtetit, arsimi i mire ishte i rendesishem per te gjetur nje pune te paguar mire. Kio na u pohua edhe nga nie drejtor shkolle ne Pogradec, i cili theksoi se "mendimi j pergjithshem eshte qe intelektualet do te traitohen me mire nga shteti ne te ardhmen dhe se njerezit e shkolluar do te kene me shume mundesi per te gjetur pune te mira". Personeli mesimdhenes ne Shkoder ishte i po ketij mendimi duke thene se gjerat vetem per te mire mund te ndryshonin. Kete ata ia atribuojne kerkesave ne rritje te tregut te punes per njerez me arsim te larte si edhe faktit qe shume pak njerez kane mundur te monopolizojne biznese te vogla ne t;do qytet duke mbyllur keshtu kete rruge drejt perparimit. Ata ishin te mendimit qe shume te rin; e kishin kuptuar tashme qe migrimi nuk eshte nje menyre e shpejte e te bedt i pasur, se per shume profesione eshte e nevojshme te dish gjuhe te huaja dhe se njerezit me arsim te larte, ne fund te fundit, kishin mundesi te benin me shume para sesa ata pa arsim. "Tani edhe kamariereve ne qytete u duhet te flasin gjuhe te huaja" na shpjegoi nje prind nga Tirana.

39 DENIGRIMI I ARSIMIT PUBLIK Nje studim i vitit 1995 ne zonat rurale shqiptare bente komente mbi "~eshiren e madhe per te fshire gjith<;ka qe njerezve u kujtonte 50 vjetet e shkuar. Vlerat, normat d~e institucionet e vjetra shpesh flaken tutje dhe hid hen poshte pa patur asgje te re per t'i zevendesua~ ato. Kur njerezit vertet kerkojne dhe shohin per domethenie dhe viera te reja, shumica preferojnd te shohin perpara dhe jashte, ne vend qe te shohin pas apo brenda, duke flakur tutje eksperiencen e tyre historike ne ndertimin e nje identiteti te ri si individe dhe popull".19 Tendenca e informatoreve tane ~er te krahasuar sistemin arsimor evropian me ate shqiptar dhe per te hamendesuar se bota duhet pat jet&- t'a shikoje me perbuzje gjith<;ka shqiptare u shfaq ne nje sere shqetesimesh qe lidhen me vleren e arsimit dhe diplomes shqiptare. Informatoret shpesh e shohin arsimin shqiptar ne nje drite m te dobet ne krahasim me arsimin qe sigurohet jashte shtetit. Disa prej tyre ishin te bindur se diplomat shqippre, ndryshe nga ato te vendeve te tjera, nuk vleresoheshin jashte dhe ishin po ashtu te mendimit se sh~uat e mesme shqiptare i kishin humbur vlerat e tyre si vende ku nexenesit farketoheshin per shkollen e jetes. Disa prinder nga Tirana ishin te mendimit qe te rinjte qe kishin studjuar jashte kishin tri here e shume shanse per te gjetur pune ne Shqiperi per shkak te vleres se madhe qe i vihej shkollave te l1uaja dhe studimit jashte I shtetit. Shumica kishin shqetesimin se njohurite qe u jepeshin nxenesve nga shkollat shqiptare nuk do te ishin te mjaftueshme qe femijet e tyre te hynin ne nje universitet te huaj. Prinder me nje fare ambicjeje jane perpjekur t'u marrin femijeve m~sues private dhe kur ka qene e mundur i kane rregjistruar ata ne shkolla private apo edhe i kane der~'ar jashte shtetit per te vazhduar shkollen e mesme apo te larte. Nje drejtor shkolle ne Tirane na tha me trishtim qe nje prind biznesmen kishte nder mend t'i jepte te birit dollare per te studjua jashte shtetit sepse ne Shqiperi nuk ia vlente te studjoje. Po keshtu, mesues nga Fieri ishin te mendimit se nuk ishte e drejte qe nxenesit apo studentet qe ktheheshin ne Shqiperi pasi kishin mbaruar stut' met jashte e kishin me lehte per te gjetur pune me ato "diplomat e tyre te huaja". Studentet dhe xenesit nga ana e tyre i shikojne me per<;mim mesuesit qe kishin studjuar dhe ishin shkolluar ne yen.. Nxenesit e rregjistruar ne shkollat dhe kolegjet tutke thoshin se mesuesit tutq ishin me afte pasi kis~in mbaruar studimet ne univetsitetet e Turqise. Vletesimi i ulet i studenteve dhe nxenesve per arsimin shqiptar na u konfitmua nga interivstat qe u bene me studente te univetsitetit te Tiranes. Ndofta si petgjigjie ndaj pejkeqesimit te dukshem te sistemit atsimot, petzjete me hapjen e paptitut ndaj praktikave perendimore'tootyte studenteve u ishte ber mendja top qe diplomat e matta nga univetsitetet shqiptate jo vetem qe is 'n me pak te vletesuara, POt as nuk u besonte apo "i njihte" njeti jashte shtetit. Keshtu, p.sh disa. tudente u shprehen me superlativa per nje profesot qe mbante diplome "austriake", megjithese ne te irertete ai nuk kishte qene asnjehere jashte shtetit. 211,9 Astrid A. Bam. "Vazhdimesia dhc ndryshimi; Grate, puna dhe ycndim marria ne Shqiperine veri-lindore". Zyra e brganizates Hollandeze per Zhyillim ne Shqiperi (S~V). Hage. 23 qershor I,. N' i'"" E,,"d P'i" '''d 50 '"""i", P" " rubwin' di~,,,,i,,"'" "h,,,' '''' rn~'" i'p" "i' p"mh't,,0" 19.

40 20 Shkollat private konisderohen me te mira Ndryshe nga demoralizimi i shume-perhapur dhe i thelle qe karakterizion shkollat publike, pothuaj te gjithe te intervistuarit ishin te mendimit se shkollat e reja private te ngritura rishtazi ne shumid:n e qyteteve u ofrojne nxenesve arsim me te mire. Se pari, te gjithe ishin te nje mendjeje se keto shkolla kishin nje baze te mire materiale dhe ishin te pajisura me kompjutera te mire, aparate audio-vizuale, laboratore per zhvillimin e mesimit te gjuheve te huaja dhe me biblioteka. Keshtu pra, keto shkolla i pergatisin nxenesit me mire si per arsimin e larte ashtu edhe per t'iu pergjigjur kerkesave te tregut. Ndersa per shkollat private na u tha se sigurojne nje mjedis te sigurt dhe qe stimulon me shume te mesuarit dhe nje qendrim pozitiv ndaj personelit mesmidhenes dhe vete nxenesive. Ndertesat jane ne kushte te mira dhe kane te gjitha ato lehtesi qe mungojne ne shume shkolla shteteterore si p.sh: sistem ngrohjeje dhe banjo moderne me uje te bollshem. Ketu mund te permendim rastin e te dyja shkollave greke ne Korc;e dhe rastin e shkolles turke ne Tirane, secila prej te cilave ka siguruar fonde te jashtme pervec; pageses per shkollim. Se dyti, informatoret ishin te mendimit se duke qene se shkollat private ofrojne paga te mira, ato jane edhe ne gjendje te terheqin mesues me te mire nga shkollat publike dhe i motivojne ata per te punuar shume. Per me teper, sic; na tha edhe nje me sues nga Kamza, punesimi i mesueseve ne shkollat private behej mbi baze merite dhe jo mbi baze te Iidhjeve politike. Nje nga keto shkolla dhe pikerisht shkolla turke ne Tirane ka nje ide qe e shpjegon drejtori i kesaj shkolle. Kjo ide konsiston pikerisht ne punesimin e mesueseve te rioj, qe jane realtivisht te rioj edhe ne prafesion sepse ata "nuk kane mbetur peng nda; metod ave tradicionale stereotipe sic; ndodh me mesues me te vjeter". Drejtori i shkolles "Arben Braci" shtoi se shkollat private kishin mundesi te mbanin nje numer "normal" nxenesish neper klasa dhe kishin dore te lire per te futur ne procesin e mesimdhenies metodat me bashkekohore dhe praktika te mira administrimi. Shkollat private u pergjigjen me mire nevojave dhe kerkesave te perfitueseve Te intervistuarit ishin gjithashtu te mendimit se shkollat private nga vete percaktimi, u pergjigjen me mire nevojave dhe deshirave te nxenesve dhe prinderve qe paguajne per shkolllmin. Prinderit, nga ana e tyre, jane me te anagazhuar dhe me kerkues sepse paguajne shuma te medha per shkolllmin e femijeve. Shkollat private iu pergjigjen me shpejt "kerkesave te tregut" si ne lidhje me zhvilllmin e mesimeve ne lende qe kerkohen nga tregu si p.sh ne shkencen e kompjuterave, ashtu edhe ne pergjigjie te deshirave te nxenesve. Po keshtu, nxenesit jane me te motivuar per te mesuar dhe ndodhen petpara nje kerkese te larte pergjegjesie. Ne shkollen turke p.sh, nxenesit i nenshtrohen nje rregjimi shume strikt dhe te forte, por gjithashtu u jepet edhe mundesia per te zhvilluar nje sere aktivitetesh jashte shkollore. Prinderit, mesuesit dhe drejtoret e shkollave publike ishin te mendimit se shkollat private bejne nje pune me te mire ne pergatitjen e nxenesve per arsimin e larte dhe per te gjetur vende pune. Shumica e te intervistuareve ishin te mendimit se nxenesit qe mbaronin shkollat private kishin me shume shanse per t'u pranuar ne universitet dhe jo vetem ne universtetet shqiptare, por edhe jashte shtetit. Prinder te intervistuar te femijeve qe ndjekin shkollat publike ne Tirane thane me siguri se 90 per qind e nxenesve qe mbarojne shkollat private pranoheshin ne unviersitete per shkak te rezultateve me te mira ne provime. I vetmi qytet ku te intervistuarit nuk ishin entuziaste per shkollat private ishte Gjirokastra. Pavaresisht se qyteti eshte relativisht "ne gjendje", deri tani ka mbeshtetur vetem dy shkolla private. Shkollat drejtohen nga dy komunitete fetare; njera nga komuniteti mysliman dhe tjetra nga ai i krishtere ortodoks. Te gjithe te intervistuarit pa perjashtim ishin te mendimit se keto shkolla nuk kishin pike ndryshimi nga shkollat publiket, me perjashtim te disa oreve shtese ne mesim feje.

41 Arsimi privat si kercenim ndaj shkollave publike dhe rrezik per barazine Pavaresisht nga bindja e pergjithshme se shumica e shkollave private ofrojne nje arsim me te mire, te intervistuarit shprehen shgetesim ne lidhje me aspektin e barazise te sh llimit privat. Megjithese mesuesit vete e pranonin se do te preferonin te punonin ne menyre ge t'i d' rgonin femijet e tyre ne shkolla private, ata ishin po ashtu te mendimit ge arsimi privat ende eshte "vetem per femijet e te,kamurve". Per shembull, tarifat mujore te shkolles turke jane 150 dollare, nde sa ''Abraham Lincoln" i eshte edhe me i shtrenjte me tarifa mujore ge arrijne ne 350 dollare. Shkollat private kane lulezuar ne gytete, ndersa gytezat dhe fshatet si p.sh Bushati as ge e kane idene e tyre dhe shilimica e te intervistuareve ishin te mendimit se komuniteti i tyre ishte teper i varfer per t'i patur keto shkolla. Shumica e njerezve ge u intervistuan atje na thane se nxenesit vendas nuk kishin mundesi te pa~anin kurset e gjuheve te huaja e jo me te ndignin shkollat private. Ne pergjithesi, te intervistuarit ishin ne medyshje persa i perket ndi Jmit me te gjere social te shkollimit privat. Sipas tyre, duke gene se ekzistonte rreziku i terhegjes se mes eseve dhe nxenesve me te mire nga sistemi shkollor publik, nje shembull i tille do te sherbente s stimul i dobishem per permiresimin e mesimdhenies ne sistemin publik shkollor (megjithese nuk i hin shume te garte per natyren ekzakte te stimujve). Drejtori i shkolles "Petro Nini Luarasi" p.sh ish e i mendimit ge shkollat private ishin nje model i dobishem i marre nga vende te zhvilluara, i cili sh' rbente si sfide pozitive. Sipas mendimit te tij te dy sistemet do te perfitonin nga njeri-*tri permes je bashkepunimi me te ngushte. Prinderit ishin te mendimit ge megjithese pjesa dermuese e tyre nuk mund 1'i dergonte femijet ne shkolla private, shkollat publike mund te permiresoheshin ne rast se ~everia do 1'i inkurajonte shkollat publike te konkuronin me njera-tjetren ashtu sic; bejne shkollat priva~. Prinderit e nxeneseve ne shkollen turke te vajzave ishin te mendimit ge Ministria e Arsimit duhet te perdorte politiken e "karrotes dhe shkopit" per te ndeshkuar mesuesit ge neglizhonin detyrat e ~re, por gjithashtu per te shperblyer mesuesit dhe administaten e shkolles ne fund te c;do viti per pune te mire. Ndryshe nga ky grup, te intervistuar te tjere ishin te bindur se do te ishte me mire po te permiresohej arsimi publik ne Shgiperi perpara se te inkurajonin zhvilli in e shkollave private. Perndryshe, shkollat private vetem do te pershpejtonin perkegesimin e sist mit te shkolles publike duke thithur nga keto te fundit mesuesit dhe nxenesit me te mire. Disa prin er ishin te mendimet ge duke gene se vetem femijet e borgjezise se re, ge na u pershkrua si kryesi ht e paarsimuar, kishin mundesi te shkonin ne shkolla private, shkollat private nuk mund te ishin te uksesshme per shkak se programet e tyre ishin teper kerkuese per femijet e pamotivuar te borgjezise.c reo Keta prinder thane se shkollat private do te ishin te suksesshme vetem atehere kur familjet e arsitnuara te kishin mundest t'i dergonin femtjet e tyre ne keto shkolla. 21

42 22 EKSPERIENCA NE KLASE Ky kapitull perqendrohet ne berthamen e eksperiences se te mesuarit c;fare ndodh ne klase. Duke pasur parasysh kushtet teper te veshtira materiale per personelin mesimdhenes dhe nxenesit, si edhe mungesen e stimujve per personelin mesimdhenes, eshte ne saje te dedikimit te edukatoreve dhe nxenesve qe procesi arsimor megjithate ka vazhduar edhe ne keto vitet e veshtira te fundit. VESHTIRESI NE MESIMDHENIE DHE NE TE MESUAR Mjedise te papershtatshme dhe ne amortizim Qysh nga vitit 1991, demtimet e shumta te shkollave publike jane shoqeruar nga mungesa e mirembajtjes dhe nderprerjet e energjise elektrike dhe furruzimit me uje. Tani shkollat funksionojne me dyer te prishura,dritare te thyera, -;ati qe pikojne dhe banja te dala jashte perdorimit. Sipas informatoreve tane, ne Bushat hidroizolimi ishte bere aq i dobet saqe sa here binte shi, ne karin e dyte te shkolles nuk behej dot mesim per shkak te lageshtires. Ne shkolla te tilla, perdorimi i energjise elektrike gjate dimrit kufizohet ne vetem disa ore. Gjate diteve te vrenjtura, derrasa e zeze mezi duket. Nxenesit u ankuan se klasat e medha te errta ishin te parehatshme dhe te merzitshme. Mungesa e banjave dhe ujit te rrejdhshem krijon gjithashtu probleme, sidomos per vajzat. Ne disa shkolla, kur nxenesit duan te shkojne ne tualet ata jane te detyruar te shkojne ne shtepite e shokeve qe banojne prane shkolles. Keto mungesa nuk u takojne vetem shkollave te lena pas dore neper fshtara, por edhe shkollave te medha ne gyetete te medha si Tirana. Klasa te mbingarkuara Migrimi i madh nga zonat rurale ne ato urbane ka renduar se tepermi ne kurriz te shkollave urbane, ku ne klasa gjen shpesh nga 40 deri 50 nxenes. Ne Fier, mesuesit ishin merzitur sepse u ishte dashur qe laboratoret t'i shnderronin ne klasa. Edhe shkollat tetevje-;are ne fshatra te medhenj apo ne qyteza tashme jane te mbingarkuara sepse ne to vijne edhe nxenes nga nxenes te shkollave te mesme te fshatrave fqinje. Nxenesit ngucen nga tre e nga kater neper banka qe normalisht jane menduar vetem per dy nxenes. Kjo jo vetem eshte e parehatshme, por eben shume te veshtire mbajtjen e shenimeve. Klasat e mbingarkuara gjithashtu i pengojne mesuesit te angazhojne te gjithe nxenesit ne 45 minutat e mesimit apo edhe ne mbajtjen e qetesise ne klase. Nje mesues nga Fieri na shpjegoi: "Nje numer i madh nxenesish do te thote qe mesimi i ri te mos shpjegohet plotesisht, qe provimet te mos perfundohen dhe qe ne klase te behet zhurme". Si mesuesit ne fshat, ashtu edhe ata ne qytet ishin te mendimit se numri teper i madh i nxenesve ne klasa -;onte ne konflikte dhe e bente te veshtire punen e mesueseve me nxenses te veshtire.

