Qendra Shqiptare per Kerkime Ekonomike. ekonomike tremujore. VitiVIII,Nr.4(30) Tetor - Nentor - Dhjetor 2001

Transcription

1 Qendra Shqiptare per Kerkime Ekonomike EKONOMIA dhe TRANZICIONI Reviste ekonomike tremujore VitiVIII,Nr.4(30) Tetor - Nentor - Dhjetor 2001 Tirane,2001

2 Q Sh K E Qendra Shqiptare per Kerkime Ekonomike "EKONOMIA dhe TRANZICIONI" Reviste ekonomike tremujore VitiVffl,Nr.4(30) (Tetor - Nentor - Dhjetor, 2001) Kolegjiumi i Redaksise Dr. ZefPRECI - Kryeredaktor Prof.Dr.YlliMANOKU Prof. Dr. Esmeralda URUQI LuanSHAHOLLARI Prof.As. Dr. Fatmir MEMA-Sekretar i Kolegjiumit Prof.Dr.YlliVEJSIU Redaktore: Dr.IvisNOCKA Ne pergatitjen e ketij numri ndihmuan: L.MU90, A.Tabaku, A.Ndoja Adresa e Redaksise: Rruga: "I. Qemali", Pall. 34/1, Kati 5, Apt.4 Kutia Posture 2934, Tirane, SHQIPERI Tel/Faks: (04) / zpreci@ interalh.net design & layout 3\ ffvl Cel:

3 PERMBAJTJA E LENDES 3 Rubrika (t) Autor (t) Faqe (t) I. PROBLEME AKTUALE TE TRANZICIONIT 1. Remitancatdheemigrimi 2. Studimi i pavarur i prerjeve ilegale 3. Pluriaktiviteti i njesive ekonomike bujqesore 4. Industria elektroenergjitike dhe efektet e saj 5. Zhvillimi i SME-ve dhe punesimi i te rinjve 6. Levizja migratore te moshat e reja 7. Bleresit e pronave ne Shqipe ri 8. Zhvillimi i tregutfinanciar ne Mai te Zi I. Gedeshi GrupAutoresh S.Apostoli S. Sheme A. epani/z. Koli E.Zefi Y. Baranes M. Giokai II. PROBLEME TE DREJTIMIT TE NDERMARRJES 1. Problemet e drejtimit te ndermarrjes 2. Vegori te drejtimit te ndermarrjes 3. Probleme te qeverisjes se korporatava: Rastet SIGMA dhe INSIG 4. Drejtimi i shoqerive: Te drejtat e aksionereve dhe tregu i kapitaleve 5. Media dhe biznesi - nje "binom" i ndare 6. Praktika me te mira biznesi ne kushtet e tranzicionit F.Mema/S.Sallaku 105 I.Nogka 131 L.Lati/N. Ko?i/Q. Disha 143 S. Lamaj/K. Gjika 151 B. Sejdarasi 157 K.Seferi 161 lit. PERMBLEDHJET NE ANGLISHT 165 IV. INFORMACION MBI VEPRIMTARINE E QShKE 173 V. BIOGRAFIE SHKURTER E AUTOREVE 177 VI. PERMBAJTJA E LENDES SE BOTUAR NE VITIN

4 4 CONTENT Title (s) Authors Page(s) 1.CORRENT PROBLEMS OF TRANSITION 1.The Remittances and the Emigration 2. Illegal Logging in Albania 3. Pluriactivity of Farms 4. Energy Industry and its Effects 5.SME Development and Youths' Employment 6. Migratory Movements ofyouths 7. Buyers of Property in Albania 8. Financial Market Development in Montenegro I.Gedeshi EtAI S.Apostoli S. Sheme A. Cepani/Z. Koli E.Zefi Y.Baranes M.Gjokaj II. CORPORATE GOVERNANCE ISSUES 1. Corporate Governance Issues 2. Outlook on Corporate Governance 3. Corporate Governance Issues: The Case Studies of INSIG and SIGMA 4. Corporate Governance: The Rights of Shareholders and the Capital Market 5. Media and Business -An Inseparable "Binomial" F.Mema/S.Sallaku I.Nocka Llati/N.Koci/Q.Disha S. Lamaj/K. Gjika B. Sejdarasi For a Better Business and its Practices in Transition CountriesK. Seferi 161 III. EXECUTIVE SUMMARIES 165 IV. ACER PROJECTS AND ACTIVITIES 173 V. AUTHORS1 CVs 177 VI. CONTENT

5 I.PROBLEMEAKTUALETETRANZICIONIT 5 REMITANCAT DHE EMIGRIMI Nga: Dr. Hermine De SOTO1 Dr. Peter GORDON2 Dr. Mr GEDESHP Dr. Zamira SINOIMERI4 Hyrje Remitancat nga migrimi i brendshem dhe emigrimi jane shume te rendesishme per ekonomine shqiptare ne pergjithesi dhe per shume familje ne vecanti.5 Sipas vleresimeve te Bankes se Shqiperise dhe FMN- se, remitancat aktualisht perbejne nje perqindje te rendesishme te PBB-se se Shqiperise.6 Kushtet ne Shqiperi dhe ne Evrope mund te behen shkas per nje ritem emigrimi qe mundet ta tejkaloje ate te periudhave te meparshme. Kombet e Bashkuara7 theksojne se ne vitet 60 papunesia ne Evropen Jugore u be shkas per nje emigrim nga Jugu ne Veriun e Evropes. Ato theksojne gjithashtu se, papunesia ne Shqiperi eshte shume me e larte se ne Greqi dhe Itali, kurse te ardhurat per fryme jane 90 per 1 Specialiste ne fushen e antropologjise kulturore dhe sociale. 2 Zv.president i Marketingut e Zhvillimit Nderkombetar te Biznesit per Ameriken e Veriut. 3 Drejtor Ekzekutiv i Qendres Studime Ekonomike dhe Shoqerore (QSES). 4 Specialiste ne fushen e shkencave sociologjike. (Shen. i Red.) 5 Te dhena te hollesishme, te mbledhura nga Qendra per Studime Ekonomike dhe Shoqerore (QSES) plotesojne te dhenat dhe analizen e paraqitur ne kete artikull. qses@ngo.org.al. {Shen. i Red.) 6 Ne 1994 FMN-ja i vleresonte dergimet shqiptare ne rreth $200 milion, rreth 20 per qind te PBB-se, dhe rreth $40-$55 per fdo emigrant ne muaj (Fondi Monetar Nderkombetar, 1994). Aktualisht FMN-ja vlereson se dergimet mund t'i sigurojne rreth $430 milion te ardhurave kombetare. Banka e Shqiperise mendon se dergimet arrijne ne rreth $530 milion, ose rreth 18 perqind te te ardhurave kombetare. Sic thuhet ne Kap: 3, numri shume i kufizuar i familjeve te perfshira ne kete studim mundet te nenvleresoje te ardhurat nga burime te ndryshme, duke perfshire ketu edhe dergimet, megjithese studimi tregon se keto mund te perbejne rreth 10 per qind te te ardhurave te familjeve. Shih dhe Cabiri etj. (2000), raporti i te cilit per UNDP-ne, Albanian Human Development, thote se, dergimet nga emigrantet "perfaqesojne rreth 1/5 e PBB-se, gati dyfishin e te ardhurave ne valute nga eksporti" (f.43). (Shen. i Aut.) 7 Organizata e Kombeve te Bashkuara (1992).

6 6 REMITANCATDHE EMIGRIMI, NGAI.GEDESHi qind me te uleta. Ne nivelin familjar remitancat prej emigranteve shikohen, nga shumica e shqiptareve, si nje burim per te perballuar kushte shume te veshtira ekonomike. "Fillimisht emigrova me ca shoke nga fshati ne Ishte dimer dhe binte debore. Shoket me thane... se do te vdisnim rruges nga te ftohtet. Mirepo gjendja ekonomike e familjeve tona ishte aq kritike saqe nuk e perfillem fare motin e keq." Shume familje i plotesojne nevojat e jeteses nga remitancat, si ne rastin e familjes se Nikos nga Saranda. "Kemi mobilje ne shtepi dhe ca kursime vetem prej te ardhurave nga emigrimi." Edhe ata qe kane pune dhe burime alternative te ardhurash thone se, emigrimi eshte burim shume i rendesishem te ardhurash, si ne rastin e Theodhorit, nje nepunes banke. "Sigurisfat, jemi ne gjendje te sigiurojme kredl, por parate qe vijne nga emigrimi jane burimi kryesor i jeteses." Emigrimi eshte aq i rendesishem per jetesen e shume shqiptareve, saqe, per shrane prej tyre, perben ndrysmmin midis relativislit te kamurve dhe te varfsrve. Adriana mga Gramshi e percakton keshtu familjen e varisr-; Tamilje e varfer eshte ajo qe nuk 3ca njeri te emigroje jashte shtetit; familje qe auk ka ndoaje tte aferm qe ta ndihmoje. Jo te gj ithe msund te emigroj ne, pasi shume burraj ane te detyraar te qendroje ne Shqiperi, per t'u kujdesar per gruan efimijet." Ne kohen e rhvillismit te stadimit rrefln 15 perqind e familjeve isfcin rruges, per ne qytete se veimd'e.te i^era. Shrame familje kaiike te pabtsu nje pjeseter ne emigrim.. Disa, si Maqoja nga Mallakastra, e kane berte emigrimin si pm«e te famijjes. "'Jeamiiliete vetane familje. ipese" ngadjemte i kam emigrante pe Greqi late jane te maartuar (dhe dy jane beqare. Te martuarit jane me familjet. Kasne shkuar ne Greqi, duke kaptuar malet dhe, vetem ne minuten e fundit, arriten te siguponin vizat. Djali i madh shkoi ne 1993, pastaj u kthye, u martaia dhe basnfce m nusen, shkoi prape ne Greqi. Tie njejten gje!beri edhe djali tjeter. Jane ne Athine. Punojne ne ndertim si etefctriciste dhe graie fcujdesen per femijet... Te gj ithe dj emte na ndihmojne... Ma kane derguar para, nje televizor dhe nje lavatrice. Fale tyre mund te rrojme... Kam toke, po nuk mund te jetoj duke prodhuar ca perime dhe me qumeshtin qe me jep lopa... Emigrimi eshte burimi kryesor i te ardhurave ketu. Edhe punetoret e rafinerise se naftes du?an te migrojne se, rroga prej 20,000 lekesh ne muaj nuk u del per jetese, me qofte se nuk bejne ndwnje pime tjeter."

7 EKONOMIAdheTRANZiCIONI 7 Perpjekje per te mbijetuar "Kam shkuar shtate here ne Greqi. Policia me ka kapur, rrahur dhe pastaj me ka kthyer ne Shqiperi. Kur vendosim te nisemi, behemi tre a gjashte vete. Heren e fundit na kapen afer fshatit ku do te punonim. Na rrahen keq. Kemi paguar 12,000 leke per udhetimin ne Greqi. Pastaj, duhet te kesh edhe ca para te tjera per ushqimin. Kemi njerez qe e dine mire rrugen. Sa here qe nisemi kemi te pakten njerin qe e di rrugen dhe te tjeret shkojne" pas tij. Para se te nisemi caktojme kryetarin e grupit. Mblidhemi te gjithe ne nje vend te caktuar per te kerkuar pune, po shpesh ndodh qe biem ne duart e policise. Meqe nuk kemi 9'te bejme ne Shqiperi, shkojme ne vendet fqinje. Do te bej edhe nje perpjekje tjeter, se nuk kam 9'te bej ketu." Nikolla. Menyra dhe rrjedha migrimi Ka disa menyra migrimi - nga fshati ne qytet, drejtimi gjeografik dhe nga brenda jashte" vendit.8 Brenda seciles nga keto menyra ka, ne pergjithesi, disa lloje te qendrueshme migrimi. Migrantet kane prirje te largohen nga zonat rurale dhe te shkojne ne fshatra ose qytete brenda Shqiperise. Nga pikpamja gjeografike Verioret zbresin ne Jug, ne" qytetet kryesore te Shqiperise, ose marrin nga Perendimi ne drejtim te Italise. Pak nga Verioret shkojne ne Shqiperine e Jugut perpara se te kalojne ne Greqi. Jugoret vazhdojne" nga Jugu ne drejtim te Greqise ose nga Perendimi ne drejtim te qyteteve bregdetare kryesore te Shqiperise dhe nga brigjet, disa prej tyre, hidhen ne Itali. Keto lloje migrimi dhe madhesia e valeve te tyre tregojne se Shqiperia eshte nje vend ne levizje. Migrimi nga zonat rurale ne fshat/qytet. Kjo forme migrimi eshte pasoje e drejtperdrejte e veshtiresive ne sektorin bujqesor. Rreth 15 perqind e pjesetareve te nje familjeje punojne ne 9do kohe ne nje qytet ose fshat jashte vendbanimit te tyre. Numri i pergjithshem i atyre qe migrojne eshte me i madh, sepse shume nga punet e migruesve jane te perkohshme, shpesh stinore. Nga 15 perqind qe punojne jashte" vendbanimit te" tyre, rreth 60 perqind punojne ne ndonje fshat ose qytet tjeter te Shqiperise. Leka, nje bujk nga nje fshat i Shkodres, thote: "Gjendja eshte veshtiresuar ne fshat. Ndihma ekonomike eshte pake'suar. 8 Keto te dhena mbeshteten nga La Cava dhe Nanetti (2000) qe drejtimin fshat-qytet dhe gjeografik e shikojne si migrim te brendshem, kurse drejtimin nga brenda jashte vendit si rnigrim te jashtem.

8 8 REMITANCATDHE EMIGRIMI, NGAI. GEDESHI Kater vjet me pare ndihma ekonomike shkonte deri tie 2,500 leke ne muaj per familje; ndersa tani eshte vetem 800 leke. Keqesimi i gjendjes i ben njerezit te migrojne... Ata qe migrojne kthehen e marrin me vete familjet... Shkojne ne Shkoder, ne Tirane ose ne Durres. Eshte gjeja kryesore qe i mban njerezit gjalle. Shumica e familjeve kane nje njeri qe ka migruar." 15 perqind te tjere, nga ata qe punojne jashte vendbanimit te tyre, kombinojne punen ne ndonje qytet tjeter te Shqiperise me punen ne vendbanimin e tyre. Shumica e ketyre migranteve kerkojne pune te perkohshme ne bujqesi ose ndertim. Drejtimi gjeogrqfik. Njerezit nga zonat ne Veri te vendit, si Kukes, Shkoder, Kurbin dhe Mirdite, kane prirje te migrojne ne Shqiperine e Mesme, Jug - Durres, Tirane ose Vlore; ne perendim - Itali; ose ne Jug Greqi. Luani, banor i hershem i Tiranes, thote: "Ne Kamze tani rrojne njerez qe kane ardhur nga te kater anet e vendit. Shumica jane nga Veriu ose Veri-Lindja e vendit. Ata qe kane lindur dhe jane rritur ne Kamze jane pakice, ne krahasim me ata qe kane ardhur nga anet e tjera te Shqiperise." Nardi eshte nga Shkodra dhe familja e tij varet drejtpersedrejti nga emigrimi ne Greqi dhe Itali. "Po behet nje vit e gjysme qe djali me ka shkuar ne Itali. Deri tani me ka derguar para per te paguar borxhet kur u nis, sepse per te shkuar ne Itali duhet te paguash 200,000 leke. Nuk eshte e lehte te besh para duke emigruar... Une kam emigruar edhe vete. Vitin qe shkoi u ktheva nga Greqia... Disa shoke te mi kane shkuar nga Greqia ne Itali dhe Belgjike. Italia ka paga me te larta se Greqia, kurse ne Belgjike mund te rrosh me asistence sociale. Duhet para e madhe per te shkuar atje dhe per t'u kthyer, po une kam bere kursime sa per te blere nje televizor me ngjyra."9 Shume Veriore ndalojne ne Durres ose Tirane para se te kalojne ne Itali ose Greqi. Kurbini eshte i vetmi ne kete grup qe ka migrante, te cilet shkojne e vijne. Migrantet nga Mirdita, Kukesi dhe Shkodra qendrojne ne qytetin e La9it te Kurbinit; ndersa ata nga Kurbini kane prirje te shkojne ne Tirane,ose ne Itali dhe Greqi. Kjo rruge e migrimit eshte rezultat i drejtperdrejte i veshtiresive qe kane pllakosur minierat dhe pergjithesisht, industrine e zonave Veriore. Edhe zonat e Shqiperise qendrore dhe Jugore kane migrante qe shkojne e vijne. Vlora, Saranda dhe Korea kane migrante qe vijne nga ' 200,000 leke bejne pak a shume $1,408.

9 EKONOMIAdheTRANZICIONI 9 zonat Veriore. Jemini eshte nje prej ketyre migranteve ne Vlore. "Jam nga Kukesi. Paguaj qira per banese ketu ne Vlore. Cdo dite dal heret dhe vij ketu per te kerkuar pune. Vijme ne kete shesh... dhe kur kemi fat e gjejme pune, fitojme 500 deri 600 leke ne dite. Po keto para nuk mjaftojne per buke dhe per qira." Qytete te tilla si, Vlora dhe Saranda buze bregut, kane migrante qe vijne nga Korea, Tepelena dhe Permeti. Ziso, nje mesues nga Saranda, thote: "Kane ardhur ketu njerez nga Tepelena dhe fshatra te tjere ne Lindje te qytetit, gjate dhjete viteve te fundit." Iliri, nga nje zone qendrore, ka ardhur kohet e fundit ne Vlore me nje grup te madh shokesh. "Kam ardhur ketu para dhjete ditesh dhe kam mundur te gjej pune vetem per dy dite. Jemi dhjete vete nga Librazhdi qe kemi ardhur ketu me shprese se gjejme pune. Rrojme bashke dhe secili paguan 100 leke qira per nate." Njerez qe vijne nga Vlora, Saranda dhe Kor9a vazhdojne pastaj per ne Itali ose Greqi. Namiku vjen nga Kukesi, po tani ben ndonje pune te rastit ne Vlore. Nganjehere kerkon kushte me te mira ne vende te tjera. "Te gjithe kemi provuar te emigrojme ne Greqi... Kemi shkuar disa here ilegalisht,por gjithnje policia greke na ka riatdhesuar... Ne 1997 shkova ne Italine Veriore... Punova tre a kater muaj si karpentier." Meqe vgshtiresite ekonomike ne Jug te Shqiperise nuk jane aq te medha sa ne Veri,edhe emigrimi i njerezve nga Jugu eshte relativisht i paket. Megjithate edhe ata jane shume, si pasoje e drejtperdrejte e veshtiresive ne bujqesi dhe industri. Prandaj, edhe banore te vjeter te Vlores, Sarandes dhe Kor?es emigrojne, zakonisht ne Greqi, po edhe ne Maqedoni dhe Itali. "Kemi nente fshatra me popullsi te minoritetit maqedonas. Ne krahasim me te kaluaren kemi bere perparime, po prape kemi shume rruge per te bere. Te gjithe punonjesit e njesive ekonomike bujqesore(nj.e.b.) shkojne te punojne ne Maqedoni ose Greqi... Duhet qe njerezit te kene ndonje mundesi pune ne sektorin shteteror. Te vetmit te punesuar ne sektorin shteteror jane mesuesit... Peshkimi dhe pylltaria nuk punojne. Keshtu emigrimi eshte e vetmja alternative per popullsine. Shkojne e vijne...ne Maqedoni ose Greqi. Ne Greqi pagat jane me te larta... po ne preferojme te shkojme ne Maqedoni, se atje flasin gjuhen tone." Nga ata qe emigrojne rreth 60 perqind shkojne ne Greqi dhe vetem 20 perqind ne Itali. 20 perqind te tjeret shkojne ne vende te tjere, si Angli, Gjermani, France, Maqedoni, Kanada ose Shtetet e Bashkuara.

10 10 REMITANCAT DHE EMIGRIMI, NGA I. GEDESHi Ata qe vijne nga zonat rurale kane shume te ngjare te shkojne ne Greqi, ndersa ata qe vijne nga zonat afer qyteteve ose nga qytetet zakonisht shkojne ne Itali, Angli ose Shtetet e Bashkuara. Kush migron? Te gjithe ata qe perballojne kushte te veshtira ekonomike dhe qejane ne gjendje te durojne veshtiresite fizike te migrimit, jane migrante potenciale. Si thote Luani, nje kryefamiljar i komunes se Librazhdit, "Rreth 30 familje ketu kane njerez ne emigrim. Ata qe nuk emigrojne jane te paafte fizikisht ose te vjeter dhe nuk mund te perballojne udhetimin e gjate e te veshtire per ne Greqi. "Nuk ka ndonje ndryshim te madh ne perqindjen e migrimit ne grupet e ndryshme shoqerore-ekonomike, me perjashtim te familjeve relativisht te kamura pjesetaret e te cilave migrojne me pak se te tjeret. Nuk kemi gjetur ndonje ndryshim te madh ne perqindjen e migrimit te familjeve rurale, ato prane qyteteve dhe te ato qytetare, ose midis atyre qe kane dhe atyre qe nuk kane toke. Migrantet, ne shumicen e madhe, jane meshkuj, zakonisht 14 deri 40 vje9- Ka shume te rinj qe lene shkollen dhe emigrojne ilegalisht ne Greqi. Meshkuj ne moshe pune perbejne shumicen e atyre qe emigrojne. Meshkujt qe i kane kaluar te dyzetat nuk munden ose nuk duan te perballojne veshtiresite e udhetimit neper Shqiperi, sidomos ne zonen e kufirit midis Shqiperise dhe Greqise. Afrimi pershkruan nje nga udhetimet me te veshtira. "U beme nje grup fshataresh dhe u nisem me kembe,duke udhetuar per rreth gjashte dite. Flinim ku te mundnim duke iu shmangur vendeve me debore ose me akull. Nuk mund te flinim me shume se dy ore ne dite, nga frika se mos ngrinim. Njeri prej nesh gati sa s'ngriu per vdekje... Ne Greqi gjetem pune ne bujqesi. Punedhenesi na beri nje strehe me gjethe,ku dhe flinim. Na paguanin GRD3,000 deri GRD4,000 ne dite"10. Qendruam tre muaj. Shpenzimet ishin minimale. Blinim vetem sapun e buke...qe kur kam filluar kete menyre emigrimi, kam shkuar ne Greqi ne Mars ose Prill dhe jam kthyer ne Gusht... Persa u perket kushteve te jeteses eshte e veshtire te rrosh ne emigrim. Nuk ke vend ku te flesh. Kam qene i detyruar te fle jashte gjate gjithe kohes,sepse nuk mund te paguaja qira per shtepi." Ka ndryshime te rendesishme midis atyre qe duan te migrojne dhe 10 Dr2,000 jane afro 1,170 fcke ose rreth $24.

