Korniza Ligjore për të Drejtat e Fëmijëve në Kosovë. Studim mbi pajtueshmërinë e legjislacionit në fuqi me Konventën për të Drejtat e Fëmijëve

Transcription

1 Korniza Ligjore për të Drejtat e Fëmijëve në Kosovë Studim mbi pajtueshmërinë e legjislacionit në fuqi me Konventën për të Drejtat e Fëmijëve

2

3 Korniza Ligjore për të Drejtat e Fëmijëve në Kosovë Studim mbi pajtueshmërinë e legjislacionit në fuqi me Konventën për të Drejtat e Fëmijëve

4 Falënderime UNICEF dëshiron të falënderojë Z. Dan O Donnell, konsulent ndërkombëtar, i cili e ka hartuar raportin, dhe Znj. Selvete Gerxhaliu dhe Dr. Lulzim Çela, të cilët e ndihmuan këtë proces. Falënderimet u shkojnë edhe shumë zyrtarëve të qeverisë, pjesëtarëve të shoqërisë civile dhe përfaqësuesve të organizatave ndërkombëtare që punojnë në Kosovë për informacionet e vlefshme dhe këshillat që ofruan gjatë përgatitjes së këtij raporti. Së fundi, UNICEF-i falënderon Bashkimin Evropian për financimin e projektit, Mbështetje Drejtësisë për Fëmijë në Kosovë, Faza III, i cili është përdorur për të financuar përgatitjen e këtij raporti. Katalogimi në botim (CIP) Biblioteka Kombëtare e Kosovës Pjetër Bogdani 362.7(496.51)(047) Korniza Ligjore për të Drejtat e Fëmijëve në Kosovë*: studim mbi pajtueshmërinë e legjislacionit në fuqi me Konventën për të Drejtat e Fëmijëve / UNICEF. - Prishtinë : UNICEF, f. ; 30 cm. ISBN

5 Parathënie Në vitin 2014 shënohet 25 vjetori i Konventës për të Drejtat e Fëmijëve (KDF), një konventë që shërben si pikë referimi dhe e cila është një nga gjashtë traktatet bazë për të drejtat e njeriut. Duke qenë Konventa e ratifikuar pothuajse nga të gjtha vendet e botës, Konventa parasheh të drejtat fundamentale të fëmijëve dhe të rinjëve, rolet dhe përgjegjësitë e përfituesve dhe bartësve të përgjegjësive me qëllim të promovimit, mbrojtjës dhe realizimit të të drejtave të fëmijëve. Duke pas popullatën më të re në Evropë, është shumë domethënëse për UNICEF-in që të punojë në Kosovë me akterë të ndryshëm për realizimin e të drejtave të fëmijëve dhe të rinjëve siç janë të mishëruara në Konventë, protokolet opcionale të saj dhe një numër tjetër të instrumenteve ndërkombëtare dhe rajonale për të drejtat e njeriut. Kushtetuta e Kosovës e njeh KDF-në dhe korniza ligjore e Kosovës bazohet në standarde të ndryshme ndërkombëtare dhe rajonale që reflekton një zotim për realizimin e të drejtave të fëmijëve dhe të të rinjëve. Ky studim ngërthen një shqyrtim gjithëpërfshirës dhe domethënës të kornizës ligjore të Kosovës duke përfshirë dyzet e pesë ligje sa i përket harmonizimit me Konventën e të Drejtave të Fëmijëve. Përmes një procesi bashkëpunues dhe pjesëmarrës, ky studim paraqet rekomandimet për ri-shqyrtimin e legjislacionit të Kosovës drejt harmonizimit me parimet dhe dispozitat e Konventës. Në një anë, studimi vë në pah rekomandimet e rëndësishme lidhur me katër parimet e konventës: mosdiksriminimi; interesi më i lartë i fëmijës; e drejta për jetë, mbijetesë dhe zhvillim; dhe pikëpamjet e fëmijës. Në anën tjetër, studimi poashtu adreson masat që duhet të ndërmiren për t i bërë të drejtat e fëmijëve realitet. UNICEF-i në Kosovë do të vazhdojë të punojë me akterë të ndryshëm që të sigurojë realizimin e plotë të drejtave të fëmijëve dhe të rinjëve në Kosovë duke fuqizuar sistemet dhe mekanizmat për monitorim dhe zbatim të të drejtave të fëmijëve, dhe në përkrahje të proceseve vendim marrëse dhe politik bërëse për të siguruar alokim adekuat të resurseve për përkthimin e zotimit për të drejtat e fëmijëve në realitet. Rekomandimet e paraqitura në këtë studim do t u shërbejnë hisedarëve për ta bërë Kosovën një vend më të mirë për fëmijët. Laila Omar Gad Kryesuese e UNICEF-it në Kosovë* Prishtinë, Prill 2014 * Për UNICEF: Të gjitha referencat për Kosovën janë bërë në kontekst të Rezolutës së Këshillit të Sigurimit të KB Me publikimin e këtij raporti UNICEF ofron informata relevante për implementimin e dispozitave të Konventës për të Drejtat e Fëmijëve në Kosovë, duke mos paragjykuar statusin ligjor të Kosovës nën Rezolutën e Këshillit të Sigurimit të Kombeve të Bashkuara 1244(1999). 3

6 4

7 Parathënie Në një shoqëri sikur Kosova, ku fëmijët dhe të rinjët përbëjnë 60 përqind të popullatës është e rëndësisë kruciale të investohet në mbrojtjen dhe promovimin e të drejtave të tyre, pa marrë parasysh a janë ata në konflikt apo në kontakt me ligjin. Investimi në fëmijë dhë të rinjë nënkupton poashtu investim në të ardhme. Fëmijët që janë subjekt i sistemit të drejtësisë për ndonjë arsye duhet të kenë qasje dhe shërbime të duhura të kujdesit. Ky parim, bazuar në Konventën për të Drejtat e Fëmijëve, është universal dhe bën pjesë në Kushtetutën e Kosovës nëpërmjet të cilës kjo është bërë drejtëpërdrejtë e aplikueshme. Ky studim ka për qëllim vlerësimin e strukturës së tanishme legjislative në Kosovë dhe përmbushjes së saj me standardet ndërkombëtare të mbrojtjes dhe drejtësisë për fëmijë. Poashtu përmban edhe rekomandime konkrete për ecurinë e mëtutjeshme. Bashkimi Evropian ka evidentuar progresin që është arritur nga drejtësia për fëmijë nga institucionet e Kosovës. Akoma mbetet për tu bërë. Zyra jonë është e bindur që institucionet relevante të Kosovës do të ndërmarrin veprime të menjëhershme dhe afatgjata në mënyrë që këto rekomandime të zbatohen dhe të veprojnë me respektin më të lartë për fëmijët dhe të drejtat tyre. Zyra e Bashkimit Evropian në Kosovë do të vazhdon të mbështes institucionet e Kosovës, nëpërmjet ndihmës financiare dhe politike, në orvatjet tona drejt një shoqërie demokratike dhe qeverisje të mirë. Një vend i rëndësishëm në këtë përpjekje është rezervuar për fëmijët dhe të rinjët, i cili ka nevojë për të vendosur një sistem të drejtësisë që është i hapur për të gjithë fëmijët dhe të drejtat e tyre. Christof Stock Zyra e BE në Kosovë, Udhëheqës i Seksionit të Bashkëpunimit Pristinë, Maj

