Shqipëria Vlerësimi i qeverisjes në arsim

Transcription

1 Shqipëria Vlerësimi i qeverisjes në arsim 1 Raport Nr AL Shqipëria Vlerësimi i qeverisjes në arsim Perceptimet e familjeve gjatë një periudhe reformimi 28 mars 2011 Departamenti për Zhvillim Njerëzor Zyra Rajonale për Evropën dhe Azinë Qendrore Dokument i Bankës Botërore

2 Shqipëria Vlerësimi i qeverisjes në arsim 1 Raport Nr AL Shqipëria Vlerësimi i qeverisjes në arsim Perceptimet e familjeve gjatë një periudhe reformimi 28 mars 2011 Departamenti për Zhvillim Njerëzor Zyra Rajonale për Evropën dhe Azinë Qendrore Dokument i Bankës Botërore

3 2 Shqipëria Vlerësimi i qeverisjes në arsim Shqipëria Monedha dhe njësitë e barasvlershme (të vlefshme më 30 janar 2011) Lekë = 100,00 USD = 0,96 Euro = 0,72 Njësitë e peshës dhe të matjes <system metrike> Lista e shkurtimeve INSTAT IDRA PBB GPF PKB AMNJ MASH SIG Instituti i Statistikave i Republikës së Shqipërisë Instituti për Kërkime dhe Alternativa Zhvillimi. produkti i brendshëm bruto Linjë Financimi për Partneritet në Qeverisje produkti kombëtar bruto Anketa e Matjes së Nivelit të Jetesës Ministria e Arsimit dhe Shkencës grant për përmirësimin e shkollave Zëvendëspresident, EAQ : Phillippe H. Le Houerou Drejtor për vendin, ECCU4 : Jane Armitage Drejtor për sektorin, ZHNJ : Mamta Murthi (e komanduar) Menaxher për sektorin (ZHNJA) : Jesko Hentschel Koordinator i sektorit për vendin, ZHNJ : Daniel Dulitzky Drejtues i projektit : Truman Packard

4 Shqipëria Vlerësimi i qeverisjes në arsim 3 Falënderime Banka Botërore dëshiron të falënderojë Ministrinë e Arsimit dhe Shkencës ( MASH) të Republikës së Shqipërisë për interesin dhe asistencën e saj gjatë përgatitjes së këtij raport, sidomos Mimoza Agollin (Drejtoreshë Ekonomike, MASH) dhe Floriand Nurçen (Shef Buxheti), të cilët punuan shumë për të mbledhur dhe siguruar të dhëna të rëndësishme statistikore. Duhen falënderuar edhe punonjësit e Institutit të Statistikave (INSTAT) të Republikës së Shqipërisë, për kontributin teknik për përgatitjen e moduleve të qeverisjes për AMNJ-në e vitit 2008, si edhe punonjësit dhe hulumtuesit e Institutit për Kërkime dhe Alternativa Zhvillimi (IDRA) për njohuritë e shkëlqyera teknike, nivelin profesional dhe gatishmërinë për të shikuar dhe zbatuar teknikat e fjalës më të fundit për mbledhjen e të dhënave, në kushte të vështira dhe brenda afateve të shtrënguara. Ky raport është produkt i programit të Bankës Botërore Llogaridhënie për qeverisje më të mirë (P107759), i cili i jep asistencë këshillimore analitike Qeverisë së Shqipërisë, dhe është mbështetur me asistencën financiare të Linjës së Financimit për Partneritet në Qeverisje (GPF). Raporti është përgatitur nga një ekip studiuesish dhe punonjësish të Bankës Botërore: Meltem Aran (konsulent, Kolegji St. Antony, Universiteti i Oksfordit), Shqiponja Telhaj (konsulente, Qendra për Aspektet Ekonomike të Arsimit, London School of Economics ), Gentjana Sula (Nëpunëse për Operacionet, Zhvillimi Njerëzor, Banka Botërore) dhe Truman Packard (Kryeekonomist, Ekonomia e Zhvillimit Njerëzor, Departamenti Rajonal për Evropën dhe Azinë Qendrore, Banka Botërore). Ekipi ka marrë mbështetje dhe kontribute teknike nga Lorena Kostallari (Nëpunëse e Lartë për Operacionet, Zhvillimi Njerëzor, Banka Botërore). Gentjana Sula administroi edhe diskutimet e rëndësishme dhe shkëmbimet e informacionit me Qeverinë nga Zyra e Bankës Botërore në Tiranë. Andrea Guedes (Nëpunëse e Lartë për Operacionet, Zhvillimi Njerëzor, Banka Botërore) dha komente të dobishme për të siguruar aktualitetin operativ të këtij dokumenti. Mbështetjen administrative dhe logjistike e ka dhënë, nga Uashingtoni, Katerina Timina (Asistente Programi, ECSHD) dhe, në Tiranë, Elda Hafizi (Asistente Programi, ECCAL). Ekipi punoi nën drejtimin e Tamar Manuelyan Atinc dhe Mamta Murthi (Drejtori i mëparshëm dhe ekzistues, Zhvillimi Njerëzor, Evropa dhe Azia Qendrore, Banka Botërore); Janë Armitage (Drejtoreshë për Vendin, Ballkani Perëndimor, Banka Botërore); Gordon Betcherman dhe Jesko Hentschel (menaxher i mëparshëm dhe aktual për Ekonominë e Zhvillimit Njerëzor, Evropa dhe Azia Qendrore, Banka Botërore); Camille Lampart Nuamah dhe Kseniya Lvovsky (menaxhere e mëparshme dhe aktuale, Shqipëri, Banka Botërore) dhe Daniel Dulitzky (koordinator i sektorit për vendin, Ballkani Perëndimor, Zhvillimi Njerëzor, Banka Botërore). Recensentët e këtij raporti janë Magnus Lindelow (ekonomist i lartë, Zhvillimi Njerëzor, Rajoni i Azisë Lindore dhe Paqësorit, Banka Botërore), Mattias Lundberg (ekonomist i lartë, Rrjeti për Zhvillim Njerëzor, Banka Botërore) dhe Waly Wane (ekonomist i lartë, Ulja e Varfërisë dhe Drejtimi Ekonomik, Rajoni i Afrikës, Banka Botërorë), të cilët dhanë orientime të dobishme qysh në fillim të programit AAA dhe ruajtën një standard të lartë cilësie teknike të ekipit. Falënderime të veçanta për Clelia Rontoyanni (Specialiste për Sektorin Publik, Ulja e Varfërisë dhe Drejtimi Ekonomik, Banka Botërore) e cila bashkëpunoi me ekipin gjatë përgatitjes së Shqyrtimit të Qeverisjes së Vendit për Shqipërinë dhe për sugjerimet e saj të cilat e fuqizuan këtë raport dhe Dena Ringold (Ekonomiste e Lartë, Zyra e Kryeekonomistit, Rrjeti për Zhvillim Njerëzor, Banka Botërore) e cila u kujdes për përputhjen midis këtij raporti dhe punës së gjerë të Rrjetit për Zhvillim Njerëzor të Bankës Botërore në funksion të përmirësimit të qeverisjes dhe llogaridhënies në sektorët shoqërorë.

5 4 Shqipëria Vlerësimi i qeverisjes në arsim Tryeza e Lëndës Pjesa I. Hyrje, konstatimet kryesore dhe mesazhet për bërësit e politikave...5 Pjesa II. Përmirësimi i qeverisjes në sektorin arsimor të Shqipërisë...9 Pjesa III. Perceptimet dhe përvojat lidhur me reformën e qeverisjes në arsim...16 Pjesa IV. Përfundime si informacion për politikat...24 Bibliografi...27 Shtojca statistikore Tryeza e Figurave Figura 1. Mësuesit konsiderohen relativisht më pak të korruptuar se mjekët...10 Figura 2. Ministria e Arsimit dhe Shkencës konsiderohet më transparente...10 Figura 3. Ecuria shkollore, sipas vendeve, duke kontrolluar treguesin e të ardhurave...11 Figura 4. Raportet nxënës-mësues në shkollën fillore dhe të mesme, në disa vende të përzgjedhura...12 Figura 5. Paga e mësuesve në Shqipëri dhe në disa vende të përzgjedhura...13 Figura 6. Ndryshimet në drejtësinë e perceptuar në vendosjen e notave në maturën shtetërore...17 Figura 7. Perceptimet për ndryshimet në cilësinë, shtypin dhe përmbajtjen e librave shkollorë...18 Figura 8. Perceptimet për ndryshimet në kostot e librave shkollorë...18 Figura 9. Perceptimet për ndryshimet në motivimin e mësuesve...19 Figura 10. Përhapja e kurseve private, Figura 11. Ndryshimi në shpenzimet familjare për kurset private si përqindje e shpenzimeve gjithsej, Figura 12. Ndryshimi në shpenzimet familjare për kurset private si përqindje e shpenzimeve për arsimin, Figura 13. Shpenzimet familje për libra shkollorë, si përqindje e shpenzimeve arsimore për nxënës gjithsej...23 Figura 14. Mbulimi dhe rëndësia e subvencioneve të librave shkollorë...23 Tryeza e Tabelave Tabela 1. Prindërit janë më të kënaqur me maturën shtetërore, por, megjithatë, raportohen probleme...17 Tabela 2. Përhapja e kurse private, sipas ofruesve, Tabela 3. Shpërndarja e shpenzimeve për subvencionet e librave shkollorë në vitin Shtojca statistikore 1 Tabela A.1.1 Perceptimet e familjeve në lidhje me ndryshimet në provimin e maturës shtetërore...29 Tabela A.1.2 Perceptimet e familjeve në lidhje me librat shkollorë...30 Tabela A.1.3. Perceptimet e familjeve në lidhje me motivimin e mësuesve...30 Tabela A.1.4. Përhapja e kurseve private, Tabela A.1.5. Përhapja e kurseve private, sipas ofruesve, Tabela A.1.6. Shpenzimet familjare për kurset private, Figura A.1.7. Shpenzimet familjare për libra shkollorë, si përqindje e shpenzimeve arsimore për nxënës gjithsej...31 Tabela A.1.8. Shpenzimet familjare për librat shkollorë, përpara dhe pas subvencioneve...32

6 Shqipëria Vlerësimi i qeverisjes në arsim 5 Pjesa I. Hyrje, konstatimet kryesore dhe mesazhet për bërësit e politikave 1. Ky raport përqendrohet te perceptimet dhe përvojat që kanë familjet në lidhje me qeverisjen e ofrimit të shërbimeve të arsimit, gjatë një periudhe reforme të vazhdueshme, të drejtuar nga Ministria e Arsimit dhe Shkencës (MASH). Nga viti 2005 deri në vitin 2008, MASH bëri ndryshime të konsiderueshme në funksion të përmirësimit të motivimit të mësuesve dhe të rritjes së cilësisë dhe transparencës në realizimin e shërbimeve arsimore. Në këtë raport, paraqiten rezultatet e analizës, e cila përdor të dhëna të reja nga një modul i ndërtuar enkas, që i është shtuar valës së vitit 2008 të Anketës së Matjes së Nivelit të Jetesës (AMNJ) në Shqipëri, për t i mbuluar më mirë ndryshimet në qeverisjen e arsimit. Raporti shoqërohet nga një vëllim i veçantë teknik [ose plotësohet nga një studim më akademik, i botuar në serinë e materialeve të punës të Bankës Botërore për hulumtimin e politikave] në të cilin paraqiten rezultatet e Anketës së Grupeve të Interesit të Shkollave dhe të Eksperimenteve Laboratorike në Shqipëri, të realizuara me një kampion përfaqësues në nivel kombëtar të shkollave fillore në vjeshtën e vitit Anketa me Grupet e Interesit të Shkollave dhe Eksperimentet Laboratorike u ofrojnë bërësve të politikave një burim të pashoq informacioni për marrëdhëniet midis prindërve, mësuesve, administratorëve dhe komunitetit; për mënyrën si i përdorin grupet e ndryshme të interesit strukturat e qeverisjes të shkollave; për kërkesën e prindërve për llogaridhënie më të madhe dhe qeverisje më të mirë; dhe për shkallën me të cilën shoqërohen me rezultate arsimore dallimet e ndjeshme të llogaridhënies dhe qeverisjes midis shkollave. Në Kutinë 1, në fund të kësaj pjese të raportit, jepet një përmbledhje e rezultateve dhe konstatimeve kryesore që mund të nxirren nga kjo punë. 2. Konstatimet dhe mesazhet kryesore të këtij raporti paraqiten në Pjesën I, ndërsa analiza mbështetëse jepet në pjesën tjetër të tij. Pas hyrjes dhe përmbledhjes së përfundimeve, Pjesa II përshkruan punën e Qeverisë për ta përmirësuar transparencën dhe qeverisjen në sektorin e arsimit, dhe aspektet e ofrimit të arsimit në Shqipëri të cilat janë të rëndësishme për të kuptuar rezultatet e prezantuara në pjesët në vijim. Pjesa III fillon me të dhëna përshkruese të cilat mbulojnë perceptimet e shqiptarëve që kanë kërkuar dhe kanë marrë shërbime arsimore, por mbështetet në këtë material subjektiv përmes matjeve objektive të përvojave të familjeve në lidhje me qeverisjen e dobët në sektorin e arsimit, duke përfshirë edhe kostot që u lindin për shkak të këtyre dobësive. Në Pjesën IV sintetizohen mesazhet e rëndësishme për bërësit e politikave, të cilat dalin nga ky material. Në fund të raportit, është futur një shtojcë statistikore për ata lexues të cilët kanë prirje teknike dhe të cilët dëshirojnë të shohin të dhënat mbi të cilat mbështeten trajtesat në tekstin kryesor. 3. Është e rëndësishme që, qysh në fillim, të theksohen kufizimet e analizës së paraqitur në këtë raport. Të dhënat nga moduli i ri i AMNJ-së nuk mund të përdoren për të vendosur lidhje shkak-pasojë në mënyrë që të gjykohet për rezultatet e reformës së arsimit prej vitit Janë marrë disa masa për t i kapërcyer këto kufizime duke përdorur teknika statistikore, mirëpo ato nuk mund të shërbejnë si zëvendësuese të hartimit të një strategjie për vlerësimin e efektit të reformave strukturore dhe vendosjen në jetë të saj përpara zbatimit të tyre. Vrojtimi i Grupeve të Interesit dhe Eksperimentet Laboratorike në Shqipëri mund të përdoren në të ardhmen si vijë starti për një strategji të tillë, për të matur dhe vlerësuar në mënyrë rigoroze efektin e reformave për autonominë e shkollave apo të nismave të tjera për arsimin fillor. Sidoqoftë, duke pasur këto kufizime në mendje, analiza e të dhënave nga moduli i AMNJ 2008 ofron një informacion të vlefshëm për qeverinë, në lidhje me përpjekjet e saj për ta fuqizuar qeverisjen në sektorin e arsimit.

