Drejtësia e mohuar: Gjendja e arsimimit të fëmijëve me nevoja të veçanta në Kosovën e pasluftës

Transcription

1 Drejtësia e mohuar: Gjendja e arsimimit të fëmijëve me nevoja të veçanta në Kosovën e pasluftës ENGJUJT Kosovo Center for Advancement of Children

2 The report was prepared by: Moshe Landsman, PhD Edona Maloku-Berdyna, MSc ENGJUJT Kosovo Center for Advancement of Children The statements in this publication are the views of the author and do not necessarily reflect the policies or the views of UNICEF. Permission to reproduce any part of this publication is required. Please contact UNICEF Kosovo (Ali Pashe Tepelena No 1, Pristina, Kosovo, Tel: /1/2; Fax: ; akuriu@unicef.org). Permission will be freely granted to educational or non-profit organizations. Design & Prepress: XHAD.net Cover: UNICEF/Kos/2009 Children at a playground, Naim Frashëri primary school, Prishtinë/Pristina

3 Drejtësia e mohuar: Gjendja e arsimimit të fëmijëve 3 Përmbajtja Lista e shkurtesave dhe akronimet... 6 Parathënie... 7 Përmbëledhje ekzekutive...9 Kapitulli 1: Hyrje Pasqyrë historike Në drejtim të përkufizimit të arsimit gjithëpërfshirës Pyetje hulumtuese...17 Kapitulli 2: Metoda Analizat në zyrë Vlerësimi në terren Kapitulli 3: Ligjet dhe rregulloret përkatëse në Kosovë Ligji për arsimin fillor dhe të mesëm në Kosovë (LIGJI NR. 2002/2) Komentet e përgjithshme Komentet specifike Ligji për arsimin parashkollor (02/L-52) Ligji për arsimin nëpër komunat e Republikës së Kosovës (Nr. 03/L-068): Një analizë e shkurtër Ligjet e tjera përkatëse Ligjet në fushën e arsimit Ligjet në fushën e shëndetësisë Ligjet për mirëqenie sociale Të ndryshme...29 Kapitulli 4: Gjendja e sotme: Analizë në zyrë Statistikat themelore Analizat ekonomike Arsimi dhe arsimi për nevoja të veçanta si pjesë e buxhetit të Kosovës Arsimi, arsimi i fëmijëve me nevoja të veçanta dhe 36 buxheti i Kosovës për vitin 2008 (burim: UNMIK/REG/2008/13) Buxhetet komunale...34 Përfshirja e Bankës Botërore në Kosovë dhe arsimi gjithëpërfshirës Dokumentet për procesin e rindërtimit të arsimit: KEC, UNESCO, UNICEF dhe SOS Arsimi në Kosovë 2000/2001 KEC...48

4 4 Drejtësia e mohuar: Gjendja e arsimimit të fëmijëve Botët paralele: Raporti i UNESCO-s për rindërtimin e sistemit arsimor në Kosovë Raporti i UNICEF-it për vitin Raporti i SOS-it...39 Kapitulli 5: Gjendja e sotme: Pamje nga terreni Çfarë është politika për arsimin e fëmijëve me nevoja të veçanta në Kosovë? Sa është e qartë kjo politikë në dokumentet ligjore dhe Dokumentet e tjera zyrtare? Cilat janë rolet e ndryshme, përgjegjësitë, kapacitetet dhe mekanizmat për ofrimin e mbështetjes financiare dhe teknike?...45 Qasja, kushtet dhe cilësia e mësimnxënies Mundësia e qasjes dhe vijimi i shkollimit Kushtete e klasave Planprogrami Aftësimi i mësimdhënësve Atmosfera në klasë Aktivitetet pas shkollës Cilat janë efikasitetet dhe sfidat e klasave të bashkëngjitura, klasave të rregullta, dhe shkollave speciale?...58 Kapitulli 6: E ardhmja SZHAP-ja Analiza...64 Kapitulli 7: Përfundimet dhe rekomandimet Përfundimet dhe mësimet e mësuara Rekomandimet Praktikat e mira...71 Referencat...73

5 Drejtësia e mohuar: Gjendja e arsimimit të fëmijëve 5 Shtojcat Shtojca A: Shtesat në pasqyrimin historik Shtojca B: Deklarata e Salamankës Shtojca C: Planprogramet gjithëpërfshirëse dhe më shumë informata për gjithëpërfshirjen Shtojca D: Protokollet e intervistimit Shtojca E: Lista e intervistave dhe mbledhjes së komenteve Shtojca F: Buxheti i MASHT-it, 2008 Shtojca G: Programi dhjetëvjeçar për arritjen e përfshirjes së plotë Shtojca H: Praktikat e mira për t`u marrë me fëmijët me nevoja të veçanta në shkolla sipas rrethanave aktuale Shtojca I: Profilet komunale Shtojca L: Terminologjia në arsimin e fëmijëve me nevoja të veçanta

6 6 Drejtësia e mohuar: Gjendja e arsimimit të fëmijëve Lista e shkurtesave dhe akronimet CEDAW Konventa për të drejtat e fëmijës dhe konventa për eliminimin e të gjitha formave të diskriminimit ndaj grave KE Komisioni evropian BPV Bruto prodhimi vendor NJDNJ Njësitë për të drejtat e njeriut IDA Asociacioni për Zhvillim Ndërkombëtar IEP Plani i edukimit individual ISCED Kualifikimi standard ndërkombëtar i edukimit FSDEK Mbështetja finlandeze për zhvillimin e edukimit në Kosovë KEC Qendra për Arsim e Kosovës IPK Instituti Pedagogjik i Kosovës DKA Departamenti Komunal i Arsimit MASHT Ministria e Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë OECD Organizata për Bashkëpunim dhe Zhvillim Ekonomik ZKM/ZKQM Zyra e këshilltarit të zyrës së kryeministrit për qeverisje të mirë, të drejta të njeriut, mundësi të barabarta dhe gjini PAK Personat me aftësi të kufizuar SHPM Shoqata për prindër e mësimdhënës QPEA Qendra për Përparimin e Edukimit dhe Arsimit SZHAPU Strategjia për zhvillimin e arsimit parauniversitar EJL Evropa Juglindore RSFJ Republika Socialiste Federative e Jugosllavisë ESK Enti Statistikor i Kosovës QM Qasja mbarësektoriale QMS Qendrat e mirëqenies sociale TESFA Në drejtim të shkollave efektive për të gjithë UNESCO Organizata arsimore, shkencore dhe kulturore e OKB-së UNICEF Fondi i OKB-së për fëmijët UNMIK Misioni i OKB-së në Kosovë

7 Drejtësia e mohuar: Gjendja e arsimimit të fëmijëve 7 Parathënie Qëllimi i këtij raporti është që të kuptojmë gjendjen e fëmijëve me nevoja të veçanta në Kosovë dhe të sugjerojmë rrugën për të përmirësuar gjendjen. Së pari, duhet të precizohet terminologjia e adaptuar në këtë fushë pasi që shpesh koncepti i nevojave të veçanta dhe paaftësia përzihen si sinonime. UNICEF-i dhe avancimi i fëmijëve e kanë konsideruar tepër të rëndësishëm për të zgjeruar tutje përkufizimin e fëmijëve me nevoja të veçanta nga ata të paaftë për të përfshirë kategoritë e ndryshme të fëmijëve që janë përjashtuar nga sistemi arsimor. Koncepti i fëmijëve me nevoja të veçanta arsimore u referohet fëmijëve te të cilët përparimi optimal në shkollë pengohet për arsye të ndryshme. Se a ka ky grup i përkufizuar i fëmijëve nevojë për mbështetje shtesë varet nga niveli i adaptimit të planprogramit nga shkollat, organizatat mësimdhënëse dhe/ose a ofrohen resurse plotësuese njerëzore ose materiale për të stimuluar mësimnxënie më efikase dhe efektive nga këta nxënës. (ISCED, 1997) Prandaj UNICEF-i në Kosovë bën referencë eksplicite te fëmijët me nevoja të veçanta si ata që janë të rrezikuar më së shumti nga përjashtimi nga procesi arsimor sepse strukturat dhe sistemi nuk përmbushin nevojat e tyre, do të thotë fëmijët me paaftësi të mëdha, ata të komunitetit rom, ashkali dhe egjiptian, ata që jetojnë në varfëri të skajshme, ata që duhet të udhëtojnë në distanca të mëdha për të shkuar në shkollë, fëmijët që punojnë dhe ata që kanë paragjykime familjare siç janë vajzat adoleshente. Bazë teorike e këtij raporti është Udhëzimi nga UNESCO për arsimin gjithëpërfshirës dhe indeksi për arsimin gjithëpërfshirës i zhvilluar në Mbretërinë e Bashkuar nga Booth dhe Ainscow (2002). Këto dokumente janë standarde të arta të arsimit dhe janë pranuar në tërë Evropën. Çështja e arsimit gjithëpërfshirës është problematike në Kosovë për shkak të moszhvillimit arsimor në republikën e re dhe për shkak të shkatërrimeve nga konflikti i fundit, i paraprirë nga neglizhenca dhe diskriminimi. Këto ndodhi e kanë lënë Kosovën në fund të treguesve të zhvillimit ekonomik dhe arsimor në Evropë. Me qëllim që të bëhen ndryshime të rëndësishme në gjendjen e fëmijëve me nevoja të veçanta duhet nevojiten përpjekje të shtuara gjatë dekadës në vazhdim duke shfrytëzuar metodat jokonvencionale për të siguruar ndryshime të shpejta dhe të mëdha. Këto metoda do të paraqiten në kapitullin e fundit të këtij raporti dhe ato paraqesin qëllimin kryesor të këtij studimi. Është e mundshme që ky raport të kritikohet nga ata që preferojnë rrugë më të ngadalshme por të sigurt dhe ka shumë për t u thënë për këtë qasje. Sidoqoftë, në këtë raport ne kemi parasysh realitetin e vërtetë të shoqërisë pa resurse, ku 40 për qind jetojnë në varfëri dhe 14 për qind të fëmijëve jetojnë me më pak se një euro në ditë. Sipas mendimit tonë, nëse dëshirojmë që të eliminohet kjo gjendje, duhet marrë parasysh disa rreziqe. Arsimimi është e ardhmja e këtij vendi dhe zhvillimi arsimor është ngushtë i ndërlidhur me zhvillimin ekonomik. Është e vërtetë se shpesh në nguti për të përmirësuar ndonjë gjendje të patolerueshme, vetë përpjekja shkakton probleme të reja. Nuk duhet t i frikësohemi këtij fenomeni, por të përballemi me problemet që paraqiten, në pajtim me vizionin origjinal që kemi përvetësuar. Në këtë raport jemi munduar që të jemi sa më objektivë, duke besuar se faktet do të flasin për vete. Megjithatë, të gjitha faktet kanë kuptim më të thellë, dhe duhet të përqafojmë kuptimin që aspirojmë. Prandaj nëpër kapituj ose seksione kemi dhënë ndonjë citat nga literatura që mund t i ndriçojë faktet me një analizë më të thellë kuptimore dhe emocionale. Pjesët e zgjedhura janë të ndërlidhura dhe të zgjedhura nga autori sendor, i cili është lindur në klasë të mesme në SHBA dhe është rritur gjatë viteve të gjashtëdhjeta dhe herë pas here ka pasur nevojë për literaturë të kulturës së tij me qëllim të mbijetesës në realitetin tronditës të paraqitur. Prandaj ndonjëherë autorët e këngëve në vitet e gjashtëdhjeta, këngët anonime të anglezëve, poezia nga kultura angleze dhe Babylonian Talmud shpesh shprehin hidhërimin dhe nëpërkëmbjen më shumë se faktet, ose së paku i hiperbolizojnë ato. Përjashtim është Migjeni, poet shqiptar i prezantuar autorit senior nga psikiatra dr. Mimoza Shahini. Titulli i raportit është nga dr. Martin Luther King, udhëheqës dëshmor për të drejtat civile në SHBA, nga adresa e tij e famshme në mars 1963 në Uashington, D. C. Lidhur me këtë fushë ekzistojnë diskutime që kanë të bëjnë me nivelin e detajeve të nevojshme, sa më shumë

8 8 Drejtësia e mohuar: Gjendja e arsimimit të fëmijëve detaje aq më bindëse dhe më të mërzitshme. Prandaj sipas këshillës së dr. Chie Takahashi, ne kemi marrë drejtimin e shkrimit konciz, me shënime të gjera dhe shtojca. Lexuesi që nuk i frikësohet mërzisë, ftohet që të pasurohet me shënimet detaje dhe shtojca. Lexuesi që dëshiron thelbin e çështjes, do ta gjejë në këtë tekst. Një punë e nivelit të tillë nuk mund të kryhet vetë. Dëshirojmë të falënderojmë disa persona në këtë parathënie të cilët kanë bërë të mundur këtë raport ose na kanë lehtësuar punën në formulimin e tij. Pikësëpari dëshirojmë të falënderojmë Afërdita Spahiun dhe Chie Takahashi nga UNICEF-i, që na dhanë mandatin për të hulumtuar dhe përgatitur raportin dhe na ofruan mbështetjen dhe udhëzimin e pashoq gjatë tërë rrugës. Gjithashtu Kozeta Imami nga UNICEF-i na ofroi ndjenjën dhe sigurinë e saj në veçanti gjatë gjysmës së dytë të procesit. Valon Murtezaj, konsulent për të drejtat e fëmijës për UNICEF-in në zyrën këshillëdhënëse për qeverisje të mirë në zyrën e kryeministrit na ofroi entuziazmin dhe përfshirjen e tij konstruktive. Marta Valsecchi erdhi si zëvendësim i dr. Takahashi dhe investoi energji të pabesueshme emocionale dhe fizike në finalizimin e këtij raporti, shpesh duke imponuar respektin e vet përmes zotimit dhe ideve të saj. Dëshirojmë që të falënderojmë bashkëshortët tanë që na bën të mundur hapësirën për të hyrë në thellësinë e mizeries njerëzore dhe njëherësh që t i shohim detajet. Autori i parë gjithashtu dëshiron t i falënderojë këta persona: Mimoza Shahinin, e përmendur më lart, dhe Aliriza Arenliun për mendimet, idetë dhe besimin e patundur të tyre në humanitet në përgjithësi, dhe në veçanti popullin e Kosovës. Hana Klimesovan, miken komplotiste dhe agjitatoren, Paola Paolettin për inspirimin e saj për t u ngritur nga mjerimi në nivel më të lartë. Edona Maloku-Byrdinën, bashkudhëtaren në shtigjet e këtij raporti, që fali dhuratën më të mirë të cilën mësimdhënësit vetëm mund ta dëshironin të bëhen kolegë dhe të japë më shumë sesa që kishte. Rudina Ademin, që na shërbeu me aftësitë e saj të mrekullueshme gjuhësore në anglisht dhe shqip. Në fund dhe po aq të rëndësishëm Angels, Kaltrina Osmanin, Arta Lubishtanin, Besa Shalën, Gyltine Retkocerin dhe Taibe Morinën të cilat rrugëtuan bashkë me ne dhe përfaqësojnë të ardhmen e bukur të Kosovës që synon ky raport. Prishtinë, gusht 2008.

9 Drejtësia e mohuar: Gjendja e arsimimit të fëmijëve 9 Përmbledhje e përgjithshme Kam qenë rreth tërë kësaj bote Kam parë shumë burra argëtues. Disa do t`ju plaçkisin me armë gjashtëshe, Disa me laps. Woodrow Wilson Guthrie Kosova ka studentë, prej të cilëve vetëm rreth 1000 janë identifikuar zyrtarisht si persona me nevoja të veçanta. Personat e identifikuar studiojnë në klasa speciale të shkollave të rregullta që quhen klasa të bashkëngjitura ose në shkolla speciale. Rreth fëmijë nuk vijojnë mësimin. Shumica e tyre, 7000, llogaritet të jenë fëmijë me nevoja të veçanta. Ata përfaqësojnë 13% të popullsisë së llogaritur të fëmijëve me nevoja të veçanta në Kosovë. Mbi fëmijë me probleme serioze në mësimnxënje mësojnë në klasa të rregullta, por meqë nevojat e tyre nuk janë identifikuar, prandaj edhe nuk janë përmbushur. Programet për të zbutur këtë gjendje ekzistojnë por zbatohen shumë ngadalë. Arsyet kryesore të kësaj qëndrojnë në mendimin konservativ si dhe në problemet ekonomike dhe sociale. Ky raport rekomandon përdorimin e metodave jokonvencionale për të shpejtuar procesin dhe që t`i qasen më me arsye arsimit gjithëpërfshirës gjatë dhjetë vjetëve të ardhshëm. Ky raport synon identifikimin e nevojave të fëmijëve që sistematikisht janë përjashtuar nga sistemi arsimor dhe sigurimin për aktorët relevantë, rekomandimet me qëllim që të ecin përpara me përfshirjen e plotë të çdo fëmije në sistemin arsimor. Pyetjet e hulumtimit: Ky raport është dizajnuar për t`iu përgjigjur këtyre pyetjeve: 1. Çfarë është politika e arsimit të fëmijëve me nevoja të veçanta në Kosovë? 2. Sa është e qartë kjo politikë në dokumentet ligjore dhe dokumentet e tjera zyrtare? 3. Si ndahet detyra e arsimimit të fëmijëve me nevoja të veçanta në mes të organeve qeveritare të Kosovës, si dhe në mes të OJQ-ve dhe organeve ndërkombëtare? Çfarë janë rolet e ndryshme, përgjegjësitë, kapacitetet dhe mekanizmat për të ofruar mbështetje financiare dhe teknike? 4. Çfarë është gjendja e fëmijëve me nevoja të veçanta në Kosovë, në dhe jashtë sistemit shkollor? Çfarë është qasja, kushtet dhe cilësia e mësimit të tyre? 5. Çfarë është efikasiteti dhe sfidat e klasave të bashkëngjitura, klasave të rregullta dhe shkollës speciale, tri sistemet për fëmijët me nevoja të veçanta në Kosovë? 6. Cilat janë praktikat e mira dhe mësimet e përvetësuara nga ndërhyrjet e ndryshme nga organizatat qeveritare dhe joqeveritare? Cilat janë aktivitetet paraprake, qasjet dhe sukseset? 7. Cilat qasje të ardhshme do të ishin përkatëse dhe të qëndrueshme? 8. Çfarë udhëzimesh mund t`ju ofrohen politikëbërësve me qëllim që të vlerësojnë dhe t i përgatisin politikat aktuale, sistemet dhe praktikat në mënyrë që shërbimet e tyre të përmirësohen dhe të tejkalohen pengesat për të arritur zbatim të suksesshëm? Çfarë rekomandimesh mund të nxirren nga studimi për të avokuar te qeveria për të përmirësuar shërbimet e tyre? 1 Kapitulli 1 jep një pasqyrë të periudhës pas konfliktit dhe çka nënkuptoi kjo për rindërtimin dhe ndërtimin e vizionit të ri të arsimimit për tërë popullsinë, përfshirë fëmijët me nevoja të veçanta. Ai tregon se zyra e kryeministrit të Kosovës ka përcaktuar prioritet ngritjen e standardeve të shërbimeve arsimore dhe ka organizuar grupe punuese për të punuar për disa probleme të rënda me të cilat përballet vendi, ku shërbimet arsimore ishin një nga to. 1 Shih koncept dokumentin nga UNICEF-i, në dispozicion në zyrat e UNICEF-it, Prishtinë.

10 10 Drejtësia e mohuar: Gjendja e arsimimit të fëmijëve Ky kapitull mbulon rolin e mbështetjes finlandeze për zhvillimin e arsimit në Kosovë (FSDEK) si aktor kryesor në promovimin e arsimit gjithëpërfshirës për fëmijët me nevoja të veçanta, duke sjellë një ndryshim në vetëdijen në të gjitha nivelet dhe zyrtarët aftësues të të gjitha niveleve me qëllim që të jenë në gjendje të përballen me këtë çështje. Këto përpjekje kulmuan në SDP për arsim i MASHT-it, ku gjithëpërfshirja është vendosur si politikë zyrtare në saje të kontributit nga UNESCO dhe UNICEF. Aktorët e tjerë kryesorë në avancimin e gjithëpërfshirjes së fëmijëve me nevoja të veçanta janë Save the Children, Qendra Kosovare për Arsim (KEC) dhe HandiKOS. Kapitulli 2 përcakton metodologjinë e adaptuar për të kryer këtë hulumtim, kryesisht i bazuar në analizë të dokumenteve zyrtare me qëllim të saktësimit të substancës dhe të qartësimit të politikës zyrtare dhe vlerësimit në terren për të përcaktuar praktikat dhe zbatimin e politikës zyrtare. Kapitulli 3 nënvizon kornizën ligjore që rregullon, direkt ose indirekt, arsimin në lidhje me fëmijët me nevoja të veçanta. Ligjet kryesisht reflektojnë gjendjen aktuale dhe nuk synojnë ndryshimin e saj. Bile edhe nëse ligjet përmendin ose prekin ndonjë çështje të rëndësishme për gjithëpërfshirjen e fëmijëve me nevoja të veçanta (p.sh. ndarjen e përgjegjësive në mes të qeverisë qendrore dhe komunale, transportin për në shkollë, planprogramet gjithëpërfshirëse) nuk ka masa të qarta për përmirësimin ose sanksionet që synojnë përforcimin e vijueshmërisë në shkollë dhe të inkurajojnë gjithëpërfshirjen arsimore. Prandaj duhet gjetur rrugët për t i zbatuar këto ligje përmes miratimit të urdhëresave administrative dhe rregulloreve. Tutje, ky kapitull identifikon nevojën e të gjithë zyrtarëve kryesorë të përfshirë në proces të përfshirjes së fëmijëve me nevoja të veçanta që të njihet mandati i tyre dhe të aftësohen në zbatimin e tij. Më pas duhet të vendoset sistemi i vlerësimit për fëmijët me nevoja të veçanta dhe të ofrohet mbështetja këshillimore për ata fëmijë dhe familjet e tyre. Kapitulli 4, në bazë të analizave në zyrë, shikon gjendjen e fëmijëve me nevoja të veçanta në shkollë dhe në komunitete dhe identifikon nivelin e lartë të përjashtimit të këtyre fëmijëve dhe mangësitë e rënda në kapacitetin e sistemit arsimor dhe social për t`iu përgjigjur nevojave të tyre. Investimet ekonomike të shtetit dhe komunitetit ndërkombëtar si dhe vullneti politik dhe planifikimi nuk mjaftojnë për t`u përballur me gjendjen. Në përgjithësi, sistemi arsimor duket se është larg nga kërkesat minimale për nivel të kënaqshëm të arsimit. Disa nga mangësitë e nënvizuara janë: shkalla relativisht e ulët e vijimit, puna në ndërrime për të kompensuar mungesën e shkollave, mungesa e qasjes në arsim të lirë për fëmijët që vijnë nga familjet e varfra e që nuk mund t`i përballojnë shpenzimet, ngritja e aftësimit të mësimdhënësve, numri i ulët i orëve të mësimit në javë, adaptimi i vogël i planprogramit të përmirësuar për fëmijët me nevoja të veçanta, rrogat e ulëta të mësimdhënësve që rezultojnë motivimin e ulët, si dhe shkalla e lartë e fëmijëve për një mësimdhënës në klasë. Kapitulli 5 shqyrton gjendjen e fëmijëve me nevoja të veçanta në Kosovë nga perspektiva e terrenit, identifikon të arriturat e mira por edhe mangësitë e rënda në nivel politik që pengojnë rrugën përpara drejt gjithëpërfshirjes së plotë të të gjithë fëmijëve në arsimim. Aftësimi për zyrtarët e MASHT-it është siguruar por nuk është zbatuar në terren. Ende nuk ka sistem të vendosur për të identifikuar cilët janë fëmijët me nevoja të veçanta e as të vlerësohen ata. Problemi i madh përfaqësohet nga identifikimi i dobët dhe i paqartë i përgjegjësve në nivel komunal dhe qeveritar. Në nivel komunal, bashkëpunimi dhe komunikimi i paktë në mes të sektorit shëndetësor, arsimor dhe atij të mirëqenies pengojnë nivelin e duhur të energjisë për të trajtuar nevojat e veçanta. Gjithashtu koordinimi i aktorëve joqeveritarë që merren me nevojat e veçanta mund të përmirësohet dukshëm dhe të udhëhiqet më mirë nga MASHT-i. Ka pasur shumë punë me fëmijët që u përkasin komunitetit rom, ashkali dhe egjiptian, por niveli i përjashtimit të tyre është i papranueshëm. Përgatitja dhe mbikëqyrja e mësimdhënësve në lidhje me përfshirjen në përgjithësi dhe fëmijët me nevoja të veçanta në veçanti është e dobët dhe shërbimet e paraaftësimit dhe ato në aftësim janë të mangëta në kuptim të relevancës/cilësisë.

11 Drejtësia e mohuar: Gjendja e arsimimit të fëmijëve 11 Ky kapitull gjithashtu ofron një pasqyrë të kushteve të klasave të rregullta, të ndara dhe speciale dhe kapacitetin e tyre për t`ju ofruar fëmijëve me nevoja sociale një nivel të mirë të arsimit. Kapitulli 6 tregon se çfarë mund të ndodhë gjatë disa viteve të ardhshme duke vlerësuar ndikimin e SZHAPU të MASHT-it. Hulumtimi konsideron se strategjia e propozuar nga SZHAPU nuk është ende e mjaftueshme për caktimin e planeve për t u marrë me problemet e ngutshme lidhur me fëmijët me nevoja të veçanta. Autorët e programit parashohin se edhe pas dhjetë vjet përpjekjesh Kosova nuk do t i përmbushë standardet evropiane të shkollimit efektiv për të gjithë. Sidoqoftë, pritet se do të ketë përmirësim të dukshëm në aftësimin e mësimdhënësve dhe në kapacitetin e mësimdhënësve që të zhvillojnë dhe të zbatojnë projektin për arsimin gjithëpërfshirës (IEP). Transformimi i shkollave speciale në qendra të resurseve duhet të kryhet. Në anën tjetër, heqja e punës në ndërrime, rritja e rrogave të mësimdhënësve, paraqitja e shtesave për mësimdhënësit, punësimi i një eksperti të arsimit special dhe një psikologu në çdo shkollë, janë çështjet që nuk janë marrë parasysh e as nuk janë diskutuar. Nuk është paraparë sistemi me shkolla mirëpritëse. Kapitulli 7 përfundon hulumtimin duke ngritur brengën në lidhje me gjendjen e rëndë të arsimit në Kosovë në përgjithësi, dhe arsimin e fëmijëve me nevoja të veçanta në veçanti. Janë përshkruar dy mënyra të mundshme për të përshpejtuar rrugën që çon kah gjithëpërfshirja arsimore, një rrugë është përshkruar nga Save the Children projekti për arsimin gjithëpërfshirës, dhe tjetri është sugjeruar nga ne në shtojcën H. Hulumtuesit kanë tentuar që të tregojnë përgjegjësi për këtë gjendje jo vetëm duke propozuar çfarë të bëhet, por duke propozuar edhe mënyrën si të bëhet. Sidoqoftë, çka është pjesa e rëndësishme, derisa si mund të debatohet dhe të përmirësohet. Çështja është se rruga drejt arsimit gjithëpërfshirës është e mundshme nëse vendi ka vullnet për të bërë sakrifica dhe për ta bërë arsimimin e të rinjve prioritetin më të lartë. Hulumtuesit sugjerojnë hapjen e zemrave dhe mendjeve ndaj zgjidhjeve të guximshme dhe kreative, duke mos harruar se përndryshe do të dështojnë. Raporti propozon një kornizë të praktikave më të mira për identifikim, vlerësim dhe punë me fëmijët me nevoja të veçanta, bile edhe nën kushtet aktuale me pengesa. Rekomandimet vënë fokusin në qeverinë qendrore, nivelin komunal dhe në nivel të shkollës. Ato mund të shihen detajisht në kapitullin 6. Rekomandimet kryesore janë: Përfshirja e plotë e fëmijëve me nevoja të veçanta në sistemin arsimor duhet të caktohet si prioritet i qartë; Aftësimi për nevoja të veçanta duhet të kryhet në të gjitha nivelet për të forcuar kapacitetin dhe njohuritë e aktorëve përkatës që të ecin përpara me arsimin gjithëpërfshirës; Forcimi i kapaciteteve për të grumbulluar, analizuar dhe shpërndarë të dhënat për fëmijët me nevoja të veçanta; Vendosja e shërbimeve mbështetëse për fëmijët me nevoja të veçanta dhe familjet e tyre (lloji i ri i mësimdhënësve që udhëtojnë nëpër viset e largëta, qendrat këshillëdhënëse në dispozicion për fëmijët dhe familjet); Mbështetje në teknologji (teknologji arsimore për të mbështetur punën e mësimdhënësve); Reduktimi i ndërrimeve në shkolla (ecja në drejtim të eliminimit total të punës në ndërrime nëpër shkolla); Përmirësimi i përgjithshëm i kushteve në shkolla (infrastruktura, pajisjet dhe rrogat e mësimdhënësve); Asistentët e mësimdhënësve (për t`ju ndihmuar mësimdhënësve të rregullt në mësimdhënie); dhe Të përfshihen fëmijët e talentuar.