43 STIMUJ NE RENIE PER MESUESIT Paga te pamjaftueshme Shumica e informatoreve e lidhin renien drastike te cilesise se arsimit 1 e humbjen e mesueseve te kualifikuar dhe me eksperience, si edhe me <;motivimin e atyre mesueseve q" kane mbetur. Per keta mesues, pagat e ulta ishin elementi kryesor qe ka kontribouar ne situaten ktuale, me shume nga kushtet e keqia te punes, mungesa e bazes materiale didaktike apo mungea e sigurise. Aktualisht mesuesit marrin di<;ka midis deri Lek, ne varesi te nivelit te ekspe~iences dhe vjetersise ne pune dhe vendit ku japin mesim. Sipas mesueseve dhe disa prej informatoreve tane kryesore, keto paga mbulojne vetem 30 deri ne 40(1'0 te shpenzimeve te tyre mujore. Per te lermiresuar kete situate, shume mesues kane emigruar jashte shtetit per te gjetur pune me te paguar, ane hyre ne biznese me fitimprurese apo kane nisur nje pune te dyte. Te gjitha keto kane <;uar ne ulj. n e kohes dhe energjise ne procesin e mesimdhenies. Nga ana tjeter, largimi i mesueseve te kualifikuarle ka detyruar Ministrine e Arsimit te punesoje mesues te pakualifikuar, disa prej te cileve kane veteni diplomen e shkolles se mesme apo kane bere vetem disa vjet universitet. Rendesia gjithnje ne rritje e puneve te dyta Disa nga mesuesit e kualifikuar I plotesojne te ardhurat e tyre duke dhene mesime private. Mesuesit e matematikes, kimise, biologjise, fizike dhe gjuheve te huaja kane jdhe me shume mundesi per te dhene mesime private, kryesisht nxenesve te tyre te viteve te treta dh te katerta qe pergatiten per te hyre ne universitet. Tarifat variojne nga 300 deri 500 Lek ne ore. Ket. mesues zakonisht japin nga dy leksione nje oreshe ne jave. Ne disa raste, kjo praktike ka <;uar ne abuzime. Disa nxenes dhe I prinder i kane akuzuar mesuesit se kane shfrytezuar pozicionin e tyre dhe kane detyruar nxenesit ne klasat e tyre te rregjistrohen per te marre mesime private. Nje numer inform'oresh thane se mesuesit pranonin dhurata apo rryshfete ne shkembim te nie trajtimi te mire dhe nota e me te mira (megjithese t notat nuk kane me rendesi per pranim ne universitet, ato mbeten te rend' sishme poqese nxenesit shpresojne te sigurojne bursa per te studjuar jashte shtetit). Megjithese raste te #lla padyshim ekzistojne, kjo gjithashtu tregon se dyshimi i thelle per pandershmeri u jep mundesi n~enesve dhe prinderve te gjejne nje pretekst per pergatitje te pamjaftueshme ne klase. "Mesuesit e neglizhojne punen e tyre dhe nuk kane motivacion per shk k te pagave te ulta qe marrin. Duke qene se pagat e tyre jane te ulta, ata detyrohen te bej4e pune te dyta, qe nga rritja e bagetive deri tek shitja ambulante ne rruge, gje qe ul statusin e tyre ne komunitet. Mesuesit e vjeter jane te lodhur dhe te zhgenjyer nga nje profesion qelnuk u krijon atyre snje mundesi per te kursyer aq sa mund te bejne nje jete normale pt.si te kene dale ne ~ pension". Nje drejtor shkolle nga nje zone veri-lindore.!,

44 METODAT E MESIMDHENIES Kufizimet qe hasin mesuesit Megjithese autonomia dhe novacionet e mesueseve jane teper te kufizuara nga programi i caktuar nga Minis.tria, mesuesit jane me te lire se ne te kaluaren per te ekspe.rimentuar me metoda te reja mesimdhenese. E megjithate shumica e mesueseve, ne ve<,:anti ata te vjetrit, vazhdojne ta bazojne mesimin mbi leksionet dhe presin qe nxenesit te rrijne urte dhe te degjojne. Pothuajse nuk praktikohet fare sistemi i terheqjes apo perfshirjes te mendimeve apo preferencave te nxenesve ne procesin e mesimdhenies. Per keta mesues, "te mesuarit" nuk eshte gje tjeter ve<,: mesim permendesh dhe citim faktesh, ne vend te interpretimit apo vleresimit te tyre. Mbi bazen e ketij perkufizimi per te mesuarit, mesuesit e organizojne mesimin duke kontrolluar njohurite e nxenesve per informacionin e shpjeguar ne mesimet e meparshme dhe pastaj vazhdojne te shpjegojne mesimin e ri ne formen e nje leksioni. Disa mesues kane treguar interes per metodat e reja te mesimdhenies duke i perfshire nxenesit ne menyre me aktive ne diskutime dhe duke perdorur materiale dhe libra te tjere perve<,: lib rave qe duhen mesuar dhe me te cilet duhen punuar gjate vitit shkollor. Megjithate, mesuesit nuk e ndjejne mbeshtetjen e Ministrise se Arsimit. Nje numer mesuesish ishin te mendimit qe Ministria merrte vendime mbi programin arsimor pa marre fare parasysh nevojat dhe kufizimet e mesueseve, perfshire edhe mungesat ne bazen didaktike. Nje mesues na tha se meqenese nxenesit e gjimnazit ishin ende pa libra letersie, gjate oreve te mesimit atyre u duhet te mbajne shenime per nje liber ne vend qe te pergatiten duke e lexuar ate liber. Nje mesues tjeter u ankua se: "Materiale te perkthyera te Dostojevskyit apo libra te tjere te ketij 110;i ishin edhe per mesuesit shume te veshtira per t'u gjetur, e jo me pastaj per nxenesit". Ne disa raste, vete mesuesit blene materiale didaktike per klasat e tyre si p.sh harta. Si i shikojne nxenesit marredheniet ne klase Ndonese nxenesit i vleresojne perpjekjet e disa mesueseve per t'i bere oret e tyre te mesimit interesante pavaresisht nga kushtet, nxenes te *re ndjehen te frikesuar prej tyre. Nje pjese e mire e nxenesve ishte e mendimit se mesuesit dhe drejtoret "ta marrin shpirtin", jane autoritare, te ashper, arogante dhe pa pike deshire apo aftesie per te komunikuar me tao Si<; tha edhe n;e nxenes: "Pushteti i plotfuqishem i mesueseve as mund te diskutohet". Nxenesit te thone se sa here kane probleme, ata preferojne te flasin per to me prinderit apo shoket e tyre dhe aspak me mesuesit. Ata ishin te mendimit se midis tyre ekziston nje hendek i madh dhe se shumices se mesueseve u mungon eksperienca ne krijimin e marredhenieve miqesore me nxenesit e tyre. Mosha e mesueseve nuk perben parakusht per menyren sesi nxenesit i vleresojne mesuesit. Ne disa raste, nxenesit u shprehen se mesuesit me te rinj dhe me me pak eksperience i trajtonin ata me ashper nga mesuesit me te vjeter te cilet kishin besim ne ate qe benin. Nxenesit fshtare ishin te mendimit se neper fshtara ende ekziston mendesia e rrenjosur qe mesuesi "kishte gjithmone te drejte" dhe per pasoje nxenesit, e sidomos ata me te vegjlit I tremben shume ndeshkimit te tyre. Nxenesit e nje shkolle fshati na treguan historine e nje zenke me nje djale te vitit te pare te shkolles se mesme, ku mesuesi e qelloi me shpulle nxenesin dhe pastaj e perjashtoi nga shkolla.

45 Nxensit na falen per disa kanfrontime gjare to cilave ata kishin reagua,lalektivisht ndaj asaj qe per ta perbente sjellje abuzive apo te padrejte. Nje nxenese nga qyteti na pershkroi nje incident nga viti i saj i pare i shkolles se mesme, kur klasa e saj po eete dobet me mesime. Si qenim ata u futen ne nie dhome qe kuterbonte ere te keqe. Nje dite prej ditesh, drejtori hyd ne klase dhe pasi bed nje koment per eren e keqe tha: "Tju behet mire". E gjithe klasa nuk shkoi ne shkolle pe nje jave, derisa drejtori i shkolles dha urdher qe oborri i shkolles qe binte jashte klases se tyre te pa trohej qe 1'i hiqej era e keqe. Ne nje klase tjeter, kur nxenesve iu be nie provim i papritur, ata refu uan fe shkruanin sepse sipas rregullores se shkolles nxenesit duheshin informuar perpara se mesu sja te beje nje provim. Nxenesit rezistuan sepse menduan qe mesuesja po perpiqej 1'i bente nje nderikujt qe njihte ne kurriz te te tjereve. KUALIFIKIMI I MESUESEVE Kualifikimi i mesueseve ne vendin e punes eshte mesa duket ne nje gj ndje konfuze. Ne vitin 1998, Ministria e Arsimit nisi nje program te ri trajnimi. Ky program ua kalon e trainimin drejtorive te arsimit ne rrethe dhe inspektoret e shkollave si trajnues ne vendin e punes. Si as nje raporti te Sorosit, megjithese ka ndryshuar pergjegjegjesia per trajnimet, ende ne shume rajone mungojne strukturat dhe planet per kryerjen e trajnimit. Per me teper, programit te trajnimit i mungoj nje perqasje sistematike ne lidhje me «;:eshtjet e cilesise, permbajtjes se trajnimit dhe nevojave specifike per trajnim, si edhe kontrolli dhe vleresimi. Inspektoret nuk kane kualifikimin dhe eksperiencen ql nevojitet per te zbatuar si«;: duhet pergjegjesite e reja. 21 Aktualisht burimet kryesore qe ofrojne trajnime jane organizatat jo-qeveritare dhe fondacionet e huaja, midis te cileve Fondacioni Soros qe eshte edhe burimi kryesor i trajnimit gjate punes. Fondaeioni Soros i inkurajon mesuesit t'i perfshijne nxenesit ne mesim dhe te debatojne de klase. Megjithate, disa mesues dhe drejtore ishin te mendimit se trajnimet nuk ishin gjithmone sist matike dhe ndonjehere nuk bazoheshin ne nevojat aktuale te mesueseve. Trajnimet deri tani jane ofr ar kryesisht per mesues te shkencave sociale; informatoret nuk ishin te mendimit se metodat e reja i hin te pershatshme per shkeneat natyrore. Fondacioni Soros ka organizuar sesione te shkurtra traj.. ne lidhje me metodat e mesimdhenies, demokraeine ne shkolle, luften kunder krimit dhe zgjidhjen e. onflikteve. Disa nga te trajnuarit, kryesisht ne qytete te medha, kane futur ne klasat e tyre punen ne grup. Mesues dhe nxenes ishin te mendimit qe kjo e bente mesimin me interesant. Nxenesit lavder~an disa nga mesuesit e sociologjise sepse kishin futur ne oren e mesimit metoda te reja mesimdhenieje. Mesuesit shprehen deshiren per t'u trajnuar ne metoda te reia dhe is. n te mendimit qe shteti duhet t'ua siguronte atyre keto trajnime. Megjithate, me perjashtim te perpjekj ve te fondacionit Soros, shumica dermuese e mesueseve ne fshatra dhe qyteza nuk ka marre asnje trajni. gjate viteve te shkuara. Edhe ata mesues qe japin mesim ne shkolla qe ndihmohen nga fondacioni $oros, jo gjithmone jane trajnuar per shkak se nuk mund te shkonin apo te qendronin ne Tirane apo ~epse nuk mund t'i linin familjet e tyre apo femijet e vegjel vetem per ato periudha kohore gjate te cilaye zhvilloheshin kurset e fondaeionit Sotos. 2. Burimi, Nje Strategji per Zhvillimin Arsimor ne Shqiperi (AEDP)

46 ? PROBLEMI I LIBRAVE SHKOLLORE Cilesia e librave shkollore Nje <;:eshtje me vete ne klase eshte edhe cilesia e librave shkollore. Mesuesit i kritikuan librat shkollore, sidomos ato te matematikes te avancuar, historise, kirnise dhe f11ozofise si teper ~e ngarkuar nga ana teorike dhe nganjehere te shkruar ne menyre te pakuptueshme jo vetem per nxenesit, por edhe per vete mesuesit. Mesuesit shprehen shgetesim ne lidhje me sasine e informacionit ge jepet ne librat shkollore. Mesuesit ishin te mendirnit se menyra e paragitjes se ketij informacioni ishte mbytese per nxenesit, sidomos per ata ge sapo kishin hyre ne shkollat e mesme. Per nxenesit librat shkollore ishin te veshtire per t'u kuptuar per shkak te gjuhes te veshtire te perdorur ne to dhe ne disa raste pretendonin ge edhe mesuesit e tyre nuk ishin ne gjendje t'ua shpjegonin materialin. Nxenesit ishin te mendimit ge mesimet nuk lidheshin me njeri-tjetrin ne menyre logjike dhe sipas tyre konceptet nuk ishin te percaktuara garte. Mesuesit ishin po ashtu te mendirnit se librat shkollore duhen shkruar me thjesht dhe duhet te perdorin koncepte me te thjeshta dhe me te garta. Disa nga mesuesit kane pergatitur vete versione me te shkurtra dhe te thjeshta te ketyre teksteve shkollore, te cilat pastaj ata ua diktojne nxenesve. Edhe informatoret e kritikuan cilesine e librave shkollore. Librat jane shtypur me cilesi te dobet apo leter te erret dhe per pasoje ilustrimet dhe figurat mezi duken apo jane te sfumuara. Librat jane lidhur ag dobet sage shgiten menjehere. Ka pasur raste kur gjate lidhjes se librit nuk jane perfshire fare seksione te tera... Prodhimi i librave shkollore Duke gene se mesuesit shprehen pakenagesi ne lidhje me politizirnin e prodhirnit te librave shkollore ia vlen ge ky proces te shgyrtohet. Zyrtarisht eshte Ministria e Arsimit ajo nga e cila varet Instituti i Studimeve Pedagogjike, nje dege e "Nfinistrise ge merret me hartimin e librave te rinj shkollore. Pastaj, Instituti udhezon bordin (keshillin), anetaret e te cilit jane caktuar nga vete Instituti, i cili percakton programin ge do te mbulohet ne nje lende te caktuar dhe pastaj gjen grupin e autoreve ge do te shkruajne tekstin. Nje mundesi tjeter eshte ge, specialistet vete (disa pre) te cileve me vone mund t'u kerkohet te shkruajne tekstet e reja shkollore) nisin punen per rishikimin teresor apo per te hartuar tekste teresisht nga e para. Ky eshte nje proces pune jo fort i garte dhe mbi baza ad.hoc gje ge krijon mundesi per perfitime te medha private duke perfshire ketu edhe kontratat per shkrimin e teksteve shkollore. Ky proces komplikohet edhe me tej nga programet e dy partive kryesore politike. Instituti i Historise ge pergjigjet per hartimin (shkrimin) e librave shkollore te historise tani eshte duke rishkruar tekstet e botuara ne vitin 1994, periudhe gjate se ciles ishte ne pushtet Partia Demokratike dhe te emeruarit e saj. Sipas nje punonjesi te ketij Instituti, gjate kohes ge te emeruar te Partise Demokratike mbanin poste drejtuese ne Institut, ata "fallsifikuan" historine duke u thurur lavde kundershtareve te Partise Komuniste dhe duke i karakterizuar shgiptaret ge bashkepunuam me Gjermanine apo Italine gjate Luftes se Dyte Boterore si "clirimtare", ndersa ata ge luftuan si partizane me Aleatet u pershkruan si "kolaboracioniste" me ruset - dhe per pasoje S1 komunise. Ne kete fryme, ata hod hen nje drite negative mbi te gjitha arritjet e periudhes socialiste. Tani po shkruhen libra te rinj shkollore per te "korigjuar" keto falsifikime permes pershkrimit te arritjeve pozitive te periudhes socialiste ne shendetesi, arsim dhe punesim. Ne kontekstin e analizes te permbajtjes se librave shkollore, aktualisht ne perdorim ne shkollat shgiptare, Erind Pajo thekson se duke gene ge autoret e librave shkollore ge perdoren tashme jane vete

47 produkt i formimit arsimor dhe ideologjik te periudhes socialiste, ata nuk rpund te bejne gje tjeter vec,:se te riprodhojne shume hamendesi filozofike te periudhes socialiste mbi boten. Sipas tij (i) shumica e lib rave shkollore nuk arrijne te trajtojne c,:eshtjet qe me shume i takojne tinise shqiptare (si p.sh varferia, papunesia dhe krimi; (ii) ata i paraqesin shpjegimet apo interpretim t si "fakte." Ne shume raste, permbajtja ka mbetur shume e vjeteruar dhe e politizuar. Nje arsye m nd te jete fare thjeshte vorbulla e transformimeve sociale. Shqiptareve ende u duhet te zhvillojne nje ndjenje te prebashket mbi kuptimin dhe domethenien e te kaluares. 22 PROGRAMI (PLANI) MESIMOR: SI I PERGJIGET AI KERKESAVE NE NDRYSHIM Programi mesimor eshte teper i ngarkuar Informatoret kishin shume ankesa ne lidhje me programin mesimor, 4uke nisur me paaftesine per te bere perzgjedhje individuale,deri tek papershtatshmeria per ekonomihe e tregut. Shume nga informatoret ishin te mendimit se mesuesit dhe nxenesit ishin teper te kufizua~ nga programi mesimor i shkolles se mesme dhe kjo e bente mesmidhenien dhe te mesuarin siperfaeges~re. Ata ishin te mendimit se shkollat e mesme duhet t'u japin mundesi nxenesve te zgjedhin lendet ku a a duan te perqendrohen mbi bazen e preferencave personale dhe zgjedhjeve qe duan te bejne per k rieren e tyre. "Nese nje nxenes deshiron te studjoje per psikologji perse duhet qe ai apo ajo te harxhojne kohe duke mesuar kimi apo fizike" ishte pyetja retorike e nje prindi. Shumica e nxenesve te intdrvistuar ishin entuziaste per idene e mundesise se zgjedhjes se specialitetit qe ata deshirojne. Disa nf enes te viteve te fundit ishin te mendimit se nga 15 lende vetem gjysma duhet te ishin te detyrue hme, te tjerat mund t'i zgjidhnin fare mire vete nxenesit sipas deshires se tyre. it Shkeputje midis shkolles tett;vie~are dhe shkolles se mesme Mesues dhe nxenes shprehen shqetesim ne lidhje me shkeputjen sh etesuese midis shkolles tetevjec,:are dhe shkolles se mesme dhe ishin te mendimit qe shkollat tetevjec,:are. othuaj nuk i pergatisnin fare nxenesit per shkouen e mesme. Keshtu, nxenesit e viteve te para te shk<plles se mesme, sidomos ata nxenes qe vijne nga shkolla tetevjec,:are te dobta nga fshati e gjejne veten te mbytur nga kompleksiteti konceptual i lendeve dhe nga ato qe priten prej tyre gjate vitit akademik te sh1011es se mesme. Ne kete kontekst, nje nga lendet qe paraqet me shume probleme eshte matematika. Tje mesues matematike i nje shkoue te mesme ne Tirane theksoi se librat shkollore te shkollave te me.me nuk koordinoheshin me librat shkollore te tetevjec,:ares duke futur koncepte qe nuk ishin mesua~ ne shkollen tetevjecare. Nje mesues qe kishte dhene kimi per pese vjet ne nje shkolle tetevjec,:are, pe~'ara se te fillonte pune 7 vjet me pare si mesues kimie ne nje shkolle te mesme, ngriti te njejten c,:eshtje e lidhje me ate qe pritej nga nxenesit qe mbaronin tetevjec,:aren qe edhe sipas tij nuk ishte realiste. K 0 mungese koordinimi i detyron mesuesit te harxhojne me shume kohe per pergatitjen e ketyre Ie deve dhe per dhenien e shpjegimeve perkatese. I Pergatitja e maturanteve per shkollen e larte apo per pune Prinderit dhe disa nga mesuesit ishin te mendimit se shkollat e mesme nuk i pergatitnin nxensit sa duhet per provimet e universitetit. Ne vec,:anti prinderit theksuan se perdclrisa nxenesve u duhet te marrin mesime private per t'u pergatitur per keto provime kjo tregon pamiaftui shmeri, si edhe reflekton Erind Pajo. "Librat shkollore shqiptare ne komekstin e transformimeve shoqerore" Raport informati" I p:rgalitur per kele vleresim social. 27

48 28 mungesen e lidhjeve midis arsimit te mesem dhe atij te larte. Shume informatore kishin shpresa shume pragmatike nga shkolla. Ata nuk e kishin fort per zemer ideologjine ere, te propoganduar nga fondacioni Soros dhe nga reformatore te tjere ne lemin e arsimit,sipas te cileve shkollat duhet t'i pergatisin te rinjte te mendojne ne menyre kritike dhe te sigurojne ato lloj njohurish qe mund te aplikohen ne nje numer situatash. Perkundrazi, keta informatore. pres in nga shkollat te sigurojne trajnime specifike per pune specifike. Disa kujtojne me nostalgji te kaluaren kur nxenesit kalonin pa probleme nga shkolla, ne universitet dhe pastaj ne pune. Informatoret ishin pergjithesisht te nje mendjeje, sidomos ata ne zona te thella rurale, qe shkollat duhet te bejne me shu me per te ofruar sa me shume kurse praktike te chat do t'i pergatisin te rinjte per te gjetur pune si kamariere, shitesa(e) apo ne perdorimin e kompjuterave. Vete nxenesit mezi i presin keto lloj kursesh. Ata ishin te mendimit se shume pak njohuri dhe ttajnim merrnin ne ato lende qe do t'i ndihmonin te gjenin pune. Ata theksuan se edhe ne ato raste kur mesues te kualifikuar jepnin kurse praktike, prape atyre u mungonte eksperienca per t'u dhene ketyre nxenesve nje ttajnim praktik. Ajo qe eben situaten edhe me kritike eshte mungesa e kompjuterave, sidomos ne fshatta. Apo edhe ne ato raste kur shkollat jane te pajisura me kompjutera, ato jane shume te vjeter dhe shpesh perdoren vetem si makina shkrirni. Megjithese shume shkolla pothuaj nuk e kishin fare idene se s:'behej me nxenesit e tyre pasi ata mbaronin shkollen, disa mesues deshironin te fusnin keshillimin ne shkollat e mesme per t'i ndihmuar nxenesit te pergatiten per jeten qe i pret pas shkolles. Mesuesit parashikonin sl keshillim per kariere, ashru edhe ndihmen gjate pergatijes se nxenesve per provimet e pranimit ne universitet, ne varesi te nevojave te nxenesve. Permbajtja ideologjike e programit mesimor Perves: ceshtjeve praktike qe lid hen me lendet dhe metodat e mesimdhenies, shume edukatore shprehen shqetesim sesi ta mbushin hendekun ideologjik dhe si mund t'u pcr<;:ohet ndjenja e krenarise kombetare nxenesve te pakenaqur dhe te zhgenjyer. Nje mesues ne kolegjin turk na tha se tti vjet me pare ne nje ankete me nxenesit e shkolles, kur ata u pyeten se s:fare nenshtetesie do te zgjidhnin po t'u jepej mundesia e dyshtetesise, 60 per qind e tyre u pergjigjen duke vendosur nenshtetesine shqiptar dhe nje tjeter. Kur kjo ankete u perserit ne vitin 1999, vetem 40 per qind e nxenesve qe morren pjese permenden neshtetesine shqiptare. Edhe drejtori i nje shkolle ne Fier vuri ne dukje se shumica e nxenesve donin te jetonin jashte. Zemerleshuar nga problemet qe tashme shqetesojne te rinjte shqiptare-varferia dhe mungesa e stabilitetit; drogat dhe krimi; trysnia per te lene shtepite dhe vendin per te gjetur pune jashte - edukatore dhe prinder shprehen deshiren per t'i ndihmuar te rinjte ta shohin vendin e tyre ne nje fryme me pozitive. Drejtori i nje shkolle ne Pogradec mbledh proverba. Ai i pershkroi shqiptaret si nje popull i lashte me shume ttadita dhe na tha se n.q.s nxensit do te mesonin me shume per kombin e tyre, ata do ta donin me shume ate. Megjithese tani te rinjte po largohen nga Shqiperia, ai shpresonte se duke rritur ndjenjen e patriotizmit tek keta te rinj, ndofta mund te ndihmonte brezin e ri qe t'ia perkushtonte energjite e tij ndertimit te vendit te tyre, ne vend qe te punonin per vendet e tjera.