7 6 Shqipëria Vlerësimi i qeverisjes në arsim Përmbledhje e konstatimeve dhe informacioneve për politikat 4. Përpjekjet e Qeverisë për ta rritur transparencën e provimit pranues në universitete, të Maturës së Shtetit, janë vlerësuar pozitivisht nga prindërit. Shumica e pjesëmarrësve në AMNJ mendojnë se saktësia dhe drejtësia e vendosjes së notës janë rritur. Të dhënat tregojnë gjithashtu se, pavarësisht shqetësimeve të Qeverisë, përhapja e pagesave private për orë private me mësuesit është relativisht e ulët dhe ka rënë gjatë periudhës së rritjes së rrogave të mësuesve dhe përmirësimeve të paanshmërisë dhe transparencës në vlerësimin e nxënësve. Për bërësit e politikave të shqetësuar se mësuesit me moral të ulët mund ta përdorin detyrën për të nxitur kërkesë për trajtim preferencial në formën e orëve private me pagesë, ky lajm është i mirë. 5. Pas një rritjeje të shpejtë gjatë periudhës , ka pasur një rënie në përhapjen e kurseve private, në të gjitha nivelet e arsimit. Në përgjithësi kjo prirje është pozitive dhe, po të kemi parasysh theksin që i kanë vendosur këtij problemi autoritetet, kjo rënie pas vitit 2005 është një shenjë e mirë. Megjithatë, mes atyre pak nxënësve që ndjekin kurse private, përqindja në arsimin e mesëm që ndoqën kurse private me pagesë nga mësuesit e tyre u rrit në vitin 2008, në krahasim me vitin Edhe kostoja reale e kurseve private është rritur prej vitit 2002, dhe është rritur më shumë për familjet më të varfra. Megjithatë, në raport jepen argumentet mbështetëse për këto vrojtime dhe arsyet përse kurset private jo medoemos mund të tregojnë një problem qeverisjeje. 6. Edhe puna e Qeverisë për ta përmirësuar prokurimin e librave shkollorë është vlerësuar lart nga prindërit. Një sistem jotransparent prokurimi mundësonte lulëzimin e praktikave të bashkëpunimit në oferta çka e ulte cilësinë dhe i frynte çmimet, duke i shtyrë fuqimisht autoritetet arsimore të veprojnë në lidhje me këtë. Zëvendësimi i këtij sistemi me një model transparent të mbështetur në treg i cili ofron një mundësi më të madhe zgjedhjeje për mësuesit dhe prindërit është pritur në përgjithësi shumë mirë. Prindërit e vlerësojnë lart cilësinë e përmbajtjes dhe shtypit, megjithëse ata thonë edhe se këto përmirësime janë shoqëruar me çmime më të larta. Po kështu, Qeveria ka krijuar një fond për financimin e faktorëve të mësimdhënies të mbështetur në një formulë sipas numrit të nxënësve, dhe shkollat janë në gjendje të porosisin materialet që dëshirojnë në bazë të buxhetit të shpërndarë, duke e fuqizuar më tej transparencën dhe duke e rritur më tej mundësinë e zgjedhjes për shkollat. 7. Një program i subvencionimit të librave shkollorë, i prezantuar nga Qeveria, e zbut koston e librave shkollorë. Analiza nga AMNJ 2008 tregon se subvencionimi e lehtëson barrën e shpenzimeve kryesisht për familjet e varfra. Megjithatë, efekti progresiv i subvencionimit të librave shkollorë mund të përmirësohej edhe më shumë. Përmirësimet e pritura të mekanizmit të përzgjedhjes së përfituesve, i cili përdoret për të përcaktuar të drejtën e përfitimit nga programi i ndihmës ekonomike, mund të çojë në një shpërndarje edhe më progresive, duke qenë se përdoren të njëjtat kritere përfitimi për të identifikuar shumë familje të cilat Qeveria përpiqet t i ndihmojë përmes subvencionit. Krahas përmirësimeve në përzgjedhjen e përfituesve, ndryshimet në mënyrën se si është strukturuar dhe jepet subvencioni (hë për hë, jepet në formën e rimbursimit të shpenzimeve të kryera për librat shkollorë, çka e vendos mbi prindërit barrën e plotë të kostove të veprimit) mund ta rriste efektin progresiv të programit, sidomos në zonat e largëta ku kalimi i informacionit midis DAR-ve, librashitësve dhe familjeve nuk bëhet në kohë dhe me plotësi. 8. Këto rezultate çojnë në tre përfundime të përgjithshme të cilat janë të rëndësishme të mbahen parasysh nga bërësit e politikave kur të shqyrtojnë marrjen e masave të mëtejshme në funksion të fuqizimit të ecurisë përmes një qeverisjeje më të fortë të sektorit të arsimit. 9. Së pari, ndryshimet e institucioneve, të cilat e largojnë rëndësinë nga liria e vendosjes dhe mbështetja te njohjet personale, drejt standardeve të qarta e të zbatuara njësoj kudo, ka

8 Shqipëria Vlerësimi i qeverisjes në arsim 7 të ngjarë të jenë të mirëpritura meqenëse e rrisin besueshmërinë dhe drejtësinë. Shembull për këtë është vlerësimi pozitiv i reformës së maturës së shtetit, çka përbën ogur të mirë për vendimin e kohëve të fundit të Qeverisë për të futur një provim lirimi të administruar në mënyrë qendrore, në fund të arsimit nëntëvjeçar. 10. Së dyti, cilësia mund të rritet përmes futjes së forcave më të shumta të tregut dhe përmes një zgjedhjeje më të madhe në prokurimin e materialeve. Përmirësimet e cilësisë që kanë ardhur nga rritja e mundësisë së mësuesve për të zgjedhur mes një vargu librash shkollorë dhe futja e konkurrencës së tregut në prokurimin e librave shkollorë janë mësime që duhen nxjerrë dhe zbatuar për reforma të tjera të ngjashme për mënyrën e prokurimit të faktorëve të tjerë të arsimit. 11. Së treti, transparenca dhe pasja e informacionit kanë rëndësi kritike për përmirësimin e qeverisjes përmes një llogaridhënieje më të madhe. Reformat e Qeverisë në sektorin e arsimit kanë një tipar të përbashkët: transparencë. Kur performanca është e dukshme për grupet e interesit, stimujt dhe mekanizmat për përmirësimin e saj krijohen më lehtë. Në këtë raport paraqiten prova për një reagim më pozitiv ndaj rritjes së transparencës në sektorin e arsimit, që është bërë gjatë viteve të fundit. Reagim tjetër pozitiv mund të vinte nga publikimi i rezultateve të provimit të maturës (dhe të rezultateve të provimit të ri në fund të arsimit nëntëvjeçar) për secilin qark dhe shkollë në mënyrë të atillë që të mundësojë krahasimin e ecurisë së shkollave dhe qarqeve. Kështu, shpresohet se nxënësit dhe familjet e tyre do të viheshin në dijeni të dallimeve sa i takon cilësisë dhe mundësive dhe të ushtronin presion për të reformuar shkollat me ecuri të dobët. 12. Ministria e Arsimit dhe Shkencës po kërkon ta çojë më tej përpara qeverisjen përmes fuqizimit të angazhimit të prindërve dhe komunitetit në strukturat e llogaridhënies me pjesëmarrje. Ministria ka zbatuar reforma që kanë pasur si qëllim fuqizimin e pavarësisë së këshillave të shkollave dhe komiteteve të prindërve dhe po shikon mundësinë e marrjes së masave për ta rritur autonominë e shkollave dhe për ta bërë financimin e arsimit më të lidhur me prioritetet e grupeve të interesit. Për të krijuar një mjedis pozitiv për një angazhim më të madh të prindërve dhe komunitetit në qeverisjen e shkollave, është ndryshuar përbërja e këshillave të shkollave në mënyrë të atillë që drejtorët e shkollave të mos jenë më anëtarë në këta këshilla dhe që prindërit dhe anëtarët e komunitetit të kenë përfaqësim dhe fuqi më të madhe në ta. Këshillave u është dhënë përgjegjësi më e madhe për monitorimin e veprimeve të administratorëve të shkollave dhe prej tyre pritet të luajnë, më pas, një rol në përzgjedhjen e drejtorëve dhe mësuesve në shkolla. Këshillave të shkollave u është dhënë përgjegjësia edhe për shqyrtimin dhe miratimin e planeve vjetore të shkollave dhe për miratimin e buxheteve të shkollave. 13. Kërkesa e grupeve të interesit për llogaridhënie shihet në rezultatet e Vrojtimit të Grupeve të Interesit dhe Eksperimenteve Laboratorike në Shqipëri, i kryer në vjeshtën e vitit Vrojtimi ofron informacion kritik për ekzistencën dhe funksionimin e strukturave të llogaridhënies me pjesëmarrje (këshillave të shkollave) të cilat autoritetet po përpiqen t i fuqizojnë. Vrojtimi zbuloi se në kundërshtim me udhëzimet e dhëna nga MASH, në rreth 30% të shkollave, drejtori i shkollës vazhdonte të merrte pjesë në mbledhjet e këshillit të shkollës dhe jepte votën e vet. Nuk kishte dallime sa i takon këtij treguesi midis shkollave në fshat apo në qytet. Nxitës ishte konstatimi sipas të cilit në rreth 81% të shkollave, sipas përgjigjeve të prindërve anëtarë të këshillave të shkollave, përfaqësuesit e prindërve qenë zgjedhur nga prindërit dhe nuk qenë caktuar nga mësuesit, ndërsa në 43% të shkollave mësuesit anëtarë të këshillave të shkollave zgjidheshin nga mësuesit dhe nuk caktoheshin nga drejtorët e shkollave. Megjithatë, këto përqindje qenë ndjeshëm më të larta në shkollat në qytet në krahasim me ato në fshat. 14. Vrojtimi i grupeve të interesit të shkollave zbuloi se ndryshimet midis përbërjes së këshillave të shkollave shoqëroheshin me dallime të konsiderueshme në shkallën e informimit të prindërve lidhur me qeverisjen e shkollave. Rreth 43% e prindërve nuk e dinin që ekzistonin