12 12 Drejtësia e mohuar: Gjendja e arsimimit të fëmijëve

13 Drejtësia e mohuar: Gjendja e arsimimit të fëmijëve 13 UNICEF/Kos/2009 Children at a playground, Naim Frasheri primary school, Prishtinë/Pristina Kapitulli 1 Hyrje

14 14 Drejtësia e mohuar: Gjendja e arsimimit të fëmijëve Në hyrje përfshihet pasqyra historike e arsimit në Kosovë dhe një diskutim për gjithëpërfshirjen si synim për arsimin si pjesë integrale e shoqërisë së kujdesshme dhe të fuqizuar. 1.1 Pasqyrë historike Në shtojcën A janë dhënë disa pjesë shtesë të kësaj pasqyre, që mbulojnë vitet në mes të fundit të Luftës së Dytë Botërore dhe vitit Në vitin 2002 Ministria e Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë (MASHT) u konsolidua dhe hartoi planin strategjik prej vitit 2002 gjer Një vit më vonë u hartua plani strategjik veçmas për arsimimin e fëmijëve me nevoja të veçanta. Kontribuuesit kryesorë në këtë program ishin Departamenti i arsimit special në MASHT dhe FSDEK. (OECD, 2006) Tutje në vitin 2002 u miratua Ligji për arsimin e Kosovës: UNMIK/REG/2002/19. Së paku në letër, ligji siguronte të drejtat e barabarta të fëmijëve me aftësi të kufizuara, por nuk garantonte përfshirjen e plotë të tyre. Në të vërtetë nuk garantonte as arsimin parashkollor për fëmijët pa nevoja të veçanta. Më vonë do të flasim për ligjin. Në përgjithësi, viti 2002 ishte shpresëdhënës për arsimin e fëmijëve me nevoja të veçanta. Plani strategjik bënte thirrje për regjistrim të të gjithë fëmijëve në shkollë. Identifikimi, diagnoza, trajtimi dhe arsimimi i fëmijëve me nevoja të veçanta zun vend në strategjinë afatgjatë të MASHT-it, që centralizoi përpjekjet e arsimit special, duke planifikuar që të krijojë një qasje të barabartë dhe profesionale për të gjithë dhe gradualisht duke integruar këta fëmijë në arsimin e rregullt dhe në shoqëri (OECD, 2006). Ai bënte thirrje për legjislacion për arsimin gjithëpërfshirës (i përkufizuar si arsimi për të gjithë ), për aftësim të mësimdhënësve të arsimit special, ndërhyrje të hershme në parashkollor, identifikim diagnostik dhe hulumtim. Dokumenti i vitit 2002 (MASHT, 2002) është i pari që përmend strategjinë ekzistues përfshirja përmes përjashtimit të përkohshëm, që do të thotë përfshirja e sa më shumë fëmijëve në sistemin shkollor duke vendosur shumë fëmijë me nevoja të veçanta në klasat e bashkëngjitura klasat për fëmijët me nevoja të veçanta në shkollat e rregullta - dhe në shkolla speciale, disa me akomodim për fjetje. Shpresohej se fëmijët në klasat e bashkëngjitura së shpejti do të integroheshin plotësisht në klasat e rregullta, dhe fëmijët në shkollat speciale do të zhvendoseshin gradualisht nëpër shkolla. Mësimdhënësit specialë më pas do të bëheshin mësimdhënës shëtitës 2 me aftësi të veçanta, në krahasim me mësimdhënësit e klasave të rregullta, dhe ndërtesat e shkollave speciale do të bëheshin qendra të resurseve. Gjer tani kjo ishte politika zyrtare e MASHT-it. Më poshtë është dhënë një përmbledhje e shkurtër e masave të tjera të rekomanduara nga dokumenti: 1. Zgjerimi ose akomodimi i infrastrukturës shkollore (tatëpjetat, tualetet, etj.) për nxënësit me nevoja të veçanta. 2. Përmirësimi i planprogramit dhe zhvillimi i standardeve arsimore për të inkurajuar në veçanti suksesin e nxënësve me nevoja të veçanta në pajtim me nivelin e arsimit dhe llojin e dëmtimit, duke përfshirë shfrytëzimin e planeve arsimore individuale. 3. Inkurajohet pjesëmarrja e prindërve dhe marrëdhëniet transparente me ta, si dhe puna vullnetare e prindërve nëpër shkolla. Themelimi i këshillit të prindërve në shkollë, komunë dhe në qendër (MASHT) që do të përfaqësonte interesat e prindërve në sistemin arsimor. 4. Aftësimi i mësimdhënësve gjatë shërbimit në të gjitha nivelet (shkollor, komunal, regjional dhe kombëtar), për t i njohur mësimdhënësit me teknikat që përmirësojnë nxënien e fëmijëve me vështirësi në të nxënë në klasat e rregullta. 5. Prodhimi i mjeteve mësimore. 6. Shpërndarja e parimeve për arsimin gjithëpërfshirës përmes mediave dhe hierarkisë arsimore. Raporti i OCED-së (2006) tregon një listë të pengesave që ndikojnë në kapacitetin e Kosovës për të promovuar 2 Në SHBA këta quhen mësimdhënës resursesh. Këtu janë shëtitës sepse nuk ka mjaft të tillë për çdo shkollë, prandaj ata shkojnë nga shkolla në shkollë.

15 Drejtësia e mohuar: Gjendja e arsimimit të fëmijëve 15 me efikasitet përfshirjen e fëmijëve me nevoja të veçanta në sistemin e rregullt. Janë identifikuar edhe zgjidhjet e mundshme për tejkalimin e këtyre pengesave: Problemet politike: Ndërrimet e shpeshta dhe mosvazhdimësia e lidershipit politik ka dobësuar kapacitetin e Kosovës që të ndikojë substancialisht në reformat në sistemin arsimor. Zgjidhjet e mundshme: Në bazë të përvojës së vendeve të tjera të Evropës Lindore dhe Qendrore, rruga më e mirë për të tejkaluar ndërprerjet në llogaridhënien arsimore është një politikë gjithëpërfshirëse në të cilën inuadrohen të gjitha palët e përfshira në procesin e reformave dhe të cilat shohin veten si aktorë në reforma. Me qëllim të përfshirjes së kontributit më të madh nevojitet një plan komunikimi për të shpjeguar procesin e arsimit gjithëpërfshirës palëve të ndryshme. Një plan stabil për zbatim, i monitoruar nga donatorët, me fokus të qartë dhe mekanizma vlerësimi, do të ndihmonte në sigurimin e koherencës dhe konsistencës. Problemet ekonomike: Përvojat e vendeve të Evropës Qendrore dhe Lindore kanë treguar se privatizimi në ekonomi rezulton në nevoja të larta sociale në fazat e hershme. Faktorët e tjerë të identifikuar si pengues në shtegun kah gjithëpërfshirja janë: rritja e dobët ekonomike në Kosovë, kufizimet buxhetore në Ministrinë e Arsimit që korrespondojnë në rroga të ulëta për mësimdhënësit, dhe buxhetet e ulëta familjare. Zgjidhjet e mundshme: Miratimi i një plani fleksibil që do t`i përshtatej ndryshimeve në zhvillimin e arsimit, aprovimi i alternativave rezervë në rast të vështirësive buxhetore, ofruesit e arsimit alternativ siç janë arsimi privat, qasjet kreative dhe praktike në hartimin e programeve për aftësim të mësimdhënësve, organizim më të mirë dhe sistem më të arsyeshëm që respekton, nëse është e mundshme, proporcionin 22 nxënës për mësimdhënës. Kursimet financiare mund të arrihen përmes sistemit efikas arsimor, duke shtuar numrin e orëve të punës në javë (mësimdhënësit mund të punojnë 26 orë në javë me nxënësit dhe duhet të kenë kohë të mjaftueshme për t u përgatitur për mësime), duke inkurajuar donacionet dhe investimet lokale dhe ndërkombëtare. Problemet administrative Mungesa e përvojës në administratë mund të ngadalësojë procesin e zhvillimit të çfarëdo plani strategjik. Shpesh duket se shkollat janë ndërtuar por nuk mirëmbahen ose nuk pajisen mirë, ose projektet nuk zhvillohen duke marrë parasysh problemet e parashikueshme. Kjo paraqet pengesë serioze për sistemin e llogaridhënies. Zgjidhjet e mundshme: Vendosja e një plani për zhvillimin e procedurave administrative, përfshirë planifikimin politik, ndarjen e buxhetit, monitorimin dhe vlerësimin, komunikimin, ndërtimin dhe mirëmbajtjen e objekteve, krijimin dhe analizimin e bazës së të dhënave, zhvillimin e planprogramit dhe hulumtimet si dhe aftësimin e vazhdueshëm të personelit arsimor. Shumë pengesa, të cilat janë menduar se do të ngadalësojnë procesin e reformave arsimore, në të vërtetë edhe e kanë ngadalësuar. 1.2 Në drejtim të përkufizimit të arsimit gjithëpërfshirës Paralelisht me ndërhyrjen e parë të FSDEK-ut, gjithpërfshirja u bë politikë zyrtare e arsimit në Kosovë. Edhe pse çdo vend në Evropë ka modele të ndryshme të gjithëpërfshirjes, të gjitha vendet e Evropës Perëndimore (dhe në masë të madhe në SHBA) bazojnë politikat e tyre për arsimim të fëmijëve me nevoja të veçanta në Deklaratën Salamanca të vitit 1994 (UNESCO, 1994, shih shtojcën B). Politika e arsimit gjithëpërfshirës në Kosovë është pjesë e strategjisë së përgjithshme të UNMIK-ut për rindërtim dhe rimodelim të Kosovës në pajtim me standardet që do të integrojnë vendin në komunitetin evropian. Ideali i Deklaratës Salamanca, dhe i përfshirjes së FSDEK-ut dhe UNICEF-it në Kosovë, është përfshirja e plotë e të gjithë fëmijëve brenda kornizës së shkollave në afërsi të lagjes. Sidoqoftë, nga 52 shtetet e rishikuara nga UNESCO në vitin 1995, të gjitha me përjashtim njërës 3 kanë shkolla speciale. Megjithatë, në ato vende ka mospajtim të madh në përqindjen e fëmijëve që mësojnë në shkollat speciale. Duket se shumica e vendeve që kanë adaptuar arsimin gjithëpërfshirës si politikë, përcjellin atë që shpesh quhet përfshirja me përgjegjësi (Vaughn dhe Schumm, 1995). Vaughn dhe Schumm (1995) arsimimin me përgjegjësi si: 3 Ky vend është Italia. Sidoqoftë në intervistën tonë me znj. Federica Riccardi nga Cooperazione Italiana allo Sviluppo, ajo tha se Italia ka disa shkolla speciale.

16 16 Drejtësia e mohuar: Gjendja e arsimimit të fëmijëve zhvillimi i modelit arsimor të bazuar në shkollë që është e përqendruar rreth nxënësit dhe që bazon vendosjen dhe ofrimin e shërbimeve në bazë të nevojave të secilit nxënës. Dikush mund të thotë se sa më të rënda që të jenë problemet, aq më intensive do të jenë shërbimet dhe vendosja do të jetë më e kufizuar. Qëllimi i përfshirjes me përgjegjësi është se të gjithë nxënësit mund të vendosen nëpër klasa të arsimit të përgjithshëm përveç se nevojat e tyre akademike dhe/ose sociale nuk mund të përmbushen si duhet. (Vaughn dhe Schumm, 1995 f. 265) Ky koncept nënkupton se përfshirja do të ecën përpara paralelisht me mundësinë e shoqërisë që të ofrojë shërbime mbështetëse për fëmijën në shkollat e lagjes. Në koncept dokumentin e UNESCO-së Tejkalimi i përjashtimit përmes qasjes gjithëpërfshirëse në arsim (2003), përfshirja është përkufizuar ngjashëm me përkufizimin e sipërm: Gjithëpërfshirja është parë si proces i adresimit dhe përgjigjes ndaj llojllojshmërisë së nevojave të nxënësve përmes ngritjes së pjesëmarrjes në nxënie, kultura dhe komunitete, dhe duke reduktuar përjashtimin brenda dhe nga arsimimi (Booth, 1996). Ajo përfshinë ndryshimet dhe rekomandimet në përmbajtje, qasje, struktura dhe strategji me vizion të përbashkët që përfshinë të gjithë fëmijët e moshave përkatëse dhe bindja se është përgjegjëse e sistemit të rregullt që të arsimojë të gjithë fëmijët (UNESCO, 1994). Në dokumentin e mëvonshëm (UNESCO, 2005) ky përkufizim është interpretuar tutje si: Përfshirja është proces. Kjo do të thotë se përfshirja është parë si kërkim që kurrë nuk kryhet, për të gjetur mënyra më të mira për t`iu përgjigjur llojllojshmërisë. Përfshirja ka të bëjë me identifikimin dhe mënjanimin e barrierave. Si rrjedhojë ajo përfshinë grumbullimin, kategorizimin dhe vlerësimin e informatave nga një llojllojshmëri e burimeve me qëllim të planifikimit të përmirësimeve në politikë dhe praktikë. Përfshirja ka të bëjë me prezencën, pjesëmarrjen dhe suksesin e të gjithë nxënësve. Këtu prezenca i referohet vendit ku arsimohen nxënësit dhe sa me saktësi kanë vijuar, pjesëmarrja ka të bëjë me cilësinë e përvojës së tyre gjersa janë atje, prandaj duhet të përfshijë mendimet e vetë nxënësve, dhe suksesi ka të bëjë me rezultatet e mësimit nga planprogrami, e jo vetëm nga rezultatet e testimeve ose provimeve. Përfshirja ka të bëjë me një theks të veçantë nga këto grupe të nxënësve që mund të jenë në rrezik të margjinalizimit, përjashtimit ose suksesit të dobët. Kjo tregon përgjegjësinë morale për të siguruar se këto grupe që janë sipas statistikave më të rrezikuarat të monitorohen me kujdes, dhe kur të jetë e nevojshme, të ndërmerren hapa për të siguruar prezencën, pjesëmarrjen dhe suksesin e tyre në sistemin arsimor. (UNESCO, 2005, f ) Në këtë dokument theksohet se përfshirja nuk ka të bëjë vetëm me arsimin, por është vlerë integruese, gjithëpërfshirëse dhe sociale për tërë sistemin arsimor. Pikat kyçe në lëvizjen nga përjashtimi në përfshirje janë përdorur në planprogramin gjithëpërfshirës në të gjitha shkollat, krijimin e shkollave mikpritëse (UNESCO, pa datë) dhe shkollave miqësore për fëmijët (UNICEF). (shih shtojcën C) UNESCO (pa datë) karakterizon shkollat mikpritëse, si vijon: Në shkollat mikpritëse, mësimdhënësit ndajnë vlerat e tyre, besimet dhe kuptimet lidhur me llojllojshmërinë dhe negociojnë me deklarata të hapura dhe të qarta në lidhje me shkollat për të gjithë. (f. 7) (shih shtojcën C) Nga mësimdhënësit mikpritës ndahen katër besime kyçe: Të gjithë fëmijët mund të mësojnë; Të gjithë fëmijët janë të ndryshëm; Dallimi është fuqi, dhe Mësimi shtohet përmes bashkëpunimit me mësimdhënësit, prindërit dhe komunitetin. Ja vlen të përmendet se shkolla mikpritëse nuk janë vetëm sjellje, janë kulturë, metodë e detajuar dhe kërkojnë zotime shumë të thella si dhe njohuri dhe përvojë zbatuese. Ky ndryshim duhet të paraqitet në të gjitha nivelet ekologjike nivelin individual, shkollor dhe të komunitetit.

17 Drejtësia e mohuar: Gjendja e arsimimit të fëmijëve 17 Me qëllim që të lehtësohet përfshirja në përgjithësi dhe në veçanti në shkollat mikpritëse, Booth dhe Ainscow (2002) zhvilluan Indeksin e përfshirjes. Ky është një udhëzues mbresëlënës praktik për të arritur arsimin gjithëpërfshirës, si dhe një mjet hulumtimi për të matur shkallën e përmbushjes së idealit. Përfshirja dhe përjashtimi janë eksploruar në tri dimensione të ndërlidhura të jetës së shkollës; kulturat, politikat dhe praktikat, të tri dimensionet funksionojnë përmes krijimit të kulturave gjithëpërfshirëse, prodhimin e politikave gjithëpërfshirëse dhe zhvillimin e praktikave gjithëpërfshirëse. Materialet që përmbajnë degëzimin e strukturës pemore bëjnë të mundur ekzaminimin detaj të të gjitha aspekteve të shkollës. Dimensionet, sesionet, treguesit dhe pyetjet sigurojnë një hartë progresivisht më të detajuar për të drejtuar eksplorimin e gjendjes aktuale të shkollës dhe të shikohen mundësitë për të ardhmen. Indeksi i përfshirjes është i rëndësishëm në kontekst të Kosovës pasi që jep një hartë rrugore për mënyrën si të arrihet në përfshirje nga aty ku jemi tash, si dhe një strategji vlerësuese për të kuptuar gjendjen aktuale. Në kornizën më të gjerë të CEDAW-it, UNICEF-i avokon për promovim të cilësisë në arsim përmes konceptit të njohur si shkollat miqësore për fëmijë. Modelet e shkollave miqësore për fëmijë janë zgjidhje paketë dhe instrument gjithëpërfshirës për vendosjen e një sërë ndërhyrjesh cilësore në arsim. Modeli i shkollave miqësore për fëmijë është i thjeshtë: shkollat duhet të punojnë për interesat më të mira të fëmijës. Mjediset arsimore duhet të jenë gjithëpërfshirëse, të sigurta, të shëndetshme, mbrojtëse, të pajisura me mësimdhënës të aftësuar, resurse adekuate dhe kushte përkatëse fizike, emocionale dhe sociale për mësim (shih aneksin C). Përmbledhje Në Kosovë një pjesë e madhe e infrastrukturës arsimore është shkatërruar gjatë luftës së vitit 1999, por edhe para fillimit të konfliktit të armatosur, sistemi shkollor ishte shumë i dobët. Periudha pas konfliktit nënkuptoi rindërtimin dhe ndërtimin e vizionit të ri për atë se çka nënkupton arsimimi për tërë popullsinë, përfshirë fëmijët me nevoja të veçanta. Në kuptim të saj ne shohim futjen e Grupit Mbështetës Finlandez si ndërtim mbi faktorët e tjerë që dhanë ata në orientim dhe metodologji. Arsimi gjithëpërfshirës është tani politikë zyrtare e qeverisë së Kosovës dhe mund të shohim se përfshirja është kuptuar si proces i udhëhequr nga përfshirja me përgjegjësi, ku palët me interes janë të zotuara për procesin e përfshirjes, që avancohet kur resurset vihen në dispozicion dhe nënkupton se fëmijët me nevoja të veçanta gradualisht përfshihen në sistemin e rregullt arsimor. Koncepti i përfshirjes shihet në kontekstin evropian, në bazë të udhëzuesve nga UNESCO dhe UNICEF, dhe paraqet modelet e përfshirjes siç janë shkollat mikpritëse dhe shkollat miqësore për fëmijë.

18 18 Drejtësia e mohuar: Gjendja e arsimimit të fëmijëve

19 Drejtësia e mohuar: Gjendja e arsimimit të fëmijëve 19 UNICEF/Kos/2009 A theatre play at a UNICEF supported activity, bringing together children from attached and regular classes, Naim Frashëri primary school, Prishtinë/Pristina Kapitulli 2 Metodologjia

20 20 Drejtësia e mohuar: Gjendja e arsimimit të fëmijëve Metodologjia përbëhet nga dy pjesë: 1) Analizat në zyrë të dokumenteve zyrtare me qëllim të sigurimit të substancës dhe qartësisë së politikës zyrtare dhe 2) vlerësimit në terren për të përcaktuar praktikat dhe zbatimin e politikës zyrtare. 2.1 Analizat në zyrë Dokumentet përkatëse zyrtare u gjetën, u lexuan dhe u analizuan. Këto i gjetëm duke kërkuar në Google me fjalët Ligjet e Kosovës, Arsimimi në Kosovë dhe Fëmijët në Kosovë. Dokumentet përkatëse shtesë u siguruan nga FSDEK, UNICEF, MASHT, SOS dhe HandiKOS. Të gjitha materialet përfshinin ligjet përkatëse të marra nga gazeta zyrtare, dokumentet zyrtare strategjike, anketat e kryera më herët nga MASHT-i dhe aktorët e përmendur më sipër, dhe dokumentet e botuara nga aktorët e ndryshëm. 2.2 Vlerësimi në terren Me qëllim të kuptimit të gjendjes aktuale të fëmijëve me nevoja të veçanta, si dhe të validohen informatat me shkrim, u kryen hulumtime cilësore dhe sasiore dhe intervistat thelbësore u përdorën me aktorët e ndryshëm të përfshirë në këtë fushë. Protokollet e intervistave mund të gjenden në shtojcën E. Punëtorët në terren ishin pesë studentë të magjistraturës në psikologji, të aftësuar dhe me përvojë si intervistues. Ata u mbikëqyrën nga një magjistër i psikologjisë (autori i dytë) dhe një doktor ndërkombëtar i psikologjisë (autori i parë). U përgatitën protokollet për intervista të ndryshme që ishin bazë për intervistat gjysmë të strukturuara në të gjitha nivelet: kombëtar, regjional, komunal, shkollor dhe individual. Protokollet vëzhguese u morën nga Universiteti Shtetëror i Kalifornisë në uebsajtin Pomona. ( cobservationguidelines.htm). Intervistat u mbajtën në zyrat e zyrtarëve të ndryshëm. U përgatit një letër nga UNICEF-i dhe më vonë nga MASHT-i për të shpjeguar qëllimin e studimit dhe për të kërkuar bashkëpunim nga zyrtarët e ndryshëm. Zakonisht kjo mjaftonte dhe zyrtarët ishin mikpritës, por në disa komuna hasëm në rezistencë. Zyrtarët dhe autoritetet u intervistuan në nivel kombëtar, regjional, komunal, shkollor dhe individual. U intervistuan prindërit dhe fëmijët me nevoja të veçanta dhe 48 përfaqësues të familjes së një fshati të plotë. Lista e plotë e personave të intervistuar dhe klasat e vëzhguara është në shtojcën E. U bënë një gjer në dy udhëtime për në secilën nga 29 komunat shqiptare 4. Në disa raste, bile edhe pas dy takimeve të caktuara, zyrtarët ose nuk erdhën ose nuk kishin informatat e dëshiruara. Intervista më pas u krye përmes telefonit 5. Informatat për komunat serbe u siguruan nga zyra e Save the Children në Mitrovicën e veriut, por ato ishin të pjesshme për shkak të bashkëpunimit të pamjaftueshëm nga këto komuna. U intervistuan gjithsej 32 drejtorë të shkollave ku gjenden klasat e bashkëngjitura. Në shkollat e njëjta, punëtorët e terrenit vëzhguan një orë mësimi në klasat e bashkëngjitura dhe një orë mësimi në së paku dy klasa të rregullta. Mësimdhënësit u intervistuan më pas. Gjithsej u vëzhguan 97 klasa në gjithsej 36 6 shkolla në Kosovë, përderisa 38 klasa të bashkëngjitura u vëzhguan në 25 shkolla. Vëzhgimet përfshinë edhe vëzhgimet në komunat serbe. 7 U vizituan të gjitha nga gjashtë shkollat speciale shqiptare dhe mesatarisht u vëzhguan pesë klasa në çdo shkollë, nga niveli i ulët (klasa 1-4) dhe niveli më i lartë (klasa 5-9). Punëtorët tanë të terrenit gjithashtu intervistuan drejtorin e shkollës dhe mësimdhënësit e klasave të vëzhguara. U intervistuan gjashtë drejtorë të shkollave dhe 30 mësimdhënës. U intervistuan disa mësimdhënës shëtitës dhe u përcollën në terren për një ditë pune. Arsimi i fëmijëve me nevoja të veçanta u vlerësua edhe në nivelin parashkollor. U vizituan gjashtë çerdhe në komunat më të mëdha. Aty u intervistuan drejtori i çerdhes dhe dy mësimdhënës. 8 U përfshinë edhe OJQ-të që zbatojnë projektet arsimore dhe fuqizuese për pakicat, dhe u intervistuan drejtorët e tyre (shih shtojcën E). 4 Numri i komunave është paksa i paqartë. Raport i fundit nga OSBE jep listën e 32 komunave, kurse MASHT-i në raportin e tij të fundit për buxhetin jep numrin 33. Ne gjetëm 33: 29 me shumicë shqiptare dhe 4 me shumicë serbe 5 Në komunën Hani i Elezit DKA nuk mundi të gjente të gjitha informatat kështu që u desh që të kompletohen nga burime të tjera. 6 Nga këto 36 shkolla, u intervistuan 32 drejtorë. Katër drejtorët e tjerë nuk ishin në kohën e vizitës. 7 Vëzhguesit në shkollat serbe ishin Vladan Obradoviq dhe Mirjana Spiriq nga HANDIKOS. 8 Çerdhet në Kosovë janë organizuar nëpër grupe, një çerdhe mund të ketë disa klasa dhe mbi 400 fëmijë.

21 Drejtësia e mohuar: Gjendja e arsimimit të fëmijëve 21 Gjithashtu u intervistuan edhe prindërit e fëmijëve me dhe pa nevoja të veçanta. Përveç kësaj, shefat e dhjetë këshillave aktive të prindërve në shkollat fillore nëpër Kosovë u intervistuan dhe u analizua përfshirja e tyre në procesin shkollor. Me qëllim që të kuptohet më mirë gjendja e fëmijëve me nevoja të veçanta që nuk vijojnë shkollimin, intervistuam 35 fëmijë dhe prindërit e tyre që u zbuluan nga HandiKos dhe fëmijët e zbuluar nga OJQ-të e tjera. Tutje, me qëllim që të kuptohet më thellësisht si aranzhohet dhe zbatohet aftësimi relevant për nevoja të veçanta, intervistuam zëvendësdekanët e godinave të ndryshme në Fakultetin e Edukimit, si dhe profesorët dhe studentët nga programi i vetëm Master për arsimin gjithëpërfshirës. U intervistuan edhe aktorët qendrorë në Kosovë, qeveritarë dhe joqeveritarë, në fushën e fëmijëve me nevoja të veçanta (shih shtojcën E). Ky studim u fokusua në arsimimin formal të fëmijëve me nevoja të veçanta, prandaj nuk u vlerësuan disa organizata që punojnë me këta fëmijë jashtë shkollës. Klasat e vëzhguara gjithashtu na ofruan përvoja të shumta. Shpesh ekipi ynë prekej nga interesimi, dhembshuria dhe zotimi i mësimdhënësve në klasa. Ndonjëherë mbeteshin gojëhapur nga veprimet e mësimdhënësve. Një nga mësimdhënësit sugjeroi që vëzhguesi të mbajë mësimin. Punëtorët tanë gjithashtu gjetën drejtorët që nuk mund të jepnin informatat e sakta në lidhje me numrin e klasave të ndara në juridiksionin e tyre, ose sa fëmijë janë identifikuar dhe dërguar në ato klasa. Nga 29 komuna shqiptare, 27 DKA kishin zënë ato vende të punës për më pak se një vit.