49 29 Shumica e informatoreve e perkufizuan patriotizmin ne nje menyre disi apolitike: si dashuri per folklorin dhe traditat morale shqiptare, per artet dhe muziken; te tje e evokonin kohen dhe shkrimtaret e medhenj nacionaliste te shekullit te nentembedhjete. Per dre toret e ketyre shkollave lshte dic;:ka e papranueshme qe nxenesit as qe nuk e kishin idene e tekstit te himnit te flamurit, e aq me pak ta kendonin ate ne raste te ndryshme ne shkolle, megjithese nje drejtor s,kolle na tha se I'vlinistria e Arismit i kishte keshilluar te nisnin nje ritual te perditshem ku te kendohej hymni perpara fillimit te mesimit me qellim forcimin e ndjenjave patriotike te nxenesve. Mesues nga Fieri te flasin me trishtim per nxenesit e tyre qe nuk shkojne me te vizitojne muzeumet kombetare, qel nuk ndjejne asnje lidhje emocionale me Festa te tilla si Dita e Clirimit te Qytetit, Dita e Pavaresise apo Festa te tjera, apo qe nuk dine asgje per shkrimtare patriote si Naim Frasheri, poeti i madh kombetar. Disa informatore ishin te mendirnit se depolitizirni dhe cideologjizi. i arsimit e kishin kaluar masen. Keshtu, p.sh drejtori i shkolles ''Arben Broci" ne Tirane na u ankua sb krenaria e dikurshme e shqiptarise tashme ia kishte lene vendin perbuzjes ndaj gjithc;:kaje shqiptare. «Ne librat tane shkollore mungojne realitetet shqiptare. Kemi frike edhe t'i permendim emrin Enver H~xhes. Por ai ishte realiteti shqiptar i atyre koherave. Ne duhet ta studiojme ate ashtu sic;: studjon bota Hitlerin apo Stalinin". Prindi i nje nxenesi ne nje shkolle shprehu nje ide te ngjashme duke thet1e se: "Brezit te ri nuk i pelqejne gjerat shqiptare dhe nuk ndjejne kurefare krenarie per origjinen e j. Shkolla Iuan nje rol te rendesishem ne kete aspekt. P.sh, ne lendet e edukates qytetare, historise ap gjeografise, shkolla fare mire mund te perdore shembuj shqiptare. Duhen gjetur hapesirat per te fo ur per vierat pozitive te shqiptareve". Nga analiza e librave shkollore shqiptare rezulton gjithashtu je mungese e theksuar e ndjenjes kombetare. Tekstet permbajne nje fare ndergjegjseimi ne lidhje me identitetin shqiptar, por ky vete-ndergjegjesim eshte I mbushur me nje ndjenje inferioriteti te lidhur.e te qeurit te varefer dhe myslimane domethene "io perendirnore", perkundrejtvendeve te pasura dhe per t'u admiruar te Evropes apo Amerikes see Veriut.23 Projektii Pe'rbashkiftperHistorine' evendeve te'evropesjug-lindore: Shqiperia be pjese ne Projektin e Perbashket te Historise(pBH) i mbeshtetur nga Qendra per Dem krad ne Evropen Jug-Lindore. Nje nga objektivat e ketij projekti eshte te sfidoje mi et dhe stereotipet etnike dhe kombetare te mbarsura me potencialin e acarrimit te tension ve rajonale. Midis aktiviteteve te ndryshme, Qendra po ngre nje Kornitet shumekombesh er librat shkollore per t'i shqyrtuar keto libra dhe per te propozuar rishikimin e tyre, si e he temetodave te mesimdhenies per te "futur ndryshime graduale delikate, por te thella q~ sjellin ndryshime si ne nivelin e akadamikeve ashtu edhe te edukatoreve." (Shihni Shtoj~en II ku jepet nje preshkrim i CDSEE-se dhe PBH-se).,\ Erind Pain "Librat shkollore shqiptare ne kontekstin e transformime"e te shoqerise" Raport informativ I pc'l~alllu' per kete vleresim social.

50 MARREDHENIET INSTITUCIONALE: "KOLEKTIVI I SHKOLLES" SHKOLLA DHE "KOMUNITETI" Konceptet e komunitetit Shkaterrime masive dhe te perseritura te shkollave shtrojne nje sere pyetjesh ne lidhje me marredheruet midis shkollave dhe komuruetetve qe i rrethojne ato, sidomos ne Shqiperi. Edhe diskutimi ne lidhje me marredheniet e shkolles me "komunitetin" ishte i veshtire, duke qene se informatoret midis tyre nuk binin dakord mbi domethenien e ketij koncepti. Ne kete studim e patem te veshtire ta perkthenim kete term apo te benim pyetje mb ekzistencen e "komunitetit te shkolles". Ky problem shpesh eshte zgjidhur me perdorimin e termit shqiptar "lagjie". Hera -heres, eshte perdorur termi "koiektivi i shkoiies", megjithese ky term perfshin vetem ata persona qe jane te perfshire ne menyre te drejtperdrejte ne aktivitetin e shkolles - drejtori dhe zevendes drejtoret, mesuesit, personeli mbeshtetes dhe nxenesit; biles nga ky perkufizim jane perjashtuar edhe familjet e nxenesve. Te pyetur per "komunitetin e tyre te shkolles", te intervistuarit zakonisht jane pergjigjur ne terma gjeografike me shume sesa ne terma sociale duke iu referuar rrethit (vendit) ku ndodhej shkolla. Ne nje qytet te vogel qe kishte vetem nje shkolle te mesme, "komuniteti" ishte i gjithe qyteti. Ne qytete me te medha, komuruteti njehesohej me ndarjen administrative. Ne Kon;:e, p.sh, te intervistuarit e perkufizuan rrethin ku gjendej shkolla si "komurutetin e shkolles". Migrimi i madh qe ka ndryshuar tiparet dhe fizionomine e lagjieve, rretheve dhe qyteteve shqiptare qysh nga viti 1991 ka lene gjurmet e tij edhe ne marredheniet midis shkolles dhe lagjieve qe e rrethojne. Shkolla "Petro Nini Luarasi" p.sh, eshte ndertuar njezet vjet me pare ne nje zone te stabilizuar te qytetit. Kjo shkolle i ka sherbyer edukimit dhe arsimimit te shume brezave. Drejtori i kesaj shkolle na tha se shkolla eshte nje pike lokale referimi per njerezit te diet te thone se shtepia e tyre eshte prane "Petro Nini-t". Megjithese shkolla eshte pjese e zones, drejtori i shkolles pohon se qe nga viti 1991, shkolla nuk e ka angazhuar apo perfshire komunitetin (p.sh banoret e lagjies) ne asnjerin prej aktiviteteve qe ka organizuar, me perjashtim te disa veprimtarive kulturore ne te dlat u ftuan prinderit e nxenesve. Tendenca per ta interpretuar "komunitetin e shkolles" ose si nje njesi me vete d.m.th si kolektivin e shkolles - apo si nje koncept gjeografik rrjedh pjeserisht nga fakti qe shkolla shihet ende si pjese e aparatit shteteror dhe per pasoje ne menyre te hapur si "e jashtme" "e huaj" dhe objekt

51 31 legjicim dhune. 24 Zevendesimi i drejtoreve te shko11ave sa here emerohet nje inister i ri nuk ben gje tjeter ve<;se perforcon idene qe shkolla eshte me afer aparacit shteteror ses komunitecit, qofte ky i fundit kolektivi i shko11es apo lagjia. Si<; edhe na tha nje drejtor shkolle, ai e q an veten nepunes shteti qe ka per detyre te zbatoje rregullat e shtetit. Ne komentet e tij mbi demet qe. jane shkaktuar shko11es, nje drejtor tjeter tha se:"komuniteti nuk ishte i predispozuar te jepte ndihme asi e shikon shkollen si pjese te struktures se qeverise". Nje veshtiresi tjcter ne mobilizimin e njerezve por to punu.r sebashj ne projekte me interes te perbashket qe lidhen me shkollen, si p.sh pastrimi i zones rreth pa11ateve flpo ngritja e kendeve te lojrave per femijet rrjedh nga kujtimet e kohes se "punes vu11netare" te periudhes se socializmit. Ne ate kohe, shkollat e medha kishin komitete te Partise te Punes detyra e te cilev~ ishte te siguroheshin qe shkollat ishin ne udhen e duhur ideologjike. Keto komitetet mbanin lidhje te ngushta me komitete te ti11a simotra ne frontet e punes se prinderve dhe me frontet e lagjieve dhe s erbenin si forume ne te cilat prinderit shpesh kritikoheshin ne menyre publike per sjelljet e keqia te ft ijeve te tyre ne shko11e apo lagjie. Po keshtu, si<; na shpjegoi nje drejtor shko11e ne Kor<;e, organiz tat e rinise sherbenin si "leva te Partise te Punes" qe mbanin nen vezhgim te rrepte te rinjte dhe tku rnin inciativat e tyre. Disa mesues dhe nxenes vazhdojne te jene te mendimit se keto organiza a paten luajtur gjithashtu nje rol pozitiv dhe u vinte keq qe nuk qe gjetur asgje forme tjeter per t'i zeve desuar ato. Informatore nga shkolla e mesme e Kamzes kujtojne shume pozitivisht projektet e perb~shketa shkolle-iagjie per pastrimin e zones perreth shkolles dhe ishin te mendimit se kishte humbur ai 110j "solidariteti" me komunitetin. Nje anetar i grupit qe kreu intervistat na tha se nje nder probl~met me madhore qe po hasin shqiptaret eshte veshtiresia e pajtimit te interesit personal me ate te per~ithshem ne atmosferen e papritur te mbizoterimit te nje individualizmi ekstrem, ne te cilin njerezit pastrojne shtepite e tyre, por ama plehrat i hedhin ku te munden. Midis shko11ave te studjuara, vetem nje person ne nje nga shko11at e Tiranes iu referua ne menyre te hapur shtrirjes apo hapjes se shkolles ne komunitet. Mesuesi is te i mendimit qe eshte shkolla ajo qe duhet ta beje hapin e pare ne permiresimin e marredhenieve m komunitetin. Shkolla ka nisur ta beje nje gje te rille nepermjet takimeve mujore me prinder, te cilet sh me mire mund te ftojne banore te tjere te lagjies per te marre pjese ne diskutime te <;eshtjeve si te dr jtat e njeriut, te drejtat e femijeve, problemet e adoleshences, e keshtu me rradhe. Drejtori dhe nje mesues i nje shkolle na thane se shkolla po perdorte parate qe kishte mbledhur nga prinderit per te n ertuar nje salle qe do te perdorej per "evenimente te ndryshme te komunitetit". "Pas vitit 1991, marredheniet midis shkolles dhe komunitetit erdhen duke u dobesuar. Shkaterrimi i sistemit politik dhe i organizatave lokale qe (nder te tjerr) merreshin edhe me shkollat krijoi nje hendek. Deri tani nuk eshte menduar apo ngritut asnje mekanizem qe do ta mbyllte hendekun e krijuar. Perpjekjet e prinderve per te vendosur lidhje me shkollen jane ende te dobeta. Faktoret qe pengojne prinderit te jene me te angazhuar ne <;eshtjet e shkolles jane nga me te ndryshimit duke nisur me indiference :, Prinderit jane te lodhur nga sistemi i vjeter i "punes vullnetare" dhe shpesh ata nuk kane edhe kohe", Drejtori i shkolles "Petro Nini Luarasi". " Scnwandner-Sievers,- komunikimi personal.

52 32 Shkollat dhe organizatat jo-qeveritare Disa organizata te huaja dhe organizata jo-geveritare (OJQ), duke perfshire edhe Fondacionin Soros po perpigen ta ngushtojne hendekun e krijuar midis komuniteteve dhe shkollave. Keshtu, p.sh, Fondacioni Soros dhe fondacione te tjera po mbeshtesin perpjekjet e ndertimit te komuniteteve duke investuar ne infrastrukturen fizike baze dhe ne pajisje. Disa muaj perpara ketyre intervistave, Fondacioni Soros kishte n.dihmuar nieren nga shkollat e perfshira ne kete studim per te ndertuar nje biblioteke dhe nie salle argetimi. Ne projektet e ndertimit te shkollave, Fondacioni Soros i Ie shkollat e paperfunduara me gellim ge vete komunitetet te angazhohen per perfundimin e ttre. Nje here Soros-i siguroi fondet plotesuese, qe pastaj maten nje shkolle ne Tirane te organizoje nje fushate per mbledhje fondesh. Shkolla mblodhi nga 200 deri ne 500 leke nga t;:do nxenes dhe fondet plotesuese per te bere rinovime u vune nga Soros-i. Pervet;: sa me siper, shkollat ndihmohen nga OJQ te tjera, nga kisha, xhami, ambasada, shkolla te huaja dhe nga geveria. Kjo ndihme mund te jete para ne dore per riparimin apo rindertimin e shkollave, mund te jene materiale shkollore, apo mund te jete ndihme ne natyre si p.sh kompjutera dhe materiale te tjera. Nje shkolle e mesme ne Shkoder u ndihmua nga nje shkolle greke per te permiresuar kushtet fizike te saj, te cilat ishin si mos me keq nga mungesa e mirembajtjes dhe nga plat;:kitjet e 1997 es. Konsullata greke i siguroi sistemin e ngrohjes nje shkolle te mesme ne Kort;:e dhe sipas drejtorit mirenjohes te shkolles, kjo pati nje ndikim shume pozitiv tek nxenesit qe mund te mesonin ne te ngrohte dhe per pasoje te perqendroheshin tek detyrat. Drejtore, mesues dhe ne disa raste dhe prinder "te kapur" po perpigen t'i binjakezojne shkollat e tyre me shkolla ne Itali, Greqi, France apo gjetke ne Evrope me synim permiresimin e cilesise se mesimdhenies dhe sigurimit te ndihmes materiale. P.sh disa shkolla ne Kort;:e jane binjakezuar me shkolla ne Termoli(Gregi) dhe ne Paris (France). Mesues pogradecare shpresonin te binjakezonin shkollen e tyre me nje shkolle franceze permes nje OJQ-je franceze te guajtur ''Acguitaine Albanie". Kjo OJQ eshte perpjekur te angazhoje komunitetin vendas, sipas nje mesuesi ge edhe vete eshte pjesetar i ketij komuniteti, permes takimeve ne te dlat disktuohen libra te vet;:ante. Kjo OJQ gjithashtu ka siguruar ndihma materiale per disa nga familjet e zones. Mesuesit mezi po presin mberritjen e "eksperteve franceze" te cilet do te mbajne disa leksione mbi kriminalitetin, drogat, papunesine dhe t;:eshtje te tjera sociale. AUTORITETI DHE PERGJEGJESIA BRENDA SHKOLLES Roll i Ministrise Drejtore, mesues dhe prinder njezeri shprehen pakenagesi ne lidhje me organizimin nga larteposhte te arsimit, e sidomos me kontrollin ge ushtron Ministria mbi programin (planin) mesimor, personelin e shkollave dhe lib rat shkollore. Sipas nje mesuesi, e vetmja fushe ne te cilen vendimet tashme merren ne nivel shkolle eshte ajo e metodave te mesimdhenies. Nje drejtor shkolle na argumentoi se duke hartuar e duke kerkuar zbatimin e nje programi mesimor ne lende si astronomia, Ministria ka neglizhuar lendet me praktike dhe profesionale ge preferohen nga nxenesit dhe ge do t'i pergatisin ata me mire per t'u bere balle kerkesave te ekonomise se tregut. Mesuesit kritikuan pergasjen (qendrimin) e Ministrise ne lidhje me sa me siper sepse sipas tyre nje program mesimor i caktuar u mohon nxenseve mundesine per te ndjekur preferencat e tyre apo per te percaktuar prioritetet e tyre. Sipas njerit prej mesueseve, kjo ngurtesi dhe mungese fleksibiliteti nga ana e l'v1inistrise te sugjeron se Ministria ka ftike

53 33 te provoje perqasje te rcja ndaj arsimit. Mesuesit e disa shkollave u ankuan se pavaresisht nga kontrolli i tyr!., personeli i l\;1inistrise faktikisht ishte jashte realitetit te shkollave vendase. Sic;: tha nje mesues ne T rane: "Nuk jam takuar asnjehere me perfaqesuesit e Drejtorise te Arsimit sepse ata nuk kane ardhur don;e here ne shko11en time. Ndofta ne per ta nuk kemi pike rendesie. Ministrin e Arsimit e kam par~ vetem nje here, ne nje I konference. Na dha doren kur erdhi".. ShkoUat private vuajne me pak nga kontrolli i Minisrrise. Shkolla turj p.sh duhet t'i paraqese Ministrise per miratirn nje plan te detajuar te aktivitetit te saj shkollor. i\1inistria s~esh dergon inspektoret e saj ne shko11e per te kontrolluar veprimtarite ne klase, duke perfs hire edhe lergatitjen apo pyetjen e nxenesve ne mesim. E megjithate, shko11a eshte shume me pak nen kontr llin dhe mbikeqyrjen e i\1inistrise sesa shkollat publike. Autoriteti zyrtar i kufizuar i drejtoreve te shkollave Zyrtarisht, drejtoret kane pak autoritet. Detyra e tyre kryesore esh e te administrojne dhe koordinojne punet e perditshme te shkolles, duke perfshire c;:eshtjet qe kane t' bejne me disiplinen ne shko11e dhe mungesat. Drejtoreve u mungon kontrolli zyrtar mbi buxhetin caktuar nga shteti. Sic;: pohoi edhe nje drejtor, jo vetem qe shkolla nuk ka buxhetin e sa;, por ai vete l'uk kishte kurefare ideje sa para caktohen per shkollen gjate nje viti te caktuar shkollor. Ai nuk e di ese fondet per arsimin shperndahen ne menyre te barabarte midis shko11ave apo nese per fondet ve dosin nepunes te vegjei te arsimit. Ai na tha se kur shko11a ka nevoje te riparoje dic;:ka, ai i kerkon ndihme,miqve te tij biznesmene. l' Duke qene se buxhetit i shtetit per shkollat eshte pothuaj i PaperfJShem, disa drejtore me iniciativen e tyre gjejne sponsore apo dashamires per shko11at e tyre. Keshtu; per shembull, gjate nje vizite private ne Gjermani, drejtoresha e nje shko11e ne Tirane siguroi kater kdmpjutera per shko11en e saj. Nje tjeter drejtoreshe shkolle ne Tirane mesoi permes nje miku qe ishte nt" nepunes me influence ne arsim se ne nje ndermarrje shteterore mund te gjente banga dhe stoia per s kollen e saj. Bashkia qe eshte pergjegjese per furnizimin e shko11ave me orendite qe i duhen nje shk lie nuk ka fonde per ta permbushur kete detyrim, keshtu qe drejtoresha perdori miqesine e saj per t'i marre keto orendi direkt I nga ndermarrja shteterore pa asnje 110j pagese. Nje drejtoreshe e nje shkolie *ter ne Tirane qe kishte mbaruar Fakultetin e Fizikes ne Universitetin e Tiranes e kishte rregulluar p1vatisht qe nxenesit e saj te perdornin laboratoret e fizikes dhe kimise te universitetit. Nje pike e dobet si per mendimin e drejtoreve ashtu edhe te pri~derve eshte mungesa e autoritetit te drejtoreve ne punesimin dhe perjashtimin nga puna te mesu seve ne shkollat e tyre. Drejtoret u ankuan duke na thene se mesuesit emerohen nga Drejt ria e Arsimit, ndersa rekomandimet e tyre as qe nuk perfillen fare. Kjo pafuqi ishte edhe me e forte ne ato raste kur mesuesit nuk e benin punen e tyre sic;: duhet. Ne te vertete, gjate nje irtterviste me nje drejtor shkolle, nje mesuese na nderpreu disa here duke thene se klasa nuk e degj1 nte. Drejtori na tha se kishte kerkuar qe ajo te largohej nga puna sepse ishte mesuese e dobet he nuk kishte aftesi te fitonte respektin e klases. Ai na tha se ndofta kerkesa e tij nuk qe marre p rasysh pasi ajo mesuese kishte miq te fuqishem ne Drejtorine e Arsimit.