9 8 Shqipëria Vlerësimi i qeverisjes në arsim këshillat e shkollave dhe 28% nuk e dinin se kishte përfaqësues të prindërve për klasë. Vetëm rreth 80% e atyre prindërve që qenë të informuar për ekzistencën e këshillave të shkollave e dinin se kishte prindër anëtarë në to dhe nga këta, 72% nuk ua dinin emrat prindërve anëtarë. Vetëm një e dyta e prindërve thanë se merrnin pjesë në zgjedhjen e përfaqësuesve prindër të klasave dhe rreth 70% e atyre që nuk merrnin pjesë nuk ishin në dijeni të ekzistencës së përfaqësuesve prindër të klasave apo të faktit se këta përfaqësues duhet të zgjidheshin nga prindërit. Për më tepër, vrojtimi konstatoi se madje edhe mes atyre prindërve që marrin pjesë në zgjedhjen e përfaqësuesve prindër të klasave, njohuria për këshillat e shkollave dhe përgjegjësitë e këtyre këshillave qenë të ulëta. Kjo tregon se problemet me informacionin janë të rënda, madje edhe mes prindërve të cilët marrin pjesë në njëfarë mënyre në qeverisjen e shkollave. Mungesa e informacionit mes prindërve të mbuluar nga vrojtimi ishte më e rëndë në shkollat në fshat sesa në ato në qytet. 15. Eksperimentet laboratorike të sjelljes u përpiluan për t iu përgjigjur pyetjes: Sikur prindërit të ishin më të informuar për strukturat e llogaridhënies me pjesëmarrje të shkollave, a do të merrnin pjesë ata në kërkesën e llogarisë ndaj shkollave dhe mësuesve? Nuk është për t u habitur që, në këto lojëra, vendimi i prindërve për të lidhur burimet personale për kërkesën e llogarisë ndaj mësuesve ishte më i përhapur te prindërit në gjendje më të mirë ekonomike dhe me arsim më të lartë. Ajo që nuk pritej ishte se prindërit që me të vërtetë merrnin pjesë në strukturat e llogaridhënies në shkolla (si përfaqësues prindër të klasave në këshillat e shkollave) nuk e kishin predispozitën për t u angazhuar në vendosjen e gjobave në lojë. Më tej, prindërit që qenë më pak të informuar për shkollat e frekuentuara nga fëmijët e tyre kishin të njëjtën gatishmëri për të marrë pjesë në vendosjen e gjobave në këto lojëra. Mirëpo, shkalla me të cilën prindërit pjesëmarrës u kërkonin llogari mësuesve në këto lojëra varej shumë nga fakti nëse strukturat pjesëmarrëse de jure me pjesëmarrje (përfaqësuesit prindër të klasave dhe këshillat e shkollave) qenë kompromentuar apo jo de facto. Më konkretisht, përfaqësuesit prindër të klasave në këshillat e shkollave të emëruar në këtë cilësi nga mësuesit, dhe jo të zgjedhur nga prindërit, qenë konsiderueshëm më pak kërkues kundrejt mësuesve kur vinin re se mësuesit silleshin në mënyrë egoiste në këto lojëra. Për më tepër, prindërit të cilët mendonin se kishte parregullsi dhe abuzime në emërimin e mësuesve qenë konsiderueshëm më kërkues ndaj mësuesve në lojë. 16. Këto konstatime nga Vrojtimi i Grupeve të Interesit dhe Eksperimentet Laboratorike në Shqipëri duhet ta inkurajojnë MASH-në për ta çuar më tej fuqizimin e strukturave të llogaridhënies me pjesëmarrje. Së pari, shkalla me të cilën prindërit e nxënësve të shkollave fillore në Shqipëri janë të gatshëm të marrin pjesë në lojë është ogur i mirë për objektivat e Qeverisë për ta rritur angazhimin e prindërve në strukturat e llogaridhënies dhe qeverisjes në shkolla. Ky është lajm i mirë për Qeverinë dhe i mbështet hapat që ka marrë dhe planifikon të marrë Qeveria për ta fuqizuar qeverisjen dhe autonominë e shkollave. Së dyti, cilësia e strukturave të llogaridhënies dhe mënyra se si perceptohet qeverisja ndikon te vendimet e prindërve për t u përfshirë apo jo. Kjo duhet t u tregojë autoriteteve rëndësinë e monitorimit të zbatimit të reformave të qeverisjes së shkollave për të siguruar minimizimin e shmangies prej tyre. Së treti, ka vend të konsiderueshëm për ta përmirësuar shkallën e informimit të prindërve lidhur me reformat e qeverisjes së shkollave dhe mënyrën se si mund të marrin një rol më aktiv tani në kërkesën e llogarisë ndaj mësuesve dhe administratorëve të shkollave. Kjo mungesë informimi konstatohet edhe tek ata prindër të cilët tani marrin pjesë si përfaqësues të zgjedhur të klasave. 17. Rezultatet e vrojtimit dhe eksperimenteve laboratorike shpjegohen me hollësi në një material pune kërkimor për politikat i Bankës Botërore (Serra, Barr dhe Packard, 2011).

10 Shqipëria Vlerësimi i qeverisjes në arsim 9 Pjesa II. Përmirësimi i qeverisjes në sektorin arsimor të Shqipërisë 18. Në vitet që pasuan tranzicionin në shumë vende ish-socialiste, pati një rënie të madhe të mbulimit dhe cilësisë së shërbimeve sociale. Shqipëria e filloi tranzicionin me një popullsi me më shumë vite shkollimi se në vendet e tjera në zhvillim me të ardhura të ngjashme për frymë. Në Shqipëri dhe në mbarë rajonin, shkalla e regjistrimit në shkollë ra dhe, në disa raste, ende nuk i ka arritur nivelet e periudhës përpara tranzicionit, progresi në uljen e shkallëve të vdekshmërisë dhe sëmundshmërisë ka qenë i ngadaltë dhe familjet vazhdojnë të përballen me shpenzime private në pikat e marrjes së shërbimeve shëndetësore. Në përgjigje të këtij përkeqësimi, shumë prej vendeve të Evropës Qendrore dhe Lindore kanë bërë hapa të mëdhenj për përmirësimin e ecurisë së shërbimeve sociale. Masat e marra ndryshojnë shumë, por një temë e përbashkët ka qenë sjellja më afër përfituesve e përgjegjësisë për realizimin e shërbimit, dekoncentrimi, delegimi dhe madje kalimi në bazë i funksioneve tek autoritetet vendore, dhe privatizimi për të krijuar tregje të reja, duke tërhequr ofrues fitimprurës dhe jofitimprurës të shërbimeve. Pavarësisht nga paketa e alternativave të reformës që është zgjedhur, vitet e përvojës dhe mësimet e nxjerra po çojnë në lindjen e një konsensusi: që i duhet treguar vëmendje nga afër fuqizimit të strukturave të qeverisjes për të sjellë përmirësime afatgjata të ecurisë. 19. Qeverisja e dobët në realizimin e shërbimeve sociale shpesh u shkakton kosto të larta të drejtpërdrejta familjeve. Edhe pse familjet i prek edhe qeverisja e dobët në fushat e tjera të administratës publike, mund të thuhet se qeverisja e dobët në sektorët socialë vendos një barrë më të rëndë. Ndryshe nga investitorët dhe firmat e huaja, 1 familjet (sidomos familjet me fëmijë) kanë kontakte më të shpeshta me ofruesit e shërbimeve shëndetësore dhe arsimore sesa me ofruesit e tjerë të shërbimeve publike. Mund të thuhet se kërkesa e familjeve për arsim dhe shëndetësi është më pak elastike në krahasim me kërkesën e tyre për shërbime të tjera publike. Dhe barra e qeverisjes së dobët në sektorët socialë ka të ngjarë të bjerë më rëndë mbi familjet më të varfra, për të cilat kostoja e alternativave të ofruara nga sektori privat është e papërballueshme. Për këto arsye, fuqizimi i qeverisjes në sektorët socialë ka rëndësi kritike për përmirësimin e ecurisë dhe efektin e shërbimeve tek kujdesi social. 20. Në këtë pjesë të raportit përshkruhen tiparet më të spikatura të sistemit arsimor të Shqipërisë dhe qeverisja e tij, si edhe puna e Qeverisë për të sjellë përmirësime afatgjata në këtë sektor përmes rritjes së transparencës dhe llogaridhënies. Mes institucioneve të Shqipërisë, institucionet arsimore vlerësohen lart nga njerëzit, edhe kur krahasohen me ofruesit e shërbimeve sociale të tjera. Për shembull, në një vlerësim nga 0 deri në 100 (ku 0 është shumë i ndershëm dhe 100 shumë i korruptuar) publiku i vlerësoi mesatarisht me 62,4 pikë 20 institucione dhe grupe në një anketë të realizuar nga Instituti për Kërkime dhe Alternativa Zhvillimi (IDRA) në tremujorin e parë të vitit 2010, duke treguar kështu nivele përgjithësisht të larta korrupsioni të perceptuar (IDRA, 2010). Udhëheqësit fetarë perceptoheshin si më të ndershmit (30) dhe doganierët ishin më të korruptuarit (84). Mësuesit e shkollave publike dhe mjekët janë diku midis këtyre ekstremeve, por në anë të ndryshme të spektrit. Mësuesit konsideroheshin më të ndershëm, me vlerësim 46, ndërsa mjekët konsideroheshin më të korruptuar, me 79 pikë. Këto perceptime ndryshojnë mes pjesëmarrësve që punojnë në sektorin publik dhe atyre që janë nga popullsia e përgjithshme. Megjithatë, këto perceptime kanë qenë disi të qëndrueshme gjatë pesë vjetëve kur është zhvilluar anketa (Figura 1). 1 Nga pjesëmarrësit në BEEPS në Shqipëri, 71% e firmave thanë se korrupsioni ishte problem në vitin Kjo përqindje ra në 66% të firmave në vitin 2008.

11 10 Shqipëria Vlerësimi i qeverisjes në arsim Figura 1. Mësuesit konsiderohen relativisht më pak të korruptuar se mjekët Sh. të ndershëm (0), sh. të korruptuar (100) a. Percep met e publikut të gjerë Sh. të ndershëm (0), sh. të korruptuar (100) (100) b. Percep met e punonjësve të sektorit publik Mësuesit e shkollave publke Mjekët Mësuesit e shkollave publke Mjekët Burimi: Instituti për Kërkime dhe Alternativa Zhvillimi 21. Edhe perceptimet për agjencitë shtetërore të ngarkuara me detyrën e administrimit të shërbimeve sociale janë përmirësuar. Një tregues i transparencës mat transparencën e perceptuar, ku 0 është aspak transparent dhe 100 është plotësisht transparent. Vlerësimi mesatar ishte 38,7, ku Ministria e Arsimit dhe Shkencës (MASH) doli mbi mesataren me 44 pikë, ndërsa Ministria e Shëndetësisë (MSH) doli nën mesataren me 40 pikë. Në të dy rastet, ka pasur një përmirësim të ndjeshëm të transparencës së perceptuar prej vitit 2005 (Figura 2). Figura 2. Ministria e Arsimit dhe Shkencës konsiderohet më transparente a. Percep met e publikut të gjerë b. Percep met e punonjësve të sektorit publik Aspak transparent (0), Plotësisht tranasparent (100) Aspak transparent (0), Plotësisht tranasparent (100) Ministria e Shëndetësisë Ministria e Arsimit Ministria e Shëndetësisë Ministria e Arsimit Burimi: Instituti për Kërkime dhe Alternativa Zhvillimi 22. MASH është organi kryesor shtetëror përgjegjës për vënien në zbatim të politikave arsimore dhe për administrimin e sistemit arsimor. Kjo përgjegjësi ushtrohet nga personeli në Ministri dhe në 13 subjektet e administratës së dekoncentruar (Drejtoritë Arsimore Rajonale, DAR) të cilat funksionojnë në nivel vendor. Krahas këtyre, Ministria ka edhe disa institucione në vartësi të cilat ushtrojnë aktivitet në sektorin arsimor. Instituti i Zhvillimit të Arsimit është përgjegjës për hartimin dhe zhvillimin e programeve dhe standardeve për arsimin parauniversitar (me përjashtim të shkollave të mesme profesionale) dhe për administrimin e formimit të mësuesve. 23. Të gjitha shkollat fillore dhe shkollat e mesme të përgjithshme në Shqipëri financohen nga buxheti i shtetit (shkollat e mesme profesionale qeverisen me një mënyrë tjetër). Pagat e mësuesve vijnë nga dërgesat buxhetore për DAR-të. Autoritetet e zgjedhura vendore administrojnë burimet për shpenzimet arsimore me përjashtim të pagave. Për këtë, bashkitë dhe komunat marrin dy lloj dërgesash. Lloji i parë i dërgesës është granti i pakushtëzuar, i cili mbulon kostot e ujësjellës-kanalizimeve dhe energjisë elektrike dhe kostot e tjera korrente (ngrohje, transport, etj.), mirëmbajtjen dhe pastrimin. Megjithatë, këto nuk janë dërgesa me përdorim të përcaktuar. Bashkitë dhe komunat mund t i përdorin