22 22 Drejtësia e mohuar: Gjendja e arsimimit të fëmijëve

23 Drejtësia e mohuar: Gjendja e arsimimit të fëmijëve 23 UNICEF/Kos/2009 UNICEF supported activity, bringing together children from attached and regular classes, Naim Frashëri primary school, Prishtinë/Pristina. Kapitulli 3 Ligjet dhe rregulloret përkatëse në Kosovë

24 24 Drejtësia e mohuar: Gjendja e arsimimit të fëmijëve Në këtë kapitull do t i vlerësojmë ligjet përkatëse të Kosovës në lidhje me fëmijët me nevoja të veçanta: Ligji për arsimin fillor dhe të mesëm, Ligji për arsimin parashkollor dhe Ligji për arsimin nëpër komuna, si dhe disa ligje të tjera për arsimin e fëmijëve me nevoja të veçanta. Do të synojmë të analizojmë ligjet sipas nivelit që përmbushin nevojat e fëmijëve me nevoja të veçanta siç është theksuar në kapitullin e parë. Ligji për arsimin fillor dhe të mesëm (Ligji nr. 2002/2), për referencë shtesë: regulations/2002/re2002_19.pdf Ligji ka nëntë kapituj dhe 44 nene. Kapitulli I parashkruan përkufizimet, parimet e përgjithshme dhe të drejtat e fëmijëve për arsim pa pagesë në nivelet e arsimit fillor dhe të mesëm, përfshirë edhe tekstet mësimore. Kapitulli përcakton synimet e arsimit, përkufizon kuptimin e zonës së mbulesës, kërkon shkollat që të ofrojnë sigurinë për fëmijët, ndalojnë dënimet fizike dhe poshtërimin e fëmijëve nga shkolla, përcakton të drejtat për çdo fëmijë që duhet të arsimohet në gjuhën e grupit të tij/saj etnik. Kapitulli II ndalon diskriminimin në sistemin arsimor, organizon sistemin në nivelet ISCED, përcakton fushëveprimin dhe natyrën e arsimit të detyrueshëm (rreth moshës 6-15), dhe përcakton të drejtat dhe obligimet e prindërve. Kapitulli III lidhet me rolin e MASHT-it: Planifikim dhe koordinim të sistemit arsimor, vendosjen e planprogramit, rregullimin dhe mbikëqyrjen, financimin, zhvillimin e politikave dhe protokolleve të arsimit me nevoja të veçanta, jep dispozitat për arsimin për fëmijët e izoluar dhe ata me sëmundje mendore, dhe themelon komisionin kombëtar të prindërve. Kapitulli IV diskuton obligimet e komunave: ndërtimin dhe mirëmbajtjen, personelin, alokimin e fondeve (përkundrejt personelit që kanë), organizimin e transportit dhe ndërmarrjen e vlerësimit të nevojave të veçanta. Kapitulli V përcakton qeverisjen dhe menaxhimin e shkollave: drejtorin, oficerin e lartë arsimor, dhe drejtorin komunal të arsimit. Ai përcakton përgjegjësitë për aftësim të atyre zyrtarëve. Ai përcakton bordet e shkollës dhe këshillat e nxënësve, si dhe u jep status ligjor rregullave të shkollës. Kapitulli VI rregullon kualifikimin, përzgjedhjen dhe disiplinën e personelit të shkollës. Kapitulli VII merret me nevojat e veçanta. Ai vendos përkufizimin e nevojave të veçanta dhe të drejtën e fëmijëve me nevoja të veçanta për metoda speciale, procedurat për vendosjen e shkollimit të fëmijëve me nevoja të veçanta, dhe siguron procedurat e vlerësimit dhe shërbimet këshillimore për ta. Ai përcakton të drejtën e nxënësit për të mësuar gjuhën e shenjave dhe alfabetin Braille. Kapitulli VIII rregullon arsimin privat. Kapitulli IX ka të bëjë me dispozitat tranzitore të ligjit Komentet e përgjithshme Ligji për arsimin fillor dhe të mesëm përfaqëson një etapë të rëndësishme në përparimin e arsimit në përgjithësi dhe në veçanti arsimin e fëmijëve me nevoja të veçanta. Sidoqoftë, janë disa çështje që duhet të qartësohen para se ligji të hyjë në fuqi në jetën e përditshme. 1. Ligji ende nuk është testuar në situata konflikti. Edhe pse fëmijëve që janë përzënë nga shkolla dhe të tjetër kurrë nuk kanë vijuar shkollimin, duhet të përcaktohet nëse gjykatat janë mjaft të fuqishme për të zbatuar ligjin kur prindërit ose autoritetet shkollore bëjnë shkelje. 2. Edukimi parashkollor që është shtyllë e arsimit, nuk është i detyrueshëm. Edhe pse mjekët dhe psikologët rekomandojnë vijimin e parashkollorit, rezultati i pritur nuk është i qartë (do të thotë se ligji lejon që komuna të vendosë fëmijën, por nuk kërkon specifikisht që ta bëjë atë). 3. Shumë pjesë më progresive të ligjit nuk janë financuar. Kjo përfshinë punësimin e psikologëve dhe profesionistëve të tjerë, qendrat e këshilldhënies, zyrtarët që merren me nxënësit përtacë, ndihmësit e mësimdhënësve, bile në disa vende edhe transportin për në shkollë. Ligji vëren se transporti i fëmijëve me nevoja të veçanta për në shkollë është gjithmonë falas dhe sigurohet nga komuna, sidoqoftë mungesa e fondeve gjithmonë citohet në raste kur paraqitet. 4. Edhe pse arsimi gjithëpërfshirës sugjerohet në mënyrë të pamohueshme, nuk është mandatuar dhe interesat më të mira të fëmijës mund të shmangen. Për arsye ekonomike është lehtë që të ofrohen shërbimet vetëm në shkollat speciale ose klasat e bashkëngjitura e me këtë të lihen fëmijët vazhdimisht të përjashtuar.

25 Drejtësia e mohuar: Gjendja e arsimimit të fëmijëve Për shumë pjesë thelbësore të ligjit, rregulloret e MASHT-it duhet të formulohen me qëllim të zbatimit të tyre. Për shembull, qendrat komunale të këshillimit, zyrtarët që merren me nxënësit përtacë, sistemet për mbështetje të shkollës (të përmendura sipër). Ajo që duhet në veçanti të theksohet këtu, është mungesa e kritereve për punësimin e personelit mbështetës të shkollës, në veçanti psikologët, shumica e të cilëve nuk janë të kualifikuar siç parasheh Ministria e Shëndetësisë dhe e adoptuar nga MASHT-i Përpjekjet e fundit për të zgjidhur disa nga çështjet e sipërme janë parë në vitin shkollor , por në kohën e shkrimit, nuk është e qartë nëse ndryshimet do të zbatohen në terren, dhe mënyrën e zbatimit. 7. Përderisa ndarja e fondeve është përgjegjësi e komunës, sigurimi i tyre është kryesisht përgjegjësi e MASHT-it. Obligimet në lidhje me ndarjet buxhetore duhet të jenë specifike. 8. Ligji është shkruar nga ekspertë ligjorë ndërkombëtarë dhe arsimorë, të mbështetur nga ekspertët vendorë. Parimet e tij bazohen në standarde ndërkombëtare dhe thekson qartë deklaratën e qëllimit për zbatimin e ligjit në jetën e përditshme Komentet specifike Ky seksion lidhet me pjesët specifike të ligjit, në radhitje siç paraqiten në tekstin origjinal. Arsimi parashkollor. Në janar të vitit 2006 u miratua Ligji i ri (ligji nr. 02/L-52) për arsimin e përgjithshëm që në veçanti merret edhe me arsimin parashkollor. Ky ligj përcakton komunën si përgjegjëse për parashkollorët publik dhe për financimin e tyre. Në këtë kapitull më poshtë është shkruar tutje në lidhje me ligjin për arsimin parashkollor. Përkufizimet: Përkufizimet e këtij ligji duket se ndjekin ideologjinë e parapërfshirjes, ku përfshirja nënkupton përfshirjen e të gjithë fëmijëve në sistemin arsimor, jo doemos në klasat e rregullta. Arsimi special përmendet hapur kur adresohen fëmijët me nevoja të veçanta. E drejta në arsim: Ligji në veçanti i jep çdo fëmije të drejtën në arsim dhe vë përgjegjësinë mbi MASHT-in për të siguruar arsimin. Neni 4.2, që kërkon sistemin që të adaptojë planprogramin për të përshtatur mundësitë, aftësitë dhe moshën e nxënësit mund të jenë problematikë, pasi që sistemet e paaftësuara dhe mungesa e zotimit për përfshirje mund të përdoret si arsye për të përjashtuar fëmijët me nevoja të veçanta nga klasat e rregullta. Neni 5.1, që ndalon diskriminimin në arsim për nga grupi etnik, pos të tjerash, është problematik siç do të shihet më vonë në lidhje me komunitetin rom. Arsimi i detyrueshëm: Në këtë seksion janë paraqitur dy terma dhe funksione të rëndësishme: zona e mbulesës dhe interesat më të mira të fëmijës. Sipas ligjit, nëse prindi dëshiron që fëmija të shkojë në shkollën në zonën e tij/saj të mbulesës, nga shkolla kërkohet që ta pranojnë atë fëmijë. Interesat më të mira të fëmijës nuk mund të jenë në kundërshtim me dëshirën e prindit. Ky është faktor i rëndësishëm në arsimin gjithëpërfshirës, por mund të jenë fjalë boshe përveç nëse shkolla e rregullt ka shërbimet minimale për fëmijën. Praktikat më të mira evropiane dhe botërore: Në nenin 12.1, nga MASHT-i kërkohet që të nxjerrë praktikat më të mira evropiane dhe botërore në zhvillimin e përmbajtjes së arsimit publik. Ky nen kërkon zbatimin e udhëzimeve të UNESCO-së për arsimin gjithëpërfshirës dhe shkollat mikpritëse. Për momentin këto janë praktikat më të mira botërore. Përcaktimi i madhësisë së klasës: 13.2 dhe 13.3: Përderisa MASHT-i ka fuqinë që të përcaktojë madhësinë e klasës, këtë për momentin nuk e ka bërë. Sa i përket klasave speciale, është zhvilluar një zakon pa sanksione zyrtare. Komisionet e prindërve, 16.1: Komisionet e prindërve nuk janë gjithmonë aktive dhe disa funksione komunale, që ne intervistuam, nuk dinin emrat e anëtarëve, ose nëse komisioni ishte emëruar ose jo. Seksioni nën kapitullin VII për nevojat e veçanta ka të bëj me: E drejta në arsimin special, neni 35: nga ky nen duket se themeli është vendosur për kornizën e ndarë të arsimit special. Ligji përmend sigurimin e arsimit special si shkollim i rregullt dhe kurset e arsimit special. Në çdo shkallë, detyra e komunës është ofrimi i arsimit special brenda kornizës së tyre dhe limitet e tyre buxhetore që rezultojnë në shërbime të patolerueshme dhe përjashtim, pasi që arsimi special shpesh është më i lirë sesa përfshirja. Edhe pse ligji vë përgjegjësinë për arsimin e fëmijëve me nevoja të veçanta te komunat, përgjegjësia për shkollat speciale është kryesisht në dorë të MASHT-it. Kjo rezulton në ankesa të dyanshme dhe vendosje të përgjegjësive specifike në anën tjetër. 9 Një zyrtar nga OBSH na tha se nga 28 psikologët e fundit të punësuar nga shkollat, vetëm katër kishin magjistraturën.

26 26 Drejtësia e mohuar: Gjendja e arsimimit të fëmijëve Në vizitat tona nëpër klasat e ndara, gjetëm se shumica e tyre kanë më pak orë sesa klasat e rregullta, që është shkelje e këtij neni. Referimi në vlerësim: Nenet 36 dhe 37 me arsye përcaktojnë përgjegjësinë për vlerësim referent te prindërit dhe mësimdhënësit e fëmijës. Ligji këtu duket se hap rrugën për përjashtim, edhe pse vlerësimi i ekspertit është çelës për të vendosur nëse fëmija është përfshirë ose përjashtuar. Nëse ekspertët nuk janë aftësuar për të bërë rekomandimet për të punuar me fëmijët në klasa të rregullta, ata do të përfundojnë duke klasifikuar fëmijët nga klasat në dispozicion. Komunat paraqesin një bllok tjetër pengues në arsimin gjithëpërfshirës pasi që ata mund të anulojnë ekspertët në këtë çështje. IEP: Neni 38 siguron IEP për çdo nxënës dhe prindërit që pranojnë dy raporte në vit. Hulumtimi jonë tregon se kjo është bërë rrallëherë. Shërbimet këshillimore dhe psikologjike: Neni 39, ofron shërbime këshillimore dhe psikologjike që është çelës për shërbime të mira për fëmijët me nevoja të veçanta. Fatkeqësisht këto shërbime nuk financohen dhe që nga koha kur ligji është botuar, asnjë shërbim komunal ose regjional i vetëm nuk është themeluar. Prej psikologëve që punojnë në sistemet e shkollave pothuajse asnjë nuk është i kualifikuar e as nuk ka njohuri të vlerësimeve psikologjike dhe për ndërhyrje, e asgjë për mënyrën si fëmija me nevoja të veçanta duhet të përfshihet në klasa të rregullta (shih fusnotën 8 ). Në anën tjetër, mbi 30 psikologë janë të aftësuar si duhet dhe nuk janë të punësuar. Arsimi për të shurdhrit: Gjuha e shenjave është gjithmonë gjuha e parë e të shurdhërve të thellë. Përveç kësaj, të shurdhrit kanë kulturë të dalluar. Me qëllim të zbatimit të ligjit për të shurdhrit, mësimdhënësit gjithashtu duhet të jenë të shurdhër ose të kenë lidhje intime me të shurdhrit që komunikojnë me shenja. Mësimdhënësit që dëgjojnë, zakonisht mësohen për të përkthyer në gjuhën amtare, që në këtë rast do të quhet shqipja me shenja, dhe kjo gjuhë nuk është gjuhë amtare e të shurdhrit. Mësimdhënësit e shurdhër duhet të aftësohen, jo vetëm për shkak të gjuhës, por për shkak të nevojës për të fuqizuar kulturën e shurdhër Ligji për arsimin parashkollor (02/L-52), 10 Ligji ka nëntë seksione dhe 50 nene. Ai diskuton qëllimin dhe synimet e arsimit parashkollor, përkufizon fëmijët me nevoja të veçanta, dhe mbulon procedurat administrative, parashkollimin në shtëpi, financimin dhe pagesat, fondet, punësimin e personelit të kualifikuar, kualifikimin e specialistëve, grumbullimin e të dhënave për fëmijët (në veçanti ata me nevoja të veçanta), mbikëqyrjen dhe disiplinën e personelit, adaptimin dhe miratimin e planprogramit. Është e qartë se aktualisht arsimi parashkollor në Kosovë është vullnetar dhe paguhet nga prindërit. Ato fonde të pakta nga burimet publike duket qartë se nuk do të gjejnë rrugën në arsimin e fëmijëve me nevoja të veçanta 11. Edhe pse korniza ekziston, ligji qartëson se duhet të plotësohet me udhëzime administrative të cilat gjer tani ishin shumë të rralla dhe nuk bazohen në ndarje të më shumë fondeve nga burimet publike. Në vijim janë komentet për nenet e ndryshme të ligjit: Ndryshim e plotësim nga udhëzimi administrativ: Neni 2, seksionet 2.3 dhe 2.4: ndryshimi dhe plotësimi nga udhëzimi administrativ është shumë i rëndësishëm pasi që ofron orientim për të ushqyer ligjin. Udhëzimet administrative nuk janë përdorur ende në arsimin parashkollor pasi që do të krijonin obligime ekonomike. Fakti se arsimi parashkollor është vullnetar nënkupton se komunat mund të caktojnë kushte (për shembull pagesa) dhe prindërit vullnetarisht vendosin nëse dëshirojnë t`i përmbushin ato kushte dhe të dërgojnë fëmijën në parashkollor, ose të mbajnë fëmijën në shtëpi. Parandalimi: Në nenin 3, nuk përmendet parandalimi i mësimit të personave me aftësi të kufizuara ose të ngushtohet boshllëku në mes të fëmijëve me ose pa nevoja të veçanta. Tutje pasi që parashkollori është pikë shkrirje për shoqërim, projektet për përfshirje kërkohen ashtu që fëmijët të jenë të përfshirë. Kjo është në veçanti e rëndësishme kur prindërit ndonjëherë kanë kulturë të ndryshme të përfshirjes. Gjuha e mësimit: Edhe pse neni u 5 jep të drejtën fëmijëve që të mësojnë në gjuhën e tyre, mësimi në çerdhe për romë, ashkali, egjiptianë zakonisht nuk ekziston në gjuhën e tyre që ata e flasin në shtëpi. Nevoja të veçanta: Pasi që gjuha nga neni 6, që ka të bëjë me fëmijët me nevoja të veçanta, është e ngjashme me nenin që bën arsimin parashkollor vullnetar, mund të supozohet se fëmijët me nevoja të veçanta mund të shkojnë në parashkollor nëse përmbushin kushtet komunale (për shembull pagesën, transportin, etj.). Pasi që Përjashtim ka në klasat e parashkollorit në disa shkolla speciale.

27 Drejtësia e mohuar: Gjendja e arsimimit të fëmijëve 27 shumica e fëmijëve me nevoja të veçanta vijnë nga familjet që kanë probleme që t i përmbushin ato kushte, është e qartë se qëllimi i përfshirjes, në veçanti shoqërimi në kulturën e përfshirjes, do të përmbushet vetëm nëse fëmijët me nevoja të veçanta dërgohet në parashkollor përmes veprimit afirmativ. Seksioni 25.2 në veçanti identifikon fëmijët me nevoja të veçanta në parashkollor si përfitues të buxhetit. Natyrisht nëse buxheti është shumë i vogël, ia vlen që të identifikohet si i tillë. Parashkollimi në shtëpi: Pasi që arsimi parashkollor nuk është i detyrueshëm, ligji jep dispozitat për parashkollimin në shtëpi, por nuk siguron mjetet për zbatim. Në teori udhëzimet administrative munden dhe duhet që të krijohen për ta bërë të realizueshme. Pagesa: Neni 24 rregullon pagesën nga prindërit për çerdhet komunale. Siç u përmend më sipër, udhëzimet administrative duhet t i lirojnë prindërit e fëmijëve me nevoja të veçanta me qëllim që të inkurajojnë kulturën e përfshirjes. Ligji në veçanti thotë se Kosova duhet të sigurojë arsimin universal të fëmijëve të moshës 5-6 vjeçare gjer në vitin Duket se për momentin kjo është plotësisht joreale. 3.3 Ligji për arsimin nëpër komunat e Republikës së Kosovës (nr. 03/L-068): Analizë e shkurtër Ky ligj i ri është miratuar më 21 maj 2008, dhe ende nuk ka hyrë në fuqi. Ai synon që të iniciojë proceset sipas kartës evropiane për vetëqeverisjen lokale të vitit Proceset paralele janë në vazhdim e sipër në sektorët e tjerë, siç janë në shëndetësi dhe në mirëqenie. Sipas OSBE-së (2008), zhvillimi i kompetencave komunale dhe i marrëdhënies në mes të qeverive lokale dhe qeverisë qendrore është proces i vazhdueshëm, pjesë e së cilës është ky ligj. Korniza aktuale për vetëqeverisjen lokale në Kosovë fillimisht është vendosur përmes rregullores së UNMIK-ut 2000/45 për vetëqeverisjen e komunave në Kosovë me qëllim që të organizojë dhe të mbikëqyrë vetëqeverisjen e komunave në Kosovë duke lidhur përfaqësuesit komunalë me nivelin qendror. Në vitin 2007, rregullorja është ndryshuar nga UNMIK-u me rregulloren 2007/30. Rregullorja e UNMIK-ut 2007/30 thotë se komunat kanë kompetencë për të lëshuar akte normative në nivelin e tyre në lidhje me çështjet brenda zonës së tyre të kompetencës. Komunat rregullojnë dhe menaxhojnë çështjet publike në territorin e tyre brenda kufijve të caktuar me ligj. Në veçanti komunat kanë tri lloj kompetencash. Së pari kompetencat rregullative janë si për shembull: ofrimi i kushteve themelore lokale për zhvillimin e qëndrueshëm ekonomik, planifikimi urban dhe rural dhe shfrytëzimi i tokës, licencimi i ndërtesave dhe i zhvillimeve të tjera, mbrojtja e mjedisit lokal, zbatimi i rregulloreve të ndërtimit dhe kontrollet e standardit të ndërtimit, dhe ofrimin e shërbimeve në lidhje me komunalitë lokale dhe infrastrukturën. E dyta, përveç këtyre kompetencave, rregullorja e re parasheh fusha shtesë të cilat mund të rregullohen në nivel lokal. Këto kompetenca vullnetare përfshijnë aktivitetet që lidhen me turizmin, kulturën, sportin dhe aktivitete të rinisë, promovim ekonomik dhe civil. (OSBE, 2008) E treta, kompetencat e deleguara përfshijnë, për shembull, regjistrat kadastrorë, regjistrat civilë, regjistrimin e bizneseve dhe të votuesve dhe përgjegjësit shtesë brenda kompetencave të institucioneve të përkohshme të vetëqeverisjes që janë të deleguara në mënyrë eksplicite. Këto kompetenca duhet të jenë uniforme në tërë Kosovën. Prej tri llojeve të kompetencave të përmendura nga OSBE (2008) më sipër, shumica e ligjeve për arsim duket se bijnë nën titullin kompetencat rregullative, edhe pse disa janë në kategorinë e kompetencave të deleguara. Sipas ligjit aktual, qeveritë lokale nuk lejohen që të futen në borxh. OSBE (2008) mbështet këtë politikë. Arsyet e dhëna për këtë politikë janë se nuk ka stabilitet të mjaftueshëm, as përvojë, as resurse në nivelin lokal për të marrë rreziqet e tilla. Në anën tjetër, për të zhvilluar shërbime të cilësisë së mirë besojmë se qeveria komunale dhe kombëtare duhet të mundësohen që të investojnë në projekte lokale, por kompetenca është e kufizuar. Aktualisht burimi i vetëm i të hyrave lokale janë taksat. Fatkeqësisht nuk janë zhvilluar ndërmarrjet komunale për të gjeneruar punësim dhe të ardhura komunale. Në ligjin nr. 03/L-068 ekziston ndarja e qartë në mes të qeverisë kombëtare dhe komunale, ku qeveria kombëtare vendos politikat dhe qeveria komunale i zbaton ato. Prandaj nuk është e tepërt që të përmendet se arsimi gjithëpërfshirës i fëmijëve me nevoja të veçanta përmendet vetëm nën kompetencat e MASHT-it dhe shprehet si politikë, kurse nuk përmendet fare zbatimi nëpër komuna.

28 28 Drejtësia e mohuar: Gjendja e arsimimit të fëmijëve Një brengë tjetër serioze është boshllëku i madh në mundësinë e komunave të ndryshme në shërbimet e furnizimit. Kjo pamundësi mund të jetë për shkak të boshllëkut ekonomik, ose sipas mundësive dhe talentit të aktorëve në komuna të ndryshme. Nuk ka mekanizma për të kompensuar fëmijët që jetojnë në komuna problematike, dhe asgjë për fëmijët me nevoja të veçanta. Në anën tjetër, kur komuna është e fortë, ajo mund të korruptohet dhe këtu mundësia e qeverisë qendrore për të aplikuar me efikasitet është e dyshimtë. Në anën pozitive, ligji jep liri të madhe veprimi, bile edhe inkurajon iniciativat lokale dhe të menduarit e pavarur. Në çfarëdo shkalle, me këtë ligj të ri, rekomandimet që lidhen me fëmijët me nevoja të veçanta duhet të orientohen nëpër komuna, pasi që gjithnjë më shumë kompetenca do të shkojnë në qeveri lokale Ligjet e tjera përkatëse Këto ligje mund të shihen në Gazetën zyrtare të Kuvendit të Kosovës, unmikgazette/index.htm dhe më vonë në Ato janë të përmendura këtu shkurt, përveç nëse ka diçka specifike në to për fëmijët me nevoja të veçanta Ligjet në fushën e arsimit Kosova ka Ligjin për tekstet mësimore (2006/02-L67), që rregullon miratimin dhe shitjen e teksteve mësimore. Ende nuk ka tekste mësimore të miratuara për fëmijët me nevoja të veçanta. Në intervistat tona, mësimdhënësit thanë se kanë përdorur tekstet e mësimit të rregullt dhe i kanë adaptuar ato për fëmijët nëpër klasat e tyre, ose kanë përgatitur materialet e veta. Tutje, nuk gjetëm dëshmi se materialet ndaheshin në mes të mësimdhënësve. Shpesh e vërteta është e kundërt. Një mësimdhënës, që deshi të mbetej anonim, u tha intervistuesve tanë se ai dhe një koleg kishin shkruar një abetare për arsimin special, dhe ishte konfiskuar nga drejtori i shkollës dhe e mbajti haraç për para të gatshme (si duket asnjëri nuk e ka paguar ende). Ligji për inspeksionin arsimor (nr. 2004/37) jep dispozitat për inspektorë regjionalë. Seksioni 4.3 i ligjit diskuton detyrat e inspektorëve. Ka detyra që lidhen me fëmijët me nevoja të veçanta (germat e poshtme lidhen me nënnenet e nenit 4.3 të ligjit, të marra nga origjinali): f. Regjistrimin e fëmijëve të nxënësve dhe të studentëve në harmoni me kushtet dhe kriteret e përcaktuara me ligj ose me ndonjë akt tjetër nënligjor; g. Numrin e fëmijëve, të nxënësve dhe të studentëve në grupe, paralele dhe klasa; h. Pranimin e kuadrit edukativ, mësimor, administrativ dhe teknik në harmoni me ligjin dhe aktet nënligjore; i. Realizimin e planit të programit mësimor dhe kushtet e realizimit; n. Respektimin e detyrimeve të institucionit arsimor ndaj prindërve të fëmijëve, të nxënësve, studentëve, punëtorëve dhe anasjelltas; p. Mënyrën e ngritjes profesionale dhe shkencore të mësimdhënësve; r. Mbikëqyrjen e sigurimit të transportit për nxënës, studentë dhe mësimdhënës; x. Realizimin e programeve dhe projekteve të ndryshme në sistemin edukativoarsimor. MASHT-i ka përgjegjësinë për të shkruar një direktivë administrative për të zbatuar ligjin. Edhe pse çdo regjion ka inspektorin e arsimit special, MASHT-i ende nuk ka kompletuar direktivat administrative siç thuhet me ligj. UNMIK/REG/2000/51 vendos arsimin e detyrueshëm nga mosha 6 gjer në moshën 15 vjeçare Ligjet në fushën e shëndetësisë Ligji kosovar i shëndetësisë (nr. 2004/4) deklaron në seksionin 22 se kujdesi shëndetësor do të ofrohet falas për fëmijët gjer në moshën 15 vjeçare, nxënësit nëpër shkolla dhe personat me aftësi të kufizuara. Ky ligj është modifikuar pak më vonë (nr. 2004/38) për të siguruar një zinxhir të pajtimeve në lidhje me ndërhyrjet mjekësore. Ndryshe nga kjo, nuk ka ndryshime të mëdha për fëmijët me nevoja të veçanta. Ekipi i mjekësisë familjare, që ofron kujdes primar, nuk përfshinë ndonjë psikiatër ose psikolog, e as terapeut të shëndetësisë së punës. Qendrat e shëndetit mendor konsiderohen si mjekësi sekondare. Ngjashëm ligji për të drejtat dhe përgjegjësitë e qytetarit në kujdesin shëndetësor (nr. 2004/38) nuk ka dispozita që kanë të bëjnë me fëmijët me nevoja të veçanta.

29 Drejtësia e mohuar: Gjendja e arsimimit të fëmijëve 29 Edhe ligji për drogat narkotike dhe substancat psikotrope (2007/02-L128) nuk përmend kufizime për ndonjë mjekim të rëndësishëm për fëmijët me nevoja të veçanta. Përderisa besohet gjerë se shitja e Methylphenidate 12 është e ndaluar në Kosovë, kjo paraqitet me mjekimet që janë rregulluar por nuk janë ndaluar. Ligji i Kosovës për shëndetin publik (nr. 02/L-78) ka një dispozitë në shëndetin e të rinjve me nevoja të veçanta ku i është dhënë kontroll i veçantë dhe konsideratë edhe pse nuk është detajuar. Ligji për inspektoratin sanitar të Kosovës (nr. 2003/22) kërkon inspektimin e objekteve mësimore dhe u jep autoritet inspektorëve komunalë që të mbyllin institucionin pas periudhës së caktuar të paralajmërimit. Në ligjin për inspektoratin shëndetësor (nr. 02/L-38) nuk përmenden fëmijët me nevoja të veçanta Ligjet për mirëqenie sociale Ligji themelor për asistencën sociale nr. 2003/15 jep një skemë tepër të ndërlikuar për llogaritjen e përshtatshmërisë për asistencë sociale që është maksimum 75 euro në muaj për familje. Fëmijët me aftësi të kufizuara përfshihen në llogaritje dhe në disa raste familjes mund t`i jepen edhe 40 euro shtesë në muaj. Kosova ka kodin e drejtësisë për të miturit (UNMIK/REG/2004/8), dhe nenet diskutojnë masat arsimore. Masat arsimore përfshijnë shkollat speciale disiplinore dhe aranzhimet e tjera. Ne nuk mundëm të gjejmë asnjë në terren dhe nuk besojmë se ekzistojnë, edhe pse ka klasa që mbahen brenda burgjeve. Ligji bazik i punës (UNMIK/REG/2001/27) ndalon punën e fëmijëve nën moshën 15 vjeçare. Seksioni 2.4 ndalon diskriminimin kundër personave me aftësi të kufizuara, të cilët kanë perspektivë shumë të shkurtuar për sigurim, mbajtje dhe avancim në punësim të përshtatshëm si rezultat i dëmtimeve të njohura natyrore ose mendore. Ligji për familjen në Kosovë (Nr. 2004/32) është punë madhështore që merret me çdo aspekt të jetës familjare. Këtu nuk përmenden obligimet prindërore ndaj fëmijëve me nevoja të veçanta, si duket për shkak se ligji i përfshinë ata në obligimet e përgjithshme ndaj fëmijëve. Në tërë ligjin, fëmijët me nevoja të veçanta përmenden vetëm një herë, në lidhje me vendosjen e tyre jashtë shtëpisë, ku duhet të përfshihet një ekip i ekspertëve Të ndryshme Në Ligjin për rrugët (nr. 2003/11) nuk përmendet qasja për fëmijët me nevoja të veçanta si kriter për ndërtimin e rrugëve. Kosova ka ligjin kundër diskriminimit (nr. 2004/ 3) që mund të përfshijë çështjet për fëmijët me aftësi të kufizuara. Neni 3 i ligjit ndalon segregacionin. Arsimimi përmendet nën nenin 4. Prandaj në teori prindi mund të shkojë në gjykatë nëse fëmijës së tij/saj nuk i është ofruar arsimi gjithëpërfshirës. Përmbledhje Ligjet në Kosovë në lidhje me arsimin dhe fëmijët me nevoja të veçanta ende janë në fazat e hershme, ato reflektojnë gjendjen aktuale e nuk synojnë ndryshimin e saj. Ligjet ofrojnë një kornizë për arsimin e detyrueshëm, ndajnë përgjegjësitë në mes të qeverisë qendrore dhe komunave, ofrojnë transport gjer në shkollë, ofrojnë një kornizë për arsimin parashkollor, fillojnë vendosjen e planprogramit dhe rregullojnë tekstet mësimore dhe përcaktojnë procedurat për të punuar me fëmijët me nevoja të veçanta. Për momentin ligjet paraqesin vetëm skeletin që duhet të plotësohet me urdhëresa administrative dhe rregullore. Tutje, nëse marrin metaforën anatomike, atyre iu duhen dhëmbët, që do të thotë strategjia e zbatimit. Nuk ka qendra këshillimore komunale, as komisione vlerësimi, nuk ka mjete për të zbatuar vijimin në shkollë, dhe nuk ka sanksione kundër komunave që nuk zbatojnë politikën kombëtare. Problemi i urdhëresave administrative është problemi i pulës dhe vezës, nëse urdhëresa nuk mund të zbatohet, atëherë nuk ka nevojë as të shkruhet. Duhet të përcaktohen procedurat e detajuara dhe të rrënjosen te zyrtarët përkatës. DKA-të duhet t i dinë dimensionet e mandatit të tyre dhe të mësohen si të përdorin mandatin e tyre. Procedura e vlerësimit të fëmijëve me nevoja të veçanta duhet të rregullohet dhe ekipet duhet të aftësohen. Qendrat e këshillimit duhet të vendosen dhe të punësuarit duhet të aftësohen. Komisionet e prindërve duhet të formohen, të aftësohen për të drejtat e tyre dhe në lobim te zyrtarët, e ndoshta edhe të përdorin mediat. Në të vërtetë ka nevojë që të edukohen edhe mediat për kontributin e tyre si mbikëqyrës i këtyre ligjeve. Krejt e sipërpërmendura dhe të gjitha seksionet që kanë të bëjnë me fëmijët me nevoja të veçanta, duhet të rregullohen detajisht përmes rregulloreve ministrore, përfshirë procedurën për financim. 12 Gjithashtu njihet si Ritalin, mjekimi më i shpërndarë dhe i diskutueshëm për çrregullim në mungesë të përqendrimit dhe hiperaktivitetit.