54 34 Disa nga prinderit i kritikuan drejtoret si te paafte ne trajtimin e mesueseve. Prinder te nxenesve nga Kon;:a dhe Tirana na pershkruan problemet qe kishin patur femijet e tyre me mesuesit. Ne nje rast, mesuesi e kishte shtrenguar nje nxenes te merrte mesime private duke e kerd~nuar se po mos e bente nje gje te tille do t'i vinte nota te keqia. Ne nje rast tjeter, nje nene e nje vajze pretendonte qe e bija ishte trajtuar keq nga mesuesi sepse i ati i saj, qe punonte ne nje kompani telefonash dhe qe merre; me instalimin e telefonave nuk e kishte ndihmuar mesuesin "te hynte pa rradhe" dhe per pasoje mesuesi per inat e kishte "tortuniar psikologjikisht" vajzen. Ne nje rast te trete, nje prind i ishte ankuar drejtorit se mesuesi i matematikes e kishte shternguar te birin ta paguante per mesime private. Ne asn;erin pre; ketyre rasteve, sipas prinderve, drejtoret nuk kishin qene ne gjendje te ndethynin. Nga ana e tyre drejtoret u ankuan se edhe ne rastet me flagrante, kur mesuesit kishin shkelur rregullat duke ardhur me vonese apo duke mos ardhur fare ne mesim, ata i kishin duart e lidhura. "Dhjete nga mesuesit e kesaj shkolle jane te dobet, por une nuk i pushoj dot sepse nuk eshte ne kompetencat e mia te vendos kush do te jape mesim ne shkolle. Kjo eshte kompetence e Drejtorise Arsimore. Shefi i kesaj drejtorie merr ne pune vetem me sues te krahines se tij, pa<;:ka se ata mund te mos jene kompetente. Ne vendosem te pushonim nje mesues, puna e te cilit ishte shume e dobet dhe prandaj tani jemi ne konflikt me shefin e kesaj Drejtorie". Nje drejtor shkolle. Ne ato raste kur drejtoret kane influence mbi ngjarjet qe ndodhin ne shkolle, sipas prinderve, ky autoritet zakonisht bazohet ne lidhjet politike dhe "hahet e ngrohta". Mesues nga Fieri na thane se ka pasur raste kur drejtoret u kane rene ne qafe mesueseve te partise kundershtare politike. Bezdisja fillonte nga nenvleftesimi deri tek kritikimi i punes se mesueseve. Megjithese mesuesit e intervistuar nxituan ie pohonin se ketu nuk behej fjale per shkollen e tyre, ata u shprehen se ky ishte nje fenomen qe ndodhte rendom ne shkollat e fshatit, ku mesuesit ia kishin friken drejtorit si rezultat i perkatesise politike. Punonjes te Fondacionit Soros, qe u intervistuan per qellimet e ketij studimi, na thane se po nxisin idene e pajisjes se drejtoreve me certifikata profesionale per te shmangur apo ulur gjasat e emerimeve mbi baze perkatesie politike. ROLl I MESUESEVE NE PROCESIN E VENDIM-MARRJES Perve<;: disa strategjive te ve<;:anta, shumices se mesueseve u mungon nje forum domethenes ku ata te mund te diskutojne rregullisht. Asnjeri nga mesuesit e intervistuar nuk na permendi ndonje lloj organizate profesionale. Te vetmet organizata ne rang kombetar qe lidhen me arsimin jane dy sindikata: Sindikata e Pavarur e Arsimit te Shqiperise dhe Sindikata e Konfederates te Arsimit dhe Shkences. Megjithese te dyja keto sindikata pretendojne te jene te pavarura nga partite politike eshte fakt i mirenjohur se qe te dyja kane lidhje partiake. Sipas shume informatoreve, nje nder synimet e tyre paresore eshte <;:uarja me tutje e interesave partiake. Ne te vertete, secila pale eshte nje nga disa sindikatat profesionale qe jane pjese te paleve ombrelle "te pavarura" dhe "federata". Federata eshte pasardhesja e Bashkimeve Profesionale te epokes se socializimit dhe tashme eshte lidhur me Partine Socialiste, ndersa Sindikata e Pavarur u formua me vone nga Partia Demokratike. Te dyja palet, gjithesesi japin vitin 1990 si daten e themelimit te tyre.

55 35 Persa i porket numrit zyrtar te anetareve te tyre, te dyja sindikatat kane ~othuaj te njejtin numer anetaresh - Sindikata e Pavarur pretendon te kete 20,000 anetare, ndersa Fdderata (qe ndryshe nga Sindikata e Pavarur ka ne perberjen e saj edhe profesore universiteti) pretendop te kete 15,000 anetare megjithese perkufizimi i "anetaresise" eshte i paqarte duke qene se ka aretare qe nuk paguajne kuotizacionin. Sindikatat thuhet se finaneojne per qind te veprimtara' e te tyre, nga qerate e h.~tele~~, qe~drat e p~shimi~: a:nbje~tet clodhe~se ~he.~a~~t e koneerteve..qe. ore,n nga ~.oha e Parti~.e se Punes,e ella I kalo1 50 pre qmd te pronave Smd1kates te Pavarur, 40 per q1 d Federates dhe 10 per qind tri pal eve te tjera me te vogla. ' Sipas drejtueseve te sindikatave, funksioni kryesor i te dyja sindikatae eshte te perfaqesojne edukatoret dhe te mbeshtesin kerkesat e tyre per kushte me te mira pune, pag me te larta, politika me te drejta ne punesimin dhe heqjen nga puna te arsimtareve dhe perfitimejeksore. Ne vitin 1998, sindikatat vendosen te bashkepunojne me njera-tjeren dhe rane dakord me qeyerine per disa masa (qe duheshin votuar nga parlamenti),duke perfshire nje rritje te pagave. Ne vion 1998, keto sindikata organizuan edhe greva sporadike ne mbeshtetje te ketyre mas ave. J' Aktualisht, sindikatat jane organizatat me te medha ne rang komb'tar qe thuhet te jene te afta per te mobilizuar njerezit. E megjithate nga pergjigjiet e drejtoreve dije arsimtareve duket se., edhe vete anetaret e sindikatave nuk kane shume besim tek to. Informatoret ishin te mendimit se duke qene se qellimet e tyre ishin te njejta do te kishte me shume iuptim nese ato do te bashkoheshin dhe te shkriheshin ne nje sindikate te vetme. Te gjithe inform toret ishin te mendimit qe sindikatat jane teper te poiitizuara dhe me shu me te interesuara per e mbrojtur interesat e partive sesa ato te anetareve te tyre. Ndonese disa arsimtare permenden grevat, ata theksuan se mesuesit nuk kishin qene te bashkuar. Nje drejtor qe e pershkroi vetd si anetar sindikate na rrdeu se qysh kur ai ishte bere anetar i sindikates nuk mbante mend q.~., sindikata te kish bere ndonje mbledhje. Ata mesues qe permenden nje greve tri ditore te ko eve te fundit thane se mesuesit ne greve ishin te perc;:are. Mesuesit e nje shkolle ne Tirane na than' se i kishin zevendesuar oret e humbura te mesimit te shtunave qe greva te mos kishte asnje ndikim t,k nxenesit. Megjithate, ata theksuan se si rezultat i greves siguruan nje rritje te rroges dhe heqjen e j"takses se solidaritetit" qe paguhej per policine. PERFSHIRJA E PRINDERVE NE SHKOLLA Cfare pret shkolla nga prinderit Pavaresisht nga lloji i perfshirjes se prinderve ne shkolle, si mesues as~tu edhe prinder ishin te mendimit qe prinderit nuk duhet te perfshihen ne c;:eshtje te programit ffiesimbr apo te mesimdhenies. Perkundrazi, ideja e shkolles eshte qe prinderit te mbajne pergjegjesi te plote ~er sjelljen e femijeve te tyre, te sigurohen qe femijet te vijne ne shkolle te veshur dhe te mbathur mirj'" ne menyre qe te jene te pergatitur per mesimet e dites. Arsimtaret presin nga prinderit te tregojn. me shume interes per eeurine ne shkolle te femijeve te tyre dhe te tregojne gatishmeri per t'i ndihmu r femijet ne berjen balle te veshtiresive. Personeli i shkollave mirepriste ata prinder qe kishin mundes materiale apo aftesite e duhura per ta ndihmuar shkollen materialisht. I

56 36 Zyrtarisht dhe ne vijim te modeleve te periudhes se socializmit, kontaktet e prinderve I,~ mesuesit konsistojne ne takime mujore gjate te cilave mesuesit ngrene probleme te ecurise ne shkoile, mungesave apo sjeiljes se keqe te nxenesve. Ne shkollat e marra ne studim ne Tirane, mesuesit theksuan se ne takimet me prinder merrnin pjese rreth 70 per qind e prinderve, zakonisht nenat. Ne qytete si Rresheni apo Bushati (ku pothuaj gjysma e nexnesve vijne nga fshatrat fqinje) apo qytete si Gjirokastra, qe gjithashtu ka nxenes qe vijne nga fshatrat, numri i prinderve qe marrin pjese ne takime me prinder, gjithmone sipas mesueseve, ka rene' ndjeshem. 5hpesh, mesuesit kete ia atribuojne mungeses se interesimit te prinderve. "Qysh kur femijet jane te vegjd, prinderit duhet te perpiqen t'i mesojne femijet e tyre te sillen mire, te respektojne te tjeret dhe te jene te pergjegjshem per veprimet e tyre. Ndersa shkolla punon qe t'i pergatise ata nga ana akademike, familja ka per detyre t'i mesoje femijes vlerat". Mendimi i nje prindi. Kur eshte e mundshme, prinderit perpiqen te vendosin marredhenie personale me mesuesit me qellim qe femijet e tyre te kene nje trajtim me te mire. 5i prinderit, ashtu edhe mesuesit pohuan qe edhe kur prinderit mund te mos kishin mundesi te vinin ne takim me prinder ne datat e caktuara, ata ndonjehere i kontaktonin mesuesit jashte shkolles per te marre informacion per femijet e tyre ne shkolle. Nje prind e kishte regjistruar te bijen ne nje shkolle ku njihte drejtorin dhe disa nga mesuesit, megjithese femijes nuk i takonte te rregjistrohej ne ate shkolle. Gjithesesi, duke qene se ky prind e kishte te veshtire te shkonte shpesh ne shkollen e se bijes, ajo donte te sigurohej qe personeli mesimdhenes do te interesohej dhe do ta mbronte te bijen. Me kenaqesi kjo nene na tha se kur shkoku i saj, drejtori i shkolles, e shihte te bijen e sa; ne koridor nuk i bertiste ashtu sis: bente shpesh me nxenesit e tjere. "Une kam marredhenie te mira me drejtoreshen e shkolles. Ajo vjen ne shtepin time per kafe. Kur mesueset jane te mira, u jap dhurata sepse e vleresoj ate qe bejne per femijet e mi. Kjo nuk eshte rryshfet- rryshfet quhet kur jep dis:ka qe te te behet dis:ka tjeter, ndersa dhurata jepet me pas, pasi gjiths:ka ka mbaruar. Dhuraten e bej sepse me pelqen, dhe jo sepse e kerkojne mesuesit". Nje prind nga Tirana. Kufizimet qe ekzistojne ne kontaktet prinder- mesues Edhe ne kontekstin e marredhenieve dypaleshe mesues-prinder, mungesa e transportit per fshatrat dhe zonat peri-urbane eben te pamundur qe prinderit te shkojne lehte ne shkollat e femijve te tyre per te vendosur marredhenie me mesuesit e femijeve. Nje tjeter veshtiresi qendron ne faktin qe mesuesit qe nuk banojne ne fshat nuk gjenden me ne shkolle pas orarit te mesimit. Keshtu, p.sh ne Bushat, familjet e nxenseve nga fshtrat e largeta kane pak mundesira per te ardhur ne shkolle. Perves: kesaj, shumica e mesueseve vijne ne Bushat nga 5hkodra dhe ikin nga shkolla ne oren nje, ende pa mbaruar dita e mesimit, per te kapur autobusin qe i s:on ne shtepi. Per me teper, shkolla eshte ne nje gjendje kaq te keqe saqe nuk mund zhvilloje aktivitete qe do te sillnin se toku nxenes e familje me mesuesit e shkolles. Transporti eshte problematik edhe ne qytete. Mesues te nje shkolle ne Tirane na thane se gjysma e nxenesve te tyre vinin nga zona peri-urbane ne anen tjeter te lumit dhe se distanca pengonte ne vendosjen e lidhjeve me te ngushta midis mesueseve dhe prinderve te nxenesve.

57 37 Ne zona ku popullsia ndryshon me ritme teper te shpejta, si p.sh ne zo~en e Kamzes, qe ka nje numer te madh migrantesh nga zonat fshatare veri-lindore, mesuesit ishin te mehdimit qe marredheruet prinder-nxenes vareshin shume nga fakci nese mesuesi jetonte diku afer. Kur esueslt Jane Plese e te njejcit komunitet gjeografik, prinderit ndjehen me rehat dhe me te gats hem per te diskutuar me ta problemet qe i shqetesojne ne lidhje me femijet e tyre. Nxenes te shkolles se esme private turke, qe vijne nga zona te ndryshme gjeografike jashte Tiranes ishin te mendimit qe midis hkolles dhe komurutetit marredheniet ishin pothuaj inekzistente dhe ata vete kishin shume pak in for acion per lagjien ne te cilin ndodhet shkolla e tyre. Nga ana tjeter, marredheniet e tyre perqendro eshin ne marredhenie midis autoriteteve fetare, mesueseve dhe drejtories te shkolles. Nje nder arsyet qe prinderit nuk kane mundesi te ndjekin rregullisht1takimet me prinder qe orgaruzon shkolla eshte edhe situata e veshcire ekonomike - ata jane teper te ene apo te preokupuar me c;:eshtje qe nuk presin. E megjithate, nje tjeter arsye ishte vete permbaj~a e etyre takimeve, gjate te cileve mesuesit u raportojne prinderve apo shprehin pakenaqesite e tyre per nx"nesit. Sic;: edhe pohuan disa mesues korc;:are, prinderit e nxenesve problemacike rralle e per mall vinin. eper keto takime sepse ata i kishin te qarta problemet e femijeve te tyre dhe ankesat nga ana e shkolles "u kishin ardhur ne maje te hundes". Keshillat dhe Bordet e prinderve Ne shumicen e shkollave te studjuara, marredheruet zyrtare prinder- personel mesimdhenes (duke perfshire edhe drejtorin) zhvillohen permes keshillave te zgjedhur he nepermjet bordeve (zakonisht te emeruar). Cdo klase ka keshillin e vet te prinderve qe zgjedh nje etar per te marre pjese ne keshillin ne rang shkolle. Keshillat kane role te kufizuar. Vetem ne shkouen private turke, sipas drejtorit te kesaj shkolle, keshilli ka me shume peshe nga Drejtoria e Arsimit qe marrjen e vendimeve pedagogjike. Per keshillat ne shkollat publike, funksioru me i rendesishem doli te ishte mbledhja e fondeve (shpesh permes dhuratave personale). PersoneI tjeter i shkolles th~ne se keshillat prindermesues ishin thjesht nje formalitet. Keshilli i prinderve te Kamzes nuk e kis te kryer dot me sukses detyren e cij per te siguruar me shume kontakte midis prinderve dhe mesuese. Shumica e prinderve te intervistuar jo vetem qe nuk e kishin idene sesi funksiononte keshilli i pri derve, por disa ishin te mendimit qe nuk informoheshin ne lidhje me procedurat e pershtatshme per trajcimin e problemeve apo c;:eshtjeve te ndryshme qe mund te lindin. Shumica e prinderve takohen tec;:mas me mesuesit, ne ato raste kur mesuesit kane ankesa ndaj femijeve te tyre. Funksioni i keshillave mesa duket eshte i dyjezuar nga ai i bordit te p' derve. Informatoret shpesh nuk arrirun ta dallorun njerin nga tjetri. Shume prinder nuk ishin fare n. dijeru te ekzistences se bordeve dhe nuk e kishin idene e funksionit te tyre. Shumica e tyre nuk ishin joftuar ndonjehere per zgjedhjet apo aktivitetet e tyre. Duke qene se shkollat kane shume probleme financiare, drejtoret ne fhumicen e rasteve na e thane troc;: qe ne keto keshilla e borde preferojne te kene prinder me arstm te lane apo prinder "biznesmene" sepse ata jane me te gatshem per te ndihmuar financiarisht. N~ nje shkolle te Tiranes, admirustrata e shkolles i zgjidhte prinderit ne keto borde vetem mbi bazen e mu desive te tyre flllanciare per ta ndihmuar shkollen. Nje anetar i ketyre bordeve p.sh ishte nje bankie i cili kishte paguar nje banket per pesedhjete persona ne nder te nxenesve qe kishin fituar ne konkurse ajonale apo kombetare. Ne nje qytet te vogel verior, dy biznesmenet me te fuqishem te qytetit qe ishin anetare te bordit dhane