11 EKONOMIAdheTRANZICIONI 11 atyre qe ia dalin te" migrojne. Nje ndryshim i madh qendron ne pasurine - qofte ne para, qofte ne kapital shoqeror informal. Ata qe kane pasuri ka shume te ngjare te kene sukses dhe te dergojne para ne shtepi. Ata qe nuk kane pasuri jane te detyruar te qendrojne ne fshatin ose qytetin ku banojne dhe te gjejne ndonje menyre tjeter per te jetuar. Migrimi mund te kushtoje shtrenjte. Ata qe emigrojne ne Greqi thone se nje vize afatshkurter eshte bere shume e nderlikuar dhe e veshtire per t'u marre. Duhet te paguajne nje shume te barabarte me fitimet e nje ose dy muajve ne Greqi. Vleresimi i fundit i lekut kundrejt dhrahmise, i ka pakesuar, gjithashtu, fitimet e tyre. Edhe vizat e falsifikuara duhen paguar shtrenjte. Emigrimi ilegal zakonisht kushton me pak, po ka me pak te ngjare te kete sukses. Azemi, i cili nuk emigron kurre legalisht, flet per pervojen e vet. "Kara emigruar. Njehere shkova me kembe me ca shoke... Asnjeri nuk e dinte rrugen. Na kapi policia greke, na rrahu paq dhe na perzuri jashte kufirit. Provova edhe nje here tjeter, po prape me kapi policia dhe me rrasi ne burg per pese dite te mira. Provova per here te trete dhe, me ne fond, ia dola...punova disa muaj ne nje punedhenes grek, duke bere punen e elektricistit per GRD6,000 ne dite. Punoja cdo dite te javes, duke perfshire edhe te shtunat dhe te djelat. Flija ne nje barake. Gjate kohes qe isha ne Greqi familja mori ca para hua. Nuk mund te rrija me gjate, se duhej t'i ^oja para famiijes; kur u ktheva ne fshat, pagova te gjithaborxhet" Emigranti duhet te kete ushqime dhe para per te perballuar udhetimin. Per fanailjet qe me veshtiresi ushqehen per vete, kjo do ca kohe. Nje emigrant, Petroja, tregon»cfare merr me vete: "Marrim ushqime kryesisht veze, djathte dhe perime. Marrim edhe shishe me uje per rrugem e gate qe na pret." Pastaj, familja duhet te kete edhe nje rezerve parash per te jetuar, derisa emigranti, qe zakonisht eshte ai qe mban familjen, gjen nje vend dhe fillon te dergoje nga parate e fituara. Ne qofte se familja nuk ka para, duhet te shfrytezoje lidhjet farefismorc. Njerezit i lene familjef ne kujdesin e miqve ose te fqinjeve, sidomos kur ne emigrim ka shkuar me shume se nje mashkull i famiijes. LlesM, qe iron ne Mirdite, thote: "Kur burri nuk mund te gjeje njeri qe te kujdeset per lamiljen, ai as qe mund te mendoje te emigroje. Ne castin e cifleve te reja, burri e gruaja nisen bashke. Ka edhe alternativa te tj era uns kam shkuar ne Greqi vetem, duke lene babane te kuj deset per gruan. P te mos kisha patur njeri qe te kujdesej per familjen, nuk

12 12 REMITANCAT DHE EMIGRIMI, NGAI. GEDESHI do te isha nisur kurre." Shume nga ata qe perpiqen te emigrojne me pak para udhetojne ne grupe, disa nga te cilatjane organizuar shume mire, ne qofte se pjesetaret e grupit kane emigruar se bashku edhe me pare. Meqe rruga eshte me rreziqe, 9do pjesetar i grupit duhet te kete besim te te tjeret. Skenderi, i cili ka qene krye i disa grupeve, pershkruan rreziqet per te cilat duhen organizuar grupet. "Udhetojme me kembe me femije te vegjel ne kurriz. Kur shoh se njerezit jane lodhur, u them te ulen ne shesh dhe te bejne nje ore pushim. Nuk mund te rrime me gjate, se rruga eshte e gjate dhe ne dimer ben te ftohte. Udhetojme maleve, qe policia greke mos na kape e te na rrahe. Po ka edhe shqiptare qe, bashke me greket, mund t'i zene pusi dhe t'u rrembejne parate... Ne qofte se ndokush nuk i bindet kreut, urdherohet te kthehet nga ka ardhur... Kur nisemi me familje, secili prej nesh shikon familjen e vet. Po na zbuloi policia shperndahemi ku te mundemi. Ata qe i kapen detyrojne te kthehen." Po te kesh miq e shoke ne qytetin e paracaktuar te ndihmon shume per te siguruar vizat,dhe per te marre vesh se cilat jane rruget dhe zonat me te mira per te kaluar. Elmazi, nje fshatar nga Gramshi, tregon se si e kane ndihmuar miqte: "Tani te gjithe duan te emigrojne. Jemi te gjithe shoke ne fshat dhe vendimet i marrim se bashku. Kur nisemi per ne Greqi na duhen shume para. Fillimisht vendosim se kush do te niset dhe pastaj u kerkojme djemve ne Greqi qe te paguajne shpenzimet e udhetimit. Paguajme rreth GRD50,000-GRD60,000. Ka nje grup qe merret me kalimin a paligjshem te kufirit te emigranteve shqiptare per ne Greqi. Ata te 5ojne deri te kufiri, pastaj rrugen duhet ta besh me kembe. Kur arrijme ne Greqi, gjejme ndonje pune ne bujqesi.". Familjet e medha, me farefis te gjere, e kane me te lehte se familjet e vogla dhe te varfera. Haxhiu, nje burre i moshuar nga Gramshi, krahason familjen e tij te vogel, me familjet e tjera te fshatit. "Tani rreth 80 veta nga fshati mund te jene ne emigrim... Une per vete nuk kam emigruar kurre. Jemi tre veta ne familje." Grupet e minoriteteve, sidomos, mbeshteten ne keto forma kapitali shoqeror per te emigruar. Emigrimi i romeve te Elbasanit eshte nje levizje ilegale, por e organizuar mire, me familje te tera, duke perfshire gra e femije. Ata zgjedhin dy a tre vete si krere te grupit, per te pershkuar rruget e veshtira me kembe dhe per t'i shpetuar policise greke. Kreret vendosin per kohen e nisjes, itinerarin dhe vendet e pushimit. Pasi arrijne

13 EKONOMIAdheTRANZICIONI 13 vendin e paracaktuar ne Greqi, grupi pushon per disa dite, pastaj familjet e veganta perpiqen te gjejne punen ne menyre te pavarur. Secili pjesetar i familjes ben te njejten lloj pune sa here qe emigron. Meshkujt shpesh mbledhin hekurishte per t'i shitur, kurse femrat zakonisht mbledhin rroba te perdorura per t'i shitur pastaj ne Shqiperi. Femijet shpesh punojne me nenat, duke lypur ne rruge. Kthimi ne Shqiperi nuk ka nevoje per gjithe ate organizim, sepse policia greke nuk u krijon pengesa familjeve qe kthehen ne atdhe. Romet e Gjirokastres dhe te Delvines, duke perfshire te moshuarit dhe femijet, emigrojne ilegalisht ne qytetin Larisa, te Greqise, sidomos nga Maji deri ne Tetor, kur duhen krahe pune sezonale per prodhimin dhe vjeljen e domateve, qepeve dhe produkteve te tjera. Ne dimer parapelqejne te rrine ne Shqiperi. Emigrojne me shume familje te tera, se sa meshkuj te vecante. Emigrimi i romeve eshte me i organizuar dhe i institucionalizuar sepse ata kane qene te detyruar te perballen me veshtiresi ekonomike per nje kohe me te gjate, sesa shumica e popullsise shqiptare. Sig thuhet ne kapitujt mbi arsimin dhe shendetesine, emigrojne edhe njerezte shkolluar, sidomos doktore, infermiere, mesues dhe specialiste te tjere. Ata besojne se me aftesite qe kane do te fitojne me shume dhe do te rrojne ne kushte me te mira jashte shtetit. Jemini, nje mesues nga Kukesi, thote: "Mesuesit lene punen per te gjetur pune tjeter te paguar me mire. Ka edhe nga ata qe emigrojne." Spartaku, nje mesues nga Gramshi, ve re te njejten dukuri: "Shume mesues jane shperngulur ne qytetet e medha dhe kane lene shkollen." Brenda Shqiperise, njerezit e shkolluar kane lene fshatrat dhe kane shkuar ne qendrat e prefekturave ose ne Tirane. Hasani, nje mesues i Bashkise se Tiranes, thote: "Te gjithe mesuesit vijne nga ane te ndryshme te vendit dhe kane me pak se 10 vjet qe rrojne ne Bathore. Shume nga mesuesit e vjeter kane emigruar jashte shtetit ose punojne ne Kamze." Ndryshe nga shume emigrante qe kemi pershkruar me lart, shumica e ketyre te fundit shperngulen pergjithmone. Ata qe shkojne ne universitet nga zonat fshtare, rralle kthehen ne vendlindjen e tyre. Shpeshtesia dhe zgjatja e emigrimit Ne shumicen e rasteve emigrimi eshte me fort afatshkurter sesa afatgjate ose i perhershem. Nga familjet qe kane te pakten nje pjesetar

14 14 REMITANCAT DHE EMIGRIMI, NGA I. GEDESHI ne emigrim, 75 perqind besojne se ai do te kthehet per te jetuar ne familje pergjithmone. Nje kryefamiljar nga Mallakastra, Paskali, thote: "Disa shkojne per disa muaj dhe te tjere per dy vjet... Policia greke po behet perhere e me e ashper, keshtu qe" njerezit kalojne me pak kohe ne Greqi pas cdo rruge." 25 perqind thone se pjesetari i familjes qe ka emigruar nuk do te kthehet me. Megjithate, ne nje studim mbi emigrimin afatgjate,11 vetem 23 perqind e emigranteve afatgjate thane se nuk do te ktheheshin ne Shqiperi; kurse 31 perqind thane se do te ktheheshin dhe 46 perqind thane se nuk e dinin ende. Emigrimi afatgjate ndodh shpesh kur nje emigrant afatshkurter arrin te legalizoje, se pari, veten dhe pastaj familjen. Kur e gjithe familja largohet nga Shqiperia, kjo zakonisht do te thote se emigrimi eshte i perhershem. Nje dukuri e tille ndodh me familje qe migrojne brenda vendit. Si9 e thote nje udheheqes nga Gramshi: "Ka nje levizje komplekse te popullsise... Shume familje ikin e shkojne ne Tirane, Durres ose ne rrethinat e tyre. Ne pergjithesi familjet levizin te gjithe se bashku ose gradualisht. Se pari largohet nje mashkull i familjes dhe shkon ne nje qytet te madh dhe, pas ca kohe, pjesa tjeter e familjes shkon te bashkohet me te." Ne shumicen e rasteve migrimi behet per periudha me pak se gjashte muaj. 63 perqind e te pyeturve qe kane migruar kane kaluar nga 13 deri 60 muaj larg shtepise. Gjate" periudhes , kjo kohe lekundej cdo vit nga 1.2 ne 6 muaj larg shtepise. Arbri, nje kryefamiljar i papune nga Saranda, thote: "Po kursejme para te fituara nga emigrimi per te krijuar nje biznes familjar turizmi... Shume pjesetare te familjes jane ne Greqi, dhe dergojne rreth 150,000GRD ne muaj... Shkojne per disa muaj, pastaj kthehen... Njoh nje djale qe ka shkuar dhe eshte kthyer nga Greqia nente here." 22 perqind kishin mesatarisht me pak se nje muaj emigrim, kurse vetem 15 per qind kishin kaluar gjithsej me shume se 60 muaj emigrim gjate dhjetevjecarit. Serveti nga Vlora thote: "Ne 1997 une shkova ne Itali. Jugu i saj ishte teper e varfer dhe nuk mund te fitoja me shume se... 30,000 lireta ne dite. Keshtu une lashe Italine e Jugut dhe shkova ne veri te saj ku punova tre a kater muaj si karpentier."12 11 Gedeshi (2000), Roli i remitancave te eraigracionit shqiptar dhe ndikimi i tyre ne ekonomine e vendit, Politika & ShoqeTia, Veil. 1, Nr. 2, Dhjetor GRD150,000 jane rreth leke, ose rreth $ ,000 lireta italiane jane baras 2,070 leke, ose rreth $14.57.

15 EKONOMlAdheTRANZiCIONI 15 Zakonisht, te njejtet pjesetare te nje familjeje shkonin e vinin. 15 perqind te atyre qe emigrojne kane shkuar te pakten gjashte here pas vitit Halili, qe jeton ne Kurbin,eshte nje prej tyre. "Gjate dhjete viteve te fundit kam qene ne Greqi 15 here. Zakonisht une shkoj ne Selanik, po policia greke na kap e na riatdheson." Mbi 60 perqind jane nisur per Greqi, te pakten dy here. Emigrimi afatshkurter eshte kryesisht ilegal dhe behet nga shqiptaret me te varfer. Dalipi, nje i moshuar nga Gramshi, thote: "Njerezit ketu emigrojne per nje a dy muaj dhe pastaj kthehen, sepse nuk kane dokumente te rregullta dhe i kap policia." Emigrantet afatshkurter bejne pune stinore (bujqesi ose sherbime turistike gjate veres), dhe kthehen, sepse familjet kane nevoje per ta ose sepse kushtet ne vendet e paracaktuara jane te veshtira per t'u duruar. Nje burre nga Shkodra, Nexhati, thote: "Kam punuar tri a kater muaj 9do here... ne Greqi... Fitoja GRD3,000 deri GRD4,000 ne dite, dhe kurseja GRD2,000 ne dite, per ti marre ne shtepi... Shkova ilegalisht, ne kembe, duke fjetur jashte... Kurseva aq sa munda, po me pune te" ndershme nuk mund te fitoja shume. Po parate qe solla ne shtepi na mbajten per disa muaj... Nuk mund te shkoj atje perseri se jam i semure dhe nuk eci dot." Te mirat e emigrimit Si9 e thame me lart, ata qe jane ne gjendje te emigrojne shikohen si relativisht te kamur; ndersa ata qe nuk mund te emigrojne shikohen si te varfer. Emigrimi eshte shume i rendesishem per ekonomine, sepse te mirat e tij financiare jane te qarta per te gjithe - 39 perqind emigrojne" se nuk kane pune, 20 perqind se nuk kane te ardhura te mjaftueshme, 16 perqind se duan te sigurojne nje te ardhme me te mire per femijet dhe 26 perqind se nuk kane siguri ekonomike. 73 perqind nga ata qe emigrojne sjellin para ose mallra kur kthehen dhe gjysma e tyre sjellin para edhe mallra. Perve? kesaj, emigrimi eshte nga ato te pakta zgjidhje te veshtifesive ekonomike qe njerezit i kane ne dore vete. Natasha, nje graa nga Shkodra, thote: "Emigrimi eshte nje menyre e mire per te zgjidhur problemet e veshtiresive dhe vuajtjeve tona te perditshme." Ata qe mund te emigrojne me shpesh dhe per periudha me te gjata, kane zakonisht me shume te ardhura. Nga familjet qe percaktohen si mbi mesataren ose qe jane relativisht me te kamura, 50 deri 85 perqind kane te pakten nje pjesetar qe ka emigruar 13 deri 60 muaj gjithsej gjate dhjetevjecarit te kaluar. Djali i Dritanit shumicen e kohes e kalon ne

16 16 REMITANCAT DHE EMIGRIMI, NGA I. GEDESHI emigrim. "Kam 11 dynym toke dhe familja ime perbehet nga 7 veta. Une punoj ne nje kompani ndertimi rrugesh. Djalin e kam ne Greqi. Familja ime shikohet si e pasur Ju mund t'i shihni kushtet ne te cilat jetoj. Edhe duhet ta dini se me shume se 60 perqind e te ardhurave tona vjetore vijne nga remitancat nga emigrimi."13 Nga ana tjeter, familjet qe thone se jane te varfera, jo me pak se 45 perqind kane kaluar po aq kohe ne migrim.14 Fatmiri, nje nepunes nga Mallakastra, ben krahasimin: "Ne e quajme nje pronar qe zoteron nje klub njeri te pasur, ose ate qe ka automobil ose ca pajisje shtepiake. Ne pergjithesi, ata qe i kane keto gjera te ardhurat i kane nga emigrimi. Te varfer jane ata qe bejne pune te rastit dhe marrin ndihme ekpnomike. Te varfer jane edhe pensionistet. Fqinjin e kam kasap, ka ndertuar nje shtepi krejt te re, me te gjitha komoditetet, me para nga emigrimi, kurse une mezi mund te blej nje televizor. Te gjithe nepunesit e administrates publike jane njesoj si unez persa i perket gjendjes ekonomike." Si9 paraqitet ne Pasqyren 3, siper, familjet sigurojne mesatarisht 1,180 leke ne muaj ($12.68), ose tete perqind te te ardhurave te pergjithshme, nga remitancat e emigranteve. Familjet me te varfera marrin mesatarisht 1,900 leke ne muaj nga remitancat, kurse familjet me te kamura marrin rreth 2,900 leke. Shume artikuj te perdorimit afatgjate te familjes jane blere me te ardhurat e njerit prej anetareve te familjes qe ka emigruar. A jane njerezit relativisht te kamur sepse emigrojne, apo migrojne se jane relativisht te kamur, mendimi, sidoqofte, ekziston se, ne qofte se emigron ke mundesi te behesh me i pasur. Shumica e familjeve pjesen me te madhe te te ardhurave e shpenzojne per artikujt e nevojes se pare. Prandaj, nuk eshte per t'u habitur qe shumica e te ardhurave nga remitancat perdoren me shume per konsum, sesa per investim. Nje udheheqes ne Gramsh thote: "Te pakten 70 perqind e familjeve kane nje person ne emigrim ne Greqi, Itali ose Shtetet e Bashkuara. Parate qe dergojne perdoren per te blere sende te nevojes se perditshme dhe, shume pak, per te ndertuar shtepi te reja. Do te 13 Cabiri (2000). 14 Emigrants afatgjate, shumica e te cileve jane legalizuar, u dergojne familjeve shume me teper para. Emigrantet afatgjate, te legalizuar, dergojne mesatarisht $106 ne muaj. Ata qe kane edhe familjet jashte shtetit dergojne mesatarisht $63 ne muaj, ndersa ata qg nuk jane te martuar dergojne mesatarisht $135 ne muaj dhe ata qe jane te martuar u dergojne $177 ne muaj grave dhe femijeve. Ibid.

17 EKONOMIAdheTRANZICIONI 17 kishim patur probleme shume serioze po te mos kishim emigrimin." Duke marre parasysh se shume nga artikujt e konsumit ne Shqiperi jane te importuar, nje pjese e rendesishme e remitancave qe nuk dihet, del nga vendi per te blere pajisje elektronike, si televizore dhe pajisje te tjera. Nje banor i Kurbinit thote: "Rreth 30 familje kane nje pjesetar ne emigrim, po parate qe sjellin jane pak. Me shume sjellin rroba dhe pajisje shtepiake. Nipi me ka sjelle nje televizor." Disa kursejne para per te rregulluar shtepine ose per te blere shtepi te re, si? befi nje emigrant nga Kukesi. "I kam perdorur kursimet nga emigrimi per te blere nje automobil dhe per te ndihmuar vellane te ndertoje shtepine." Jane me pak ata qe i investojne kursimet ne ndonje bar, restorant ose ndonje biznes te vogel sherbimesh. Disa parate i kursejne per t'u shperngulur ne ndonje qytet qe premton me shume. Sofia, nje nene mirditore, thote: "Te gjitha familjet kane nje djale ne emigrim... Kur kthehen kane para, qe ne i perdorim per te riparuar shtepine... Kemi banje te re dhe uje te rrjedhshem ne shtepi... Disa te tjere ndertojne shtepi te re... Shume perpiqen te kursejne para qe te kene mundesi te shkojne ne Durres ose ne Tirane. Probleme te shkaktuara nga emigrimi Me gjithe dobine e madhe te emigrimit, ai ka edhe nje kosto te larte shoqerore. Ne Tirane, Jozefina thote: "Emigrimi eshte mjet per te mbijetuar, por ai po shkakton fundin tragjik te familjes shqiptare... Jemi te gjithe me zemer te ngrire per bijte tane dhe mendojme se, emigrimi eshte nje plage e pasherueshme, e shkaktuar nga jeta e veshtire qe po bejme." Ndarja e familjeve, per shkak te emigrimit, krijon vuajtje per te gjitha brezat - femije, prinder dhe gjysher. Nje numer te moshuarish kane humbur mbeshtetjen shoqerore. Nje profesor qe ndjek per se afermi problemet e pensioneve thote: "Nje nga problemet me te medha shoqerore te pensionisteve eshte fakti se shume prej tyre jane te vetmuar, se femijet u kane emigruar ne Greqi ose Itali. Shume shpesh femijet nuk jane ne gjendje te ndihmojne prinderit ose te jene prane tyre ne dite te veshtira. Emigrimi po krijon... pensioniste qe jane 'jetime', te vetmuar." Familjet pa burre jane ne gjendje te veshtire dhe kane me pak njerez per te bere te njejten pune. Grate kane nje stres psikologjik shume me te madh, pjeserisht per shkak te emigrimit te burrave te familjes. Suzana, e cila iron ne nje zone rurale jashte Vlores, thote: "Nuk ka me dasma ne

18 18 REMITANCAT DHE EMIGRIMl, NGAI. GEDESHI fshat. Gjate tre viteve te fundit kemi patur 10 vdekje... Te gjithe kemi nder mend te ikim." Sektori i arsimit eshte ne renie nga shume pikepamje, per shkak te migrimit. Nje ish-drejtor shkolle te mesme ne Gramsh thote: "Nje nga arsyet kryesore te renies se cilesise se nxenesve eshte se mesuesit e mire jane ne emigrim." Ligoraqi, nje mesues nga Vlora, thote: "Veshtiresia me e madhe ne zonat rurale eshte se nxenesit dhe mesuesit ose kane shkuar ne qytet ose kane emigruar jashte shtetit. Tani ne shume fshatra mesuesit nuk kane kualifikimin e duhur profesional." Si shume vende ne zhvillim edhe Shqiperia vuan nga rrjedhja e trurit. Shume nga nxenesit me te mire qe shkojne ne universitet nuk kthehen me ne familjet e tyre. Nje pjese e mire e tyre iken fare nga vendi, duke e privuar Shqiperine nga pjesa me e mire e trurit. Edhe sistemi mjekesor po paguan nje 9mim te larte per emigrimin. Nje punonjes i shendetesise ne Sarande thote: "Doktoret, infermieret dhe personeli tjeter mjekesor po ikin. Disa kane emigruar... ne Greqi, po edhe ne Kanada dhe ne Shtetet e Bashkuara... dhe nuk i ka zevendesuar njeri." Si9 thuhet me hollesisht ne kapitullin mbi shendetesine, shume njerez, sidomos ne zonat fshatare, po vuajne shume nga mungesa e sherbimit shendetesor ne zonat e tyre. Me gjithe se remitancat kane nje ndikim pozitiv ne jeten e familjeve shqiptare, ato kane edhe disa pasoja ekonomike negative. Ne bujqesi, disa familje qe kane emigruar e kane lene token, po nuk jane kujdesur qe dikush tjeter ta punoje. Si pasoje, shume toke bujqesore ka mbetur djerr. Ne disa zona bregdetare, njerezit bejne ndertime ne truallin e braktisur te emigranteve ne zona qe mund te ishin qendra te mira turistike, duke e privuar bashkesine nga te ardhura potenciale nga turizmi. Perfundime kryesore Remitancat nga emigracioni jane nje pjese shume e rendesishme e ekonomise shqiptare, ne pergjithesi, dhe e te ardhurave te familjeve me vete, ne ve9anti. Sipas FMN-se dhe Bankes se Shqiperise, dergesat ne para nga jashte ne kete faze perbejne nje perqindje te rendesishme te PBB-se. Migrimi eshte mjeti kryesor per t'u here balle veshtiresive ekonomike. Mjaft njerez konsiderojne se emigrimi eshte shkaku pse disa jane relativisht te begate dhe disa vazhdojne te jene te varfer. Migrantet kane prirje te" largohen nga zonat rurale per te shkuar ne fshatra ose qytete te ndryshme ne Shqiperi. Verioret shkojne ne Jug

19 EKONOMIAdheTRANZIClONI 19 drejt qyteteve te medha shqiptare ose ne perendim ne Itali. Pak Veriore shkojne ne Jug te Shqiperise perpara se te vazfodojne per ne Greqi. Jugoret shkojne ne Jug, ne Greqi, ose ne perendim drejt qyteteve te medha bregdetare ne Shqiperi dhe nga bregu shkojne ne Itali. Nuk ka ndonje dallim te dukshem ne shkallen e emlgrimitte grupeve te ndryshme socio-ekonomike, me perjashtim te atyre qejane relativisht te begate, te cilet migrojne ne nunier shume me te vogel. Gjitfaashtu nuk ekziston odonje dallim i rendesishem ne shkallen e emigrimitnder famlljet e zonave rarale, perreth fshatrave dhe zonave urbane, as edhe ne ate midis atyre qe kane dhe qe nuk kane ne zoterim toke. Gjithsesi, ata qe emigrojne me shume dhe per periudha me te gjata kohe kane jane ne gjendje me te mire ekonomike. Pjesa me e madhe e migraeionit eshte afatshkurter, breada vendit ose ne vensde te tjera. Te mirat qe vifne nga emigracioni per t'i bere balle jetes jane te medha, por al fcoatribuon gjithashtu edhe ne krijimrn e problemeve te medha ne fuishen e marfedhenieve familjare, arsim dhe kujdes shendeteson Literatura 1. Baleta T.f TsnkeiA.r "fteshte rationale rritja e feostos pertftittifen e dergesave te emlgratnteve", paraqiiktirne Seminarin "Roli i remrtancave te emiigracionit shqfptar dhe ndiskimi! I tyre n& ekonomine e vendit" e organlzuar nga Fondacfoni Publ'ik Gj-erman "Fnedrich Ebert" n& bashkepunim me (QSES), Tirane,, 10 Mentor Gedeshi Lt "Roll i remitancave te emiflraeiamit shqiptar dhe ndilcimi i: tyre n ekonomirre e vendit" Politika & Shoqeria, Veil. 1',. Hr. 2, dhjetor i Gecfes/i/ /., Mara H.,, DhmnfMR., KrisatfK., "Erailgnadoni i elites intefektuale nga Shqiperia gjale; periudfces se tranzicibnit", Shiepia Botuese "Luarasi", Tirane Giudlci C, "Les effets economiques, dtes migrations: les remises", Paper presented in the workshop "AgrisculMre, migrations and rural development in Albania, Bulgaria and FVR of Macedonia", PHARE ACE Program, P R, Athens, October Gjonga A., Proceset migruese ne vitet 90', Ekonomia & Tranzicioni, Nr Jarvis Ch., The Rise and Fall of Albania's Pyramid Schemes, Finance & Development, March 2000, Volume 37, Number 1 7. Korovilas J., The Albanian economy in Transition: the Role of Remittances and Pyramid Investment Schemes, Post-Communist Economies, Vol. 11, No. 3, Lianos P., Sams A., Katseli L., Illegal Immigration and Local Labour Markets: The Case of Northern Greece, International Migration, 34, 1997

20 20 REMITANCAT DHE EMIGRIMI. NGA I. GEDESHI 9. Misja V., Emigracioni nderkombetar ne Shqiperi gjate periudhes se' tranzicionit, Shtepia Botuese "Marin Barleti", Tirane Samson /., Albania experience among transition trajectories, Working Paper, Grenoble Taylor E. J., The New Economics of Labour Migration and the role of Remittances in the Migration Process, International Migration, Vol. 37, No. 1, Vaughan-Whitehead D., Albania in Crisis. The Predictable Fall of the Shining Star. Edward Elgar, Wahba S., What determines workers remittances? Finance & Development, December 1991, volume 28, Number 4.