30 30 Drejtësia e mohuar: Gjendja e arsimimit të fëmijëve

31 Drejtësia e mohuar: Gjendja e arsimimit të fëmijëve 31 UNICEF/Kos/2009 Children performing at a theatre play, Naim Frashëri primary school, Prishtinë/Pristina Kapitulli 4 Gjendja e sotme: analizë në zyrë Shumë zemërthyer, disa zemërhapur Leonard Cohen

32 32 Drejtësia e mohuar: Gjendja e arsimimit të fëmijëve Ky kapitull përmban të dhënat nga dokumentet zyrtare që tregojnë gjendjen e fëmijëve me nevoja të veçanta në kontekst të sistemit të përgjithshëm arsimor. Dokumentet e rëndësishme të disa organizatave aktive në këtë fushë (organizata të tjera nga MASHT-i) u analizuan në kapitullin 5 së bashku me të gjeturat në terren. Statistikat themelore Popullsia e Kosovës është afro 2,100,000. (2005) Kohorta për pesë vitet e fundit ishte rreth 35,000. Numri i fëmijëve 5-6 vjeçarë nëpër çerdhe është rreth 19,000 Rritja neto e popullsisë: 1.2% Numri i shkollave fillore: 959 Shkollat fillore që punojnë në: katër ndërrime: 8; Tri ndërrime: 68; Dy ndërrime: 869; Një ndërrim: 14 Numri i fëmijëve në shkollën fillore: 346,627 Ndarja etnike: shqiptarë: 334,227 (96%), serbë: nuk ka të dhëna (-%), boshnjakë: 3149 (<1%), romë, ashkali, egjiptianë: 11,660 (3.3%), turq: 2348 (<1%), goranë: 1292 (<1%) Numri i mësimdhënësve në shkollat fillore: 17,500 Numri i shkollave speciale: 7 Numri i klasave të ndara: 67 Numri i fëmijëve të identifikuar me nevoja të veçanta: në shkolla speciale, 570 në klasa të ndara Burimet: MASHT, ESK, OSBE Analizë: Strategjia për zhvillimin e arsimit parauniversitar në Kosovë ( ) deklaron qartë se faktori fundamental për të krijuar një mjedis të shëndoshë dhe adekuat për mësimdhënie dhe mësimnxënie është që shkolla të punojë më së shumti me dy ndërrime. SZHAPU shpreson që të arrijë këtë synim gjer në vitin Aktualisht janë gjithsej 959 shkolla, prej së cilave 869 tanimë punojnë në dy ndërrime, 14 shkolla kanë një ndërrim, sidoqoftë, 68 shkolla kanë tri ndërrime dhe 8 shkolla kanë katër ndërrime. Prandaj me qëllim që të arrihet synimi i caktuar nga SZHAPU, edhe 84 shkolla duhet të ndërtohen për t`iu përgjigjur nevojave aktuale të fëmijëve të moshës shkollore. Nuk duhet të harrohet popullsia prej 1.2 % kur të bëhet ekstrapolimi që nga viti Në bazë të intervistës sonë me Ministrinë e Financave, 80 shkolla janë planifikuar për ndërtim. Synohet që puna në tri dhe katër ndërrime të përfundojë brenda pesë vjetëve. Sidoqoftë, nëse supozojmë se të dhënat mbesin relative me shkallën aktuale të natalitetit, kërkohen mbi pesë vjet për të përfunduar punën në ndërrime në Kosovë. Është me rëndësi që të nënvizohet se çështja e ndërrimeve është e ekstensive në lidhje me arsimin në përgjithësi dhe arsimin e fëmijëve me nevoja të veçanta në veçanti. Përveç çfarë tregon SZHAPU si të arritshme gjer në vitin 2017, për të arritur përfshirjen e plotë, Kosova ende ka nevojë që të ketë një sistem arsimor me shkolla që punojnë në një ndërrim. Për të qenë i azhuruar me shkallën aktuale të natalitetit, pa kurrfarë përmirësimi, Kosova duhet të ndërtojë 24 shkolla për çdo vit. Nëse dëshirohet që ndërrimet të përfundohen sot, kërkohen edhe 1988 shkolla, pasi që 8 shkolla kanë 4 ndërrime (d.m.th. 32 shkolla me një ndërrim) plus 68 shkolla me nga tri ndërrime (d.m.th. 204 shkolla me nga një ndërrim), plus 869 shkolla me 2 ndërrime (d.m.th shkolla me një ndërrim) plus 14 shkolla me nga një ndërrim. Kur punohet në një ndërrim, shkollat mund të përdoren për klube dhe aktivitete riparuese për fëmijët me nevoja të veçanta gjatë pasdites. Numri i orëve të mësimit të kaluara nëpër shkolla mund të rritet 13 Nga ldonline.org: sipas asociacionit ndërkombëtar Dyslexia dhe Asociacionit Amerikan për aftësi të kufizuara në mësim, rreth 15% e popullsisë amerikane (gati një e shtata) ka aftësi të kufizuara në mësim. Tutje, duhet të shtojmë edhe disa % për fëmijët me nevoja speciale që nuk janë LD, prandaj kjo shkon gjer në 20%.

33 Drejtësia e mohuar: Gjendja e arsimimit të fëmijëve 33 dhe të ofrohet mundësia që mund të çojë në rritjen e rrogave të mësimdhënësve që do t`i bënte më të kënaqur. Shfrytëzimi i klasave nga një grup i fëmijëve bën të mundur shfrytëzimin më të madh arsimor të klasave, i bën kabinetet më të sigurta, dhe shkakton shumë më pak presion mbi administratën. Nuk kemi mundur të gjejmë asnjë zonë jashtë disa vendeve të Evropës Lindore ku fëmijët rregullisht vijojnë mësimin në ndërrime. Statistikat ofrojnë informata të pakta në lidhje me arsimimin e pakicave. Nuk ka statistika zyrtare nga qeveria e Kosovës në lidhje me nxënësit serbë. Në sektorin arsimor, komunitetet rom, ashkali dhe egjiptian prezantohen ndaras, kurse në shifrat e përgjithshme ato ndahen në rom dhe të tjerë. Në popullsinë botërore, në vendet e industrializuara dhe në zhvillim, popullsia e fëmijëve të identifikuar si fëmijë me nevoja të veçanta zë 15-20% 14. Në Kosovë kjo do të thoshte se 55,000 gjer 70,000 të fëmijëve të moshës së moshës shkollore, ose 5500 to 7000 fëmijë për kohortë. Kjo do të thotë se vetëm 1081 nga mbi 55,000 fëmijë janë identifikuar. Nëse kuptojmë se 3-5% e fëmijëve kanë dëmtime të rënda, dhe se këta janë fëmijë në klasat e bashkëngjitura dhe shkollat speciale, atëherë janë së paku 10,500 fëmijë me dëmtime të rënda në Kosovë, që do të thotë se janë identifikuar nën 10% dhe iu është ofruar ndërhyrje kuptimplotë. Nga anketa e HANDIKOS-it, që do të diskutohet pas pak, do të shohim se mbi 500 fëmijë me paaftësi të rëndë nuk vijojnë shkollën. Gjithashtu kemi informata nga intervistat tona se një numër i madh i femrave adoleshente me nevoja të mëdha nuk vijojnë shkollën si dhe fëmijët romë, ashkali dhe egjiptianë të të gjitha moshave (MASHT, 2007). Duke përdorur këtë logjikë, prej 10,500 fëmijëve me nevoja të veçanta të mëdha, 1081 janë identifikuar dhe vendosur në objekte speciale, 4000 prej tyre janë adoleshentë që nuk vijojnë shkollën sepse është shumë larg, shumë shtrenjtë, shumë turpëruese për familjet, nuk është e drejtë për vajzat dhe pakicat, dhe shumë e vështirë për qasje nga personat me aftësi të kufizuar, 2000 të tjerë janë fëmijë më të rinj që gjithashtu nuk vijojnë shkollën për arsye të njëjta, por një përqindje më e lartë nga ta janë nga komunitetet rom, egjiptian dhe ashkali. Të tjerët janë në shkollë por me asistencë të paktë ose pa asistencë fare. Ia vlen të përmendet edhe një e dhënë: vetëm rreth 50% e fëmijëve të moshës 5 vjeçare vijojnë institucionet parashkollore të çfarëdo lloji, dhe përqindje më e ulët e tyre të moshës nën 5 vjeçare vijojnë këto institucione. Analizë ekonomike Një grusht gjësende nuk kënaqin luanin Babylonian Talmud Nuk martohem për paratë tua se janë pak Fennario, muzikë folklorike angleze Të gjitha burimet kryesore kanë treguar pengesat ekonomike si çështje të rëndësishme në lëvizjen e sistemit arsimor përpara. Ky seksion do të japë një analizë të shpenzimeve publike në arsim, në veçanti arsimin e fëmijëve me nevoja të veçanta. 14 Nga ldonline.org: sipas asociacionit ndërkombëtar Dyslexia dhe Asociacionit Amerikan për aftësi të kufizuara në mësim, rreth 15% e popullsisë amerikane (gati një e shtata) ka aftësi të kufizuara në mësim. Tutje, duhet të shtojmë edhe disa % për fëmijët me nevoja speciale që nuk janë LD, prandaj kjo shkon gjer në 20%.

34 34 Drejtësia e mohuar: Gjendja e arsimimit të fëmijëve Arsimi dhe arsimi për nevoja të veçanta si pjesë e buxhetit të Kosovës Më poshtë është dhënë llogaria e shpenzimeve vjetore: Tabela 1: Shpenzimet qeveritare Viti Buxheti total (euro) Arsimi** % e buxhetit kombëtar Arsimi për nevoja të veçanta % e arsimit ,642,438* 58,100, , ,001,856* 59,000, , ,498,033 66,559, , ,881,284 80,885, , /5 632,300,000 94,215, ,112, ,000, ,144, ,338, ,400, ,506, ,310, * Buxheti në marka gjermane, afërsisht ekuivalent me euron ** përfshinë grantin për arsim për komunat Ajo që mund të shihet nga kjo tabelë janë dy fenomene të rëndësishme: 1) përqindja e shpenzimeve për arsim vazhdimisht ka rënë gjatë periudhës së pasluftës, dhe 2) pjesa e buxhetit të dedikuar arsimit të fëmijëve me nevoja të veçanta gjithmonë ka qenë minimale. Për të përkeqësuar gjendjen tutje, viti 2003 ka shënuar fillimin e eksodit të OJQ-ve donatore, dhe gjatë atij viti shpenzimet publike kanë rënë dukshëm Arsimi, arsimi i fëmijëve me nevoja të veçanta dhe buxheti i Kosovës për vitin 2008 (burim: UNMIK/REG/2008/13) Në shkurt të vitit 2008, buxheti 2008 u miratua nga Kuvendi i Kosovës dhe u nënshkrua nga PSSP. Më poshtë janë dhënë nënvizimet dhe analizat: Buxheti kombëtar i Kosovës për vitin 2008 ishte 1,119,500,000 euro, i balancuar saktësisht për nga të hyrat plus bilanci nga vitet paraprake. Pjesa e arsimit është dhënë në detaje në shtojcën F. Më pak se dy për qind të buxhetit të MASHT-it ndahet për arsimin e fëmijëve me nevoja të veçanta, më pak se buxheti për Qendrën studentore të Universitetit të Prishtinës dhe pak më shumë se buxheti i Bibliotekës Kombëtare. Tutje, shkollat speciale financohen direkt nga qeveria qendrore prandaj janë përfshirë në këtë buxhet. Këta faktorë brenda buxhetit të MASHT-it, siç mund të shihet më detajisht në shtojcën F, janë përsëritur me vite prandaj duken se kanë rënë drastikisht pasi që OJQ-të që mund të kenë mbështetur fëmijët me nevoja të veçanta kanë ikur gradualisht nga Kosova që nga viti. Një oficer nga Ministria e Financave u intervistua për këtë çështje. Ai shpjegoi se korniza buxhetore vendoset nga qeveria, dhe pjesa më e madhe e buxhetit është për rroga dhe shpenzime afatgjata Buxhetet komunale Siç u përmend më lart në Ligjin për arsimin komunal, komunat janë përgjegjëse për zbatimin e politikave të MASHT-it. Por ende arsimi i fëmijëve me nevoja të veçanta është përgjegjësi e qeverisë qendrore, por kjo mund të ndryshojë kur të hyjë në fuqi ligji i ri në vitin Më poshtë është dhënë një përmbledhje e buxheteve komunale për vitin 2008.

35 Drejtësia e mohuar: Gjendja e arsimimit të fëmijëve 35 Nga buxheti total komunal 15 prej 193,495, euro, buxheti për arsim ishte 92,296,628.36, ose 47.7%. Nga buxheti i arsimit, 76,661, (83%) janë për rroga, pothuajse krejt për rroga të mësimdhënësve. Prej 41,335 punëtorëve komunalë, 29,780 (72%) janë të punësuar në arsim, pothuajse të gjithë si mësimdhënës 16. Vetëm 4,036, (4%) e buxhetit të arsimit është për përmirësime strukturale të shkollave, që do të thotë se buxheti për ndërtimin e 80 shkollave të planifikuara nga MEF është nga buxheti i ndryshëm. Ai nuk duket në buxhete lokale siç është rekomanduar nga OSBE. 94%, ose 87,026, e buxhetit komunal për arsim financohet nga granti për arsim nga qeveria kombëtare. Sipas analizave nga OSBE, aktualisht rreth 20% e buxhetit vjen nga të hyrat në nivelin e qeverisë lokale. Kjo është shumë më pak sesa që është rekomanduar nga OSBE (2008) ku 80% e buxhetit duhet të krijohet nga qeveritë lokale. Ky synim duket si mjaft i largët e shumë më i largët për arsimin. Duket se nga buxhetet komunale do të investohen vetëm shuma minimale në përmirësim të strukturës së shkollave, përfshirë qasjen për fëmijët me nevoja të veçanta. Edhe pse është vështirë që të thuhet nga shifrat, duket se shumë pak para shpenzohen nga komunat për përmirësime rrugore, që do të bënte të mundur vijueshmërinë në shkollë në disa komuna rurale. Rishikimi i buxheteve të komunave të ndryshme gjeti se granti kombëtar për arsim ishte 100 për qind për shpenzime të arsimit. Komuna e Prishtinës kontribuoi me 20 % të fondeve të veta për buxhetin e arsimit (mesatarja kombëtare është 6 për qind) kurse komuna e Mamushës kontribuoi me afro 40 për qind. Edhe pse nuk ka dallime të mëdha në komuna të ndryshme, është e qartë nga të dhënat se kontributi komunal për arsim mund të bëjë shumë në ndryshimet në nivelin lokal. Është gjithashtu e rëndësishme që të vetëdijesohen drejtorët e DKA-ve për arsimin gjithëpërfshirës Përfshirja e Bankës Botërore në Kosovë dhe arsimi gjithëpërfshirës Shumë bankierë jetojnë në salla mermeri, Aty jetojnë sepse inkurajojnë depozitat dhe dekurajojnë tërheqjet, Dhe në veçanti sepse të gjithë respektojnë një rregull që mjerimi kap bankierin që i kushton vëmendje, Që do të thotë se kurrë mos i jep hua askujt përveç nëse nuk iu duhen atyre. Ogden Nash Gjer në kohën e shpalljes së pavarësisë së Kosovës, politika financiare e qeverisë së Kosovës ndikohej shumë nga Banka Botërore. Edhe pse mund të mohohet nga politikanët dhe zyrtarët e lartë, ky ndikim me siguri se do të vazhdojë për një kohë. Për shkak se është planifikuar përfshirje e madhe e Bankës Botërore për strategjinë dhjetë vjeçare të MASHT-it për zhvillimin e arsimit parauniversitar, dhe pasi që shumë ekspertë arsimorë janë të tmerruar nga analiza ekonomike, kemi përfshirë një përmbledhje dhe analizë të përfshirjes së Bankës Botërore në rindërtim të Kosovës, në veçanti arsimin e Kosovës. Në vitin 1999, KE dhe Banka Botërore kishin mandat special për koordinim të çështjeve që lidhen me restaurimin ekonomik, reforma dhe rindërtim të (i) gjendjes ekonomike, llogaritjes së nevojave, dhe vlerësimit të prioriteteve për financim të jashtëm; (ii) harmonizim të kritereve dhe kushteve për mbështetje të jashtme; dhe (iii) rishikim të zbatimit të programeve mbështetëse donatore. (Banka Botërore, 1999) Është thënë pak në lidhje me rindërtimin e sistemit arsimor. Dokumenti i vitit 1999 përmend 200 OJQ aktive në Kosovë, por kur autori i parë arriti në vitin 2000, numri i tyre ishte mbi 700. Nuk kishte koordinim të duhur në mes tyre (Shahini dhe Landsman, në shtyp). Sipas dokumentit të vitit 1999 nga Banka Botërore, u mësuan tri mësime nga gjendjet e tjera të pasluftës: 1) Partneriteti me pronarët vendorë, 2) koordinimi donator, dhe 3) qëndrueshmëria. Në vitin 2004, strategjia e Bankës Botërore u zhvendos nga financimi emergjent në kornizën e shpenzimeve afatmesme. (Banka Botërore, 2008) Dokumenti i vitit 2008 jep këto analiza të gjendjes ekonomike në Kosovë: 1. Pasi që lulëzimi i paskonfliktit në mes të viteve 2000 dhe 2004 ishte subvencionuar, rritja e Kosovës stagnoi, me zvogëlim të prezencës së donatorëve dhe OKB-së që shërbeu si kundërveprim për efektet pozitive të rritjeve në investimet vendore Kjo përfshinë rreth 17,500 mësimdhënës të shkollës fillore, si dhe mësimdhënësit e shkollës së mesme dhe të çerdheve dhe personelit tjetër administrativ.

36 36 Drejtësia e mohuar: Gjendja e arsimimit të fëmijëve 2. Një kombinim i rregullave konservative të shpenzimeve, nënshpenzimi i buxhetit kapital dhe të ardhurat pluskuese sollën bilancin e Kosovës në tepricë në vitin 2006 dhe shtuan depozitat qeveritare të parave të gatshme në rreth 245 milionë euro (pak nën 10 për qind të BPV-së) gjer në mesin e vitit (theksi ynë) Nga baza e ulët, Kosova vazhdoi që të shtojë shpejt të hyrat e përgjithshme qeveritare nga 27 për qind të BPV-së në vitin 2004 në 31 për qind në vitin Ndërkohë shpenzimet u zvogëluan dukshëm duke rënë nga 33 për qind të BPV-së në vitin 2004 në 27 për qind të BPV-së në vitin 2006 dhe si rezultat, Buxheti i Konsoliduar i Kosovës (BKK) u shtri nga deficiti prej mbi 6 % të BPV-së në vitin 2004 në tepricë prej 3.5 % të BPV-së në vitin Tregtia e jashtme e Kosovës vazhdon të jetë shumë jashtë bilanci, bile edhe për standardet e EJL-së. Eksportet e regjistruara të mallrave zënë vetëm 5 % të BPV-së për vitin 2006, kryesisht me eksporte të skrapit të metalit, kurse importet e regjistruara janë mbi 55 % të BPV-së. 4. Stagnimi i fundit ekonomik reflektohet në mungesë të përmirësimit të standardit jetësor. Shkalla e varfërisë në Kosovë është shumë e lartë në krahasim me vendet fqinje dhe përkundër trendeve në regjion, nuk ka ndryshuar me kohën. 5. Ekziston korrelacioni direkt në mes të varfërisë dhe nivelit të arsimimit. Mbi 70 për qind e personave me arsim profesional dhe terciar raportojnë se janë punëtorë me rrogë, në krahasim me 25 për qind të individëve me arsimim të mesëm. 6. Sektorët e energjisë dhe minierave janë çelës për rritjen e ardhshme në Kosovë. Dokumenti i vitit 2008 ka këto argumente për arsimin: Popullsia e Kosovës është e re, afro një e treta e popullsisë është e moshës shkollore, dhe rritja e popullsisë është rreth 1.5% në vit. Sidoqoftë, rezultatet në shëndetësi dhe arsim janë të dobëta që sugjerojnë se cilësia e kapitalit njerëzor është e ulët, dhe se reformat në sistemin shëndetësor dhe arsimor do të jepnin përfitime substanciale. Arsimi është një nga disa sektorë ku këto ambicie strategjike janë artikuluar detajisht dhe strategjitë e besueshme sektoriale, do të thotë strategjia për zhvillimin e arsimit parauniversitar në Kosovë ( ) dhe strategjia për zhvillimin e arsimit të lartë në Kosovë ( ). 1. Ka nevojë për investime të mëdha për shkak të popullsisë së re dhe në rritje dhe cilësisë aktualisht të ulët në arsim. 2. Pasi që arsimi është një nga shërbimet kryesore publike që ofrohen në nivel komunal, ndërtimi i kapacitetit institucional për komunat dhe qartësimi i roleve dhe përgjegjësive të çdo niveli të sistemit të arsimit do të jetë kritik për promovimin e cilësisë së arsimit e me këtë do të kontribuojë në stabilitet dhe rritje të Kosovës. (Banka Botërore, 2008) 3. Përkundër nevojës urgjente për të përmirësuar cilësinë e arsimit si bazë për rritje ekonomike dhe stabilitet social në Kosovë, arsimi nuk ka kapur shumë mbështetje donatore gjatë shtatë vjetëve të fundit. Në të ardhmen, arsimi do të bëhet një nga investimet kryesore nga Banka Botërore: Banka Botërore do t i ndihmojë Kosovës që të ndërtojë kapacitetet institucionale dhe menaxhuese dhe sistemin e nevojshëm për të përmirësuar cilësinë e arsimit në linjë me strategjinë qeveritare për arsimin parauniversitar dhe arsimin e lartë. Faza e parë e mbështetjes nga banka, projekt investimi prej 10 milionë $ për arsimin, do të mbështesë qeverinë në ndërtimin dhe forcimin e kapaciteteve institucionale dhe menaxhues në MASHT, nivel komunal dhe shkollor. Në veçanti projekti do të synojë që: (i) të mbështesë qeverinë e re që të përmirësojë dizajnimin dhe organizimin e sistemit arsimor, përfshirë kornizën ligjore, rregulloret për të gjitha nivelet dhe mekanizmat e decentralizuara financuese, (ii) të ndërtojë dhe forcojë kapacitetet menaxhues të departamenteve relevante të MASHT-it për të përmirësuar cilësinë në arsim, (iii) të zhvillojë identifikimin e shkollave, investimet në shkolla dhe planet për mirëmbajtje dhe dizajnet standarde, dhe të ndërtojë një pilot model të shkollës duke shfrytëzuar standardet e reja, dhe (iv) të forcojë kapacitetet menaxhuese në nivel të MASHT-it dhe në nivel institucional për arsimin e lartë. Banka, së bashku me partnerët e tjerë zhvillimorë, synon që të paraqesë një formë fillestare të qasjes mbarësektoriale (QM) në mbështetje të arsimit në Kosovë. Kjo metodë bën të mundur shfrytëzimin e resurseve të pakta me efikasitet dhe efektivitet duke u përqendruar në rezultate për një sektor më të koordinuar të arsimit dhe për ndërtimin e një sistemit të arsimit gjithëpërfshirës që do të jetë ndërkombëtarisht konkurrues. Kjo është

37 Drejtësia e mohuar: Gjendja e arsimimit të fëmijëve 37 parë edhe si prioritet për zhvillimin e Kosovës dhe anëtarësimin afatgjatë në BE. Puna e propozuar ndërtohet mbi projektin e financuar nga granti IDA për pjesëmarrje në arsim (EPIP ( ) dhe projektin e dytë për përmirësim të arsimit (EPIP 2) aktualisht të financuar nga fondi pas konfliktit (miratuar në maj të vitit 2007). EPIP ndihmoi forcimin e kapaciteteve institucionale të shkollave për të zhvilluar dhe zbatuar planet e përmirësuara dhe për të shtuar pjesëmarrjen e komuniteteve në menaxhin të shkollës. EPIP-II do të mbështesë Kosovën në vitet pas statusit në kujdesin ndaj gjithëpërfshirjes dhe tolerancës në arsim përmes vazhdimit të granteve për zhvillim të shkollave, dhe përmes përforcimit të kapaciteteve të komunave përmes paraqitjes së granteve zhvillimore për Komuna. Siç u përmend më sipër, Banka Botërore ka qenë e përfshirë në katër projekte për arsim, një në vitin 2000, një në vitin 2003 dhe dy në vitin Projekti i vitit 2000 u përqendrua në shëndetësi dhe arsim. Në sektorin e arsimit projekti vendosi themelin për infrastrukturën e MASHT-it dhe vendosi bazat për ndarjet nëpër komuna. (Banka Botërore, 2000) Në vitin 2002, që është qartë vazhdim i projektit të vitit 2000, u zbatua një projekt tjetër. Ai u dizajnua me tri objektiva kryesore: 1) të trajnojë personelin e shkollës për të identifikuar problemet dhe për të shkruar projektet, 2) të reduktojë shkallën e braktisjes nga fëmijët e komunitetit rom, ashkali dhe egjiptian, dhe 3) të përmirësojë grumbullimin e të dhënave. Dy projektet më të reja janë më të përqendruara në substancë të arsimit dhe janë në fazat e hershme: projekti i zhvillimit institucional për arsimin dhe projekti inovativ i arsimit. Këto dy projekte janë të dizajnuara për të mbështetur strategjinë e MASHT-it për arsimin parauniversitar , dhe strategjinë për zhvillimin e arsimit të lartë arsimi Prandaj këto projekte do të adresohen në kontekst të duhur më vonë në këtë raport. 17 Analiza e ndërhyrjes nga Banka Botërore dhe arsimi në Kosovë: Fuqia e Bankës Botërore në Kosovë është e madhe. Nuk ka ndonjë bankë të fortë kombëtare qendrore as entitete të forta politike që kundërpeshojnë mandatin e Bankës Botërore, prandaj është me rëndësi që të monitorohet puna e saj nga afër. Më poshtë është dhënë vlerësimi ynë modest për këtë çështje: 1. Banka Botërore ka dhënë një mendim detaj dhe të thellë për gjendjen sociale dhe financiare të Kosovës. Rezultatet janë dekurajuese, në veçanti në lidhje me varfërinë dhe papunësinë. 2. Qasja QM duhet në parim të lidhë zhvillimin arsimor me zhvillimin ekonomik, prandaj duhet të adresojë zhvillimin industrial/ gjendjen e papunësisë paralelisht me çështjet e arsimit. Edhe pse ka vullnet që të bëhet kjo, për momentin ka dëshmi të pakta për këtë. 3. Siç do të shohim në të dhënat që do të pasojnë, një nga çështjet më të rënda në infrastrukturën e arsimit është marrëdhënia në mes të qeverisë qendrore dhe qeverive komunale, prandaj banka arsyetohet në theksin e saj që të forcojë mundësitë e komunave që të zbatojnë politikat e arsimit. Në teori ky drejtim duhet të fuqizojë arsimin gjithëpërfshirës dhe mundësinë e komunave që të zhvillojnë programet për arsimin gjithëpërfshirës. Projekti i vitit 2000 nga Banka Botërore u dizajnua që të fuqizojë shkollat individuale, por me sa dimë asnjë shkollë nuk ka filluar projektet për arsimin gjithëpërfshirës me pajtim të tyre. Zyrtarët nga Banka Botërore dhe të komunave duhet të inkurajohen që të zhvillojnë arsimin gjithëpërfshirës në nivel komunal përderisa paralelisht të zhvillojnë fuqinë ekonomike për të kryer nismat e tilla. 4. Arsimi është shënjestruar relativisht vonë nga prioritetet e Bankës Botërore. Edhe pse arsimi ka ekzistuar si prioritet nga fillimi, ai ka pasur prioritet relativisht të ulët, e me këtë kanë humbur disa periudha të lulëzimit gjatë periudhës Duket se arsimi ka fituar prioritetin e merituar vetëm pas zbulimit të potencialit të pasur punëtor në mes të zhvillimit arsimor dhe ekonomik në vitin Një nga seksionet më të dalluara në pothuajse çdo dokument të Bankës Botërore është mësimet e mësuara. Në të gjitha shkencat shoqërore, përfshirë ekonominë, ky është seksioni më i vështirë dhe më i ndërlikuar. Edhe pse është e vërtetë se ata që nuk studiojnë historinë janë të dënuar që ta përsërisin, historia moderne shoqërore është e ngopur me aplikime të gabuara dhe zbatime të gabuara të mësimeve 17 Ia vlen të përmendet një referencë kureshtare në arsimin përfshirës që paraqitet në projektin e inovacioneve në arsim. Në përshkrimin preliminar të projektit (f. 5), një nga fushat prioritare janë quajtur Shtimi i cilësisë së arsimit dhe përfshirjes. Fusha përfshinë katër aktivitete që përqendrohen në cilësinë e rezultateve mësim dhënie-nxënie, proceset, dhe rezultatet në mënyrë gjithëpërfshirëse. Kjo do të ndërtohet mbi iniciativat dhe provat e kryera në aspektet arsimore të lidhura me cilësinë gjatë shtatë viteve të fundit në Kosovë. Asnjë nga aktivitetet e përmendura nuk lidhen me arsimin gjithëpërfshirës dhe përfshirja si duket paraqet mënyrën e përgjithshme në të cilën do të miratohet cilësia.