58 38 secili nga leke per te riparuar shkollen. Ne Gjirokaster, anetaret e bordit dhane aq para sa gjithe rrogat e mesueseve, na tha drejtori i shkolles. Ato para u perdoren per te rregulluar sistemin elektrik dhe per te riparuar klasat. ]0 te gjitha bordet kane qene aktive apo te suksesshme. Ne nje rast anetaret e bordit nuk ia dolen mbane ta binjakezonin shkollen e tyre me nje shkolle jashte. Nje drejtor e kritikoi bordin e shkolles tij per mungese iniciative, paaftesi ne kryerjen e takimeve dhe na tha se duhet te benin me shume per te dhene ndihme ne vend qe te rinin pasive. Ndihma (kontributi) financiare e prinderve per shkollat Kontributet me para ne dore apo ne natyre te prinderve jane nje burim i madh ndihmese per shkollen. Megjithese kjo ndihmese jo gjithmone eshte sistematike apo e madhe, gjithesesi shumica e shkollave varen vetem tek kio ndihmese. Pervec; kontributit me para ne dore, prinderit hera-heres ofrojne edhe kontribute ne natyre si ngrohese, xhama per dritaret, llampa dhe orendi te tjera. Gjithashtu, prinderit kane paguar edhe disa kosto rrjedhese. Keshtu, p.sh ne Kamez dhe Fier, duke qene se prinderit ishin te shqetesuar per sigurine e femijeve te tyre ata vune para per te paguar nje roje per shkollen. Shpesh, prinderit preferojne te kontribuojne per gjera specifike apo per riparime te ndryshme ne klasen e femijeve te tyre. Nje drejtor i nje shkolle ne Tirane na permendi shembullin e nje prindi qe kishte blere tre ngrohese per shkollen: nje per zyren e drejtorit, nje per sallen e mesueseve dhe nje per klasen e te birit. Sigurisht qe sasia e kontributeve me para varet nga gjendja financiare e prinderve. N eper qytete te vogla si Rresheni apo fshatra te medha si Bushati, shumica e prinderve dhane nga rreth 200 leke ne muaj per te siguruar ngrohjen e femijeve te tyre gjate dimrit. Familjet urbane kane mundesi te kontribuojne me shume. Ne nje shkolle te Tiranes, prinderit mblodhen 35,000 leke vetem nga nje klase. Kontributi mujor i prinderve te kesaj shkolle ishte midis 200 dhe 1000 Ieke. QEVERIA E NXENESVE: NJE INICIATIVE E RE Disa shkolla, kryesisht sipas nje ideje te hedhur nga Fondacioni Soros kane ngritur qeverite e nxenesve. Keto qeveri, ne te cilat c;do klase dergon "senatoret" e saj, jane menduar te sherbejne si kanale permes te cilave nxenesit te mund te bejne ankesa zyrtare ndaj mesueseve apo te mund te bejne sugjerime per veprimtari te ndryshme apo per ekskursione drejtorit te shkolles. Qeverite jane gjithmone te pajisura me nie mandat per te organizuar debate dhe diskutime ne lidhje me c;eshtje sociale qe shqetesojne rinine si p.sh: perdorimi i drogave, krimi dhe prostitucioni. Mesues, prinder dhe nxenes te atyre shkollave ku jane ngritur qeverite e nxenesve, jane te mendimit se ate nuk jane teper efektive. Nxenesit senatore ne nje qytet verior thane se drejtori i tyre ua kishte mohuar kerkesat per aktivitete dhe ekskursione per mungese fondesh dhe per shkak te sigurise. Disa anetare te qeverise se nxenesve thane se kishin frike te ankohesrun per me sues it sepse

59 sipas mendimit te tyre ata "nuk do ta linin me ag". Zevendes drejtoresha i nje shkolle na tha se problemi i geverise se nxenesve ne shkollen e saj ishte se nxenesit ende kishin ~eshtiresi ne vleresimin e nevojave te tyre dhe ne diskutimin e problemeve te tyre me drejtoret. Meg}ithate, nje drejtor i nje shkolle tjeter ne Tirane ishte me pozitiv ne gjykimin e tij. Ai tha se geveria e nxenesve te shkolles se tij kishte zhvilluat nje Sete aktivitetesh, duke perfshire edhe dite pastrimi dhe nje rushate kunder duhanit. 39

60 40 AKSESI DUE BARAZIA: PERjASUTIMI NE RRIlJE Pushteti socialist shenoi nie sere arri*sh ne c;uarjen e arsimit ne zona te lena pas dore, si edhe ne ngritjen e nivelit te pergjithshem arsimor te popullesise. Kolapsi i pjesshem qe pesoi sistemi arsimor qe nga fundi i periudhes se socializmit ka nisur te nderroje kahje dhe ka kontribuar ne zhvillimin apo rritjen e pabarazive. Seksioni i meposhtem hedh drite mbi tri fusha ne te cilat jane rritur pabarazite dhe ben fjale per proceset e perjashtimit qe tashti po kercenojne te margjinalizojne disa grupe te caktuara sociale. NDIKIMI I VARFERISE SE PRINDERVE NE ARSIM Pengesat qe hasin nxenesit e varfer Megjithese arsimi publik vazhdon te mbetet falas, nxenesit qe vijne nga familjet e varfra hasin nje sere pengesash arsimore. Edhe ne zonat urbane, shkollat variojne per nga cilesia. Vetem prinderit ne gjendje apo prinderit "e kapur" jane ne gjendje te nderhyjne dhe te shkelin rregulloret lokale per t'i rregjistruar femijet e tyre ne shkollat me te mira. Edhe atje, prinderit jane nen trysnine e dhenies se kontributeve. Familjet e varfra ishin te bindura qe ata femije, prinderit e te cileve benin dhurata apo i jepnin para shkolles kishin edhe nje trajtim me te mire. Prinder nga Tirana pretendonin qe disa mesues pranonin para ne dore deri ne disa mijera leke apo dhurata te shtrenjta si rroba apo bizhuteri per t'u vene femijeve nota te mira. Nxenesit e varfer kane mundesi me te pakta per te blere libra shkollore dhe shumicen e kohes vijne ne klase pa pajisje apo i ndajne ato me te tjeret. Nxenesit e varfer kane me pak mundesi per te marre mesime private qe do t'i pergatisnin ata pet provimet e universitetit apo per pune, ne te cilat kerkohet te njohesh kompjuterin dhe te dish gjuhe te huaja. Per familjet, ky ishte nje disavantazh i madh dhe ishin te mendimit se pa keto mesime shanset qe femijet e tyre te hynin ne universitet ishin zero. Migrimi: pergjigjia e re ndaj varferise Nje nder gjurmet me te dukshme te varferise eshte trysnia qe u behet djemve per te lene shkollen. Ata ose e lene vete shkollen ose hiqen nga prinderit per te nxjerre para. Ne disa zona,

61 l 41 djemte ndihmojne familjen ne punet e bujqesise, merren me bagetine apo pun jne ne ndertim. Shumica e tyre eimgrojne, kryesisht ne Greqi apo Itali duke ringjallur traditen e "kurbe. t" (migrim nga varferia) te periudhes otomane. Ne ato kohe ishte zakon qe familjet e medha derg nin se paku njerin nga djemte te punonte jashte e te sibte para ne shtepi. 25 Sot nje pjese e mire e p pullesise shqiptare jeton me te ardhurat nga emigracioni i djemve qe punojne jashte. Si rezultat, fn~kuentimi i shkolles nga djemte kae rene ndjeshem ne krahasim me vajzat. Ne shumicat e shkollave te mesme ky raport eshte 2:1 ne favor te vajzave.!. Eshte interesant fakti qe disa nga familjet e varfra i kane dhene perptresi arsimimit te vajzave te tyre. Ne disa raste, edhe kur djemte ishin nxenes te mire, prinderit kane arre vendime strategjike duke i t;:uar ata jashte ne menyre qe se paku te kishin mundesi te mbanin vajza ne shkolla. Keta prinder na shpjeguan se arsimin e shihnin si te vetmin shans per vajzat e tyre per te gj tur pune, ndersa djemte kishin me shume mundesi sepse mund te shkonin ne emigracion. Nje prind nga nje zone veriore na tha se shpenzimet e shkolles se te bijes i hanin t;:erekun e rroges, me te cilen a 0 mbante nje familje me kater veta. Keshtu, ajo vendosi ta mbante vajzen ne shkolle, por te dergonte jemte jashte shtetit qe te fitonin para dhe ta ndihmonin familjen ta "normalizonte jeten". PABARAZITE RAJONALE: PROBLEMET E ARSI IT NE FSHAT Mangesite e arsimit ne fshat Pavaresisht nga urbanizimi i shpejte dhe i vazhdueshem i vendit qysl1 nga vitit 1990, kohe kur shqiptaret fituan te drejten e lirise te levizjes brenda vendit, rreth 50% e popullesise shqiptare ende jeton ne fshat. Gjate periudhes se socializmit, pushteti ne fuqi pati nje ndet synimet e tij arritjet ne prodhimtarine bujqesore dhe per pasoje i subvencionoi shume zonat rurald Shteti gjithashtu ne ate kohe praktikoi nje metode tjeter duke u dhene bursa nxenesve nga fshati qe re vinin ne universitet ne menyre qe disa prej tyre te ktheheshin serish ne fshat si mesues. Pavaresis t nga kjo politike, zonat rurale nuk ishin ne gjendje te siguronin aq mesues sa u duheshin, qe donte te hoshte se shteti duhej te emeronte mesues te rinj nga zonat urbane per te punuar ne fshatra. Shume a keta te "jashtem" nuk u integruan asnjehere plotesisht dhe nuk paten avantazhet e te "brendshme e" te arsimuar qe kishin lidhje te vjetra me pushtetaret lokale. Kur kjo politike kufizuese e punes se etyrueshem mori fund, mesues, mjeke dhe njerez te profesioneve te tjera lane keto fshatra te izoluata dhe tashme eshte bere tejet e veshtire per te gjetur te tjere njerez t'i zevendesojne ata. Ne ato fshatta ku mesuesit vinin nga qytetet fqinje, shumica e tyre largohej heret per ne punen e dyte qe i pristb ne qytet. Pjesa tjeter e mesueseve shpesh gjenden para faktit qe u duhet te japin mesim ne lende pene cilat nuk kane njohuri. "Me perpara, mesuesit konsideroheshin si me te ment;:urit e fshatit. ta kishin paga te mira dhe te sigurta. Tarn hyjne tek me te varferit. Pagat e tyre jane te ult dhe ata nuk bejne dot para ekstra nga kurset private sepse ne ne fshat nuk kemi me se t'i aguajme. Keshtu, ata e kane neglizhuar punen ne shkolla dhe mendjen e kane vetem te gj jne nje pune me te paguar ne qytet". Prind i nje nxenesi nga Kamza. " Stephanie Schwandner-Sievers, "Farefisi, familia dhe ndryshimet rajonale ne Shqiperi" Prezantim per Banken prill 1998.

62 Sot, nxenesit qe banojne ne fshat jane ne nje disavantazh te madh ne krahasim me shoket e tyre te qyterit. Nxenesve te fsharit shpesh u duhet te ecin ne kembe deri ne 2 ore neper rruge dhish, pa asfalt dhe te shkateruara. Ata shpesh vijne vone ne shkolle. Ne dimer, bora apo shiu bllokon rruget duke i bere te pakalueshme dhe per pasoje nxenesit nuk shkojne dot ne shkolle. Larg nga qendrat e pushterit, shkollat e fsharit ne pergjithesi jane me te renuara se shkollat e qyterit. Zakonisht ketyre shkollave u mungon baza materiale dhe kane me pak akses ne materialet bashkekohore didakrike. Po keshtu, shkollat e fshtarit kane me pak mundesi ne sigurimin dhe mobilizimin e burimeve sepse ne shumicen e rasteve popullesia lokale eshte me e varfer dhe me heterogjene nga popullesia urbane. Biles, edhe shkollat e medha kane mungesa ne mesues, sidomos ne mesues te lendeve te ve<;anta si: gjuhet e huaja. Gjithashtu, nxenesit e fsharit kane me shume veshriresi ne sigurimin e materialeve te shkolles. Se pari sepse sistemi i shperndarjes se Iibrave shkollore dhe materialeve te tjera te punes neper fshatra funksionon shume dobet. Ne disa nga shkollat veriore te marra ne kete studim, shperndarja e lib rave shkollore per nxenesit e shkollave te mesme, sidomos per lendet e fizikes, letersise dhe sociologjise eshte vonuar. Njera nga shkollat i mod librat e fizikes ne janar, kur pothuajse po mbaronte gjysma e virit shkollor. Ne nje shkolle fshari, nxenesit i moren librat vetem sepse i shoqi i njeres nga mesueset udhetonte shpesh ne Tirane. Ai i solli librat qe mungonin dhe per kete nxenesit paguan edhe nga 50 leke te tjera per <;do kopje. Ne disa fshatra, nxenesit jane aq te varfer sa nuk kane para per te blere as fletore dhe as lapsa. Ne komunitetet rurale, perqindja e nxenesve qe ndjekin arsimin e lane eshte shume me e uiet sesa ne zonat urbane. Mesuesit e Busharit na thane se vetem afro 10% e nxenesve te tyre kishin planifikuar te vazhdonin studimet e larta. Ne Shkoder, rreth 75 per qind e nxenesve kane ndjekur studimet e larta, shumica ne Universiterin e Shkodres dhe pjesa tjeter ne Tirane apo jashte shterit (ne Jordani, Bullgari, Jugosllavi apo!tali). Ne qytete te medha si Tirana apo Gjirokastra, deri ne 70% e nxenesve kane vazhduar studimet e larta pas mbarimit te shkolles se mesme. Qendrimi i shkolles ndaj nxenesve te fshadt Edhe ne komunitete me te stabilizuara, informatoret tane na thane se mesuesit e qyterit tregojne perbuzje dhe indiference ndaj femijeve qe vinin nga fshatrat fqinje. Kjo situate eshte edhe me e keqe ne shkollat tetevje<;are te fsharit, te cilat marin nxenes nga fshatrat e larget dhe ku niveli i nxenesve eshte shume me i ulet. Sipas disa mesueseve, nje pjese e nxenesve nuk dine as te lexojne si<; duhet. Nxenesit e shkollave te fsharit prane qyteteve si ne veri, ashtu edhe ne jug u ankuan se mesuesit e tyre, qe vinin nga qyteri mezi <;'prisnin te mbaronte dita e shkolles qe "t'ia mbathnin". Ata nuk tregojne pike interesimi per te ndihmuar nxenesit e talentuar te fsharit apo per t'u dhene atyre kurse qe do t'i pergatisnin ata per te hyre ne universitet. Disa nga nxenesit ishin te mendimit qe mesuesit kalonin edhe nxenes qe ishin per t'u ngelur, vetem e vetem per te mos i patur barre per virin e ardhshem. Prinder dhe nxenes te nje qyteri te vogel verior ishin te mendimit qe mesuesit qe vinin nga qyteri fqinje ne qyterin e tyre te vogel i shikonin me perbuzje nxenesit qe vinin ne qytet nga fshatrat perreth. Keta mesues distancoheshin edhe nga mesuesit e qyterit dhe e linin shkollen para se te mbaronte dita e mesimit per te kapur autobusin e fundit. Nxenesit na thane se qendrimi i mesueseve te qyterit ndaj nxenesve te fsharit ishte: "Ju jeni te trashe dhe nuk ka <;'ju duhet shkolla. Shkoni me mire me lope." Nxenesit ishin te mendimit qe mesuesit e qyterit i perbuznin nxenesit e fsharit pavaresisht

63 43 I li se ata mund te ishin te interesuar apo te afte dhe nuk u jepnin asnje 110; ndih atyre nxenesve qe ishin te interesuar per te ndjekur arsimin e larte. Mesuesit qe jetojne ne qyteza kan' nje fare komunikimi me te mire me familjet e fshatit dhe kjo pjeserisht sepse keto familje nganjeher. u japin atyre prodhime bujqesore ne shkembim te nje note kaluese per femijet e tyre.. Nxenesit e nje fshari verior e akuzuan drejtorin e shkolles se tyre seje ai i kishte ndare klasat sipas te ardhurave te prinderve te nxenesve. Nje klase ishte per femijet p~inderit e te cileve ishin biznesmene apo emigrante, d.m.th prinder qe mund t'i blinin librat shkollpre dhe te paguanin per mesimet private te femijeve te tyre. Nxenesit na thane se kjo kishte krjiuar n* atmosfere xhelozie dhe pesimizmi ne klasen tjeter, nxenesit e te ciles vinin nga familje te varfra, krye~isht nga fshatra te larget. Po keshtu, edhe prinderit e ketyre femijeve ishin te mendimit se duke i bere'" te gjithe nxenesit e mire 1 bashke ne nje klase, shkolla u siguronte mundesite me te mira atyre nxe esve qe tashme i kishin avantazhet akademike.. Qendrimi i shkolles ndaj prinderve fshatare Sipas disa drejtoreve te shkollave te fshatit, prinderit fshatare ishin ~e pak te interesuar per arsimimin e fe.mijeve te tyre dhe kontaktet me shkollen i kishin shume te raua. Kete mosangazhim te prinderve ata ia vinin mentalitetit fshatar qe pak rendesi i kushtonte arsi$it. Keta prinder as nuk merrnin pjese ne mbledhjet e shkolles me prinderit dhe as nuk jepnin ndonje kontribut financiar per permiresimin e mjedisit te shkolles se femijeve te tyre. Ne nje nga keto qjftete te vogla, nje drejtor shkolle na tha se nga 600 familje qe kishte qyteti, me pak se 1 00 prinder~rdiqnin takimet mesuesprinder. Ky drejtor na u ankua se prinderit fshatare jo vetem qe nuk jepnin as:te lloj kontributi finandar pe shkollen, por edhe nuk ndihmonin ta ruanin ate gjate veres. Drejtori bilesarriti deri aty sa na tha se keta prinder mund edhe te kishin marre pjese ne vjedhjen qe i ishte bere shkolles gjate pushimeve verore. Mesuesit u ankuan se prinderit fshatare nuk kishin kurefare interesimi per arsimin e femijeve te tyre dhe se ata nuk mernin pjese asnjehere ne mbledhjet prinder-mesues qe zjhvillohen ~d~ muaj. Nga ana tjeter, si prinderit qytetare, ashtu edhe ata fshatare ishin te mendimit se ispte e veshtire t'i beje balle kerkesave te shkolles per takime mujore duke qene se te gjithe prinderit ishin; teper te angazhuar per te I siguruar jetesen. Shume shkolla ne qytete te vogla as qe nuk planifikonin farl mbledhje te rregullta me prinder. Ne disa raste, prinderit qe banojne ne qytet shpesh i takojne mesu sit ne rruge dhe keshtu i pyesnin per mbarevajtjen e femijeve te tyre ne shkolle, ndersa prinderit fshatar. nuk e kane h~te mundesi. I I MIGRACIONI I BRENDSHEM DHE PERJASHTIMI " I TE JASHTEMVE" Levizja fshat-qytet Gjate periudhes se socializimit, shqiptaret kishin liri te kufizuar levizjej~ brenda per brenda vendit. Shqiptareve u kerkohej te qendronin ne komunitetin ne te cilln ishin te emeru me pune. Pavaresisht nga subvencionet e larta shteterore ne mbeshtetje te zonave rurale, midis popu,esise se fshatit dhe asaj te qytetit ekzistonte nje hendek i madh per sa i perket kushteve te jeteses dhe m~ntalitetit. Qysh nga renia e