21 EKONOMIAdheTRANZICIONI 21 STUDIMII PAVARURI PRERJEVE ILEGALE NE PYJE1 Metodologjia e studimit Mbi Prerjet Ilegale te Motivuara tiga Interesa Tregtare Per evidentimin e prerjeve te paligjshme, te motivuara nga interesat tregtare, QShKE realizoi grumbullimin e te dhenave nga parcelat ne ekonomite e perzgjedhura (parcelat dhe ekonomite pyjorejane njesite pyjore administrative ne vend) si dhe ato neper postoblloqet pyjore. Per mbledhjen e bllokut te pare te informacionit (ate nga parcelat), studimi u perqendrua ne 11 rrethe nga 36 qe ka vendi: Malesi e Madhe, Bulqize, Diber, Mirdite, Kolonje, Korge, Librazhd, Pogradec, Puke, Kukes dhe Kruje. Per perfaqesimin e parqeve kombetare te mbrojtura u zgjodh vetem nje ekonomi pyjore nga rrethi i Krujes; ndersa, per mbledhjen e bllokut te dyte te informacionit, QShKE monitoroi per 48 ore rresht 10 postoblloqet pyjore te njoftuara. Perzgjedhja e shembullit te vrojtimit Shembulli u ngrit ne menyre te tille qe secila Ekonomi Pyjore te permbush kriteret e meposhteme: 1) grumbuj me moshe pjekurie teknike, te afte per te dhene kryesisht lende punimi dhe dru zjarri, te cilat jane terheqese per keqberesit pyjor, 2) strukture e plote llojshmerie pyjore (trungishte, cungishte dhe shkurre); 3) nje rrjet auto-rrugor pyjor i cili u krijon me shume mundesi kontrabandisteve; 4) ekonomi pyjore per te cilat Plani i Mbareshtimit Pyjor eshte bere gjate viteve me te fundit. Grupi i punes realizoi punen me thelbesore ne terren ne 10 parcela mostra pyjore, te perzgjedhura nga 9do ekonomi pyjore qe, gjithsej jane 450 parcela. Keto u zgjodhen si nje pasqyrim ballancues te nivelit te 1 Ky material eshte pjese e raportit te Projektit "Studimi i Pavarur i Prerjeve Ilegale", mbeshtetur nga Banka Boterore dhe i zbatuar nga Qendra Shqiptare per Kerkime Ekonomike (QShKE) per periudhen Tetor 2000-Tetor Artikulli eshte pjese e raportit te mbajtur ne Konferencen Kombetare: "Prerjet e Paligjshme: Nje Sfide qe duhet Perballuar nga Sherbimi Pyjor" dhe Shoqeria Shqiptare-Diagnoza dhe Perspektiva, te organizuar nga QShKE, ne Hotel Tirana International me 31 Tetor 2001.

22 22 STUDIMIIPAVARURIPRERJEVEILEGALE diferencuar te demit, shkaktuar gjate dy viteve te fundit, duke iu referuar Librit te Prerjeve Abuzive te seciles DShP. Grumbulliml i te dhenave ne terren Dy lloj pyetesoresh u perdoren per grumbullimin e te dhenave ne terren. Grupi i punes se QShKE shenoi per cdo parcels te gjitha cungjet e prera ne menyre ilegale, kategorine diametrike te secilit, formen e qeverimit, lloj in e drurit, etj. Ndersa ne" postoblloqet pyjore u regjistruan te gjithe kamionet qe" kalonin te ngarkuar me material drusor. Informacioni i regjistruar rreth ngarkeses drusore perfshinte volumin e materialit drusor, lloj in e materialit drusor (dm zjarri, trupa sharre, derrase), lloj in e tij, dhe nese drejtuesi i automjetit zoteronte apo jo leje transporti per ngarkese. Informacioni i regjistruar rreth automjetit perfshinte targen e tij, tipin dhe emrin e drejtuesit. Prerje te Paligjshme te Shtyra nga Varferia Per te mundesuar evidentimin e prerjeve te paligjshme te shtyra nga varferia, QShKE ndertoi nje ndarje te vendit te" perbere nga 7 rajone gjeografike: verior, qendror- lindor, veri-perendimor, qendror, ultesira perendimore, jug-lindor dhe jugor. Per cdo rajon u perfshine 4 deri 7 rrethe me karakteristika pak-a-shume homogjene, dhe u mblodhen te dhenat social-ekonomike dhe demografike. QShKE pe'rdori pyetesor social-ekonomik dhe demografik per realizimin e intervistave me kryefamiljaret nga fshatrat mostra, perfaqesues te rajoneve ne fjale. Perzgjedhja e sherabullit te vrojtimit Per secilin nga rajonet u zgjodh nje rreth sipas rendit alfabetik, si perfaqesues i karakteristikave social-ekonomike te rajonit perkates. Ne secilin prej rretheve te zgjedhura u zgjodhen dy komuna, mbi bazen e afersise se tyre gjeografike me ekonomite/parcelat pyjore te perfshira ne zonen e studimit. Per cdo komune te zgjedhur u zgjodhen tre fshatra dhe ne?do fshat u kryen 5 intervista (perve? takimeve me kryetarin e komunes dhe kryepleqte e fshatrave). Zgjedhja e fshatrave dhe te intervistuarve u be sipas rendit alfabetik. Grumbullimi i te dhenave Pyetesori per grumbullimin e te dhenave social-ekonomike dhe demografike permbante tre seksione pyetjesh sipas natyres se tyre:

23 EKONOMIAdheTRANZICIONI 23 demografike, sociale dhe ekonomike. Ndermjette" dhenave demografike qe u grumbulluan jane: numri i familjeve qe mbeshteten me perkrahje sociale dhe perberja familjare, klasifikimi i tyre sipas grup-moshave, etj. Te dhenat sociale te grumbulluara kane te bejne me pranine e enteve te sherbimit publik, si: niveli i arsimit i te intervistuarve dhe i familjeve qe mbeshteten me perkrahje sociale, sherbimi mjekesor dhe performanca e tij, etj. Ndersa te dhenat ekonomike kane te bejne me sistemin e organizimit dhe sigurimin e burimeve te jeteses. Per keto, tregues do te jene: aktivitetet ekonomike qe kryhen nga familjet e intervistuara, niveli i te ardhurave qe sigurohen nga secili aktivitet, llojet e sistemeve te ngrohjes familjare dhe periodiciteti i perdorimit te tyre, nevojat energjitike familjare, sasia mesatare vjetore e druve te zjarrit qe perdor nje familje, etj. Per te shmangur veshtiresine ne grumbullimin e drejtperdrejte te informacionit mbi prerjet e paligjshme, nga ato qe perfitojne nga nje aktivitet i tille, me anen e pyetesorit u grumbullua informacion nga familjet fshatare mbi: (i) ku dhe nga kush i siguronin drute e zjarrit; (ii) motivet e tyre per parapelqimin e druve te zjarrit, ndaj burimeve te tjera energjitike; si dhe (iii) koston e perfitimit te druve te zjarrit. Rezultatet kryesore Tiparet Social-Ekonomike dhe Demografike Sipas analizes krahasuese te rajoneve te zgjedhura per tiparet socialekonomike dhe demografike, studimi qarteson natyren rurale te fenomenit te varferise ne Shqiperi, duke theksuar faktin se ajo mbetet ne nivele relativisht te larta, kryesisht ne Veri te vendit. Kjo, per shkak te mundesive te kufizuara per pune, ve^anerisht ne kete zone dhe, si rrjedhoje, e te ardhurave te ulta, kryesisht ne degen e bujqesise. m Te ardhurat mujore Bazuar ne te dhenat e vrojtimit te kryer nga QShKE rezulton qe, rreth gjysma e familjeve rurale jetojne me nje nivel te ardhurash deri ne" 10,000 leke ne muaj (70 USD ne muaj ose 2.35 USD ne dite), si dhe shumica e tyre (63 %) kane, se paku, 5 anetare ne perberjen familjare (sipas INSTAT-it, familja shqiptare ne zonen rurale ka 4,5 anetare). Intervistuesitjane muaduar qe, ne llogaritjen e te ardhurave mujore te familjeve rurale te merret parasysh dhe prodhimi bujqesor dhe blegtoral i vetkonsumuar

24 24 STUDIMIIPAVARURIPRERJEVEILEGALE Jnga familjet. Vendi ende nuk ka nje perkufizim te pranuar nga te gj ithe, lidhur me varferine absolute. Por, duke iu referuar Strategjise se Rritjes Ekonomike dhe Uljes se Varferise te Qeverise Shqiptare, te ardhurat per fryme' per pjesen derrmuese te ketyre familjeve rurale (gjysma e tyre jetojne me nje nivel te ardhurash qe nuk i kalon 10,000 leke ne muaj), jane me pak se 2 USD ne dite. Ne fakt shifra eshte me e ulet se 1 USD ne dite per shumicen e tyre. Mjedisi bujqesor Niveli i ulet i te ardhurave shpjegohet kryesisht me madhesine e kufizuar te siperfaqes se tokes ne zoterim; mbi 40 perqind e familjeve te njesive ekonomike bujqesore (nj.e.b.) zoterojne nga ha toke. Faktore te tjere lidhen me: aftesine per shfrytezimin e saj; shkallen e prodhimtarise se tokes (pjelloria); menyrat e bashkepunimit ndermjet punonjesve te nj.e.b. dhe politikat qeveritare per nxitjen e prodhimit bujqesor te vendit. Shumica e familjeve rurale prodhojne ne menyre te mjaftueshme per plotesimin e nevojave te tyre per konsum dhe arrijne te shesin produkte te tilla si fruta, ullinj, perime, fasule, drithera, etj. Punonjesit e nj.e.b. qe prodhojne mjaftueshem duhet te perballojne tregjet dhe infrastrukturen e papershtatshme, me qellim qe te fitojne nga shitjet e prodhimeve. Atyre u mungon rrjeti i shperndarjes dhe i tregjeve te shumices te produkteve agro-ushqimore, transporti dhe infrastruktura e papershtatshme rrugore, mjediset e ftohjes se mjaftueshme si dhe hasin veshtiresi ne 9eshtjet e marketingut te ketyre produkteve. Konkurrenca e bujqesise shqiptare pergjithesisht pengohet nga problemet informale, si pasoje e standartizimit, paketimit dhe etikimit te papershtatshem dhe nga subvencionimi i importit te produkteve ushqimore te huaja. Analiza krahasuese e treguesve social-ekonomik dhe demografik sipas rajoneve tregon per nje prirje qe, te ardhurat e pergjithshme te nj.e.b. dhe ato per fryme ne zonat rurale te jene me te ulta ne Veri te vendit dhe, progresivisht, me te larta ne Jug. Kjo mund te shpjegohet me kushtet me te favorshme klimaterike dhe te tokes, madhesise se parcelave bujqesore si dhe sistemeve me te integruara te tregjeve dhe te pikave te shperndarjes. Treguesit e sherbimeve sociale Pervec rendesise qe duhet t'i kushtohet nivelit te ulet te te ardhurave mujore te familjeve rurale dhe/ose atij te konsumit te mallrave

25 EKONOMIAdheTRANZICIONI 25 ushqimore, si nje nga format e shfaqjes se varferise rurale, ne te njejten kohe vemendje duhet t'i kushtohet dhe cilesise se dobet te sherbimeve baze publike si: arsimit, mbrojtjes sociale dhe shendetesise. Keshtu, sherbimi shendetesor, ne vitin 1999 numeronte 0,5-0,7 dhe 3,8-3,9 perkatesisht mjeke dhe infermiere per 1000 banore ne zonat e thella rurale. Nga ana tjeter, shpenzimet publike ne sektorin e shendetesise per vitin 2001 perbenin 3 perqind te PPB-se, shifer kjo nga Po keshtu, studimi nxjerr qe vetem 2.9 perqind e te intervistuarve ne zonat rurale kane arsim te larte, nderkohe qe pjesa dermuese e tyre paraqitet me arsim tetevjecar. Nje nga shkaqet e kesaj gjendjeje eshte dhe mungesa e motivimit financiar per mesuesit qe punojne ne zonat rurale. Persa i takon sistemit te mbrojtjes dhe ndihmes sociale studimi nxjerr ne pah qe rreth 14 perqind e familjeve rurale perfitojne mbrojtje sociale. Familjet realisht ne nevoje hasin veshtiresi ne perfitimin e ndihmes sociale, por, edhe ne rast se u takon shuma qe u jepet nuk eshte e mjaftueshme. Ky perkeqesim ne jeten sociale dhe ekonomike te zonave rurale gjate dekades se fundit ka ardhur si rezultat i depopullimit te shpejte te ketyre zonave, rrjedhoje kjo e procesit te pakontrolluar dhe te paorganizuar te urbanizimit dhe emigracionit. Keshtu, gjetjet e vrojtimit tregojne se rreth 43 perqind e familjeve rurale te intervistuara kane, te pakten, nga nje pjesetar te punesuar jashte shteti; 35 perqind e tyre thone qe dergesat emigratore jane disi apo shume te rendesishme per nivelin e jeteses se familjeve te tyre. I ndodhur ne te tilla kushte, bujku shqiptar mundohet te siguroje" jetesen e tij nepermjet shfrytezimit te atyre burimeve natyrore, te cilat kane nje kosto relativisht te ulet per t'u siguruar (per te mos thene pa kosto fare), nga te cilat nxjerr nje dobi/kenaqesi te mjaftueshme, per ate nivel te nevojave baze familjare qe atij i nevojiten. Nje nder burimet natyrore qe ploteson keto kerkesa eshte partneri i te gjitha koherave te njeriut, pylli, qe ne vendin tone ze rreth 36 perqind te siperfaqes se Republikes. Prerjet e Paligjshme te Shtyra nga Varferia Vrojtimi i kryer ne kete kuader ka arritur ne perfundimin se, lenda djegese e drurit mbetet ende nje nga burimet paresore ne plotesimin e nevojave familjare, perfshire ato per ngrohje dhe gatim. Burimet alternative te energjise perfshijne vajgurin, naften, energjine elektrike

26 26 STUDIMIIPAVARURIPRERJEVEILEGALE dhe gazin e lengshem. Nje familje rurale mund te perdore disa burime energjie per te njejten qellim, ne vartesi me mundesine e sigurimit te tyre sa me lire; per shembull 53 perqind e familjeve rurale perdorin pjeserisht dru zjarri per gatim. Drute e zjarrit mbulojne 68 perqind te nevojave te familjeve rurale gjate stines se dimrit dhe 53 perqind gjate asaj te veres. Energjia elektrike mbetet ende nje burim i konsiderueshem energjie, e cila mbulon 33 perqind e nevojave totale te familjeve rurale gjate stines se veres dhe 21 perqind gjate asaj te dimrit. Megjithese energjia elektrike eshte gjeresisht e pranishme dhe paguhet me cmime te subvencionuara nga shteti, cilesia e sherbimit eshte ende e ulet ne lidhje me varesine, nderkohe cmimi mbetet i paperballueshem nga shume familje, krahasuar me nivelin e ulet te te ardhurave dhe sasine e pakufizuar te druve te zjarrit. 7 perqind i familjeve rurale qe sigurojne jo me shume se 2 mije Leke ne muaj mbeshteten te drute e zjarrit, per plotesimin 100 perqind te nevojave te tyre per ngrohje dhe 94perqind te nevojave energjitike te tyre per gatim. Familjet me nje nivel te ardhurash deri ne 15 mije leke perbejne rreth 89 perqind te atyre qe perdorin vazhdimisht drute e zjarrit. 90 perqind e familjeve rurale perdorin drute e zjarrit deri ne nje fare niveli. Pra, ne kete kendveshtrim, fenomeni varferi perkthehet si nje fenomen i shfrytezimit me dhe pa kriter te druve te zjarrit, per plotesimin e nevoja familjare per ngrohje dhe gatim. Nivelet e larta te te ardhurave shoqerohen me varesi te ulet ne drute e zjarrit, pasi deri diku familje te tilla jane ne gjendje te perballojne burimet alternative te energjise. Duke iu kthyer perdorimeve alternativave te energjise nga familjet rurale, shohim se drute e zjarrit mbulojne 78 perqind te nevojave totale vjetore per energji per qellime ngrohje. Ponderimi i perdorimit te druve te zjarrit me grupet e ndryshme te te ardhurave nxjerr te njejtin propocion; drute e zjarrit mbulojne 79 perqind te nevojave gjithsej per ngrohje te familjeve rurale, nderkohe qe energjia elektrike mbulon 14 perqind dhe gazi 6perqind. Vajguri llogaritette mbuloj me pak se Iperqind. Lidhur me konsumin mesatar vjetor te druve te zjarrit nga popullsia rurale eshte vleresuar se ne vitin 2000, nje familje fshatare shqiptare ka harxhuar mesatarisht rreth 4,3 m3 dru zjarri. Shifra ndoshta paraqitet e larte, por le te mos harrojme kohen e kryerjes se studimit, kohe e cila

27 EKONOMIAdheTRANZICION! 27 perkoi me krizen energjitike ne vend. Sic mund te pritet konsumi total vjetor i druve te" zjarrit eshte me i larte ne zonat relativisht me te ftohta (rajonin verior, qendror-lindor, veri-perendimor dhe jug-lindor). Duke iu referuar kesaj shifre, do te ishim afer realitetit po te konkludonim se, gjate vitit 2000 jane konsumuar sasira shume te medha te druve zjarri per plotesimin e nevojave familjare nga fshataresia. Me te drejte lind pyetja: sa prej tyre i referohen drureve te prere nga prerjet e paligjshme? 38 perqind e familjeve rurale qe" perdorin dru zjarri nuk paguajne asgje per to, por eshte thuajse e pamundur te vleresohet sa prej tyre i sigurojne" drute e zjarrit ne menyre te paligjshme perqind e te intervistuarve (perfshire ata qe nuk perdorin dru zjarri) thone qe i kane siguruar drute e zjarrit drejtperdrejt ne pyllin prane apo pyllin e nje komune tjeter perqind thone qe zgjodhen drute e zjarrit pasi mund sigurohet lehte, lire dhe pa ndonje kufizim sasie. 12 perqind e familjeve rurale, pervec plotesimit te dy kushteve te meparshme, thone qe nuk paguajne per drute e zjarrit. E the'ne me fjdle te tjera, 12 perqind e familjeve rurale permbushin njekohesisht ve9orite e meposhteme: familjet qe perdorin dru zjarri, qe i sigurojne ato drejtperdrejte nga pylli, zgjedhin drute e zjarrit per arsye te kushteve lehtesuese te sigurimit te tyre dhe qe nuk paguajne per drute e zjarrit. Ky proces i mos-perfshirjes se familjeve qe kane mundesi me te pakta ne perfshirjen e aktiviteteve te prerjeve te paligjshme mundeson vleresimin qe, gjate" vitit 2000 rreth 190 mije m3 dru zjarri jane perfituar ne menyre te paligjshme per nevojat fshatare. Po ashtu, vleresohet qe ne shkalle vendi gjate pese viteve te fundit te jene perfituar/terhequr nga pylli, mbi 33 mije m3 lende drusore ne menyre te paligjshme per nevojat fshatare per ndertimin/rindertimm e shtepive, lokaleve apo stallave. Kjo do te thote qe, gjate viti 2000, sasia gjithsej e drureve te perfituar ne forme te paligjshme (dru zjarri dhe lende punimi te marra se bashku), do jete me e madhe se 190 mije m3, nderkohe qe statistikat zyrtare raportojne vetem 72,6 mije m3 si prerje te kryera ne menyre te paligjshme. Se fundi, lidhur me arsyet e prerjeve ilegale, shumica e te intervistuarve rendisin nevojat per perdorim vetjak (ngrohje, ndertim, etj.) si nje nga shkaqet baze te demtimeve ne pyje (mbi 90 perqind e rasteve te vrojtuara). Dmth familjet e varfera rurale, te cilat shpesh nuk e ndjejne pranine e nevojshme te shtetit, i drejtojne syte drejt burimeve

28 28 STUDIMIIPAVARURIPRERJEVEILEGALE natyrore qe, po ashtu, atyre iu mungon interesimi i duhur i shtetit, ne menyre qe te plotesojne nevojat e tyre baze te mbijeteses. Prerjet e Paligjshme te Motivuara nga Interesat Tregtare Monitorimi i Post-blloqeve Pyjore Nje nga gjetjet me te padiskutueshme e cila ne vetvete propozon nje rishikim te plote dhe te teresishem te statusit te post-blloqeve pyjore, ka te beje me rezultatet e dala nga vrojtimi i pikave te monitorimit. Keshtu, nga rastet gjithsej te kamioneve te ngarkuar me lende drusore (192 raste ne 10 post-blloqe), rezulton se, rreth gjysma e tyre (46perqind) nuk kishin dokumenta te rregullta shoqeruese per trasportimin e materialit drusor. Monitorimi i post-blloqeve tregoi gjithashtu qe, flukset me te medha te transportimit te paligjshem te materialit drusor ndodhin gjate oreve te vona te nates dhe heret ne mengjes. Duke mos folur ne terma te pergjithshem, sasia e lendes drusore te transportuar ne menyre ilegale gjate monitorimit te postoblloqeve mostra llogaritet ne rreth 325m3. Fakti qe drute e zjarrit perbejne dhe "pjesen e luanit" (rreth 235 rn3) te materialit drusor te transportuar ne menyre te paligjshme, mbeshtet dhe nje here rezultatin e nxjerre nga tipari socialekonomik dhe demografik, ku nevojat per perdorim vetjak (ngrohje, ndertim, etj.) renditet si nje nga shkaqet mbizoteruese te fenomenit te prerjeve te paligjshme. Nga 88 rastet e automjeteve me ngarkese ilegale, te regjistruara nga grupi i punes, nuk u evidentua asnje" rast konfiskimi. Dihet qe mosndeshkimi i shkeljeve te ligjit, pavaresisht nga shkaqet qe e mundesojne, perben nje nxites per elementet kontrabandiste. Kjo situate ngre dyshime rreth disa regjistrimeve zyrtare, si rasti i nje automjeti tip "IFA" me nje ngarkese te paligjshme prej 3 mst dru zjarri, nderkohe qe kapaciteti mbajtes maksimal i nje automjeti te tille eshte 7 mst dru zjarri. Disa nga punonjesit e personelit te post-blloqeve, qe shoqeruan monitorimin tone, kishin prirje per te regjistruar me pak nga 9'ishte ngarkesa ilegale. Keto dhe mangesi te tjera, si9 eshte mosresgjistrimi i sakte i transpostuesve te paligjshem e te tjere fakte, vene ne dyshim edhe vete nevojen dhe efektshmerine e post-blloqeve pyjore. Mangesite e siperpermendura, si dhe mungesa e pergjegjesise ne ushtrimin e detyrave ne drejtim te funksionimit te post-blloqeve, sjell ne evidence edhe nje numer shkaqesh dhe pasojash te tjera, qe lene shteg

29 EKONOMIAdheTRANZICIONI 29 per abuzime e favorizime ne dem te prones publike. Ndermjet ketyre shkaqeve nuk duhet te harrojme edhe faktorin subjektiv: punonjesin e policise pyjore, me nivelin e tij te dijeve dhe shkallen e pajisjes logjistike te punes se tij. Keshtu, nuk eshte veshtire per te konstatuar se keta punonjes gezojne nje status te njohur ligjerisht si status ushtaraku, por qe nuk eshte respektuar e plotesuar ndonjehere, kane mungesa te ndjeshme te mjeteve logjistike dhe atyre te komunikimit, etj. Gjithashtu, pavaresisht nga perpjekjet institucionale te Drejtorise se Pergjithshme te Pyjeve dhe Kullotave, per te mundesuar nje bashkepunim nderdikasterial, me qellim frenimin e prerjeve ilegale ne pyje, gje qe shprehet ne protokoll-marreveshjet e lidhura midis tyre, vihet re se keto kane mbetur vetem ne leter dhe pa rezultate konkrete. Ne kete situate mendojme se kane ndikuar edhe pagat e ulta te punonjesve te sherbimit pyjor qe ndeshen drejtperdrejt me shkelesit e ligjit. Ne parim, detyra e sherbimit pyjor dhe personelit te tij eshte qe te ruaje pyllin dhe jo te numeroje dhe, ngandonjehere, te regjistroje makinat qe zbresin nga pylli, te ngarkuara me material drusor te prere ilegalisht, sikurse ka ndodhur e ndodh ne disa raste. Post-blloku eshte hallka me e fundit e kontrollit te nje veprimtarie te ushtruar ne menyre te paligjshme. Duke patur parasysh kufizimet e hasura nga Drejtoria e Pergjitheshme e Pyjeve dhe Kullotave (DPPK), si rrjedhoje e faktoreve jo teresisht nen kontrollin e saj, rruga me e shkurter qe ka zgjedhur kjo drejtori, per te vertetuar permbushjen e detyrave te saj eshte ngritja e nje godine njekateshe ne' anen e nje rruge, ku mendohet te ndodh trafiku ilegal i materialit drusor, punesimi i 2-4 dhene prej saj. Ne keto kushte, QShKE-ja rekomandon qe ne zona dhe momente kohe te caktuara perparesi t'u jepet kontrolleve te befasishme, te cilat mendojme se do te jene me te efektshme sesa post-blloqet pyjore fikse. Nga ana tjeter, vendodhja e 17 post-blloqeve pyjore qe ka vendi, duhet te rishikohet ne menyre qe, te mbuloje vendet kyce te rrjedhjes se lendes drusore. Gjithashtu, mendojme se i gjithe personeli i policise pyjore duhet te plotesohet me pajisjet baze si: arme zjarri te lehta, radio, moto9ikleta, tabela ndalimi, etj, qe te permbushe detyrat me efektivitet. Po keshtu, vendqendrimet ekzistuese te sherbimit 24-oresh te policise duhet te jene te bollshme dhe, mundesisht, te kene ne planimetrine e tyre dhe nje mjedis te mbuluar per ruajtjen e perkohshme te lendes drusore, te sekuestruar prej tyre.