38 38 Drejtësia e mohuar: Gjendja e arsimimit të fëmijëve të mësuara nga situatat e kaluara të pamundshme. Mësimet e mësuara nga Banka Botërore ishin shumë të qarta dhe shumë të përgjithësuara. Për shembull, modeli lulëzim-dështim i ndërhyrjeve në konflikt ishte i parashikueshëm dhe duhet të merret parasysh. Teprica buxhetore dhe si rrjedhojë stagnimi në shpenzimet buxhetore, dhe zhvillimi ekonomik, gjithashtu ishte i parashikueshëm si dhe fuqitë që duhej ta kompensonin. 6. Kosova eksporton kryesisht lëndë të parë dhe kjo shtonë varësinë nga vendet e tjera dhe nuk ndihmon fuqizimin e saj ekonomik. Gjithashtu sektori bujqësor është shumë i dobët dhe pak i zhvilluar nëpër Kosovë. Ekonomia e lëndëve të para është puna intensive dhe shfrytëzimi i paktë i individëve të arsimuar. Kjo është receta për ushqimin e rrethit vicioz të varfërisë. Kjo çështje është injoruar nga Banka Botërore. 7. Një nga përvojat më të pashpresë të tentimit të zhvillimit arsimor në Kosovë është refuzimi që themelimi ekonomik të hyjë në borxh. Gjer tani, politikat ishin saktësisht të kundërta, duke rezultuar në ndarje të ulëta, teprica të pashfrytëzuara dhe stagnim ekonomik. Nëse kjo situatë shkakton rikuperim pas dhjetë vjetësh, atëherë për dhjetë vjet fëmijët do të arsimohen më pak sesa që meritojnë dhe do të prolongojnë varfërinë dhe vitet e humbura të pritjes. Zhvillimi është duke marrë rreziqet. 8. Një koment i fundit për konceptin afatgjatë. Autori senior ka pasur rastin që të kalojë shumë vite në pjesë të botës ku emergjenca nënkupton vetëm një ditë shtesë, dhe ka punuar në vendet e shtypura, në konflikt ose pas konfliktit (për rreth 25 vjet). Nuk mund të pritet ndonjë shoqëri stabile pas konfliktit pa zotimin e plotë të të gjitha institucioneve relevante shoqërore në mbështetjen institucionale ekonomike për më pak se ajo kohë. 9. Siç u përmend më sipër, projektet e reja të Bankës Botërore janë të lidhura ngushtë me strategjitë 10 vjeçare të MASHT-it dhe këto do t i analizojmë ndaras në kapitullin Dokumentet për procesin e rindërtimit të arsimit KEC, UNESCO, UNICEF dhe SOS Katër dokumente të rëndësishme dhe të gjera janë botuar për rindërtimi arsimor në Kosovë, dhe do t`i sjellim ato në radhitjen e botimit Arsimi në Kosovë 2000/ KEC (Popovci, Hyseni dhe Salihaj, 2001) Raporti i parë i madh që rishikoi këtë sektor ishte kryer nga KEC-i. Ai diskuton kontekstin kombëtar të Kosovës në fund të konfliktit, strukturën e sistemit arsimor dhe nivelet e ndryshme të sistemit. Raporti ishte i ngopur me të dhëna detaje. Këtu do të përmendim nivelet parauniversitare. Kontekst: Në vitin 2000, Kosova është karakterizuar si vend rural, ku dy të tretat e popullsisë jetonin në fshatra. Raporti përmend zgjedhjet komunale dhe zgjedhjet e planifikuara kombëtare. Në kontekst të përgjithshëm të arsimit, ai përmend transicionin në sistemin ISCED, që filloi rreth një vit pas botimit të raportit. Strategjia e rindërtimit: UNMIK-u zgjodhi që të shfrytëzojë një strategji me agjenci udhëheqëse, ku një agjenci (OKB, qeveri e huaj ose OJQ ndërkombëtare) merr rolin udhëheqës në fushë të caktuar të rindërtimit. UNICEF-i ishte përgjegjës për zhvillimin e parashkollorit, qeveria finlandeze për fëmijët me nevoja të veçanta, dhe qeveria kanadeze për aftësimin e mësimdhënësve. Parashkollor: Raporti përmend rreth 17,000 fëmijë në programe të ndryshme parashkollore, (në krahasim me pak nën 25,000 në programet e krahasueshme sot). Dy të tretat e tyre ishin në programet përgatitore shkollore për pesëvjeçarët. Pesëdhjetë e një, nga 381 mësimdhënësit në këtë nivel, ishin klasifikuar si të nënkualifikuar. Shkolla fillore: Shkollat fillore nuk duhet të jenë mbi 5 km larg nga shtëpia e nxënësit. Disa shkolla mund të kenë administratën e njëjtë, e më pas një shkollë caktohet si shkolla qendrore dhe të tjerat si paralele të ndara. Kur nuk ka mjaft fëmijë, klasat mund të grupohen bashkë gjer në tri paralele për klasë. Në vitin 2001 ishin 930 shkolla, nëse numërohen ndaras paralelet e ndara dhe nëse nuk përfshihen shkollat serbe. Rreth 22 për qind e mësimdhënësve nuk janë të kualifikuar. Numri i madh i mësimdhënësve të nënkualifikuar përbëhej nga studentët. Edhe pse përmendet numri i madh i nxënësve për klasë (1.09 metër katror për nxënës përkundër normës 1.8 metër katror), nuk përmenden mësimet në ndërrime.

39 Drejtësia e mohuar: Gjendja e arsimimit të fëmijëve Botat paralele: raporti i UNESCO-së për rindërtimin e sistemit arsimor në Kosovë (Sommers dhe Buckland, 2004) Menjëherë pas përfundimit të konfliktit, UNESCO planifikonte ndërhyrjen në Kosovë, dhe urdhëroi një anketë për gjendjen në arsim. Edhe pse kjo ndërhyrje kurrë nuk u materializua (UNICEF-i u bë udhëheqës i OKB-së për arsimin në Kosovë), rezultati i punës ishte një dokument detaj dhe tërësisht human. Dokumenti diskuton përpjekjet e hershme politike, qendra e së cilës ishte sistemi arsimor. Ai jepte detaje për strategjitë për përmbushjen e sfidave të hershme dhe puna për një numër të pengesave që është dashur të kalohen për të filluar me sistemin. Nevojat e veçanta zënë një faqe e gjysmë nga dokumenti prej 150 faqesh. Ai thotë se vetëm 510 fëmijë të identifikuar me nevoja të veçanta vijojnë shkollat speciale, dhe 11,500 fëmijë të tjerë të identifikuar me nevoja të veçanta mësojnë në klasa të rregullta, prej 30,000 të llogaritur me dëmtime të vogla gjer të rënda. Raporti dokumenton hyrjen e FSDEK I dhe diversifikimin e planifikuar të klasave për fëmijët me nevoja të veçanta. Kuptimi i përfshirjes në këtë dokument është përfshirja e të gjithë fëmijëve në sistemin shkollor. Shumica e tyre që nuk vijonin shkollimin në kohën e raportit ishin pjesëtarë të komuniteteve rome, ashkali dhe egjiptianë dhe ata me dëmtime Raporti i UNICEF-it në vitin 2005 Në vitin 2005, UNICEF-i kontraktoi Institutin e Arsimit në Universitetin e Londrës për të kryer një rishikim të gjerë të planprogramit të ri që është dizajnuar nga MASHT-i. Pas vlerësimit të tyre, UNICEF-i, së bashku me MASHTin ndien se si rezultati i mendimeve të tyre për planprogram instituti do të jetë i gatshëm për të përgatitur një dokument për diskutim për të siguruar arsimin cilësor për të gjithë fëmijët e Kosovës. Më poshtë kemi përmbledhur të gjitha pjesët relevante të atij dokumenti për diskutim (Gundara dhe Peffers, 2005). Duke marrë parasysh trashëgiminë e konflikteve, masat politike dhe ekonomike nuk janë çështjet e vetme fundamentale për zgjidhjen e konflikteve, por kërkohen edhe ndryshime shoqëruese në mendjen e njerëzve, përfshirë sjelljet dhe konceptet themelore. Kjo është shkruar në kontekst të integrimit të kulturave të tjera të pakicave në sistemin arsimor, por gjithashtu edhe arsimin e fëmijëve me nevoja të veçanta, dhe në veçanti arsimin gjithëpërfshirës. Sipas raportit, komuniteti rom është i vetmi që duhet të mësojë një gjuhë tjetër për të vijuar shkollimin, sepse komunitetet e tjera vijojnë mësimin në gjuhën e tyre amtare. Kjo vë komunitetin rom në pozitë disavantazhi dhe dëmton çfarëdo argumenti që mësimi duhet të bëhet në gjuhën amtare. Komunitetet rome, ashkali dhe egjiptiane qëndrojnë në shkollë për kohën më të shkurtër, arrijnë sukses më të ulët sesa komunitetet e tjera dhe janë më të prapambeturit, në veçanti femrat e komuniteteve rome, ashkali dhe egjiptiane. Komunitetet rome, ashkali dhe egjiptiane janë më së paku të arsimuar. Mbi 16% romëve, ashkalive dhe egjiptianëve nuk dinë të lexojnë ose të shkruajnë. Analfabetizmi është shumë i zakonshëm në mesin e grave rome, ashkali dhe egjiptiane (25%) në krahasim me burrat (8%) që është funksion i vijimit të femrave në shkollë që përfundojnë shkollimin më herët sesa meshkujt në përgjithësi. Në përgjithësi një e katërta e fëmijëve rom, ashkali dhe egjiptianë nuk vijojnë shkollimin fillor. Situata është më serioze në lidhje me arsimin e mesëm ku rreth 78% e femrave dhe 62% e meshkujve janë jashtë shkollës dhe vetëm rreth 1.4% e grave dhe burrave rome, ashkali dhe egjiptianë kanë vijuar ose përfunduar shkollën e mesme. Personat nga komunitetet rome, ashkali dhe egjiptianë të intervistuar theksuan se varfëria ishte arsyeja kryesore e jo kultura për shkallën e ulët të vijimit të shkollës nga fëmijët e tyre Raporti i SOS-it (Maliqi, Salihu, Perolli-Shehu dhe Krasniqi, 2008) Para vazhdimit me mbresat nga puna jonë në terren, dëshirojmë që të përmendim edhe një raport që është hartuar nga SOS-i (Maliqi, Salihu, Perolli-Shehu dhe Krasniqi, 2008). Ky raport është i ri dhe vetëm tani është botuar. Theksi kryesor është vënë mbi fëmijët në rrezik, ku çështjet e arsimit nuk janë theksuar. Këtu do të prezantojmë vetëm të dhënat që nuk janë diskutuar diku tjetër në raport. 1. Numri i fëmijëve me aftësi të kufizuara në Kosovë është rreth 15,000. Vetëm rreth 10 për qind e tyre janë në shkollë. 2. Numri i personave në varfëri të skajshme (që jetojnë me më pak se një euro në ditë) është 14 për qind, ose

40 40 Drejtësia e mohuar: Gjendja e arsimimit të fëmijëve rreth 50,000 fëmijë. 3. Sipas raportit nga Ombudspersoni për Kuvendin e Kosovës, dënimet fizike duket se janë të zakonshme nëpër Kosovë. (Instituti Ombudsperson, 2007) fëmijë janë në mbikëqyrje të shtetit për shkak të kujdesit jo të duhur prindëror. 5. Të ardhurat mesatare të fëmijëve të detyruar që të punojnë për shkak të varfërisë ekstreme është 7.6 euro në ditë. Këto të ardhura janë afër pagave të mësimdhënësve. 20 për qind e fëmijëve që punojnë fitojnë 10 euro në ditë që janë më shumë sesa të ardhurat mesatare të mësimdhënësve. 4.4 Entiteti serb në Kosovë Prezenca serbe është e fortë në disa pjesë të Kosovës që janë në afërsi të kufirit me Serbinë. Për pesë vjetët e parë OKB u mundua që të vendosë bashkëpunimin me popullsinë serbe. Dokumentet e hershme ( ) janë të ngopura me përpjekjet për të krijuar integrimin e grupeve etnike serbe dhe shqiptare në Kosovë. Këto përpjekje ishin të padobishme, dhe, në retrospektivë, u hodhën poshtë koha dhe përpjekjet për pajtim të tyre në vend të përmirësimit të gjendjes së vështirë të arsimit në Kosovë në anën serbe dhe atë shqiptare. Prezenca serbe në Kosovë tregohet me sistemin e ri paralel, ku grupi etnik serb udhëzohet dhe financohet nga UNMIK-u dhe Beogradi. Përkundër pranimit të fondeve nga UNMIK-u, komunat serbe ofrojnë pak bashkëpunim dhe të dhëna anës shqiptare.

41 Drejtësia e mohuar: Gjendja e arsimimit të fëmijëve 41 Përmbledhje Varfëria nuk do mëshirë por drejtësi! Migjeni Dokumentet e rishikuara në këtë kapitull kanë të bëjnë me gjendjen e fëmijëve me nevoja të veçanta brenda shkollës dhe në komunitetet nga ana e tharësit. Edhe nga ky pikëvështrim, gjendja e rëndë e këtyre fëmijëve duket dekurajuese. Raporti i SOS-it e quajti gjendjen të neveritshme. Sasia e resurseve financiare që shteti dhe komuniteti ndërkombëtar është i vullnetit të investojë në përballjen me këtë çështje është minimale dhe planifikimi është konservativ dhe i pavolitshëm. Tutje gjendja duket se po përkeqësohet. Në krahasim me dokumentin e UNESCO-s (Sommers dhe Buckland, 2004) me SZHAPU (2007, p. 24) duket se nuk ka përmirësim në vijimin e shkollimit në mes të viteve 2002 dhe Kishte një ndryshim të vogël në numrin e fëmijëve që vijojnë nivelin parashkollor, që vështirë se mund të quhet përmirësim. Në atë periudhë u ndërtuan më pak se 100 shkolla që nuk korrespondon as me shkallën e natalitetit 18. Atëherë, sikurse tash, arsimi falas kushton para dhe të varfrit nuk mund ta përballojnë. Përveç të varfërve, gjendja është në veçanti dëshpëruese në mesin e komuniteteve rome, ashkali dhe egjiptiane në mesin e vajzave në viset rurale dhe fëmijëve me paaftësi të rëndë. Pasi që Banka Botërore do të bëhet një aktor i rëndësishëm në vitet në vijim, është e domosdoshme që ekspertët e MASHT-it të sigurojnë se Banka mbështet mendimet e tyre më të mira dhe të vendoset bashkëpunimi i monitoruar. Edhe pse resurse marramendëse janë shpenzuar për shkolla dhe personelin aftësues, sistemi nuk është as afër kërkesave minimale për arsim. Vetëm 40% e mësimdhënësve kishin nevojë që të aftësohen shtesë, (shumica prej tyre vetëm për disa ditë) por jo të gjithë në arsimin gjithëpërfshirës as arsimin e fëmijëve me nevoja të veçanta. Shumica e fëmijëve në shkolla fillore qëndrojnë në shkollë për jo më shumë se pesë ditë (ku minuta nënkupton ora zyrtare ) dhe fëmijët në klasa të ndara mësojnë mesatarisht katër orë zyrtare për çdo ditë. Edhe pse planprogrami është ribërë, nuk ka tekste mësimore të azhurnuara për fëmijët me nevoja të veçanta në shkolla fillore. Dhjetë mijë fëmijë nuk vijojnë shkollimin. Edhe pse në shkollat e shqiptarëve etnikë janë mesatarisht 1 mësimdhënës për 20 nxënës, gjendja reale në klasa tregon se zakonisht janë mbi 30 fëmijë dhe një mësimdhënës. Rrogat e mësimdhënësve janë nën 200 euro në muaj. Pothuajse gjysma e popullsisë jeton në varfëri, 14 për qind në varfëri të skajshme, duke jetuar me nën një euro në ditë. Fëmijët që lypin në rrugë për shkak të varfërisë fitojnë shumë më tepër në muaj sesa shumica e mësimdhënësve. 18 Kjo merr parasysh numrin e shkollave përfshirë paralelet e ndara. Shumë nga këto shkolla janë bërë shkolla qendrore pas asaj kohe.

42 42 Drejtësia e mohuar: Gjendja e arsimimit të fëmijëve

43 Drejtësia e mohuar: Gjendja e arsimimit të fëmijëve 43 UNICEF/Kos/2009 A young volunteer supporting summer school activities for children, Naim Frashëri primary school, Prishtinë/Pristina Kapitulli 5 Gjendja e sotshme: Pamje nga terreni Me sa shoh nga ky lumë gjaku që rrjedh, qenke lënduar në terren. The Witch of the Westmaerland ( shtriga e Westmaerland ) (këngë folklorike angleze)

44 44 Drejtësia e mohuar: Gjendja e arsimimit të fëmijëve Në këtë kapitull do të përqendrohemi në dhënien e përgjigjjeve direkte në pyetjet e shtruara në fund të kapitullit të parë. Gjer tani, të dhënat kanë ardhur vetëm nga dokumentet e shkruara e jo nga terreni. Pamja nga terreni do të qartësojë fotografinë ashtu që do të shohim sa më qartë se çfarë është gjendja sot. Në këtë rast, bile nëse pyetjet e hulumtimit përgjigjen vetëm nga dokumentet, përgjigjja nuk është komplete gjersa të shohim se si perceptohet nga terreni (shih Sommers dhe Buckland, 2004). Emrat e personave të intervistuar janë në shtojcën E. 5.1 Çfarë është politika për arsimin e fëmijëve me nevoja të veçanta në Kosovë? Në bazë të Ligjit për arsimin fillor dhe të mesëm të Kosovës (ligji nr. 2002/2), çdo fëmijë regjistrohet në shkollën në zonën e vet të mbulesës. Fëmija mund të lëvizet në një shkollë tjetër nëse konsiderohet se është në interesin më të mirë të fëmijës. Një komision i ekspertëve duhet të vendosë për këtë çështje, në bazë të shkresës nga shkolla ose prindërit. Politika de facto në terren është se fëmijët identifikohen nga prindërit e vet ose nga shkolla si fëmijë me nevoja të veçanta. Sipas intervistave tona me drejtorët e shkollave të rregullta dhe shkollave speciale, zakonisht shkolla formon një mendim nëse fëmija duhet të shkojë në shkollë dhe negocion me prindërit për kornizën e duhur të fëmijës. Nëse ndonjëra palë është e pakënaqur, konsultohet mjeku specialist (kryesisht psikologu). Nëse në pajtim me këtë proces fëmija përcaktohet se ka nevojë për arsim special, dhe ka ndonjë klasë të ndarë në shkollë, fëmija vendoset në atë klasë. Nëse jo, fëmija referohet në ndonjë shkollë speciale. Nëse nuk ka klasë të ndarë dhe shkolla speciale është shumë larg, fëmija zakonisht qëndron në shtëpi. Fëmijët e shurdhër dhe fëmijët me dëmtime në të pamë, të konfirmuar nga personeli mjekësor, referohen në shkolla speciale për atë qëllim. Prapë nëse aranzhimet teknike janë shumë të vështira, fëmija qëndron në shtëpi. Në raste të rralla, zakonisht për shkak të presionit të prindërve, fëmija që përndryshe do të qëndronte në shtëpi, përfundon në zonën e mbulesës ose në klasën e ndarë në ndonjë shkollë tjetër. Nëse fëmija qëndron në klasë të rregullt, shkolla nuk siguron konsiderata speciale as materiale, dhe konsideratat speciale varen nga mësimdhënësi ose prindërit. Pyetja me sherr është se sa mirë shpërndahet politika e përfshirjes nga qeveria qendrore nëpër komuna. Kjo pyetje është e ndërlikuar sepse për momentin përgjegjësia kryesore për fëmijët me nevoja të veçanta është te qeveria qendrore. Sidoqoftë, kur t i lexojmë rregulloret, përgjegjësia zhvendoset në MASHT vetëm nëse nxënësi merret nga klasa e rregullt dhe vendoset në klasë speciale, prandaj përgjegjësia për fëmijët me nevoja të veçanta të përfshirë në klasë të rregullt duhet të jetë te komunat. Aktualisht vetëm tri komuna kanë hyrë në procesin komunal kah gjithëpërfshirja: Peja, Gjilani dhe Mitrovica. Save the Children ka iniciuar komisionet planifikuese në këto tri komuna, me synim të shtyrjes së procesit të përfshirjes përpara, besojmë se është e drejtë të thuhet se si politika nuk ka arsim gjithëpërfshirës në nivel komunal. Komunat nuk kanë bërë plane për zbatimin e arsimit gjithëpërfshirës në nivel komunal. Dy drejtorë bile kanë sugjeruar hapjen e më shumë shkollave speciale dhe kanë buxhete të ndara komunale për arsimin special, por kjo mund të jetë pasi që 27 nga 29 DKA-të shqiptare filluan punën në vitin shkollor dhe nuk ishin të njoftuar me të gjitha rregullat dhe procedurat. Në fillim të vitit 2008 u botua një ftesë për kandidatët për komisionet vlerësuese, por gjer tani vetëm në Ferizaj është themeluar komisioni dhe është duke punuar pjesërisht (intervistat me zyrtarin për arsim nga HandiKOS dhe MASHT-i). Edhe pse qendrat këshilluese janë përmendur në ligj, ende nuk ka asnjë qendër të hapur. Siç u përmend më sipër, ne intervistuam afro 100 zyrtarë komunalë dhe kombëtarë. Konsensusi kryesor ishte përkufizimi i përfshirjes sa më konservativ i mundshëm, do të thotë përfshirja e të gjithë fëmijëve në sistemin shkollor. Kjo sipas të gjitha gjasave është si rezultat i dy fakteve që pothuajse të gjithë zyrtarët janë të rinj në terminologji dhe këta zyrtarë shpesh zgjidhen për aftësitë e tyre praktike (përkundrejt aftësive filozofike ose ideologjike) dhe është më praktike që të përkufizohet përfshirja në kuptim të synimit që mund të arrihet me probabilitet relativisht të lartë. Afro 30 për qind e zyrtarëve përkufizuan përfshirjen me terma që kemi përdorur në këtë raport. Asnjë nga 30 për qind nuk besoi se përfshirja e përkufizuar si e tillë mund të arrihet në të ardhmen e parashikueshme. Sidoqoftë, në mesin e atyre që dhanë përkufizimin aq konservativ, afro gjysma besojnë (ose dëshirojnë) që përfshirja e përkufizuar si e tillë mund të arrihet brenda pesë vjetëve.