64 44 socializmit, tensionet fshat-qytet moren nie trajte te re, kur fshataret shqiptare lane fshatrat e tyre dhe iu drejtuan qyteteve me te medha per te kerkuar pune dhe kushte me te mira jetese. Ne shume qytete, migrantet jane vendosur ne zona gjysem urbane ne komunitete gjysem te paligjshme sic,:jane Kamza apo Bathorja, jashte Tiranes dhe aty kane formuar komunitete qe dallohen qarte nga te tjeret. Popullsia e qytetit i shikon me perbuzje migrantet, sidomos ata qe kane ardhur nga zonat verilindore duke i konsideruar si te prapambetur, injorante, te pacivilizuar dhe te gatshem per t'u rahur dhe per te ushtruar dhune. Sipas disa informatoreve, kjo perbuzje eshte rritur edhe me si pasoje e shpejtesise marramendese me te cilen po zhvillohet ky migrim. Pas dyzet vjet qendrimi rezidencial te detyruar, shumica e njerezve eshte e pamesuar me keto komunitete kaq te ndryshme dhe "hetereogjene". Duke pasur parasysh strukturen sociale te shoqerise shqiptare, qe i meshon shume grupeve te mbyllura sociale, njerezit kane tendencen t'i shohin "te jashtmit" me nje lioj dyshimi te lindur (te brendshem). Qendrimi i shkolles ndaj nxenesve qe vijne nga Veriu Informatoret tane kishin nje mendim negativ ne lidhje me ndikimin qe kishte ne shkolle fenomeni, qe ata e quajten popullesia e "zhvendosur" e migranteve rurale. Shumica e tyre i benin dallimet midis migranteve duke u nisur nga vendi i origjines. Sic,: na shpjegoi zevendes drejtori i nje shkolle ne Kamez, familjet e ardhura nga zonat veri-lindore kishin zbarkuar ne qytet te shtyre nga nje varferi e tejskaishme qe i kish mbytur dhe ishin kaq te varfer saqe femijeve te tyre shpesh u mungonin edhe sendet me elementare te shkolles. Nga ana tjeter, migrantet e ardhur nga Shqiperia e jugut kishin "zbarkuar" ne qytete si Tirana ne kerkim te me shume mundesive dhe nje jete me te mire dhe femijet e tyre ishin me te motivuar per te mesuar. Mesues, drejtore, prinder dhe nxenes i karakterizuan te rinite migrante nga zonat veri-lindore si te dobet ne mesime, pa deshire per te marre pjese ne mesim dhe ksihte shume gjasa ta linin shkollen. Keta nxenes nuk kane mundesi t'i blene librat e shkolles apo sende te tjera shkollore dhe shpesh u mungojne veshjet e pershtatshme per shkolle. Mesuesit na thane se keta femije vijne nga familje me shume anetare dhe prinderit e tyre punojne gjithe kohen per te nxjerre buken e gojes. Keshtu, keta prinder nuk ia "kane shume ngene" arsmit te femijeve, bile ka edhe nga ata qe i nxisin femijet ta lene shkollen dhe te fillojne te nxjerrin para. Prinderit shkodrane benin fajtore per turbullirat ne shkollat e tyre migrantet qe kishin ardhur nga Malesia e Dukagjinit:..Femijet e tyre nuk mesojne~marin nota te dobta. ne shkolle vijne pa libra, ofendojne mesuesit, zihen me shoket dhe ka raste kur vijne ne shkolle edhe te armatosur. Prinderit ia atribuonin ~karakterin e tyre brutal dhe agresiv" mungeses se respektit per ligjin...shkollave te dobta qe u kish munguar disiplina dhe familjs;:ve kaq te medha saqe prinderit nuk kishin mundesi te kujdeseshin apo t'i kontrollonin femijet.:. Nie drejtor shkolle nga Tirana tha: "Keta femije nuk vijne ne mesim, nuk mesojne, zihen me shoket e klases, jane teper impulsive dhe mesuesit dhe nxenesit e tjere te klases e kane te veshtire per te komunikuar me tao Ata vijne nga zonat veri-lindore si: Tropoja, Kukesi, Mirdita. Ata nuk afrohen me njeri, pijne duhan dhe alkoohol. Familjet e tyre nuk e vrasin mendjen fare per shkollen e tyre; ata mendojne se mesuesit do t'u vene nga nje note kaluese per t'i hequr qafe. Po qe se femijet e tyre perjashtohen nga shkolla, do te ftliojne

65 45 Disa mesues shprehen antipati te hapur per keta migrante te "jashtem" e diet i bemn pergjegjes qe kishin mbjelle "faren e keqe" ne shkolle. Disa mesues me dashamires u t eguan me te arsyeshem duke thene se familjet migrante kishin nje barre me halle. Nje pjese e tyr jane te papune dhe te pastrehe dhe kjo eben edhe me te veshrire pershtatjen e femijeve te tyre me k muniterin e rio Disa prej tyre flasin ne dialekte qe ua ben te veshrire te kuptuarin e shqipes Ietrare qe fla in mesuesit; shume prej tyre kane probleme serioze me shkrimin e Ieximin qe i kane trasheguar ng. shkollat e fsharit. "Te jashtrnit" ndjehen shume te parehate me mjedisin e ri<dhe nuk jane teper te mirepritur nga popullesia vendase e prandaj rrine vetem me njeri-tjetrin. Shume mesues na lane te nenkuptohej se nuk e kishin per detyre te merreshin me keta femije "te veshrire". Ata na thane se poqese sistemi i shkolles nuk i kompensonte askush nuk duhet te priste prej tyre te oframn ndihme ne kete aspekt. Nje drejtor shkolle na tha se: "D~ke qene se shteri nuk i paguan mesuesit per kete pune shtese, arsimimi i kesaj kategorie eshte pa here et". Mesuesit na thane se "mangesite" e ketyre nxenesve pengonin mesimet sepse mveli i asirnilirnit (pe etesirnit) te koncepteve mesimore nuk mund te ishte ne te njejten shkalle per te gjithe nxenesit. Ne t' vertete, nje menyre qe shume shkolla kane zgjedhur per t'u mare me kete kategori nxenesish esht' perjashrirni i tyre nga shkolla per shkak te numrit te madh te mungesave. Por, kjo zakomsht ndo h me mendimin qe kur keta nxenes perjashtohen nga shkolla, ata do t'i shtohen krahut te punes. Nje prind nga Kamza, qe eshte sot "shtepia" e shume rnigranteve, i kritikoi mesuesit duke thene se ata i vene ne shenjeste keta nxenes per shkak te pergatitjes se tyre te dobet ne mesime, mungeses se sendeve shkollore, mungesave te shumta ne shkolle dhe faktit q~ ata vijne ne shkolle pa libra dhe pasta; i keq-trajtojne, biles edhe i fyejne. Nje prind nga Tirana na tha: j'ajo kategori nxenesish, duke perfs hire edhe nxenesit qe vijne nga Veriu nuk jane ngaterestare nga nalryra. Kjo ka te beje me shume me qendrirnin "mospranues" te popullates vendase qe i ben ata agresive dhe te pashoqerueshem. Keta prinder ishin te mendirnit qe mesuesit duhet t'i ndihmojne me shume "psikoiogjikisht" keta nxenes qe ata te mos "t'i bejne naften shkolles" dhe te barisin rruget dhe har t e qytetit.

66 46 RENDESIA E GJINISE QENDRIMET NDAJ ARSIMIMIT TE VAJZAVE Qendrimet e mesueseve dhe nxenesve ndaj gjinise perfaqesojne nje panorame komplekse ku perzihet "tradicionalja" me "bashkekohoren", fshati dhe qyteti. Etnografet shqiptare kane nxjerre ne pah vlerat patriarkale ekstreme qe mbizoterojne ne ves:anti ne fshatra dhe zona malore, ku grate jane te nenshtruara ndaj pushtetit dhe autoritetit ne familje. Sidoqofte, grate dhe vajzat e qytetit gezojne me shume liri ne menyren e te sjellurit. Gjate periudhes sundimit te mbretit Zog, ne fillimet e viteve 30 te, u themelua organizata e Arsimit Kombetar. Qellimi i kesaj organizate ishte te nxiste arsimimin fizik, moral dhe qytetar te rinise, por sidomos te nxiste shoqerine midis djemve dhe vajzave per t'iu kundervene statusit tradicionalisht te ulet te grave ne shoqerine shqiptare. 26 Gjate pushtetit te Enver Hoxhes, vajzat perfituan edhe me nga levizja per arsim te plote dhe pjesemarrje ne krahun e punes. Midis gjithe te intervistuareve, mesues, prinder dhe nxenes mbizoteronte ideja se vajzat jane me serioze, mesojne me shume dhe jane me entuziaste, ne klase vijne me materialet e duhura dhe me detyrat e shtepise te bera. Shumica e informatoreve, ndonese jo te gjithe, ishin te mendimit qe megjithese vajzave u peqen te mesojne, djemte jane me inteligjente. Sipas mesueseve te Kamzes: ''Vajzat punojne me shume se djemte. Ato jane me sistematike se djemte sepse u duhet te mbulojne dallimet ne nivelin e inteligjiences". Disa informatore ishin te mendimit se meqenese sjelljet e vajzave ndiqeshin dhe kontrolloheshin me imtesisht, ato qendrojne kryesisht ne shtepi dhe per pasoje kane me shume kohe per te mesuar. Shumica e mesueseve preferojne te kene nxenese ne klasat e tyre. Sipas tyre, vajzat jane me te sjella, me te kendshme dhe me te arsyeshme. Nxenesit nga fshati na shpjeguan se duke qene se "mentaliteti i fshatit" nuk i sheh me sy te mire vajzat po te qeshin apo te bejne shkaka, sidomos ne sy te djemve, ne klase ato sillen me urte. Perkundrazi, djemte shihen si me te "levizur", me te veshtire per t'u kontrolluar, te pavemendshem dhe me nje mungese te theksuar interesimi per shkollen. "Ne pergjithesi, vajzat kane me shume deshire per te mesuar, porse ata djem qe mesojne jane me te mire ne mesime se vajzat". Nje drejtor shkolle. 2;, Hall

67 47 MARREDHENIET NE KLASE Disa nxenes na thane se sidomos mesuesit me te vjeter "qe duhette kishin dale me kohe e me vakt ne pension" i trajtonin ndryshe djemte dhe ndryshe vajzat ne klase. Ata ishin te predispozuar t'i "fyenin" nxeneset qe vishin minifunde dhe ua kontrollonin detyrat dhe m~simet fije per pe. Vajzat nga Kamza na thane se djemte e "kishin ne rregull me mesuesit" te diet mund t'i ftonin per te pire diyka ne ndonje bar. Per pasoje, vajzat ndjeheshin me rehat me mesueset. Prinderit e djemve, gjithesesi, isbin te mendimit qe djemte shpesh trajto en me keq dhe kjo pastaj i inkurajonte ata te benin mungesa apo edhe ta linin fare shkollen. Kjo ka mar e permasa me te medha keto kohet e fundit qe ekziston edhe mundesia e emgracionit. Sip as tyre, probl rni qendron kryesisht ne lidhje me komunikirnin. Duke pasur parasysh atmosferen bierarkike dhe autori are qe ende karakterizon shume shkolia, ata isbin te mendimit qe mesuesit mund t'u flisnin ashper d e bile edhe t'i goditnin djemte, ndersa vajzave vetem u biqnin vesbin. Ne disa mjedise, po te ishe djalelstudjoz mund te bije pre e talijeve te shokeve te klases. Nxenesit e nje qyteze na thane se edhe atyre djenwe qe u binte nder mend t'i sillnin librat e shkolles me vete ne klase, shpesh i fshihnin ato per t'iu shma~gur talljeve. I "Midis djemve dhe vajzave ne shkolle ka dallime qe nuk lidhen vetem fne pergaritjen apo qendrimin e tyre ndaj shkolies, por edhe me menyren sesi ata trajtohen rga mesuesit. Disa mesues komunikojne ndryshe me djemte dhe ndryshe me vajzat. Ata mur d te sillen me mire me vajzat, por mund te jene me te ashper me djemte. Mungesa e komunikirnit eshte nje shkak qe shume djem nuk vijne ne oren e mesirnit apo qe e lene shkollen fare". I cinder nga Kamza GJINIA DHE ARSIMI I LARTE Dallimet midis normave dhe shpresave nga fshari ne qytet ndikojne n" qendrimet ndaj arsirnit te larte te vajzave. Prinderit qytetare kryesisht isbin te mendimit se si vajzat a htu edhe djemte kane te njejtat aftesi dhe te drejta per te vijuar me arsirnin e tyre; shumica e mesuese e ishin dakord qe vajzat isbin po aq ambicioze, ne mos me shume se djemte. Nje drejtor shkolle n a Tirana na shpjegoi qe interesirni i prinderve per shkollimin e vajzave eshte pjese e tradites shqiptare se se njerezit ne pergjithesi jane te mendimit qe djemte do yajne vete ne jete, ndersa vajzat kane nevoje per me shume mbrojtje. Per me teper, djemte jane me te pavarur dhe prinderit nuk jane ne gjendje t'i detyrojne te vazhdojne arsimimin e tyre. Prinderit qytetare ishin te mendirnit se arsimi ishte veyanfrisht i rendesishem per vajzat sepse ato do te behesbin model per familjet e tyre. Nje drejtor shkolle ng~ Tirana ishte i mendirnit qe vajzat e sbikonin arsimin si mjet "per te kompensuar delikatesen e tyre" per te mos perfunduar ne gra shtepiake; dhe per te siguruar nje lioj pavaresie nga burrat.. "Vajzat kane shpresa me te medha tek shkolla sepse ato gjithyka e lidhi me shkollen. Ato e shohin shkollen si insritucion qe do t'ju siguroje nje profesion dhe nje pozicion te sigurte shoqeror. Ndersa djemte nuk e shohin aty te ardhmen e tyre. Situata e veshtire ekonomike dhe perqindja e larte e papunesise, sidomos midis te rinjve, ua ka hequr te gjitha shpresat dhe i ka detyruar te kerkojne shpetim duke emigruar ku te jete e unclur per te gjetur pune". Nxenes nga Bushati. I

68 Ne shkollat e studjuara, vajzat raporti i vajzave ndaj djemve qe desruronin te ndiqnin universiterin ishte gjashte me nje dhe 12 nga 13 nxenesit e rregjistruar ne universitet nga nje shkolle e mesme ne veri isrun vajza. Informatoret isrun te mendimit qe djemte i kishin kthyer syte nga emigracioni per te zgjidhur s:eshtjet ekonomike imediate dhe te ardhshme sepse sipas tyre intelektualet i kisrun humbur avantazhet e dikurshme. Ne Gjirokaster, mesuesit na thane se afro shtatedhjete per qind e djemve do te emigronin ne Greqi pas mbarimit te shkolles se mesme. Megjithate, ata djem qe vazhdojne arsimin e larte zakonisht perzgjedhin inxrunierine apo shkenca te tjera ekzakte, kryesisht sepse ka me pak konkurence dhe ndonjehere ata mund te futen ne keto dege pa iu dashur te japin provime. Vajzat i shorun keto dege si me pak te pershtatshme dhe preferojne mesimdhenien dhe shkencat sociale. "80 per qind e djemve kane rezultate te dobta ne mesime. Ne s:do klase vetem dy apo tre djem kane rezultate te mira. Nxeneset jane me ambicioze dhe numri i tyre neper universitete eshte me i madh nga ai i djemve. Per ato vajza qe nuk mbarojne arsimin e larte ka shume pak vende pune. Ambicja e djemve eshte te gjejne pune ne Greqi, Itali, apo dhe ne Shqiperi. Shume pak djem vazhdojne arsimin e larte". Mesues ne Fier. Kufizimet me te ellat ndeshen vajzat shqiptare Ne qytete te vogla, informatoret theksuan qe megjithese pothuaj te gjitha vajzat desruronin te vazhdonin shkollen, disa familje "ende isrun peng te mentalitetit te vjeter" dhe i detyronin ato te martohesrun ne vend qe te benin shkolle. Ne Kamez, ku shumica e e nxenesve jane migrante nga zonat veri-lind ore, vajzat qe lane shkollen isrun ato qe isrun me te papergaritura, duke pasur parasysh cilesine e arsimimit qe kisrun marre dhe me pak ne gjendje per t'u bere balle kerkesave me te larta te shkollave te qyterit. Mesuesit e Kamzes shtuan se kur djemte linin shkollen, ne pergjithesi gjenin pune apo ndihmonin prinderit; vajzat nga ato familje fshatare, per te cilat arsimi i vajzave pak vlere ka, qendrojne ne shtepi per te ndihmuar ne punet e shtepise. Ne fshatin verior te Bushatit, mesuesit na thane se kishte nga ato familje qe i detyronin vajzat te martohesrun ne moshen 15 apo 16 vjes:are, per te lehtesuar barren ekonomike te familjes dhe martesa keshtu kthehej ne nje arsye per te lene shkollen. Edhe ato vajza qe fejohen gjate shkolles, pas mbarimit te shkolles qendrojne ne shtepi sepse te fejuarit e tyre nuk mund ta pranojne idene qe ato te lene fsharin e te perzihen me djem te tjere ne klasat e universitetit. Vajzat qe vijne nga familje te varfra, sidomos ato nga zonat rurale, kane me pak mundesi per te fituar para per te paguar shkollimin e tyre. Ndersa djemte mund te shkojne jashte, te punojne atje dhe te kursejne para per te vazhduar universitetin, vajzat jane shume me te kufizuara nga familjet e tyre. Sis: na shpjegoi nje nxenese pogradecare: "Ne Shqiperi nuk ka pune, ndersa per te shkuar ne Greqi as qe behet fjale. Opinioni i fshatit i denon shume keq ato vajza qe shkojne jashte dhe megjithese puna e tyre mund te jete e ndershme, per syte e fsharit ato mbeten zuzka te perdala, thjeshtsepse ato kane shkuar te punojne jashte". Po keshtu, vajzat jane me te kufizuara ne perzgjedhjen e insrituteve te arsimit te lartes. Disa preferojne ose u kerkohet te qendrojne ne shtepi. Djemte, perkundrazi, jane me te lire per te shkuar ne Tirane apo ne qytete te tjera.