30 30 STUDIMI1PAVARURIPRERJEVEILEGALE Matjet ne Parcela Po t'i referohemi matjeve ne parcela, te cilat perbejne detyren e personelit pyjor, nuk duhet te cuditemi nga gjetja e mijera drureve te prere (pasi madhesia e shfrytezimit deri ne vitin 1990 ka qene" disahere me e madhe se sa sot, perfshire ketu demtimet e renda te viteve '97 dhe '98, dhe periudha e studimit qe" perfshin vitet 1999 dhe 2000). Ajo?'ka te habit me teper eshte mosperputhja, thuajse ne raportin 2:1, midis konstatimeve ne terren, te kryera nga QShKE, dhe raportimeve te bera nga D.Sh.P.-te perkatese. Megjithese prirja e zakonshme e statistikave te DShP-ve ishte nenvleresimi i prerjeve te paligjshem, nuk mungojne dhe rastet e evidentimit te parcelave me me pak deme sesa te raporteara zyrtarlsht. Bazuar ne rezultatet paraprake te matjeve ne parcela, rrethi i Fuk.es renditet i pari ne mosraportimin e sakte te demeve ne pyje gjate dy viteve te fundit, e pas rrethi i Bulqizes. Vlen te theksohet fakti qe, kjo renditje eshte paraprake, pasi jane krahasuarvetem te dhenat e shprehura ne numer druresh, nderkohe qe jane per t'u perllogaritmr dhe volumet e tyre. Nga ana tjeter, numri i drureve te raportuar nuk korrespondon me sasine e shprehur ne m3, pasi prerjet e paligjshme e identohen zyrtarisht, duke perdorur metoda jo te perputhshme. Kjo e ben te pamundur krahasimin e pjeses dermuese te te dhenave te rretheve, ekonomive pyjore dhe parcelave te ndryshme. Vetem nje niimer i vogel parcelasfi te matrara gjer tani rezultojne te jene dhene ne shfrytezim. Kjo- situate mund te shjegohet me natyren e metodikes se punes bazuar ne perzgjedhjen e parcetacve mm baz&m e evidencave te demtimeve te mbajtura ne nivel ekouomie dhe parcele nga DShP-te perkatese. Ndoshta, ue mbajtjen e evidencave ka nje prirje qe te pasqyrohen kryesisht demtimet ne ngastrat pa afctivitet. Konkluzioni ne fjale bazohet ne faktin se, pergjithesisht ne te gjitha evidencat e kundravajtjeve ne nivel rrethi, nuk ka asnje rast te drureve te prere nga prerjet e paligjshme ne ngastrat ne shfrytezim. E vetmja gje qe ia vlen te investigohet me tej, esme fakti nese keto demtime jane kryer nga vete subjektet shfrytezue&e,- apo nga kontrabandistet e materialit drasor. Megjithate, duke qene se dreret e prere me damke dhe ato pa damke (te paltgjshme) kishin pothuajse te Qjejten periudhe prerje (konstatim ky i bere nga specialist te grupit te punes) dhe, nga ana tjeter duke qene se sabjekti fifties i ankandit per ate

31 EKONOMIAdheTRANZICIONI 31 periudhe kohe shfrytezimi mund te konsiderohet si "pronar" i asaj parcele mundesia per te hyre nje pale ilegale per te demtuar ne kete parcele eshte teper e vogel. Vleresimi i Sistemit te Monitorimit te DPPK-se per Prerjet e Paligjshme Sistemi monitorimit te DPPK-se dhe hierarkise se saj per prerjet e paligjshme, pervec problematikes se pasqyrimit te sakte te demeve, vuan nga nje lloj informacioni i pastandardiziiar dhe i panjesuar, i pasqyruar nga D.Sh.P. te ndryshme. Nga ana e saj QshKE, per te vleresuar te njejtin sistem monitorimi, realizoi tre studime te rastit ne tre ekonomi pyjore te tre D.Sh.P.-ve, te ndodhura ne Veri, Shqiperi e Mesme dhe ne Jug, perfaqesuar nga rrethet Puke, Librazhd dhe Kolonje. Sistemi i monitorimit te ngritur nga DPPK per fenomenin e prerjeve ilegale konsiston ne tre formulare/evidenca kryesore te cilat plotesohen fillimisht ne nivel rrethi dhe, me tej nxirren dhe pergatiten ne nivel kombetar. Evidencat e sistemit te monitorimit te prerjeve ilegale kane te bejne me: identifikimin dhe regjistrimin e kundravajtjeve penale dhe administrative; vleren e demit dhe gjobat perkatese; identifikimin dhe regjistrimin e drureve te prere nga prerjet e paligjshme; si dhe me identifikimin dhe regjistrimin e lendes drusore te sekuestruar nga kontrollet. Nepermjet studimeve te rastit eshte gjetur se ka permiresime ne drejtim te mbajtjes se evidencave ne nivel rrethi dhe ne qender, me teper kjo si formulare. Ato te nivelit ekonomi pyjore dhe parcele, te cilat perbejne dhe "brumin" per pergatitjen e evidencave te niveleve me te larta, mbahen ne formulare jo standard nga nje rreth ne tjetrin. Per shembull lidhur me evidentimin e kundravajtjeve ne pyje, ne" nivel ekonomie pyjore dhe parcele, pasqyra e perpiluar nga DShP-ja e rrethit Puke nuk eshte e njejte me ate te rrethit te Librazhdit, pasi, nderkohe qe, e para e ndante volumin e prere ne lende punimi dhe dru zjarri, kjo e fundit jo vetem qe nuk e ndante volumin ne lloj in e lendes drusore, por dhe sasine ne m3 nuk e pasqyronte dhe, ne mungese te saj, jepte nje" tjeter kolone per diametrin te shprehur ne cm. Megjithese evidencat e nivelit rreth jane standard, pasi perpilohen nga instancat perkatese te DPPK-se, ka disa mangesi, boshlleqe dhe veshtiresi ne" te kuptuar jo vetem nga njerez jo te fushes perkatese, por

32 32 STUDIMIIPAVARURIPRERJEVEILEGALE dhe nga vete personeli pyjor. Kjo shpjegohet me terminologjine e paqarte te perdorur; keshtu termi "Prog" nuk nenkupton periudhen kohore progresive nga muaji fillestar i periudhes se raportimit, por ajo perbledh dhe muajt e mbartura nga vitet e prapambetura. Shprehja "k/vajtje gjithsej" eshte gjithashtu e gabuar, pasi me te do nenkuptoheshin kundravajtjet me procesverbal dhe ato pa procesverbal (konstatuese) se bashku, nderkohe qe ne pasqyre ato paraqiten si dy zera te ndryshme. Per me teper, lidhur me kundravajtjet ne parcelat e shfrytezimit, duhet te specifikohet fakti nese keto kundravajtje kane te bejne me druret e prere nga prerjet e paligjshme, nga mosrespektimi i rregullave teknike te prerjes se drureve, apo nga mosrespektimi i afateve kohore te shfrytezimit. Lidhur po me kete evidence, ne bllokun e lendes drusore te sekuestruar nga kontrollet, duhet te kete informacion per sasine e shitur dhe te ardhurat e fituara nga ajo. Ndaj, QShKE me idene e nevojes se ristrukturimit ne pasqyrimin teresor te te dhenave statistikore (nga tekniku i zones deri te instancat perkatese te DPPK-se), dhe nevojes se njesimit ne perpilimet dhe hartimet e evidencave te hallkave te njejta, propozon formular te standardizuar per?do hallke te transmetimit te informacionit. Kjo e shoqeruar me nje terminologji me te thjeshtezuar dhe te kuptueshme nga i gjithe personeli pyjor, si dhe me perpilimin sa me profesional dhe te sakte te tyre. Vleresimi i Dimensionit Ndersektorial i Fenomenit te Prerjeve llegale Fenomeni i prerjeve te paligjshme nuk eshte nje "semundje" e shkaktuar nga nje sektor i vetem, por ajo eshte e stimuluar dhe nga kerkesat nder-sektoriale, si? jane: industrite e perpunimit te materialit drusor, ajo e ndertimit, konsumi i druve te zjarrit nga entet e sherbimeve publike, sektori i prodhimit "primitiv" te gelqeres, etj. Industria e perpunimit te drurit eshte shume here me e zhvilluar ne numer dhe ne fuqi perpunuse ne rrethet kufitare me Kosoven dhe Maqedonine, me pak ne rrethet e Shqiperise qendrore dhe shume me pak ne Ultesiren Perendimore. Kjo industri konsiston kryesisht ne dy lloje sharrash: sharra-gaterr dhe sharra-shirit. Ne Shqiperi rezultojne te jene rreth 415 njesi perpunuese te materialit drusor qe, gjithsej, llogariten te perpunojne rreth 360 mije m3 material drusor 9do vit.

33 EKONOMIAdheTRANZICIONI 33 Duke iu referuar statistikave vjetore te materialit drusor qe nxirret ne ankande nga DPPK-ja (per vitin 1999), si dhe volumit qe arrihet te shitet per vitin ne fjale, arrijme ne perfundimin se, ne to shitet mesatarisht 30perqind e lendes se punimit dhe rreth 40perqind e druve te zjarrit. Nderkohe, duke ditur faktin qe industria e sharrave ne Shqiperi kerkon rreth 360 mije m3 ne vit, sasia e materialit drusor te shitur legalisht mbulon vetem 6.7perqind te nevojave te industrise se perpunimit te drurit. Kjo te 9on ne perfundimin se 93.3perqind e materialit drusor te perdorur nga industria ne fjale vjen nga burimet alternative, dhe ngre pyetjen se si mbulohet kjo nevoje. Meqenese gjate viti 1999 nuk jane importuar dru zjarri, rrjedhimishte pjesa e mbetur e nevojave plotesohet nga prerjet e paligjshme. Sektori i ndertimit ne Shqiperi eshte nje nga tregjet me te medha te perfitimit te trupave te sharres dhe produkteve te tjera pyjore me baze druri, te perpunuara si derrasa, binare dhe listela. Ne vitin 1999 ndertimi gjeneronte rreth 69,000 milione leke, ose rreth 15 perqind nga 506,205 milione Leke qe llogaritej te ishte PBB-ja. Zhvillim i vrullshem i sektorit te ndertimit mund te shpjegohet: separi, me rritjen drastike te kerkeses se konsumatorit, sidomos ne zonat urbane fushore, si rrjedhoje e pro9esit te pasistemuar dhe te pakontrolluar te urbanizimit dhe, se dyti, me faktoret e prodhimit te lire dhe me nje kosto relativisht te ulet, si rrjedhoje e vete periudhes se tranzicioeit qe po kalon vendi. Materiali drusor, i cili sigurohet lire dhe pa ndonje kufizim sasie, perben dhe rastin ideal te inputit qe ka 9uar ne rritjen e sektorit ne fjale. Lenda e ndertimit shume here sigurohet ne rruge informale. Kjo ka favorizuar pronaret e firmave ndertuese, duke ulur ne kete menyre kostot e prodhimit dhe rritur fitimet e tyre. Pamundesia ne zbatimin e progedurave te ndryshme si mungesa e kontrollit ne zinxhirin e levizjes se lendes drusore nga shfrytezuesi te perpunuesi dhe me tej, te konsumatori (familjar apo firme ndertimi) perben bazen per "mbirjen dhe zhvillimin" e nje platforme korruptive per "diskriminimin" e metejshem te pyjet. Nderkohe, rritja e verejtur ne sektorin e ndertimit eshte gjithnje e ne renie, numri i firmave ndertuese qe jane mbyllur eshte rritur sipas nje shkalle ne ngritje, Kjo do te thote qe, ne nje te ardhme jo shume te larget, numri i ndermarrjeve/firmaye ne sektorin e ndertimeve do pakesohet ndjeshem, e cila ne vetevete te shtyn te gjykosh qe ky aktivitet

34 34 STUDIMIIPAVARUR1 PRERJEVEILEGALE po "monopolizohet" dhe ushtrimi i aktivitetit ne kete sektor po behet gjithnje e me i kushtueshem, duke ofruar dhe produkte gjithnje' e me te shtrenjta. Pervec korelacionit pozitiv qe ekziston midis ndertimeve dhe lendes se punimit te kerkuara nga to, kemi te bejme dhe me nje tjeter lidhje: ajo midis ndertimeve/strehimeve te reja dhe kerkeses per mobilim. Pra, kemi te bejme dhe me nje rritje te kerkeses per produkte gjysem/te gatshme drusore, rritje kjo e shpjeguar dhe me shtimin e numrit te ndermarrjeve aktive ne fabrikimin e mobiljeve gjate periudhes Furrat e gelqeres, qe dikur ishin te ngritura ne disa fshatra te rrethit te Krujes, sot vleresohet qe numri i tyre te arrij 175. Dy burimet kryesore te energjise te perdorura prej tyre per djegien e gureve gelqeror jane: i) drute e zjarrit dhe ii) gomat e konsumuara te automjeteve. Drute e zjarrit mbeten burimi me i parapelqyer jo vetem per energjine kalorike qe ato kane por edhe per faktin qe cdo kkal qe ato clirojne kushton me lire. Rezulton qe rreth 80perqind e nevojave vjetore qe nje furre gelqereje ka per energji mbulohet nga drute e zjarrit dhe sasia mesatare vjetore e druve te zjarrit e konsumuar nga nje furre llogaritet te jete mbi 1,000 m3. Sipas llogarive fare te thjeshta, del qe furrat e djegies se gureve gelqeror konsumojne' rreth 175mije m3 dru zjarri cdo vit, pothuajse dy here e gjysem me shume se sasia e druve te zjarrit qe DPPK-ja arrin te shes 9do vit. Vetem institucionet e qeverise vendore te nivelit komune konsumojne rreth 100,000 m3 dru zjarri cdo vit. Ne kete shifer nuk perfshihet konsumi i druve te zjarrit nga institucionet e tjera sociale dhe publike. Per furrat e gelqeres, vlen te vihet ne dukje se te ardhurat qe ky sektor fut ne bilancin e shtetit jane zero, pasi asnje nga "firmat" e prodhimit te gelqeres nuk eshte subjekt i zbatimit te politikes fiskale. Vef kesaj per te gjithe te punesuarit nga kjo industri primitive, "firmat" nuk derdhin kontributet shoqerore. Mund te themi vetem se industria e prodhimit te gelqeres ndihmon thjesht ne zbutjen e varferise se atyre familje fshatare ne rrethin e Krujes qe kane anetaret e tyre te punesuar prane ketyre firmave. Nga kendveshtrimi mjedisor ky aktivitet gjeneron deme te medha te shkaktuara si rezultat i blozes dhe ndotjes se mjedisit. Me tej, per efektet e uljes se kostove te prodhimit, pronaret e furrave te gelqeres kane dhe do te vazhdojne te kene lidhje te forta me tregtaret "ilegale" te druve te zjarrit si rezultat i kostove te tyre teper te ulta.

35 EKONOMIAdheTRANZICIONI 35 Disa rekomandime dhe sugjerime kryesore Duke pare mungese'n e plote te kuadrit ligjor qe rregullon aktivitetin e nje prej grupeve me te medhenj konsumatore te druve te zjarrit, furrave te gelqeres, QShKE-ja rekomandon masat e meposhtme, te cilat nevojiten te zbatohen nga DPPK-ja ne bashkepunim me Agjensine Kombetare te Mjedisit. Moslejimi i druve te zjarrit nga ana e DPPK si burim energjie per furrat e gelqeres, nuk do te mund te nderpriste aktivitetin e ketyre furrave as te shmagte demin mjedisor te shkaktuar si rezultat i perdorimit te burimeve alternative te energjise, si gomat e vjetra te' makinave. Prandaj, nje lloj balance duhet te gjendet midis mbylljes dhe moslejimit te vazhdueshem te ketij sektori primitiv, Ii9ensimit dhe regjistrimit te tij prane organeve te tatim-taksave, si dhe rregullimit te nevojshem ligjors per t'ia ngnshtruar kete aktivitet ta gjithave pro9edurave ligjore te DPPK per licensimin dhe zbatimin e tij, Ndersa, administrata qe merret me organizimin e procedurave te tenderimit, per sigurimin e furnizimit me dru zjarri te enteve te sherbimeve publike, gjate implementimit te ketyre profedurave duhet te kontrolloje dhe te sigurohet per ligjshme'rine e burimeve te furnizimit, nepermjet kontrollit te dokumentacionit ligjor dhe administrativ te subjekteve qe ofrojne' kete shgrbim. Per me teper, gjate procesit te kualifikimit te kerkohen dhe vertetimet e kontratave aktuale te shfryte'zimit te subjekteve pretendues dhe para shpalljes se fituesit te tenderit, te perseriten verifikimet e duhura me DPPK mbi origjinalitetin e ketyre vertetimeve. Lidhur me mangesite e kuadrit ligjor te' prerjeve ilegale te motivuar nga interesa tregtare, QShKE rekomandon, nder te tjera, njohjen e t& drejtes ligjore te DPPK-se per kontrollimin e burimeve te furnizimit te industrise se perpunimit te drurit, Nje kontroll i tille do te mundesonte, para se gjithash, kontrollin mbi subjektet qe kane shitur lende" drusore, nese kane qene ose jo te li^ensuar per ate veprimtari nga DPPK dhe do te lehtesonte llogaritjen e volumeve te druve te prera nga firmat e ligensuara, gje e cila ndihmon edhe ne llogaritjen e drejte te detyrimit tatimor per keto subjekte. Gjithashtu, rekomandohet venia ne zbatim e marreveshjeve (memorandumeve) te bashkepunimit te neshkruara midis DPPK dhe ministrive te tjera, mase kjo qe do te mundesonte, krahas evidentimit te plote te rasteve te kundravajtjeve, edhe nje zhdemtim sa me te plote" dhe

36 36 STUDIMIIPAVARURIPRERJEVEILEGALE nje goditje me te shpejte te veprimeve te kundraligjshme. Parashikimi ne legjislacion i nje perfshirje me te mire te njerezve ne aktivitetet e manaxhimit te pyjeve dhe kullotave perben nje tjeter domosdoshmeri. Pjesemarrja e njerezve ka rezultuar gjithmone nje veprim mjaft i efektshem dhe ka rritur pergjegjesite e popullates, duke e bere ate me aktive ne te gjitha aspektet ku ushtrohet kjo perfshirje. Se fundi, QShKE propozon ushtrimin e kontrolleve te vazhdueshme nga ana e DPPK, ndaj personave qe operojne mbi baza kontratash, per te shmangur 9do lloj dhunimi qe kryhet gjate zgjatjes se nje kontrate te ligjshme. Ne rast se verehen dhunime dhe kompania nuk siguron zhdemtimin e plote sipas ligjit, keto kontrata duhet te nderpriten dhe pergjegjesit te mbajne pergjegjesi per veprimet e kundraligjshme, sipas ligjit te kundravajtjeve administrative ose ligjit penal, ne varesi te vleres se demit te shkaktuar. Prerjet e paligjshme permbajne si anen e kerkeses ashtu dhe ate te ofertes. Permiresimi i kuadrit ligjor dhe sistemit te monitorimit do te rrise qendrueshmerine afat-gjate te pyjeve shqiptare, por me qellimin e shmangies se intensifikimit te veshtiresive te hasura nga familjet fshatare, lufta kunder prerjeve te paligjshme duhet te shoqerohet nga nje perpjekje e drejtuar per zbatimin e Strategjise se Rritjes Ekonomike dhe Uljes se Varferise.

37 EKONOMIAdheTRANZICIONI 37 PLURIAKTIVITETI NE NJESITE EKONOMIKE BUJQESORE Nga: Prof.As.Dr. Stilian APOSTOLI1 Hyrje Studimet e kryera per ekonomine agrare paqyrojne faktin se, fshataretjane percakton edhe kushtet ne te cilat ata mbijetojne si prodhues bujqesore. Prodhimi i tyre ka nje logjike te brendshme dhe krijon mundesi t' i beje balle presionit te marredhenieve kapitaliste ne prodhim si dhe te riprodhoje vetveten nepermjet: - kontrollit mbi mjetet e prodhimit (sidomos mbi token), - intensifikimit te punes per prodhimin, - fleksibiliteteve qe ka prodhimi familjar ne lidhje me llojet e produkteve me perdorimin e punes dhe burimet e te ardhurave nga aktivitetet bujqesore e jobujqesore,etj. Literatura ekonomike agrare dhe pervojat praktike te' prodhimit bujqesor kane pasqyruar faktin se familja fshatare, tregu dhe shteti jane tre pole institucionale dhe njeheresh, rregullues te 9eshtjeve me shqetesuese, qe perfshihen ne aspekte madhore te tilla si, analiza e dinamikes dhe strategjise se familjes fshatare etj. Kjo strategji percaktohet si nje pro9es, me anen e te cilit grupi familjar organizohet mbi bazen e burimeve prodhuese te disponueshme ne nje moment te dhene, dhe te mundesise se sigurimit te mjeteve te tjera te nevoj shme, per te realizuar keshtu objektivat dhe interesat e perbashketa, per nje periudhe te gjate kohe. Konsiderata mbi strategjite e familjes fshatare Literatura ekonomike agrare dallon dy grupime kryesore te strategjive te familjes fshatare, qe jane: Lektor prane Universitetit Bujqesor, Tirane (Shen.i Red.)

38 38 PLUraAKTIVITiTIINjISiyEEKONOMIKi.NGA S.APOSTOLI Strategjia e akumulimit, e cila pergjithgsisht i korrespondon nj.e.b.ve me drejtim kapitalist, persa i takon veprimtarise prodhuese te tyre dhe objektivave te percaktuara per te ardhmen, Nje element specifik i ketij grupi nj.e.b. eshte ekzistenca e strukturave transforaiuese te produkteve buj qesore, prania e drejtimit te familjeve mesatare per nga madhe'sia e tyre, si dhe integrimi me veprimtari me te vecante te nj.e.b.. Is cilatshpesh ijapin asaj portretin e specialmmit te prodhimit Strategjia e ripmdhimit te thjeshte, e cila kryesisht i korrespondon nj.e.b.ve fshatare, veprimtaria e ti eilave dhe te ardhurat e realizuara prej tyre gjenden ne epiqender te interesave te pjesetareve t familjes, Ky tip nj.e.b. bazohet ne intensifikimin e praes te veprimtarive te ve^ante, si dhe ne kriterin e drejtimit te gershetuar te burimeve ti pimes, teknikes dhe pasurise tjetgr prodhuese. Nj.e.b. e ketij tipi, sidomos, n6 fillimet e organizimit dhe eeurise se aktivitetit ts tyre, realizojjie" sasi ti vogla piwfhwsh pir treg. Veprimtarite jashte nj.e.b., sipas komponensve te mundshem perberis te familjes, vler^ohen n6 ftinksion W te ardhuraye giobale & ferniljes feliatare, 1M sigurimit nga veprirai riskues ne aktivitetet nj.e.b., si dtie 16 kerte«ve pgr investime ssl m efektive qfi bejne nj,e.b, n6 hapatdrejt Aviilimitfeifyre ne vecanti, dhe te sektorit bujqesor, ku a1 bejne pjcsc, nc te"resi. Percaktimi i stratcgjise se familjcs eshte i kushtezuar nga tipi i familjes. Grupimi i familjeve fshatare sipas tipit dhe veforive spccifike te ciklitjetesor te tyre, eshte ne funksion te strategjise se lribejjitetjes te riprodhimit, te fliqisc punetore dhe strategjise se mbeshtetjes te pozitavc sociale. Nc lidhje me strategjine" e pare, gjetja e teardhuravejobujqesore osejashte nj.e.b. sigurohet sipas kushtcvete doriosdoshmepcrgarantimin e ekzistenccs tc grupitfamiljar. Mj.c.b. nc kete rasteshte perdorur mbi le gjilhane lunksion te vctekonsumitdhe riiajtjestcnivelittc pasurive, nderkaq prodhimi per treg paraqet rc-ndesi te kutlzuar. Nc lidhje me slratcgjinc c dyle. theksojmc sc, ajo perfshin ne vetvcte strategjine e perdorimit te aktivitetit tc nj.e.b., per tc pcrballuar permiresimin e menyres se jeteses tc graipdt familjar. Si pcrfuwdim, kcto strategji, VC9 e vcc, apo duke vepraar sc bashku neraporte tc caktuara, synojnc drejt nje pikcsynimi per familjen fshataropcrmircsimin gradual dhe ngritjen perherc c me iart te standartit tcjeteses, mireqenies sesaj, ne tcre kompleksitetin c elementcve qc e perbcjne ate. Pluriaktiviteti ne nj.e.b. Ishatare. - Disa konccpte te metadologjise kerkimore. Analiza c pluriaklivitctit ne ekonomine fshataneperben nje qsndrim spifcates,

39 EKONOMIAdheTRANZICIONI 39 rreth permases se kesaj ekonomie. Studimet per kete problem, sipas literatures agrare, bazohen ne trajtimin e familjes fshatare si njesi familjare dhe ekonomike, por mbizoterojne dhe analiza qe kane si objekt referimi drejtuesin e nj.e.b. dhe ekonomine e saj. Keto qendrime justifikohen me mungesen dhe pamjaftueshmerine e burimeve statistikore te pershtatshme. Ne kuadrin e kontributeve metodologjike qejepen per studimin e pluriaktivitetit shume' autore japin konsiderata per nje grup burimesh te brendeshme per informacion si psh.: a-mosha e kryefamilj arit; b-shkollimi i grupit familjar; c-madhesia ekonomike e nj.e.b. fshatare; d-pluriaktiviteti, niveli dhe tipi i tij; e-tipi i familjes etj. Pluriaktiviteti eshte i pranishem ne te gjitha ekonomite fshatare, por ndryshon niveli i tij, i pranishem ne to. Sipas literatures, prania e aktiviteteve jobujqesore, ne totalin e veprimtarise se familjes, rezulton e ndryshme. Ne nj.e.b. kapitaliste ajo kap shifren prej 67 perqind, ndersa ne nj.e.b. fshatare arrin ne 43 perqind. Tipi dhe niveli i pluriaktivitetit kontribuon ne menyre te konsiderueshme per te shpjeguar dallimet ne pjesemarrjen apo lidhjen e pjesetareve te familjes me: jene: a- sistemin e strukturave te tregut te punes dhe b- sistemin e punesimit te garantuar. Per sa me lart, percaktohen pozicionet e punesimitjashte nj.e.b., qe mund te a- te qendrueshme e te garantuara; b- te" pasigurta e te paqendrueshme dhe me kufizimet perkatese, ne rastin e puneve te ashtuquajtura "te zeza". Disa autore japin konsiderata dhe per variabla te tjere te tipit cilesor si p.sh.: a- struktura dhe dinamika e familjes fshatare; b- dinamika e punes familjare e shpenzuar brenda dhe jashte ekonomive familjare; c- tipet e veprimtarive jashte ekonomise; d- karakteristikat, qendrimet, profesionalizmi dhe niveli i aftesive sipermarrese te drejtuesit, qe rrjedhin nga shkalla e informacionit tekniko-ekonomik, nga njohj a e tregut, nga progresi teknologjik dhe organizativ, nga perfshirja e investimeve, nga integrimi kooperues, etj.; e- treguesit e efikasitetitteknik dhe ekonomikte ekonomise dhe perspektivat e saj per zhvillim, ne periudhen e shkurter dhe te gjate;