45 Drejtësia e mohuar: Gjendja e arsimimit të fëmijëve Sa është e qartë kjo politikë në dokumentet ligjore dhe dokumentet e tjera zyrtare? Edhe pse politika, siç është shkruar në ligj, ofron shumë hapësirë për interpretim, çdo person i intervistuar, nga drejtorët e shkollave gjer te zyrtarët më të lartë, dinë se politika e miratuar është për përfshirje të të gjithë fëmijëve në shkolla të rregullta. Në këtë rast, perceptimi i politikës është më i qartë sesa ajo e shkruar zyrtarisht. Të gjithë drejtorët e shkollave dhe DKA-të mund të përkufizojnë përfshirjen dhe dinë si duhet të zbatohet nëpër shkolla. Të gjitha dokumentet e MASHT-it parashtrojnë politikën e përfshirjes, që do të thotë përfshirjen zyrtare (Vaughn dhe Schumm, 1995). 5.3 Si ndahet detyra e arsimit te fëmijët me nevoja të veçanta në mes të organeve qeveritare të Kosovës, si dhe në mes të OJQ-ve dhe organeve ndërkombëtare? Çfarë janë rolet e ndryshme, përgjegjësitë, kapacitetet dhe mekanizmat e ofrimit të mbështetjes financiare dhe teknike? MASHT: Zyrtarët e intervistuar nga MASHT-i thonë se e tërë përgjegjësia e arsimit special është në duart e MASHT-it. Kjo mbështetet nga shifrat buxhetore që tregojnë se 260 punëtorë në arsimin special financohen nga qeveria qendrore. Për atë arsye prej 29 DKA-ve të intervistuara, 5 prej tyre (17 për qind) thanë se nuk kanë të dhëna për arsimin special edhe pse të gjitha, pos njërës, i kanë pranuar të dhënat në fund. Nuk është e qartë nga dokumentet e shkruara as nga intervistat nëse përgjegjësia për fëmijët me nevoja të veçanta do të decentralizohet. Çështja nuk është paraqitur në planin strategjik për arsimin , as nuk është përmendur nga aktorët kryesorë të arsimit special, dhe nuk është e qartë në ligjin e ri. DKA-të: Siç u përmend më sipër, arsimi i fëmijëve me nevoja të veçanta është për momentin përgjegjësi e qeverisë qendrore, edhe pse në klasat e ndara mirëmbajtja fizike është në duart e DKA-s, siç është në shkollat e tjera. Përgjegjësitë e komunave janë për momentin më shumë potencial sesa e vërtetë. Të gjitha DKA-të që intervistuam e dinë kuptimin e arsimit gjithëpërfshirës dhe pranojnë rëndësinë e tij. Nëse shkollat fillojnë të punojnë sipas parimit të arsimit gjithëpërfshirës, DKA-të do të kenë rolin kryesor. QPS-të: Një agjenci tjetër qeveritare që merret me fëmijët me nevoja të veçanta është Ministria e Punës dhe Mirëqenies Sociale që operon me qendrat e punës sociale në mënyrë goxha të njëjtë me DKA-të. Të gjithë drejtorët e QPS-ve dhanë përgjigjen e njëjtë për fushat e aktiviteteve, të diktuara nga ministria. Sa i përket fëmijëve me nevoja të veçanta, ato merren ose me fëmijët që kanë probleme të rënda familjare (bonjakët, divorcin, dhunën familjare etj.) ose fëmijët në marxhinat e shoqërisë (trafikim, format më të këqija të punës së fëmijëve, etj.). Qendrat nga qytetet më të mëdha kishin më shumë punë sesa të tjerat dhe kishin telashe për t i plotësuar postet. Kjo është për shkak të zhvendosjes nga fshatrat nëpër qytete, zbrazja e fshatrave dhe tejgrumbullimi nëpër qytete dhe QPS-të e tyre. Nuk ka koordinim nëse flasim për punën sociale dhe arsimin në nivel komunal. Përjashtim ishin tri komunat ku Save the Children ishte aktive (shih sipër). Pothuajse nuk ka punëtorë profesionalë socialë në QPS-të në Kosovë, pasi që nuk ka institucion për t`i aftësuar. Punëtorët socialë kanë kualifikime nga arsimi i mesëm gjer te arsimi universitar, zakonisht në shkencat shoqërore. QPS-të urbane dinë se sa fëmijë janë në rrugë dhe befasisht një numër i madh i tyre vijojnë shkollën. Shumica e tyre që nuk vijojnë shkollën janë nga familjet shumë të varfra dhe jofunksionale, shumë prej tyre nuk janë nga Kosova por janë pjesëtarë të komuniteteve rome, ashkali dhe egjiptiane që vijnë nga Shqipëria, ose punojnë në ndonjë qytet më të madh kurse jetojnë në ndonjë fshat periferik. Edhe pse dy drejtorë ishin indiferentë (ndoshta të frustruar me intervistuesit tanë që merrnin shumë kohë), pjesa tjetër tregoi brenga dhe angazhim në punën e tyre, dhe shpesh intervistuesit tanë mund të ndjenin dhimbjen që përshkruhen nga varfëria e tmerrshme dhe pamundësia që punëtorët socialë ndjenjë në përballjen me të. Të mëposhtmet nuk janë agjenci qeveritare, por kanë autoritet statusor ose kanë status zyrtar ose të përkufizuar zyrtar në marrëdhëniet e tyre me qeverinë e Kosovës:

46 46 Drejtësia e mohuar: Gjendja e arsimimit të fëmijëve UNICEF: UNICEF-i është agjencia e OKB-së që kryesisht merret me arsimin në Kosovë. Që nga fundi i konfliktit UNICEF-i ka mbështetur qasjen për shumicën e fëmijëve të moshës së shkollës dhe ka përgatitur terrenin për paraqitjen e risive pedagogjike. Gjatë viteve, UNICEF-i gradualisht ka zhvendosur përqendrimin e tij nga mbështetja direkte e shërbimit që shënjestron reformat gjithëpërfshirëse në sektorin e arsimit në përmirësim të vazhdueshëm të qasjes, cilësisë dhe barazisë në arsimin fillor. UNICEF ka qenë nismëtar në analizat e politikave dhe praktikave pozitive në arsim, dhe ka zhvilluar një model të arsimit cilësor të bazuar në pesë elemente kyçe: 1) çfarë sjellin nxënësit (shëndet, gjuhë, kulturë), 2) mjedis, 3) përmbajtje, 4) proces, dhe 5) rezultate dhe janë përkthyer në programin specifik që quhet Shkolla miqësore për fëmijë. UNICEF-i në Kosovë është i përfshirë, përveç nismave të tjera, në zhvillimin e planprogramit, nismën për shkolla miqësore për fëmijë, arsim në fëmijërinë e hershme dhe krijim të sistemit të arsimit gjithëpërfshirës. UNICEF-i ka emëruar udhëheqësin e agjencisë për zhvillim të planprogramit. Sidoqoftë, fushëveprimi i aktiviteteve mbulon tërë hapësirën jetësore të fëmijëve me nevoja të veçanta dhe të arsimit në Kosovë. UNICEF-i ka mbështetur vazhdimisht reformat në shkollë përmes partnerëve të tij zbatues dhe është duke koordinuar me të gjithë aktorët në këtë sektor. FSDEK I dhe II: FSDEK nuk është OJQ, por është entitet i krijuar nga qeveria e Finlandës dhe e zgjedhur nga UNMIK-u që t i ofrojë ndihmë direkte Kosovës për t u zhvilluar dhe zbatuar politikën në drejtim të arsimit të fëmijëve me nevoja të veçanta. Në fjalët e uebsajtit të FSDEK-ut, synimi i tij është: që të kontribuojë në reformën arsimore në Kosovë përmes zhvillimit të sistemit të arsimit gjithëpërfshirës që do të ishte në përfitim të të gjithë nxënësve që kanë barriera në mësim, dhe modelet për respekt dhe bashkëjetesë në mes të të gjithëve. Është bërë e zakonshme që të përmenden dy faza të FSDEK-ut si FSDEK I (gjer në vitin 2004) dhe FSDEK II (2004 e gjer tani). FSDEK II aktualisht është duke përfunduar misionin e vet por disa anëtarë do të qëndrojnë gjer në fund të vitit Qeveria finlandeze është duke vazhduar mbështetjen e vet për periudhë më të gjatë, dhe natyra e mbështetjes është në diskutim. Sipas konceptit të agjencisë udhëheqëse të adaptuar nga Departamenti i UNMIK-ut për Arsim dhe Shkencë, FSDEK-u ishte përgjegjës për sektorin e arsimit special të MASHT-it dhe gjatë viteve përgjegjësia kishte kaluar gradualisht te zyrtarët vendorë. Fushëveprimi i përfshirjes së FSDEK-ut është enorm dhe gjithëpërfshirës. Secili dhe çdo vendim i madh në lidhje me arsimin e fëmijëve me nevoja të veçanta është ndikuar në shkallë të ndryshme nga ekspertët e FSDEK-ut. FSDEK ka koordinuar me të gjithë partnerët vendorë në të gjitha nivelet, nga shkolla gjer në nivel kombëtar, shpesh me përpjekje të dukshme. Ai ka zbatuar ose mbështetur aftësime para shërbimit ose gjatë shërbimit për mësimdhënësit dhe zyrtarët e tjerë të arsimit, ka dhënë programe për prindërit dhe ka mbajtur programe vetëdijësuese për sektorin e arsimit dhe opinionin në përgjithësi. Përkundër ndërgjegjes për çështje të qëndrueshmërisë, dhe përpjekjet e forta për t u marrë me to, të gjithë personat e intervistuar që kanë pasur kontakt me punën e FSDEK-ut kanë treguar shqetësim për atë se çka do të ndodhë pas tërheqjes dhe përkundër premtimit të qeverisë finlandeze për të vazhduar me mbështetje të rëndësishme në këtë sektor. Kjo natyrisht se është normale dhe reflekton shqetësim dhe përvoja fatkeqe me organizatat e tjera ndërkombëtare mbështetëse. Këshillat prindërore: Siç u pa më sipër, Ligji kosovar i arsimit rregullon komisionet prindërore shkollore dhe komunale. Është me rëndësi të shtohet se jo të gjitha komunat kanë këshilla prindërore. Disa nga DKA-të i përmendën ato por nuk iu kujtoheshin emrat. Të tjerët duket se kanë komisione shumë aktive, edhe pse motivimi i tyre për të lobuar për ndryshime ishte shumë i kufizuar. Gjithashtu është interesante që të shprehet se nuk ka asnjë grua të përfshirë në këto këshilla. Të gjitha këshillat prindërore që janë aktive koordinohen me administratën e shkollës dhe DKA-të dhe shumica e tyre ndjejnë se mund të jenë më aktive. Tabela 2 përmbledh intervistat e anëtarëve të këshillave prindërore (n=10): Tabela 2: Karakteristikat e këshillave prindërore Gjinia Profesioni Aktivitetet e këshillave prindërore Meshkuj 100% Profesione të lira 80% Grumbullim i parave 40% Biznes 10% Mirëmbajtje të shkollës 50% Punëtorë të punësuar 10% Politikë të shkollës (në veçanti punësimin e mësimdhënësve) 30% Donacione për familjet (zakonisht ushqim dhe furnizime të shkollës) 40%

47 Drejtësia e mohuar: Gjendja e arsimimit të fëmijëve 47 Shoqata e prindërve dhe mësimdhënësve (SHPM) SHPM-të janë shoqata që bashkojnë komunitetin dhe përfshirjen prindërore në çështjet arsimore. Ata i përkasin shoqërisë civile, punës në nivel komunal dhe janë zyrtarisht të njohur nga ministria si partnerë. OJQ-të e poshtme janë aktive në punën me fëmijët me nevoja të veçanta në Kosovë: HandiKOS: Kjo është OJQ-ja më e vjetër që ekziston e që merret me fëmijët me nevoja të veçanta në Kosovë, e themeluar në vitin HandiKOS është OJQ-ja kryesore për këshillim dhe ofrim të shërbimeve për personat me çfarëdo lloj të metash, si fizike dhe intelektuale. Ata kanë informata detaje për mbi 12,000 njerëz me aftësi të kufizuara që janë të regjistruar te ta. Shkalla e aktiviteteve të HandiKos-it është e gjerë dhe pa dyshim është kontakti kyç për gjithçka në Kosovë që ka të bëjë me personat me aftësi të kufizuara. HandiKos-i është aktiv në 25 komuna, duke udhëhequr 10 qendra (gjashtë prej të cilave u takojnë komunave). Qendrat janë qendra shërbimi si dhe qendra avokimi. HandiKos-i ka një listë të gjatë të donatorëve dhe partnerëve dhe është organ i popullarizuar për zbatimin e aktiviteteve për PAK. Aktivitetet, partnerët dhe donatorët janë shumë për t`i përmendur të gjithë dhe mund të gjenden në dokumentin informativ (HandiKOS, 2003). Nga vizitat tona nëpër qendra, diskutimet me përfaqësuesit e HandiKOS-it dhe me disa organizata partnere/donatore, HandiKOS-i ka rrjet të fuqishëm dhe duket se ka statusin pothuajse zyrtar. Kryetari i HandiKOS-it beson se është kështu për shkak se shërbimet që jepen zyrtarisht nga qeveria janë shumë të vogla (intervistë me Halit Ferizin). Punëtorët e HandiKOS-it janë aftësuar në mënyrë ekstensive dhe HandiKOS-i është i kontraktuar nga disa organizata për të aftësuar mësimdhënësit, prindërit dhe profesionistët shëndetësorë. Të gjitha nga 12,000 PAK-të e regjistruara janë aftësuar në një formë dhe fushatat vetëdijësuese kanë arritur pothuajse çdo shtëpi. Punëtorët dhe vullnetarët e HandiKOS-it janë të aftësuar në strategjinë e ndërhyrjes për rehabilitimin e bazuar në komunitet (RBK) dhe e kuptojnë atë mirë. Qasja praktike e HandiKOS-it synon shërbimin e jo strategjinë e përfshirjes dhe kur përmendet përfshirja nënkuptojnë mundësinë e qasjes. Një shembull i saj është mendimi i z. Ferizit që u dha gjatë intervistës se zyrtarët e arsimit special në MASHT duhet të bëhen njësi e pavarur. Nuk kemi kurrfarë dyshimi për rëndësinë e këtij aktori dhe mund të mësojmë shumë më tepër nga strategjia dhe aktivitetet e zbatuara nga HandiKOS-i. Save the Children: Save the Children është një aktor tjetër i madh në skenën e fëmijëve me nevoja të veçanta, në veçanti fëmijët parashkollorë. Nga viti 2001 gjer në vitin 2003 të gjithë mësimdhënësit në çerdhe kishin trajnim të shkurtër për përfshirje dhe një projekt intensiv është zbatuar në tri komuna, ku 19 fëmijë janë përfshirë në klasat e rregullta të çerdhes. U mbështetën katër qendra të resurseve për mësimdhënës dhe tri qendra të HandiKOS-it. Save the Children gjithashtu ka themeluar grupet profesionale për monitorim dhe përmirësimet arsimore në çerdhe. Save the Children gjithashtu ka investuar në rrjetin për caktimin e takimeve të aktorëve për të diskutuar çështjet që kanë të bëjnë me fëmijët me nevoja të veçanta. OJQ-ja ka lidhje me zonat shqiptare dhe serbe dhe ka partneritet të mirë me MASHT-in, komunat, FSDEK-un dhe HandiKOS-in, mes të tjerash. Save the Children ishte i pari që përdori indeksin e përfshirjes në Kosovë dhe është përkthyer në shqip. Një projekt me mundësi veçanërisht të forta është aftësimi që Save the Children ka dhënë në Portage Project curriculum. Ky projekt është përkthyer në shqip (më vonë është bërë një përkthim i ri nga OBSH) dhe mund të shfrytëzohet në tërë vendin në periudhë relativisht të shkurtër kohore me përpjekje minimale dhe me rezultate të forta. Ky planprogram ndan zhvillimin në fëmijërinë e hershme (prej lindjes gjer 6 vjeç) në detyra mësimore dhe mund të adaptohet për përdorim individual ose në grupe të vogla. Ai mund t`ju mësohet prindërve, vëllezërve ose motrave më të vjetra si dhe mësimdhënësve. Ky planprogram ka potencial që të bëjë përfshirjen më të pëlqyeshme për mësimdhënësit që thonë se pajtohen me procesin e përfshirjes, por që nuk kanë mjete. Save the Children gjithashtu ka iniciuar drejtimin e përfshirjes së plotë në tri komuna ku është duke punuar. Pasi ka lënë punën vetëm me çerdhe, kjo OJQ tani punon në nivel të shkollimit fillor dhe e ka nisur këtë iniciativë duke filluar fazën e planifikimit preliminar për mjedis gjithëpërfshirës nëpër shkolla ku është aktive. Është paraparë që në pesë vjet këto komuna do të kenë sistemin e gatshëm për arsimin gjithëpërfshirës. KEC: Qendra për Arsim e Kosovës (KEC) është OJQ lokale kryesisht e financuar nga Fondacioni SOROS. Në të kaluarën KEC ishte përfshirë në zhvillimin e arsimit të lartë, si dhe disa programe të rëndësishme parauniversitare, por për 3 vjetët e kaluar projekti më i madh ishte shkolla Mileniumi i Tretë që nuk pranoi pothuajse asnjë fëmijë me nevoja të veçanta. Kontributi i tij më i madh në këtë drejtim ishte programi happas-hapi në çerdhe dhe shkolla fillore që ishte shumë i popullarizuar dhe ka pasur ndikim në metodologjinë pedagogjike që është vërejtur në vëzhgimet tona fushore. Mirëmbajtja e këtij programi tani ka kaluar në MASHT, edhe pse është bërë një ekspansion i dukshëm në nivel të shkollave fillore. Hader: Hader u themelua para rreth 12 vjetëve nga nëna e një fëmije me nevoja të veçanta. Fillimisht aktivitetet mbaheshin në shtëpinë e saj. Por para tre vjetëve u ndërtua godina e re me donacione në një ngastër që është

48 48 Drejtësia e mohuar: Gjendja e arsimimit të fëmijëve pronë e komunës. Hader ishte menduar të jetë një klub për fëmijët me nevoja të veçanta dhe prindërit e tyre, ku vinin disa orë në ditë dhe kishin aktivitete edukative dhe shoqërore. Qendra e re ka fjetoren ku fëmijët mund të qëndrojnë tërë kohën nëse kërkohet. Gjithsej 205 fëmijë janë të lidhur me Hader, 50 prej të cilëve vijnë shumë rrallë pasi që kanë paaftësi më serioze. Prej fëmijëve që janë të moshës shkollore (shumë klientë të klubit janë të rritur, që ende vijnë me nënat e tyre) rreth 20 nuk shkojnë në shkollë. Sipas drejtorit të Hader-it, shkolla speciale në Prizren, në afërsi të klubit, ka refuzuar të marrë fëmijët, duke thënë se paaftësitë e tyre ishin shumë serioze për shkollën (kjo u konfirmua më vonë zyrtarisht). Megjithatë, ky paraqet përmirësim përgjat disa viteve në krahasim me disa vite më herët kur pothuajse asnjë fëmijë nuk ishte pranuar. Punëtorët tanë kanë vizituar klubin dhe gjetën disa fëmijë në punë grupore me defektologun, duke gatuar në kuzhinë dhe një grup tjetër që bënte ushtrime fizike. Grupi tjetër ishte në klasë dhe mësonte leximin. Klubi punëson dhjetë punëtorë (disa prej tyre janë vullnetarë) dhe ka shërbimet e mjekut, fizioterapeutit, defektologut dhe psikiatrit. Nxënësit në psikologji bëjnë punën praktike në klub. Ne intervistuam nënat e disa fëmijëve që ishin prezentë në klub. Edhe pse disa fëmijë, prindërit e të cilëve u intervistuan, vijojnë shkollën, të cilët nuk dhanë arsyet financiare si dhe faktin se disa shkolla u kishin thënë prindërve se fëmija i tyre ishte tepër i dëmtuar për të shkuar në shkollë. Një drejtor shkolle në mënyrë specifike i tha nënës që të dërgonte fëmijën e saj në Hader (e jo në shkollë). Aktualisht Hader është duke u mbështetur nga fondacioni SOROS. Një biznesmen kosovar kishte dhuruar një kombi për të transportuar fëmijët në shkollë. Asociacioni i Sindroma Daun: Ky asociacion ishte organizuar kohëve të fundit nga një çift, Drin dhe Leonora Bajraktari, që kanë një vajzë me Sindromën Daun. Ata ia arritën të themelojnë një qendër në Prishtinë ku fëmijët vijnë jashtë orëve të shkollës, ku vijnë bile edhe fëmijë shumë të vegjël. Ata ia dolën të bindnin disa prindër që të dërgojnë fëmijët e tyre në shkollë. Qendra gjithashtu ofron shërbime të mbështetjes profesionale (për shembull fizioterapi dhe terapi në mënyrën e të folurit). Shumica e personave që punojnë janë vullnetarë. Asociacioni gjithashtu bëri një arritje tjetër, hapi kafenenë X-21 që udhëhiqet nga tre meshkuj me Sindromën Daun. TEMA: TEMA është OJQ lokale e mbështetur nga një organizatë italiane e dedikuar aftësimit për arsimin gjithëpërfshirës. Kohëve të fundit TEMA është mbështetur nga FSDEK dhe MASHT. TEMA punon me fëmijë, prindër dhe mësimdhënës. Në verën e vitit 2008 kishte aktivitete për 150 fëmijë me dhe pa nevoja të veçanta dhe mësimdhënës vullnetarë. Gjatë dy vjetëve të fundit u aftësuan 240 mësimdhënës dhe 60 prindër për arsimin gjithëpërfshirës. Aktualisht ata janë të përfshirë në një projekt tjetër trajnimi dhe shpresojnë se do të financohen nga UNICEF-i. TEMA koordinohet me MASHT-in dhe FSDEK-un dhe personat dominues në TEMA kanë pozita të larta në strukturën e MASHT-it dhe janë aftësuar në disa programe të FSDEK-ut. Sipas mendimit tonë, kjo organizatë ka potencial dhe mund të shfrytëzohet në programet e aftësimit për mësimdhënës dhe prindër. Care International: Care International është duke punuar në një projekt të ndërlikuar me komunitetet rome, ashkali dhe egjiptiane. Projekti adreson disa shkaqe që shkaktojnë diskriminimin dhe përjashtimin e popullsisë pakicë rome, ashkali dhe egjiptiane në Kosovë. Me këtë ai kundërshtohet nga një numër të faktorëve kritikë që parandalon stabilizimin e tyre dhe reintegrimin në shoqërinë kosovare, siç janë qasja e pabarabartë në shëndetësi dhe shërbime arsimore, varfëri dhe papunësi, dhe mungesë të organizatave të forta dhe efektive të shoqërisë civile me kapacitet për të avokuar për përmbushjen e nevojave, brengave dhe të priturave të tyre. Projekti financohet nga Bashkimi Evropian dhe menaxhohet nga Zyra Ndërlidhëse e Komisionit Evropian. Aktivitetet e projektit përfshijnë ndërtimin e kapacitetit të OJQ-ve rome, ashkali dhe egjiptiane si mjet që lehtëson pjesëmarrjen e komuniteteve rome, ashkali dhe egjiptiane në strukturat vendimmarrëse në nivel lokal dhe qendror dhe vendos një dialog të hapur në lidhje me procesin e stabilizimit me organizatat e tjera të shoqërisë civile dhe autoritetet relevante lokale dhe qendrore në Kosovë. Projekti përqendrohet në regjionin e Prishtinës, Gjilanit, Mitrovicës dhe Pejës. Ai punon në 21 lokacione brenda regjioneve të sipërpërmendura. Nga materiali që kemi grumbulluar dhe intervistave tona gjetëm se Care International është udhëheqës në punën me komunitetet rome, ashkali dhe egjiptiane dhe ka bërë arritje të dukshme në drejtim të integrimit të komunitetit në shoqërinë më të gjerë. Sidoqoftë, nga të dhënat për vështirësitë e komunitetit ka ende gjëra që nuk janë bërë. Ekziston një çështje me pjesëtarët e rinj të komunitetit që arrijnë nga Shqipëria dhe të cilët janë shumë të margjinalizuar. Natyrisht kjo çështje shtron dilema të fuqishme në lidhje me imigrimin dhe keqtrajtimin e të porsaardhurve. Një nga DKA-të që intervistuam përmendën se kanë tentuar dëbimin e tyre prapa në Shqipëri. Care International ka investuar dukshëm në fondet e këtij komuniteti dhe njohuritë profesionale dhe ka koordinim të mirë me organet qeveritare.

49 Drejtësia e mohuar: Gjendja e arsimimit të fëmijëve 49 Balkan Sunflowers: Balkan Sunflowers është OJQ ndërkombëtare që kryesisht punon me pakicat në Kosovë, në veçanti komunitetin rom, ashkali dhe egjiptian. Gjatë këtij viti ata hapën një qendër mësimi në Fushë-Kosovë dhe pothuajse të gjithë fëmijët që erdhën në qendër janë të origjinës rome, ashkali dhe egjiptiane. Gjatë verës qendra drejton kampin veror me rreth 250 fëmijë. Pothuajse të gjithë janë të komuniteteve rome, ashkali dhe egjiptiane, por disa janë nga komuniteti boshnjak dhe shqiptar. Shumë fëmijë janë duke mësuar shkrim e lexim. OJQ-ja gjithashtu adreson problemin e madh të braktisjeve nga komunitetet rome, ashkali dhe egjiptiane. Balkan Sunflowers ka kapacitet më të limituar sesa Care International, por janë të përqendruar dhe kanë bërë përfitime të mëdha në ato fusha ku operojnë. SOS Kinderdorf: SOS është OJQ ndërkombëtare që është e specializuar në punën me fëmijët me gjendje të rëndë familjare, si dhe shtëpi transitore për fëmijët që presin adaptimin nga prindërit e rinj. Në Kosovë, SOS drejton tri shtëpi transitore: një çerdhe (që përfshinë fëmijë nga jashtë fshati SOS që gjendet në zonë rezidenciale), një shtëpi për fëmijët me nevoja të veçanta, dhe një projekt parandalimi për familjet në rrezik. QPEA: Kjo është OJQ lokale, e vendosur në Ferizaj, e themeluar në vitin QPEA operon në shumë regjione në Kosovë dhe zbaton projektet e financuara nga organizatat regjionale. QPEA operon me seminare aftësimi, aftëson trajnerët lokalë dhe viziton shkolla për të zbatuar materialin e mësuar nëpër seminare. Programet kanë përfshirë 7300 mësimdhënës të niveleve të ndryshme të aftësimit psikosocial dhe ka aftësuar 52 profesionistë lokalë si trajnerë. Shumica e seminareve përshijnë një grup të mësimdhënësve multikulturorë, shumica boshnjakë dhe turq si dhe shqiptarë. OJQ operon me një qendër këshillëdhënëse në Ferizaj/ dhe zonat e afërta. Ajo ka botuar disa pamflete në gjuhën shqipe. Qasja e kësaj OJQ-je është eklektike dhe e përgjithshme psikosociale. Do të ishte i dobishëm koordinimi i aktiviteteve gjithëpërfshirëse me këtë OJQ. Tabela 3 përmbledh ndarjen e punës në mes të organizatave të ndryshme që merren me fëmijët me nevoja të veçanta në Kosovë.

50 50 Drejtësia e mohuar: Gjendja e arsimimit të fëmijëve Tabela 3: Aktivitetet e organizatave që merren me fëmijët me nevoja të veçanta Emri Statusi zyrtar Rolet & përgjegjësitë Kapacitetet Shënjestra për mbështetje Natyra e mbështetjes MASHT Qeveritar Krijon politika dhe zbatimi i të gjitha përgjigjësive ligjore Inspektim dhe zbatim i politikave qeveritare në sektorin e arsimit Të gjitha kornizat që merren me fëmijët me nevoja të veçanta, kryesisht në korniza zyrtare. Bashkëveprim direkt, aftësim, kontroll i cilësisë DKA-të Qeveritar Përgjegjësi minimale për momentin Nuk ka kapacitete zyrtare për momentin. Zbatim jozyrtar i transportit dhe mirëmbajtjes së ndërtesave Punë direkte me familjet e fëmijëve me nevoja të veçanta Mbështetje indirekte të shkollave speciale dhe klasave të bashkëngjitura, transportit dhe mirëmbajtjes së ndërtesave QPS-të Qeveritar Fëmijët e rrugës, fëmijët në rrezik. Programet për mbrojtje të fëmijëve në rrezik, mbështetje e strehimoreve, këshilla për gjykatat Fëmijët në rrezik nga varfëria ose problemet e shumta në familje Më shumë pranues sesa ofrues i mbështetjes, zbatimi i politikës qeveritare UNICEF Organizata e OKB-së Mbështetje të gjitha organizatave që merren me fëmijë, avokaci, këshilla për qeverinë në të gjitha nivelet, hulumtim Mbështetje të gjitha organizatave që merren me fëmijë, zakonisht përmes partnerëve vendorë dhe ndërkombëtarë Organizatat vendore dhe ndërkombëtare që merren me fëmijët me nevoja të veçanta Mbështetje direkte për partnerët zbatues HandiKOS OJQ vendore, kryen disa detyra kuazi qeveritare Qendrat e komunitetit, aftësim për mësimdhënës dhe prindër, avokaci, hulumtim, aktivitete joformale Zbatim i projekteve dhe shërbime të vazhdueshme, anketa, aftësime Njerëz me çdo lloj hendikepi, prindërit e tyre dhe mësimdhënësit. Ofrues të shërbimeve të tjera Zbatim direkt i mbështetjes partnere, avokaci dhe lobim Save the Children OJQ ndërkom-bëtare Aftësim për mësimdhënës, avokaci, zbatim në nivel parashkollor, nisma për përfshirje, zhvillim i materialit didaktik Zhvillimi i materialit pedagogjik, aftësim, koordinim të aktorëve, ndërtim i kapacitetit Kryesisht fëmijë parashkollorë dhe të rinj. Zbatim direkt i programeve përfshirëse Kryesisht zbaton fondet e veta, nismat nga aktorët ndërkombëtarë dhe vendorë

51 Drejtësia e mohuar: Gjendja e arsimimit të fëmijëve 51 Emri Statusi zyrtar Rolet & përgjegjësitë Kapacitetet Shënjestra për mbështetje Natyra e mbështetjes KEC OJQ vendore Avokaci, zbatim i projekteve specifike, në veçanti hap-pas-hapi Zbatim i projekteve me partnerët, avokaci, ndërtim i kapaciteteve Shkolla dhe institucione të arsimit të lartë Ndërtim i kapaciteteve dhe nismat e fokusuara FSDEK Ndërkombëtar, qeveri për qeveri Partner i MASHT-it për politikën e arsimit gjithëpërfshirës, përgatitje për zbatim të politikës në të gjitha nivelet nga mësimdhënës gjer në universitet gjer në prindër dhe qeveri Ndërtim i kapaciteteve, vlerësim i nevojave, këshilla për qeverinë në caktimin e prioriteteve, aftësim dhe avokaci në të gjitha nivelet Sistemi i arsimit në të gjitha nivelet Zbatim direkt, avokaci dhe vetëdijësim, mbështetje të partnerëve zbatues, kohëve të fundit MASHT-it Këshillat e prindërve Joqeveritar por vepron nga autoriteti legal Kryesisht zbaton mirëmbajtjen fizike, avokaci, këshilldhënie për zyrtarët qeveritarë Grumbullim të fondeve, ndihma për mirëmbajtje të shkollës, këshilla për shkolla dhe komuna Shkollat dhe komunat, varësisht se kush i zgjedh Zbatim direkt i projekteve të fokusuara, pjesëmarrje në komisionet politike Hader OJQ vendore Zona e Prizrenit, korniza për fëmijë me dëmtime të rënda Zbatim me partnerë, punë direkte vullnetare Fëmijët me paaftësi të rënda dhe prindërit e tyre Zbatim direkt i arsimit plotësues Asociacioni i Sindromës Daun OJQ vendore Zona e Prishtinës Zbatim me partnerët, punë direkte me vullnetarë Fëmijët me sindormën Daun dhe prindërit e tyre Zbatim direkt i arsimit plotësues TEMA OJQ vendore Aftësim për mësimdhënës, programe për fëmijët me nevoja të veçanta Zbatim me partnerë, në veçanti MASHT dhe FSDEK Fëmijët me nevoja të veçanta, prindër dhe mësimdhënës Zbatim direkt me partnerë Care International OJQ ndërkombëtare Punë në komunitet dhe ndërtim i kapaciteteve me pakicat Zbatim i politikave për zhvillim të komunitetit, mbështetje nismave lokale Komunitetet rome, ashkali dhe egjiptiane Ndërhyrje direkte me fondet vetjake, nismat lokale dhe puna në komunitet Balkan Sunflowers OJQ ndërkombëtare Punë në komunitet me pakicat Punë direkte me pakicat, zbatim me partnerët Komunitetet rome, ashkali dhe egjiptiane Zbatim i projekteve të fokusuara SOS Kinderdorf OJQ ndërkombëtare Familjet në rrezik, kandidatët për adaptim Punë direkte me familjet në rrezik dhe fëmijët e braktisur Familjet në rrezik ose të shkapërderdhura Zbatim direkt QPEA OJQ vendore Aftësim psikosocial dhe shpërndarje e materialit të natyrës psikosociale Punë direkte, përfshirë pakicat Këshillim për mësimdhënës dhe fakultetin/ departamentin e arsimit Zbatim i projekteve të ndryshme, eklektik

