Varfëria dhe privimi në mesin e fëmijëve sipas Analizës së Privimeve të Shumëfishta (MODA)

Transcription

1 MIRËQENIA E FËMIJËVE NË KOSOVË* Varfëria dhe privimi në mesin e fëmijëve sipas Analizës së Privimeve të Shumëfishta (MODA) * Të gjitha referencat për Kosovën janë bërë në kuadër të Rezolutës 12 të Këshillit të Sigurimit të Kombeve të Bashkuara (1999)

2 Raporti përgatitur nga: Chris de Neubourg, Elise de Neubourg, Céline Felix, Virginie Reboul and Romina Safojan dhe Julia Karpati Instituti Hulumtues për politika ekonomike Fondi i Kombeve të Bashkuara për Fëmijë (UNICEF) Tetor 21 Kërkohet leja për riprodhimin e cilësdo pjesë të këtij publikimi. Ju lusim të kontaktoni zyren e UNICEF-it në Kosovë* (Rexhep Mala Nr.7, 1 Pristinë, Kosovo*, tel /1/2; fax ; prishtina@ unicef.org). E drejta për riprodhim të materialit do t u ipet pa pagesë organizatave edukative dhe jo-përfituese. Deklaratat në këtë publikim janë qëndrime të autorëve dhe jo domosdoshmërisht reflektojnë politikat dhe qëndrimet e UNICEF-it. Design: 2 MIRËQENIA E FËMIJËVE NË KOSOVË*

3 TABELA E PËRMBAJTJES PËRMBLEDHJE EKZEKUTIVE HYRJE LIDHUR ME ANALIZËN E PRIVIMEVE TË SHUMËFISHTA PËR FËMIJËT K-MODA NË KOSOVË*: TË DHËNAT DHE VEÇORITË DIMENSIONET, TREGUESIT DHE GRUPMOSHAT: BAZA PËR VLERËSIMIN E PRIVIMEVE TË FËMIJËVE ANALIZA SHTESË: RRITJA FIZIKE PËR MOSHËN DHE EDUKIMI NË FËMIJËRI ÇFARË NA THONË REZULTATET PËR KOSOVËN*? ANALIZË E PRIVIMIT TË VETËM: ANALIZA E NDARË E SECILIT SEKTOR...19 Fëmijë të moshës -11 muaj Sa fëmijë janë të privuar në Kosovë* dhe nga çfarë janë të privuar ata?...19 Fëmijët e moshës 12-9 muaj Sa fëmijë janë të privuar në Kosovë* dhe nga çfarë janë të privuar ata?...2 Fëmijët e moshës -1 vjeç Sa fëmijë janë të privuar në Kosovë* dhe nga çfarë janë të privuar ata?...21 Fëmijët e moshës 1-17 vjeç Sa fëmijë janë të privuar në Kosovë* dhe nga çfarë janë të privuar ata?...22 Analiza e të gjitha grupmoshave Cilët janë fëmijët e privuar? Privimi sipas karakteristikave individuale dhe familjare A ka rëndësi gjinia? Privimi sipas gjinisë duke përdorur dimensionet dhe treguesit specifik të fëmijëve Sfidat në edukim në fëmijërinë e hershme Përmbledhje: pikat kryesore për analizë sipas sektorit ANALIZA E PRIVIMEVE TË SHUMËFISHTA Në ç masë fëmijët ndeshin privimet në të njëjtën kohë dhe deri në çfarë mase kemi privime të shumëfishta në Kosovë? Si ndryshojnë nivelet e privimit në varësi të intensitetit të privimit? Cilët janë fëmijët me privime të koncentruara? Ngecja në rritje në mesin e fëmijëve në Kosovë*: një analizë sistematike...3 3

4 3. ANALIZA E TË DHËNAVE PËR KOMUNITETET ROMË, ASHKALI DHE EGJIPTIAN NË KOSOVË* ANALIZË E PRIVIMIT TË VETËM: ANALIZA E LLOJIT SEKTOR PAS SEKTORI...3 Fëmijët e moshës -11 muaj Sa fëmijë janë të privuar në mesin e komuniteteve romë, ashkali dhe egjiptianë në Kosovë* dhe nga çfarë privohen ata?...3 Fëmijët e moshës 12-9 muajsh Sa fëmijë janë të privuar në mesin e komuniteteve romë, ashkali dhe egjiptianë në Kosovë* dhe nga çfarë privohen ata?...37 Fëmijët e moshës -1 vjeç Sa fëmijë janë të privuar në mesin e komuniteteve romë, ashkali dhe egjiptianë në Kosovë* dhe nga çfarë privohen ata?...38 Fëmijët e moshës 1-17 vjeç Sa fëmijë janë të privuar në mesin e komuniteteve romë, ashkali dhe egjiptianë në Kosovë* dhe nga çfarë privohen ata?...39 Analiza e të gjitha grupmoshave Cilët janë fëmijët e privuar? Privimi sipas karakteristikave individuale dhe familjare A ka rëndësi gjinia? Privimi sipas gjinisë duke përdorur treguesit specifik të fëmijëve Sfidat në edukim në fëmijërinë e hershme Përmbledhje: pikat kryesore për analizë sipas sektorit ANALIZA E PRIVIMEVE TË SHUMËFISHTA Në ç masë fëmijët përjetojnë privimet në të njëjtën kohë dhe deri në çfarë mase privimet ndërlidhen në mesin e komuniteteve romë, ashkali dhe egjiptianë në Kosovë*? Si ndryshojnë nivelet e privimit në varësi të intensitetit të privimit? Si ndryshojnë nivelet e privimit në varësi të privimit për fëmijët romë, ashkali dhe egjiptianë? Ngecja në rritje në mesin e fëmijëve romë, ashkali dhe egjiptianë në Kosovë*: një analizë sistematike...9. PËRFUNDIME.... REFERENCAT... 1 MIRËQENIA E FËMIJËVE NË KOSOVË*