8 Përmbajtja Falënderime 2 Parathënie (UNICEF dhe EU) 3 Lista e Shkurtesave 7 Përmbledhje Ekzekutive 9 1. Sfondi, objektivat dhe metodologjia Sfondi 16 Objektivat 17 Metodologjia 18 Pjesa I : Përputhshmëria e Kushtetutës dhe legjislacionit të Kosovës me Konventën për të Drejtat e Fëmijëve Përkufizimi i fëmijës, zhvillimit gradual të aftësive dhe parimit të interesave më të mira, si dhe i të drejtës për t u dëgjuar E drejta në jetë, zhvillim dhe integritet personal E drejta për identitet dhe nënshtetësi Uniteti familjar E drejta në shëndet E drejta për arsimim E drejta në standarde adekuate të jetesës dhe në siguri sociale Të drejtat tjera qytetare dhe kulturore Mbrojtja e fëmijëve Kujdesi alternativ Puna e fëmijëve dhe të drejtat e prindërve që punojnë Shfrytëzimi dhe abuzimi seksual Rrëmbimi, shitja, trafikimi, dhe lloje të tjera të shfrytëzimit të fëmijëve Drejtësia për të Mitur Fëmijët Refugjatë dhe Azilkërkues, Shërbimi Ushtarak dhe Konflikti i Armatosur Barazia dhe mosdiskriminimi Qasja në drejtësi Drejtësia mike ndaj fëmijëve 125 Pjesa II: Përmbledhje e Rekomandimeve 135 Kushtetuta 136 Pjesa III : Rëndësia e një kornize ligjore për të drejtat e fëmijëve 151 Shtojca I. Lista e ligjeve të konsultuara 155 Shtojca II. Instrumentet ndërkombëtare të konsultuara 157 Shtojca III. Dokumentet tjera të konsultuara 160 6

9 Lista e Shkurtesave BE KEDNG KDF KDPAK QPS KEDNj ONP OJQ KB UNICEF UNMIK OBSH Bashkimi Evropian Konventa për Eliminimin e të Gjitha Formave të Diskriminimit ndaj Grave Konventa për të Drejtat e Fëmijëve Konventa mbi të Drejtat e Personave me Aftësi të Kufizuara Qendra për Punë Sociale Konventa Evropiane për të Drejtat e Njeriut (formalisht Konventa për Mbrojtjen e të Drejtave dhe Lirive Themelore të Njeriut ) Organizata Ndërkombëtare e Punës Organizata Jo-Qeveritare Kombet e Bashkuara Fondi i Kombeve të Bashkuara për Fëmijë Misioni i Administratës së Përkohshme të OKB-së në Kosovë Organizata Botërore e Shëndetësisë 7

10 8

11 Përmbledhje Ekzekutive Raporti përbëhet nga një analizë e legjislacionit në fuqi në Kosovë që ka të bëjë me të drejtat e fëmijëve, dhe kjo nga perspektiva e Konventës për të Drejtat e Fëmijëve ( KDF ose Konventa ) dhe normat e ndërlidhura rajonale e ndërkombëtare. Raporti është përgatitur nga një konsulent ndërkombëtar, i cili kishte përgjegjësinë kryesore për analizën ligjore, dhe nga dy konsulentët vendorë, të cilët kishin përgjegjësinë kryesore për kontrollimin e fakteve si dhe për të studiuar dhe analizuar faktorët që ndikojnë në implementimin e ligjit në fuqi. Normat tjera të marra në konsideratë në analizën e legjislacionit të Kosovës përfshijnë dy Protokollet për KDF-në, Konventën për Eliminimin e të gjitha Formave të Diskriminimit ndaj Gruas, Konventën për të Drejtat e Personave me Aftësi të Kufizuara, dhe 18 instrumentet tjera të OKB-së. Normat Evropiane që janë marrë parasysh përfshijnë Konventën Evropiane për të Drejtat e Njeriut, Kartën Sociale Evropiane, Konventën Evropiane për Shtetësinë, Konventën Lanzarote për Mbrojtjen e Fëmijëve Nga Shfrytëzimi dhe Abuzimi Seksual, Konventën Evropiane për Pranimin dhe Ekzekutimin e Vendimeve që kanë të bëjnë me Kujdestarinë ndaj Fëmijëve dhe për Kthimin e Kujdestarisë ndaj Fëmijëve, dhe Udhëzimet Evropiane për Drejtësinë Mike ndaj Fëmijëve (shih Shtojcën II për listën e plotë). Janë shqyrtuar dyzetë e pesë ligje, duke përfshirë Kushtetutën. Për shumë çështje legjislacioni është në masë të madhe në harmoni me standardet ndërkombëtare. Nuk është dhënë asnjë rekomandim lidhur me legjislacionin mbi të drejtën në jetë, të drejtën në emër, të drejtën e dikujt për t i njohur prindërit, lirinë e mendimit, ndërgjegjes dhe fesë, lirinë e shprehjes, mbrojtjen e fëmijëve nga imazhet dhe mediat e dëmshme, të drejtat e fëmijëve që u përkasin minoriteteve, mbështetje familjeve për të parandaluar abuzimin dhe neglizhimin e fëmijëve, dënime penale për abuzim dhe lënie pas dore të fëmijëve, strehim familjar, punë të fëmijëve, për rrëmbim, fëmijë refugjatë dhe azilkërkues, dhe të drejtën për ndihmë juridike në lëndë jo-penale. Kjo nuk do të thotë se këto të drejta janë të mbrojtura në mënyrë adekuate dhe se gëzohen në praktikë; kjo thjesht do të thotë se kuadri ligjor për mbrojtjen e tyre është në masë të madhe në harmoni me standardet ndërkombëtare. Kjo pjesë e raportit jep mbi 120 rekomandime, të cilat kanë të bëjnë me rreth 25 ligje. Ato përfshijnë rreth 25 rekomandime në lidhje me Ligjin për Familjen dhe Ligjin për Shërbime Sociale dhe Familjare, rreth 15 lidhur me legjislacionin për shëndetësi, rreth 17 në lidhje me Kodin e Drejtësisë për të Miturit, rreth 17 lidhur me Kodin e Procedurës Penale dhe rreth 13 në lidhje me Kodin Penal. Shumica e rekomandimeve të dhëna kanë për qëllim ta bëjnë ligjin vendor në përputhje më të madhe me standardet ndërkombëtare; një numër i vogël tërheq vëmendjen për mospërputhjet ndërmjet ligjeve vendore. Disa nga rekomandimet që kanë për qëllim ta bëjnë ligjin vendor në harmoni të plotë me standardet ndërkombëtare janë më të rëndësishme se të tjerat, dhe meritojnë prioritet më të lartë. Në vijim jepen shembuj të rekomandimeve që janë më të rëndësishme, kjo është ose për shkak se ato kanë të bëjnë parimet bazë, ose për shkak të pasojave të tyre praktike ndaj fëmijëve. 1 1 Arsyet për këto rekomandime mund të gjenden në Pjesën 1 të raportit dhe, në formë të përmbledhur, në Pjesën II. 9

12 Legjislacioni për Familjen Ligji për Familjen duhet të amendamentohet: - për të njohur shprehimisht parimin që prindërit dhe kujdestarët kanë përgjegjësi për të lejuar fëmijët të gëzojnë të drejtat e tyre, me drejtimin dhe udhëzimin përkatës, në përputhje me zhvillimin gradual të aftësive të fëmijëve. (KDF Neni 5) - për të njohur të drejtën e fëmijëve që të dëgjohen në terma të gjerë dhe të përgjithshëm, e jo vetëm në lidhje me vendimet specifike. (KDF Neni 12) - për të përfshirë një nen që pranon parimin e interesit më të mirë në kushte të ngjashme me ato në Ligjin për Shërbime Sociale dhe Familjare. (KDF Neni 3.1) - për t i bërë në përputhje me standardet ndërkombëtare, kushtet në të cilat Organi i Kujdestarisë mund të jep pëlqimin për birësimin e një fëmije në emër të një prej prindërve të atij fëmije. - për të urdhëruar që, kur prindërit e një fëmije dëshirojnë të lejojnë që fëmija të birësohet, mendimet e secilit fëmijë mjaftueshëm të vjetër sa të ketë një opinion duhet të dëgjohen dhe të merren parasysh, pasi atij ose asaj t i jetë dhënë informacioni i duhur në lidhje me birësimin e propozuar. - për të mënjanuar kufizimet në të drejtën për birësim të cilat mund të jenë diskriminuese, për shembull, ato lidhur me çiftet e pamartuara. Ligji për Shërbime Sociale dhe Familjare duhet të amendamentohet: - për të njohur shprehimisht rrethanat në të cilat fëmijët e larguar nga kujdesi prindëror mund të vendosen në përkujdesje rezidenciale, si dhe të drejtat e fëmijëve në përkujdesje rezidenciale. - për të kërkuar shprehimisht që pëlqimi i fëmijëve për vendosje, kur kjo është e nevojshme, të jetë i informuar dhe të jepet lirshëm. - për të urdhëruar që, kur autoritetet kërkojnë një vendim gjykate për të hequr një fëmijë nga kujdesi prindëror, fëmijës duhet t i jepet informacion i mjaftueshëm në lidhje me arsyet dhe kontekstin, dhe t i ofrohet ndihmë në paraqitjen e pikëpamjeve të tyre në gjykatë. - për të njohur të drejtën e fëmijëve për t i parashtruar kërkesa dhe propozime Organit të Kujdestarisë, dhe të kërkojnë shqyrtimin e rasteve çdo gjashtë muaj. - për të njohur të drejtën e çdo fëmije që është në kujdes informal që tek autoritetet kompetente të shprehë ndonjë shqetësim që ai ose ajo ka, dhe që pikëpamjet e tij ose të saj të merren parasysh nëse marrëveshja kundërshtohet nga ndonjë person tjetër. - për të riformuluar arsyet që justifikojnë dhënien e informacionit të fshehtë, në mënyrë që të sigurohet mbrojtje më e madhe për të drejtën e privatësisë Si Ligji për Familjen poashtu edhe Ligji për Shërbime Sociale dhe Familjare duhet të amendamentohen për të njohur shprehimisht parimin se largimi i fëmijës nga familja e tij apo e saj duhet të jetë mjet i fundit. (Neni 9.1) 10