40 40 PLURIAKTMTETIINJESIVE EKONOMIKE, NGA S. APOSTOLI f- raportet e ndryshme midis prodhimit per vete-konsum dhe atij per shitje, etj. Nga sa me lart, ekonomite e strategjite e akumulimitjane relativisht te reja, te arsimuara dhe pluriaktive. Te tre keto faktore mund te kontribuojne per nje dinamizem me te madh te tyre dhe arritje me te ekuilibruarate raporteve midis mjeteve dhe synimeve qe kane. Perkundrazi, ne ekonomite fshatare gjendet situate tjeter. Ato karakterizohen nga familje te medha, prania e me shume se nje familjeje, qe indirekt, flet per mundesi kooperimi te brendshem e ndarje familjare te punes. Ato jane plot pluriaktivitet, por me nivel arsimimi te ulet dhe te kufizuara ne tregun e punes. Nga ana tjeter, literatura konstaton faktin se, perdorimi i burimeve te punes percakton, ne nje mase te madhe, tipin dhe nivelin e pluriaktivitetit, faktin se pjesa me e madhe e te ardhurave sigurohet nga brenda nj.e.b. apo jashte saj, nese ekonomia familjare percaktohet si Full-time apo Part-time, ose eshte ne kalim nga njera forme tek tjetra, etj. Ne kete kuader, marrin vlera struktura familjare, disponimi i fuqise punetore e permasat e tij. Brenda ketyre burimeve rol te vecante merr figura apo portreti i drejtuesit, qofte per karakteristikat e veta demografiko-shoqerore qofte edhe per qendrimin e tij. Ky rivleresim i rolit te drejtuesit nuk del nga logj ika tradicionale, ku veprimtaria e tij shpreh aktivitetin e ekonomise bujqesore, por ai i shpreh edhe veprimtarine e familjes, qe kushtezohet nga menyra e shperndarjes se forcave te punes, perfshire ketu dhe vete drejtuesin, i cili gjendet ne brendesi te proceseve vendim-marrese te familjes. Duke iu referuar fazave te ciklit jetesor mund te paraqiten keto situata: e para, familje te reja, qe kane kerkesa ne rritjeper te ardhurat, e ku pjesemarrja ne aktivitetin jashte ekonomise perfshin kryesisht drejtuesin (kryefamiljarin); e dyta, familje te pjekura ne moshe dhe te medha, ku drejtuesi me shpesh mban qendrimin e ekskluzivitetit, sepse duke vepruar ne ekonomine bujqesore e ka kohen plotesisht te zene me punet e perditshme te prodhimit e te jetes familjare; e treta, familje te vjetra ne moshe, ku angazhimi ne punet bujqesore i drejtuesit perben kryesisht nje "zgjedhje" qe ia detyron mosha. Nga sa me lart, literatura agrare percakton keto situata punesimi dhe pluriaktiviteti: Prania e nje punesimi familjar te jashtem stabel, kombinuar me punen autonome ne nj.e.b., qe gjendet kryesisht ne ekonomite perreth qendrave urbane, me destinacion prodhime per tregun. Gjendet zakonisht ne ekonomite fshatare te zonave periferike kodrinoremalore, me pune jo te qendrueshme ne nj.e.b.s, dhe ku anetaret e familjes jane

41 EKONOMIAdheTRANZICIONI 41 te varur per punen, sepse keto ekonomi percaktohen si jo te pavarura. Nga literatura del ideja qe, ne analizat per realitetin fshatar te ve9ante dhe pluriaktiv te integrohet perqendrimi i ekonomise agrare ne familjen fshatare, te pakten ne kufijte e nje analize vetem te struktures familjare dhe te rolit te saj per riprodhimin e fiiqise punetore, si dhe te vendit te saj ne aktivitetin e brendshem e te jashtem te ekonomise. Te gjitha keto koncepte jane pjese e nje modeli shpjegues te pluriaktivitetit ne ekonomine bujqesore, i cili ende nuk eshte percaktuar plotesisht, sepse ka elements te tjere ekonomiko-sociale qe mund te analizohen. Aspekte praktike te pluriaktivitetit Studimet e kryera per familjen fshatare ne Shqiperi, si dhe informacioni statitistikor pasqyrojne nje sere tiparesh te pluriaktivitetit ne nj.e.b. fshatare. Analiza e ketyre tipareve gjen pasqyrim ne tregues te tille, si9 jane: A-Bwimet e te ardhurave tefamiljesfshatare, te cilat rezultojne nga brenda nj.e.b. dhejashte saj. Sipas studimeve te kryera struktura e te ardhurave neto te familjes fshatare rezulton e tille: brenda nj.e.b. 57 perqind (bujqesia-27 perqind e blegtoria-30 perqind ); jashte nj.e.b. 43 perqind (emigracioni-31 perqind, punesimi jashte nj.e.b. 1 perqind, aktivitetet ndihmese 4 perqind, qirate dhe institucionet 7 perqind). Skematikisht burimet e siguruara nga jashte nj.e.b. klasifikohen nga ato qe kane lidhje me nj.e.b. (aktivitete perpunimi produktesh te nj.e.b. dhe dhenia me qira e pasurive te treteve), si dhe nga burimet qe nuk kane asnje lidhje me nj.e.b. (si punesimijashte nj.e.b., aktivitete artizanale-komunale e ndertimi, emigracioni, aktivitete te tjera, si dhe sigurimet shoqerore, pensionet, sigurimi i pasurise, bursa, dhurata etj). Te dhenat 9ojne ne perfiindimin se nj.e.b. fshatare ne veprimtarine e tyre dallohen per pluriaktivitet te kombinuar brenda dhe jashte saj. Treguesit shprehin faktin se burimi kryesor i sigurimit te te ardhurave do te jete edhe ne te ardhmen aktiviteti i nj.e.b., e cila bazohet dhe garantohet, se pari, nga ecuria e blegtorise, frutikultures e perimeve ne zonat tona rurale. Nga ana tjeter, te ardhurat ngajashte nj.e.b. paraqesin nivel te kenaqshem, me prirje permiresimi te ketij raporti ne perspektive, gje e cila mundesohet nga ecuria e agroturizmit si nje biznes me te ardhme per familjen fshatare. Raportet e mesiperme te te ardhurave ndryshojne sipas prefekturave. Keshtu per Tiranen jane 70 me 30 perqind, per Kor9en 50 me 50 perqind, per Vloren 3 8 me 62 perqind, perkatesisht nga brenda dhejashte nj.e.b. Brenda prefekturave ky raport ndryshon sipas zonave perkatese. Ne zonen Vaqarr-Ndroq raporti

42 42 FLURIAKTIVITETIINJESIVEEKONQMIKE.NGA S.APOSTOLI eshte 80 perqind nga nj.e.b. dhe 20 perqind ngajashte nj.e.b. Ky raport shpreh tiparet aktuale te pluriaktivitetit te nj.e.b.ve te zone's, i cili mund te analizohet ne disa kendveshtrime, si psh:» Separi, nga pikepamja e mases (sasise ) se nj.e.b.ve sipas burimit te sigurimit te te ardhurave gjithsej te familjes fshatare. Keshtu, 28 perqind e familjeve te intervistuara i sigurojne te ardhurat pothuajse nga brenda nj.e.b; 3 perqind e tyre thuajse ngajashte' nj.e.b. dhe 69 perqind e familjeve i sigurojne te' ardhurat nga brenda dhe jashte nj.e.b. ne raportet 71 me 29 perqind. Se dyti, nga pikepamja e strukturave te prodhimit qe kane aktualisht nj.e.b. fshatare. Ky aspekt i problemit per zonen ne studim paraqitet i tille: Tabda 1 Iidhia tip nrodhiiri-te avdhura nga ni.cli Tewdhumt e sigurwm nga N«Jyjipnxllmes (do dege'pmdhini (ne %) 1 BsrinE-Hegtoi Fcmiljeteititenisttiara (ne%) 9 2 Fiutikulture-PeriirB FrutiMtufg-HegJari Blegm-ftutikulture Biras'ara*-Bl(^tai Bimg/arash-FterB Begad Bl^tcri-ftririB Blegtori-Binngara Binffarash-Rutikiltuifi MnB-Fhitikiltuie Gjiftsej Te dhenatjapin 11 tipe drejtimesh prodhimi te nj.e.b.ve, ku pasqyrohen per secilin vetem 2 deget me kryesore, midis te eilave e para paraqet specializimin e nj.e.b. dhe realizonnga perqind te te ardhurave te siguruara nga brenda nj.e.b. Dega e dyte kryesore rezulton me 20-3 lperqind te' te ardhurave, me ndonje perjashtim ku specializimi i nj.e.b. eshte teper i theksuar. Ne zonen e studiuar, tipet prodhuese ku blegtoria shpreh specializimin e nj.e.b. haset ne rreth 50 perqind tg rasteve, ndersa atje ku ajo eshte nder dy deget me kryesore prodhuese rezulton ne gati 40 perqind te familjeve. Perimet ne 12 perqind te rasteve shprehin specializimin dhe 11 perqind te rasteve degen e dyte kryesore, frutikultura rezulton 9 perqind dhe 25 perqind te rasteve perkatese, etj.

43 EKONOMIAdheTRANZICIONI 43 Tipet prodhuese me te spikaturajane ato ku blegtoria shfaqet si dega e pare ose e dyts kryesore dhe ku 100 pe'rqind e te ardhurave, familja fshatare i realizon nga brenda nj.e.b. Kj o forme pluriaktiviteti konstatohet vetem ne' gati 20 perqind te nj.e.b.ve te analizuara. Nga pikepamja e drejtimeve te mundshme te sigurimit te te ardhurave nga familja fshatare prej jashte nj.e.b., ne zonen e studiuar rezulton si me poshte; a-nga aktiviteti ndihmes 33% e te ardhurave jashte nj.e.b.s.; b-nga puna ne shtet 5% " ; c-nga sektori privat, 18% " ; d-nga emigracioni 14% " ; e-nga burime te tjera 30% "...,... ; Midis ketyre drejtimeve spikat aktiviteti ndihmes, kurse te ardhurat nga eraigracioni, te krahasuara me te dhenat mesatare per Tirane'n si prefecture, kane pe'suar nje ulje prej gati 20 perqind, Sektori privat siguron 3.6 here me tepsr te ardhura nga ai publik, gje e cila ka domethenien e vet, etj. B-Shkalla e mtgadiimit teforcave aktive te punes ne aktivitetin e nj,e.b, Ky tregues, qe shpreh pungsimin ne nj.e.b, te forcave aktive, pasqyrohet si vijon: Tabela 2, Pungsimi ne nj.e.b. ne perqind). TKEGUESIT 1-Punojne me kohe tt ptote a)meshkuj b)fensra Republiba Tirana Zona Vaqarr-Ndroqf S Punojne me tohe te a)meshkuj pjesshme b)femra TOTAU 100, Te" dhenat faktike tregojne se pluriaktiviteti ne nj.e.b. tona fshatare rezulton i qendrucshem ne kohc, per faktin se gati perqind e forcave te punes angazhohen ne prodhimin bujqesor c blcgtoral me kohc te plote. Nga ana tjcter cdhc punesimi jashte nj.e.b. tnund le konsidcrohet i garantuar per nivelin e arritur, pasi ne totalin e forcave te punes me kohe te pjeseshme ne nj.e.b., meshkujt perbejne gati perqind te tyre. Sipas prefekturave k>' tregues eshte i ndryshem. Keshtu, me kolie te plote ne Elbasan, Korce, Berat, punojne perqind e forcave, ndcrsa ne Diber, Vlore, angazhimi me kohe te pjeseshme rezulton ne shifrat perqind te forcave aktive. Fshataret i jane kthyer me tjeter mendim tokes, gje e cila pasqyrohet jo

44 44 PLURIAKTIVITETIINJESIVEEKONOMIKE.NGA S.APOSTOLI vetem ne shkallen e perdorimit te saj, ku koeficienti rezulton 1,2, por edhe ne dukurine e marrjes me qira te tokes prej nj.e.b.ve qe bujqesine e shikojne si "karrieren" e vetme te veprimtarise se tyre ne perspective. Kete e tregon edhe fakti se angazhimi i meshkujve me kohe te plote ne punet e nj.e.b. ka nje rritjejo te vogel. Duke e pare problemin ne varesi me numrin e familjeve qe perbejne nj.e.b. fshatare panorama e punesimit rezulton e tille: Tabela 3.Punesimi sipas numrit te familjeve ne nj.e.b. (ne %). WR Grupini i nj.e.b sipas numrit te familjeve Me 1 familje Me 2 familje Me 3 familje Totali Numni nj.e.b. (ne perqind) GJ Te punesuar me kohe Te plote F M GJ Tepjeshme F M TOTALI Per te gjitha tipet e nj.e.b. rezulton qe pluriaktiviteti te jete i qendrueshem dhe i garantuar, megjithese me rritjen e numritte familjeve ne nj.e.b. konstatohet nje renie e angazhimitte meshkujve ne aktivitetetjashte nj.e.b. Kjo shpjegohet me faktin se shume faktore kane ndryshuar aktualisht drejt permiresimit, midis tyre dhe moscopetimi i metejshem i tokes bujqesore. Nj.e.b. me familjet e tyre syte i kane kthyer me fort nga toka dhe ekonomia fshatare. C-Tipet e veprimtarive jashte ekonomise fshatare. Te dhenat e DSfSTAT-it tregojne se 34 perqind e totalit te nj.e.b. kane pj esetare rabela 4.Tit>et e veprimtarise jashte nj.e.b. Veprimtarite Te punesuarit sipas (do aktiviteti (%) N/R Jashte Ekonomise Ne shkalle vendi 3 Ne zonen e vrojtuar 6 l Bujqesi Industri Ndertim Tregti Transport Arsim Shendetesi Hotel- Restorante Sherbime te tjera Gjithsej

45 EKONOMIAdheTRANZICIONI 45 (16%) qe punojne jashte ekonomise se tyre. Pjesa me e madhe e ketyre nj.e.b. i takon familjeve me 2-3 pjesetare, apo atyre nj.e.b. qe kane toke me madhesi 2-10 dyn.. Nj.e.b. me madhesi toke 15 dyn. e larte ose mbi 30 dyn. vjen ne zvogelim dhe perben 1 perqind te totalit te tyre. Pjesetaret e ketyre nj.e.b. rezultojne te kene punuar ne keto tipe aktiviteteshjashte njesise: Tabela 5 Ditet e punes te kryera (ne %) N/R KLASAT E SBP (m2) Drejtuesi Bashkeshorti Kategorite e kraheve te punes Tetjere familjare Te tjere jofamiljare GJITHSEJ 1 Patoke S Mbi Gjithsej Sic shihet, veprimtaria bujqesore perben drejtimin kryesor te angazhimit te pjesetareve te familjes fshatare jashte nj.e.b., i pasuar nga ndertimi dhe sherbime te tjera. Rreth 51 perqind te pjesetareve te familjes qe punojne jashte nj.e.b. e perben kategoria e drejtuesve te ekonomise familjare, qe sipas veprimtarive te mesiperme, kapin shifrat nga 20perqind ne shendetesi edhe deri ne 67 perqind ne transport. Nga sa me lart, konstatohet se pluriaktiviteti i nj.e.b. eshte teper i gjere, me nje prani punesimi te jashtem, te qendrueshem, te kombinuar me punenne nj.e.b. D-Sasia e punes se kryer ne nj.e.b. fshatare Ky tregues, i analizuar sipas kategorive te kraheve te punes dhe madhesise se siperfaqes bujqesore te punueshme, rezulton si vijon: gfare del nga keto te dhena? Se pari, rezulton qe puna ne teresi ne nj.e.b. perballohet nga pjesetaret e familjes ne masen prej 98 perqind. Vetem 2 perqind te punes mbulohet ne nj.e.b. nga pjesetare forcash pune jo te familjes fshatare. Sedyti, merritjenemadhesisesenj.e.b.kontributiidrejtuesitte ekonomise familjare vjen duke u zvogeluar, c'ka argumenton analizat e mesiperme ne material.

46 46 PLURIAKTIVITETIINJE^IVEEKONOMIKE.NGA S.APOSTOLI Se treti, pothuajse esbte i qgndrueshem ne' te gjitha madhssite e tokes kontributi i bashkeshortit, ndersa vjen duke u rritur ai nga familjaret e tjere. Se katerti, del ne plan te pare kontributi i drejtuesit te ekonomise fshatare qe realizon41 perqindtevellimittepunesgjithsej ne nj.e.b. Ky tregues mund te" analizohet edhe duke pare" lidhjen midis kategorive te kraheve te punss dhe formave te drejtimit qe ekzistojne ne praktike lidhur me to. Per kete lidhje rezulton si me poshte. Pasqyra 6 Mte pune te krvera (ne %) FORMA E drejumtt 1-Vetem me krahet e puiigs ta fairiljes 2-Krahetepungste fairiljes mbizoterojne.vkraha e piinfe jashte families mbizoterojne GJTTHSBJ Drejtuesi Kntfj;ori te e kraheve te pines Bashkeshorti Te tjere familjare Terete jofamujare TOTALI Te dhenat vene ne dukje se: - Kontributi i pjesetareve te familjes vjen duke rene me kalimin nga forma e pare te ajo e treta c drejtimit. - Ne cdo rast rezulton paresor kontributi i drejtuesit ndaj anetaireve te tj ere te familjes. - Jo familjaret e rritin kontributin e tyre duke kaluar nga forma e dyte te e treta, ku ketu ata jane dhe mbizotsrues, sepse realizojne 2/3 e vellimit te punes gjithsej per nj.e.b. te ketij modeli drejtues. E- Tipi i familjes fshatare Ne realitetin tone agrar, tipi i familjes fshatare, nga i cili eshte i kushtezuar edhe niveli dhe tipi i pluriaktivitetit, portretizohet nga karakteristika te tilla, S19 jane: - Numri i anetareve te familjes mbi 15 vje9 rezulton gati 70 perqind, grupmosha deri 14 vjec perben rreth 30 perqind te popullsise rurale, kurse ajo mbi 60 vjec vetem 8 perqind te saj. - Nj.e.b. ne totalin e popullsise rurale zene shifren prej 48.8 perqind. - Niveli arsimor i familjes fshatare rezulton ne masen 7 perqind analfabete, 14 perqind me fillore, 56 perqind me 8-vjecare, 2 perqind me shkol'e dyvje9are, 18 perqind me shkolle te mesme, 2 perqind me arsim te larte dhe 1 perqind dine

47 EKONOMIAdheTRANZICION! 47 shkrim e kendim. Ne kete kuader 46 perqind e drejtuesve jane me 8-vjecare, 20 perqind me te mesme e po aq me fillore, 7 perqind analfabete, 2 perqind dine shkrim e kendim dhe diferenca me arsim te larte. - Drejtuesit e moshave te" reja deri 30 vjec zene vetem gati 7 perqind te totalit te tyre, kurse ata mbi 64 vjec 15perqind. - Toka ne pronesi te familjeve fshatare varion nga 0,3-3,5 ha (mesatarisht 1,5 ha/nj.e.b.), me copezimin e theksuar (4-6 ngastra). - Familja ne nj.e.b. perbehet nga 6-8 persona mesatarisht. Ne zonen e analizuar ky numer varion nga 3-11 persona dhe forcat e punes nga 2-6 vete. - Numri i familjeve per cdo ekonomi fshatare rezulton mesatarisht ne shifren prej 1.1 perqind, kurse per zonen studimore arrin ne 1.25, ku 19 perqind e ekonomive kane ne perberje nga dy familje, 3 perqind nga tre dhe 78 perqind nga nje familje. Keto dhe vecori te tjera te saj shprehin vitalitetin dhe prirjet dinamike drejt progresitte familjes fshatare. Po keshtu vene ne dukje potencialin si burim fuqie punetore dhe me hapesira te gjera punesimi ne territoret rurale apo urbane rreth tyre. E- Lidhja me tregun e ekonomise fshatare. Ky tregues vlen te analizohet nga dy kendveshtrime: separi, nga raporti i nj.e.b. tregetuese me nj.e.b. prodhuese te produkteve bujqesore e blegtorale. Raporti eshte i ndryshem, me prirje ne rritje gjate viteve. Me i spikatur rezulton per nj.e.b. me blegtori. Panorama e ketij raporti paraqitet e tille (ne perqindje): /94 -Per produktet bujqesore Per produktet blegtorale Kundrejt vitit 1994 ne vitin 1998 raporti eshte gati 2-3 fishuar, por me perparesi ai eshte per nj.e.b. me blegtori. Per vitin 1998 rezulton qe", 52 perqind e njesive ekonomike qe shesin prodhimet e tyre i perkasin madhesive prej 5-15 dynyme. Deri ne madhesine prej 5 dyn. rezultojne 18perqind e nj.e.b. qe shesin prodhimet e tyre, ndersa per madhesite mbi 15 dyn. evidentohen 30 perqind e ketyre ekonomive. Se dyti, nga raporti sasi e shitur, kundrejt sasise se prodhuar. Edhe ky raport rezulton i ndryshem sipas llojit te produkteve. Pergjithesisht ka prirje ne rritje te fasulet, patatet, perimet dhe produktet blegtorale. Ne kuadrin e ketyre lidhjeve

48 48 PLURIAKTIVITETIINJESIVEEKONOMIKE,NGA S.APOSTOLI ka nje sere pengesash qe shprehen ne raportet gmimprodukti me gmimplehrash kimike, te cilat variojne nga 0.5 ne 0.7 per grurin, nga 0.6 ne 0.8 per pataten etj. Veshtiresite rrjedhin akoma dhe sot nga konkurrenca prej prodhimeve bujqesore e blegtorale te importuara, nga mungesa e pikave te grumbullimit ne zona te caktuara dhe numrin e nevojshem te tyre etj. Duke u bazuar ne analizen e treguesve te mesiperm per zonen e vrojtuar, aktualisht mund te percaktohen tre forma apo tipe pluriaktiviteti me karakteristika teve9anta, si9jane: Tipil: - Konstatohet ne 17 perqind te ekonomive familjare te zones. - Te ardhurat sigurohen thuajse 100 perqind vetem nga nj.e.b.. - Tipet prodhuese te nj.e.b. kane te pranishme ne 9do rast blegtorine si dege kryesore, e cila realizon perqind te te ardhurave, apo si dege te dyte kryesore qe realizon perqind te te ardhurave te nj.e.b. - Mosha mesatare e drejtuesit te nj.e.b. rezulton 48 vje9, dhe ku 67 perqind e tyre jane me arsim te mesem dhe 33 perqind me arsim te larte. Perkatesia profesionale e drejtuesve mbizoterohet ne gati 70 perqind te rasteve nga specialitetet agrare. - Njesia ekonomike perfshin mbi nje familje, ku koefi9ienti rezulton 1.28 familje per nj.e.b.. - Punojne me kohe te plote 80perqind e forcave aktive dhe vetem 20 perqind me kohe te pjeseshme, ku meshkujt ne te dyja rastet angazhohen ne masen 70 perqind. Tipi2: - Konstatohet ne 3 perqind te rasteve te analizuara. - Te ardhurat sigurohen 100 perqind nga jashte nj.e.b. - Toka ne pronesi rezulton e dhene me qira me 5000 leke/dyn.. - Familjet rezultojne me 3 fiyme, 2 forca pune, te reja ne moshe, dhe me kerkesa ne rritje per te ardhura, kryesisht nga biznesi privat. - Drejtuesi me moshe mesatare rezulton 37 vje9 dhe me arsim te larte agrar. Tipi3: - Konstatohet ne 80 perqind te rasteve te analizuara. - Te ardhurat sigurohen ne raportet 80perqind nga nj.e.b. dhe 20 perqind nga jashte saj. e tij ne praktiks. - Blegtoria ne gati 60 perqind te rasteve rezulton dega kryesore prodhuese,

49 EKONOMIA dhe TRANZICIONI 49 e qe realizon perqind te te ardhurave te nj.e.b. kurse ne 35 perqind te' rasteve shfaqet si dege e dyte kryesore prodhuese ne keto tipe prodhimi: perimeblegtori, frutikulture-blegtori dhe me pakbime arash-blegtori. - Mosha mesatare e drejtuesit eshte me e avancuara, vje9; ndersa niveli arsimor i tyre rezulton: me 8-vje9are, me te mesme 49 perqind dhe me te larte 17 perqind. - Perkatesia profesionale e drejtuesve eshte teper e larmishme, ku gati 55 perqind e tyre jane bujqe-blegtore, 25 perqind jane agronome dhe 20 perqind kane profesione te tjera si: teknike, mekanike etj. - Konstatohet kalimi i menaxhimit te ekonomise familjare te brezi i ri. Pertipet 1 dhe 3 konstatohetpraniae blegtorise, si degaqe shpreh specializimin e nj.e.b., ose si dega qe i jep tonin tipit prodhues. Po keshtu, perballimi i punes ne nj.e.b. behet nga vete familja, ku forcat e punes jane me teprice. Gjykojme se, pluriaktiviteti ne nj.e.b. fshatare do te jete me dinamik, me shprehes per pjesen e te ardhurave qe do te realizoje nj.e.b., dhe me ne funksion te strategjise te akumulimit. Kjo, per vete pozicionin qe ka zona, ne raport me Tiranen, si qendra e vetme kryesore per thithjen e tepricave prodhuese. Kesaj ideje do t'i sherbenin dhe alternativat e punesimit brenda e jashte nj.e.b. te forcave active, qe per momentin, gjykojme se j ane keto: a)-zhvillimi i blegtorise ne nivele me te larte, sidomos per ato ekonomi ku ajo perben degen e dyte kryesore prodhuese dhe ku forcat aktive ne keto nj.e.b. jane me me teprice. b)-permiresimi i strukturave prodhuese ne nj.e.b., mase qe mund te aplikohet ne ekonomite me tipe prodhimi: bime arash-perime, bime arash-blegtori, dhe bime arash-frutikulture. Kjo arrihet, sepse ato disponojne me teper toke. Ne keto raste permiresimi duhet te synoje rritjen e perimeve dhe drufrutoreve, me qellim qe te ndryshoje specializimi ekzistues, ne dobi te perimeve, frutikultures apo blegtorise, sipas rastit. c)-aktivizimi i forcave te tepertajashte nj.e.b. por brenda ekonomive fshatare, per faktin se ne 20 perqind te tyre treguesi i ngarkeses se tokes per 9do force aktive me kohe te plote rezulton 2.5 here me i larte" nga treguesi mesatar qe jep literatura ekonomike agrare. Ne keto ekonomi jane te pranishme vetem 1-2 forca active me kohe te plote, dhe drejtuesit e tyre jane te moshave te avancuara dhe me aktivitet te paket, per te perballuar drejtimin dhe vellimin e punes ne nj.e.b. etj..