5 PËRMBLEDHJE EKZEKUTIVE Fëmijët e Kosovës* janë me rëndësi vendimtare për të ardhmen e saj. Si një bashkësi në një vend të rrethuar nga të gjitha anët me tokë, me pak burime natyrore dhe me një ekonomi me potencial të madh rritjeje, popullsia e Kosovës* është aseti më i rëndësishëm i saj. Zhvillimi i kapitalit njerëzor do të jetë faktor kontribues me rëndësi për rritjen ekonomike në të ardhmen e afërt dhe të largët ndërsa cilësia e kapitalit njerëzor në dispozicion do të jetë një nga përcaktuesit kryesor të suksesit ekonomik. Analiza e Privimeve të Shumëfishta (MODA) që përshkruan gjendjen e fëmijëve në Kosovë*, është si një një pamje mbi të ardhmen e zhvillimeve në kapitalin njerëzor të ekonomisë kosovare*. Ajo siguron gjithashtu hollësi për barazitë dhe pabarazitë që ekzistojnë në Kosovë*, duke mundësuar që të identifikohen fëmijët më të pafavorizuar dhe duke plotësuar analizën mbi barazinë. Fëmijët që sot janë 1 vjeç do të jenë fuqia punëtore deri më 223; fëmijët e lindur gjatë vitit 21 do të janë punëtorët e vitit 23, dhe nëse gjërat shkojnë mirë, Kosova* do të shndërrohet në një ekonomi me të ardhura me nivel të mesatar në të lartë apo edhe me nivel të lartë. Kjo do të thotë se kujdesi ndaj 1 vjeçarëve, për të sapolindurit dhe të gjithë fëmijët e tjerë dhe adoleshentët sot, është e rëndësishme për garantimin se Kosova* është e përgatitur për një mjedis konkurrues të ndërtuar në bazë të inovacioneve teknologjike dhe duke u bazuar në aftësitë menaxheriale dhe teknike brenda vendit. Përparësia e madhe konkurruese e Kosovës* krahasuar me pothuajse të gjitha ekonomitë e tjera evropiane është popullata e saj të re. Me një moshë mesatare prej rreth 2 vjet, popullata e saj është më e re se ajo e pothuajse të gjithë konkurrentëve të saj; me gati gjysmën (7 përqind ) të popullsisë që është më e re se 2 vjeç, nuk ka nevojë të mbajë barrën e popullsisë së moshuar siç ndodh në Bashkimin Evropian dhe në shumicën e vendeve fqinje. Dividenta demografike e Kosovës* do të jetë një element kritik në rritjen ekonomike me kusht që të kujdeset për fëmijët sot; nëse Kosova* nuk e bënë një gjë të tillë, kjo dividentë demografike do të shëndrroh një mallkim demografik. PËRSE TË INVESTOHET NË FËMIJË NË KONTEKST TË PAS-KRIZËS: ARSYET EKONOMIKE, SOCIALE DHE POLITIKE? Përveç argumenteve ekonomike, natyrisht se ekzistojnë edhe arsye të tjera për tu kujdesur për pjesën më të re të popullsisë. Fëmijët kanë të drejt për t u rritur dhe zhvilluar në rrethanat më të mira të mundshme, veçanërisht pasi që kanë vuajtur pasojat e konflikteve të mëparshme, dhe që kanë lindur në një ekonomi që ka potenciale ekonomike e fiskale për të krijuar rrethanat më të mira të mundshme. Studimi MODA na ndihmon të kuptojmë se në çfarë pikëpamjesh Kosova* është duke u përmirësuar, dhe sidomos në çfarë aspektesh mund të bëhen përmirësime në mënyrë që ambiciet ekonomike, sociale dhe politike mund të realizohen. Situata e fëmijëve në Kosovë* sikurse që është përshkruar në këtë raport dhe disa raportet tjera1, tregon një përparim në disa fusha: shumica e fëmijëve kanë lindur nën përkujdesje të kualifikuar, një përqindje e madhe e fëmijëve janë plotësisht të imunizuar, shumë pak fëmijë tregojnë simptoma të keq-ushqyerjes akute, shumica e fëmijëve jetojnë në kushte të pranueshme të banimit dhe shumica e fëmijëve të moshës së shkollës fillore aktualisht vijojnë shkollën. Megjithatë, sipas të dhënave të fundit 2 është konstatuar se pothuajse në të gjitha dimensionet e jetës së fëmijëve vërehet nivel mjaft i lartë i privimit. Madje edhe në dimensionet e shëndetësisë dhe arsimit që tregojnë rezultate të mira në disa tregues, disa tregues të tjerë fokusojnë probleme të konsiderueshme. 1 UNICEF (21), Varfëria e Fëmijëve në Kosovë*: Dokumenti i Opsioneve të Politikave & Raporti i Sintezës. Shaipi K. (213) Raport i Vlerësimit të Cenueshmërisë së Komunitetit, UNDP. Agjencia Japoneze për Bashkëpunim Ndërkombëtar (21), Kosova*: Studim mbi Profilin e Varfërisë në Rajonin e Evropës. Banka Botërore (21), Kosova*: Përmbledhje e Financave Publike. Gassmann F. & K. Roelen, (29), Ndikimi i Skemës së Ndihmës Sociale përmes Përfitimit në Kesh për Fëmijët në Kosovë*. 2 Analiza e K-MODA bazohen në Hulumtimin e Treguesve të Shumëfishtë në Grupe (MICS) të dhënat i referohen periudhës ANALIZA E PRIVIMEVE TË SHUMËFISHTA (MODA)

6 Për më tepër, edhe për treguesit që tregojnë rezultate të mira për shumicën e fëmijëve ka gjithmonë një pjesë të konsiderueshme të fëmijëve mbetet hendeku për mundësi dhe rezultatet janë shumë më keq për grupe specifike duke përfshirë fëmijët nga segmentet më të varfra të popullsisë, ku problemet shpesh koncentrohen dhe kombinohen. Tri fusha që dalin me shqetësime të veçanta përfshijnë shëndetin, të mësuarit/arsimimin dhe higjienë/ujin përveç gjidhënies dhe ekspozimin ndaj disiplinës së dhunshme. Nëse këto pabarazi mbështeten në afat të mesëm dhe në afat të gjatë, ato mund të çojnë në destabilitet social dhe politik. SEKTORI I SHËNDETËSISË Në shëndetësi, derisa përkujdesja e kualifikuar gjatë kohës së lindjes është thuajse universale, kujdesi pas lindjes nuk është i qëndrueshëm. Që nënkupton se qasja e rregullt në kujdesin shëndetësor primar nuk është e garantuar për shumë ekonomi familjare. Derisa treguesit në MODA masin qasjen në kujdesin shëndetësor për fëmijëtë e vegjël, raportet tjera konfirmojnë se përkundër përparimit të konsiderueshëm në disa tregues shëndetësor, disa sfida mbeten ende. Këto probleme janë veçanërisht të lidhura me çasjen në shërbime shëndetësore nga aspekti financiar dhe me shkallën shumë të lartë të shpenzimeve prej xhepit për familje për keto shërbime. Kjo kufizon qasjen në shërbimet e kujdesit shëndetësor për ata që mund të paguajnë; që rezulton në pritshmëri të jetëgjatësi të ulët në lindje dhe relativisht shkallë të larta të vdekshmërisë së foshnjave 3. Kjo thekson se disponueshmëria e shërbimeve shëndetësore nuk është e mjaftueshme për të siguruar shfrytëzimin; në zonat rurale dhe urbane, shkalla e privimit në shëndetësi për fëmijët e vegjël është shpesh më shumë se dyfishi i madhësisë për më të varfrit sesa për më të pasurit sipas indeksit të pasurisë. SEKTORI I ARSIMIT Situatë e ngjashme është edhe në arsim, derisa gati të gjithë fëmijët ndjekin shkollën fillore, një përqindje e dukshme e tyre braktisin shkollën pa një diplomë ose certifikatë, madje pjesëmarrja në arsimin e mesëm është larg prej të qenit e plotë dhe zvogëlohet nga rritja e braktisjes në klasat më të larta. Kjo është veçanërisht e theksuar tek vajzat, për të rinjtë nga pakicat etnike dhe për fëmijët nga familjet më të varfra. Prandaj vijueshmëria në shkolla është problematike për një numër të fëmijëve në mes moshës dhe 1 vjeç, e edhe më problematike për të rinjtë me moshë mbi 1 vjeç. Përkundër faktit se shkalla e e lartë e pjesëmarrjes në shkollën fillore çon në ngritjen e shkallës së shkrim-leximit, në tërësi rezultatet e sistemit arsimor, si në numra dhe në cilësi, është nën nivelin që Kosova* do të kishte nevojë për të realizuar rritjen e synuar ekonomike. Anketa e fuqisë punëtore tregon se në tregun e punës ekziston një mungesë akute e profesionistëve dhe punëtorëve të trajnuar mirë ; apo me sistemin arsimor që duket se prodhon punëtorë të pakualifikuar. Si rezultat, niveli i papunësisë në mesin e të rinjve është jashtëzakonisht i lartë dhe numri i të rinjve në moshat 1-2 vjeç që nuk janë as në arsim e as në punësim (NEET) është shumë i lartë. Ky është një kërcënim ndaj rritjes së aspiratave të Kosovës* dhe po aq i rëndësishëm, pasi që mund të çojë në paqëndrueshmëri sociale: numri i madh i të papunëve të rinj çon në ndjenjat e përjashtimit dhe mospasjes nevojë për ta, kurse në nivel individual adoleshentët dhe të rinjtë do të mendojnë se ata nuk kanë mundësi të rriten në potencialin e tyre të plotë. Kjo fundit nuk është vetëm një humbje ekonomike, por edhe pengon përfshirjen sociale të të gjithë të rinjve në zhvillimin dhe prosperitetin e ardhshëm të Kosovës*. Ngritja e sasisë dhe e cilësisë së arsimit kërkon që shpenzimet publike në arsim të jenë në nivelin dhe komozim të duhur. Si përqindje e BPV Kosova* është duke shpenzuar shumë më pak (.1%) krahasuar me vendet në rajon dhe e edhe më pak sesa ajo që zakonisht shpenzohet në Bashkimin Evropian. Për më tepër, pjesa më e madhe e këtyre shpenzimeve shkon për pagat. Megjithatë, vetëm rritja e shpenzimeve në arsim si pjesë e shpenzimeve publike dhe thellimi i shpenzimeve drejt investimit në cilësinë e objekteve dhe pajisjeve arsimore 3 Banka Botërore, 21, fq. 79-9; shih fusnotën 1 Cituar nga Bankën Botërore, 21; shih fusnotën 1 Banka Botërore, 21, fq. - ; shih fusnotën 1 MIRËQENIA E FËMIJËVE NË KOSOVË*