12 Shqipëria Vlerësimi i qeverisjes në arsim 11 dërgesat e pakushtëzuara si të duan vetë. Nuk ka standarde minimale zyrtare që të orientojnë se sa për qind të këtyre dërgesave duhen përdorur për shfrytëzimin dhe mirëmbajtjen e shkollave. 24. Lloji i dytë i dërgesave është një grant për investime, i cili ka për qëllim kryerjen e investimeve kapitale për përmirësimin e objekteve arsimore. Këto ua jep MASH-ja bashkive dhe komunave përmes një procesi konkurrues. Autoritetet e zgjedhura vendore paraqesin propozime se si synojnë t i përdorin këto fonde Nëse propozimet miratohen, autoriteteve vendore, të cilat kanë detyrën e prokurimit dhe zbatimit, u dërgohen fondet. Teorikisht, grantet për investime duhet të jenë në dispozicion të të gjitha njësive të pushtetit vendor, megjithëse kërkesa për të konkurruar në bazë të propozimeve do të thotë praktikisht se autoritetet vendore me kapacitet më të madh sigurojnë më shumë prej këtyre burimeve sesa ato me kapacitet më të vogël. 25. Shqipëria shpenzon më pak për arsimin, si përqindje e PBB-së, se vendet e tjera në rajon (3,5% të PBB-së në vitin 2009), në krahasim me 4,6% që është mesatarja në Evropën Lindore, megjithëse këto vitet e fundit shpenzimet për arsimin janë rritur. Krahas kësaj, shpenzimi për nxënës në arsimin fillor dhe të mesëm është ndër më të ulëtit në rajon. Në vitin 2005, popullsia kishte kryer mesatarisht 8,6 vjet shkollim, që është tregues i ulët në krahasim me një mesatare prej 12 vjetësh në 10 vendet anëtare të BE-së, dhe 14 vjet në OECD. Kjo po përmirësohet ngadalë tani, duke qenë se shkollimi mesatar i atyre që hyjnë tani në sistemin arsimor është 12,2 vjet (Banka Botërore, 2010b). 26. Rezultatet nga shpenzimet relativisht të ulëta të Shqipërisë për arsimin duken qartë përmes krahasimeve mes vendeve, në lidhje me rezultatet shkollore. Një shqyrtim i kohëve të fundit, i aftësive njohëse duke përdorur rezultatet e nxënësve në teste të standardizuara të krahasueshme në nivel ndërkombëtar (Hanushek dhe Woessmann, 2009) zbuloi se Shqipëria kishte vlerësimin më të ulët për aftësitë njohëse dhe se vetëm diçka më shumë se 40% e nxënësve i kishin arritur njohuritë bazë në matematikë dhe shkencë (20 pikë përqindjeje më pak se Maqedonia, që ishte vendi i parafundit). Madje, në grupin më të fundit të rezultateve nga Programi i OECD-së për Vlerësimin Ndërkombëtar të Studentëve (PISA), edhe pse duket një përmirësim i konsiderueshëm prej vitit 2000, i cili ishte viti i parafundit që mori pjesë Shqipëria, ajo ende ndodhet nën atë që mund të pritet nga një vend me nivelin e saj të të ardhurave. Në vitin 2009, vlerësimi mesatar me pikë për Shqipërinë (përkundër progresit me 20 pikë qysh prej rezultatit të saj në PISA 2000) ishte rreth 100 pikë (ose 20%) nën mesataren e OECD-së, afro me të njëjtën diferencë poshtë Turqisë dhe 50 pikë poshtë Bullgarisë. Figura 3. Ecuria shkollore, sipas vendeve, duke kontrolluar treguesin e të ardhurave Burimi: Programi i OECD-së për Vlerësimin Ndërkombëtar të Studentëve, 2009

13 12 Shqipëria Vlerësimi i qeverisjes në arsim 27. Megjithëse pagat e mësuesve përbëjnë pjesën më të madhe të shpenzimeve për sektorin e arsimit, historikisht ato kanë qenë të ulëta në krahasim me standardet e vendit, standardet rajonale dhe standardet më gjerë në botë. Arsimi paraunivesitar në Shqipëri ofrohet thuajse tërësisht nga sektori publik, me shumë pak ofrim nga institucione private. Për rrjedhojë, rezultatet arsimore dhe realizimi i shërbimeve varen shumë nga morali dhe puna e mësuesve në shkollat private. Në periudhën , rroga e mësuesve ra në krahasim me pagën mesatare në sektorin publik. Si pasojë e pagës së ulët, motivimi i mësuesve ka qenë i ulët (Barryman, 2000). Numri i mësuesve me kualifikimin e mjaftueshëm ka qenë në rënie (Cattaneo, 2010), ndërsa raporti nxënës-mësues në shkollat e mesme është ndër më të lartit në Evropë (Hazans, 2009). Mungesa e burimeve dhe numri i madh i nxënësve për klasë mund ta prekë negativisht moralin e mësuesve dhe t i rrisë shtysat që mësuesit të ofrojnë kurse private (Kim dhe Lee, 2001). Pra, motivimet e mësuesve për të ofruar kurse private kanë kohë që përbëjnë shqetësime politike në sistemin arsimor parauniversitar të Shqipërisë. Figura 4. Raportet nxënës-mësues në shkollën fillore dhe të mesme, në disa vende të përzgjedhura FILLORE Primary FR SE NL FI LU UK BE DK ES PT US IE NO DE AT IS IT GR PL CY HU SI LT RO MT BG LV CZ EE SK UA CR MD RS RU BA AL MK BY Western Europe & US EU12 Other CEE Lower secondary E MESME, CIKLI I ULËT UK US FR IL DE ES FI SE IS NO AT IT GR PT BE SK PL CZ BG LT CY RO EE HU LV SI MT AL RS MK MD CR UA RU BY Western Europe & US EU12 Other CEE Uper secondary E MESME, CIKLI I LARTË FI DE US UK AT IS IL IT FR SE ES GR PT MT RO PL SK HU SI BG CY LV CZ EE AL TK MK BA MD RS UA RU BY CR Western Europe & US EU12 Other CEE Burimi: Hazans (2009)

14 Shqipëria Vlerësimi i qeverisjes në arsim Pagat e ulëta mund të çojnë në moral të ulët, çka, sipas dyshimeve të autoriteteve, i ka nxitur mësuesit t u japin kurse private nxënësve të tyre. Shumë mësues marrin para ose dhurata nga nxënësit në këmbim të kursit privat, të cilat mund të çojnë në nota më të larta për ata nxënës që mund t i përballojnë pagesat private. Por, kurset private nuk mund të konsiderohet si një shfaqje e qeverisjes së dobët dhe korrupsionit. Ekspertët nuk bien dakord nëse pagesa për kurse private është apo jo një shfaqje e qeverisjes së dobët, nga njëra anë, apo, nga ana tjetër, një rezultat efikas tregu në kuadër të një shërbimi publik të mangët. Nëse familjet i drejtohen ofrimit të shërbimit privatisht për ta rritur investimin në kapitalin njerëzor, apo qoftë edhe si kompensim ndaj një sistemi arsimor publik që funksionon dobët, atëherë një përhapje e madhe e kurseve private është e logjikshme dhe përbën maksimizim të dobishmërisë. Mirëpo, nëse mësuesit rrogëtarë i bëjnë bisht detyrës në klasë në mënyrë që të krijojnë kohë ose kërkesë për kurse private, apo nëse pagesa private nuk është gjë tjetër veçse një ryshfet për trajtim preferencial, atëherë kemi të bëjnë me një rast të pastër abuzimi. 29. Qeveria ka kërkuar t i ndreqë problemet që rrjedhin nga rrogat e ulëta të mësuesve përmes futjes së reformave në politikat e rekrutimit, shpërblimit dhe ngritjes profesionale. Prej vitit 2005, Qeveria i ka rritur rrogat e mësuesve çdo vit, me objektivin për ta rritur cilësinë e mësimit dhe për t i zvogëluar shtysat për mësuesit për të kërkuar pagesa private në këmbim të shërbimeve arsimore. Deri në vitin 2009 rrogat mesatare mujore të mësuesve thuajse u dyfishuan në krahasim me vitin 2005, nga lekë në lekë. Kjo politikë e Qeverisë solli një rritje të rrogave mesatare të mësuesve me 67%, apo 49% në shifra reale, nga viti 2005 deri në vitin Ky ndryshim e ka sjellë Shqipërinë më pranë treguesve krahasues ndërkombëtar për të ardhurat e mësuesve (Figura 5). Figura 5. Paga e mësuesve në Shqipëri dhe në disa vende të përzgjedhura (Të ardhurat vjetore nga puna, si përqindje e PBB-së për frymë) Shqipëri 2008 Estoni Letoni 2008 Hungari Çeki Itali Kili Greqi Irlandë Poloni Slloveni Spanjë Portugali Turqi Meksikë E mesme e lartë E mesme e ulët Fillore Burimi: Hazans (2009), çmuarje që ka bërë për Shqipërinë ekipi 30. Krahas përmirësimit të pagës së mësuesve, Qeveria ka bërë përpjekje të konsiderueshme për ta rritur transparencën në sistemin arsimor, çka ka filluar me reformat për provimet e pranimit në shkollën e lartë. Janë bërë ndryshimet në administrimin e provimit të pranimit në arsimin e

15 14 Shqipëria Vlerësimi i qeverisjes në arsim lartë (matura shtetërore) dhe të provimeve të pjekurisë në përfundim të arsimit të mesëm, për t i kufizuar rastet e përhapura të marrjes së mitës dhe kopjimit. Këto reforma kanë kërkuar ta rrisin drejtësinë dhe transparencën në mënyrën me të cilën vlerësohen arritjet akademike të nxënësve, përmes eliminimit të faktorëve që krijonin shtysa për mitë dhe korrupsion. Procesi i mëparshëm linte hapësira të konsiderueshme për vendime personale dhe manipulime. Provimet i administronte shkolla dhe mësuesit e saj, për nxënësit e po asaj shkolle, duke shkaktuar shpesh nota të padrejta nga ana e mësuesve dhe ndërhyrje të tjera për ta fryrë rezultatin në këmbim të pagesave nga prindërit.2 Duke pasur parasysh nivelin e konkurrencës për të hyrë në arsimin terciar në Shqipëri, familjet kishin shtysa të forta për të dhënë mitë në funksion të rritjes së rezultatit të provimit dhe të hyrjes në universitet. Megjithëse nuk ka statistika zyrtare për përhapjen e këtij problemi, Strategjia kombëtare e arsimit në Shqipëri, i përmend këto praktika dhe argumenton se sistemit të mëparshëm të provimeve i mungonte integriteti dhe besimi i publikut. 31. Është ngritur një qendër e re, Qendra Kombëtare e Vlerësimit dhe Provimeve, për të zhvilluar vlerësime të pavarura të nxënësve dhe për të administruar provimet e maturës shtetërore. Mësuesve nuk u lejohet më të mbikëqyrin provimin e nxënësve të tyre. Provimet administrohen nga mësues prej qarqeve të tjera, fletët e provimit janë pa emër dhe me kod të zgjedhur në mënyrë të rastësishme dhe korrigjimi i tyre bëhet në mënyrë të centralizuar. Të marra së bashku, këto ndryshime e rrisin largësinë midis atyre që i bëjnë dhe i korrigjojnë provimet, nga njëra anë, dhe nxënësve që vlerësohen, nga ana tjetër, dhe e rrisin transparencën e vlerësimit, çka pritet t i pakësojë shtysat dhe mundësitë për mitëmarrje. 32. Një hap i tretë madhor, që ka bërë Qeveria për ta përmirësuar transparencën dhe qeverisjen në sektorin e arsimit, u mendua për të eliminuar marrëveshjet e fshehta në prokurimin e materialeve arsimore. Qeveria nisi një reformë rrënjësore të prokurimit të librave shkollorë, për ta përmirësuar cilësinë e tyre dhe për t i ulur çmimet. Përpara vitit 2003, prokurimi i librave shkollorë ishte i centralizuar, gjë që, në një mjedis me qeverisje të dobët, nxiste marrëveshjet e fshehta në prokurime dhe i mbante të larta çmimet e librave në raport me cilësinë e dobët të tyre. Përpara kësaj reforme, MASH organizonte drejtpërdrejt tenderë me shtypshkronjat. Përzgjidhej vetëm një libër shkollor për secilën lëndë që mësohej në shkolla. Kjo strukturë nxiste marrëveshjet e fshehta në prokurim dhe i frynte çmimet e shtypit dhe çonte në cilësi të dobët. 33. Reforma e prokurimit të librave shkollorë futi një disiplinë në treg, për ta rritur transparencën e mënyrës së vendosjes së çmimeve dhe për ta përmirësuar cilësinë. Prej vitit 2006, për të ofruar libra shkollorë shtëpitë botuese duhet të konkurrojnë. Një komision i përbërë nga mësues, specialistë të gjuhës shqipe dhe profesorë të universiteteve shqyrton librat shkollorë të dorëzuar në mënyrë anonime nga shtëpi botuese dhe i rendit ato sipas një vlerësimi të kritereve të cilësisë dhe çmimit. Pas kësaj merret një vendim se cilët libra shkollorë duhen aprovuar. Zakonisht, rezultat i këtij procesi janë dy-tre libra alternativë të aprovuar nga MASH për një lëndë të caktuar, të cilët pastaj shtypen në formë kampioni për të gjitha shkollat. Shkollat mund të zgjedhin mes librave shkollorë të aprovuar dhe vendosin cilin të marrin në bazë të preferencave të tyre. Kjo reformë u bë për të rritur konkurrencën mes shtëpive botuese dhe për të dhënë më shumë autonomi në nivel shkolle. Më tej, shtëpitë botuese janë përgjegjëse për lëvrimin e librave dhe çmimet janë të publikuara për të ruajtur transparencën dhe për të penguar shitjen me çmim më të lartë nga shitësit privatë. 2 Përpara ndryshimeve në maturën shtetërore, të gjithë nxënësit e gjimnazeve e merrnin dëftesën e pjekurisë pasi bënin tre provime: gjuhë shqipe, matematikë dhe fizikë. Provimi miratohej nga Ministria e Arsimit dhe Shkencës dhe ishte i njëjtë për nxënësit në të gjithë vendin. Mirëpo, provimet administroheshin në secilën shkollë dhe provimet i korrigjonin mësuesit e shkollës, çka linte hapësirë për vendosje të padrejtë të notave kundrejt parave. Pas përfundimit të arsimit të mesëm, nxënësit që dëshironin të fillonin studimet e larta, disa muaj më vonë duhej të bënin provimin e pranimit në universitet.