13 Legjislacioni për Shëndetësinë Legjislacioni duhet të amendamentohet ose të miratohet: - për të njohur të drejtën fundamentale të fëmijëve me aftësi të kufizuara që të marrin kujdesin e duhur shëndetësor dhe shërbime të duhura të rehabilitimit në një mjedis të ndjeshëm ndaj fëmijëve. - për të kërkuar që trajtimi i fëmijëve të vendosur në institucione për qëllime të kujdesit shëndetësor apo rehabilitimit të rishikohet periodikisht. - për të njohur obligimin nga ana e ofruesve të kujdesit shëndetësor që t u ofrojnë autoriteteve përkatëse dëshmi për abuzimin fizik, psikologjik apo seksual të fëmijëve. - për të njohur disa parime bazë që kanë të bëjnë me trajtimin e fëmijëve të varur nga droga apo nga abuzimi i substancave, duke përfshirë të drejtën për trajtim të përcaktuar posaçërisht për personat e moshës së tyre, dhe parimin që trajtimi duhet të ofrohet në një mjedis të mbyllur vetëm si mjet i fundit dhe vetëm me pëlqimin e atyre që janë të përfshirë apo me urdhër të gjykatës. - për të njohur dhe rregulluar të drejtën e fëmijëve në kujdes adekuat të shëndetit mendor. Ligji për Ndërprerjen e Shtatzënisë duhet të amendamentohet: - për të pranuar që ndërprerja e shtatzënisë duhet të lejohet pa pëlqimin e prindërve në rrethana të caktuara, duke marrë në konsideratë parimin e interesit më të mirë dhe parimin që duhet t i jepet peshë e duhur mendimeve të adoleshenteve shtatzëna. - për të rregulluar kushtet në të cilat ndërprerja e shtatzënisë së vajzave nën moshën 16 vjeçare është e lejuar. Ligji për të Drejtat dhe Përgjegjësitë e Qytetarëve në Kujdesin Shëndetësor duhet të amendamentohet: - për të adresuar shprehimisht çështjen komplekse të pëlqimit nga ana e fëmijëve, në përputhje me parimet për interesin më të mirë dhe për zhvillimin gradual të aftësive. - për të njohur të drejtën e fëmijëve dhe adoleshentëve që të merren parasysh mendimet e tyre rreth trajtimit, dhe për të parashtruar ankesa ndaj trajtimit të pranuar apo ndaj vendimeve të marra. Ligji për Ushqyerjen me Gji të Foshnjave (dhe Ligji i Punës) duhet të amendamentohet për të njohur të drejtën në pauza ose orë të reduktuara të punës për punëtoret që ushqejnë fëmijet me gji. 11

14 Legjislacioni për Procedurën Penale Kodi i Procedurës Penale duhet të amendamentohet: - për të specifikuar rrethanat në të cilat një prind mund të jep pëlqimin për pezullimin e ndjekjes penale për një krim, në emër të një fëmije që ishte viktimë. - për të mundësuar që t i jepet prioritet prokurorisë për krime ndaj fëmijëve viktima. - për të mundësuar që masat për mbrojtjen e dëshmitarëve të jenë në dispozicion të dëshmitarëve fëmijë pa pasur nevojë për një kërcënim serioz për jetën dhe shëndetin e tyre. - për të paraparë që psikologu i fëmijëve duhet të jetë gjithmonë i pranishëm gjatë marrjes në pyetje të një fëmije që është viktimë e krimit, para ose gjatë gjykimit. - për t ia ndaluar publikut ndjekjen e gjykimeve të caktuara në të cilat viktima është fëmijë, në veçanti për rastet e veprave seksuale dhe të dhunës në familje. - për t a njohur të drejtën e fëmijëve viktima në shërbimet e avokatëve të specializuar të viktimave, pa pagesë, kur ata marrin pjesë në procedura ligjore. - për të theksuar se vullneti dhe interesi më i mirë i fëmijës duhet të merren parasysh kur vendoset nëse një fëmijë që dëshiron të dëshmojë ose të marrë pjesë në gjykim duhet të lejohet ta bëjë këtë. - për të kërkuar që ekzaminimet mjeko-ligjore dhe psikologjike të fëmijëve të kryhen nga ekspertë që kanë trajnim special, në prani të një personi mbështetës sa herë që kjo të jetë e mundur. - për të kërkuar që kujdestarët, kur ata kanë autoritetin për dhënien e pëlqimit për një ekzaminim mjeko-ligjor në emër të një fëmije, t i japin peshën e duhur interesit më të mirë të fëmijës. - për të specifikuar rrethanat në të cilat mendimet e vet fëmijës duhet të merren parasysh gjatë marrjes së vendimit nëse duhet autorizuar një ekzaminim mjekoligjor dhe që peshë t u jepet atyre, dhe të njihet e drejta e fëmijës për ndihmën e një personi mbështetës në formimin dhe shprehjen e mendimeve për këtë çështje. - për të ngritur një procedurë për mbylljen e lokaleve apo bizneseve të përdorura për trafikim, prostitucionin e fëmijëve dhe prodhimin e pornografisë së fëmijëve. Legjislacioni Për Kodin Penal Kodi Penal duhet të amendamentohet: - për të kriminalizuar përdorimin e shërbimeve të prostitutave fëmijë nga klientët. - për të kriminalizuar frekuentimin në një shfaqje pornografike që përfshin fëmijët. - për të rritur dënimin për prodhimin e pornografisë së fëmijëve, që aktualisht është një vit burgim. - për të fshirë dispozitat e nenit 243 për dhunën seksuale brenda familjes që përputhen me nenet tjera të Kodit, në mënyrë që të eliminohet trajtimi preferencial (dënimet më të ulëta) i autorëve të abuzimit seksual të cilët janë të afërmit e rritur të viktimave; - për t a bërë më të madh dënimin për bindjen, nxitjen ose lehtësimin e pjesëmarrjes së fëmijëve në aktivitete të paligjshme seksuale kur viktima është nën 14 vjeç. - për të siguruar që rekrutimi i fëmijëve nën 15 vjeç është një vepër penale në çdo kohë, pavarësisht nëse ekziston një konflikt i armatosur apo jo. - për të rritur dënimet minimale për torturimin e fëmijëve (3 vjet) dhe keqtrajtimin e fëmijëve (6 muaj) për t i bërë ato në përpjesëtim me peshën e veprës. - për të ndaluar shitjen e fëmijëve, pa marrë parasysh qëllimin e shitjes. - për të kriminalizuar aranzhimin e birësimit jashtëligjor dhe ushtrimin e presionit 12