7 nuk do të jetë e mjaftueshme. Sistemet shkollore të pajisura më mirë nuk do të prodhojë rezultate optimale nëse nxënësit dhe pjesëmarrësit në arsim nuk janë të motivuar dhe nëse sistemi arsimor nuk do të punojë si shtytës kryesore pëe zvogëlimin e pabarazive të mëdha ekonomike dhe nivelit të lartë të varfërisë. Siç do të ilustrohet më poshtë, privimi në dimensionin e arsimit është shumë më i lartë në mesin e fëmijëve që rriten në familjet e varfra. Këto rezultate të kombinuara tregojnë faktin se shumë fëmijë janë me të vërtetë duke ndjekur shkollën por se cilësia e sistemit shkollor nuk i mundëson pjesës së madhe të tyre të mësojnë në mënyrë efektive. Më shumë investime në cilësinë e shkollave dhe të mësimdhënies në klasë jo vetëm që do të sigurojë se përmirësimin e rezultateve në arsim, por edhe diferenca midis fëmijëve nga familjet e varfra dhe fëmijëve nga familjet e pasura do të zvogëlohet. Një vërejtje përfundimtare por e rëndësishme duhet bërë lidhur me fëmijët të cilëve u mungon certifikata e lindjes. Një përqindje mjaft e lartë e fëmijëve nën pesë vjeç (gati 3 përqind) nuk kanë një certifikatë lindjeje. Mungesa e certifikatës së lindjes është problematike në vetvete, që pamundëson regjistrimin në sistemin arsimor. Kjo gjithashtu tregon disa lëshime në sistemin administrativ që më përgjithësisht mund të pengojnë zhvillimin e një sistemi të vetëm të regjistrimit, e që është e rëndësishme për administrimin e nismave të mbrojtjes sociale dhe procedurat tjera administrative. Në këtë drejtim është shumë e rëndësishme t i kushtohet vëmendje Arsimimit në Fëmijërinë e Hershme (AFH). Studimi K-MODA për Kosovën* ka shqyrtuar pjesëmarrjen e fëmijëve nën moshën vjeç (nën moshën e shkollës fillore) në qendrat parashkollore, ku 8 përqind e fëmijëve të moshës 1 deri në vjeç nuk janë të përfshirë në qendrat parashkollore. Duke pasur parasysh këtë përqindje tejet të lartë, është vendosur të mos përfshihet në vlerësimin e niveleve të përgjithshme të privimit të fëmijë në këtë grup-moshë. Megjithatë, kjo nuk nënkupton se kjo mungesë e pjesëmarrjes në arsimimin parashkollor nuk është e rëndësishme, që vlen për shumicën dërrmuese të fëmijëve, dhe meriton vëmendje serioze gjatë zhvillimit të politikave, pasi që aktivitetet parashkollore kontribuojë ndjeshëm në nivelin e përgatitjes së fëmijëve për shkollë dhe është një mjet i fuqishëm në tejkalimin e zbrazëtisë në mes të fëmijëve që rriten në familje më të varfëra dhe fëmijëve që rriten në familje më të pasura. Si një tregues shtesë i mungesës së përkushtimit ndaj mësim-nxënies në moshën parashkollore në përgjithësi, K-MODA përdor treguesin mbështetje për mësim në familje, rezultatet e të cilit tregojnë se një e treta e fëmijëve të moshës 3-9 muaj në Kosovë* nuk e ka pasur mbështetjen nga një i rritur në aktivitete që mësimit e hershme. Kjo do të thotë se 3 përqind e fëmijëve nuk kanë qenë të angazhuar nga një anëtar i familjes 1 vjeç apo më i vjetër në së paku katër nga aktivitete që nxisin të mësuarit dhe përgatitjen për shkollë së paku një herë në një periudhe treditore, si: lexim i ndonjë libri; tregimi i përallës, këndim i këngëve; të nxiret jashtë; luajtuar së bashku ose numëruar, emëruar apo vizatuar së bashku me fëmijën. Të gjitha këto aktivitete janë shumë të rëndësishme për fëmijët pasi që i përgatisin ata për shkollë dhe çfarë është edhe më e rëndësishme, ata do të kuptojnë se mësim mund të jetë argëtuese, dhe kështu t i motivojnë ata për kërkimin e aktiviteteve mësimore gjatë rritjes. Për më tepër, hulumtimi bindshëm vënë në dukje rëndësinë e aktiviteteve parashkollore jo vetëm për rritjen e suksesit në shkollë në moshat më të madhe, por edhe për ngushtimin e hendekut në mes të fëmijëve të familjeve të varfra dhe fëmijëve nga familje më të pasura. Rezultatet nga K-MODA japin argumente të forta për të drejtuar përpjekjet e institucioneve të Kosovës* në një investim masiv në arsimin parashkollor që do të ndihmonte në luftimit të faktorëve social siç janë diskriminimi, dhuna në shkolla dhe normat negative shoqërore në familje që lidhen me edukimin e fëmijëve. Në pikëpamje ekonomike, ky investim është vendimtar për përgatitjen e fuqisë punëtore për që do të ndikonte në qëndrushmërinë e rritjes ekonomike, kurse në aspektin social, ky investim është i rëndësishëm për të zhvillimin e potencialit punues të fëmijëve në mosha më të vjetra. Për më tepër, kjo do të mbyllë hendekun e barazisë midis fëmijëve të lindur në familjet e varfra krahasuar me fëmijët e tjerë dhe në këtë mënyrë do të kontribuonte në mundësi të barabarta në Kosovë*. Në këtë drejtim politikat publike duhet të drejtohen drejt investimit edhe më të madh në ngritjen e qendrave për përkujdesje ditore në fëmijëri të hershme dhe për krijimin e një sistem stimulues për prindërit dhe kujdestarët që t i dërgojnë fëmijët e tyre në këto qendra. Nëse organizoahen mirë, këto qendra mund të zvogëlojnë papunësinë, qoftë duke organizuar një program publik për punësimi për mësuesit dhe kujdestarët e fëmijëve ose duke krijuar një skemë vullnetare për të rinjtë që të kontribuonin aktivisht në zhvillimin e Kosovës*. Shikoni Heckman J., (28), Shkollat, Aftësitë dhe Sinapsa, Hulumtime ekonomike, (3): fq ANALIZA E PRIVIMEVE TË SHUMËFISHTA (MODA) 7