16 Shqipëria Vlerësimi i qeverisjes në arsim Qeveria e ka plotësuar reformën me një skemë subvencionimi për ta lehtësuar drejtpërdrejt barrën e kostove të librave shkollorë mbi familjet me të ardhura të ulëta. Grupet e synuara nga kjo skemë përfshijnë familjet e varfra, familjet me fëmijë me aftësi të kufizuara dhe pakicat kombëtare. Subvencionet e librave shkollorë paguhen për të mbuluar diferencën midis çmimit që paguajnë familjet për librat shkollorë në librari dhe vlerës që vendos qeveria të subvencionojë çdo vit, sipas vendimeve që merr gjatë përgatitjes së buxhetit të shtetit. Për shembull, në vitin 2008, MASH u përpoq të subvencionojë 50% të çmimit të librave shkollorë për arsimin fillor, ndërsa për nxënësit e arsimit të mesëm subvencionimi ishte vetëm 20%. Megjithatë, për nxënësit nga familjet me të ardhura të ulëta, qeveria u përpoq të mbulojë 90% të çmimeve të librave shkollorë për nxënësit në arsimin fillor dhe 70% për nxënësit në arsimin e mesëm. Autoritetet vendore janë përgjegjëse për të vendosur se kush mund të përfitojë për subvencionin më të lartë duke përdorur një vlerësim të të ardhurave familjare. Familjet që marrin ndihmë ekonomike kanë të drejtë të marrin edhe subvencionim të librave shkollorë. 35. Ministria po përpiqet t i angazhojë edhe familjet dhe komunitetet në rritjen e kërkesës për llogaridhënie në mënyrë që ta ruajë në kohë qeverisjen e përmirësuar. Ministria do të donte ta fuqizonte angazhimin e komunitetit në strukturat e qeverisjes vendore, siç janë këshillat e shkollave dhe komitetet e prindërve, si edhe përmes masave për ta rritur autonominë e shkollave dhe për ta bërë financimin e arsimit më të lidhur me prioritetet e grupeve vendore të interesit. Për këto masa flitet më me hollësi në raportin shoqërues, ku paraqiten rezultatet e Vrojtimit të Grupeve të Interesit dhe Eksperimenteve Laboratorike në Shqipëri në vjeshtën e vitit Këshillave të shkollave u janë dhënë më shumë përgjegjësi në qeverisjen e shkollave. Drejtorët e shkollave nuk mund të jenë më anëtarë të këshillave të shkollave, çka e rrit pavarësinë e këshillave. Është ndryshuar përbërja e këtyre këshillave, për ta rritur përfaqësimin e komunitetit. Këshillave u është dhënë përgjegjësi më e madhe për monitorimin e veprimeve të administratorëve të shkollave dhe mund të luajnë, më pas, një rol më të madh në përzgjedhjen e drejtorëve. Ka njëfarë interesi për t u dhënë grante në bllok shkollave, në mënyrë që të vendosin vetë për prioritetet e tyre lidhur me shpenzimet. 36. Tani për tani, shumë pak autonomi ose elasticitet u është dhënë grupeve të interesit të shkollave për të vendosur për nevojat e tyre dhe për të marrë vendime lidhur me investimet. Dërgesa e kushtëzuar që vjen nga buxheti i shtetit, përmes DAR-ve, financon faktorët më të mëdhenj siç janë rrogat e mësuesve, formimi i tyre, materialet didaktike dhe skema e subvencionimit të librave shkollorë. Njësitë e pushtetit vendor kanë të drejtën të vendosin vetë për burimet që marrin si dërgesa të pakushtëzuara nga Ministria e Financave, të cilat kanë si qëllim mbulimin e kostove të ujësjellës-kanalizimeve, energjisë elektrike dhe mirëmbajtjes. Për të shfrytëzuar ekonominë e shkallës, MASH i prokuron drejtpërdrejt artikujt me kosto më të larta siç janë pajisjet për laboratorët e informatikës dhe të shkencave të tjera, lidhja me internet dhe programet kombëtare të formimit. MASH administron edhe fondet që financojnë investimet të cilat u shpërndahen në mënyrë konkurruese njësive të pushteti vendor. Këto burime përdoren për përmirësimin e shkollave, për ndërtimin e shkollave të reja, për rindërtimin e shkollave dhe për orendi. MASH po mendon futjen e një skeme pilot të Grantit për Përmirësimin e Shkollës (GPSH) për t u dhënë drejtpërdrejt një përgjegjësi më të madhe grupeve të interesit (që marrin pjesë në këshillat e shkollave) për vendimet e lidhura me burimet.

17 16 Shqipëria Vlerësimi i qeverisjes në arsim Pjesa III. Perceptimet dhe përvojat lidhur me reformën e qeverisjes në arsim 37. Të shtyrë nga theksi që i ka vendosur Qeveria përmirësimit të qeverisjes, si edhe nga roli udhëheqës që ka treguar në këtë punë Ministria e Arsimit dhe Shkencës, punonjës të Bankës Botërore dhe një ekip hulumtuesish të pavarur punuan me MASH-në për të hartuar module të posaçme që do ta përmirësonin AMNJ-në e Shqipërisë për t i mbuluar më mirë perceptimet lidhur me qeverisjen në arsim. 3 Modulet e reja u përdorën në maj 2008 në kuadër të AMNJ-së së rregullt dhe të dhënat iu vunë Bankës në dispozicion në tetor 2009, për të shqyrtuar ndryshimet e perceptimeve të përdoruesve të fundmë të shërbimeve gjatë tre viteve të fundit përpara anketës. Lexuesi i interesuar për analizën e të dhënave mbi të cilën mbështetet trajtimi në këtë pjesë duhet të shohë Shtojcën Statistikore. 38. Në këtë pjesë të raportit paraqiten përgjigjet subjektive për pyetjet lidhur me korrupsionin dhe qeverisjen në arsim, si edhe treguesit sasiorë të kostove që u shkakton familjeve qeverisja e dobët. Të dhënat tregojnë ndryshime të ndjeshme gjatë periudhës së reformave të qeverisjes në sektorin e arsimit. Por, është e rëndësishme të theksohet se ndryshimet e paraqitura në këtë analizë nuk mund të lidhen drejtpërdrejt me një masë të veçantë reformuese. Vlerësimi rigoroz i reformave të qeverisjes del jashtë objektit të këtij raporti dhe do të kërkonte një investim shumë më të madh burimesh për të gjetur një mbështetje të përbashkët, sidomos ngaqë Qeveria nuk kishte bërë asnjë plan përpara vënies në zbatim të reformave, për të vlerësuar efektin e tyre. Ky është një problem të cilin Qeveria mund ta shmangë tani që po shikon mundësinë e reformave për autonominë e shkollave, duke shfrytëzuar investimin e Bankës Botërore në Vrojtimin e Grupeve të Interesit dhe Eksperimentet Laboratorike në Shqipëri, të cilat u hartuan për të ofruar një informacion të situatës në pikënisje për shkollat fillore. 39. Reformat e Qeverisë për përmirësimin e transparencës dhe qeverisjes në sektorin e arsimit kanë ndodhur kryesisht gjatë periudhës trevjeçare përpara AMNJ-së së vitit Moduli i ri për qeverisjen u hartuar për të mbuluar mënyrën si i perceptojnë familjet këto ndryshime dhe nëse kanë sjellë ndonjë ndryshim apo jo në përvojën e tyre lidhur me kërkimin dhe marrjen e shërbimeve. Pjesëmarrësve iu bënë pyetje për reformat e administrimit të provimit të maturës shtetërore, futjen e modelit të ri të bazuar në treg për prokurimin e librave shkollorë, skemën e subvencionimit të librave shkollorë dhe mënyrën si pasqyrohet paga e mësuesve në shërbimet e mësimdhënies. 40. Pjesëmarrësit në AMNJ ishin në përgjithësi pozitivë për këto masa. Për shembull, është rritur drejtësia e perceptuar e vendosjes së notave në provimin e maturës shtetërore. Përqindja e pjesëmarrësve të cilët thonë se vendosja e notave është e mirë ose e shkëlqyer është rritur (Figura 6). Një shumicë e qartë e prindërve të nxënësve shprehin kënaqësi për maturën shtetërore. Por, në Tabelën 1 prindërit raportojnë, megjithatë, raste mitëmarrjeje dhe korrupsioni në kryerjen e provimit. Informacioni i marrë gojarisht për këto raste tregon se në disa raste korrupsioni për të cilin bëjnë fjalë prindërit, ka formën e ndihmës që u jepet nxënësve gjatë provimit, çka thuhet se në fshatra dhe qytetet e vogla, ku ka kohezion më të madh social, është më e pranueshme shoqërisht, megjithëse pjesëmarrësit e pranojnë se përbën një sjellje jashtë normave. 3 Një modul tjetër u hartua për të mbuluar perceptimet dhe përvojat në lidhje me qeverisjen në sektorin e shëndetësisë.

18 Shqipëria Vlerësimi i qeverisjes në arsim 17 Figura 6. Ndryshimet në drejtësinë e perceptuar në vendosjen e notave në maturën shtetërore Drejtësia në vendosjen e notave, diferenca midis përgjigjeve matur me vitin 2008 dhe tre vjet më parë (* tregon rëndësinë e diferencës në nivelin 5%) jo e kënaqshme disi e kënaqshme e kënaqshme e mirë e shkëlqyer Tabela 1. Prindërit janë më të kënaqur me maturën shtetërore, por, megjithatë, raportohen probleme A jeni të kënaqur me aplikimin e programit të maturës shtetërore? % Po 71,9 Jo 28,0 Vrojtime 956 A keni dëgjuar ndonjëherë ose keni përjetuar ndonjë rast të dhënies së ryshfetit gjatë zbatimit të provimit të maturës shtetërore që nga shtatori 2006? Po 52,5 Jo 47,5 Vrojtime 956 Sipas jush a është situata më mirë apo keq sa u takon rasteve te korrupsionit në kryerjen dhe korrigjimin e provimit të maturës shtetërore? Më mirë 42,4 Njësoj 44,7 Më keq 12,9 Vrojtime 760 Shënime: Rezultatet e kësaj tabele mbështeten vetëm në të dhënat e AMNJ-së të vitit Janë përmirësuar edhe perceptimet për cilësinë dhe përmbajtën e librave shkollorë (Figura 7 dhe Tabela e Shtojcës A.1.2). Përqindja e prindërve të nxënësve, të cilët e vlerësojnë pozitivisht cilësinë e shtypit dhe të përmbajtjes është rritur. Por, përqindja e atyre që mendojnë se çmimet që paguajnë për librat shkollorë janë të ulët në krahasim me atë që kanë paguar tre vjet përpara anketës është më e vogël.