50 50 PLURIAKTIVITETII NJESIVE EKONOMIKE, NGA S. APOSTOLI Perfundime kryesore Duke e pare problemin e trajtuar ne menyre sa me te lidhur mes ceshtjeve te analizuara, arrihet ne disa perfundime: a) Strategj ite e familjes fshatare si pikesynim perfundimtar kane permiresimin dhe ngritjen graduale te standartit te jeteses dhe mireqenies se familjes, ne tere kompleksitetin e elementeve qee perbejne ate. b) Pluriaktiviteti eshte i pranishem ne te gjitha ekonomite fshatare, por ndryshon niveli i pranishem ne to. Keshtu, prania e aktivitetevejobujqesore ne nj.e.b. kapitaliste kap 67 perqind ne totalin e veprimtarise se tyre, kurse ne nj.e.b. fshatare vetem 43 perqind. c) Tipi i pluriaktivitetit, qe percaktohet sipas nje sere treguesish cilesor, kontribuon per te shpjeguar lidhjet e pjesetareve te familjes me sistemin e strukturave te tregut te punes dhe me sistemin e punesimit te garantuar. Pra, perdorimi i burimeve te punes percakton faktin se pjesa me e madhe e te ardhurave sigurohet nga brenda apo jashte nj.e.b., se ekonomia percaktohet si Full-time apo Part-time, ose eshte ne kalim nga njera forme te tjetra. d) Ne realitetin tone fshatar konstatohet fakti se ekonomite familjare percaktohen ose konsiderohen te tipit Full-time, me prirje per te kaluar ne Parttime. Mbi 60 perqind e te ardhurave realizohen nga brenda nj.e.b. dhe kontributi i drejtuesit te ekonomise familjare rezulton ne plan te pare, sepse realizon 41 perqind te vellimit te punes ne nj.e.b. Me rritjen e madhesise se nj.e.b. kontributi i tij vj en duke u zvogeluar, cka argumenton analizat per pluriaktivitetin. e)-bazuar ne tipet e pluriaktivitetit qe evidentohen per zonen e analizuar, gjykojme si mundesi punesimi te tre alternativat si: zhvillimi i blegtorise, permiresimi i strukturave prodhuese dhe aktivizimi i forcave te teperta jashte nj.e.b., por brenda ekonomive fshatare. Literatura 1. Ellis F. "Ekonomia fshatare" Viti EloliM.G., TuniE. "Struttura, dinamicafamiliare e Pluriattivita neh'azienda Contadina". 3. Regjistrimi i pergjithshem i njesive ekonomike bujqesore".instat-qershor Buletini i Shkencave Bujqesore.Nr 4/1997, f "L'agricoltura italiana conta", fq Pyetesori "Pamje mbi ekonomite fshatare te zones Vaqarr-Ndroq",Tirane, Apostoli S. "Probleme te ekonomise fshatare. Tiparet dhe tendencat." 1997.

51 EKONOMIAdheTRANZICIONI 51 INDUSTRIA ELEKTROENERGJITIKE DHE EFEKTET E SAJ Nga Prof. As. Dr. Selman SHEME Hyrje Qe nga fundi i shekullit XIX dtiefillirni i shekullitxx, kur studiuesi gjerman Alfred Weber themeloi teorine e lokacionit industrial, e deri ne ditet tona, ka patur diskutime te shumta Iidhur me rolin e «poleve» dhe «boshteve» te zhvillimit rajonal per krijimin e perpjestimeve te drejta struktorore, ne zhvillimin ekonomik e social, ne rrafshin kombetar. Mendimi bashkekohor ekonomik, rreth «poleve» te zhvillimit rajonal, eshte Iidhur me kontribtitin e shkolles franceze, kur gur themeli per kete problem ka vendosur profesori Fransua Peroux. Ne thelb «poli» i zhvillimit perben rajonin e zgjedhur per lokacionin industrial, te bazuar ne parimin e avantazhit krahasues. Ne polin e zhvillimit duhet te kete nj e industri baze, qe ka veprim gjenerues, nxit zhvillimin ekonoroiko-industrial dhe behet bartese e prosperitetit territorial. Ne vendin tone tipar themelor i zhvillimit rajonal ekonorniko-industrial parademokratik ka qene inj orimi i parimit te avantazhit krahasues te raj oneve te ve9anta e, sidomos, i faktoreve natyroire gjeografike. Si rrjedhoje, lokacioni u orientua pergjithesisht nga konsideratat politike e jo ekonomike. Zbatimi i parimit te mbeshtetjes ne forcat e veta pengoi integrimin nenrajonal e global, duke i dhene ekonomise se vendit tipare autarkike. Ritmet e rritjes ne industri gjate periudhes para e pas clirimit, kane 9iiar nendryshime strukturore territoriale dhe ne zhvillimin me perparesi te disa rretheve e degeve te industrise. Zhvillimi i industrise; se elektroenergjitikes coi ne permiresimin e disa perpjestirneve rajonale, por ky proyes u kompromentua perfundimisht nga kolapsi ekonomik. Pas fitores se demokracise, ne dhjete vitet e fundit kane ndodhur Lektot, Departamenti i Gjeograffse, Fakulteti i Histori Filotogji, UT (Shen. i Red.)

52 52 INDUSTRIAELEKTROENERGJITIKE DHE EFEKTET, NGAS. SHEME ndryshime vendimtare ne drejtimin e liberalizimit te ekonomise dhe te stabilizimit makroekonomik. Masat per vendosjen e ekuilibrave rajonal, kerkojne nje strategji te qarte te zhvillimit ekonomik ne teresi, ku te percaktohen perparesite e lokacionit ekonomiko-industrial, bazuar ne parimin e avantazhit krahasues dhe te industrise baze qe do te nxise zhvillimin, e qe ka veprim gjenerues. Ne kushtet e vendit tone kjo dege eshte industria elektroenergjitike, e cila mundet dhe duhette luaje rolin e deges paresore qe do te mbeshtese krijimin e «poleve» te zhvillimit rajonal. Nivelet e zhvillimit te burimeve dhe te infrastruktures se kesaj dege jane nga treguesit kryesore, per investimet ne vend dhe per integrimin ne rajonin e Ballkanit e, me tej, ne strukturat evropiane. Rritja e vazhdueshme e kerkesave per energji elektrike ne dege te ndryshme te ekonomise dhe per nevojat e popullit, shtojne domosdoshmerine e zhvillimit te burimeve ekzistuese dhe ndertimit te burimeve te reja, nepermjet shfrytezimit te rezervave te vendit dhe potencialeve te vendeve fqinje, ne kushtet e globalizimit ne perdorimin e burimeve energjitike. 1. Fondi hidroenergjitik dhe analiza gjeografike Shqiperia per natyren e ve9ante fiziko-gjeografike te territorit, ka nje rrjet te zhvilluar ujor te perbere nga lumenj, perrenj, liqene, burime, ujera nentokesore etj. Relievi i larte i territorit dhe copetimi i madh horizontal e vertikal, kane ndihmuar ne" menyre te dukshme, si ne profesin e formimit te rrjedhes ujore, ashtu edhe ne shperndarjen e saj ne hapesire e ne kohe. Relievi malor ka kushtezuar koefi9entin e madh te rrjedhes ujore, qe lidhet me rritjen e pjerresise se shpatit dhe shtimin e sasise se ujit qe hyn ne rrjedhe, si dhe me pakesimin e avullimit per shkak te zvogelimit te temperatures ne lartesi. Kushte klimatike me rreshje te medha, te cilatjapin rrjedhje te bollshme ne pellgjet ujembledhese te lumenjeve, perbejne nje nga faktoret kryesore qe kane percaktuar rezervat e medha hidroenergjitike dhe leverdishmerine ne shfrytezimin e tyre. Pellgu ujembledhes i rrjetit hidrografik te Shqiperise ka gjatesi maksimale 360 km dhe gjeresi prej 172 km, siperfaqe te pergjithshme 43,305 km2, nga te cilat: 28,550 km2 perfshihen brenda territorit shteterorte Shqiperise, ndersa pjesa tjeter ndodhet ne Kosove, Mai te Zi, Maqedoni e Greqi.

53 EKONOMIAdheTRANZICIONI 53 Rrjeti i pergjithshem hidrografik i Shqiperise eshte i perbere nga 136 lumenj e perrenje kryesore, me gjatesi te pergjithshme 49,027 km, me siperfaqe liqenore 1,163 km2 dhe nga disa qindra burime ujore nentokesore. Ky rrjet hidrografik dallohet per rezervat e medha ujore, me vellim mesatar vjetorprej rreth41,250km3, qe ipergjigjetnje prurjete pergjithshme mesatare prej 1,308 mvsek. Kjo prurje eshte e nje rendi me lumenjte e njohur te Evropes qe derdhen ne Detin Mesdhe si, lumi Po, me prurje 1,275 mvsek dhe lumi Rona, me prurj e 1,3 5 0 mvsek. Gj ate nj e viti, nga te gj ithe lumenjte tane derdhen ne det rreth 39 miliard m3 uje. Rezervat e medha ujore te vendit tone sigurohen nga vlerat e larta te koeficientitte rrjedhjes, i cili arrin ne 64%. Edhe moduli i rrjedhjes se lumenjve merr vlera te medha litra/sek per km2 (keto vlera e vendosin Shqiperine ne vendet e para ne Evrope). Sigurimi me uje specifik nga njesia e siperfaqes, ne vendin tone eshte 3 here me i madh se ai i Brazilit, ku kalon lumi me i madh i botes, Amazona. Per njesi te siperfaqes dhe per fryme te popullsise, burimet tona hidroenergjitike jane shume me te medha se te vendeve te tjera te Evropes, me perjashtim te Zvicres qe ka potencialin energjitik me te madh per km2 me te madh. Krahina me e pasur me ujera eshte zona veriperendimore dhe, vecanerisht, pellgu i lumit te Bunes, dhe pjesa qendrore e lumit te Drinit, ku moduli i rrjedhjes ujore eshte perkatesisht 47.5 dhe 45.8 litra uje/sek per km2. Rajoni me i varfer ne ujera siperfaqesore eshte ai verilindor, ku shtrihen pellgjet e lumenjve Drini i Bardhe e Drini i Zi, si dhe nje pjese e pellgut te siperm te lumit te Devollit, nga te cilet sigurohen mesatarisht nga 10 deri 20 litra uje ne sekonde nga cdo km2 te siperfaqes. Lumenjte me te medhenj ne pellgun ujembledhes te rrjetit hidrografik te Shqiperise jane : Drini, Mati, Shkumbini, Semani dhe Vjosa, te cilat per nga permasat morfohidrografike Pasqyra 1. Te Dhenal Kryesore te I imu-nivc me If Mtdheni ni- Shqiptri Lumenjte Sip. e Pellgut Uiembledhes Gjatesia Lartesia mesatare e pellgut uicmblcdhes Prurja mesatare ujore V. mesatar vjetor Moduli i rrjedhjes vietore Mundesia e Hidroccntralet mbi to dhe shfrvtezimit sa mund te ngrihen km' km m m'/sek miliard m1 Usek per km1 milion kw/h 1. Drini Vau i Dejes, Fierza, Koman 2. Mali Ulze, Shkopet l.fani Shkumbini , hidrocentrale 5. Semani hidrocentrale -Devoll (960) (49.5) (163) (15.9) (1250) 10 hidrocentrale - Osumi (828) (32.5) (1.27) (15.7) (613) 8 hidrocentrale 6. Vjosa

54 54 industriaelektroenergjitikedheefektetngas.sheme dhe shkalla e ujeshmerise, rgnditen nder me te" msdhenjte ne bregun lindor te Adriatikut dhe Jonit. Vecorite e secilit lume jepen ne pasqyren 1. Nga studimet paraprake te bera per gjithe lumenjte e Shqipe'rise rezulton se potenciali hidroenergjitik i mundshem per t'u shfrytezuar arrin ne rreth 16 miliard kw/h ne vit. Vetem potenciali hidroenergj itik teknikisht dhe ekonomikisht i shfrytezueshem i dy lumenjve tane me te medhenj Drini e Vjosa, arrin ne rreth 9 miliard kw/h ose rreth 3000 kw/h per banore dhe kw/h per km2. Potenciali hidroenergjitik i shfrytezueshem i vendit tone mund te arrije ne rreth 6000 kw/h per banore dhe ne kw/h per km2. Keta tregues per disa shtete te Evropes paraqiten si me poshte: Pasqyra 2. Tregues evropiane te energise Italia Franca Austria Zvicra Jugosllavia Rumania Bulgaria Shtetet Kw/h pe'r banore kw/hper km2 182.ooo llo.ooo 476.ooo Sic del nga Pasqyra e mesiperme Shqiperia radhitet ne vendin e dyte ne Evrope, pas Zvicres, per nga potenciali i rezervave hidrike, teknikisht te shfrytezueshme, si per njesi te siperfaqes ashtu edhe per fryme popullsie. Deri tani eshte shfrytezuar me pak se 35% e ketij potenciali. Leverdia ekonomike e shfrytezimit te burimeve tona hidroenergj itike eshte shume me" e madhe se e vendeve te tjera te Evropes. Kete efektivitet e kushte'zojne nje" varg faktoresh gjeografike e klimaterike, qe favorizojne ndertimin dhe prodhimin e energjise elektrike me kosto te ulet. 2. Dinamika dhe struktura e prodhimit dhe konsumimit te energjise elektrike. Per shkak te sundimit te gjate Osman dhe zhvillimit te vonshem te marredhenieve kapitaliste, industria elektroenergj itike ne vendin tone lindi dhe filloi te zhvillohet ne dhjetevje9arin e trete te shekullit te XX. Hapat e pare ne kete drejtim u bene ne qytetin e Korfes. Kon9esioni i prodhimit dhe i shperndarjes se energjise elektrike iu dha Shoqerise se Pergjithshme Elektrike ne vitin Kapaciteti fillestar i ketij centrali ishte 350 kuajfuqi. Ne qytetin e Shkodres prodhimi i energjise elektrike filloi ne vitet 1928.

55 - - EKONOMIAdheTRANZlCION! 55 Shoqeria Italiane SEIA (Societa Elettrica Italo-Albanese), me qender ne Itali, ne vitin 1929 krijoi ne Shqiperi organizimin e saj SESA (Shoqeria Elektrike Shqiptare Anonime), e cilamerr koncesionin e prodhimit te energjise elektrike ne qytetet e Shkodres, Vlores, Beratit, Kavajes, Gjirokastres dhe periferine e Tiranes. Brenda nje kohe te shkurter kjo shoqeri ngriti centrale elektrike ne keto qytete, me fuqi motorike prej 3650 kuaj-fuqi, me nje gjatesi linje prej 197 km dhe me rreth 5800 kliente. Ne kete periudhe jepen kon9esione dhe ndertohen centrale elektrik edhe ne qytetet e Durresit, Elbasanit, Sarandes, Pogradecit, kryesisht nga shoqeri vendase. Ne vitin 1938 industria elektroenergjitike perfaqesohej nga 13 centrale elektrik, me nje fuqi te vendosur prej 3391 kw dhe me nje prodhim vjetor prej kw/h. Gjithashtu, per nevojat individuale te kesaj industria qe ekzistonte, punonin disa centrale te vegjel «Diezel». Shperndarja e e centraleve, fuqia e vendosur dhe prodhimi i tyre jepen ne Pasqyren 3, me poshte: Pasqyra 3: Shperndarja e centraleve elektrik sipas qyteteve Nr Qyteti Tirane' Tirane TiranS Shkoder VlorS Gjirokaster Berat Fier Elbasan Korge Vithkuq Pogradec ShA qe e administronte SITA SESA ITIS SESA SESA SESA SESA SESA BECA SHPE SHPE PASHO Fuqia e vendosur e centralit ne kuaj-fuqi DurrSs STAMLES Gjithsej 4600kf=3391kw. - Prodhimi ne kw/h (ne mije) mije kw/h Energjia elektrike qe prodhohej perdorej kryesisht per ndricimin e qyteteve kryesore te vendit, sidomos nga familjet qe ishin ne gjendje te mire ekonomike. Ne strukturen e prodhimit te energjise elektrike vendin kryesor e zinin centralet «Diezel». I vetmi TEC me avull qe ndodhej ne Kucove ishte ndertuar nga shoqeria italiane AIPA per nevojat e prodhimit te naftes. Burimet hidroenergjitike mbeten pothuajse kryesisht te paprekura. U ndertuan vetem dy hidrocentrale te vegjel: njeri ne Vithkuq te Korfes me kapacitet 500 k.f. ose 368 KW dhe tjetri ne Pogradec, me nje kapacitet prej 60 KF. Deri ne fund te viteve 40' hidrocentrali i Vithkuqit ne Kor9e mbeti

56 56 INDUSTRIAELEKTROENERGJITIKE DHE EFEKTET, NGAS. SHEME burimi me i madh i prodhimit te energjise elektrike. Gjate luftes, ne vitet , u shkaterrua nje pjese e centraleve «Diezel» e, si rrjedhoje, prodhimi i energjise elektrike ne vitin 1945 ra ne 4.4 milion kw/h. Ne mesin e shekullit XX prodhimi i energjise elektrike, per banore te Shqiperise, ishte 5 kw/h ose here me pak se ne vendet e Ballkanit dhe, mesatarisht, here me pak se vendet e tjera te zhvilluara te Evropes. Zhvillimin e mirefillte industria elektroenergjitike e mori pas viteve 1950 me ndertimin e disa termocentraleve si, ne Tirane", Maliq, Cerrik, Vlore e Kucove, me fuqi totale rreth kw dhe hidrocentralin e Selites, me fuqi 5000 kw. Ndonese ky hidrocentral kronologjikisht u ndertua pas atij te Vithkuqit, ai shenon zanafillen e industrise hidroenergjitike Shqiptare. Gjate periudhes u ndertuan nje sere hidrocentralesh te tipave te ndryshem, me fuqi te" rendeve te vogla e te mesme si hidrocentrali i Ulzes me fuqi kw, hidrocentrali i Shkopetit, me fuqi kw, hidrocentrali i Bistrices 1 dhe Bistrica 2, perkatesisht me dhe 6500 kw si dhe TEC-i i Fierit, me fuqi kw. Ne kete vit u ndertuan edhe shume hidrocentrale te vegjel rajonal, te cilet i sherbyen fuqizimit te metejshem te sistemit hidroenergjitik, permiresimit te struktures se tij dhe elektrifikimit te vendit. Shqiperia e pishes, e kandilit dhe e llampave me vajguri, brenda nje periudhe te shkurter u shnderrua ne" nje vend plotesisht te elektrifikuar (25 tetor 1970). Keto objekte elektroenergjitike u ndertuan duke u mbeshtetur ne mendimin krijues dhe aftesite tekniko-shkencore te studjuesve, projektuesve dhe montatoreve shqiptare. Pas vitit 1970 u ndertuan hidrocentralet e fuqishme mbi lumin Drin si, hidrocentrali i Vaut te Dejes, hidrocentrali i Fierzes dhe ne vitin 1985 perfundoi ndertimi i hidrocentralit me te madh te vendit, atij te Komanit. Keta hidrocentrale, nga rendi i fuqise dhe nga permasat e veprave kryesore hidroteknike, jane te rendit evropian. Kjo eshte, njekohesisht, edhe etapa e ndertimit intensiv te 70 hidrocentraleve te vegjel, qe shfrytezojne burimet lokale, si dhe e hidrocentraleve rajonale te Smokthines dhe Bogoves. Me ndertimin e ketyre veprave, ne strukturen e burimeve te elektroenergjise del ne vend te pare, perfundimisht, hidroenergjitika, e cila ne vitin 1986 arriti te jap rreth 90% te prodhimit te energjise elektrike.

57 EKONOMIAdheTRANZICIONI 57 Per te siguruar nje prodhim plotesues te energjise elektrike gjate stines se veres, kur fuqia potenciale hidroenergjitike eshte ne vlera minimale, u zhvillua me tej edhe sektori termoenergj itik me ndertimin e nje serie termocentralesh si, ai i Korces, me nje kapacitet 6000 kw ; i Elbasanit, me fuqi 6000 kw ; fuqizohet termocentrali i Fierit, me nje bllok prej kw; si dhe ndertohet termocentrali i Ballshit, me fuqi kw. Ne vitin 1986, me perfundimin e hidrocentralit te Komanit, qe eshte edhe objekti i fundit i ndertuar, fuqia totale e instaluar gjeneruese e sistemit elektroenergjitik arriti ne kw prej te cilave eshte fuqi hidroenergjitike, kw fuqi termoenergj itike dhe kw eshte fuqia e hidrocentraleve te vegjel. Fuqia e instaluar gjeneruese perfaqesohej nga 11 hidrocentrale, 9 termocentrale dhe rreth 80 hidrocentrale te vegjel lokal. Ne" dhjete vitet e fundit nje pjese e termocentraleve si, ai i Tiranes, Vlores, Elbasanit, Cerrikut, Korces (gjithsej kw) dhe disa hidrocentrale te vegjel (rreth 9000 kw), mund te quhen perfundimisht te dale jashte pune, duke bere qe kapaciteti gjenerues aktiv i sistemit elektroenergjitik tejete rreth kw. Burimet me te fuqishme ne prodhimin e energjise elektrike jane tre hidrocentralet e kaskades se Drinit, fuqia e te cilave perben rreth 80% te fuqise se instaluar te pergjithshme te burimeve gjeneruese te sistemit elektroenergjitik. Ne teresi ne strukturen e burimeve te energjise ne vitin 2000, vendin kryesor e zinte hidroenergjitika, me 86.7% te fuqise energjitike ; ndersa pjesa tjeter (13.3%) ishte fuqi termoenergj itike. Pasqyra 4. Fuqia e instaluar e sistemit Hektroenergjitik_(ne OOCVkw) Tipet centraleve TEC H/C-E H/Cte vegjel Gjthsej e Vitet Kapaciteti prodhues i hidrocentraleve shkon nga 3.5 ne 4.8 e deri ne 7 miliard kw/h sipas viteve hidrologjike, me 20%, 50% dhe 90% siguri. Ne vitet normale hidrologjike prodhimi total nga burimet hidrike eshte rreth 5 miliard kw/h. Ndersa termocentralet kane nje kapacitet prodhues prej rreth 1.2 miliard kw/h. Dinamika e prodhimit te energjise elektrike nga viti 1960 deri ne vitin 2000 paraqiten ne Pasqyren 5, si vijon:

58 58 INDUSTRIAELEKTROENERGJITIKE DHE EFEKTET, NGAS. SHEME Pasqyra.5 Prodhimi i energjise elektrike (ne mil.kw/h) Vitet H/C-e Tipet e centraleve TEC H/C te vegjel Gjithsej Sic shihet, prodhimi i energjise elektrike deri ne vitin 1981 ka njohur rritje te qendrueshme; ndersa ne 20 vitet e fundit ka pasur luhatje sipas viteve hidrologjike dhe nivelit te shfrytezimit te kapaciteteve prodhuese. Prodhimi me i madh i energjise elektrike ne 50 vitet e fundit eshte arritur ne vitin 1976 (5.792 million kw/h). Si rrjedhoje e situates se pafavorshme hidroenergjitike qe kaloi vendi, prodhimi i energjise elektrike per vitin 2000 pesoi nje renie te ndjeshme, ne rreth 13%, krahasimisht me vitin Prodhimi i energjise elektrike arriti ne million kw/h, duke u pakesuar million kw/h. Renia ka regjistruar prodhimin me hidrocentralet, rreth million kw/h me pak se ne vitin Prodhimi i termocentraleve edhe pse rezultoi me tejkalim (27% me shume se realizimi i vitit 1999), per shkak te peshes specifike te vogel (3% ne totalin e prodhimit ne vend), nuk e mbulon renien e prodhimit nga hidrocentralet. Kjo situate ndikoi ne zvogelimin ne mase te konsiderueshme te furnizimit normal te' perdoruesve me energji elektrile, gjate 24 oreve te dites. Nje tregues tjeter i rendesishem eshte edhe prodhimi i energjise elektrike per cdo banor. Ne qofte se ne vitin 1951 Shqiperia prodhonte 10 kw/h per banor, ne vitin 1970 arriti te prodhoje 500kw/h, ndersa ne vitin 1996 arriti 1500kw/h per banor. Ne periudhen popullsia eshte rritur rreth 3 here, ndersa prodhimi i energjise elektrike, vetem nga hidrocentralet, eshte rritur mbi 1000 here. Ne prodhimin e energjise elektrike per banor Shqiperia i eshte afruar mjaft vendeve te Evropes. Ne pese vitet e fundit, si rrjedhoje e renies se prodhimit te pergjithshem te energjise elektrike, me gjithe qendrueshmerine e ritmeve te rritjes se popullsise, prodhimi i energjise elektrike per banor ka rene duke arritur ne 1393 kw/h ne vitin 2000.