8 SEKTORI I UJIT DHE KANALIZIMI Grupi i fundit i dimensioneve/treguesve që kërkojnë diskutim është lidhur me ujin dhe kanalizimin. Çuditërisht për një vend që aspiron të jetë anëtare e BE dhe me ekonomi me të ardhura të mesme të ulëta, nivelet e privimit në këtë sektor nuk janë afër zeros. Krejt e kundërta; më shumë se një e treta e fëmijëve rriten në shtëpi ku mungon kanalizimi adekuat. Është e rëndësishme që të kjo situatë të tejkalohet sa më shpejt, pasi që kanalizimi jo adekuat lidhet me shkallë të larta të sëmundshmërisë dhe kur kombinohet me faktorë të tjerë, mund të ndikoj në nivelin e problemit të ngecjes në rritje. Qasja në ujë të sigurt është gjithashtu e rëndësishme në luftën kundër sëmundjeve dhe ngecjen afatgjatë në rritje. Problemet me kanalizim paraqiten kryesisht në zonat rurale. Tejkalimi i këtyre problemeve nuk kërkon ndarje të mëdha të fondeve, por kërkon vëmendjen e autoriteteve publike. Kjo është gjithashtu e saktë (vërtetë) kur flitet për problemin lidhur qëndrimet apo bindjet, që mund të vërehet në nivelet e larta të privimit në pastrimin e duarve dhe gjidhënies. Mungesa e vendit dhe detergjenteve për larjen e duarve është më tepër një çështje e fushatave informuese sesa e investimeve të mëdha publike. Sidoqoftë kjo është e rëndësishme, pasi që nivelet më të mira të higjienës përsëri mund të parandalojnë (transmetimin e) sëmundjen/eve në mesin e fëmijëve. TË USHQYERIT ME GJI Fakti që përqind e fëmijëve nën moshën gjashtë muaj nuk ushqehen ekskluzivisht vetëm me gji gjatë gjysmës së parë të vitit të jetës së tyre, është problematik pasi që gjidhënja është më e mirë për fëmijët sesa alternativat e tjera, e që u jep atyre ushqim të përshtatshëm dhe shmangë sëmundjet që lidhen me të ushqyerit. MUNDËSI JO TË BARABARATA NË PËRGJITHËSI Ndërkohë që diskutimet e mësipërme u përqendruan në popullsinë e fëmijëve në Kosovë* si e tërë, problemet e lidhura me privimin e fëmijëve nuk janë të shpërndara njëjtë në shoqëri; për disa grupe problemet janë shumë më të theksuara se sa për të tjerët. Ne kemi theksuar tashmë dallimet midis zonave urbane dhe rurale, veçanërisht për grupmosha - 11 muaj dhe 1-17 vjeç; në pothuajse të gjithë treguesit e fëmijëve në këto grupe moshash, ku në zonat rurale janë shumë më të privuar sesa fëmijët në zonat urbane me një përjashtim të theksuar: nivelet e larta të ekspozimit ndaj disiplinës së dhunshme ndodhen kudo me më shumë se përqind të fëmijëve të ekspozuar ndaj një privimi që lehtësisht mund të parandalohet. Parandalimi në këtë sektor nuk është thjesht një çështje e respektimit të të drejtave të fëmijëve, por do të kontribuojë për fëmijët që janë më me vetëbesim dhe për të mësuar më mirë në shkollë dhe për të kontribuar në shoqëri në përgjithësi. Për më tepër, studimet neuro-shkencore argumentojnë se të dy format akute të dhunës për shkak të konflikteve të dhunshme dhe abuzimeve (që shpijnë në stresin e çrregullimit pastraumatik) dhe format më afatgjate të dhunës kundër fëmijëve u kontribuojnë rezultateve të zhvillimit negativ tek fëmijët dhe paraqesin burim shtesë për pabarazi mes fëmijëve. Rezultatet e zhvillimit të fëmijëve ndikohen negativisht nga dhuna në të gjitha format, sepse ajo pengon zhvillimin e funksioneve adekuate kognitive në tru 7. 7 Hulumtimet i UNICEFit në Malin e Zi i cili u realizua në 8 shkolla fillore treguan se 8% e fëmijëve përjetojnë ndonjë forme të dhunës në shkolla dhe rreth 8% e tyre nuk kanë folur për këtë me të rriturit në shkollë apo në shtëpi. Që nga viti 22, raste të fëmijëve viktima të dhunës, abuzimit dhe neglizhencës janë trajtuar nga ana e ekipeve multidisiplinare të themeluara në 7 komuna me mbështetjen e UNICEF-it dhe UNHCR-së. Për kërkime mbi funksionet ekzekutive, shih Diamond, A. (213). Funksionet ekzekutive. Analizë vjetore e psikologjisë,, MIRËQENIA E FËMIJËVE NË KOSOVË*

9 KOMUNITETET ROMË, ASHKALI DHE EGJIPTIANË Përveç studimit K-MODA për popullsinë e përgjithshme në Kosovë*, është realizuar si e ndarë K-MODA për komunitetet romë, ashkali dhe egjiptian. Fëmijët nga këto komunitete dalin më keq në shumë dimensione dhe tregues se sa fëmijët popullsinë8 në përgjithësi. Rezultatet më të zëshme shihen në treguesit e ushqyerjes / shëndetësisë, në treguesit e arsimit dhe në treguesit lidhur me shtatzëninë e hershme dhe martesën e hershme. Komunitetet romë, ashkali dhe egjiptian tregojnë më pak privimi në dimensionin e ujit, por me rezultate të ngjashme për kanalizim. Rezultatet e këqija në dimensionin e strehimit nuk duhet atribuar cilësisë së ulët në strehim por kryesisht shkallës së lartë të mbipopullimit. Veçanërisht rezultatet të dobëta për këtë grup vërehen në treguesit e arsimit9. Fëmijët nuk marrin kujdes të mjaftueshëm nga të rriturit në familje1, numër i madh i tyre e braktisin shkollën dhe më pak e ndjekin e arsimin e mesëm të ulët dhe të lartë; si rrjedhojë shkalla e analfabetizmit (në cilëndo gjuhë) është më e lartë në mesin e romëve, ashkalive dhe egjiptianëve. Ngjashëm, fëmijët që jetojnë në familjet rome, ashkali dhe egjiptiane nuk kanë qasje të plotë në sistemin shëndetësor, gjë që shpie në shkallë dukshëm më të ulët të imunizimit dhe më shumë fëmijë nën moshën vjeç të jenë të kequshqyer. Shqetësuese është edhe fakti që 1 përqind e vajzave të moshës 1-19 vjeç nga komunitetet rom, ashkali dhe egjiptian kanë qenë shtatëzëna, derisa më pak se një përqind kanë pasur lindje të gjallë para moshës 1 vjeç. Është e lehtë për të konstatuar se fëmijët nga komunitetet rom, ashkali dhe egjiptian rriten më keq sesa fëmijët në përgjithësi në Kosovë*. Megjithatë, interpretimi i rezultateve duhet të bëhet me kujdes dhe duhet pasur parasysh që komuniteti rom, ashkali dhe egjiptian përbëhet prej vetëm 2.1 përqind të popullsisë së përgjithshme të Kosovës*. Ndërkohë, rezultatet për këtë nëngrup janë dukshëm më të këqija sesa për të gjithë popullsinë, shikuar në numra absolut totail i fëmijëve nga popullsisa e Kosovës* në përgjithësi, që privohen në fusha të rëndësishme për jetesën e tyre është shumë më i lartë sesa numri absolut i fëmijëve të komunitetit rom, ashkali dhe egjiptian, të cilët janë të privuar. Fëmijët që jetojnë në 2 përqindëshin e popullsisë rurale më të varfër, në shumë raste jetojnë po aq keq sikurse fëmijëet e komunitetevet rom, ashkali dhe egjiptian, dhe në disa raste edhe më keq, në shumicën e rasteve kanë norma konsiderueshëm më të larta të privimit krahasuar me mesatare e popullsisë së përgjithshme, duke specifikuar se shumë privime të fëmijëve janë të përqendruara në pjesën më të varfër të popullsisë. Kjo paraqet një fushë të re për ndërhyrjen publike pasi që për mbrojtja sociale që ka në shënjestër pjesën më të varfër të popullsisë do të ishte e rëndësishme për adresimin e nivelit të lartë të privimit në Kosovë*. Ashtu siç u theksua më lartë, nxitjet e ofruara nga iniciativa e mbrojtjes sociale janë vetëm një nga instrumentet politike që duhet të përdoren për të trajtuar nivelet e larta të privimeve në mesin e fëmijëve në Kosovë*. Është e domosdoshme një qasje holistike ndaj rritjes në mënyrë të konsiderueshme të investimeve në zhvillimin e fëmijëve. Kjo qasje holistike para së gjithash duhet të përqendrohet në investimet urgjente dhe të nevojshme për Zhvillimin në Fëmijërinë e Hershme duke përfshirë edhe aktivitetet parashkollore dhe njëkohësisht edhe në arsimi për ngritjen urgjentet të cilësisë së arsimit fillor dhe të mesëm për të gjithë fëmijët. Raportet e K-MODA gjerësisht tregojnë se në shtresat më të varfra, fëmijët e Kosovës* privohen njëkohësisht në shumë dimensione dhe tregues. Kjo do të thotë se fëmijët të cilët vuajnë nga ndonjë privim i veçantë, rrallë që vuajnë vetëm nga privimi; ata shpesh privohen në shumë dimensione në të njëjtën kohë. Pothuajse një në katër fëmijë në Kosovë* privohet në së paku dy dimensione njëkohësisht; 38 përqind e fëmijëve ndërmjet dy dhe pesë vjeç privohen në shumë dimensione dhe në mesatare ata përjetojnë 3 përqind të të gjitha privimeve; përafërsisht 3 përqind e të gjithë fëmijëve të moshës ndërmjet 1 dhe 17 vjeç përjetojnë tri apo më shumë privime. Shumica e këtyre fëmijëve janë të përqendruar në dy çerekët më të ulët të shpërndarjes 8 Krahasimet midis rezultateve duhet të bëhen me kujdes: mostra mbi të cilat bazohen rezultatet për të gjithë popullsinë përfshijnë një numër (shumë të vogël) të familjeve të komunitetit rom, ashkali dhe egjiptian derisa mostra për familjet nga komuniteti rom, ashkali dhe egjiptian është një mostër e pavarur përfaqësuese për komunitetet rom, ashkali dhe egjiptian. 9 Përsëri këtu nevojitet interpretim i kujdesshëm pasi që rezultatet për pjesëmarrje mund të nxiten pjesërisht nga fakti se disa nga fëmijët e komuniteteve rom, ashkali dhe egjiptian ndjekin shkollën jashtë sistemit shkollor të Kosovës*, sipas disa informuesve. 1 Studimi K-MODA ilustron por mund të nënvlerësojë këtë: sipas informacioneve gojore, fëmijët mund të ruhen nga vëllezërit dhe motrat e tyre në moshë më të re se 1 vjeç dhe luajnë me ta, dhe se hollësia nuk është regjistruar në pyetësor. ANALIZA E PRIVIMEVE TË SHUMËFISHTA (MODA) 9