52 52 Drejtësia e mohuar: Gjendja e arsimimit të fëmijëve 5.4 Çfarë është gjendja e fëmijëve me nevoja të veçanta në Kosovë, në dhe jashtë sistemit arsimor? Çfarë është qasja, kushtet dhe cilësia e mësimnxënies së tyre? Me qëllim që t`i përgjigjemi kësaj pyetje, që aktualisht është zemra e raportit, do ta ndajmë atë në pika: 1) mundësia e qasjes dhe vijimi i shkollimit, 2) kushtet në klasë, 3) plaprogrami, 4) aftësimi për mësimdhënës, 5) atmosfera në klasë dhe 6) aktivitetet pas shkollës. Shumica e të dhënave të prezantuara këtu janë grumbulluar përmes intervistave dhe nga vëzhgimet Mundësia e qasjes dhe vijimi i shkollimit Është pranuar në të gjitha dokumentet zyrtare, dhe është diskutuar në shumë intervista, se shkalla e largimit nga mësimi në Kosovë është 3 për qind, që nga 349,000 nxënës është mbi 10,000 fëmijë. Duhet të theksohet se shkalla e largimit nga mësimi nuk përfshinë parashkollorët pasi që ata nuk janë të obligueshëm. Përveç parashkollorët, duket logjike se shkalla e largimit nga mësimi ngrihet me moshën dhe për pjesën më të madhe përfshinë fëmijët me nevoja të veçanta dhe vajzat adoleshente, prindërit e të cilave i mbajnë ato në shtëpi për arsye kulturore. Një grup tjetër që largohet nga mësimi janë fëmijët e vegjël (të moshës 7-9 vjeç) që ende nuk janë vlerësuar dhe prindërit nuk dinë ku t`i dërgojnë fëmijët e tyre. Një e intervistuar, psikologe në një qendër të shëndetit mendor të fëmijës, thotë se çdo vit ajo sheh rreth 20 fëmijë në atë gjendje, zakonisht nga viset e largëta ku fëmija i vlerësuar është fëmija e parë dhe prindërit nuk janë të njoftuar rreth transportit gjer në shkollën ose në klasën speciale. Shumë nga ata që nuk vijojnë shkollimin ose braktisin shkollimin u përkasin komuniteteve rome, ashkali dhe egjiptiane. Sipas ESK-së (2008) janë rreth 24,000 pjesëtarë të këtyre komuniteteve në Kosovë. Rreth 12,000 janë fëmijë, që do të thotë rreth 670 fëmijë të këtyre komuniteteve janë të lindur për çdo vit, që do të thotë se numri i fëmijëve në mes të moshës 6 dhe 15 vjeçare është rreth 6,500. Sipas raportit të UNICEF-it (2005), 25 për qind e atyre të moshës së shkollës fillore dhe 65 për qind të moshës së shkollës së mesme që nuk shkojnë në shkollë, do të thotë rreth 1800 fëmijë të moshës së arsimit të obligueshëm. Edhe pse arsyet në këto komunitete janë të ndërlikuara, një llogaritje konservative tregon se 1000 fëmijë që nuk vijojnë mësimin janë fëmijë me nevoja të veçanta. Një arsye tjetër për mosvijim të shkollimit është problemi në qasje. HandiKOS-i ka kryer një anketë (gjithashtu e financuar nga UNICEF-i) për gjendjen e fëmijëve me aftësi të kufizuara në Kosovë, në vitin Anketa është kryer me një mostër prej 300 fëmijëve të moshës 4-18 vjeçare, dhe përfaqësim të përafërt të të gjitha grupeve etnike në Kosovë. Mostra përfshiu fëmijë me paaftësi fizike, mendore, të shumta, në të dëgjuar dhe në të pamë. 47 për qind e të intervistuarve ishin analfabetë dhe vetëm 24 për qind vijonin shkollimin në kohën e intervistës. Arsyeja më e zakonshme për mosvijim të shkollimit ishte aftësia e kufizuar e tyre (88 për qind). Edhe pse 75 për qind e prindërve donin që të dërgonin fëmijët e tyre në parashkollor, vetëm 2 për qind e tyre i dërguan ata. 49 për qind varen nga familjet e tyre për transport për në shkollë, përfshirë shkollat speciale ku komuna kërkohet që të ofrojë transportin. Në shkallë kombëtare, HandiKOS-i ka një listë prej 550 fëmijëve që nuk vijojnë shkollat për shkak të aftësive të tyre të kufizuara. Ne intervistuam 35 të këtyre fëmijëve dhe/ose prindërit e tyre. Gjetëm se 80 për qind nuk vijojnë shkollimin për shkak të afëtsive të tyre të kufizuara, që do të thotë se transporti nuk mund t`i dërgojë aty ku nuk ka platformë të pjerrët ose mjete të tjera të qasjes në shkollë, ose ku vetë aftësia e kufizuar e vështirëson mësimnxënien. 10% për qind e fëmijëve të tjerë të intervistuar do të shkojnë në shkollë gjatë këtij viti, dhe 10 për qind të tjetër kishte probleme të tjera (vajzat në klasat e larta fillore nuk mund të paguajnë transportin etj.). Nga vizita jonë në Hader mësuam se 20 fëmijë nuk vijojnë shkollën speciale për shkak se aftësitë e tyre njohëse janë të ulëta. Nëse supozojmë se rreth gjysma e një përqindje janë në nivel intelektual në vend, atëherë duhet të presim se rreth 1800 fëmijë nuk janë pranuar në shkolla speciale për shkak të niveli të ulët njohës. Në vizitën tonë në komuna të ndryshme mësuam këto arsye për largim nga mësimi: distanca nga shkolla, varfëria, arsyet kulturore (fëmijë të pakicave ose stigma në fshatra kundër vajzave që vijojnë shkollimin), arsimimi i ulët/vetëdija e ulët e prindërve, dhe suksesi i ulët në mësimnxënie. Nuk ka dyshim se shumica e këtyre arsyeve janë të lidhura ngushtë me fëmijët me nevoja të veçanta.

53 Drejtësia e mohuar: Gjendja e arsimimit të fëmijëve 53 Gjatë vizitave tona nëpër klasa, një nga mësimdhënëset e një klase të bashkëngjitur përmendi se ajo nuk pranon dy fëmijë në klasë, nëse janë të diagnostikuar me hipofreni. Kjo në Evropën Lindore është ekuivalente me paaftësi intelektuale. Për këtë diagnozë këta fëmijë nuk vijojnë shkollën. Kjo është e pazakontë sepse në përgjithësi kishte një diapazon të gjerë të problemeve të paraqitura nga fëmijët e klasave të bashkëngjitura. Çdo shkollë ka politikat e veta për të pranuar ose refuzuar nxënësit. Ata që refuzohen nga klasat e bashkëngjitura dhe jetojnë larg nga shkolla më e afërt speciale nuk vijojnë shkollën fare. Llogaritja jonë është 10,000 fëmijë nuk vijojnë shkollën, 70 për qind janë fëmijë me nevoja të veçanta. Nëse shikojmë këto të dhëna nga perspektiva tjetër, 7000 nga 55,000 fëmijë me nevoja të veçanta në Kosovë nuk vijojnë shkollën (13 për qind) Kushtet e klasave Tabela 4 tregon kushtet në klasë në klasat e vëzhguara. Llogaritjet e kushteve fizike ishin: Të mira: shkollë e re ose e lyer kohëve të fundit. Qasje e lehtë dhe pa pengesa. Nuk kishte asgjë të pakëndshme në mjedis që do të pengonte mësimin. Shfrytëzimi pedagogjik i mureve, ose së paku dekorime të këndshme. Mesatare: shkolla e vjetër, lyerja nuk është ripërtërirë, por është mbajtur mjaft mirë. Të dobëta: ngjyra bie nga muret, nuk ka kabinet, shkarravinat e fëmijëve nëpër mure, era e rëndë, dhe estetika aq e dobët saqë shpërqendron mësimnxënien. Tabela 4: Kushtet nëpër klasa Kushtet fizike /lloji i klasës E rregullt Bashkëngjitur Shkollë speciale Numri i fëmijëve (mesatarja 32) 6-13 (mesatarja 9) 3-7 (mesatarja 6) Kushtet fizike të mjedisit mirë/mesatar/dobët 10%/45%/45% 10%/45%/45% 30%/60%/10% Muret e klasave të dekoruara 45% 75% 100% Klasat e laboratorë 75% 100% 100% Teknologji në klasë 5% 85% 95% Teknologjia e përdorur gjatë vëzhgimit 0% 10% 0% Numri i orëve në ditë në shkollë Gjatë vëzhgimeve pamë se klasat ishin mjaft të mëdha dhe nuk kishte ndjenjë të turmës së tepërt, edhe bile me 38 fëmijë në klasë. Në klasat e rregullta, muret zakonisht nuk kishin dekorime dhe shpesh shkarravinat e fëmijëve shiheshin nëpër mure. Muret në korridore në anën tjetër ishin të dekoruara. Shpjegimet e dhëna nga mësimdhënësit kishin të bënin me punën në ndërrime prandaj është vështirë që dekorimet të mbahen në gjendje të mirë. Shumica e klasave të rregullta nuk kishin as kabinet. Në një shkollë tualetet kishin rrjedhë dhe kutërbonte era e keqe. Vijimi i shkollës në ndërrime ishte dhënë si arsye që fëmijët kalojnë më pak orë në shkollë. Sidoqoftë, fëmijët në klasat e bashkëngjitura pa ndryshim kishin kohë më të shkurtër në shkollë edhe pse shumica e tyre nuk mësonin në ndërrime ose kishin ndërrime më të shkurtra sesa klasat e rregullta. Fëmijët në shkolla speciale vijonin shkollën në numër të njëjtë sikurse fëmijët në shkolla të rregullta.

54 54 Drejtësia e mohuar: Gjendja e arsimimit të fëmijëve Plaprogrami Planprogrami i përdorur në shkolla nuk është adoptuar për fëmijët me nevoja të veçanta. Mësimdhënësi duhet ose që ta adaptojë për fëmijët me nevoja të veçanta, ose duhet të zhvillojë planprogramin e vet. Këto adaptime nuk i kalohen mësimdhënësve të tjetër, edhe pse mësimdhënësit që punojnë në shkollën e njëjtë shpesh ndajnë rezultatet e punës së tyre ose punojnë së bashku në planet mësimore. Siç u përmend në kapitullin tre, abetarja është shkruar për fëmijët me nevoja të veçanta, por nuk përdoret jashtë shkollës ku është shkruar. Qendrat e resurseve janë themeluar në disa shkolla speciale, por në këtë botim, shfrytëzimi i tyre vetëm tani ka filluar të organizohet Aftësimi i mësimdhënësve Aftësimi para shërbimit. Aftësimi para shërbimit në Kosovë bëhet ose në departamentin e pedagogjisë në Fakultetin Filozofik, ose në Fakultetin e Edukimit që është zhvilluar nga shkolla e lartë e pedagogjisë dhe ka godina në Gjilan, Prizren dhe Gjakovë. Nga të dy institucionet, departamenti i pedagogjisë mbulon më mirë arsimin special për ata që e zgjedhin këtë drejtim. Fakulteti i Edukimit ka një lëndë të obligueshme dhe dy lëndë zgjedhore në arsimin e fëmijëve me nevoja të veçanta. Për momentin, 15 studentë janë në programin Master në arsimin gjithëpërfshirës dhe një person është duke e përgatitur doktoratën në këtë lëmë në Finlandë. Nga intervistat tona duket qartë se nuk ka personel të mjaftueshëm të kualifikuar në Fakultetin e Edukimit për të ofruar aftësim ekstensiv në arsimin gjithëpërfshirës, as në arsimin e fëmijëve me nevoja të veçanta brenda sistemit të rregullt arsimor. Nga mësimdhënësit nëpër shkolla, rreth 20 për qind kanë përfunduar shkollën e mesme (shumica prej tyre janë studentë në Fakultetin e Edukimit), 70 për qind kanë kryer aftësime më të larta në pedagogji (do të thotë fakultetin e edukimit, departamentin e pedagogjisë ose aftësim të lartë pedagogjik para se shkollimit për mësimdhënës t`i jepet statusi i universitetit) dhe 10% kanë vijuar studimet e tjera universitare nga pedagogjia (p.sh. biologji ose albanologji). Prej mësimdhënësve që japin mësim në klasat e bashkëngjitura, afro 85 për qind ishin të kualifikuar për arsimin special. Aftësimi gjatë shërbimit. Janë tre aktorë kryesorë për aftësimin gjatë shërbimit për fëmijët me nevoja të veçanta në Kosovë: FSDEK, Save the Children dhe KEC. MASHT-i shpesh përmendet se ofron aftësime për mësimdhënësit gjatë shërbimit, por zakonisht ky aftësim sponsorohet nga njëri prej aktorëve të sipërpërmendur, ose është zhvendosur në MASHT si pjesë e masave të qëndrueshmërisë. Edhe organizatat e tjera, edhe pse nuk janë përmendur në këtë dokument, ofrojnë aftësime për mësimdhënës: UNICEF, HandiKOS, TEMA, Care International, Balkan Sunflowers dhe QPEA. Nga të gjitha këto organizata janë aftësuar rreth 8000 mësimdhënës në lidhje me fëmijët me nevoja të veçanta, por ky numër tepër i lartë ka dyfishim të madh për dy arsye: e para, shumë mësimdhënës janë regjistruar në më shumë se një aftësim, dhe pasi që organizata zbaton aftësime të financuara nga organizata të ndryshme, aftësimet që raportohen shpesh janë të dyfishuara. Gjithashtu mësimdhënësit kanë marrë pjesë në aftësime njëditore që duhet të vazhdohen për të qenë efektive, por kjo nuk bëhet gjithmonë. Pothuajse të gjithë mësimdhënësit në shkolla speciale dhe klasat e bashkëngjitura (bile edhe ata që zyrtarisht nuk kanë mësuar në arsimin special) janë aftësuar përmes FSDEK-ut, që zakonisht ishin më intensive. Shumë sish gjithashtu janë aftësuar nga aktorë të tjerë dhe vazhdojnë me aftësim ose konsultime formale ose joformale. Edhe pse ky është vetëm fillimi, mësimdhënësit në shkolla speciale dhe klasa të bashkëngjitura janë duke mësuar ngadalë se si të shfrytëzojnë diturinë e tyre në lidhje me punën me nevoja të veçanta, përfshirë qendrat e resurseve. Ky grup i afro 50 mësimdhënësish është ndoshta grupi më së miri i aftësuar nga mësimdhënësit në lidhje me fëmijët me nevoja të veçanta në Kosovë. Mësimdhënësit në çerdhe gjithashtu janë aftësuar në arsimin gjithëpërfshirës dhe në punë me fëmijët me nevoja të veçanta. Aktorët kryesorë në këtë fushë janë Save the Children dhe KEC. Mund të thuhet se afër 100 për qind e këtyre mësimdhënësve janë aftësuar. Ana negative është se vetëm 60 për qind e fëmijëve për kohortë shkojnë në çerdhe. Fundja, afro 2500 mësimdhënës dhe drejtorë shkollash u janë ekspozuar ose arsimit gjithëpërfshirës ose arsimit të fëmijëve me nevoja të veçanta, përmes FSDEK-ut. Ky aftësim ka mbuluar prej zhvillimit personal (mbi 140 mësimdhënës dhe zyrtarë të ndryshëm të arsimit), në rreth 60 orë kredi, gjer në aftësim njëjavor për vështirësitë matematikore (75 mësimdhënës në vitin 2007), gjer në aftësim njëditor për vetëdijesim (të gjithë drejtorët e shkollave). Mbi 2000 mësimdhënës kishin vijuar seminaret TESFA (në drejtim të shkollave efektive për të gjithë), dhe gjithashtu janë aftësuar edhe trajnerët për TESFA.

55 Drejtësia e mohuar: Gjendja e arsimimit të fëmijëve 55 Prej 97 mësimdhënësve në klasa të rregullta që u vëzhguan, shtatë përmendën aftësimin nga FSDEK përderisa 31 të tjerë që u aftësuan në klasat hap pas hapi ishin aftësuar nga KEC. Pesëmbëdhjetë përmendën se ishin aftësuar nga MASHT-i, disa prej të cilave mesiguri të financuara nga FSDEK, Save the Children ose KEC. Shtatë përmendën aftësimin nga organizatat e tjera. Përfundimisht 37 nuk kishin aftësim shtesë. Vetëm 12 kishin më shumë se pesë ditë aftësimi gjatë shërbimit brenda dy vjetëve të fundit. Prej çka grumbulluam nga intervistat dhe grupet e fokusit në seminare që morën pjesë në Prizren, mësimdhënësit në përgjithësi mësuan për metodat dhe qasjet e reja nga njëri-tjetri, gjatë pauzave në sallat e mësimdhënësve ose gjatë pauzës së kafes me kolegët nga shkollat e tjera. Në një shkollë (Gjilan) drejtori përmendi aftësimin nga 11 organizata të ndryshme. Prej 45 mësimdhënësve që morën pjesë në punëtori në Prizren, vetëm dy kishin vijuar aftësimin në lidhje me arsimin gjithëpërfshirës. Gjer 8000 nga 17,500 mësimdhënësit e shkollave fillore të Kosovës kishin pasur aftësime nga aktorët në fushën e fëmijëve me nevoja të veçanta Atmosfera në klasë Në këtë seksion do të merremi me disponimin emocional të klasës, që mund të dallohej nga vëzhgimet në klasë. Si rezultat i vëzhgimeve, mësimet u notuan duke përdorur kriteret nga Udhëzuesi i Stanfordit për kompetencën e mësimdhënësve (Soled, 1995). Pesë nga kriteret e ndërlidhura u përdorën në mënyrë specifike me atmosferën në klasa. Kriteret ishin: 1) synimet përkatëse, 2) ecuria e mësimit, 3) qartësia e mësimit, 4) pjesëmarrja dhe vijimi i nxënësve, dhe 5) raporti mësimdhënës-nxënës. Mësimi u notua nga një gjer në tre në secilën nga pesë kriteret, ku një ishte atmosfera më problematike dhe tre ishte atmosfera më e këndshme. Prandaj nota prej 15 ishte nota më e lartë dhe pesë ishte më e ulëta. Më pas notat u mblodhën për çdo grup. Rezultatet janë treguar në tabelën 5. Tabela 5: Nota mesatare sipas llojit të klasës Lloji i klasës Nota mesatare Shkollat speciale N= Klasa e bashkëngjitur N= Klasa të rregullta hap pas hapi N= Klasat e tjera të rregullta N= Siç mund të shihet nga tabela e sipërme, klasat me atmosferën më të mirë ishin ato të arsimit special, edhe pse klasat hap-pas-hapi nuk ishin shumë prapa. Analiza e rezultateve në mes të klasave të tjera të rregullta tregon se nota e ulët vjen si rezultat i raportit më të dobët mësimdhënës-nxënës (mesatarja = 2.1) dhe për mosadaptimin e synimit të mësimit me llojllojshmërinë e nxënësve në klasë (mesatarja = 1.8). Mësimdhënësit e të gjitha klasave shpesh mund të shihnin përqafimin e fëmijëve, dhe bile në klasat më autoritare fëmijët dukej se kënaqeshin. Mësimdhënësit në klasa të rregullta mund të identifikonin fëmijët me probleme akademike, dhe 9 për qind e fëmijëve ishin etiketuar si të tillë nga mësimdhënësit e tyre. Rreth gjysma e mësimdhënësve punonin me këta fëmijë pasdite. Asnjë nga mësimdhënësit nuk përmendi konsultimet me mësimdhënësit shëtitës në lidhje me këta fëmijë. Përveç një pauze prej 15 minutave gjatë ditës, fëmijët qëndronin në klasë gjatë pauzave Aktivitetet pas shkollës Siç u përmend në kapitullin për metodat, ky studim përqendrohet në arsimin formal. Sidoqoftë, ne vizituam disa organizata që punonin me fëmijët me nevoja të veçanta pas shkollës. Përveç kësaj fëmijët shkojnë në klube komunale (shumica adoleshentë) dhe aktivitetet e tjera që ofrohen nga OJQ-të lokale dhe ndërkombëtare.

56 56 Drejtësia e mohuar: Gjendja e arsimimit të fëmijëve HandiKOS ka qendra në zonat më të populluara. Fëmijët (dhe të rriturit) e regjistruar në HandiKOS vizitojnë këto qendra që ofrojnë aktivitete edukative dhe rekreative. Balkan Sunflowers dhe Care international kanë shënjestruar komunitetet pakicë (në veçanti komunitetet rome, ashkali, egjiptiane) dhe kanë aktivitete të planifikuara për ta, që mbulojnë të gjitha këto komunitete. Gjithashtu ka mësime për fëmijët që nuk vijojnë shkollën, në veçanti gjatë verës. Asociacioni i Sindromës Daun ka ndërtesë në Prishtinë me aktivitete për fëmijët me Sindromën Daun. Hader, siç u përmend më lart, ka ndërtesën ku mbi 200 fëmijë me dëmtime të rënda zhvillojnë aktivitete pas shkollës, dhe në disa raste në vend të shkollës. Disa prindër të fëmijëve me autizëm kanë punësuar privatisht njerëz për të punuar me fëmijët e tyre, e jo si grup. Një nënë ka sjellë privatisht një grup nga profesionistët nga German Applied Behavior Analysis (analiza e aplikuar e sjelljes nga Gjermania) për të aftësuar një student të psikologjisë që të punojë me vajzën e saj. Cilat janë efikasitetet dhe sfidat e të tri sistemeve klasat e bashkëngjitura, klasat e rregullta, dhe shkollat speciale për fëmijët me nevoja të veçanta në Kosovë? Klasat e rregullta: Prej 50,000 fëmijëve të llogaritur me nevoja të veçanta në Kosovë, janë identifikuar rreth 1000 dhe gjenden në klasa të bashkëngjitura ose shkollë speciale. Ngjashëm, është një numër i vogël i fëmijëve zyrtarisht të identifikuar me nevoja të veçanta dhe janë në klasa të rregullta. Afro 7000 nuk vijojnë shkollimin. Kjo do të thotë se 42,000 fëmijët me nevoja të veçanta mbesin në shkolla të rregullta të cilët nuk janë vlerësuar. Trajtimi i këtyre fëmijëve u është lënë mësimdhënësve të rregullt ose prindërve, zakonisht në bazë të intuitës së tyre. Prej 97 klasave që vëzhguam, vetëm dymbëdhjetë fëmijë zyrtarisht janë identifikuar si me nevoja të veçanta (8 nga 12 kishin probleme të dukshme fizike). Qendrat e resurseve dhe mësimdhënësit shëtitës janë instrument për shpërndarje të informatës nëpër shkolla të rregullta, por për momentin janë vetëm gjashtë mësimdhënës shëtitës (tre me orar të pjesshëm) për mbi 900 shkolla të rregullta. FSDEK, Save the Children dhe HandiKOS kanë qendra regjionale të resurseve dhe drejtorët e shkollave kanë vijuar aftësimin për ngritje të vetëdijes për to, por gjatë këtij shkrimi nuk është e qartë se sa prej tyre janë përdorur. Qendrat janë regjionale dhe qasja për mësimdhënësit nga viset e largëta është e vështirë. Është plotësisht e qartë se çdo komunë duhet të ketë një qendër të resurseve dhe çdo shkollë duhet të ketë një mësimdhënës që mund të këshillojë mësimdhënësit në shkolla të rregullta, dhe ky është minimumi absolut për të lëvizur në drejtim të arsimit gjithëpërfshirës dhe resurset më themelore dhe elementare për punën me fëmijët me nevoja të veçanta në shkolla të rregullta. Një nga figurat kyçe në arsimin e fëmijëve me nevoja të veçanta është psikologu i shkollës, i cili duhet të vlerësojë kapacitetet dhe problemet e fëmijës dhe të punojë me personelin e shkollës në zhvillimin e zgjidhjeve. Fatkeqësisht ky resurs tanimë ka filluar gabimisht. Licencimi i psikologëve rregullohet nga Ministria e Shëndetësisë që njeh magjistraturën si pikë hyrëse. Aktualisht mbi 40 psikologë janë të punësuar nëpër shkolla, vetëm gjashtë prej tyre kanë magjistraturën. Të tjerët nuk kanë fare kualifikime për të vlerësuar fëmijët me nevoja të veçanta. Universiteti i Prishtinës ka pranuar 120 persona në programin e magjistraturës në psikologji, dhe, siç u përmend, vetëm gjashtë prej tyre janë punësuar nëpër shkolla. Punësimi i psikologëve të pakualifikuar nëpër shkolla është parodi për fëmijët dhe mësimdhënësit. Kjo praktikë duhet të ndalohet menjëherë. Klasat e bashkëngjitura: Duhet të thuhet se FSDEK II kohëve të fundit ka kryer një studim për efektivitetin e klasave të bashkëngjitura, rezultatet e së cilit ende nuk janë në dispozicion. Prandaj rezultatet e këtij studimi duhet të trajtohen ndaras kur të vihen në dispozicion. Duket se janë tri sfida kryesore në klasat e bashkëngjitura: 1) ofrimi i cilësisë në arsimin e fëmijëve me nevoja të veçanta, 2) integrimi i këtyre fëmijëve në klasa të rregullta, dhe 3) ofrimi i shërbimeve këshillimore për mësimdhënësit e rregullt. Vizioni i FSDEK-ut ishte se mësimdhënësit e këtyre klasave do të kontribuojnë në integrimin e fëmijëve nga klasat e bashkëngjitura në klasat e rregullta dhe do të shërbejnë si resurs profesional për mësimdhënësit e klasave të rregullta. Ky vizion nuk është realizuar ende, por duket se procesi është në fillim. Rezultatet preliminare të studimit të sipërm duket se tregojnë se një numër i vogël i fëmijëve janë kthyer në klasa të rregullta, por jo aq sa shpresohej. Sa i përket cilësisë së arsimit për fëmijët me nevoja të veçanta, punëtorët tanë të terrenit vëzhguan 38 klasa. Prindërit ishin prezentë në 9 klasa dhe vepronin si ndihmës joformalë të mësimdhënësit. Mësimdhënësit në 24 nga klasat mundoheshin që të jenë të përmbajtur, duke adoptuar stilin tradicional të mësimdhënies autoritare, me përparësi që fëmijëve u jepeshin detyra të qarta. Detyrat ishin individuale, që tregon se mësimdhënësit ishin të vetëdijshëm për diverzitetin në klasë. Fëmijët zakonisht qëndronin në klasa, bile edhe gjatë pushimit të gjatë, që në një masë mbyt qëllimin e integrimit në shoqëri me fëmijët që vijojnë shkollën e rregullt. Pamë 9 mësimdhënës shumë të zotuar që të integrojnë fëmijët e tyre në klasa të rregullta, por me pak sukses. Në pesë shkolla u shërbehej tortë fëmijëve gjatë pushimit të gjatë. Gjithashtu ia vlen të thuhet se fëmijët duket se kënaqeshin në klasa, bile edhe me mësimdhënësit më autoritarë. Gjithmonë në klasë kishte atmosferë mësimi. Nuk u vërejtën probleme në sjellje.