59 EKONOMIAdheTRANZICIONI 59 Rritja e prodhirait te energjise elektrike dhe zhvillimi ekonomikoshoqeror i vendit ne teresi, ka percaktuar edhe dinamiken dhe strukturen e konsumit te energjise elektrike. Ne 20 vitet e fundit konsumi i energjise elektrike ne Shqiperi eshte zhvilluar ne disa faza. Keshtu, deri ne vitin 1985 konsumi i pergjithshem mbeti relativisht konstant ne nje nivel rreth 2200 milion kw/h. Ne vitet konsumi i energjise elektrike njohu nje rritje ne masen rreth 8% ne vit, duke u rritur ne milion kw/h. Nga viti 1989 deri ne vitin 1992 verehet nje ulje e perdorimit te" energjise elektrike, kryesisht per faktin se ne kete periudhe dolen nga puna perdoruesit e medhenj industrial jo rentabel. Ne vitin 1992 kerkesa per energji u ul ne vleren milion kw/h. Renia e vleres se konsumit total te energjise elektrike u kushtezua nga renia drastike e konsumit te energjise nga dy sektore te rendesishem te ekonomise, si9 ishin industria e rende dhe minerare. Keta sektore para vitit 1990 shfrytezonin 50% te konsumit total te energjise elektrike. Qe nga viti 1990 perdorimi i energjise elektrike per nevoje te industrise pesoi renie te ndjeshme, duke arritur ne 21% te konsumit, ne vitin 2000, ndersa konsumi ne ekonomine bujqesore arriti ne 16% te nivelit te vitit Ne te njejten kohs psrdorimi per nevoja familjare dhe qellime te tjera (kryesisht sherbimet) u ngriten dukshem. Kjo rritje e ndjeshme u kushtezua kryesisht nga keta faktore: Se park importimi ne nje numer te konsiderueshem i pajisjeve elektroshtepiake dhe perdorimi i tyre masive ne familje, pavaresisht nga renia drastike e te ardhurave per fryme te popullsise. Se dyti: perdorimi i energjise elektrike per ngrohje dhe gatim, si rrjedhoje e furnizimit te pamjaftueshem me dru zjarri apo lende te tjera djegese. Se treti: 9mimet e ulta te energjise elektrike favorizonin konsumin masiv te saj. Megjithese futja e pajisjeve elektroshtepiake ne keto 10 vitet e fundit ka qene mjaft e madhe, familjet shqiptare vazhdojne akoma te jene te paisura nen nivelin e standarteve te Evropes Perendimore. Kondicioneret zoterohen vetem nga nje numer i kufizuar i familjeve ne Tirane, nderkohe qe pajisjet per larjen e eneve akoma nuk rezultojne ne statistika. Edhe kerkesat per paisjet me te rendesishme, S19 jane Iavatri9et dhe frigoriferet ende nuk jane te plotesuara. Ne dhjete vitet e fundit si rrjedhoje e perdorimit masiv te sobave

60 60 INDUSTRIAELEKTROENERGJITIKE DHE EFEKTET, NGAS. SHEME elektrike dhe radiatoreve, eshte rritur ne menyre te ndjeshme perdorimi i energjise" elektrike per ngrohje. Rritja e kerkeses per perdorim te energjise elektrike per ngrohje shkaktojne mbingarkese ne sistemin e shperndarjes se energjise, iciliperbehetngapajisjemjaftte konsumuara ne vite. Per te zevendesuar perdorimin e energjise elektrike per qellime ngrohje, me lende te tjera djegese alternative si, vajgur, qymyr, dm zjarri, gaz, e tjere, ne Prill te vitit 1994 qeveria zbatoi rritjen e tarifave per konsumin e energjise elektrike. Rritja e tarifave krijoi mjedisin per pervetesim, ne menyre te paligjshme, te energjise elektrike nga qytetaret. Deri ne vitin 1988, faturimi i energjise per konsumatoret ishte i barabarte me konsumin total. Qe nga kjo kohe, humbjet jo teknike (percaktuar si diferenca midis konsumit total dhe totalit te energjise se faturave) jane rritur ne menyre te ndjeshme. Te dhenat tregojne per nje rritje te humbjeve jo teknike nga zero ne vitin 1988 ne 912 million kw/h ne Ne vitin 1996 kerkesa per energji elektrike arriti ne vleren million kw/h dhe energjia e faturuar ne vleren million kw/h. Diferenca e madhe ne nivelin e kerkeses totale per energji dhe vleres se faturuar gjate 10 viteve te fundit, krahas rritjes se humbjeve teknike ne rrjet, shpjegohet dhe me fenomenin e humbjeve te medha joteknike. Humbjet jo teknike jane shkaktuar kryesisht nga pervetesimet ne menyre te paligjshme (nga konsumator privat ne familje) dhe ne nje mase jo shume te madhe nga demtimet e aparateve matese, lidhjet jashte rrjetit, ose ilegale e tjere. Me shume se nje e treta e te gjitha lidhjeve per nevojat familjare jane pa aparate mates. Shumica e tyre jane thyer apo demtuar qe nga viti Rritja e humbjeve jo teknike ka shkaktuar mbingarkesen e sistemit dhe, si rrjedhoje, demtimin e transformatoreve te rrjetit elektrike (kabllo e pajisje matese). Burimetgjithsej ne energji elektrike per vitin 2000, arritenne million kw/h, nivel ky rreth 1% me i larte se niveli i arritur ne vitin Edhe pse totali i burimeve rezulton me rritje (prodhimi i vendit plus importin e energjise), perdorimi i energjise elektrike nga perdorues brenda vendit ka pasur nje renie rreth 1.4%. (Kjo renie vihet re ne zerin perdorues te tjere). Perdorimi i energjise elektrike brenda vendit rezultoi ne million kw/h, me nje perdorim mesatar mujor 220 mil kw/h, nivel ky me i ulet se viti Ky perdorim perben rreth 45.4% te totalit te burimeve dhe 55.7% te prodhimit ne vend.

61 EKONOMIAdheTRANZICIONI 61 Perdorimi nga popullsia ka zene nje peshe te konsiderueshme 63 peqind te perdorimit gjithsej, nga 56 perqind qe zuri ne vitin Vendin e dyte ne konsumin e energjise elektrike e ze sektori i industrise, me rreth 21 perqind te perdorimit te pergjithshem te energjise; ndersa ekonomia bujqesore konsumon vetem 1,5 peqind te perdorimit te" pergjithshem te energjise. Kjo strukture e konsumit te energjise eshte tregues i rendesishem i nivelit te ulet dhe e karakterit ekstensiv te ekonomise sone ne teresi. Humbjet ne rrjet, ne transmetim dhe shperndarje, vazhdojne tejene te konsiderueshme. Megjithese, krahasuar me vitin 1999 ato rezultojne ne renie, rreth 0.5 perqind, ato perfaqesojne million kw/h ose 52 perqind te burimeve gjithsej. Ne ndermarrjet e shperndarjes se energjise elektrike niveli i humbjeve vazhdon te jete i larte, rreth 71 perqind te totalit te humbjeve. Po te analizojme harten e konsumimit te energjise elektrike ne vitin 1990, sipas rajoneve elektroenergjitike, verehet qarte se konsumatoret me te medhenj jane Rajoni jugperendimor (Fier-Vlore), me rreth 25.7 perqind te prodhimit; Rajoni Qendror (Tirane-Durres), me rreth 23.8 perqind te prodhimit dhe Rajoni i Elbasanit me 18 perqind te prodhimit. Ne keto rajone ishin vendosur perdoruesit me te medhenj industrial te energjise elektrike. Ne vitin 1990 industria konsumoi 57.9 perqind te prodhimit te energjise elektrike. Megjithese pesha specifike e konsumit industrial te energjise elektrike ne vitin 2000 ra ne 21 perqind, si rezultat i levizjes migruese te popullsise, ne drejtim te metropolit Tirane-Durres dhe Ultesires Perendimore ne pergjithesi, keto rajone vazhdojne te mbeten konsumatoret kryesor te energjise elektrike. Perdorimi komunal i energjise elektrike ne vitin 2000 arriti ne 63 perqind te konsumit te pergjithshem te energjise. Industria elektroenergjitike ne vitet , ne teresi, ka plotesuar nevojat e vendit dhe tepricat e energjise" Shqiperia i ka eksportuar ne vendet fqinje. Per kete qellim ne vitin 1971 u ndertua linja 220 kw, nga Vau i Dejes (Shqiperi) ne Podgorice (Mali i Zi). Ne vitin 1974 u ndertua linja nga Bistrica (Shqiperi) ne Myrtos (Greqi) ; ne vitin 1985 u ndertua linja 400 kw nga Elbasani ne Kardia (Greqi) dhe ne vitin 1988 u ndertua linja 220 kw nga Fierza (Shqiperi) ne Prizren (Kosove). Eksporti i energjise elektrike luhatet sipas pranise te rezervave ujore. Vleren me te madhe eksporti i energjise elektrike e arriti ne vitin 1986 (2.134 milion kw/h). Ne vitet e mevonshme eksporti i energjise elektrike

62 62 INDUSTRIAELEKTROENERGJITIKEDHEEFEKTET.NGAS.SHEME ka patur luhatje, ne funksion te kushteve hidrologjike. Ne pergjithesi, prirja e tij ka qene drejt zvogelimit edhe per shkak te rritjes se" nevojave te brendshme per energji elektrike. Ne vitin 1996 eksporti i energjise elektrike njohu nje rritje te konsiderueshme dhe arriti ne million kw/h, per shkak te kushteve mjaftte favorshme hidrologjike. MeqenSse industria elektroenergjitike bazohet kryesisht ne burimet hidrike, jane krijuar mundesi per eksportin e tepricave te energjise elektrike ne periudhen me shurme uje dhe, shkembime te saj ditore dhe stinore ne stine te thate. Bilanci i shkembimeve te energjise elektrike per vitet paraqitet ne Grafikun 1 me poshte : Grafiku 1 : Bilanci i shkembimit import-eksport Bilanci ishkembim ft T T I9S ' T & T997 T U Vitet BEksporti Hlmporti Bfflanci Si9 shihet,vetemnevitet 1990,1998,1999 dhe 2000, bilanci i shkembimeve ka qene negativ. Import! i energjise elektrike arriti treguesin me te larte ne vitin 2000 kuurealizua nje sasiprej 1072,3 million kw/h, me nje rritje 3 here me shume se ne vitin Krahas rritjes se kerkesave brenda vendtt, ne kete sasi importi ka ndikuar niveli i ulet i prodhimit, si pasoje e situates se pafavorshme hidrometereologj ike. Kembimet me vendet fqinj e te bera gj ate vitit, rezultojne me nje defi9it prej million kw/h te energjise elektrike. Kjo perben edhe importin e mirefillte te realizuar ne vitin Meqenese kerkesat e vendit per energj ine efektrike vazhdojne te rriten Shqiperia ne te ardhmen, nese nuk do te ndertohen burime te reja gjeneruese te energjise^ do te duhette importoje sasira edhe me te medha te energjise elektrike.

63 3. Boshtet e industrise hidroenergjitike EKONOMIAdheTRANZICIONI 63 nxites krijues te "poieve" te zhvillimit rajonal. Gjate periudhes se tranzicionit jane hartuar dhe miratuar dy strategji: ajo e zhvillimit te turizmit ne vitin 1993, me shtrirje deri ne vitin 2010 dhe ajo e zhvillimit te bujqesise ose strategjia e gjelber, hartuar ne vitin 1992 dhe rihartuar ne vitin E para ka mbetur ne leter, ndersa e dyta pati nje zbatim te pjesshem. Shkaku, krahas te tjerash, eshte mungesa e nje' strategjie teresore zhvillimi ekonomik duke perfshire raporte te caktuara adekuate zhvillimi strukturor, nderto edhe zhvillimi i industrise. Zhvillimi ekonomik i vendit duhet te paraprihet nga nje strategji industriale me pikesynim arritjen e strukturave evropiane te zhvillimit ekonomik. Ne menyre te sintetizuar kjo shprehet ne ndryshimin e struktures ne raportin e trinomit: - bujqesi, industri, sherbime. Keto raporte strukturore per vendin tone jane perkatesisht 56 :12 dhe 32 perqind te PBB-se, kundrejt dhe 64 perqind qe eshte mesatarja per vendet e BE-se. Pa rritjen e prodhimit industrial nuk mund te sigurohet nje rritje ekonomike e qendrueshme ne teresi. Zhvillimi i industrise duhet te shoqerohet me dhenien e perparesise te investimeve ne sektor te tille qe jane me te garantuar e me efektivitet, sic eshte industria elektroenergjitike. Kjo dege nuk njeh kufizime ne kerkesa, qofshin ato edhe per eksport. Kjo eshte arsyeja qe Qeveria Shqiptare ne Konferencen e Stambollit te vitit 1999 bed kerkese per thithjen e mbi 500 million dollareve per nevojat e zhvillimit te sistemit elektroenergjitik te vendit. Zhvillimi me perparesi i kesaj dege kushtezohet edhe nga fakti se, ajo duhet te behet nxitese e bartese e krijimit te «poleve» te zhvillimit ekonomiko-industrial rajonal. Duke u bazuar ne burimet e medha hidroenergjitike dhe treguesit e mire tekniko-ekonomik te shfrytezimit te tyre, industria hidroenergjitike do te zhvillohet me perparesi dhe ne te ardhmen. Sipas studimeve te kryera, mbeshtetur ne perspektiven e zhvillimit ekonomiko-shoqeror dhe rritjen e kerkesave per energji, pas vitit 1999 do te duhet nje shtese ne prodhimin e pergjithshem vjetor mesatarisht prej 3000 Gwh ose nje fuqi e instaluar shtese prej kw ne vit. Per te siguruar rritjen sistematike te prodhimit parashikohet rehabilitimi i burimeve egzistuese dhe ndertimi i burimeve te reja te energjise. Burimet kryesore hidroenergjitike qe do te shfrytezohen me perparesi jane ato te territoreve ujembledhes te Drinit, Vjoses dhe Devollit. Territori ujembledhes i Drinit

64 64 INDUSTRIAELEKTROENERGJITIKE DHE EFEKTET, NGAS. SHEME perben burimin me potencial hidroenergjitik dhe me te shfrytezuarin deri me sot. Ne baze te studimit te miratuar potenciali i lumit Drin do te shfrytezohet me pese hidrocentrale : Hidrocentrali i Skavices, Hidrocentrali i Fierzes, Hidrocentrali i Komanit, Hidrocentrali i Vaut te Dejes, Hidrocentrali i Bushatit. Te pese hidrocentralet e Drinit do te kene nje fuqi te vendosur prej 1.8 million kw dhe nje prodhim mesatar te energjise elektrike prej rreth 6.7 miliard kw/h ne vit. Per te prodhuar kete energji elektrike me nafte do te duheshin rreth 2.8 million nafte ne vit. Deri me sot jane ndertuar tre nga hidrocentralet me te medhenj te vendit Fierza, Komani, Vau i Dejes. Projekti i hidrocentralit te Bushatit eshte plotesisht i studiuar dhe i gatshem per fillimin e punimeve. Me ndertimin e kesaj vepre do te shfrytezohet energjia potenciale ne pjesen e poshtme te lumit Drin, deri ne derdhjen e tij ne det. Pervec prodhimit te energjise elektrike kjo veper do te beje te mundur qe te rregullohet perfundimisht teresia ujore e liqenit te Shkodres, Drinit dhe Bunes, duke permiresuar e perfituar siperfaqe te medha toke. Projekti i hidrocentralit te Skavices eshte ne fazen e studimit, ky do te jete i pari, po edhe hidrocentrali me i rendesishem dhe rregullatori i hidrocentraleve mbi kaskaden e lumit Drin. Si pasoje e efektit rregullues mbi hidrocentralet e tjere te Drinit do te perfitohen rreth 600 million kw/h energji elektrike ne vit, mbi prodhimin e vet hidrocentralit te Skavices. Nga ana tjeter, do te sigurohet nje prodhim cilesor ne sistemin tone energjitik. Projekti i Skavices per madhesine dhe rendin e tij, mund te trajtohet si projekt i perbashket me Maqedonine, ne kuadrin e projekteve rajonale. Mbas Drinit, ne pikepamje te potencialit hidroenergjitik rradhitet lumi Vjosa. Studimet per shfrytezimin e tij kane filluar para 20 vjetesh. Varianti me i pershtatshem edhe ne kushtet e Pasqyra 6. Hidrocentralet qe parashikohen te ndertohen mbi lunnn Vjose Nr. 1 Hidrocentrali KALUDH Fuqia (ne Mw) 75 Prodhimi (lie milion Kw/II) BEDELONJE PERMET KELCYRE TEPELENE KAUVAC POCEM SELENICE L

65 EKONOMIAdheTRANZICIONl 65 reja te vendit gjykohet se eshte ai qe paraqitet ne skemen e shfrytezimit te Vjoses, i cili parashikon ndertimin e tete hidrocentraleve, me fuqi te vendosur kw dhe me prodhimin vjetor te energjise elektrike rreth2130milionkw/h. Projekti i hidrocentralit te Kalivacit mbi lumin Vjosa eshte plotesisht i studjuar dhe i gatshem per fillimin e ndertimit me kon9esionin; ndersa ai i Pocemit dhe i Selenices jane ne fazen e studimit. Pese hidrocentralet e tjera jane" ne fazen e identifikimit dhe te studimit paraprak. Projekti i hidrocentralit te Kaludhit eshte projekt kufitar dhe mund te trajtohet si projekt i perbashket me palen Greke. Eshte bere studimi dhe percaktimi i akseve per hidrocentralet qe mund te ndertohen mbi lumin e Devollit. Sipas skemes se shfrytezimit te burimeve hidroenergjitike ne lumin e Devollit parashikohen te ndertohen dhjete hidrocentrale me fuqi te vendosur prej kw dhe prodhim vjetor prej million kw/h. Projekti i Banje's eshte plotesisht i studiuar dhe kane filluar ndertimet ne vitin Meqenese 85% e burimeve gjeneruese te energjise elektrike jane ne Veri te vendit dhe konsumatoret me te shumte ne Jug, per te balancuar sistemin ne drejtim te shperndarjes se drejte gjeografike te burimeve te energjise elektrike, eshte e nevojshme ndertimi i burimeve te reja gjeneruese mbi lumin Vjosa e Devoll. Ndertimi i hidrocentraleve ne kaskaden e Vjoses paraqet interes per investitoret nga Italia dhe Greqia, pasi eshte parashikuar ndertimi i kabllit nen det, qe do te lidhe keto vende anetare te B.E. Per te balancuar raportet jo normale ndermjet burimeve hidrike dhe atyre termike, eshte parashikuar ndertimi me perparesi i TEC-ve te reja ne vendin tone. Nga studimet e kryera jane percaktuar rajonet e mundshme per ndertimin e TEC-ve, kryesisht ne Shqiperine Jugore, me fuqi te pergj ithshme te instaluar 700 MW. Sisterni yne elektroenergjitik, qe eshte lidhur me Greqine e Kosoven, synon te lidhet me tre linja te tjera: Maqedonine, Malin e Zi dhe, me kabell nen det, edhe me Italine. Me ndertimin e burimeve te reja gjeneruese te prodhimit te energjise elektrike do te marre pamjen e tij te plote boshti kryesor hidroenergjitik i vendit, ai i Drinit. Po keshtu, dhe do te krijohen boshtet e reja te industrise elektroenergjitike ne Vjose, e Devoll. Keta boshte elektroenergjitike do te mundesojne zhvillimin e infrastruktures dhe do te behen nxites e bartes te krijimit te «poleve» te zhvillimit ekonomik-industrial rajonal.

66 66 INDUSTRIAELEKTROENERGJITIKE DHEEFEKTET, NGAS.SHEME Literatura: 1. For Bord. TH A «Progesi i ndertimit te strategjise' se zhvillimit kombetar», Ekonomia dhe tranzicioni Nr Shahollari. L.-Ziso.K. : «Strategjia e zhvillimit ekonomik dhe prognozomi i treguesve te punes». Ekonomia dhe tranzicioni Nr AK e Republikes se Shqiperise - Gjeografia Fizike e Shqiperise, Vellimi i I Instituti i Hidrometrologjise - Hidrologjia e Shqiperise - Tirane A.Q.SH, Fondi 894 Lenda - Prodhimi i energjise elektrike ne vitin A.Q.SH Fondi Nr. 890 Lenda - Mbi burimet hidroenergjitike te Shqiperise' 7. Shqiperia me vjet vetqenie ; Libri ll,tirane' Vjetari Statistikor i Shqiperise K E SH, - Industria elektroenergjitike K E SH- - Raporti vjetor- 1996, SHVESH -Hidroenergjitik (Unigrafica Corcelli-Bari) Italia 13. INSTAT Shqiperia ne shifra, Tirane, Qershor 2001.

67 EKONOMIAdheTRANZiCIONl 67 ZHVILLIM1 SME-VE DHE ROLI I TYRE NE PUNESIMIN E TE RINJVE Nga: Prof. As. Dr. Ariana QEPANI Dr.ZanaKOLI1 Hyrje Biznesi i Vogel dhe I Mesem ka luajtur dhe luan nje rol te rende'sishem ne histori dhe ne ekonomi. Ai perben komponentin e domosdoshem te ekonomise, si dhe bazen konkurruese te ekonomise' se tregut. Renia e sistemit te centralizuar te ekonomise hapi rruge'n pe'r zhvillimin e biznesit ne Shqiperi. Ne dallim nga shume vende te Europe's Qendrore dhe Lindore te cilat kishin nje aktivitet te konsiderueshem te sektorit privat para periudhes se' tranzieionit, ne Shqiperi nuk ekzistonte asnje shenje' e ke'tij sektori, i cili ishte i ndaluar me ligj. Shqiperia eshte nje prej vendeve ne tranzicion ku kalimi ne ekonomine e tregut eshte i lidhur ngushte me zhvillimin e sektorit privat dhe ne' vecanti me bizneset e vogla dhe te mesme, te cilat do te luajne nje role kyc ne procesin e reformes. Krijimi i nje mjedisi te pershtatshem ekonomik dhe politikjep mundesine e krijimit dhe te zhvillimit te bizneseve te vogla dhe te mesme. Asistenea per zhvillimin e Biznesit te Vogel eshte pjese integrale e gjithe reformes ekonomike se bashku me ristrukturimin e nde'rmarrjeve dhe reformen eprone'sise, nxitjen e investimeve dhe reformen financiare. Ecuria e zhvillimit te biznesit te vogel dhe te mesem Sektori privat lindi ne forme embrionale dhe primitive, nga njerezit qe shisnin ne rruge qofte, prodhime te 9astit apo sende te vogla te perdorimit te perditshem etj, dhe me pas u zhvillua duke paraqitur produkte te reja te cilat mbartnin ne vetvete risk dhe pasiguri. Mjaft njerez te guximshem 1 Lektore, Departamenti i Menaxhimit, Fakulteti i Ekonomise, UT, ; acepani@sanx.net; zkoli@hotmail.com. (Shen. i Red.)