10 së pasurisë. Niveli tejet i lartë i privimit në mesin e fëmijëve, të cilët janë me ngecje në rritje, gjithashtu tregon rëndësinë e privimeve të shumëfishta pasi që më shumë se 7 përqind e fëmijëve me ngecje në rritje janë të privuar jo vetëm në ushqim, por edhe në higjienë dhe shëndet. Siç tregohet, nivelet e varfërisë dhe privimit në mesin e fëmijëve në Kosovë* janë të larta; ato janë gjithashtu shumë të larta për të qenë në përputhje me ambiciet e saj ekonomike dhe politike. Adresimi i këtyre privimeve është imperativ për arsye sociale dhe ekonomike dhe për sigurimin e të drejtave të fëmijëve për mundësinë e zhvillimit të kapaciteteve të tyre. Autoritetet publike mund të ndihmojnë për të realizuar një jetë më të mirë për fëmijët duke investuar mënyrë sistematike dhe të përgjithshme në sistemet arsimor dhe shëndetësor. Derisa disa grupe të fëmijëve janë të prekur më shumë se të tjerët, rezultati më i spikatur i analizës K-MODA është se problemet janë të shtrira në shoqëri dhe kërkojnë një reagim shoqëro-politik.

11 1. HYRJE Qëllimi i këtij studimi është të shqyrtojë gjendjen e fëmijëve në Kosovë*: nëse ata janë të privuar në fusha që pengojnë rritjen e tyre dhe cilat janë ato fusha. Objektivi i këtij studimi është të identifikohet shkalla në të cilën fëmijët në Kosovë* janë të privuar nga: a) të ushqyerit; b); strehimit c) ujit; d) kanalizimit; e) shëndetësisë; f) mbrojtjes së fëmijëve, deri në çfarë mase ata janë të ekspozuar ndaj g) dhunës, h) mungesës së informacionit, i) mungesës së përkrahjes në fëmijëri të hershme, j) arsimit. Ky raport përmban një ekzaminim thellë të dimensioneve të shumta të lartpërmendura lidhur me privimin e fëmijëve në Kosovë*, shfrytëzimin e teknikave më të reja në këtë fushë, siç është Analiza e Privimeve të Shumëfishta në Kosovë* (K-MODA). Raporti publikon të dhënat mbi dallimet në privim në katër grupe moshash: -11 muaj, 12-9 muaj, -1 vjeç, dhe 1-17 vjeç. Origjinaliteti i studimit është se raporti paraqet rezultatet jo vetëm për fëmijët kosovar*, por hyn edhe më në thellësi në privimin e fëmijëve që i përkasin komuniteteve rom, ashkali dhe egjiptian që jetojnë në Kosovë*. Raporti është i strukturuar në tri pjesë kryesore. Së pari, metodologjia sqarohet për të kuptuar më mirë rezultatet e studimit. Pjesa e dytë trajton në tërësi privimin me të cilin përballen fëmijët në Kosovë*, duke ekzaminuar këtë fenomen në bazë të dy boshteve konceptuale dhe teknike nga të cilat përbëhet K-MODA: Privimet e vetme dhe privimet e shumëfishta. Kjo pjesë përmban historikun kontekstual lidhur me situatën e fëmijëve në Kosovë* dhe nënvizon fushat kryesore dhe sfidat të cilat duhet të adresohen për të përmirësuar mirëqenien e fëmijëve në Kosovë*. Pjesa e fundit e raportit thellon diskutimin në privimet e shumëfishta me të cilat përballen fëmijët në Kosovë* duke ekzaminuar ndaras fëmijët romë, ashkali dhe egjiptianë. Ngjashëm sikurse në pjesën e dytë të raportit, në këtë pjesë analizohen privime të veçanta dhe të shumëfishta. Një histori narrative në fund të kësaj pjese përshkruan shkurtimisht gjetjet kryesore. Raporti përmbyllet me një përmbledhje të privimeve të rëndësishme të fëmijëve në Kosovë*, si në nivelin e Kosovës* dhe nëpërmjet perspektivës së fëmijë romë, ashkali dhe egjiptianë. Kjo ilustron mënyrë të ngjeshur në fushat që duhet të trajtohen nga hartuesit e politikave, seleksionimin e rezultatet sipas moshës dhe dimensionet më të theksuara të privimit. 1.1 LIDHUR ME ANALIZËN E PRIVIMEVE TË SHUMËFISHTA PËR FËMIJËT Kuptimi i varfërisë dhe privimeve të fëmijëve është kyçe për zhvillimin e politikave që sigurojnë zhvillimin adekuat dhe mirëqenien e fëmijëve. Analizat shpesh përqendrohen në mirëqenien monetare, shfrytëzimin e të ardhurave ose shpenzimeve për vlerësimin e statusit të varfërisë tek anëtarët e një familje. Ndërsa kufizimet financiare janë një nga faktorët përcaktues më të rëndësishëm të privimit të fëmijëve, jo të gjithë fëmijët e varfër në aspektin monetar janë të privuar e as të gjithë fëmijët e privuar nuk janë të varfër në aspektin monetar. Qasja në të ardhura në nivel familjar jo drejtpërdrejt mund të përkthehen në përmirësime në mirëqenien e anëtarëve të saj, veçanërisht fëmijët, jo vetëm për shkak se nuk janë vendimmarrësit në familje (ata nuk janë konsumatorë sovran), por edhe për shkak të nevojave të tyre që janë specifike ato nuk do të thotë se përmbushen gjithsesi me të ardhurat të larta të familjes. Në mënyrë që t i plotësojnë matjen tradicionale të varfërisë duke u bazuar në të ardhurat me analizat shumëdimensionale të privimit dhe për të gjeneruar dëshmi cilësore për varfërinë dhe disparitetin e fëmijëve, UNICEF-i ka zhvilluar Analizën e Privimve të Shumëfishta (MODA). MODA miraton një përkufizim të përgjithshëm për mirëqenien e fëmijëve, me fokus në qasjen e fëmijëve në mallra dhe shërbime të ndryshme që janë vendimtare për mbijetesën dhe zhvillimin e tyre. E njeh që përjetimi i privimeve nga fëmijët është e shumanshme dhe e ndërlidhur, dhe se privime të tilla të shumëfishta dhe të mbivendosura ka më shumë të ngjarë të ndodhin, dhe me efekte më negative në grupet e cenuara socio-ekonomike. ANALIZA E PRIVIMEVE TË SHUMËFISHTA (MODA) 11