15 mbi prindërit për të marrë pëlqimin e tyre për birësim. - për të kriminalizuar publikimin e informacionit që mundëson identifikimin e fëmijëve që janë viktima të krimeve. - për të kriminalizuar publikimin e imazheve të fëmijëve pa pëlqimin e fëmijës dhe/ ose të prindërve ose kujdestarëve të tij. Legjislacioni për Drejtësinë për të Mitur Kodi i Drejtësisë për të Mitur duhet të amendamentohet: - për të specifikuar se regjistrimi i provave të keqtrajtimit është një nga qëllimet e ekzaminimit mjekësor të të miturve që pranohen në lokalet e paraburgimit. - për të specifikuar natyrën e institucionit arsimor për të mitur në të cilin të miturit mund të vendosen si një alternativë e dënimit, sipas neneve për të fshirë paragrafin 4 të nenit 43, i cili parasheh që avokati mbrojtës duhet të emërohet vetëm me kërkesë të të miturit ose të përfaqësuesit të tij ose të saj. - për të kufizuar kohëzgjatjen maksimale të procedurave në gjashtë muaj, siç rekomandohet nga Komiteti për të Drejtat e Fëmijëve. - për të kërkuar nga gjykatësit që të vendosin nëse do të devijojnë apo jo rastet e të miturve kur çështja referohet për gjykim, para se të fillojë gjykimi kryesor. - për të kërkuar zhvillimin e programeve individuale të trajtimit në institucionet korrektuese për të mitur, si dhe lokale arsimore për të miturit më të rinj. Kapitulli i Kodit të Drejtësisë për të Mitur që ka të bëjë me procedurat në rastet kur të rriturit janë të akuzuar për vepra të caktuara ndaj fëmijëve duhet të amendamentohet që të vlejë për të gjitha rastet në të cilat fëmija është viktimë, pavarësisht nëse i akuzuari është i mitur apo i rritur, dhe për të njohur të drejtat dhe parimet e mëposhtme: - interesat më të mirë të fëmijës viktimë duhet të jenë të rëndësisë kryesore në të gjitha vendimet e marra. - ndërhyrja në jetën private të fëmijës duhet të jetë e kufizuar në minimumin e nevojshëm. - të gjitha ndërhyrjet duhet të zhvillohen në një mjedis që akomodon nevojat e veçanta të fëmijës. - të gjithë profesionistët që intervenojnë në rastet që përfshijnë fëmijët viktima duhet të jenë të specializuar dhe duhet të koordinojnë aktivitetet e tyre për të siguruar vazhdimësinë. - fëmijët viktima duhet të kenë qasje në shërbimet e asistencës dhe mbështetjes. - të gjitha kontaktet ndërmjet fëmijës dhe kryerësit të supozuar duhet të parandalohen sa më shumë të jetë e mundur, jo vetëm gjatë dhënies së dëshmisë nga ana e fëmijës. - fëmijët viktima dhe dëshmitarë duhet të ndihmohen për t u përgatitur për procedurë ligjore dhe, gjatë procedurës duhet të informohen për ecurinë e lëndës, për vendimet e rëndësishme që merren, dhe për procedurat që ekzistojnë për të kërkuar rishikimin e vendimeve. - fëmijëve viktima dhe dëshmitarë duhet t u mundësohet që të shprehin lirshëm mendimet dhe shqetësimet e tyre në lidhje me përfshirjen e tyre në procesin e drejtësisë, duhet t i kushtohet rëndësi e duhur mendimeve dhe shqetësimeve të tyre dhe, për aq sa nuk është e mundur për t i akomoduar ato, arsyet duhet t u shpjegohen fëmijës. - duhet të caktohen kujdestarët për të mbrojtur të drejtat dhe interesat e fëmijës gjatë procedurave ligjore kur kjo është e nevojshme. Konsideratë duhet t i jepet edhe hartimit, qoftë në Kodin e Drejtësisë për të Mitur apo diku tjetër, të një kuadri koherent ligjor për parandalimin e kryerjes së veprave penale nga të miturit, duke përfshirë edhe çështjen e ndërhyrjeve ndaj fëmijëve të moshës nën 14 vjeç të përfshirë në aktivitete kriminale. 13

16 14 Ligjet tjera Ligji për Skemën e Ndihmës Sociale duhet të amendamentohet për të siguruar që të gjithë fëmijët që jetojnë në varfëri të kenë të drejta të barabarta në ndihmë, pavarësisht nëse ka apo jo fëmijë nën moshën 5 vjeçare në familje. Ligji për Shtetësinë duhet të amendamentohet për të kërkuar që mendimet e fëmijës të merren parasysh kur prindërit e tij ose të saj të marrin ose të heqin dorë nga shtetësia dhe fëmija është mjaftueshëm i vjetër për të kuptuar dhe vlerësuar rëndësinë e shtetësisë. Ligji për Dokumentet e Udhëtimit duhet të amendamentohet për të fuqizuar kërkesat e hartuara për të parandaluar rrëmbimin e fëmijëve nga prindërit ose të afërmit tjerë, të llojit si ato të rekomanduara nga Konferenca e Hagës për të Drejtën Ndërkombëtare Private. Legjislacioni gjithashtu duhet të amendamentohet apo miratohet për të parandaluar prindërit që hyjnë në Kosovë me një fëmijë duke shkelur marrëveshjet e kujdestarisë apo urdhrat në fuqi në vendin e qëndrimit të fëmijës. Ligji për Mbrojtje nga Dhuna në Familje duhet të amendamentohet për të njohur të drejtën e fëmijëve për t u dëgjuar në rastet e dhunës në familje, të drejtën për ndihmë nga një person mbështetës dhe parimin se interesat e çdo fëmije duhet të jetë konsiderata mbizotëruese në përcaktimin se çfarë veprimi duhet ndërmarrë. Ligji për Mbrojtjen e Dëshmitarëve duhet të amendamentohet për të sqaruar kriteret për përfshirje në programin e personave të mbrojtur që janë fëmijë të mitur, që të kërkohet që fëmijët të konsultohen personalisht në lidhje me hyrjen e mundshme në program dhe që t i jepet vëmendje e duhur mendimeve dhe interesave më të mira të tyre, dhe që të njihen të drejtat në arsim dhe në ndihmë speciale sociale dhe psikologjike të fëmijëve që janë në program. Ligji për Parandalimin dhe Luftimin e Trafikimit të Qenieve Njerëzore dhe Mbrojtjes së Viktimave të Trafikimit duhet të amendamentohet për t a bërë përkufizimin (elementet) e trafikimit në përputhje me Kodin Penal, i cili është në përputhje me standardet ndërkombëtare. Rekomandime të përgjithshme: - Të gjitha ligjet që përmbajnë nene mbi diskriminimin duhet të rishikohen për të siguruar që ato ndalojnë diskriminimin mbi bazën e të gjitha arsyeve të përmendura në Kushtetutë. - Legjislacioni duhet të rishikohet dhe të amendamentohet për të siguruar që termat fëmijë dhe i mitur janë duke u përdorur në mënyrën e duhur dhe konsekuente. Një kornizë legjislative për fëmijët domosdoshmërisht përbëhet nga ligjet dhe normat dytësore ligjore. Të drejtat themelore dhe parimet bazë në lidhje me të drejtat themelore, duhet të njihen nga ligjet; funksioni i normave dytësore është që t u ofrojnë zyrtarëve publik udhëzime më të hollësishme se si të implementojnë ligjet. Dy komponentet tjera të një kornize legjislative për fëmijët janë opcionale: normat kushtetuese, dhe ligji gjithëpërfshirës për të drejtat e fëmijëve. Kushtetuta e Kosovës njeh disa të drejta të fëmijëve, dhe përfshin Konventën për të Drejtat e Fëmijëve në rendin ligjor shtetëror. Kjo është pozitive, por nuk do të ishte realiste të pritet që të gjitha të drejtat e fëmijëve të njihen shprehimisht me Kushtetutë. Për më tepër, legjislacioni i zakonshëm ndonjëherë kufizon shkallën në të cilën fëmijët kanë të drejtë të ushtrojnë të drejtat kushtetuese. Kushtetuta e Kosovës e njeh lirinë e asociimit në terma të gjerë e të përgjithshëm, por legjislacioni rregullon ushtrimin e kësaj të drejte vetëm nga personat mbi moshën 15 vjeçare. Kjo nënvizon nevojën për të siguruar që legjislacioni i zakonshëm të njeh dhe rregullojë të gjitha të drejtat e fëmijëve. Në Kosovë pjesa legjislative e kornizës ligjore është e mirë, por është e vështirë që të njihen të gjitha të drejtat e fëmijëve me amendamentimin e legjislacionit të zakonshëm.