19 18 Shqipëria Vlerësimi i qeverisjes në arsim Figura 7. Perceptimet për ndryshimet në cilësinë, shtypin dhe përmbajtjen e librave shkollorë Cilësia e shtypit, diferenca midis përgjigjeve matur me vitin 2008 dhe tre vjet më parë (* tregon rëndësinë e diferencës në nivelin 5%) jo e kënaqshme disi e kënaqshme e kënaqshme e mirë e shkëlqyer Cilësia e përmbajtjes së librave, diferenca midis përgjigjeve matur me vi n 2008 dhe tre vjet më parë (* tregon rëndësinë e diferencës në nivelin 5%) jo e kënaqshme disi e kënaqshme e kënaqshme e mirë e shkëlqyer Figura 8. Perceptimet për ndryshimet në kostot e librave shkollorë Çmimet e librave, diferenca midis përgjigjeve matur me vi n 2008 dhe tre vjet më parë (* tregon rëndësinë e diferencës në nivelin 5%) jo e kënaqshme disi e kënaqshme e kënaqshme e mirë e shkëlqyer

20 Shqipëria Vlerësimi i qeverisjes në arsim Prindërit e nxënësve thonë se përmirësimi më i madh është në motivimin e mësuesve (Figura 9 dhe Tabela e Shtojcës A.1.3). Përgjigjet e AMNJ-së përputhen me vlerësimet e fuqishme pozitive të mësuesve për ndershmërinë e tyre në raport me ofruesit e shërbimeve të tjera dhe nëpunësit publikë, për të cilat kemi folur më lart në këtë raport. Edhe një herë, megjithëse është e pamundur të vendoset një lidhje e drejtpërdrejtë shkak-pasojë vetëm me të dhënat e AMNJ-së, periudha që mbulojnë përgjigjet e prindërve përputhet me periudhën gjatë së cilës janë rritur më shpejt pagat e mësuesve. Sikurse do të trajtohet në pjesën më poshtë, ka edhe shumë faktorë të tjerë, krahas pagës, që kontribuojnë në motivimin e mësuesve. Një sasi e madhe literature akademike argumenton se ka faktorë të tjerë më të rëndësishëm në motivimin e nëpunësve publikë. Gjatë kësaj periudhe, theksi pozitiv i Qeverisë në përmirësimin e sektorit të arsimit dhe roli udhëheqës i një ministri të fuqishëm kanë të ngjarë gjithashtu ta kenë përmirësuar ndjeshëm moralin. Megjithatë, në sistemin arsimor të Shqipërisë, ku paga e mësuesve ishte relativisht e ulët për një periudhë të gjatë, ka të ngjarë që rritjet e kohëve të fundit të kenë pasur një ndikim. Figura 9. Perceptimet për ndryshimet në motivimin e mësuesve Mo vimi i mësuesve, diferenca midis përgjigjeve matur me vi n 2008 dhe tre vjet më parë (* tregon rëndësinë e diferencës në nivelin 5%) jo e kënaqshme disi e kënaqshme e kënaqshme e mirë e shkëlqyer 43. Më poshtë, jepen treguesit sasiorë të përvojës së familjeve në lidhje me qeverisjen e dobët në sistemin arsimor, duke përfshirë përhapjen dhe koston e kurseve private, koston e librave shkollorë (dhe përhapjen e subvencionimit të librave të rinj shkollorë). Ka tregues kyç të cilët mund të gjurmohen nga vala në valë e AMNJ-ve të organizuara nga viti 2002 në vitin 2008, të cilët tregojnë ndryshimet gjatë një periudhe kritike kohore në të cilën fuqizimi i realizimit të shërbimeve sociale u bë prioritet për Qeverinë. 44. Sikurse është thënë më lart, autoritetet e sektorit arsimor kanë qenë veçanërisht të shqetësuara nga dukuria e kurseve private jashtë orarit të rregullt të mësimit. Me urdhër të Ministrisë, prej vitit 2002 mësuesit e shkollave publike e kanë të ndaluar të ofrojnë mësim kundrejt pagesave private nga nxënësit e tyre. Nuk është i qartë ky kufizim në lidhje me mësimet e paguara privatisht, për ata nxënës që nuk janë nxënës drejtpërdrejt të mësuesit në fjalë, por të cilët shkojnë në njëjtën shkollë. Pas organizimit të AMNJ-së, prej muajit shkurt 2010, Ministria ka nxjerrë një urdhër sipas të cilit shkollat duhet të ofrojnë kurse studimi shtesë për maturën shtetërore dhe kurse për pranimin në universitet një herë në javë për lëndë, por gjatë programit shkollor, dhe deri në katër herë në javë për lëndë nga fundi i programit shkollor deri në ditën e provimit.

21 20 Shqipëria Vlerësimi i qeverisjes në arsim 45. Sikurse është përmendur më parë, literatura akademike nuk është e qartë nëse kurset private janë apo jo shenjë e qeverisjes së dobët. Megjithatë, mund të merret informacion nëse shikojmë se cilët dhe sa prindër të nxënësve paguajnë për kurse private dhe prej kujt i marrin këto kurse private. Edhe pse mësimet private jashtë orarit normal të shkollës janë me të vërtetë një strategji e vlefshme e familjeve për ta rritur kapitalin njerëzor, ngrihet shqetësimi në lidhje me ato raste kur kursin privat e jep mësuesi i drejtpërdrejtë i nxënësit ose një mësues tjetër i po asaj shkolle. Në komunitetet e varfra, ku mësuesit ushtrojnë një pushtet të konsiderueshëm, kjo praktikë e keqe e kurseve private i rrit mundësitë që ky pushtet të shfrytëzohet për përfitimin vetjak të mësuesve. 46. Informacionet që dalin nga ndjekja e dukurisë së kurseve private nga viti 2002 deri në vitin 2008 tregojnë se ky është një problem shumë më i vogël nga sa dyshohej (Figura 10 dhe Tabela e Shtojcës A.1.4). Në vitin 2008 vetëm 4,4% e nxënësve në arsimin bazë (fillor) dhe 13,8% e nxënësve në arsimin e mesëm paguanin për kurse private. Këto përqindje kanë rënë me kalimin e kohës, sidomos më shumë në periudhën te nxënësit e arsimit të mesëm. Ndjekja e kurseve private rritet me aftësinë për konsum, që pasqyron një kërkesë të pritur relativisht më të madhe për arsim dhe zhvillim të kapitalit njerëzor me rritjen e nivelit të gjendjes ekonomike të familjes. Figura 10. Përhapja e kurseve private, % 18% 16% 14% 12% 10% 8% 6% 4% 2% 0% Fillore E mesme 47. Mirëpo, ajo që shkakton njëfarë shqetësimi, është një rritje e vogël e përqindjes së nxënësve që ndjekin kurse private nga mësuesit drejtpërdrejt të tyre dhe mësues të së njëjtës shkollë (Tabela 2). Prej vitit 2002, ku 22,5% e nxënësve që ndiqnin kurse private thanë se këto kurse i merrnin nga mësuesit e tyre, kjo përqindje u rrit në 31,7% dhe pastaj ra në 23,8% në vitin 2008, që, sidoqoftë, është më lart se në vitin Sikurse thuhet më lart, është e pamundur të përcaktohet nëse kurset private janë shenjë e një qeverisjeje të dobët apo mungesë e mekanizmave funksionues përmes të cilëve prindërit mund t u kërkojnë llogari mësuesve. Një mësues i mirë thjesht mund të mos ketë kohë të mjaftueshme për t u treguar nxënësve vëmendjen e nevojshme gjatë orës së mësimit, çka e rrit kërkesën tek prindërit për orë mësimi jashtë shkollës. Mirëpo, një mësues i keq mund t u bëjë bisht përgjegjësive gjatë orëve të mësimit dhe të krijojë të njëjtën kërkesë për kurse private. Kjo dukuri mbetet ende e paqartë. 48. Rritja e kurseve private nga mësuesi i drejtpërdrejtë vihet re tek nxënësit që ndjekin kurse private në arsimin e mesëm. Rënia e përgjithshme e kurseve private të ndjekura nga nxënësit e shkollave të mesme mund të pasqyronte ndryshimet në drejtësinë e perceptuar në provimin e maturës shtetërore dhe reformat që e ulin mundësinë që mësuesit të mbajnë nxënës me hatër, qoftë

22 Shqipëria Vlerësimi i qeverisjes në arsim 21 shprehimisht apo jo shprehimisht kundrejt një pagese. Megjithatë, pritjet dhe sjellja ndryshojnë me ngadalësi dhe disa nxënës (dhe prindër) mund të vazhdojnë të mendojnë se mund të sigurojnë rezultate më të mira duke hyrë në kurse private me të njëjtin mësues si në shkollë. Tabela 2. Përhapja e kurse private, sipas ofruesve, Gjithsej Arsimi fillor Arsimi i mesëm Nga kush i merrni kurset private? % % % % % % % % % Nga mësuesi i drejtpërdrejtë 22,56 31,79 23,87 18,54 34,41 17,17 29,07 35,21 32,67 Nga një mësues në të njëjtën shkollë 34,21 27,44 34,23 34,44 31,18 36,36 33,72 21,13 32,67 Nga mësues jashtë shkollës 40, ,89 43,05 33,33 46,46 37,21 42,96 34,65 Miq/të afërm 2,26 0,77 0 3,97 1, ,7 0 Shënim: Të dhëna nga AMNJ-të e viteve 2002, 2005 dhe Po kështu, për aq sa kurset private, të mira ose të këqija, janë tregues i mosarritjes së sistemit të arsimit publik për t u dhënë njerëzve shërbimet që kërkojnë, atëherë kostoja e këtij mosfunksionimi është një barrë relativisht më e rëndë për familjet e varfra të Shqipërisë. Për ata pak nxënës të shkollave fillore dhe të mesme të cilët ndjekin kurse private, kostot e këtyre mësimeve private që paguajnë më të varfrit (të matura në shifra reale, si përqindje e shpenzimeve që bën një familje për person) u rritën për nxënësit e të gjitha familjeve, por rritja më e madhe ishte për familjet më të varfra (Figura 11 dhe Tabela e Shtojcës A.1.6). Në nivel të arsimit fillor, familjet në një të pestën më të varfër të popullsisë paguanin ,47 lekë për nxënës për kurs privat në vitin 2008, në krahasim me ,70 lekë për nxënës në vitin Në nivel të shkollës së mesme, familjet në një të pestën më të varfër paguanin për nxënës në vitin 2008, në krahasim me lekë për nxënës në vitin 2002 (të gjitha shifrat në lekë të vitit 2002). Si përqindje e asaj që kanë shpenzuar familjet për nxënës, për arsim, gjithsej, shpenzimet për kurse private u rritën nga viti 2002 në vitin 2008 për pjesëmarrësit nga një e pesta 1 dhe një e pesta 3 e popullsisë, dhe nga viti 2005 në vitin 2008 për pjesëmarrësit nga një e pesta 2. Figura 11. Ndryshimi në shpenzimet familjare për kurset private si përqindje e shpenzimeve gjithsej, (Kostot e kurseve private për nxënës si përqindje e konsumit vjetor për frymë gjithsej) a. Ndryshimi në përqindje Nxënës në shkollë fillore b. Ndryshimi në përqindje Nxënës në shkollë të mesme Ndryshimi në përqindje, Më të varfrit Më të pasurit Të gjitha Familjet Të pestat e konsumit familjar Ndryshimi në përqindje, Më të varfrit Më të pasurit Të gjitha Familjet Të pestat e konsumit familjar

23 Shqipëria Vlerësimi i qeverisjes në arsim Figura 12. Ndryshimi në shpenzimet familjare për kurset private si përqindje e shpenzimeve për arsimin, (Ndryshimi në shpenzimet për kurse private për nxënës, si përqindje e shpenzimeve arsimore për nxënës gjithsej) Ndryshimi në përqindje, Më të varfrit Më të pasurit Të gjitha Familjet Nxënësit e arsimit fillor Nxënësit e arsimit të mesëm 50. Po t u kthehemi librave shkollorë, të dhënat tregojnë se shpenzimet për librat shkollorë kanë rënë si përqindje e shpenzimeve për nxënës për arsimin për ato familje që kanë fëmijë në arsimin fillor, por janë rritur për ato familje me fëmijë në arsimin e mesëm (Figura 13). Kur shikohet e krahasuar mes familjeve prej niveleve të ndryshme të konsumit, ulja e shpenzimeve për libra shkollorë për nxënësit në arsimin fillor ishte proporcionalisht më e madhe në familjet më të pasura (Figura 14 dhe Tabela e Shtojcës A.1.7). Në mënyrë të ngjashme, rritja e shpenzimeve për libra shkollorë në arsimin e mesëm ishte proporcionalisht më e madhe për tre një të pestat e para në shpërndarjen e konsumit. Ndryshimi i kostove të librave shkollorë për familjet duket se ka favorizuar familjet që janë në gjendje më të mirë ekonomike. Figura 13. Shpenzimet familje për libra shkollorë, si përqindje e shpenzimeve arsimore për nxënës gjithsej Ndryshimi në përqindje, Më të varfrit Më të pasurit Të gjitha familjet Nxënësit e arsimit fillor Nxënësit e arsimit të mesëm 51. Skema e re e Qeverisë për subvencionimin e librave shkollorë është zbatuar për të zbutur ndryshimin e çmimeve të librave shkollorë për familjet e varfra dhe të pambrojtura me fëmijë

24 Shqipëria Vlerësimi i qeverisjes në arsim 23 në shkollë. Të dhënat e AMNJ-së që tregojnë shpenzimet për librat shkollorë përpara dhe pas subvencionimit të librave shkollorë tregojnë se skema ka pasur një ndikim të rëndësishëm në uljen e barrës së kostove të librave shkollorë. Dhe ky ndikim ka qenë progresiv, në kuptimin që ulja ka qenë më e madhe për familjet më të varfra (Tabela 4 dhe Tabela e Shtojcës A.1.8). Mirëpo, progresiviteti është më i vogël nga sa mund të pritej, po të kemi parasysh natyrën me grup të synuar të subvencionimit, dhe kjo mund të nxjerrë në pah nevojën për ta përmirësuar mënyrën e dhënies së subvencionimit. Përmirësimet e planifikuara në metodën e përcaktimit të përfituesve të ndihmës ekonomike ka të ngjarë ta rrisin progresivitetin e subvencionimit të librave shkollorë në të ardhmen. Percentage of Students Figura 14. Mbulimi dhe rëndësia e subvencioneve të librave shkollorë a. Përqindja e nxënësve që marrin subvencionim b. Subvencioni mesatar për nxënës, si përqindje e shpenzimeve për nxënës për libra shkollorë Poorest Wealthiest All Households Segmentet prej të pestash të konsumit Basic Educa on Secondary Educa on Percantage of per student spending on textbooks Poorest Basic level students Secondary level students Tabela 3. Shpërndarja e shpenzimeve për subvencionet e librave shkollorë në vitin 2008 Arsimi fillor Shuma gjithsej e subvencioneve në lekë që jepen Përqindja e subvencioneve që jepen Arsimi i mesëm Shuma gjithsej e subvencioneve në lekë që jepen Wealthiest Përqindja e subvencioneve që jepen Një e pesta më e varfër ,6 23, ,4 14, ,7 25, ,9 23, ,9 24, ,2 16, ,8 17, ,2 16,0 Një e pesta më e pasur ,0 9, ,8 28,7 All Households Gjithsej % ,6 100%