12 Derisa MODA është e bazuar në Studimin Global të UNICEF-it për Varfërinë dhe Pabarazinë e Fëmijëve, Iniciativa e Oksfordit për Varfëri dhe Zhvillim Njerëzor (OPHI) Indeksi Shumëdimensional i Varfërisë, dhe në kërkimet tjera të kryera në fushën e varfërisë shumëdimensionale, dhe shton tipare specifike që e dallojnë atë nga studime të tjera: MODA përzgjedh fëmijën si njësi e analizës, e jo familjen pasi që fëmijët përjetojnë varfërinë ndryshe nga të rriturit, sidomos në pikëpamje të nevojave për zhvillim; Ai përshtatë një qasje të ciklit të jetës që pasqyron nevojat e ndryshme të fëmijërisë së hershme, pas fëmijërisë dhe adoleshencën, me dimensione dhe tregues të ndryshme për secilën grupmoshë, siç tregohet në figurën më poshtë; Figura 1. Qasja në ciklin e jetës Periudha perinatale Shtatzënësia Vdekja Plakja Lindja 7 ditë Periudha e hershme 28 ditë neonatale 1 vit Periudha neonatale Foshnjëria Mosha madhore Periudha reproduktive 2 vite 1 vite vite " Vitet parashkollore" Fëmijërinë e hershme Adoleshenca "Mosha e shkollës" OBSH 2 Hulumtimi aplikon qasje të tërësisht të orientuar tek fëmijët duke matur numrin e privimeve që secili fëmije përjeton njëkohësisht, duke zbuluar ata që privohen më shumë në të njëjtën kohë në aspekte që lidhen me nevojat e tyre; Ai matë varfërinë monetare dhe privimet shumëdimensionale njëkohësisht për secilin fëmijë, sa herë që të dhënat e përdorura kanë informacion për të dyja, e që rasti nuk është i tillë me Kosovën* duke pasur parasysh mungesën e e të dhënave korresponduese me të dhënat e të ardhurave; dhe Ai pasuron njohuritë nga aspekti sektororial nëpërmjet analizave të privimeve të mbivendosura dhe duke gjeneruar profile për karakteristikat gjeografike dhe socio-ekonomike të të privuarve (në mënyrë të shumëfishtë), në këtë mënyrë duke theksuar fushat e shqetësimit për hartimin e politikave efektive. Prandaj metodologjia e MODA-s së UNICEF-it është holistike dhe miqësore për fëmijë, dhe ofron një informim më të mirë për dizajnimin e intervenimeve për ndonjë fëmijë të caktuar, qoftë në lidhje me mbështetje në të ardhura apo në dhënien e shërbimeve të veçanta Për më shumë informacion mbi metodologjinë e MODA-s; shih udhëzimet hap pas hapi në MODA (de Neubourg et al., 212) dhe MIRËQENIA E FËMIJËVE NË KOSOVË*

13 1.2 K-MODA NË KOSOVË*: TË DHËNAT DHE VEÇORITË Për të mundësuar analizë më të saktë dhe të thellë për privimin e fëmijëve, është kryer një Analizë e Privimeve të Shumëfishta (K-MODA) në Kosovë*. Metodat e matjes janë përshtatur dhe janë zgjedhur grupmoshat, dimensionet, treguesit dhe pragjet për të reflektuar specifikat e Kosovës*. Analizat e K-MODA nuk janë bërë vetëm për popullsinë e përgjithshme por edhe për fëmijët që jetojnë në komunitetet romë, ashkali dhe egjiptianë, duke përdorur një mostër të ekonomive familjare dhe përfaqësuese për Kosovën* nga Anketa e Grupimeve të Treguesve të Shumëfishtë (MICS) Disponueshmëria e të dhënave të veçanta për një pjesë të popullatës së përgjithshme e bën MODA-n e Kosovës* një analizë unike pasi që ajo lejon matjen e privimit shumëdimensional për popullsinë e përgjithshme si dhe për komunitetin romë, ashkali dhe egjiptian. Fëmijët e privuar janë identifikuar, lokalizuar dhe profilizuar në të dyja nivelet. Analiza e llojit, shkallës dhe privimeve të shumëfishta me të cilat ata përballen, ofron informata shtesë për për hartimin e politikave, veçanërisht lidhur me zgjerimin e sistemit të mbrojtjes sociale. Të dhënat e MICS mbulojnë aspekte të ndryshme të mirëqenies së fëmijëve duke përfshirë shëndetin, të ushqyerit, qasjen në ujë dhe kanalizim, zhvillimin e fëmijëve, shkrim - leximin dhe arsimin, mbrojtjen e fëmijëve, qasjen në informacione dhe të tjera, janë të përshtatshme për analizimin e privimit tek fëmijët. 1.3 DIMENSIONET, TREGUESIT DHE GRUPMOSHAT: BAZA PËR VLERËSIMIN E PRIVIMEVE TË FËMIJËVE Siç u përmend më lart, MODA përdor fëmijën si njësi e analizës dhe njeh hetereogjenitetin e nevojave të fëmijëve dhe privimet në bazë të moshës së tyre. Për këtë arsye, dimensionet, treguesit dhe pragjet e përdorur për të vlerësuar privimet e fëmijëve në Kosovë*, janë përcaktuar për grupmosha të ndryshme dhe reflektojnë nevojat e ndryshme të fëmijërisë së hershme, fëmijërisë së parë dhe adoleshencës. Metodologjisa gjenerike e MODA-s, përzgjedh të gjitha dimensionet duke u bazuar në standardet ndërkombëtare të të drejtave të njeriut. Të drejtat e fëmijëve të parapara me Konventën për të Drejtat e Fëmijës (KDF) (1989), së bashku me Samitin Botëror për Zhvillimin Social (199) dhe Objektivat e Zhvillimit të Mijëvjeçarit (2), kanë udhëhequr ndërtimin e një sërë dimensionesh kryesore që janë thelbësore për çdo zhvillim të fëmijëve pavarësisht nga vendi i banimit, gjendja socio-ekonomike, apo kultura. Ato lidhen me mbijetesën (ushqimi, të ushqyerit, ujin, kujdesin shëndetësor, strehimin, etj.), zhvillimin (arsimi, rekreacioni, etj.), mbrojtjen (dhuna, shfrytëzimi, puna e fëmijëve, etj) dhe pjesëmarrjen (informimi, etj.). Në shator 21, gjatë punës dyditore grupi punues i përbërë nga Agjencia e Statistikave të Kosovës*, institucionet përkatëse nga arsimi, shëndetësia, mbrojtja e fëmijëve dhe sektorët social, si dhe Agjensionet e OKB-së, donatorët dhe OJQ-të kanë diskutuar dhe vendosur për grupmoshat, dimensionet, treguesit dhe pragjet për MODA-n. Përzgjedhja përfundimtare pasqyron opinionet e specialistëve në Kosovë*, standardet dhe disponueshmërinë e të dhënave. Grupmoshat e ndryshme të përzgjedhura dhe dimensionet për secilën prej tyre janë paraqitur në skemën më poshtë. 12 MICS në Kosovë* (213-21) ku të dhënat mbulojnë,127 familje dhe 1,8 fëmijë të cilët janë intervistuar, derisa komunitetet romë, ashkali dhe egjiptian në MICS Kosovë* (213-21) mbulon 1,118 familje me 73 fëmijë. ANALIZA E PRIVIMEVE TË SHUMËFISHTA (MODA) 13