17 Një numër i të drejtave dhe detyrimeve të njohura nga KDF nuk njihen shprehimisht me ndonjë ligj aktualisht në fuqi në Kosovë. Ato përfshijnë: - të drejtën e fëmijëve me aftësi të kufizuara mendore apo fizike për «një jetë normale dhe të mirë, në kushte që garantojnë dinjitetin, që nxisin autonominë dhe lehtësojnë pjesëmarrjen e tij/saj aktive në jetën e komunitetit (KDF Neni 23.1) - të drejtën në pushim, kohë të lirë, të luajnë, në aktivitete rekreative të përshtatshme dhe për të marrë pjesë në jetën kulturore dhe artet (KDF Neni 31) - obligimi për të inkurajuar prodhimin dhe shpërndarjen e librave për fëmijë dhe prodhimin dhe shpërndarjen e programeve të dobishme për fëmijë nga mediat, duke përfshirë këtu edhe bashkëpunimin ndërkombëtar, dhe duke marrë në konsideratë nevojat e fëmijëve të pakicave gjuhësore (KDF Neni 17) - obligimi për t u ofruar prindërve dhe fëmijëve informacionin në lidhje me vendndodhjen e anëtarëve të familjes, kur një individ është ndarë nga familja e tij me veprime të Shtetit, të tilla si ndalimi, dëbimi ose ekstradimi (KDF Neni 9.4) - obligimi për t u siguruar se prindërit që punojnë kanë qasje në kujdesin për fëmijë (KDF Neni 18.3) Dy detyrimet e njohura nga Konventa Lanzarote gjithashtu nuk njihen shprehimisht nga ndonjë ligj në fuqi në Kosovë: - për të ndaluar personat e dënuar për abuzim apo shfrytëzim seksual të fëmijëve nga profesionet që përfshijnë kontaktet e rregullta me fëmijë (Neni 5.3) - për të krijuar një bazë të të dhënave të ADN-së së kryesve të dënuar (Neni 37.1) Një ligj gjithëpërfshirës për të drejtat e fëmijëve është një mënyrë praktike për të siguruar se të gjitha të drejtat e fëmijëve njihen dhe përkufizohen në mënyrën e duhur. Aftësia e fëmijëve për të ndërmarrë veprime ligjore është një tjetër e drejtë që do të ishte e dobishme të njihet me një ligj që ka aplikim të gjerë. Aktualisht nuk ka asnjë ligj që njeh aftësinë e fëmijëve për të marrë pjesë në procedurat ligjore në terma të përgjithshme. Disa ligje përmbajnë standarde të ndryshme lidhur me këtë, dhe ka boshllëqe edhe aty ku aftësia e fëmijëve për të ndërmarrë veprime ligjore nuk njihet. Ekziston nevoja për të miratuar një normë të përgjithshme që njeh aftësinë e fëmijëve për të ndërmarrë veprime ligjore, që rregullon se kush mund t i përfaqësojë ata kur ata nuk janë në gjendje ta bëjnë këtë personalisht, dhe kur kjo aftësi duhet t i besohet ndonjë personi posaçërisht të caktuar për këtë person. Është veçanërisht e rëndësishme të njihen parimet ligjore bazë, të tilla si parimi i interesit më të mirë, e drejta në zhvillim, parimi i zhvillimit gradual të aftësive dhe e drejta e fëmijëve për t u dëgjuar. Këto parime njihen tashmë në legjislacionin më të rëndësishëm që ka të bëjë me fëmijët, por mund të mos jetë praktike që shprehimisht të përfshihen këto në të gjitha ligjet që prekin fëmijët. Ligji për të drejtat e fëmijëve gjithashtu ofron mundësi për të sqaruar se si këto parime duhet të interpretohen dhe të zbatohen. Kjo mund të përfshijë, për shembull, një listë të faktorëve që duhet të merren parasysh në përcaktimin e interesit më të mirë të fëmijës. Ligji gjithashtu ka një funksion edukativ. Njohja e plotë e të drejtave të fëmijëve kërkon një ndryshim kulturor, që vlen edhe për Kosovën, në kuptim të një ndryshimi në vlerat e të rriturve dhe fëmijëve, të institucioneve publike dhe komuniteteve. Miratimi i një ligji për të drejtat e fëmijëve mund të jetë një mjet i vlefshëm për të promovuar këtë lloj të transformimit kulturor, duke përfshirë edhe pasojat e tij juridike. Megjithatë, një ligj i tillë duhet të hartohet me kujdes për të siguruar se i mbush boshllëqet dhe plotëson legjislacionin tjetër, e jo të krijohen norma kontradiktore dhe të shkaktohet konfuzion në mesin e atyre që zbatojnë ligjin. Nëse hartohet një ligj gjithëpërfshirës për të drejtat e fëmijëve, kjo duhet të bëhet si pjesë e një procesi më të gjerë të reformës juridike, që përfshin rishikimin dhe amendamentimin e legjislacionit tjetër që ka të bëjë me fëmijët. 15

18 1. Sfondi, objektivat dhe metodologjia Sfondi Në vitin 1999, pas konfliktit, Kosova është vënë nën kontrollin e Misionit të Administratës së Përkohshme të Kombeve të Bashkuara në Kosovë (UNMIK), i cili ishte mandatuar për të administruar me Kosovën deri në arritjen e një zgjidhje politike të statusit të saj, dhe për të mbështetur zhvillimin e institucioneve vetëqeverisëse. 2 Rregullorja e parë e miratuar nga Misioni i Administratës së Përkohshme të Kombeve të Bashkuara në Kosovë ka paraparë që I gjithë pushteti legjislativ dhe ekzekutiv në Kosovë... i besohet Misionit të Administratës së Përkohshme të Kombeve të Bashkuara në Kosovë dhe ushtrohet nga Përfaqësuesi Special i Sekretarit të Përgjithshëm. 3 Në vitin 2001 Misioni i Administratës së Përkohshme të Kombeve të Bashkuara në Kosovë miratoi Kornizën Kushtetuese për Vetëqeverisje të Përkohshme, e cila parashikonte zgjedhjen e një Kuvendi që do të kishte inter alia autoritet për të miratuar ligje dhe rezoluta në lidhje me çështjet brenda fushave të përgjegjësisë së qeverisë së përkohshme. 4 Kuvendi i parë është zgjedhur në vitin Ligjet e miratuara nga kuvendi janë dekretuar me rezolutat e Misionit të Administratës së Përkohshme të Kombeve të Bashkuara në Kosovë; Miratimi i Misionit të Administratës së Përkohshme të Kombeve të Bashkuara në Kosovë ishte i nevojshëm që ata të hyjnë në fuqi. 6 Në Qershor të vitit 2013 Zyra Ligjore e Kryeministrit u mblodh në një takim për të diskutuar projektligjin për mbrojtjen e fëmijëve. UNICEF-i, nga i cili është kërkuar të mbështesë këtë iniciativë, vendosi që ligji për mbrojtjen e fëmijëve nuk duhet të hartohet pa një shqyrtim paraprak të plotë të legjislacionit ekzistues që ka ndikim mbi fëmijët dhe të drejtat e tyre. Prandaj janë kontraktuar një konsulent ndërkombëtar dhe dy konsulentë vendorë për të bërë këtë shqyrtim të të gjithë legjislacionit në fuqi në Kosovë, nga perspektiva e përputhshmërisë me Konventën për të Drejtat e Fëmijëve dhe standardet e ndëlidhura ndërkombëtare lidhur me të drejtat e fëmijëve Rezoluta 1244 e KS të OKB-së (1999) 3 UNMIK/REG/1999/1, Neni UNMIK/REG/2001/9 Neni ; shih gjithashtu Nenet dhe Raporti i Sekretarit të Përgjithshëm lidhur me Misionin e Administratës së Përkohshme të Kombeve të Bashkuara në Kosovë, S/2002/62, para. 3-9; shih gjithashtu Raportin e Sekretarit të Përgjithshëm lidhur me Misionin e Administratës së Përkohshme të Kombeve të Bashkuara në Kosovë, S/2002/436, para UNMIK/REG/2001/9 Neni