25 24 Shqipëria Vlerësimi i qeverisjes në arsim Pjesa IV. Përfundime si informacion për politikat 52. Edhe një herë është e rëndësishme të theksohet se të dhënat nga moduli i AMNJ-së nuk mund të përdoren për të vendosur lidhje shkak-pasojë përmes të cilave të mund të gjykohet për rezultatet e reformave kryesore të qeverisjes në sektorin e arsimit pas vitit Por, siç është treguar në pjesët më lart, të dhënat ofrojnë opinione të vlefshme për Qeverinë dhe informacione të cilat mund të ndihmojnë në përmirësimin e mëtejshëm të qeverisjes dhe rezultateve. Është e rëndësishme që bërësit e politikave ta mbajnë parasysh këtë, pasi detyra e përmirësimit të performancës përmes përmirësimit të qeverisjes në sektorin e arsimit nuk ka përfunduar ende. 53. Përpjekjet e Qeverisë për ta rritur transparencën e provimit pranues në universitete (të maturës shtetërore) vlerësohen pozitivisht nga prindërit. Shumica e pjesëmarrësve në AMNJ mendojnë se saktësia dhe drejtësia e vendosjes së notës janë rritur. Të dhënat tregojnë gjithashtu se, pavarësisht shqetësimeve të Qeverisë, përhapja e pagesave private për orë private me mësuesit është relativisht e ulët dhe ka rënë gjatë periudhës së rritjes së rrogave të mësuesve dhe përmirësimeve të paanshmërisë dhe transparencës në vlerësimin e nxënësve. Për bërësit e politikave të shqetësuar se mësuesit me moral të ulët mund ta përdorin detyrën për të nxitur kërkesë për trajtim preferencial në formën e kurseve private, ky lajm është i mirë. Megjithatë, edhe kostoja reale e kurseve private është rritur pas vitit 2002 dhe është rritur më shumë për familjet e varfra. 54. Edhe puna e Qeverisë për ta përmirësuar prokurimin e librave shkollorë është konsideruar si e mirë nga prindërit. Një sistem i centralizuar dhe jotransparent prokurimi mundësonte lulëzimin e praktikave të bashkëpunimit në oferta çka e ulte cilësinë dhe i frynte çmimet. Zëvendësimi i këtij sistemi me një model të mbështetur në treg i cili siguron më shumë transparencë dhe ofron një mundësi më të madhe zgjedhjeje për mësuesit dhe prindërit është pritur në përgjithësi shumë mirë. Prindërit e vlerësojnë lart cilësinë e përmbajtjes dhe shtypit, megjithëse ata thonë edhe se këto përmirësime shoqërohen me çmime më të larta. 55. Megjithatë, një program i subvencionimit të librave shkollorë, i prezantuar nga Qeveria, e zbut koston e librave shkollorë dhe e lehtëson barrën e shpenzimeve kryesisht për familjet e varfra. Pavarësisht këtij konstatimi, efekti progresiv i subvencionit të librave shkollorë mund të përmirësohet. Përmirësimet e pritura të mekanizmit të përzgjedhjes së përfituesve, i cili përdoret për të përcaktuar të drejtën e përfitimit nga programi i ndihmës ekonomike, mund të çojë në një përmirësim, duke qenë se përdoren të njëjtat kritere përfitimi për të identifikuar shumë familje të cilat Qeveria përpiqet t i ndihmojë përmes subvencionit. Pavarësisht kësaj, krahas përmirësimeve në përzgjedhjen e përfituesve, ndryshimet në mënyrën se si është strukturuar dhe jepet subvencioni (hë për hë, jepet në formën e rimbursimit të shpenzimeve të kryera për librat shkollorë, çka e vendos mbi prindërit barrën e plotë të kostove të veprimit) mund ta rriste efektin progresiv të programit, sidomos në zonat e largëta ku kalimi i informacionit midis DAR-ve, librashitësve dhe familjeve nuk bëhet pa pengesa. 56. Konstatimet në këtë raport mund të sintetizohen në tri rrjedhoja kryesore, të cilat duhet të orientojnë politikën dhe të cilat janë në përputhje me përfundimet e Shqyrtimit të Qeverisjes së Vendit për Shqipërinë. 57. Së pari, ndryshimet e institucioneve, të cilat e largojnë rëndësinë nga liria e vendosjes dhe mbështetja te njohjet personale, drejt standardeve të qarta e të zbatuara njësoj kudo, ka të ngjarë të jenë të mirëpritura meqenëse e rrisin besueshmërinë dhe drejtësinë. Shembull për këtë është

26 Shqipëria Vlerësimi i qeverisjes në arsim 25 vlerësimi pozitiv i reformës së maturës shtetërore, çka përbën ogur të mirë për vendimin e kohëve të fundit të Qeverisë për të futur një provim lirimi të administruar në mënyrë qendrore, në fund të arsimit nëntëvjeçar. 58. Së dyti, cilësia mund të rritet përmes futjes të forcave më të shumta të tregut në prokurimin e faktorëve kontribuues. Përmirësimet e cilësisë që kanë ardhur nga rritja e mundësisë së mësuesve për të zgjedhur mes një vargu librash shkollorë dhe futja e konkurrencës së tregut në prokurimin e librave shkollorë janë mësime që duhen nxjerrë dhe zbatuar për reforma të tjera të ngjashme për mënyrën e prokurimit të faktorëve të tjerë në arsim. 59. Së treti, transparenca dhe pasja e informacionit kanë rëndësi kritike për përmirësimin e qeverisjes përmes një llogaridhënieje më të madhe. Reformat e Qeverisë në sektorin e arsimit kanë një tipar të përbashkët: transparencë. Shqyrtimi i Qeverisjes dhe Memorandumi Ekonomik për Vendin i Bankës Botërore citojnë përvojën ndërkombëtare, sipas së cilës kur performanca është e dukshme për grupet e interesit, stimujt dhe mekanizmat për përmirësimin e saj krijohen më lehtë. Në këtë raport paraqiten prova për një reagim më pozitiv ndaj rritjes së transparencës në sektorin e arsimit, që është arritur gjatë viteve të fundit. Reagim pozitiv mund të vinte edhe nga publikimi i rezultateve të provimit të maturës (dhe të rezultateve të provimit të ri në fund të arsimit nëntëvjeçar) për secilin qark dhe shkollë në mënyrë të atillë që të mundësojë krahasimin e ecurisë së shkollave dhe qarqeve. Kështu, shpresohet se nxënësit dhe familjet e tyre do të viheshin në dijeni të dallimeve sa i takon cilësisë dhe mundësive dhe të ushtronin presion për të reformuar shkollat me ecuri të dobët. 60. Ministria e Arsimit dhe Shkencës po kërkon ta çojë më përpara qeverisjen përmes fuqizimit të angazhimit të prindërve dhe komunitetit në strukturat e llogaridhënies me pjesëmarrje. Ministria ka zbatuar reforma që kanë pasur si qëllim fuqizimin e pavarësisë së këshillave të shkollave dhe komiteteve të prindërve dhe po shikon mundësinë e marrjes së masave për ta rritur autonominë e shkollave dhe për ta bërë financimin e arsimit më të lidhur me prioritetet e grupeve të interesit. Për të krijuar një mjedis pozitiv për një angazhim më të madh të prindërve dhe komunitetit në qeverisjen e shkollave, është ndryshuar përbërja e këshillave të shkollave në mënyrë të atillë që drejtorët e shkollave të mos jenë më anëtarë në këta këshilla dhe që prindërit dhe anëtarët e komunitetit të kenë përfaqësim dhe fuqi më të madhe në ta. Këshillave u është dhënë përgjegjësi më e madhe për monitorimin e veprimeve të administratorëve të shkollave dhe mund të luajnë, më pas, një rol në përzgjedhjen e drejtorëve. 61. Kërkesa e grupeve të interesit për llogaridhënie shihet në rezultatet e Vrojtimit të Grupeve të Interesit dhe Eksperimenteve Laboratorike në Shqipëri, i kryer në vjeshtën e vitit 2009 dhe i paraqitur në Serra, Barr dhe Packard (2011). Vrojtimi ofron informacion kritik për ekzistencën dhe funksionimin e strukturave të llogaridhënies me pjesëmarrje (këshillave të shkollave) të cilat autoritetet po përpiqen t i fuqizojnë. Vrojtimi zbuloi se në kundërshtim me udhëzimet e dhëna nga MASH, në rreth 30% të shkollave, drejtori i shkollës vazhdonte të merrte pjesë në mbledhjet e këshillit të shkollës dhe jepte votën e vet. Nuk kishte dallime sa i takon këtij treguesi midis shkollave në fshat apo në qytet. Nxitës ishte konstatimi sipas të cilit në rreth 81% të shkollave, sipas përgjigjeve të prindërve anëtarë të këshillave të shkollave, përfaqësuesit e prindërve qenë zgjedhur nga prindërit dhe nuk qenë caktuar nga mësuesit, ndërsa në 43% të shkollave mësuesit anëtarë të këshillave të shkollave zgjidheshin nga mësuesit dhe nuk caktoheshin nga drejtorët e shkollave. Megjithatë, këto përqindje qenë ndjeshëm më të larta në shkollat në qytet në krahasim me ato në fshat. 62. Vrojtimi i grupeve të interesit të shkollave zbuloi se ndryshimet midis përbërjes së këshillave të shkollave shoqëroheshin me dallime të konsiderueshme në shkallën e informimit të prindërve lidhur me qeverisjen e shkollave. Rreth 43% e prindërve nuk e dinin që ekzistonin

27 26 Shqipëria Vlerësimi i qeverisjes në arsim këshillat e shkollave dhe 28% nuk e dinin se kishte përfaqësues të prindërve për klasë. Vetëm rreth 80% e atyre prindërve që qenë të informuar për ekzistencën e këshillave të shkollave e dinin se kishte prindër anëtarë në to dhe nga këta, 72% nuk ua dinin emrat prindërve anëtarë. Vetëm një e dyta e prindërve thanë se merrnin pjesë në zgjedhjen e përfaqësuesve prindër të klasave dhe rreth 70% e atyre që nuk merrnin pjesë nuk ishin në dijeni të ekzistencës së përfaqësuesve prindër të klasave apo të faktit se këta përfaqësues duhet të zgjidheshin nga prindërit. Për më tepër, vrojtimi konstatoi se madje edhe mes atyre prindërve që marrin pjesë në zgjedhjen e përfaqësuesve prindër të klasave, njohuria për këshillat e shkollave dhe përgjegjësitë e këtyre këshillave qenë të ulëta. Kjo tregon se problemet me informacionin janë të rënda, madje edhe mes prindërve të cilët marrin pjesë në njëfarë mënyre në qeverisjen e shkollave. Mungesa e informacionit mes prindërve të mbuluar nga vrojtimi ishte më e rëndë në shkollat në fshat sesa në ato në qytet. 63. Eksperimentet laboratorike të sjelljes u përpiluan për t iu përgjigjur pyetjes: Sikur prindërit të ishin më të informuar për strukturat e llogaridhënies me pjesëmarrje të shkollave, a do të merrnin pjesë ata në kërkesën e llogarisë ndaj shkollave dhe mësuesve? Nuk është për t u habitur që, në këto lojëra, vendimi i prindërve për të lidhur burimet personale me kërkesën e llogarisë ndaj mësuesve ishte më i përhapur te prindërit në gjendje më të mirë ekonomike dhe me arsim më të lartë. Ajo që nuk pritej ishte se prindërit që me të vërtetë merrnin pjesë në strukturat e llogaridhënies në shkolla (si përfaqësues prindër të klasave në këshillat e shkollave) nuk e kishin predispozitën për t u angazhuar në vendosjen e gjobave në lojë. Më tej, prindërit që qenë më pak të informuar për shkollat e frekuentuara nga fëmijët e tyre kishin të njëjtën gatishmëri për të marrë pjesë në vendosjen e gjobave në këto lojëra. Mirëpo, shkalla me të cilën prindërit pjesëmarrës u kërkonin llogari mësuesve në këto lojëra varej shumë nga fakti nëse strukturat pjesëmarrëse de jure me pjesëmarrje (përfaqësuesit prindër të klasave dhe këshillat e shkollave) qenë kompromentuar apo jo de facto. Më konkretisht, përfaqësuesit prindër të klasave në këshillat e shkollave të emëruar në këtë cilësi nga mësuesit, dhe jo të zgjedhur nga prindërit, qenë konsiderueshëm më pak kërkues kundrejt mësuesve kur vinin re se mësuesit silleshin në mënyrë egoiste në këto lojëra. Për më tepër, prindërit të cilët mendonin se kishte parregullsi dhe abuzime në emërimin e mësuesve qenë ndjeshëm më kërkues ndaj mësuesve në lojë. 64. Këto konstatime nga Vrojtimi i Grupeve të Interesit dhe Eksperimentet Laboratorike në Shqipëri duhet ta inkurajojnë MASH-në për ta çuar më tej fuqizimin e strukturave të llogaridhënies me pjesëmarrje. Së pari, shkalla me të cilën prindërit e nxënësve të shkollave fillore në Shqipëri janë të gatshëm të marrin pjesë në lojë është ogur i mirë për objektivat e Qeverisë për ta rritur angazhimin e prindërve në strukturat e llogaridhënies dhe qeverisjes në shkolla. Ky është lajm i mirë për Qeverinë dhe i mbështet hapat që ka marrë dhe planifikon të marrë Qeveria për ta fuqizuar qeverisjen dhe autonominë e shkollave. Së dyti, cilësia e strukturave të llogaridhënies dhe mënyra se si perceptohet qeverisja ndikon te vendimet e prindërve për t u përfshirë apo jo. Kjo duhet t u tregojë autoriteteve rëndësinë e monitorimit të zbatimit të reformave të qeverisjes së shkollave për të siguruar minimizimin e shmangies prej tyre. Së treti, ka vend të konsiderueshëm për ta përmirësuar shkallën e informimit të prindërve lidhur me reformat e qeverisjes së shkollave dhe mënyrën se si mund të marrin një rol më aktiv tani në kërkesën e llogarisë ndaj mësuesve dhe administratorëve të shkollave. Kjo mungesë informimi konstatohet edhe tek ata prindër të cilët tani marrin pjesë si përfaqësues të zgjedhur të klasave.