14 Figura 2. Grupmoshat e përzgjedhura dhe dimensionet -11 muaj 12-9 muaj -1 vjeç 1-17 vjeç Ushqyeshmëria Ushqyeshmëria Arsimi Arsimi Mbrojtja nga dhuna Mbrojtja nga dhuna Mbrojtja nga dhuna Informacioni Strehimi Strehimi Strehimi Strehimi Kanalizimi Kanalizimi Kanalizimi Kanalizimi Uji Uji Uji Uji Mbrojtja e fëmijëve Mbrojtja e fëmijëve Mbrojtja e fëmijëve Shëndeti Shëndeti Edukimi në Fëmijërinë e hershme Analiza është zbërthyer në katër grupmosha për të kapur nevojat e ndryshme të fëmijëve përgjatë gjithë jetës së tyre. Për të gjitha grupmoshat janë përfshirë treguesit në nivel individual si dhe tregues në nivel familjar, që do të thotë për dimensionet e strehimit, kanalizimit dhe ujit për të matur privimin në ambientin e drejtpërdrejtë në të cilin rritet fëmija. Për foshnjat (-11 muaj) dhe fëmijët në fëmijërinë e hershme (12-9 muaj), përveç strehimit, kanalizimit dhe ujit, janë zgjedhur treguesit specifik për ushqyeshmëri, shëndet, mbrojtje nga dhuna, dhe mbrojtje te fëmijëve. Një dimension tjetër, përkatësisht edukimi në fëmijërinë e hershme u shtua për grupmoshën 12-9 muaj. Për fëmijët e moshës së shkollës (-1 vjeç), analiza ka përfshirë treguesit mbi mbrojtjen nga dhuna, arsimin, strehimin, kanalizimin dhe ujin. Për fëmijët përtej moshës tipike të sistemit të shkollimit të obligueshëm (1-17 vjeç), janë përdorur për analizë treguesit për mbrojtjen e fëmijëve, arsimin, informimin, kanalizimin dhe ujin. Dimensionet, treguesit dhe pragjet e tyre paraqiten në Figure 2 dhe Tabela 1. Siç është standardi në MODA për secilin dimension, një fëmijë është konsideruar i privuar nëse ai/ajo privohet në të paktën një prej treguesve në dimension sipas qasjes së bashkësive13, të gjithë treguesit në dimension janë peshuar njejtë, pasi që ata janë përzgjedhur në bazë të supozimit se ata janë po aq të rëndësishëm për mirëqenien e fëmijës. Për shembull, një fëmijë i moshës -11 muaj është konsideruar si i privuar në dimensionin e shëndetësisë nëse gjatë lindjes së tij/saj është asistuar nga personi i pakualifikuar, nëse nuk është asistuar nga personi i kualifikuar apo nëse ai/ajo nuk ka marrë vaksinat BCG dhe tri DPT deri në moshën 23 muaj. Ndërsa thellësia e privimit nuk është marrë në konsideratë, pasi që të gjithë treguesit janë zgjedhur në bazë të faktit se ata të gjithë pjesërisht shpjegojnë realizimin (ose jo) të të drejtave të fëmijëve (shih raportin teknik). Pasi që secili dimension i përzgjedhur reflekton një të drejtë thelbësore, ato janë konsideruar me të njëjtën rëndësi në analizë MODA përdor qasje të bashkwsive të kombinuar të treguesve në dimensione, që të identifikojnë fëmijët që privohen në ndonjë nga treguesit e përzgjedhur. Sepse këta tregues janë pra të barasvlershëm, qasja nuk është e ndjeshme, në këtë fazë, me nivelin e privimit si status i privimit në dimension është i pavarur nga një sërë treguesish të fëmijëve të privuar. (de Neubourg et al, 212) MIRËQENIA E FËMIJËVE NË KOSOVË*

15 Për çdo grupmoshë, analizat e mëposhtme janë kryer (si për fëmijët në popullsinë e përgjithshme edhe për fëmijët që jetojnë në komunitetin romë, ashkali dhe egjiptian): a) Specifika sektoriale (privim i vetëm): Përqindja e fëmijëve të privuar në secilin dimension (dhe për secilin tregues) është vlerësuar që jep perspektivë sektoriale. Ajo jep një vështrim të parë në të cilin privimet janë veçanërisht relevante për fëmijët e katër grupmoshave të ndryshme në Kosovë*. b) Shpërndarja e numrit të dimensioneve në të cilat fëmijët janë privuar: privimet për fëmijë janë numëruar për të dhënë një pasqyrë të shpërndarjes së të gjitha privimeve në mesin e grupmoshave të ndryshme dhe sipas karakteristikave të ndryshme nga sfondi (profilizimi i variablave). Regjistrimi i privimeve ka mundësuar edhe analizën e thellësisë së privimit shumëdimensionale. c) Privimet shumëdimensionale: analiza është fokusuar në privime të ndryshme që zakonisht përjetohen njëkohësisht. Kombinimet e privimeve janë nënvizuar dhe janë bërë vlerësime të numrit të fëmijëve që vuajnë nga një deri në tetë privime në të njëjtën kohë. d) Indekset e privimeve shumëdimensionale: Disa indekse të privimeve shumëdimensionale janë llogaritur 1 për të siguruar statistika përmbledhëse: (i) numërimi për person (H) të shikohet shpeshtësia e privimit të shumëfishtë në disa dimensione; (ii) intensiteti mesatar (A) të shikojë për numrin e privimeve të fëmijëve që kanë përjetuar si përqindje e të gjitha privimeve të mundshme; (iii) numërimi i përshtatur i privimeve (M) është llogaritur të shprehur shpeshtësinë dhe thellësinë e privimeve. Ky punim paraqet rezultatet më të spikatura të analizave të privimeve të shumëfishta në mesin e fëmijëve në Kosovë* dhe në mesin e fëmijëve që jetojnë në komunitetin romë, ashkali dhe egjiptian. Po ashtu është dhënë një profil i privimeve të fëmijëve në dy mostra. Të gjitha tabelat dhe shifrat për analizat e plota janë në dispozicion në një dokument të veçantë që plotëson këtë dokument 1. 1 Indekset janë llogaritur duke përdorur metodologjinë e Alkire dhe Foster (211) 1 De Neubourg, et al., 21. N-MODA Raport Teknik për Fëmijët në Kosovë* ANALIZA E PRIVIMEVE TË SHUMËFISHTA (MODA) 1