19 Objektivat Objektivat e raportit që duhet përgatitur nga ekipi i konsulentëve janë përshkruar kështu nga termat e tyre të referencës: Qëllimi i këtij studimi është që të promovojë realizimin e të drejtave të fëmijëve në Kosovë duke identifikuar boshllëqet në kornizat ligjore dhe politike në mënyrë që të ndihmojë orientimin e reformave të nevojshme legjislative dhe të politikave dhe implementimin e politikave për të drejtat e fëmijëve. Kjo do të arrihet nëpërmjet një shqyrtimi të plotë dhe tërësor të legjislacionit primar dhe sekondar për të drejtat e fëmijëve në mënyrë që të sigurohet identifikimi i komponenteve kryesore të një qasje të bazuar në të drejtat e njeriut; që të vlerësohet përputhshmëria e legjislacionit shtetëror me normat dhe standardet ndërkombëtare të të drejtave të njeriut dhe harmonizimin ndërmjet ligjeve dhe politikave të ndryshme; dhe vlerësimin e mekanizmave dhe institucioneve ekzistuese për implementimin e të drejtave të fëmijëve. Legjislacioni primar në lidhje me të drejtat e fëmijëve do të jetë subjekt i një analize të thellë në mënyrë që të identifikohen nenet e KDF që janë pasqyruar në mënyrë të pamjaftueshme apo të papërshtatshme. Për më tepër, shqyrtimi do t i referohet neneve relevante të Konventës për Eliminimin e Diskriminimit ndaj Grave (KEDNG) dhe Konventës për të Drejtat e Personave me Aftësi të Kufizuara (KDPAK). Përveç kësaj, legjislacioni përkatës do të krahasohet me standardet e BE-së kur kjo të jetë e nevojshme. Të gjeturat e shqyrtimit do të informojnë ndryshimet e nevojshme në kuadrin ligjor dhe politik dhe nëse është i nevojshëm apo jo hartimi i ligjeve të reja ose nëse është i nevoshëm rishikimi i legjislacionit primar ekzistues. Për më tepër, shqyrtimi do të koordinohet me reformat tjera legjislative që janë në vazhdim e sipër dhe të cilat kanë të bëjnë me të drejtat e fëmijëve, veçanërisht Ligji për Mbrojtjen e të Drejtave të Fëmijëve, të cilin aktualisht qeveria është duke e hartuar. Shqyrtimi do të rezultojë në një analizë të detajuar të boshllëqeve që do të identifikojnë mospërputhjet ndërmjet legjislacioneve të ndryshme të Kosovës dhe ndërmjet legjislacionit të Kosovës dhe standardeve ndërkombëtare. Gjithashtu do të ofrojë rekomandime specifike për të siguruar një kuadër ligjor që mbështet promovimin e përgjithshëm dhe mbrojtjen e të drejtave të fëmijëve. Ndoshta në mënyrë të pashmangshme qëllimet janë modifikuar disi gjatë procesit të kryerjes së hulumtimeve mbi të cilat bazohet ky raport. Realizimi i numrit të madh të ligjeve që prekin të drejtat e fëmijëve, dhe vështirësia e marrjes së informacionit të besueshëm për legjislacionin dytësor, çoi në një vendim që të përqëndrohemi kryesisht në legjislacionin parësor d.m.th. ligjet e miratuara nga Kuvendi, në krahasim me rregulloret administrative, udhëzimet administrative dhe aktet nënligjore të tjera. Gjatë analizës së pajtueshmërisë së ligjeve shtetërore me standardet ndërkombëtare, është vendosur t u referohemi disa instrumenteve tjera ndërkombëtare përveç atyre tre (KDF, KEDNG dhe KDPAK) të përmendura në termat e referencës (shih listën e instrumenteve në shtojcën II). 17

20 Metodologjia Fokusi kryesor i metodologjisë ishte identifikimi i dispozitave ligjore në fuqi që nuk janë plotësisht në harmoni me KDF dhe standardet tjera Evropiane dhe të OKB-së për të drejtat e fëmijëve, si dhe boshllëqet në legjislacionin ekzistues që duhet të plotësohen për t a bërë ligjin e Kosovës në harmoni më të madhe me standardet e tilla. Pajtueshmëria e ligjeve me Konventën nuk duhet të shihet si e shkëputur nga çështja e implementimit të ligjeve në praktikë. Faktorët që mund të pengojnë implementimin e legjislacionit janë të shumtë dhe të njohur mirë: vonesat në miratimin e normave dytësore, politikave dhe protokolleve, resurset e pamjaftueshme, koordinimi i dobët ndërmjet shërbimeve apo agjencive përgjegjëse për implementim, mungesa e trajnimit të atyre që janë përgjegjës për implementim, injorimit të ligjit ose armiqësisë ndaj qëllimeve të ligjit, dhe të tjera. Megjithatë, koha dhe resurset në dispozicion nuk kanë lejuar kërkime të gjera për implementimin e të gjithë legjislacionit që prek të drejtat e fëmijëve. Për sa i përket komponentës së parë, është vendosur që të strukturohet analiza sipas të drejtave të njohura nga KDF, e jo nga ligji në ligj. Kjo qasje shpejt çoi në konkluzionin se lista fillestare prej 13 ligjeve që do të analizoheshin nuk ishte e plotë. Lista është rritur derisa janë shqyrtuar 45 ligje, dhe janë dhënë rekomandime për 25 prej tyre. (Gjithashtu janë dhënë dy rekomandime më të gjera lidhur me disa ligje.) Analiza nuk fokusohet në nenet individuale të KDF, por në grupe të vogla të të drejtave dhe/ose parimeve të lidhura ngushtë. Kapitulli 4, për shembull, për Të drejtën në jetë, zhvillim dhe integritet personal, mbulon nenet 6 dhe 37 (a) të Konventës. Do të ishte e pamundur të analizohet në mënyrë adekuate pajtueshmëria e ligjit shtetëror vetëm me KDF-në, pa iu referuar instrumenteve të tjera ndërkombëtare që e plotësojnë Konventën. Komiteti për të Drejtat e Fëmijëve vetë i referohet shumë traktateve tjera dhe instrumenteve tjera ndërkombëtare (deklaratave, parimeve themelore, udhëzimeve, rregullave minimale, etj.) gjatë vlerësimit të respektimit nga ana e shteteve të detyrimeve të tyre ndaj KDF-së. KDF-ja, e cila ka statusin unik si e ratifikuar dhe e pranuar nga më shumë shtete se çdo traktat tjetër për të drejtat e njeriut, është kuadri kryesor ligjor ndërkombëtar për të drejtat e fëmijëve; instrumentet tjera Evropiane dhe të OKB-së e plotësojnë atë. Ky status nënvizon rëndësinë e rekomandimeve të Komisionit përgjegjës për monitorimin e implementimit të KDF-së. Instrumentet e marra në konsideratë në këtë raport, përveç KDF-së dhe dy të tjerëve të përmendur në termat e referencës, përfshijnë: - të dy Protokollet Jo të Detyrueshme të KDF-së - Paktet ndërkombëtare për të Drejtat Civile dhe Politike dhe për të Drejtat Ekonomike, Sociale dhe Kulturore - katër Konventat Ndërkombëtare të Punës - dy Konventat e Organizatës Botërore të Shëndetësisë - konventat e OKB-së për refugjatë, për mbetje pa shtetësi dhe për trafikim me njerëz - Konventa Evropiane për të Drejtat e Njeriut, Karta Sociale Europiane dhe tre Konventa tjera të BE-së - një nga Konventat e Gjenevës për të Drejtën Humanitare Ndërkombëtare dhe Protokollet I dhe II të Konventave të Gjenevës 18