28 Shqipëria Vlerësimi i qeverisjes në arsim 27 Bibliografi Abbink, K. Laboratory experiments on corruption (Eksperimente laboratorike për korrupsionin), në The Handbook of Corruption (Manualin e Korrupsionit), redaktor Susan Rose-Ackerman, Edward Elgar Publishers, Çeltenham, Mbretëria e Bashkuar e Britanisë së Madhe dhe Irlandës së Veriout, dhe Northampton, SHBA (2006). Abbink, K., B. Irlenbusch and E. Renner (2002), An Experimental Bribery Game (Lojë eksperimentale me mitë-marrje), Journal of Law, Economics, and Organization (Buletini i Shkencave Juridike, Ekonomike dhe Organizative), 18, Banerjee, A., P. Bardhan, K. Basu, R. Kanbur, dhe D. Mookherjee (2005): New Directions in Development Economics: Theory or Empirics? (Drejtime të reja në shkencën ekonomike të zhvillimit: teorike apo empirike?) Simpozium në Economic and Political Weekly. Bardhan A. dhe D. Mookherjee (2005) Decentralizing antipoverty program delivery in developing countries (Decentralizimi i realizimit të programeve kundër varfërisë në vendet në zhvillim), Journal of Public Economics (Buletini i Ekonomisë Publike) 89 (4), Bardhan dhe Mookherjee (2006) Decentralization, corruption and government accountability (Decentralizimi, korrupsioni dhe llogaridhënia e qeverisë) në: Rose-Ackerman (redaktor) International Handbook of Corruption (Manuali ndërkombëtar i korrupsionit), Edward Elgar Publishing, Çeltenham, Mbretëria e Bashkuar e Britanisë së Madhe dhe Irlandës së Veriut. Bardhan, P. (2005) Theory or Empirics in Development Economics, (Aspektet teorike ose empirike në shkencën ekonomike të zhvillimit), Economic and Political Weekly. Barryman, S. (2000) Albanian Education Sector: Problems and Promise (Sektori i arsimit në Shqipëri: probleme dhe premtime). Bird, R.M. (1995) Decentralizing infrastructure: For good or for ill? (Decentralizimi i infrastrukturës: për mirë apo për keq?) në: A. Estache (redaktor) Decentralizing Infrastructures: Advantages and Limitations (Decentralizimi i infrastrukturave: përparësitë dhe kufizimet) material diskutimi i Bankës Botërore 290, Uashington D.K. Dabalen, A. dhe W. Wane (2008) Informal Payments and Moonlighting in Tajikistan s Health Sector (Pagesat informale dhe puna e dytë jashtë orarit në sektorin shëndetësor në Taxhikistan). Material pune kërkimor për politikat i Bankës Botërore, nr Duflo E. dhe R. Hanna (2005) Monitoring Works: Getting Teachers to Come to School (Monitorimi funksionon: si t i detyrojmë mësuesit të shkojnë në shkollë), material pune i NBER nr Duflo E., Dumas P. dhe M. Kremer (2007) Peer Effects, Pupil-Teacher Ratios, and Teacher Incentives: Evidence from a Randomized Evaluation in Kenya (Ndikimi i personave rrethues, raportet nxënës-mësues dhe shtysat për mësuesit: informacione nga një vlerësim me zgjedhje të rastësishme në Kenia), MIT, shtator Banka Evropiane për Rindërtim dhe Zhvillim (BERZH). Vrojtimi i mjedisit të biznesit dhe performancës së ndërmarrjeve (BEEPS) (nxjerrë nga interneti në tetor 2007). Galiani S, Gertler P. dhe E. Schargrodsky (2008) School Decentralization: Helping the good get better, but leaving the poor behind (Decentralizimi i shkollave: si të ndihmohen të mirët për t u bërë më të mirë, por pa lënë mbas dore të varfrit), pritet të dalë në Journal of Public Economics (Buletini i Ekonomisë Publike). Hanushek, Eric A. dhe Ludger Woessmann, 2009 Do Better Schools Lead to More Growth? Cognitive Skills, Economic Outcomes, and Causation. (A sjellin më shumë rritje shkollat më të mira? Aftësitë njohëse, rezultatet ekonomike dhe lidhja shkak-pasojë). Hazans, M. (2009) Latvian Teachers Underpaid and over-regulated? (Mësuesit letonezë, me rrogë të vogël dhe rregullim të madh?) Universiteti i Letonisë. Hazans, Mihails, dhe I. Trapeznikova (2006). Access to Secondary Education in Albania: Incentives, Obstacles, and Policy Spillovers. (Marrja e shërbimit të arsimit të mesëm në Shqipëri: shtysa, pengesa dhe rrjedhoja politike). Material pune i BICEPS.

29 28 Shqipëria Vlerësimi i qeverisjes në arsim Instituti për Zhvillim dhe Alternativa Zhvillimi (IDRA). Korrupsioni në Shqipëri perceptime dhe përvoja. Mars Jimenez E. dhe Y. Sawada (1999), Do community-managed school work? An evaluation of El Salvador s EDUCO Program (A funksionojnë shkollat e administruara nga komuniteti? Vlerësim i Programit EDUCO i El Salvadorit), World Bank Economic Review (Revista Ekonomike e Bankës Botërore), 13(3), Kellahgan, T. (2006) Improving Transparency and Equity through University Entrance Examinations: Case Studies from Georgia and Albania (Përmirësimi i transparencës dhe barazisë përmes provimeve të pranimit të universitet: raste studimorë dhe Gjeorgjia dhe Shqipëria) material për Programin e Mësimit Operativ të EAQ-së, Banka Botërore Kim, S. dhe J. Lee (2004) Private Tutoring and Demand for Education in South Korea (Kurset private dhe kërkesa për arsim në Korenë e Jugut), Departamenti i Ekonomisë, Universiteti i Uiskonsinit, Miluaki, SHBA. Kremer, M. dhe D. Chen (2001), An Interim Report on a Teacher Attendance Incentive Program in Kenya. (Raport paraprak për një program të stimulimit të frekuentimit të mësuesve në Kenia). Universiteti i Harvardit. Lewis, M. dhe G. Petterson (2009b), Governance in Education: Raising Performance (Qeverisja në arsim: rritja e performancës). Ministria e Arsimit dhe Shkencës (2004) Strategjia Kombëtare për Zhvillimin e Arsimit Parauniversitar, Tiranë. MASH. Ministria e Arsimit dhe Shkencës (2005) Strategjia Kombëtare e Arsimit , Tiranë, MASH. Ministria e Arsimit dhe Shkencës. Anketa e ndjekjes së shpenzimeve publike (version përfundimtar). Njësia e Zbatimit të Projektit, Tiranë: Serra, Danila, Abigail Barr dhe Truman Packard (2011) Education Outcomes, School Governance and Parents Demand for Accountability: Evidence from Albania (Rezultatet e arsimit, qeverisja e shkollave dhe kërkesa e prindërve për llogaridhënie: informacione nga Shqipëria), pritet të dalë. Stevenson, D. dhe D. Baker (1992), Shadow Education and Allocation in Formal Schooling: Transition to University in Japan (Arsimi në të zezë dhe shpërndarja e shkollimit zyrtar: kalimi drejt universitetit në Japoni), American Journal of Sociology (Buletini Amerikan i Sociologjisë), 97(6): Tansel, A. dhe F. Birkan (2006) Demand for Education in Turkey: A Tobit Analysis of private tutoring expenditures (Kërkesa për arsim në Turqi: analizë Tobit e shpenzimeve për kurse private), Economics of Education Review (Revista e Ekonomisë së Arsimit), 25(3): Transparency International. Global Corruption Barometer. (Barometri i korrupsionit në botë). Berlin, Vegas, Emiliana (redaktor). Incentives to Improve Teaching: Lessons from Latin America (Directions in Development). (Shtysat për përmirësimin e mësimdhënies: mësime nga Amerika Latine (drejtime për zhvillimin)). Uashington, D. K.: Botime të Bankës Botërore, Banka Botërore (2004) Raporti për Zhvillimin në Botë, 2004: Si t i bëjmë shërbimet të punojnë për të varfrit, Oxford University Press Banka Botërore (2006) Albania: Restructuring Public Expenditure to Sustain Growth (Shqipëria: ristrukturimi i shpenzimeve publike në funksion të ruajtjes së rritjes), Public Expenditure and Institutional Review (Revista Institucionale dhe e Shpenzimeve Publike,, Uashington, D.K., PER Banka Botërore (2006c) Project Appraisal Document for the Education Excellence and Equity Project in Albania. (Dokument i Vlerësimit të Projektit për Projektin e Ekselencës dhe Barazisë në Arsim në Shqipëri). Raport Nr: AL, Uashington, D.K., maj, Banka Botërore (2010a) Albania Country Governance Review (Shqyrtimi i Qeverisjes së Vendit për Shqipërinë), Raport nr. #####-AL, Njësia për Uljen e Varfërisë dhe Drejtimin Ekonomik, Zyra Rajonale për Evropën dhe Azinë Qendrore, Uashington D.K.

30 Shqipëria Vlerësimi i qeverisjes në arsim 29 Shtojca statistikore 1 Perceptimet për qeverisjen dhe shpenzimet familjare për arsimin AMNJ në Shqipëri, pranverë-verë 2008 Tabela A.1.1 Perceptimet e familjeve në lidhje me ndryshimet në provimin e maturës shtetërore (a) Drejtësia, sipas pjesëmarrësve, në korrigjimin e provimeve të maturës shtetërore është rritur (b) Prindërit shprehin kënaqësi më të madhe, mirëpo vazhdojnë të raportohen disa probleme % A jeni të kënaqur me aplikimin e programit të maturës shtetërore? Po 71,9 Jo 28,0 Vrojtime 956 A keni dëgjuar ndonjëherë ose keni përjetuar ndonjë rast të dhënies së ryshfetit gjatë zbatimit të provimit të maturës shtetërore që nga shtatori 2006? Po 52,5 Jo 47,5 Vrojtime 956 Sipas jush a është situata më mirë apo keq sa u takon rasteve te korrupsionit në kryerjen dhe korrigjimin e provimit të maturës shtetërore? Më mirë 42,4 E njëjtë 44,7 Më keq 12,9 Vrojtime 760 Shënime: Rezultatet e kësaj tabele mbështeten vetëm në të dhënat e AMNJ-së të vitit Tabela A.1.2 Perceptimet e familjeve në lidhje me librat shkollorë

31 30 Shqipëria Vlerësimi i qeverisjes në arsim Tabela A.1.3. Perceptimet e familjeve në lidhje me motivimin e mësuesve Tabela A.1.4. Përhapja e kurseve private, Shënim: Numri i popullatës është nxjerrë duke përdorur koeficientet e ponderimit në AMNJ 2002, 2005 dhe Tabela A.1.5. Përhapja e kurseve private, sipas ofruesve,

32 Shqipëria Vlerësimi i qeverisjes në arsim 31 Tabela A.1.6. Shpenzimet familjare për kurset private, Figura A.1.7. Shpenzimet familjare për libra shkollorë, si përqindje e shpenzimeve arsimore për nxënës gjithsej