57 Drejtësia e mohuar: Gjendja e arsimimit të fëmijëve 57 Në një shkollë në Gjilan u përmendën konsultime për fëmijët me nevoja të veçanta në klasa të rregullta. Kjo nuk u përmend në asnjë shkollë tjetër. Klasat në shkolla speciale: Sikurse në klasat e bashkëngjitura, mund të veçohen tri sfida kryesore për arsimin në shkolla speciale: 1) integrimi i fëmijëve nga shkolla speciale në klasa të bashkëngjitura ose klasa të rregullta, 2) ofrimi i arsimit cilësor për fëmijët në shkollë, dhe 3) ofrimi i shërbimeve këshillimore për shkolla të rregullta. Ka dyfishim të dukshëm të aftësive të kufizuara në shkolla speciale dhe klasa të bashkëngjitura. Rreth 70 për qind e fëmijëve mund të ishin në cilindo prej këtyre klasave dhe kishte shumë fëmijë në shkolla speciale që kishin suksese më të mira sesa fëmijët në klasat e bashkëngjitura. Ishin më pak se 20 fëmijë që pamë me dëmtime të rënda. Faktorët që përcaktojnë vendosjen janë distanca e shkollës speciale nga shtëpia e fëmijës dhe stigma për të dërguar fëmijën në shkollë speciale. Ky fenomen ngre diskutimin e zhvendosjes së fëmijëve në klasat e bashkëngjitura, pasi që shumë fëmijë mund të zhvendosen në klasat e bashkëngjitura nëse ka vend në klasë, nëse fëmija mund të transportohet në shkollë në mënyrë të rehatshme, dhe/ose nëse prindërit janë të vetëdijshëm për të shtyrë çështjen me autoritetet lokale. Disa nga nxënësit në shkolla speciale mund të integrohen drejtpërdrejt në klasa të rregullta si dhe mund të integrohen në klasa të bashkëngjitura. Mësimdhënësit punojnë shumë që të adaptojnë planprogramin për nxënësit e tyre. Nëse ndahen më shumë planprograme të tilla, mësimdhënësit do të duhej të punonin më pak. Kjo mund të bëhet përmes qendrave të resurseve. Pothuajse të gjithë mësimdhënësit dukeshin të motivuar dhe fëmijët duket se kënaqeshin kur shkonin në shkollë. Kur dëmtimet ishin më të rënda, kishte mësimdhënie më të paktë dhe mësimdhënësit kishin më shumë vështirësi për të adoptuar planprograme për këta fëmijë. Sidoqoftë, bile edhe në këtë gjendje ishte e qartë se mësimdhënësit kishin në mendje aktivitetet arsimore. Tabela 6 përmbledh efikasitetin dhe sfidat në këto tri korniza: Tabela 6: Efikasiteti dhe sfidat, kornizat për fëmijët me nevoja të veçanta Klasa/ Efikasiteti sfidat Klasa e rregullt Klasa të bashkëngjitura Klasa në shkolla speciale Planprogram sistematik - Joformal Joformal Mësimdhënës të aftësuar për fëmijët me nevoja të veçanta Pothuajse asnjë ~100% ~100% Strategjia për integrim Zakonisht asnjë Në fillim, disa fëmijë tanimë të integruar 18 Disa fëmijë kanë kaluar në klasat e bashkëngjitura Puna ekipore për fëmijët me nevoja të veçanta Asnjë Asnjë Puna ekipore joformale e përbashkët Zhvillimi IEP Jo Kryesisht joformale Kryesisht joformale, pak formale Parandalim parashkollor/çerdhe Pothuajse asnjë Rreth 50 fëmijë të identifikuar në parashkollorë dhe çerdhe Në fillim, shkollat speciale kanë klasa për parashkollorë Vlerësimi Asnjë nuk u përmend Të gjithë fëmijët me një lloj vlerësimi, zakonisht nga mjeku Të gjithë fëmijët me një lloj vlerësimi, zakonisht nga mjeku Nga kjo tabelë mund të shihet se efikasiteti i përgjithshëm i arsimit me nevoja të veçanta në Kosovë është i ulët, ku më i ulëti është në klasa të rregullta, ku pothuajse nuk ka efikasitet dhe pothuajse gjendjen të gjitha sfidat. Kjo është e zakonshme në shumë vende dhe vë theks më shumë në arsimin special sesa në përfshirje Një anketë është duke u kryer nga KPI në këtë çështje

58 58 Drejtësia e mohuar: Gjendja e arsimimit të fëmijëve 5.5 Shënime për entitetin serb në Kosovë Pasi që ka shumë pak të dhëna, dhe ekziston rreziku se do të gëlltiten në të dhënat për shumicën shqiptare, do të japim pak hapësirë për gjendjen e arsimit të fëmijëve me nevoja të veçanta në viset serbe të Kosovës. Sipas përfaqësuesve nga Save the Children në Mitrovicën veriore 20, në viset serbe është një shkollë speciale dhe dy klasa të bashkëngjitura. 24 fëmijë vijojnë shkollën speciale në Mitrovicën veriore, tetë fëmijë vijojnë klasat e bashkëngjitura në Leposaviq dhe gjashtë në Zubin Potok. Regjistrimi për kornizën speciale vendoset nga një komision komunal. Psikologët, logopedët dhe personeli tjetër mbështetës punësohen për të punuar me fëmijët në klasa speciale. Rreth 80 për qind e mësimdhënësve plotësojnë kërkesat themelore të arsimit formal. Fëmijët mësojnë 3-4 orë në ditë. Shkolla merr parasysh politikat dhe legjislacionin nga Serbia, ashtu që mbështetja nga UNMIK-u/qeveria konsiderohet si mbështetje shtesë, kryesisht financiare. Duket se ka pak vetëdije në komunitet dhe në mesin e prindërve lidhur me nevojat e fëmijëve me nevoja të veçanta, në klasa të arsimit special ose në shkollë për shkak të turpit të prindërve ose indiferencës. Save the Children në Mitrovicën veriore ka themeluar një qendër për integrimin e fëmijëve me aftësi të kufizuara, një qendër rehabilitimi e bazuar në komunitet që ka fituar emër të mirë. Katër shkollat e vëzhguara ishin kryesisht të pastra, por shumë të vjetra. Të gjithë mësimdhënësit duket se kishin shumë durim për fëmijët. Tri nga katër shkolla ishin në fshatra ku, me një përjashtim, ishin më pak se 20 fëmijë në klasë. Në disa klasa ishin më pak se pesë fëmijë. Numri më i lartë i nxënësve në klasë ishte 27. Në çdo klasë kishte tualete dhe shkolla kishte kompjuterë dhe laboratorë. Asnjë nga shkollat e vëzhguara nuk punonte më shumë se një ndërrim. Vëzhguesit komentuan marrëdhëniet e mira në mes të nxënësve dhe mësimdhënësve, në të gjitha vëzhgimet e tyre. Është interesant se kur kërkohej identifikimi i fëmijëve me nevoja të veçanta, më shumë se gjysma e të identifikuarve ishin në mesin e fëmijëve më të mirë në klasë dhe mësimdhënësit përmendën nevojat për ata fëmijë. Përmbledhje Nga informatat në këtë kapitull mund të vërehen situata përmirësimi dhe ato dëshpëruese në nivel politik. Edhe pse UNICEF-i dhe HandiKOS-i kanë siguruar një doracak dhe kanë aftësuar zyrtarët e MASHT-it, procedura nuk zbatohet në terren në asnjë komunë. Gjatë këtij shkrimi, nuk kishte procedurë zyrtare të përcjellë për të identifikuar dhe vlerësuar fëmijët me nevoja të veçanta. Ndarja në mes të sektorëve kombëtarë dhe komunalë në punën me fëmijët me nevoja të veçanta nuk është mjaft e qartë, ashtu që secila anë vendoste në supet e tjetrit përgjegjësinë për përmirësim të shërbimeve me nevoja të veçanta dhe fajin kur përmirësimet nuk bëheshin. Në nivel komunal nuk ka politikë për arsimin gjithëpërfshirës, e as plane për vendosjen e arsimit gjithëpërfshirës si politikë përhapëse. Përjashtim janë tri komunat ku Save the Children ka filluar bashkimin e shërbimeve për vendosjen dhe zbatimin e gjithëpërfshirjes. Një nga arsyet për këtë është se pothuajse të gjithë drejtorët e DKAve janë të rinj dhe nuk kanë kryer procesin e studimit të problemit dhe formulimit të zgjidhjeve të mundshme. Nuk ka bashkëpunim të mjaftueshëm në mes të sektorëve shëndetësorë, arsimorë dhe të mirëqenies në nivel komunal. Prapë përjashtim janë komunat ku punon Save the Children. Janë disa organizata që merren me problemet e fëmijëve me nevoja të veçanta në Kosovë, dhe në mesin e aktorëve kryesorë ekziston një lloj koordinimi. Të gjitha organizatat koordinojnë me MASHT-in, edhe pse MASHT-i nuk ushtron kontroll të madh mbi punën e tyre. Edhe pse shumë përparim është arritur me komunitetet rome, ashkali dhe egjiptiane, gjendja është ende e papranueshme. Një pjesë e problemit është se pjesëtarët e komunitetit janë nga Shqipëria. Gjer tani ky problem nuk është zgjidhur në nivelin politik. Pasi që ka pasur shumë ndjenjë të keqe dhe vullnet jo të mirë për këtë çështje, ne do të qartësojmë vizionin tonë se integrimi është zgjidhje. Pakica serbe shpeshherë ka kushte më të mira sesa shumica shqiptare për shkak të buxheteve të dyfishta. Shtatë mijë fëmijë me nevoja të veçanta nuk vijojnë shkollimin, që do të thotë se 13 për qind e popullsisë së llogaritur nga fëmijët me nevoja të veçanta në Kosovë. 20 Sënimet e dhëna këtu janë përgjegjësi e personit të intervistuar (i cili dha përgjigjet me shkrim) dhe jo doemos korrespondojnë me statistikat zyrtare. Pasi që nuk dihet se sa janë të besueshme burimet, lexuesi ftohet që të shfrytëzojë paragjykimet e veta.

59 Drejtësia e mohuar: Gjendja e arsimimit të fëmijëve 59 Kushtet fizike të klasave janë kryesisht të dobëta. Fëmijët vijojnë shkollimin në ndërrime dhe numri i orëve në shkollë është dukshëm nën standardet evropiane (25 orë në Kosovë përkundrejt orë në javë për Evropën Perëndimore). Fëmijë në klasat e bashkëngjitura shpeshherë vijojnë më pak orë sesa fëmijët në klasa të rregullta. Plaprogrami për arsimin e fëmijëve me nevoja të veçanta është i hapërdarë. Mësimdhënësit joformalisht adaptojnë planprogramin për nevojat e fëmijëve. Ka ndihma të pakta teknike dhe këto rrallëherë përdoren në klasë. Qendrat e resurseve ekzistojnë në nivel regjional. Fakulteti i Edukimit nuk mëson gjithëpërfshirjen si politikë mbizotëruese dhe nuk ka kurse të mjaftueshme për t`i përgatitur mësimdhënësit që të punojnë me fëmijët me nevoja të veçanta. Nuk ka personel të mjaftueshëm të kualifikuar për të dhënë mësim për fëmijët me nevoja të veçanta, e as të japin mësim për praktikat e gjithëpërfshirjes. Ka pasur përpjekje për të ndryshuar këtë gjendje, por jo të mjaftueshme. Prej mësimdhënësve të klasave të bashkëngjitura dhe shkollave speciale, 85 për qind ishin të aftësuar në arsimin special, shumica në Departamentin e Pedagogjisë në Fakultetin e Filozofisë. Afro 8000 (nga gjithsej 17,500) mësimdhënës kanë pasur aftësim gjatë shërbimit për arsimin gjithëpërfshirës ose mësimdhënien për fëmijët me nevoja të veçanta, shumica e tyre ishin vetëm për disa ditë. Mbikëqyrja e mësimdhënësve në këtë lëmë është shumë e vogël. Ka shumë organizata që punojnë në aftësimin e mësimdhënësve, ato koordinohen por nuk drejtohen nga MASHT-i. Klasat në shkollat speciale dhe klasat hap-pas-hapi shkollat e rregullta kanë atmosferën më të mirë në klasë. Për shkak të ndërrimeve, pushimet janë të shkurtra dhe fëmijët nuk dërgohen gjithmonë që të luajnë jashtë. Në klasat e bashkëngjitura, prindërit shpeshherë vijnë në klasë dhe veprojnë si ndihmës ad hoc të mësimdhënësit. Janë punësuar psikologët e pakualifikuar të shkollës gjersa ka edhe të kualifikuar. Për momentin ne përkufizojmë psikologun si psikolog me magjistraturë ose së paku që ka regjistruar programin për Master. Ka probleme të dukshme në integrimin e fëmijëve me nevoja të veçanta nga klasat e bashkëngjitura në klasa të rregullta, dhe IEP-të shpeshherë nuk janë formuluar.

60 60 Drejtësia e mohuar: Gjendja e arsimimit të fëmijëve

61 Drejtësia e mohuar: Gjendja e arsimimit të fëmijëve 61 UNICEF/Kos/2009 UNICEF supported activity, bringing together children from attached and regular classes, Naim Frashëri primary school, Prishtinë/Pristina. Kapitulli 6 E ardhmja E shtrenjta që u dëshmua si shumë e shtrenjët, shumë heroike dhe për tokën, Pasioni që la fushën për të humbur në qiell, Është muzika e dërguar te Zoti nga i dashuri dhe poeti. Robert Browning, Abt Vogler

62 62 Drejtësia e mohuar: Gjendja e arsimimit të fëmijëve Në këtë kapitull do të flasim për strategjinë dhjetëvjeçare të zhvillimit të arsimit parauniversitar në Kosovë (SZHAP). 6.1 Strategjia për zhvillimin e arsimit parauniverzitar Sipas strategjisë për zhvillimin e arsimit parauniversitar në Kosovë (MASHT, 2006), ka pasur një numër zhvillimesh në sferën politike dhe ekonomike të cilat e kanë ndryshuar në thelb kontekstin e përgjithshëm social, politik dhe ekonomik të sektorit arsimor në Kosovë, të cilat ndryshime kanë bër të mundur një planifikim afatgjatë. Sipas SZHAPK-së, nga viti 2000 deri 2005, mbi 700 liderë nga sektori arsimor kanë marrë pjesë në një formë trajnimi të lidershipit në sistemin arsimor në nivele të ndryshme të administratës dhe në institucione të ndryshme të këtij sistemi. Këto programe kanë pasur mungesë qëndrueshmërie dhe intensiteti institucional në adresimin e çështjeve të lidershipit; sidoqoftë, ato kanë luajtur një rol qenësor në ofrimin e shërbimeve themelore edukative në fillim (gjatë fazës emergjente të viteve ), dhe në ngritjen e kualitetit të këtyre shërbimeve në fazën e konsolidimit të sistemit ( ). 21 Sipas autorëve të planit, kjo nënkupton që rishikimi i sistemit arsimor përmes një lidershipi të fuqishëm vendor sapo ka nisur dhe vazhdimi i këtij procesi është vendimtar. Një tipar tjetër i kësaj periudhe (SZHAPK: MASHT 2006) ka qenë transferimi i drejtpërdrejtë i përvojës së deritashme në fushën e lidershipit arsimor nga një numër i madh i ekspertëve ndërkombëtarë te menaxherët vendorë. Vetëm në vitin 2002 në administratën qendrore të MASHT-it ka pasur mbi 30 konsulentë ndërkombëtarë, ekspertë dhe zyrtarë aktivë. Për krahasim, në atë kohë në administratën qendrore ka pasur të punësuar një personel lokal prej 50 vetash. Ekspertë të tjerë kanë qenë të angazhuar në nivel rajonal dhe lokal, në organizata të ndryshme joqeveritare dhe projekte qeveritare për mbështetje të arsimit, të cilët kanë qenë të përfshirë aktivisht në ndërveprim dhe bashkërendim ditor me liderët arsimorë kosovarë dhe menaxherë të të gjitha niveleve. Ka pasur një transfer të kontrolluar të autoritetit nga zyrtarët e UNMIK-ut dhe agjencitë udhëheqëse te personeli vendor (përfshirë pozitat e larta). Edhe me këto ndryshime, SZHAPK tregon për shkelje në punësimin e personelit, nënshfrytëzim të burimeve njerëzore, dhe mungesë të monitorimit, inspektimit dhe vlerësimit, sikurse dhe mungesë të të dhënave të besueshme të sistemit arsimor. Të gjitha këto të lidhura dhe me gjurmimin e papërshtatshëm të studentëve pas largimit nga institucionet arsimore, duket të kenë rezultuar me një cilësi të pakënaqshme të shërbimeve arsimore. SZHAPK aludon se edhe përkundër arritjeve domethënëse (zhvillimi i planprogrameve, teksteve mësimore, etj.) rezultati përfundimtar është një cilësi e pakënaqshme e shërbimeve arsimore dhe ofrimit të arsimit. SZHAPK në vlerësimin e situatës së tanishme disa herë përmend sasinë e energjisë të shpenzuar në ndërtimin e sistemit arsimor në Kosovë. Po ashtu e përmend shumë herë edhe gjendjen e mjerë në të cilën akoma gjendet Kosova. Raporti deklaron se 97 për qind e fëmijëve në moshën e arsimit të obligueshëm (6-15) ndjek mësimin me rregull. Raporti tutje dokumenton numrin e jashtëzakonshëm të edukimit dhe trajnimeve të mësimdhënësve në të gjitha nivelet. Grupet e ekspertëve konstatuan edhe vështirësi e probleme të shumta në fushën e mësimdhënies e të përgatitjes së mësimdhënësve në Kosovë. Raporti konstaton: Në rend të parë, u theksua numri i madh i mësimdhënësve të pakualifikuar në shkollat kosovare (18 për qind në arsimin fillor), mungesa e një baze relevante të të dhënave në fushën e mësimdhënies, mungesa e rregulloreve për akreditim të programeve e të organizatave për aftësim të mësimdhënësve, dhe veçanërisht problemet me nivelin e ulët të të ardhurave të mësimdhënësve dhe sistemin e gabuar dhe jomotivues të kompensimit për punën e kryer. Pamundësia e përfshirjes së të gjithë mësimdhënësve në programet e aftësimit dhe thellësia e programeve trajnuese ishin disa brenga të tjera, që kërkonin trajtim urgjent nga ekspertët në kuadër të procesit të hartimit të strategjisë. Duhet theksuar, se edhe trajnimet e përmendura në raport nuk janë domosdo për arsimin përfshirës ose në çfarëdo pune me fëmijët me nevoja të veçanta. (MASHT, 2006) Një çështje tjetër është infrastruktura. Shkollat janë rindërtuar pas lufte, kurse janë ndërtuar edhe 28 shkolla të reja. 21 Sigurisht se këto trajnime nuk kanë pasur të bëjnë vetëm me fëmijët me nevoja të veçanta.

63 Drejtësia e mohuar: Gjendja e arsimimit të fëmijëve 63 Në programin për zhvillim strategjik dhjetëvjeçar të hartuar nga MASHT në vitin 2006 konfirmohet se: Kosova shoqëri e dijes, e integruar në rrjedha evropiane me mundësi të barabarta për zhvillim personal të të gjithë individëve, të cilët i kontribuojnë zhvillimit të qëndrueshëm ekonomik dhe shoqëror. (MASHT, 2006, f. 40) Formulimi i misionit: Ndërtimi i një sistemi arsimor gjithëpërfshirës, që siguron kushte për formim cilësor të të gjithë individëve, duke kultivuar shprehi të të nxënit gjatë gjithë jetës dhe vlera të qytetarisë demokratike. (MASHT, 2006, f. 41). Objektivat strategjike: 1. Qeverisje, udhëheqje dhe menaxhim cilësor e efikas në sistemin e arsimit 2. Sistem funksional për sigurimin e cilësisë së të nxënit i bazuar në standarde të krahasueshme me vendet e zhvilluara 3. Gjithëpërfshirje, barazi dhe respektim i diversitetit në arsim. Përgatitja dhe zhvillimi profesional i mësimdhënësve 4. Mjedis fizik i përshtatshëm dhe i shëndetshëm për mësimdhënie dhe nxënie 5. Lidhje e qëndrueshme e arsimit me zhvillimet globale ekonomike dhe shoqërore 6. Avancimi i gjendjes materiale të arsimit Edhe pse objektivat e mësipërme janë relevante, objektivi i tretë dhe i katërt janë më të rëndësishmit për sistemin që ka të bëjë me fëmijët me nevoja të veçanta. Le të shikojmë së pari definimin e arsimit gjithëpërfshirës në dokument: Përfshirja e qytetarëve në sistemin e arsimit është një ndër treguesit e zhvillimit të një shoqërie. Barazia nënkupton të qenët i barabartë në status, të kesh mundësi të barabarta, të marrësh një trajtim të barabartë, pa diskriminime, pa barriera dhe pa paragjykime. Ky parim kërkon që të gjithë personave dhe institucioneve të përfshira në arenën e arsimit (si personeli mësimor dhe administrativ, nxënësit, prindërit, komuniteti, grupet e pafavorizuara, shkollat, etj.), t`u jepen të drejta të barabarta sipas statusit të tyre, të trajtohen si të barabartë për një zhvillim normal individual dhe institucional dhe për një përmbushje të suksesshme të detyrave dhe të përgjegjësive. Barazia mund të jetë numerike ose proporcionale. Respektimi i barazisë pranohet si një standard minimal i kulturës së sotme morale dhe arsimore, ndërsa ofrimi i mundësive të barabarta për të gjithë është parakusht për sigurimin e pjesëmarrjes aktive të qytetarëve në jetën shoqërore. (MASHT 2006, f ) Ky definicion përdor përcaktimin minimalist të përfshirjes; p.sh., përfshirja në sistemin arsimor. Ka një rrezik të pashmangshëm në fjalët sipas statusit të tyre, që mund të interpretohet vendosje sipas klasifikimit. Këto probleme rëndohen nga treguesit e objektivit të tretë: 1. Deri në vitin 2017, të gjithë fëmijët do të përfshihen në arsimin e obligueshëm; 2. Deri në vitin 2017, të paktën 70 për qind e fëmijëve të grupmoshës 5-6 vjeç përfshihen në ndonjë formë të edukimit parashkollor, ndërkaq 35 për qind e fëmijëve të grupmoshës 0-5 vjeç përfshihen në edukimin parashkollor; 3. Deri në vitin 2017, të paktën 85 për qind e grupmoshave përkatëse përfshihen në programe të arsimit të mesëm të lartë dhe aftësimit profesional; 4. Deri në vitin 2017, shumica e fëmijëve me nevoja të veçanta përfshihen në arsimin e obligueshëm; 5. Ofrohen programe të ndryshme për të përkrahur kthimin e të rriturve në sistemin e arsimit. (f. 32) Sigurisht se treguesi 1 është në kundërshtim të rrezikshëm me treguesin 4. I pari i referohet përfshirjes së të gjithë fëmijëve në arsimin e obligueshëm, ndërkaq treguesi 4 jep një përshtypje se fëmijët me nevoja të veçanta nuk i takojnë grupit të të gjithë fëmijëve.

64 64 Drejtësia e mohuar: Gjendja e arsimimit të fëmijëve Masa e adreson në veçanti çështjen e fëmijëve me nevoja të veçanta: MASHT, në bashkëpunim me institucione të tjera, krijon kushte për përkrahjen e proceseve inkluzive për fëmijët me nevoja të veçanta në të gjitha nivelet e arsimit. Organizohen aktivitete për vetëdijesimin e shoqërisë mbi rëndësinë e përfshirjes së fëmijëve me nevoja të veçanta. Hartimi dhe zbatimi në shkolla i planprogrameve gjithëpërfshirëse të cilat i përmbushin nevojat individuale të fëmijëve duke zbatuar planin individual të edukimit. Kualifikimi dhe rikualifikimi i mësimdhënësve në sferën e arsimit gjithëpërfshirës. Shndërrimi i shkollave speciale në qendra burimore për të ndihmuar proceset inkluzive në shkollat e rregullta. Krijimi i këshillimoreve psikologjike dhe pedagogjike në shkolla me qëllim krijimin e kushteve për gjithëpërfshirje. Organizohet vlerësimi diagnostikues dhe vlerësimi arsimor. Ndërtohet partneriteti ndërsektorial në mes të arsimit, shëndetësisë dhe mirëqenies sociale, me qëllim avancimin e shërbimeve inkluzive në sistemin arsimor. Zhvillohen shërbimet rehabilituese në nivel komunal. Vendosen standarde profesionale dhe të cilësisë për ekspertë në lëmin e rehabilitimit. (f ) 6.2 Analiza Duket që plani strategjik bën thirrje për realizimin e shumicës së vizionit inkluziv, duke kërkuar që shkollat speciale të shndërrohen në qendra burimore deri në vitin 2017, dhe përpiqet të mbështesë fëmijët me nevoja të veçanta duke futur bashkëpunim ndërsektorial në shkolla, dhe duke thirrur për një diagnostikim profesional të nevojave të veçanta të fëmijëve. Mungesë e spikatur janë mësimdhënësit mbështetës ose ndihmës në klasat inkluzive, dhe numri i kufizuar i fëmijëve në klasë. Për më tepër, nuk është e qartë se çfarë nënkupton MASHT-i me kualifikim të mësimdhënësve për arsim përfshirës. Objektivi tjetër është po ashtu relevant, siç edhe ceket më lart. Ky program kërkon që të gjithë mësimdhënësit të kenë trajnim profesional dhe të kenë të paktën një licencim deri në vitin Deri në vitin 2015, programet trajnuese për mësimdhënës duhet të përmbushin standardet evropiane. Arsimi përfshirës nuk përmendet në përshkrimin e këtij objektivi, por ndoshta mund të supozohet që përmbushja e standardeve evropiane nënkupton edhe arsimin përfshirës. Çështja më domethënëse që ka të bëjë me këtë objektiv, është se si do të arrihet ai. Gjatë shtatë vjetëve të kaluar miliona euro dhe ekspertë të panumërt kanë qenë të përfshirë në trajnimin e mësimdhënësve të shkuar dhe të ardhshëm, dhe rezultati është vetëm 60% prej tyre që kanë pasur ndonjë trajnim. Trajnimi, dhe veçanërisht ritrajnimi i mësimdhënësve, kërkon ekspozim intensiv ndaj parimeve të arsimit përfshirës, ekspozim ndaj mësimdhënësve me përvojë të cilët dinë si të bëjnë arsimim përfshirës në klasa, dhe mbikëqyrje të gjerë përgjatë disa viteve. Për momentin, nuk është e sigurt nëse Fakulteti i Edukimit ka filluar të kthejë mësimdhënësit e përkushtuar në këtë drejtim. Ritrajnimi i mësimdhënësve, kërkon të paktën tre herë më shumë se burimet e harxhuara për momentin, e për më tepër edhe fakti që ne jemi në një kohë kur donacionet për Kosovën (përfshirë SZHAPK) janë duke u pakësuar. Ngjashëm, masa kërkon ndërtimin e shkollave të reja me qëllim të krijimit të kushteve për zhvillimin e mësimit në më së shumti dy ndërrime. Së pari, kjo nënkupton se edhe në vitin 2017 norma do të jetë dy ndërrime. Ky është një nënshtrim i madh ndaj arsimit të padrejtë të të gjithë fëmijëve, e posaçërisht të atyre me nevoja të veçanta. Me orvatje dhe sakrifica ne mund t`ia arrijmë zhvillimit të mësimit me vetëm një ndërrim vetëm në vitin 2017 (shih rekomandimin). Burimet e kërkuara janë shumë më të mëdha nga çfarë është investuar gjerë më tani, dhe prapë mund të deklarojmë që burimet nga komuniteti ndërkombëtar janë duke u tkurrur. Është interesant që plani strategjik nuk e përmend një burim të rëndësishëm me nevoja të veçanta: fëmijët e talentuar.

65 Drejtësia e mohuar: Gjendja e arsimimit të fëmijëve 65 Shkurt, mund të përfundojmë se ky dokument nuk parasheh zgjidhje për problemet urgjente të sistemit arsimor për dhjetë vjetët e ardhshëm, dhe është i pasigurt nëse burimet e përshtatshme do të jenë të disponueshme ose do të shpërndahen në formë të përshtatshme për të adresuar siç duhet atë çfarë është propaguar. Një aspekt pozitiv është që planifikuesit duket se kanë pranuar parimet e arsimit përfshirës, që paraqet një fillim. Përmbledhje Sot ka qenë një ditë e vetmuar. Duket se e nesërmja do të jetë e njëjta gjë. Anonimus (American Blues) SZHAPK paraqet një pasqyrë dëshpëruese për dhjetë vjetët e ardhshëm, ku nuk janë zgjidhur shumë prej problemeve urgjente që kanë të bëjnë me fëmijët me nevoja të veçanta. Autorët e programit duket se i janë bindur një dhjetëvjetëshi tjetër të mundimshëm, që prapë nuk i përmbushë standardet evropiane të shkollave efikase për të gjithë. Sidoqoftë, pritet të ketë një përmirësim në trajnimin e mësimdhënësve për të zhvilluar dhe zbatuar planin e edukimit individual. Duhet të kompletohet transformimi i shkollave speciale në qendra burimore. Në anën tjetër, nuk merret parasysh ose diskutohet dhënia fund e ndërrimeve, ngritja domethënëse e pagave të mësimdhënësve, futja e ndihmësve të mësimdhënësve, nga një ekspert edukativ dhe psikolog në të gjitha shkollat. Nuk parashihen sisteme të barasvlershme me shkollat pritëse.

66 66 Drejtësia e mohuar: Gjendja e arsimimit të fëmijëve

67 Drejtësia e mohuar: Gjendja e arsimimit të fëmijëve 67 UNICEF/Kos/2009 Children and trainers from NGO Tema, getting ready for an outdoor game, Naim Frashëri primary school, Prishtinë/Pristina. Kapitulli 7 Përfundimet dhe rekomandimet Ai ka vizatuar një rreth që më ka qëlluar Heretik, rebel, një gjë për të përçmuar Por dashuria dhe unë kemi pasur zgjuarsinë për të fituar; Kemi vizatuar një rreth që atë brenda e ka kapluar. -Edwin Markham E di. Por nuk e miratoj. Dhe nuk i nënshtrohem. -Edna St. Vincent Millay, Këngë vajtimi