21 - dy Konventat e Konferencës së Hagës për të Drejtën Ndërkombëtare Private - tre instrumente të OKB-së dhe dy instrumente Evropiane për drejtësinë për fëmijë 7 Analiza gjithashtu merr parasysh shumicën e Komenteve të Përgjithshme të bëra nga Komiteti për të Drejtat e Fëmijëve, me qëllim për të ndihmuar Shtetet që të kuptojnë detyrimet e tyre sipas Konventës, dhe një numër të vogël të rekomandimeve të bëra nga Komiteti për të Drejtat Ekonomike, Sociale dhe Kulturore, Komiteti Kundër Torturës, KEDNG, ONP, UNHCR, UNICEF dhe OBSH. Një përpjekje është bërë për t u siguruar që rekomandimet e bëra në lidhje me reformën ligjore janë në harmoni me këndvështrimet e organizatave dhe agjencive më të rëndësishme ndërkombëtare. Kjo është bërë duke lexuar raportet relevante të organizatave të tilla si OSBE-ja, UNICEF-i dhe ILO, nëpërmjet konsultimeve joformale gjatë misioneve të konsulentit ndërkombëtar, dhe duke ndarë draft raportin me agjencitë e interesuara të OKB-së dhe të Evropës. Ky proces i konsultimit, megjithatë, nuk nënkupton që pikëpamjet dhe rekomandimet që gjenden në këtë raport paraqesin qëndrimin e ndonjë agjencie apo organizate tjetër përpos UNICEF-it. 7 Lista e plotë e instrumenteve të konsultuara gjendet në Shtojcën II 19

22 20

23 Pjesa I Përputhshmëria e Kushtetutës dhe legjislacionit të Kosovës me Konventën për të Drejtat e Fëmijëve

24 2. Përkufizimi i fëmijës, zhvillimit gradual të aftësive dhe parimit të interesave më të mira, si dhe i të drejtës për t u dëgjuar Ky kapitull ka të bëjë me përkufizimin e fëmijës, dy parimet themelore lidhur me të drejtat e fëmijëve, që do të thotë, parimet e interesit më të mirë dhe kapaciteteve të zhvillimit gradual, dhe të drejtës për t u dëgjuar, të cilat Komiteti për të Drejtat e Fëmijës i konsideron që të jenë njëkohësisht të drejta dhe parime. 8 Neni 1 i KDF cek se: Për qëllimet e kësaj Konvente, me fëmijë nënkuptohet çdo qenie njerëzore nën moshën tetëmbëdhjetë vjet, përveç nëse sipas ligjit të zbatueshëm për fëmijë mosha madhore arrihet më herët. Pjesa e dytë e këtij përkufizimi, i cili njeh mundësinë që disa persona nën moshën 18 vjeçare mund të njihen si të rritur, u miratua me qëllim që të inkurajojë numrin më të madh të mundshëm të shteteve që të bëhen palë, përfshirë edhe ato shtete legjislacioni i të cilëve përcakton moshën madhore me më pak se 18 vjet. Kuptimi moshë madhore në nenin 1 nuk është i përcaktuar qartë. Në të drejtën krahasuese, mosha madhore është një gjendje në të cilën një person ka zotësi të plotë për të ushtruar të drejtat e tij ose të saj në fusha të ndryshme të ligjit, në mënyrë të pavarur nga pëlqimi ose përfaqësimi nga prindi apo kujdestari, dhe përgjegjësi të plotë ligjore për veprimet e tij ose të saj. Ndonjëherë bëhet dallim në mes të moshës madhore për qëllime të përgjegjësisë penale dhe moshës madhore qytetare, e cila përfshin kapacitetin për të ushtruar të drejtat qytetare. 9 Konventa pranon se kapaciteti i fëmijëve për të ushtruar të drejtat e tyre zhvillohet gradualisht së bashku me rritjen dhe me pjekurinë e tyre. 10 Disa nene i referohen pragjeve të moshës që janë të rëndësishme për të drejtat të cilat i kanë fëmijët, si dhe llojin e mbrojtjes në të cilën ata kanë të drejtë. Neni 32 kërkon nga shtetet që të vendosin një moshë ose moshat minimale për punësim, neni 38 ndalon rekrutimin e fëmijëve nën moshën 15 vjeçare, dhe neni 40 i inkurajon shtetet që të miratojnë një moshë minimale të përgjegjësisë penale. Fakti që një person ka arritur moshën minimale për punësim, për ndjekje penale si shkelës i mitur i ligjit, ose për rekrutim në forcat e armatosura, nuk do të thotë se ai ose ajo është bërë një i/e rritur dhe se Konventa nuk ka më zbatim. Kjo sugjeron që qëllimi i pjesës së dytë të nenit 1 është për të akomoduar vendet (shtetet) që kanë një moshë më të ulët të moshës madhore për qëllime të përgjithshme, për të mos lejuar shtetet të krijojnë kufizime moshe më të ulët se 18 vjet të cilat kufizojnë të drejtën e gëzimit të të drejtave specifike të njohura nga Konventa Komenti i përgjithshëm nr.12, E drejta e fëmijës për t u dëgjuar, nga viti 2009, paragrafi 2 9 Në të drejtën krahasuese mosha në të cilën një person fiton të drejtën për të ushtruar të drejtat politike ndonjëherë është e njëjtë me moshën madhore qytetare, dhe nganjëherë ajo është më e lartë. 10 Shih komentin rreth nenit 5, më poshtë.