69 J "Shume studente, te cilat do te kishin preferuar te studjonin lende tt tjera nga ate qe ofrohen ne Universitetin e Kon;:es, kete enderr nuk e bejne dot realitet.. Keshtu, p.sh nje vajze shume e talentuar per letersi, qe shkruan poema dhe tregime. he eshte teper e interesuar per tekniken e te shkruarit, nuk studjon letersi sepse prindeqt nuk kane para ta <;ojne ne Universitetin e Tiranes. Me djemte qe e gjejne veten ne te njejtin pozicion ndodh krejt ndryshe. Zakonisht shkojne ne Greqi ku punojne per nje fare ko~e dhe bejne para per te vazhduar studimet". Drejtori i nje shkolle ne Kon;:e. I 49

70 KONKLUZIONE DUE REKOMANDIME GJETJET Shkolla dhe komuniteti Palet eintersuara nii sistemin arsimor (dm.th me-suesit, nxenifsit dhe studentet, prindiirit e lyre dhe tiigjitha institucione! arsimore) nepergjithiisi i shohin shkollat si institucione te ndara nga "komuniteti" qefunksionqjne' kryesisht si agjente' til shtetit. Gjate periudhes se socializimit, shteti ushtronte nje kontroll te gjithanshem shtypes mbi institucionet publike, duke perfshire edhe shkollat. Sot, Ministria e Arsimit vazhdon te ushtroje kontroll mbi shumicen e aspekteve te arsimit. Jo vetem qe sistemi arsimor varet nga shteti dhe pushteti qendror, por ecuda e tij eshte nje deshmi e polarizimit dhe politizimit te shoqerise shqiptare. Keshtu, levizjet dhe ndryshimet ne pushtet kane rezultuar ne ndryshime te personelit deri ne nivel drejtore shko11ash, duke sje11e per pasoje disruption e procesit arsimor, Duke pasur para!}sh ket;; strukture' Ii:' centralizuar, "kolektivat" e shkollave, drdtorih dhe miisuesit kanepak autonomi apo autorite!. Drejtoret e shko11ave, shumica e te cileve nuk kane mare asnje 110j kualifikimi te specializuar per kete post, perve<; administrimit te perditshem te shkolles, thuaj nuk kane tjeter autoritet. Ata nuk kane asnje ide ne lidhje me buxhetin e shkolles se tyre dhe nuk ua ve njed veshin gjate hartimit te program eve mesimore apo ne lidhje me vendime te ndryshme mbi personelin arsimor. Edhe mesuesit nuk japin asnje 110; kontributi ne hartimin e programit mesimor, permbajtjen e kurseve apo ne zgjedhjen e librave shko11ore. Cfare duan drejtoret e shkollave? Me shume hapesire: per vendosjen e rregullave ne shkolle, per marrjen ne pune apo perjashtimin nga puna te mesueseve Me shume pavaresi: nga Ministria e Arsimit, nga prinderit (qe kerkojne ndere) nga kerkesat politikisht te motivuara Rregull dhe qetesi ne shkolle Perver arsimimit te'rinise; shkollat nuk lua/ni! ndonjeiunksion (jeter nif komunitet. Megjithese shkollat sherbejne si qendra votimi, te pakta kane qene rastet kur shkollat jane perfshire ne aktivitetet e lagjieve

71 51 I ne te cit.t ndodhen. Keshtu, nje mesues shkolle ng. Tiran. tho se z.konisht i) nin familjet e Iagjies ne ndonje leksion me interes te pergjithshem, ndersa nje shkolle tjeter po Plan~konte ndertimin e nje salle me ndihmen e Soros-it, e cila mund te sherbente per perdorim nga komuniteti. Ne Shkoder dhe ne disa komunitete tet jera has em te vetmin perjashtim, kur gjate krizes kosov~re, shkollat u kthyen ne qendra pritese. Per informatoret, ky ishte nje moment "i lavdishem", por jetd-shkurter. Shumica epaleije te' interesuara te"pe"'~endura me'siper, If" ra.ngut shkollorjanej'emendimit qipak ua vini' veshin ne"procesin e arsimit. Ata jane te bindur qe te gjithe drejtoret e shkollav dhe disa nga personeli mesimdhenes caktohen ne baze te perkatesise partiake apo grupit social ne. te cilin bejne pjese, me shume sesa ne baze meritash, Megjithese shume vendime qendrore dhe qe kan~ te bejne me rregulloret ne fakt merren nga vete shkollat, palet e siper permendura i interpretojne dhe!i shohin ato si rrjedhoje e marredhenieve dhe "lidhjeve" personale". Edhe prindi!rve u mungon "zl'ri" ne sistemin arsimor. Siguri Iht nga ta nuk pritet te ushtrojne ndonje influence mbi programin mesimor apo permbajtjen e kuxeve - por as ata nuk e ndjejne qe te kene ndonje te drejte per ta bere nje gje te tille. Maksimumi, prindeht perpiqen te nderhyjne per te siguruar trajtimin e duhur (apo te ve~ante) per femijet e tyre, si edhe per tel ndihmuar ne mbledhjen e fondeve. Mungesa e "zerit" te prinderve eshte edhe me e theksuar ne fsharra, ku prinderit kane me pak arsim, hasen me per~mimin e mesueseve dhe e kane te veshtire te Viinej. e shkolle gjate orarit te punes, si edhe kane me pak des hire per t'i kuptuar vlerat e arsimit. Megjith'se prinderit qytetare, te arsimuar dhe me "ne gjendje" kane me shume dore te lire ne zgjedhje ku rregjistrojne femijen e tyre; te paguajne per mesime private; te ndikojne ne menyren sesi mesuesit e trajtojne femijen e tyreedhe ata pak "ze" kane ne vete procesin arsimor. Cface duan prinderit? Siguri ne komunitete dhe shkolla Tcajtim me te mire per femijet e tyre-me pak ngacmime a 0 ndere te pamerituara Programe mesimore dhe kucse me cilesore per t'ju pershtaiur me mire kerkesave te tregut i Mesues qe komunikojne mire me ta dhe me femijet tyre Mesues te dedikuar dhe te motivuar Mundesi te barabarta per femijet e tyre, edhe n.q.s ata nuk katte mundesi te paguajne per kurse shtese i Aksesi dhe B.r.zi. Nji' nga shqetisimet mi Ii' mmha pir tigjitha pali! ishti mungesa e sigurisi: ~aaftesi' e shlerit per te ruajtur rendin dhe per te mbrojtur rinine ndaj dhunes dhe terheqjes nga krim. i organizuar ka ndikuar dhe rrezikon rende arsimin. Perceptimi ne lidhje me nivelin e kriminalitetit njiryshon nga nje qytet ne tjetrin, ne varesi te situates aktuale te sigurise ne ate qytet. Megjithate, frika se mas djemte perfshiheshin I

72 52 ne krimin e organizuar dhe se mos vajzat ngacmoheshin apo rrembeheshin, i ka detyruar prinderit te kufizojne angazhimin e femijeve te tyre ne aktivitete jashteshkollore, te shmangin vajzat nga arsimi i larte dhe ne disa raste, t'i mbajne femijet ne shtepi duke mos i c;:uar fare ne shkolle, Cfare duan te gjitha palet e interesuara? Me shume siguri ne rruge dhe shkolla Shkolla ne gjendje te mire, me sistem ngrohje dhe banja qe funksionojne, me pajimet dhe orendite e duhura per shkolle, me bibilioteka, laboratore dhe palestra Nxifnsit nga famifjet e varfra egjgnif veten ne' tlje'disavantazh tif madh ne'shkollat ku ata mifso/ne: Si fillim, keto familje nuk kane mundesi 1'u blene femijeve te tyre materialet baze shkollore dhe femijeve te tyre u duhet 1'i ndajne, t'i kopjojne apo te bejne dhe pa to. Se dyti, ato nuk mund te paguajne per mesimet suplementare qe po behen gjithnje e me te nevojshme per t'i pergatitur nxenesit per provimet e pranimit ne universitete, Se treti, edhe po qe se keta nxenes pranohen ne universitete, shume pak prej tyre "ua mban xhepi" te perballojne shpenzimet zyrtare ose jo-zyrtare qe lidhen me arsimin e larte, Se katerti, informatoret ishin te gjithe te nje mendjeje se nxenesit e familjeve "te kapura" apo ne gjendje, sidomos ata prinderit e te cileve kane kontribuar finandarisht ne shkolle, trajtohen me mire nga mesuesit. NXiinesitfshatare; te' vaifer apo)0, perbifjne' rye' kategori te kudo hasur te' nxifnifsve qe'gjenden ne'disavantazh. Ata ndeshen me nje sere disavantazhesh duke filluar nga aksesi i kufizuar per shkolla te mira dhe mesues te mire (si rezultat i largimit te mesueseve me eksperience nga fshati dhe i zevendesimit te tyre me mesues relativisht te pakualifikuar). Me pakesimin e shkollave te fshatit dhe ne kushtet e mundesive me te pakta per transport, femijeve te fshatit shpesh u duhet qe per ore te tera te c;:ajne neper shtigje e rruge primitive, te dlat gjate dimrit behen te pakalueshme, Gjithashtu, popullsia fshatare ne pergjithesi eshte me e varfer dhe me e pa arsimuar sesa popullsia e qytetit. Te rinjte e varfer fshatare jo vetem qe ndeshen me disavantazhet qe shoqerojne rendom varferine, por shume prej mesueseve te tyre qe jane kualifikuar ne qytet i shohin ata si me intelekt te ulet dhe te pamotivuar dhe ndaj tyre nuk presin "ndonje gje te madhe ". Nxene'sit me' haptazi lipefjashtuar nga studimiynejaniiatafamifjet elicilifve kane'migruar nga zonat rurale tget te' varfra, zakonisht nga zonat ven'-lindore, nif qytetet mif te' meilha, Informatoret urbane i shohin keto rajone, tashme famekeqe per rizgjimin e fenomenit te gjakmarrjes, si te prapambetura dhe djemte qe vijne nga ky rajon si tipa agresive te prirur ndaj dhunes. Drejtore, me sues, nxenes dhe prinder ishin te gjithe te mendimit se keta nxenes ishin te dobet ne mesime (ne disa raste kjo komplikohej edhe me per shkak te ndryshimeve dialektore), me nje mungese te pergjithshme interesimi ndaj shkolles dhe sjellje te dobet. Vajzat ndonese nuk silleshin keq ne shkolle dhe nuk prishnin mesimin, ishin te dobta ne mesime dhe shpesh u neneshtroheshin persionit te prinderve per ta lene shkollen duke u martuar te mitura. Megjithese romer nuk u disktuan nga astljepr9pale've, edhe atajane'tljifgrup tget i vaifer margjinal Pjeserisht sepse mund te jene me pak "te dukshem" duke qene se jane gjithmone ne levizje, e fitojne jetesen duke u mbeshtetur tek artizanati dhe shpesh nuk figurojne te rregjistruar,27 Ne disa qytete ata jetojne ne

73 53 lagjie qe thirren "Iagjie jevgjish" dhe zakonisht u blatohen fajet e dhunes dh 'iandalizmave." Si rezultat i /1/(gn"mit, raportet gjinore ne' shkolla kane' ndryshttar ne" me'!yre' kncfjesbme. Djemte nga familjet e varfra po braktisin shkolen sepse nuk ua mban xhepi shpenzimet qe lidhen me shkollen, si edhe sepse nuk shohin me tek arsimi garanci per punesim. Nje numer i madh #iemsh, te varfer apo jo, kane zgjedhur rrugen e emigracionit per te gjetur pune. Ne shumicen e shkpllave te marra ne kete studim, numri i vajzave eshte me i madh se i djemve. Te gjithe informatoret is~t'n te mendimit qe vajzat jane me studioze, me te morivuara, te suksesshme dhe me ambicioze per e mesuar sesa djemte. Pavaresisht nga kjo, informatoret gjithashtu thane se vajzat ndeshen me nj' sere pengesash per te ndjekur arsimin e larte. :iylidis familjeve te arsimuara dhe atyre ambicioze, kufizi. et kryesisht qendrojne ne friken qe kane prinderit per sigurine e femijeve te tyre. :iylidis familjeve me Qrigjine fshatare, shpesh per arsye financiare, vajzat jane nen presion per te lene shkollen dhe per t'u rhartuar te mitura. Gjate periudhes se trazirave, gjithandej, prindcrit i mbanin vajzat ne shtepi. Prinde.'1 nga qytetet provinciale jane me pak te gatshem t'i lejojne vajzat te shkojne ne Tirane per te vazhduar Shk~llen. Keshtu, megjithese diskriminimi i hapur gjinor nuk doli si c;:eshtje ne shkollat e studjuara, munge a e sigurise (dhe frika e prinderve) ka kufizuar aspiratat per arsim te vajzave. Ne te njejten kohe, mund. sia e sigurimit te parave nepermjet emigracionit dhe ndonjehere trysnia qe prinderit ushtrojne mbi djetnte qe ata te emigrojne, i ve djemte perpara veshtiresive analoge per te vazhduar studimet. Eksperienca ne klase Disa shkolla kane mbetur si baraka, me c;:ati qe pikojne, dritare te th 'era dhe me pak orendi shkollore. Shkolla dikur te mire pajisura, tashme funksionojne pa laborator"" te gjuheve te huaja, pa palestra dhe pa bibiloteka. Gjendja fizike e shkollave eben mesimin te veshtire dhe te parehatshem dhe se fundi nuk eshte ne gjendje te mbeshtese programin mesimor qe dol te ishte i denje per nje ekonomi moderne. J Cfare duan mesuesit? Paga te pershtatshme Me shume pavaresi ne klase per zhvillimin dhe dhenien e nie k1rsi apo lende te caktuar Kualifikim me i mire dhe me i giere ne vendin e pu es Te njejtin respekt dhe prestigi qe gezonin perpara vitit 1990 Depolitizimin e procesit te marrjes ne pune te mesudseve Mbrojtje nga presionet apo kercenimet e prindenie,- Agolli, 1997, Komunikimi personal- Stephanie Schwandn(:r~Sicyers,-nga puna nc tcrren ne Pogradcc.

74 54 Nxi/nes dhe mesues ishin k mendimit qe-programi mesimor eshte' teper i ngarkuafj ndersa permbtg!ja e keij programi nuk i pe'rgatit nxi/nesit per teo qene'pjesif e tregut Npunes dhe nuk iu siguron hapesiren qif nevo/itet per teo zhvilluar apo ntfjekur interesat etyre. Nxenesit ishin te gjithe te mendimit se ekzsitonte nje shkeputje midis shkolles dhe punes dhe sigurisht ge e kritikuan ate. Nxenesit jane me te interesuar per te patur lende si: kompjuter, gjuhe te huaja dhe kurse ge do t'u sigurojne atyre aftesite e duhura per profesione ge tashme jane te kerkuara. Ata gjithashtu thane se shkollat ishin kag keg per pajisje sage ata kurset e kompjuterit i berun pa kompjutera dhe gjuhet e huaja nuk i behin ne laborator. Cfare duan nxenesit? Kushte me te mira mesime ne klasat e tyre: shkolla te pajisura mire dhe te riparuara Program mesimor qe te jete me pak teorik dhe abstrakt, dhe me shume praktik dhe me i orientuar per t'i ndihmuar nxenesit per te gjetur vende pune Nje program mesimor me te lehtt!, me me shume mundesi per te zgjedhur programet e tyre Me shume kontribut te vertete ne procesin e arsimit Mesues me te dashur dhe me pak autoritare Trajtimin qe meriton ~do nxenes dhe zhdukjen e ndereve dhe favoreve per nxenesit e pasur Me shume vemendje ndaj ~eshtjeve qe i shqetesojne apo u perkasin punesimi, krimi, drogat, prostitucioni Shumica e mesueseve vazhdqini/ tejapin mesim tejrymifzuar ngaftlozrfia tradicionale emesimdhenies qe'i ngre kult respektit ndtg' autoritetitpermes '!ie ljelb'l!je te larger dhe hierarkike. Te gjithe nxenesit u ankuan per sjelljen "autoritare" te mesueseve te tyre, si edhe per faktin qe ata nuk arrijne te kuptojne problemet ge shqetesojne nxenesit e tyre. Ata ishin te mendimit ge dis a nga mesuesit me te rinj jane me te ashper nga ata te vjetrit sepse u mungon eksperienca per te vene ne vend autoritetin e tyre pa iu dashur te jene brutale. Ne te njejten kohe, nje numer mesuesish te trajnuar nga Soros-i kane shprehur interesim per metodologjite e reja dhe shume pak - sidomos mesues te sociologjise - u lavderuan per organizimin e debateve dhe diskutimeve, ge nxenesit i preferojne ne krahasim me leksionet dhe provimet. Megjithifse?yrlansht arsimi eshk "rideologjizuar': prodhimi dhe permbtg'ija e librave shkollorif teo shkencave sociale mbetet epoiitizuar. PrembtYya e keryre teksteve iidhet me trysni k '!ieres apo ijetres parti per teo evokuar dhe perkrahur 1'!Finterpretim apo tyfi ijeter te historise dhe shoqerise: Disa nga palet kritikuan gjithashtu programin mesimor te shkencave sociale duke thene se ishte jashte realitetit te preditshem. Vetem pak shkolla po luajne nje rol aktiv per t'iu pergjigjur problem eve rinore. Shumica e tyre u bejne balle ketyre problemeve, duke perfshire perdorimin dhe shperndarjen e drogave midis nxenesve apo perfshirjen ne aktivitete te tjera te rrezikshme apo te paligjshme, duke i perjashtuar keta nxenes nga gjiri i shkolles, ne vend te perpilimit te programeve te pershatshme per ta zgjidhur situaten. Megjithese nje pakice mesuesish kane organizuar programe kunder perdorimit te drogave, sipas nxenesve keto nuk ishin gje tjeter ve<;se

75 55 leksione moraliste, Perndryshe, drejtoret e shkollave dhe mesuesit jane perqen ruar ne ngritjen e kultit te "patriotizmes" duke i njohur nxenesit me folklorin, traditat dhe historin ' shqiptare, si edhe me letersine kombetare per te luftuar tek ata ndjenjen e inferioritetit dhe pesimiz it per te ardhmen, Mesuesit epranuan se shkollat etyre vucf./ne' nga mungesa e kontakteve sistematike me shkollat e tjera apo me shkollat apo institutet e arsimit tif lar/ii ku prim tii shkqjnii nxlnesit e tyre, Ne disa ras~e, kjo nuk perben asnje problem, Megjithate, mesuesit e shkollave te mesme, sidomos mesuesit e matdmatikes dhe shkencave, u ankuan se librat shkollore te tetevjec;ares nuk i pergatisnin nxenesit per s~kollen e mesme dhe se atyre u duhej te harxhonin shume energji per t'i sjelle nxenesit ne nivelin pritshem. Shkollave u mungojne kontaktet sistematike me tregun e punes dhe nuk sigurojne asnje Uoj eshillimi per te ardhmen e nxenesve pas mbarimit te shkolles, Personeli i shkolles nuk mban asnje Uoj egjistri apo nuk dukej i interesuar te merrte vesh c;'behej me nxenesit e tyre pasi ata mbaronin shkou n. Si ia dalin mesuesit: "ekonomia ne hije" e sistemit arsimor. ]\!F ngagoditjet mlsen'oze qe' ka plsuar sistemi arsimor shqiptar eshte' eksodi mas}v i mesueslve tl kualijikuar dhe me eksperience: Megjithate, disa mesues kane mbetur ne sistem duke bere puna te dyta, perfshire edhe dhenien e mesimeve private, per te plotesuar te ardhurat e tyre. Duke pasur prsysh numrin e madh te kurseve private, duket se kjo eshte kthyer ne me shume se nje strategji pe t'ia dale mbane. Disa informatorei konsiderojne keto kurse si nje forme te re te arsimit privat, sid mos ne rajone te largta dhe te varfra ku popullsia nuk eshte ne gjendje t'i dergoje femijet ne shkolla pr 'ate. Megjithate, shume larg te qenurit nje sistem i pavarur, mesimet private jane pjese e pandare e sist mit publik arsimor. Kjo eshte nje praktike e ngjashme me shume nga ato te vendeve socialiste, ku nepu esit e shtetit e perdorin postin per te siguruar akses ne materialet e shtetit per te mbeshtetur nderrnarrjet private. E njejta praktike eshte shume e ngjashme me praktikat e sistemeve arsimore ne disa nga vendet ish-sovjetike. 29 Mlsimet private u kanl bert; tl mundur shume' mij'sueslve k vazhdqjnii kpunqj ie' ne"prifesionin e tyre,duke shtuar ato fika paga dhe duke u krjiuar mundlsi per tifpunuar ne' '!F orar tlpershtatshl,ne Tirane, me sues qe fitojne 8,000 deri ne 14,000 leke ne muaj, ne varesi te eksperiences dhe shkou"s ku japin mesim, mund te kerkojne deri 500 leke per ore per mesime private. Megjithate, duke qene se esimet private tashme perbejne nje ndihmese te rendesishme te punesimin shteteror me kohe te plote, mesuesit sot me shume se kurre nuk kane pike deshire te punojne ne fshatra, duke qene se ishumica e nxenesve qe marrin mesime private jetojne ne qytet. Ata mesues qe ende vazhdojne te shkojne nga qyteti per te dhene mesim ne fshatra kane tendence te largohen nga shkoua sa me heret te j~te e mundur ne menyre qe te marrin rrugen per ne qytetin ku japin mesime private. Keshtu, shume mesues qe punojne neper fshatra nuk jane me teresisht te angazhuar ne pun en e tyre, duke iu kushtuar ohe dhe energji puneve te tyre private. Mlsuesit kane'mundi/si tl shfrytifzqinlpostet e tyre nl sistemin shtetlror shkollor er tl krzjuar 'fjii "treg"per sherbimet e tyre, permes krijimit tlfamifs si mesues tl shkelqyeshe'm, ose duke i kercln r nxenesit se do t'i ngelin, Mesuesit perfitojne direkt nga mangesite e sistemit te arsimit publik dhe sirrjedhoje vete mesuesit mund te kene nje fare interesi te fshehur ne vijimesine e ketyre mangesive ose se paku ne perceptimin publik te mangesive te sistemit publik arsimor. Ne te vertete, shumica e prind~rve e kane mendjen top qe pa mare mesime private eshte e pamundur te fitosh ne provimin e prapimit ne nje universitet '" Shih, si shemhull: Helen Shahriari. Gieorgji: Vleresimi sodal i arsimit. 1998,

76 56 shqiptar, ca me shume eshte kjo e vertete ne ato raste kur behet f}ale per rregjistrim ne nje universitet te huaj. Shumica e informatoreve ishin dakord ne lidhje me ekzistencen e nje "vije" etike te garte midis dhenies te mesimeve privatisht nxenesve nga klasa ose shkolla te tjera me dhenien e mesimeve private nxenesve te asaj shkolle ku je vete mesues. Mifsimetprivate sigurisht qejane' '!F alternative epranueshme ni:' krahasz'm me arsz'mz'n e kushtuesben; priljat. Por mi:'simetpriljate mund ti:' sbe'rbrgniipotencialisbtper ti tbel/uarpabarazite: Mesimet private mund te plotesojne programin mesimor te shkollave publike nepermjet kurseve, te chat shkollat publike aktualisht nuk jane ne gjendje t'i ofrojne apo duke ndihmuar nxenesit qe kane veshtiresi me pervetesim e dijeve ne shkolle. Megjithate, per momenrin, mesimet private rrisin pabarazite ne sistemin shkollor dhe per pasoje, ndikojne ne shtresezimin socialo-ekonomik te lidhur me arsimin. Vetem ata prinder qe jane relarivisht "ne gjendje" apo ata prinder qe jane te mire-arsimuar jane te gatshem te bejne sakrifica serioze per arsimimin e femijeve te tyre. Informatoret tane jane te mendimit qe mesimet private, jo vetem qe u siguronin nxenesve me te pasur nje goxha avantazh per te hyre ne universitet, por edhe nje avantazh te madh ne tregun e punes. Kurset dhe mesimet private nga ana e tyre rrisin edhe me tej dallimet midis zonave qytetare dhe atyre fshatare per sa i takon aksesit ne cilesine e arsimit. Nxenesve fshatare qe kane mundesi te paguajne per mesimet private u duhet qe kesaj kostoje t'i shtojne edhe ata te transportit deri ne vendin ku ata marrin keto mesime private. Shume nga prinderit fshatare te intervistuar per studimin tone na thane te shqetesuar se ne rast se femijet e tyre nuk do te paguanin per mesime private ata nuk do te ishin ne gjendje te hynin ne universitet.