16 -11 muaj 12-9 muaj - 1 vjeç 1-17 vjeç Tabela 1. Dimensionet, treguesit dhe pragjet e privimit sipas grupmoshës Dimensionet Indikatorët Pragu: fëmija privohet nëse. Ushqyeshmëria Shkollimi Mbrojtja nga dhuna Gjidhënia ekskluzive nën muaj fëmija - muajsh ushqehet ekskluzivisht vetëm me qumësht gjiri / Ushqyeshmëria minimale e fëmija -23 muajsh nuk merrë ushqimin minimal të pranueshëm (sintaksa e OKB-së për të matur ushqyeshmërinë pranueshme minimale të pranueshme për fëmijët mbi muaj) Statusi i të ushqyerit (nënpesha) Fëmija është nën peshë (humbje për gjatësinë nën 2 devijime standarde nga mesatarja (OBSH) Fëmija i moshës së shkollës fillore (-1 vjeç) nuk është për momentin duke ndjekur shkollën fillore apo të mesme të Vijimi i shkollës ulët; ose fëmija i moshës së shkollës së mesme të ulët (mosha 11-1 vjeç) aktualisht nuk ndjek shkollën e mesme të ulët ose të mesme të lartë Arritshmëria në shkollë Pas moshës së shkollës fillore, fëmija (11-1 vjeç) nuk është më në shkollë ose më tepër se dy vjet pas për moshën Shkalla e shkrim-leximit Fëmija nuk ka vijuar shkollën e mesme të lartë dhe nuk është në gjendje ta lexojë tërë fjalinë Ekspozimi ndaj disiplinës së dhunshme Informimi Qasja në informacione Strehimi Kanalizmi Mbipopullimi Materiali i strehimit (tavan dhe dysheme) Përdorimi i lëndeve djegëse për gatim Fëmija është duke jetuar në një familje ku një fëmijë midis moshës 1 dhe 1 vjeç është raportuar të ketë përjetuar ndonjë lloj presioni psikologjik apo ndëshkim fizik gjatë muajit të fundit Fëmija as nuk lexon së paku një gazetë ose revistë, nuk dëgjon radion ose shikon TV një herë në javë, dhe nuk ka përdorur internetin të paktën një herë në javë Ka më shumë se katër persona në një dhomë gjumi (UN HABITAT) (fëmijët nën moshën pesë vjeç është dhënë peshë prej.) Si tavani edhe dyshemeja janë të punuara nga materiale natyrore, të cilat nuk konsiderohen të përhershme (UN- HABITAT) Ekonomia familjare kryesisht përdor kashtë/shkurre/bari ose mbetje të të korrave / kërcell misri si karburant gatimi, dhe gatimi bëhet në dhomë të veçantë që përdoret si kuzhinë, në ndërtesë të ndarë ose jashtë Ekonomia familjare zakonisht përdor tualete jo të rregullta përkatësisht larje diku tjetër, një fermë pa pllaka/e hapur, Qasje në kanalizim të përmirësuar tualet kovë, larje në vend të panjohur/nuk është e sigurt/dk ku, apo nuk ka vend adekuat/në shkurre/fushë (OBSH) Vend për larje të duarve Shtëpia nuk ka një vend të veçantë për të larë duart ku uji dhe sapuni ose mjete tjera pastrimi janë të pranishme Uji Burim i ujit të pijshëm Mbrojtja e fëmijëve Shëndeti Arsimi në Fëmijërinë e hershme Burimi kryesor i ujit të pijshëm është i papërdorshëm d.m.th. pa mur mbrojtës, i pambrojtur në burim, autobot, karrocë me rezervuar të vogël, ujë sipërfaqësor, ose e ujë në shishe; dhe nëse uji është i përdorshëm atëherë burimi është më tepër se 3 minuta larg (OBSH) Shtatzënia e hershme Fëmija nën moshën 18 vjeç lindë fëmijën Martesë e hershme apo bashkëjetesë Fëmija nën 18 vjeç është martuar ose ka filluar të jetojë me partnerin Certifikata e lindjes Fëmija nuk ka certifikatë lindjeje Imunizimi Fëmija nuk ka marrë vaksinat BCG dhe të tri DPT-të deri në moshën 23 muaj Shoqërues i pakualifikuar ka ndihmuar në lindjen e fëmijës dmth. shoqërues tradicional në lindje, i/e afërm/e apo Shoqërues të kualifikuar në lindje askush Kujdesi postnatal për foshnjën Asnjë person i kualifikuar nuk e ka kontrolluar foshnjën pas lindjes Mbështetje për mësim Gjatë tri ditëve të kaluara, fëmija nuk ishte angazhuar nga ndonjë anëtar i familjes më i vjetër se 1 vjeç në së paku katër nga aktivitetet e mëposhtme: lexim librash; tregim historish; këndim këngësh; dalje jashtë shtëpie; lojë me të; emërim/numërim ose vizatim 1 MIRËQENIA E FËMIJËVE NË KOSOVË*

17 1. ANALIZA SHTESË: RRITJA FIZIKE PËR MOSHËN DHE EDUKIMI NË FËMIJËRI NGECJE NË RRITJE Ngecja në rritje (matja e gjatësisë për moshën) luan rol të rëndësishëm në kuptimin e privimeve dhe varfërisë në shumë vende përfshirë Kosovën*. Vetëm më pak se dy nga çdo 1 fëmijë nën moshën pesë vjeç kanë ngecje në rritje (llogaritjet e autorit). Të ushqyerit e dobët shpesh është konsideruar si një faktor nxitës i ngecjes në rritje tek fëmijët. Fëmijët që kanë ngecje në rritje ka të ngjarë të mos përmbushin në mënyrë adekuate nevojat themelore, të tilla si ushqyerjen, në fazat e hershme të jetës. Si rrjedhojë këta fëmijë shpesh kanë shëndet të dobët dhe potencial zhvillimi që nuk mund të kthehet në faza të mëvonshme të ciklit të jetës, dëmtime të mëtejme të aftësisë së tyre për të mësuar kur të hyjnë në shkollë. Derisa ngecja në rritje shpesh shihet si një tregues për ushqyerje, shihet shpesh edhe si rezultat i privimeve në dimensione tjera, veçanërisht të ujit, kanalizimit dhe shëndetit. Ngecaj në rritje si tregues në dimensionin e ushqyeshmërisë nuk do të reflektonte këtë realitet, pasi që përcaktimi i saj si një nga treguesit në dimensionin e të ushqyerit në analizën MODA teknikisht kufizon aftësinë për të analizuar atë në lidhje me privime tjera potenciale. Për këto dy arsye, është kryer një analizë e veçantë mbi ngecjen në rritje duke përdorur privimet dhe variablat e profilizuara. Rezultatet e këtyre analizave sistematike janë paraqitur në Pjesën II për të gjithë fëmijët në Kosovë* dhe në Pjesën III për fëmijët e komuniteteve romë, ashkali dhe egjiptianë. EDUKIMI NË FËMIJËRI TË HERSHME Edukimi në fëmijëri të hershme (EFH) duket si një ndër fushat më të neglizhuara në investime për fëmijë në Kosovë*. Kjo përbën një çështje kyçe për Kosovën* duke ditur profilin demografik të saj, me pothuajse 3% të popullsisë nën moshën 1-vjeç. Analiza MODA fokusohet në edukimin në fëmijëri të hershme dhe mbështetjen për mësim, si dy fusha kyçe që kontribuojnë në zhvillimin kognitiv, social, emocional dhe fizik të fëmijëve. Rezultatet e paraqitura në analizën e privimit të vetëm konfirmojnë ato të një studimi të ri që tregojnë se edukimi në fëmijëri të hershme duket të jetë një nga fushat më të forta të pabarazisë për fëmijët që jetojnë në varfëri në Kosovë* (Britto et al., 211). ANALIZA E PRIVIMEVE TË SHUMËFISHTA (MODA) 17

18

19 2. ÇFARË NA THONË REZULTATET PËR KOSOVËN*? 2.1 ANALIZË E PRIVIMIT TË VETËM: ANALIZA E NDARË E SECILIT SEKTOR Siç u përmend më lart, analiza e privimit të vetëm paraqet rezultatet për secilin nga dimensionet e ndara dhe treguesit që janë zgjedhur për analizë. Kjo portretizon numrin e fëmijëve të privuar në një dimension të caktuar si përqindje e të gjithë fëmijëve në grupmoshë të caktuar. Rezultatet japin një tregues se cilët sektorë meritojnë vëmendje të veçantë për grupmosha të ndryshme. FËMIJË TË MOSHËS -11 MUAJ Sa fëmijë janë të privuar në Kosovë* dhe nga çfarë janë të privuar ata? Analiza e privimit sipas dimensionit për fëmijët e moshës -11 muaj (shtatë dimensione në total) tregon paraqitje më të lartë të privimeve në ushqyerje, kanalizim, mbrojtjen nga dhuna dhe dimensionin e mbrojtjes së fëmijëve siç paraqitet në figurën më poshtë (Figura 3). Rreth tre fëmijë nga dhjetë janë me të vërtetë të privuar në ato dimensione. Niveli i lartë i privimit në ushqyerje kryesisht ndikohet nga vlerat e ushqyerjes ekskluzivisht me gji për fëmijët nën moshën gjashtë muaj dhe ushqyeshmëria minimale e pranueshme për foshnja të moshës -23 muaj (niveli i privimit nga % - Figure ). Mosha e papërshtatshme e gjidhënies dhe modelet e ushqyerjes së foshnjave duket të jenë një përcaktues i rëndësishëm i problemeve të vëzhguara të ushqyerjes në Kosovë*. Treguesit e lidhur me shëndetin, në të kundërtën, tregojnë se niveli i ulët i privimit, në sajë të mbulimit të mirë me vaksinim (9% e fëmijëve kanë marrë vaksinat BCG dhe të tri DPT-të deri në moshën 23 muaj), kujdesi i kualifikuar në lindje (gati 1%) dhe kujdesi i kualifikuar post-natal i ofruar tek 87% të foshnjave. Figura 3. Numri i fëmijëve të privuar në një tregues si përqindje e fëmijëve të moshës -11 muaj (Burimi: Llogaritjet e autorëve, Kosova* MICS ) Ushqyeshmëria 39 Uji 1 17 Shëndeti Kanalizimi 3 32 Mbrojtja nga dhuna Strehimi 28 Mbrojtja e fëmijëve ANALIZA E PRIVIMEVE TË SHUMËFISHTA (MODA) 19