25 Duhet të theksohet se disa norma të së drejtës ndërkombëtare për të drejtat e njeriut zbatohen për të gjithë personat nën moshën 18 vjeçare, pavarësisht nga mosha madhore e njohur nga ligji kombëtar. Ndalimi i zbatimit të dënimit me vdekje është një shembull i tillë. 11 Legjislacioni që vendos kufijtë e moshës për gëzimin ose ushtrimin e të drejtave të njohura nga Konventa duhet të mos diskriminojë në baza gjinore. 12 Parimi i interesit më të mirë është në qendër të Konventës për të Drejtat e Fëmijës. Neni 3 parashikon pjesërisht: Në të gjitha veprimet lidhur me fëmijët, të ndërmarra qoftë nga institucionet publike apo private të përkujdesjes sociale, nga gjykatat, autoritetet administrative apo organet legjislative, duhet të mbizotëroj interesi më i mirë i fëmijës. 13 Për aq sa ka të bëjë me familjen, neni 18 parashikon se interesi më i mirë i fëmijëve duhet të jetë shqetësim themelor i prindërve në rritjen e fëmijëve të tyre, ndërsa nenet 9 dhe 20, tregojnë se interesat më të mirë të një fëmije mund të jenë një arsye e ligjshme për ndarjen e fëmijëve nga prindërit e tyre. 14 Neni 21 parashikon se interesi më i mirë i fëmijës do të jetë mbizotërues gjatë birësimit. Ky parim gjithashtu është i njohur nga traktatet e tjera për të drejtat e njeriut. KEDNG gjithashtu njeh se interesi më i mirë i fëmijëve duhet të jetë konsiderata parësore ose kryesore e prindërve gjatë rritjes së fëmijëve, duke përfshirë edhe kur prindërit ndahen ose divorcohen. 15 Konventa mbi të Drejtat e Personave me Aftësi të Kufizuara parasheh që Në të gjitha veprimet lidhur me fëmijët me aftësi të kufizuar, interesi më i lartë i fëmijës duhet të jetë mbizotërues. 16 Interesi më i lartë i fëmijës mund të arsyetoj përjashtime nga disa norma lidhur me të drejtat e fëmijëve. Neni 37 parashikon që interesat më të mirë të një fëmije mund të jenë një arsye e ligjshme për arrestimin e një fëmije me të rriturit, dhe neni 40 parashikon që mund të ketë një arsye të ligjshme për përjashtimin e prindërve nga gjykimi i fëmijëve të akuzuar për një vepër penale. 17 Komiteti mbi të Drejtat e Fëmijës ka treguar se zbatimi i parimit të interesit më të mirë kërkon një përpjekje tërësore për të siguruar integritetin fizik, psikologjik, moral dhe shpirtëror të fëmijës dhe për të promovuar dinjitetin njerëzor të tij ose të saj, duke marrë parasysh karakteristikat individuale dhe sfondin social të fëmijës. 18 Ai gjithashtu ka treguar se interpretimi i interesave më të mira të fëmijëve duhet të jenë në përputhje me Konventën në tërësi ; asnjë interpretim i supozuar i asaj se çka është në interesin më të mirë të fëmijëve mund të justifikojë shkeljen e çfarëdo të drejte të njohur nga Konventa. 19 Për më tepër, pikëpamjet (qëndrimet) e fëmijës apo fëmijëve në fjalë duhet të merren parasysh gjatë përcaktimit se çfarë është në interesin e tyre më të mirë KDF neni.37(a) dhe ICCPR neni shih p.sh. Komentin e përgjithshëm nr. 4 për Shëndetin dhe Zhvillimin e Adoleshentëve në kontekstin e KDF, nga viti 2003, paragrafi 9 13 paragrafi 1 (Paragrafi i dytë dhe i tretë i nenit 3 kanë të bëjnë me obligimet e përgjithshme të shtetit karshi fëmijëve dhe familjeve të tyre, dhe përkatësisht institucioneve që ofrojnë shërbime për fëmijët.) 14 paragrafi 1 i të tre neneve 15 Nenet.5(b) dhe 16(1)(d) 16 Neni.7.2; gjithashtu shih neni.23.3 në lidhje me familjen 17 paragrafet c dhe 2(b)(iii), përkatësisht 18 Komenti i përgjithshëm nr.14 mbi të drejtën e fëmijës që interesat e tij ose të saj të mbizotërojnë, nga viti 2013, paragrafet 5 dhe 48, gjithashtu shih paragrafet Komenti i përgjithshëm nr.13 mbi të drejtën e fëmijës për lirinë nga çdo formë e dhunës, i vitit 2001, paragrafi 61, dhe Komenti i përgjithshëm nr.14, paragrafi 4 20 Komenti i përgjithshëm nr.12, paragrafet 53 dhe 70; shih gjithashtu Komentin e përgjithshëm nr.14, paragrafet 43-44, dhe (Natyrisht, kjo vlen kur fëmija është mjaft i rritur për të formuar pikëpamje mbi çështjen përkatëse që duhet vendosur.) 23

26 24 Parimi i i zhvillimit gradual të aftësive është i njohur me Nenin 5 të Konventës, i cili parashikon: Shtetet Palë do të respektojnë përgjegjësitë, të drejtat dhe detyrat që kanë prindërit ose, kur është e zbatueshme, anëtarët e familjes së zgjeruar ose të komunitetit, siç parashikohet nga zakoni i vendit, kujdestarët ligjor ose persona të tjerë ligjërisht përgjegjës për fëmijën, që të sigurojnë, në përputhje me zhvillimin e aftësive të tij, drejtimin dhe udhëheqjen e duhur për ushtrimin, nga ana e fëmijës, të të drejtave të njohura në këtë Konventë. 21 Ky nen njeh disa ide të ndërlidhura: - prindërit dhe kujdestarët e tjerë kanë të drejtë dhe detyrë që t ju ofrojnë fëmijëve udhëzim dhe drejtim në raport me ushtrimin e të drejtave të tyre - udhëzimi dhe drejtimi i ofruar duhet të jenë të përshtatshëm - kapaciteti i fëmijëve për të ushtruar të drejtat e tyre rritet personalisht me kalimin e kohës dhe, siç rritet ky kapacitet, nevoja për udhëheqje dhe drejtim zvogëlohet në mënyrë proporcionale 22 - Shteti duhet të respektoj këtë dinamikë ndërmjet fëmijëve dhe prindërve Komiteti ka treguar se udhëzimi dhe drejtimi duhet të jenë pjesë e një procesi të aftësimit, që balancon autonominë e fëmijës dhe të drejtën që pikëpamjet e tij të merren parasysh, me nevojën e tyre për një mjedis të sigurt dhe përkrahës. 23 Prindërit duhet të inkurajohen që të ofrojnë drejtim dhe udhëzim i cili i vendos fëmijët në qendër... që përmirëson kapacitetet (aftësitë) e fëmijëve që të ushtrojnë të drejtat e tyre, përfshirë të drejtën e tyre për pjesëmarrje dhe... lirinë e mendimit. 24 Në veçanti, duhet të miratohen ligje dhe politika për të inkurajuar prindërit dhe kujdestarët për të dëgjuar fëmijët dhe për t u dhënë rëndësinë e duhur pikëpamjeve të tyre. 25 Termi parimi i zhvillimit gradual të aftësive është më së ngushti i lidhur me idenë e tretë të cekur më sipër; të tjerat mund të shihen si pasojë (rrjedhojë). Detyrimi për të respektuar zhvillimin gradual të aftësive të fëmijëve me aftësi të kufizuara është i njohur nga neni 3 i KDPAK, pa përmendjen e së drejtës përkatëse dhe detyrës së prindërve ose të rriturve të tjerë përgjegjës që të ofrojnë për fëmijët drejtimin dhe udhëzimin. Komiteti për të Drejtat e Fëmijës gjithashtu njeh rëndësinë e parimit të zhvillimit gradual të aftësive jashtë kontekstit të familjes dhe, në veçanti, lidhjen e tij me parimin që pikëpamjet e fëmijës apo fëmijëve në fjalë duhet të merren parasysh dhe t ju jepet rëndësia e duhur gjatë vendimeve të marra nga autoritetet gjyqësore ose administrative. 26 Ai gjithashtu e njeh rëndësinë e tij (parimit) në vendimet lidhur me kujdesin shëndetësor. 27 Neni 12 i Konventës njeh të drejtën e çdo fëmije të aftë të formojë pikëpamje që të shprehë ato pikëpamje lirisht për të gjitha çështjet që kanë të bëjnë me fëmijën, duke i vlerësuar ato pikëpamje dhe duke u dhënë rëndësinë e duhur në përputhje me moshën dhe pjekurinë e fëmijës. 28 Komiteti mbi të Drejtat e Fëmijës ka theksuar se fëmijët e të gjitha moshave kanë këtë të drejtë, në parim, dhe se kufijtë fiks të moshës që kufizojnë detyrimin për të dëgjuar fëmijët dhe të merren parasysh pikëpamjet e tyre duhet të shmangen Në mënyrë të ngjashme, neni 14.2 i KDF parashikon «Shtetet Palë do të respektojnë të drejtat dhe detyrimet e prindërve dhe, kur është zbatueshme, kujdestarëve ligjor, për të ofruar drejtim fëmijës në ushtrimin e të drejtës së tij ose të saj në përputhje me zhvillimin e aftësive të fëmijës. 22 Komenti i përgjithshëm nr.7 mbi Zbatimin e të drejtave të fëmijëve në fëmijërinë e hershme, nga viti 2005, paragrafi 17, Komenti i përgjithshëm nr.12, paragrafi 84 dhe Komenti i përgjithshëm nr.14, paragrafi Komenti i përgjithshëm nr.7, paragrafi 17 dhe Komenti i përgjithshëm nr.4, paragrafi 7 24 Komenti i përgjithshëm nr.7, paragrafi Komenti i përgjithshëm nr.12, paragrafi Shih p.sh. Komentin e përgjithshëm nr.14, paragrafet 44, 93, dhekomentin e përgjithshëm nr.12, paragrafin 134(e), dhe paragrafin Komenti i përgjithshëm nr.12, paragrafi Neni.12.1 (Neni.12.2 konfirmon shprehimisht zbatueshmërinë e kësaj të drejte ose parimi për procedurat administrative dhe ligjore që prekin një fëmijë.) 29 Shih p.sh. Komentin e përgjithshëm nr.12, paragrafi 21