77 Hartimi i reformes arsimore 1 REKOMANDIME Prqjektet ereformi f arsimore duhet tii harlohen dhe perpilohen ne' bashkepunim te' ushtii meprqjekte reformash ni:'sektoriitiiijere: Shume nga problemet qe dalin perpara sistemit te arsimit pubuk ne Shqiperi jane pertej kapacitetit apo autoritetit zgjidhes te sektorit arsimor. Ne shoqerine modernej' sistemet shkollore kane gjithmone te siguruar energjine elektrike, ngrohjen dhe ujin. Ne zonat fsha are, ne ve\=anti, shkollat varen nga sa jane te mirembajtura dhe te kalueshme rruget; shkollat ne qyete varen tek transporti bashkiak. Dhe ajo \='ka eshte shume e rendesishme per palet shqiptare, munddia qe nxenesit te shkojne ne shkolla dhe atje te jene te sigurte varet se tepermi ne aftesine e shtetit pej' te vendosur rregull dhe per te ofruar siguri. Ne disa raste, reforma ne sistemin arsimor mund te pert: hije edhe nje reforme te polidse, duke i kushtuar vemendje zonave prane shkollave, per te dekurajuar ngritjen e bilardove dhe bingove, te dlat prinderit i lidhin me aktivitetet e bandave dhe krimin. Duk, pas., parasysh vefantin" kush/eve shqip/are, si,dh, Iradi"n 'gjn"" ~os-angazhimit"publiku/, rekomandimet e detqjuara duhet tii harlohen ni bashkepunim me tii gjitha paid e inter~suara. Rekomandimet e meposhtme jane te pergjitshme, pa hyre ne detaje specifike. Keto detaje duh t te dalin nga nje proces konsultimesh te vazhdueshme dhe intensive me te gjithe partneret shqiptare Nje hap ne kete drejtim mund te perbeje edhe perkthimi dhe shperndarja e ketij raporti dhe te tjereve si ky, qe do te kontribuojne ne studimin e sektorit te arsimit, per diskutim apo debatim me publikun, petpara hartimit te detajeve te rekomandimeve te meposhtme. Transparenca dhe pergjegjshmeria Masat per rri!jen e transparence's dhe pergjegjshmirisejani teper Ii riinde'sishme'per krijimin e besimit nii '!ie' shoqeri qikarakterizohet nga tfyshime Iibrendshme (tii linduraj per tejashtmit. Kifto ma~' duhet tif shoqerqjne-procesin e reformiis nii tiigjitha stadet e ti), Duke qene se ne kete fushe perceptimet jane po aq te rendesishme sa edhe realiteti, ekzistenca e transparences dhe pergjegjshmerise, jo vetem qe k, rendesi te dores se pare, por duhet pare' qe' ekziston per t'iu kundervene dis a tendencave mbizoteruese tie shpjegimin e ngjarjeve duke i lidhur ate me konspiracionin dhe korrupsionin (edhe ne ato raste k~'r nuk behet fjale as per njeren as per tjetren), Keshtu, p.sh, po te kemi parasysh tendencen qe kane di a nxenes dhe prinder per shpjegimin e notave, pranimin ne universitet dhe forma te tjera vleresimi du, " e pretenduar se ka taste ku u behen ndere njerezve te ndryshem, atehere sebashku me partnere te ~jere te fushes se arsimit duhet te hartohen masa per te inkurajuar tr.ansparencen dhe pergjegjshmerin qe te korespondojne me ato procedura per marrjen ne pune dhe per vleresimin e asaj pune, te cilat uhen si te ndershme dhe jane te pranueshme sipas standardeve te tyre..1 57

78 58 Cdo prqjekt qe-pifrjshin nif vetvete '!iii reformif duhet tii ndifrtqjii mekanizmat qif do t 'i she"r/jqnifpifr '!iii shkifmbim tiig/ere dhe nij vazhdimiisi tif informacionit. Kjo mund te jete ne formen e buletineve te shkurtra informative, deklaratave per shtypin lokal, diskutime ne radio dhe televizion, permes lajmerimeve dhe takimeve publike (kjo e fundit p.sh ka qene nje metode e suksesshme ne berjen pub like te projektit te Fondit te Zhvillimit Fshatar ne Shqiperi). Rindertimi dhe rehabilitimi i shkollave Reforma duhet te' kombinqjif komponentin aq tii riindiisishe"m tii rehabilitimit me atii tii ndiirtimit tii komunitetit. Kushtet e tmershme ne te cilat gjenden shkoliat shqiptare, se bashku me mungesen e bazes materiale pengojne procesin e te mesuarit dhe ulin moralin dhe stimulin e mesueseve dhe nxenesve. Projektet qe perfshijne rindertim, rehabilitim dhe sigurim pajisjesh shkoliore duhen hartuar ne menyre te tille qe te angazhojne komunitetin (personelin e shkoliave, nxenesit, prinderit e nxenesve, si edhe prinder te tjere qe banojne prane shkolles) ne hartimin e projektit, duke nisur qe nga prioritizimi i nevojave qe ka shkolla deri ne zgjedhjen dhe vendosjen midis alternativave dhe biles dhe ne kontribut ne krahe pune ne fusha te ve<;:anta si p.sh: ndertim dhe mirembajtjeje. Pervec; sa me siper, keto projekte gjate gjithe proceseve te konsultimit, vendim-marjes dhe caktimit apo hartimit te buxhetit duhet te perfshijne ne vetvete praktika te plata mbi pergjegjshmerine dhe transparencen. Ne kete rast mund te shikohet eksperienca e Soros-it per te pare se <;:fare mund te perfitohet qe andej. Poqese prinderit marrin persiper grumbullimin e rregulit te fondeve per blerjen e pajisjeve, ata duhen njohur me elementet e meposhtem: caktimin ne menyre transparente te perparesive; procesin e vendim-marjes dhe hartimit te buxhetit; si edhe duhen nxitur "t'i kene letrat e hapura". Reforma e programit mesimor dhe librave shkollore Programi miisimor i shkollifs tetcijefare dhe aso/ te' mesme, pifrmbo/tja e lifndcije dhe cilc'sia e ryre duhet te" piirputhet me kcrkesat e tregut dhe tif universitetit, duke pasurpara!jsh nevqjat dhe prioritetet lokale dhe individuale. Kjo levizje do te duhet te mbeshtetet fuqimisht nga te gjitha palet e perfshira ne proces dhe kerkon nje konsultim te ngushte dhe te vazhdueshem me to. Poqese duam qe programi apo plani mesimor dhe permbajtja e lendeve t'u pergjigjet me mire nevojave te nxenesve, vendim marja duhet te afrohet me prane nivelit te shkolies; gjithashtu, programi mesimor duhet te jete me fleksibei per t'i lejuar nxenesve te zhvillojne interesat dhe aftesite e tyre. Shkollat e mesme duhet la koordinqjncpunifn mif ngushlif me universitelelpcr I'u siguruar qc' ala nxcncs qe- do tc' nc!jekin universitetin marrin pcrgaliijen e duhurpcr M f?yrii nii universilet. Me shume koordinim, pergatitje me e mire duke marre parasysh shqetesimet e nxenesve dhe prinderve prova te qarta qe pergatitja e shkolies se mesme ishte e mjaftueshme per t'u pergatitur per provimet e pranimit ne universitet - do te ulte nevojen e mesimeve private (nje burim pabarazish dhe pengese ndaj aksesit). ShkolIat duhet te mendojne per hapjen e ndonje forme keshillimi sistematik ne menyre qe nxenesit te njihen me alternativat e ndryshme qe i presin pas mbarimit te shkolies. Prodhimil M librave shkollorii do I'i vinle sii tepermi nc' ndihmiipjesemartja gjilh'!iij e nc'rrige e mcsuescije, te' cilift kanif eksperiencen eperditshme Mperdorimil te'ryre. Prodhimi i librave shkoliore duhet te jete i lidhur ngushte me reformen e programi mesimor, ne menyre qe librat per C;do vit shkollor te perfitojne nga njohurite qe nxenesit pritet te kene marre nga viti apo vitet e meparshme shkollore.

79 59 Ndofta ne' ndi/rthurye me prf!jekte paralele te' reformiis se' gjyqe'sorit, she'ndete'sise e If'tlera, shkollat duhet Ii;' qejlo/nc' mii dn!jt pcr dreft ne' problemet mii kritike sodale qii sot shqetc'sojnii mc' shumc' IJxiine'sit dhe fami et. Ketu mund te perfshihen c;:eshtje qe lidhen me sigurine dhe krimin (drogat, prostiiuionin dhe bandat). Ne bashkepunim edhe me organizata jo-qeveritare, disa shkolla kane marre disafiinidativa, te chat duhen shtuar e zgjeruar si edhe duhen mbeshtetur, mbase permes keshilltareve p fesionale (professional counselors) apo punonjesve sodale qe mund te vihen ne dispozion te rregu te shkouave. Duke marriiparadjsh rendij'sine' emadhe ideologjike qii kanii shkencat sodale dhe IJtersia nil vefanti ncformimin eqiindrimeve te Ii;' rif!jve shqiptarii ndqjfqif!je've Iityre, ne kde kontekst c'shtl e rende'sishm~qledukatord.. tc' riformulo/e' (rimendo/'nii) mc'simet baz;; nii diskutim te ngushlime homologd etyre ne vendetfqif!je. Me ellim uljen e konflikteve te mundshme ne BaUkan, librat shkollore duhet te sherbejne per te perc;:uar m sazhe pozitive, ne vend te mesazheve perjashtuese apo nadonaliste ne lidhje me marredheniet e Sh iperise me fqinjet e saj. Reforma e arsimit duhet te mbeshtese ata edukatore te vend eve ballkanike, tei cilet tashme kane filluar te mendojne per rishkrimin e librave shkollore te historise nepermjet nje iqiciative te Shoqates per Demokraci ne Ballkan. Kjo perpiekje mund te mbeshtetet edhe me tej perme{ futjes se teknologjive te reja te komunikimit, sic;: eshte Internet-i. Keto teknologji te reia do t'i sherbejn' lehtesimit te kontakteve ballkanike dhe nderkombetare midis edukatoreve. Cilesia e mesimdhenies dhe zhvillimi profesional Per If' terhequr studente' tii talentuar qi! kanii mbaruar universitetin nifprocesin e fesimdhe'nies, per ti! mb,!jtur mesuesit me eksperienci! dhe tij'o f'ka eshte' edhe me e rendiisishme piir Ii ulur stim~jt e me uesifve per t'u angazhuar nii pune te 4Jta apo per ti! abuzuar me autoritetin e tyre duke kerkuar rryshftte, duhen rritu pagat e mesueseve. Per me teper, rritjet e rroges per merita duhet t'u sherbjene mesueseve si stimuj per ite permiresuar aftesite e tyre, per te treguar iniciative dhe per te punuar me me pathos.. i Knalifikimi n,vendin epunes duhet t'. smrbej' ntisntsi've)o vetimperte n;'nr Itesite elyreprofesionale, por edhe duhet tejete' tyei stimul mii shumii per mesuesit dhe nxenesit. Kualifikimi i mfsueseve duhet te jete i decentralizuar, mundesisht permes metodave te mesimit ne distance, ne me~yre qe mesuesit e fshatit te mos udhetojne deri ne Tirane per seanca te shkurtra qe mund te kene intefes por nuk pasohen nga te tjera. Kualifikimi i mesueseve para dhe gjate punes duhet te hartohet ne bastkepunim te ngushte me vete mesuesit dhe edukatoret, ne menyre qe te reflektoje nevojat dhe prio. tetet e tyre, si edhe nje strategji te pergjithshme per arsimin. Metodologjite e reja duhet te jene terhe ese edhe per nxensit ne menyre qe t'i inkurajojne ata te qendrojne ne shkolle. Megjithate, keto metodologji duhen perpiluar ne radhe me prograrnin e ri mesimor, ne menyre qe te gjitha palet ta kene te qahe rendesine dhe vendin qe u takon ne te gjitha keto subiekte (ne vend qe p.sh te bejne hamendesi qe ato~.uk u takojne shkencave). Kualifikimi para dhe gjate punes duhet te trajtoje marredheniet hierarkik dhe autoritare qe en de karakterizojne disa mjedise shkollore, duke pasur respektuar dhe mbajtur para sh deshirat dhe shpresat e popullsise lokale, si edhe ndryshimet brenda brezave. i Marredheniet dhe pergjegjesite institucionale Postet ne' arsim duhet tejene' miitiiprrifesionalizuara (p.sh pcrmes organizimit tii urseve tii vefantaper dreftoret e shkollave) dhe te'depolitizuara (duke botuar kriteret, shpalfien dhe f!ft!/timin e vende te'punes dhe duke e hapur procesin e marryes nifpunc' dhe pushimit nga puna ndtij'publikut) nc' metryre' qc' administratoriit dhe miisuesit te' nc ehen Iisigurtl niipunen etyre dhe te'mos u tremben eprorifve apoprinderve Ii nxcncsve. Kjo do t'i nxiste ata te investonin i'

80 60 me shume per suksesin e shkollave te tyre, si edhe ne hartimin dhe ndjekjen e strategjive me afat-gjata. Drejtoret duhet te kene me shume informacion dhe te dhena (p.sh: ne Iidhje me buxhetet), si edhe u duhet dhene me shume mundesi per te thene fjalen e tyre ne vendime ge kane te beine me personelin e shkolles se tyre. Gjithashtu, drejtoret e shkollave dhe personeli mesimdhenes duhet te kene me shume fleksibilitet ne lidhje me orarin e shkolles, e keshtu me rradhe.?;ir te' qenif nil gjencfje te mamn piirsipiir mij shumif pifrgjegjiisi, si drr!jtorijt ashtu edhe zifvendes drqtorel: e shkollave duhet te kua/ifikohen per [esh!je qij /idhen me administrimin e shkolles, sigurimin efondeve, buxhetin dhe perdorimin me ifikasitet te' burimeve. Ky kualifikim mund te bazohet ne dhe te zhvilloje me tej eksperiencen e donatoreve te tjere, si p.sh ate te Soros-it ne sigurimin e ketij kualifikimi. Duhen inkurqjuar keshillatprinder-nxenes, bordet eprinderve dhe qeveriteenxenesve, por duke paturpara.rysh ate' qijpret vete' komuniteti dhe ato elementff qeprinde'rit dhe nxenesit mendojnii sejanetepe'rshtatsheitl dhe tiideshirueshe'm. Per te inkurajuar te gjtihe sa me siper sigurisht ge duhet te bazohemi ne eksperiencen e asaj <;fare funksionon aktualisht ne Shgiperi, ne vend te "importimit" te modeleve te marredhenieve te mira prinder-mesues nga vende te ndryshme. Ne kete kontekst mund te ishte me interes edhe ne projekt i Bankes i cili mund te kontribuoje permes organizimit te forumeve periodike, ne lidhje me projektet e reformes arsimore, ge do te sillte se toku te gjitha palet brenda nje rrethi per te diskutuar <;eshtje ge lidhen me arsimin. Rritja e barazise dhe aksesit Nde'rsa miry/!ja e shkollave tii vogla, te' amortizuara dhe tii keq-pqjisura mund tejete' me kosto efektive, tyi meiona/iilm i tilk duhet shoqeruar me masa qe' sigurojne' ruqjijen apo edhepermiresimin eaksesit tefein!jivefshatarii nil shkolle: Per te patur kete akses ndoshta mund te duhet te behet nje rehabilitim i rrugeve te fshatit apo futja mjeteve te transportit publik me kosto te ulet apo te subvencionuar nga shteti. Per te patur shkolla fshati me frytdhenese, do te ishte e nevojshme te gjendeshin stimuj speciale si p.sh: bursa per ne universitet, rroga dhe strehim te tilla ge do te terhignin mesues kompetente ne lende te nevojshme. Teknologjite e te mesuarit ne distance mund te futen per lende si gjuhet e huaja, ne ato raste kur shkollat e kane te pamundur te gjejne mesues te kualifikuar. Masa duhen marrlgjithashtu nil me'tryre' qifjeiniji:/ e fihatit te' kene' mundesi te' ncfjekin arsimin e larteper t'i biirii balle' rri!j'es sepabara::r,jve midis jeinije've te' qytetit dhe aryre tejshatit. Kjo do te perfshinte permiresimin e kapacitetit te shkollave te fshatit per te pergatitur te rinjte e fshatit per te ndjekur arsimin e larte, ndihmese ndaj nxenesve te fshatit per te perballuar shpenzimet e librave shkollore dhe pajisjeve shkollore dhe sigurimin e nje informacioni me te gjere (ge deri atehere nuk ka gene i mundur per zonat rurale) per te rinj te talentuar nga fshati ne lidhje me mundesite dhe bursat per kualifikim apo arsimim te metejshem. Margjinalizimi i tljjskqjshein i migrante've qe' vijne' nga fshati ne qytet, peifshire' kiltu edhe rome! kifrkon '!.iii nde'r/?y1je teforte)ifr tepnjhur elklin epel:jashtimit dbe t etepefjashtimit. Perpjekje te tilla, ge mund te mbeshteten apo administrohen nga O]Q-te, duhet te jene te tilia ge te perfshijne edhe grupet e siper permendura. Perve<; sa me siper, ato mund te perfshijne: (i) sensibilizimin e mesueseve ne lidhje me <;eshtje ge lidhen me perjashtimin nga kualifikimi para dhe gjate punes (H) mesime plotesuese per femiiet e fshatit per mbushur boshlleget e trasheguara nga pergatitja e dobet akademike ne shkollat e dobta te fshatit;