68 68 ZHVILLIMIISME-VE DHE PUNESIMIITE RINJVE, NGAA. CEPANI/Z. KOLI per ate periudhe filluan lidhjet me tregun jashte dhe me partner te huaj per te futur ne vend mallra dhe produkte te domosdoshme per konsumatoret. Ne fillimet e saj veprimtaria e bizneseve te vogla u gjallerua shume sepse tregu shqiptar thithte 9do mall qe vinte nga jashte dhe ne cfaredollj sasie. Ne kete periudhe paten gjalleri bizneset qe operonin ne fushen e tregetise. Me pas keto biznese filluan te ballafaqohen me veshtiresite dhe me sfidat e tregut. Bizneset e vogla ne vitet ne pjesen me te madhe duke u mbeshtetur ne kembet e tyre dhe ca nga jashte kaluan nga forma intuitive dhe naive ne nje forme me te zhvilluar, gje qe i beri te krahasueshme me bizneset e vogla te vendeve te tjera, kryesisht te vendeve fqinje. Te nisura me kapitale fillestare mjaft te vogla, ato filluan te gjenerojne kapitalin e tyre dhe te gjejne burime financiare per te vazhduar aktivitetin e tyre. Dalngadale spontaniteti dhe intuita u zevendesuan nga idete dhe planet e biznesit te studjuara dhe te argumentuara. Keto ndikuan ne forcimin dhe rritjen e aktiviteteve te ndryshme te biznesit te vogel. SME-te e reja te rregjistruara ne vitin 1991 rezultonin me pak se 2,000; ne vitin 1993 ky numer u rrit me rreth 9,000 biznese; ne vitin 1994 ato u shtuan dhe 16,400, nderkohe qe pati nje renie nen 3,000 ne vitin Ne vitin 1998 rezolton nje rritje me 4,800 njesi dhe ne vitin 1999 kjo shifer arriti ne 4,017. Ne menyre te permbledhur po paraqesim se si ka ecur zhvillimi i bisnesit te vogel dhe te mesem qe prej vitit 1992 deri ne fund te vitit 1999, sipas numrit te aktiviteteve ne keto vite dhe sipas tipeve te tyre. Aktivite ti Bujqesi Industri Ndertim Sherbim Transpo rt Tregeti TOTA LI Burimi: INSTAT

69 EKONOMIAdheTRANZICIONI 69 Ecuria e Biznesit te Vogel dhe te Mesemne Vite 4) g u TJ n n Vitet Keto pro9ese u mbeshteten dhe nga mjaft programe per zhvillimin e biznesit ne Shqiperi si programi PHARE; programet e qeverise gjermane (GTZ); ato te qeverise amerikane (USAID, MITT, SMEDA, SMEFF); te qeverise italiane; te Komunitetit Europian, etj.. Per shkak te struktures ekzistuese ne vend dhe mundesive financiare te njerezve, u zhvillua kryesisht biznesi i vogel. Biznesi i vogel per periudhen ka luajtur nje rol te rendesishem ne transformimin e ekonomise se vendit. Gjate ketyre viteve jane krijuar rreth 57,000 ndermarrje te vogla dhe te mesme private duke punesuar rreth punonjes. Ne mbeshtetje te zhvillimit te SME-ve u krijuan u krijuan institucionet perkatese si Fondacioni SME dhe Agjensite Rajonale te zhvillimit te biznesit (ARB), tani te quajtura Angjesite Rajonale te zhvillimit (ARZH), ne disa nga qytetet kryesore te vendit si ne Tirane, Elbasan, Kor?e, Vlore, Gjirokaster, Kruje dhe Shkoder. Ne tabelen e meposhtme paraqitet rritja e numrit te ndermarrjeve private aktive sipas prefekturave gjate viteve Duke patur mbeshtetjen e donatoreve te huaj si Komisioni Europian, Banka Boterore, GTZ, USAID etj, eshte bere e mundur venia ne eficence e linjave te kreditit si dhe asistenca teknike e huaj qe i eshte ofruar ketyre institucioneve dhe bisneseve private ne ve9anti. Nje element i rendesishem qe ndikon ne zhvillimin e SME-ve eshte nxitja e investimeve te huaj a e cila ben te mundur mobilizimin e burimeve te brendeshme njerezore e materiale si dhe burimet e

70 70 2HV1LLIMI1 SME-VE DHE PUNES1MII TE RIN JVE, NGA A. QEPANI/Z. KOU Prefekturat Tirana Durresi Fieri Elbasani Vlora Korsa Berati Shkodra Gjirokastra Dibra Lezha KrakcSi , ,034 2,084 1, , ,512 1, ,145 3,771 2,568 2,799 2,423 2,062 2,211 1,881 1,519 1,795 1,058 1,018 13,070 4,459 3,163 3,592 3,025 2,525 2,549 2,297 2,083 2,151 1,241 1,239 15,895 5,147 3,778 3,851 3,497 3,171 2,825 2,726 2,518 2,458 1,503 1,392 17,486 5,414 3,962 3,910 3,611 3,324 2,903 2,876 2,596 2,523 1,610 1,451 19,445 5,844 4,449 4,042 3,935 3,824 3,156 3,047 2,844 2,580 1,776 1,511 TOTALI Progresi ne % 2, , , , , , , Burimi: INSTAT huaja fioaaeiare. Me te perqendruara keto investime jane ne Tirane, Durres, Vlore, Korce, Gjirokaster etj. Pjesa me e madhe e tyre jane Italiane, Greke, Turq etj, te cilet ne shumicen e rasteve kane' preferuar te jene partnere me palen Shqiptare. NdSrsa ne zonat veriore dhe verilindore te Shqipense numri i investimeve te huaja eshte i vogel Nje vecflri qe vihet re ne bizneset shqiptare eshte numri i madh i ndermarrjeve private te' krijuara ne periudhsn Ky numer perben rreth 66% te numrit te pergjithsherai te ndermarrjeve private ne vend. Ndersa, kriza politike dhe ekonomike e vitit 1997 ka krijuar deme te konsiderueshme ne mbarevajtjen e bisneseve ekzistuese dhe ne nxitjen e bisneseve te reja. Falimentimi i skemave piraniidale dhe kriza kosovare si dhe pasojat e tyre kane ndikuar ne zhvillimin e politikave dhe angazhimin e burimeve ne progesin e reforme's ekonomike, duke veshtirgsuar ndjeshem krijimin dhe funksionimin normal te SME-ve. Gjate viteve si rezultat i krizes kosovare dhe falimentimit te firmave piramidale u mbyllen rreth 21,000 aktivitete private. Kj o sigurisht u shoqerua me rritje te papuriesise qe sipas burimeve zyrtare ne fund te vitit 1999 arriti ng rreth 17%. Barrierat e zhvillimit te SME-ve Qe prej fillimit te reformave ne Shqiperi, zhvillimi i nj e sektori privat dinamik dhe te fuqishem si, ve9anerisht i atij qe lidhet me aktivitetet e biznesit te vogel dhe te' mese'm eshte pare' nga qevria si nje prioritet. Gjate gjithe kohes jane aprovuar proj ekte te ndryshme, eshte rritur numri i ligj eve apo j arie permiresuar ato ekzistueset, te cikt ndikojne direkt apo indirekt ne zhvillimin e biznesit ne

71 EKONOMIAdheTRANZICIONI 71 vendin tone, etj. Ndryshimet e shpeshta ne kuadrin ligjor shpesh kane dhene efektin e kundert duke krijuar nje mjedis jo miqesor dhe shpesh here me probleme per zhvillimin e SME-ve. Mbeshtetur ne te dhenat statistikore, vrojtimet, analizat, intervistat e drejt per drejta me sipermarres te ndryshem, si dhe ne opinionet e biznesmeneve, shoqatave dhe organizmave qe lidhen me zhvillimin e biznesit jane konstatuar pengesat e brendshme dhe te jashte te zhvillimit te SME-ve. Nder barrierat me kryesore mund te permendim: Eficiencen e ulet te sistemit bankar; Informacionin e pamjftueshem; Tregu shqiptar eshte i pa strukturuar; Perjashtimin nga taksat doganore ne fazen e pare te krijimit te bizneseve te vogla apo te mesme; Mungesen e stabilitetit dhe mungesen e transparence's se rregullave, pro9edurave dhe ligjeve te ndryshme qeveritare; Vonesat artificiale burokratike; Mungesen e strategjive te zhvillimit te SME-ve; Mungesen e studimeve te ndryshme lidhur me prioritet e zhvillimit te SME-ve; Mungesen e politikave industriale; Pabaraziane e kushteve ku nj erezit e bizneseve te ndryshme ushtrojne aktivitetin; Mungesen e njohurive ne fushen e manaxhimit te bizneseve; Mungesen e nje vizioni te qarte te biznesmeneve per misionin e tyre; Mungesen e instrumenteve te specializuara financiare; Mungesene burimeve te disponueshme dhe te hapura per financim; Paqartesia e percaktimit te te drejtave te pronesise; Mungesen e mentalitetit te duhur si nga ana e shtetit dhe nga drejtuesit e bizneseve. Shpesh eshte prezent nj e mentalitet primitiv per raportin shtet - biznes apo nepunes civil -biznesmene; mungesa e strukturave mbeshtetese qeveritare dhe jo qeveritare; prania e korrupsionit, fenomen mjaft i ndjeshem sidomos ne periudhat e tranzicionit; etj,.. Eksperienca e vendeve Perendimore tregon se marredhenia ndermjet qeverise dhe sektorit privat eshte nj e faktor mj aft i rendesishem ne zhvillimin e SME-ve, vecanerisht ne lidhje me percaktimin se 9fare roli do te luaje secili prej tyre ne ofrimin e sherbimeve dhe mbeshtetjes per SME-te. Preferenca per sektorin privat per te implementuar nje numer sherbimesh per SME-te nuk duhet bazuar ne konsiderata ideologjike por ne mundesine e ofrimit te sherbimeve cilesore ne nje menyre me efi9iente dhe efektive si dhe ne aftesine per t'i krijuar keto sherbime ne masen dhe formen me te pranueshme nga ato grupe qe do t'u ofrohen dhe do t'i perdorin. Kontributet e veganta te SME-ve Si pjese e komunitetit te biznesit, firrnat e voglaj apin nje kontribut te madhe ne mireqenien ekonomike kombetare. Ato realizojne nje pjese te konsiderueshme te te mirave dhe te sherbimeve. Ato japin nje kontribut te ve9ante ne keto aspekte:

72 72 ZHVILLIMIISME-VE DHE PUNESIMIITE RINJVE, NGAA. gepani/z. K0L1 Se pari, ne gjenerimin e puneve te reja; Se dytin ne paraqitjen e novacioneve te ndryshme. Mjaft produkte te reja jane krijuar nga kompanite e vogla, si per shembull, isulina, penicilina, helikopteri,etj. Se treti, ne stimulimin e konkurrences; Sekaterti, nendihmenqeijapinbiznesittemadhe; Se pesti, ne prodhimin e te mirave dhe te sherbimeve ne menyre efl9einte. Si9 e permendem me siper, nje nga kontributet qe jep biznesi i vogel dhe i mesem eshte gjenerimi i puneve te reja. Cili eshte roli i tyre ne punesimin e njerezve, ve9anerisht te rinise? Per te mbledhur nje information per kete kontribut te SME-ve ne punesimin e te rinjve dhe mundesite qe ofrohen per to u pergatit nje pyetsor i cili u plotesua nga nje numer i konsiderueshem te rinjsh. Baze per mbledjen e te dhenave ishin rezultatet e anketimit, te dhenat nga zyrat e punesimit, Ministria e Punes dhe ^eshtjeve Sociale, studentet, nxenesit e shkollave te mesme si dhe nga kontaktet e drejt per drejta ne 150 biznese te tipeve te ndryshme ne rrethet Tirane, Durres, Fier dhe Vlore. Nese do ti referohemi synimeve kryesore qe ka strategjia e zhvillimit te SME-ve mund te permendim mundesine e punesimit si dhe rolin ne punesimin e te rinjve. Sipas shifrave te INSTAT-it per vitin 1999 ne krahasim me vitin 1998 numri i te punesuarve eshte ulur ne masen 1.8%. Rreth 36% jane te punesuar ne firmat vendase. Anketa e nivelit te jeteses - Tetor 1998 Bujqesi,pyje,peshkim Industri Ndertim Sherbime Arsim Shendetsi Te tjera Te punesuarit Sipas Aktivitetit. (ne %) 35.0% 23.2% 25.0% 21.7% 22.9% 14.3% 20.3% Ekonomik (ne %.) 22.7% 28.6% 30.4% 29.2% 18.3% 25.7% 32.4% Gjthsej (100%) Gjithsej % 25.0% ! Te Papune te Regjistruar Gjithsej a 50.- I «o C C 300 q. 200 Vitet

73 EKONOMIAdheTRANZICIONI 73 Nese do t'i referohemi nje informacioni te koheve te flindit, te marre nga Ministria e Punes dhe eshtjeve Socilale ku nder 238,868 persona puneke'rkues (te papune) te te gjithakategorive, 139,038 (qe perben 58% te totalit) jane te rinj te grup moshave deri ne 20 vjec dhe 21 deri 34 vjec, do te kuptonim hapsiren qe ze rinia ne kete armate te te papuneve. Vetem per muajin prill 2000 jane: 9638 te rinjte qe perfitojne pagese papunesie, 279 qe kerkojne pune per here te pare, persona qe jane punekerkues te papune afatgjate. Ndersa kane filluar pune ne prill persona te rinj. Arsyet e papunesise j ane nga me te ndryshmet por ato qe perbejne nj e problem serioz j ane: ambj enti social, ekonomik dhe familjar; mungesa e vendeve te lira te punes; mungesa e informacionit lidhur me tregun e punes; mungesa e pervojes se punes; mungesa e arsimimit dhe trajnimeve profesionale; zonat dhe vendbanimi; pretendimet lidhur me vendin e punes qe ato mendojne te zgjedhin; pamundesia per te perballuar sfidat e punes shpesh con ne demoralizimin e tyre per pune, duke i bere keta indiferent ndaj kerkesave per pune dhe punesimit. Duke u mbeshtetur ne kontributin e madh qe jep zhvillimi i biznesit ne shqiperi, theksojme se ai do te sherbeje si baza kryesore e punesimit te te rinjve ne te gjithe sektoret. Per te pare preferencat e rinise lidhur me punen qe ato duan te zgjedhin, kane zgjedhur dhe kane mundesi te zgjedhin u anketuan nje numer te rinjsh rreth 250 ne qytetin e Tiranes dhe Vlores. Konkretisht, nje grup studentesh nga Universiteti Tiranes, nje grup nga gjimnazet dhe nje grup nga te punesuarit ne tipe te ndryshme te sektorit privat. Kuptohet ky eshte nje numer me temen ne diskutim. Anketimi iu be te rinjve te moshave nga 15 deri ne 30 vjec. Sektori privatpermes viteve kapaturngritjet dhe uljet e saj. Ke to sigurisht kane reflektuar dhe ne nivelin e punesimit, i cili shte paraqitur dhe ne tabelat e mesiperme. Per pyetjen se "Ku kishin deshire te punonin" dhe "ku kishin mundesi te punonin", pergjigjet ishin nga me te ndryshmet. Ne grupin e studenteve, pjesa me e madhe e te rinjve preferonin te punonin ne vende ku mund te perfitonin eksperience pune qe do ti sherbente pasi ata te diplomoheshin dhe te kerkonin vendin qe ata mendonin. Nje pjese e mire deshironin te punonin ne firrna private ne fushe'n e kontabilitetit apo finances; disa te tjere ne agjensi te ndryshme turistike, perkthyes ne fondacione te ndryshme, si agjente shitjesh, ne banka te ndryshme ne ato vende qe nuk kane

74 74 ZHVILLIMIISME-VE DHE PUNESIMIITE RINJVE, NGAA. QEPANI/Z. KOLI nevoje per njohuri te thelluara, duke krijuar mundesine e perfitimit te informacionit, eksperiences dhe duke shpresuar qe me vone te perfitonin shansin e punesimit ne keto vende duke permbushur kriteret perkatese te punesimit. Per arsye ekonomike si dhe te mbushjes se kohes se lire pjesa me e madhe e studenteve deshironin te punonin ne sektorin e shitjes me pakice, dhe konkretisht si kamarier ne Bar -restorante, shitese ne Butik te ndryshem, si operatore kompjuteri ne flrma te ndryshme, si sekretare (vajzat), recepsionist, arketar, si ekonomiste per borderot apo faturat, perkthyes, shoqerues, apo pune te ndryshme me part - time ne kompani vendase apo te huaja. Kompanite e ndryshme kane interes te punesojne student sepse per momentin ata nuk kane pretendime per te ardhurat qe marrin, pavaresisht nga puna qe bejne. Ne grupin e nxenesve te vitit tefundit te shkolles se mesme, nj e pj ese e mire deshironin te punonin ne mediat private, si sekretare, perkthyes, shitese ne butik apo dyqane te kozmetikes, ne agjensi modelesh, rrobaqepesi, operatore kompjuteri etj. Ketu nuk po permendim ata te cilet do te vazhdojne studimet e larta. Ndersa grupi ifundit, e'shte ai i te punesuarve ne fixsha te ndryshme te aktiviteteve te biznesit, si ne ndertim, prodhim, ne tregeti, ne sektorin e sherbimit etj. Ky grup prezantonte oportunitetet e biznesit te vogel dhe te mesem ne fushen e punesimit. Zyrate punesimit ndihmojne bizneset e ndryshme per gj etjen e njerezve te pershtatshem. Per shembull, nje shoqeri anonime, NPV, ka punesuar 600 gra dhe vajza me arsim te mesem, te moshes nga 18 deri ne 25 vjec si rrobaqepese. Zgjedhja u be me testim sipas kritereve te vendosura nga kompania ne fjale. Zyra e punesimit i pergatit dhe i paguan sigurimet shoqerore per nje vit. Kjo i nxit sipermarresit qe te lidhen me keto zyra. Po keshtu, rreth 300 vajza, te po kesaj moshe, qe zoteronin gjuhen italiane dhe kompjuterinjane punesuar si operatore tek INIMA, nje firme Italiane, e cila ka 6 vjet qe ushtron kete aktivitet. Te rinjte i gjen te punesuar si kamarier, si roje ne biznese te ndryshme, shitese, bebi-siter, ne kopshte private, rrobaqepesi, ne flrma ndertimi, etj. Si9 njihet dhe nga praktika e biznesit, cdo dite lindin biznese te reja, te cilat ne cdo faze te zhvillimit te tyre kane nevoje per inputin kryesor ate te njerezve. QAo biznes i ri hap dhe fronte te rej a pune duke krijuar oportunitete pune per te rinjte tane. Nxitja e investimeve te huaja dhe vendase si dhe politika stimuluese e shtetit ndaj sektorit privat duhet te jete prioritare per vete kontributin qe ato j apin ne zhvillimin e biznesit dhe gjithe ekonomise se vendit.

75 EKONOMIAdheTRANZICIONI 75 Politika e punesimit te te rinjve Eshte i njohur kontributi i rinise ne te gjita fushat e jetes. Edhe ne zhvillimin e ekonomise se' vendit ai perfaqeson nje nga inputet me te rendesishme dhe eshte kjo nje nder arsyet kryesore qe duhet ti kushtohet nje vemendje e vecante. Shteti duhet te kete nj e strategji te qarte lidhur me rolin qe luan rinia dhe kontributin e saj ne realizimin e reformes. Ai duhet te krijoje hapsira per nxitjen e pjesmarrjes aktive te saj ne zhvillimin e ekonomise. Politikat aktive per punesimin ne pergjithesi duhet te kene brenda dhe nje program te vecante me objektivin kryesor punssimin e te rinjve. Kjo do te minimizonte fenomenet negative qe shoqerojne zhvillimin e vendit dhe shkeputjen maksimale te rinise nga ambjentet me probleme sociale te tilla si droga, alkoli, prostitucioni etj. Nepermjet angazhimit ne programe te vecanta dhe fiitjes se rinise ne rrjedhen normale te jetes shmanget rreziku i denigrimit moral te rinise si dhe shmanget rreziku i madh i papunesise se tyre. Per te zgjidhur problemin e papunesise te te rinjve te papune duhet te qe te mundesohet realizimi i objektivave kombetare. Kjo behet e mundur nga zhvillimi i programeve qe nxisin punesimin e te rinjve te papune. Duke nxitur dhe stimuluar sektorin privat krijohen hapsira te medha per gjenerimin e fronteve te reja te punes, si rrjedhoje krijohen hapsira te reja dhe per punesimin e brezit te ri. Qdo aktivitet qe lind dhe zhvillohet shoqerohet me rritjen e numrit te te punesuarve, qe ne te njejten kohe do te thote dhe ulje te papunesise. Roli i SME-ve ne punesimin e te rinjve eshte i madh dhe mjaft i rendesishem. Kjo force aktive e shoqerise duhet te jape kontributin kryesor ne zhvillimin e vendit. Krijimi ihapsirave per pune nga SME-te jo vetem do te 9oje ne rritjen e standartit te jetes por dhe do te menjanonte largimin e tyre nga vendi. do i ri ne vetvete lufton per te gjetur nje mundesi me te mire per te punuar dhe jetuar. Eshte pikerisht zhvillimi i biznesit ne vendin tone dhe kontributi i tij i pazevendesueshem qe do te krijoje mundesimin e punesimit te njerezve ne pergjithesi dhe te" rinise ne ve^anti. Disa rekomandime kryesore: > Te hartohen politikat dhe dhe te percaktohen qarte rruget e zbatimit te tyre ne perputhje me objektivat e percaktuara ne strategjine afat-mesme te ndertuar per zhvillimin e biznesit me ndihmen e asistences se huaj. > Te zhvillohen planet e punesimit dhe kualifikimit te te rinjve dhe te ndertohen programe nxitese brenda kuadrit te politikave te punesimit. > Te forcohet roli i shtetit ne krij imin e klimes se fevorshme per zhvillimin

76 76 ZHVILLIMIISME-VE DHE PUNESIMIITE RINJVE, NGAA. QEPANI/Z. KOLI e SME-ve dhe ne luften kunder korrupsionit, duke krijuar kushtet te favorshme per zhvillimin e konkurrences se ndershme ne biznes. > Te ndihet roli i shtetit ne nxitjen dhe zhvillimin e investimeve te huaja, gje qe do shoqerohet me krijimin e fronteve te reja te punes. > Te permiresohet kuadri ligjor dhe rregullator lidhur me aktivitetin e SMEve, te tille si ligji per doganat dhe taksat, ligji per konkurrencen etj. ne favor te zhvillimit te biznesit ne vendin tone. Ndryshimi i legjislacionit ne menyre qe te favorizohet taksimi per shumicen e SME-ve dhe vecanerisht per bizneset e vogla qe merren me tregti dhe sherbime. > Orientimi i aktiviteteve te organizatave te ndryshme te krijuara per zlivillimin e SME-ve ne perputhje me nje strategji kombetare te bazuar mbi pronen private dhe iniciativen e lire sipermarrese dhe ne mbeshtetje praktike per SME-te. > Te ndertohen strategji te reja afat-mesme dhe afat-gjata ne kuadrin e zhvillimit raj onal te cilat do te 9elin mundesi te rej a punesimi per te rinjte. > Te rritet mundesia e financimit te SME-ve nepermj et krij imit te nj e rrj eti organizatash per te ngritur fonde per financim. Literatura 1) Timmons "New Venture Creation", ) Balabanov, T., Developing Bulgarian SME - Institutional and Financing Aspects, Third International Conference "Enterprise in Transition", ) Bevan, A. A., Estrin, S., Schaffer, M. E., Determinants of Enterprise Performance during Transition, Discussion Paper No. 99/03, Centre for Economic Reform and Transformation, ) Cani, SH., Raport Vjetor i Bankes se Shqiperise 1999, ) Kuzmic, Z., Private Sector Development in Croatia: Key to Better Functioning Markets, Third International Conference "Enterprise in Transition", ) Levinsky, J., Private Sector Support for Small Enterpirses - Some Conslusions, International Small Business Series 16, University of Gottingen, ) Strategjia afat-mesme per zhvillimin e ndermarrjeve te vogla dhe te mesme, Ministha e Bashkepunimit Ekonomik dhe Tregetise, ( ). 8) Botime te INSTAT-it ) Pyetesori-2000 dhe Anketimet e INSTAT-it per punesimin.

77 EKONOMIAdheTRANZICIONI 77 KUPTIMI DHE INTERPRETS! I LEVIZJES MIGRATORE TE TE RINJTE Prof As. Dr Elfrida ZEFI1 I. Motivet dhe pasojat e migracionit nderkombetar te punes ne nivelin e mireqenies. Puna pergjithesisht eshte, me pak e levizshme se kapitali. Megjithate, flukse te medha levizen prej Europe's ne vende te zhvilluara, gjate shekullit 19. Kjo zbuti presionet e popullsise ne Europe dhe kontribuoi ndjeshem ne rritjen e shpejte dhe zhvillimin e vendeve te destinacionit, vecanerisht ShBA. Natyrshem lindin pyetjet: Cilat jane shkaqet e migrimit nderkombetar te punes? Cilat jane efektet e tij ne nivelin e mireqenies, ne vendet e origjines dhe destinacionit? Ne pergjigje te pyetjes se pare, theksojme se migrimi nderkombetar ndodh per arsye ekonomike dhe jo ekonomike. Dihet qe nje' pjese e emigracionit nderkombetar, ne shekullin e 19 dhe me heret eshte motivuar nga deshira per t'iu shmangur presioneve politike dhe fetare ne Europe. Por, pjesa dermuese e migrimit nderkombetar te punes, vecanerisht prej fundit te Luftes se Il-te Boterore, ka qene motivuar nga perspektiva e sigurimit te pagave dhe te ardhurave reale me te larta jashte. Vendimi i migrimit per arsye ekonomike mund te analizohet ne te njejten menyre dhe me te njejtat mjete si cdo vendim tjeter investimi. Ashtu si per kete te fundit, migrimi perfshin te dyja: koston dhe perfitimin. Kostoja perfshin shpenzimet e transports dhe humbjen e page's gjate kohes se harxhuar per sistemim dhe kerkim per pune ne nje vend te ri. Ketu perfshihen, gjithashtu, shume kosto te tjera, me pak te mateshme, te tilla si: ndarja nga te afermit; miqte dhe mjedisi familjar; nevoja per te mesuar zakone te reja dhe shpesh nje gjuhe te re dhe risqet e perfshira ne gjetjen e punes, baneses, etj, ne toke te re. Shume prej ketyre kostove jane ulur ndjeshem nga fakti qe levizjet Lektore prane. Fakultetit te Ekonomise, Universiteti "F. Noli" Kor?e. (Shen. i Red.)

78 78 LEVIZJAMIGRATORE TE MOSHAT E REJA, NGAE.ZEFI migratore behen zakonisht, ne flukse dhe varg, 9ka kupton qe me shume migrants levizin se bashku dhe/ose ne zona me nje numer te konsiderueshem emigrantesh prej te njejtit vend te origjines. Perfitimet ekonomike te migracionit nderkombetar, nga ana tjeter, mund te maten nepermjet pagave dhe te ardhurave me" te larta, qe punetoret mund te sigurojne gjate jetes se tyre te punes jashte, mbi ate qe ai ose ajo mund te siguronin ne vendin e origjines. Perfitime te tjera mund te jene mundesite me te medha per edukim dhe pune per femijet e migranteve. Prej tejkalimit te kthimit (te te ardhurave) mbi kostot, mund te vleresohet nje norme e brendshme e kthimit (irr) per vendimin e migrimit, ashtu si per cdo tip tjeter investimi. Nese iir, eshte ndjeshem, e larte per te tejkaluar kostot joekonomike te shoqeruara me migracionin, atehere punetoret do te migrojne. Eshte e kuptueshme qe ne boten reale, njerezit rralle, ose asnjehere, bejne ose kane informacion per te realizuar kete tip analize kosto-fitim. Ne njefare menyre njerezit veprojne ne menyre ratine (si me pare) dhe kete e tregon levizja nga vende me paga te ulta te ato me paga te larta. Per me teper, probabiliteti i levizjeve migratore te punetoreve te rinj eshte me i larte se te moshuarit, sepse, vec te tjerash, ata kane nje jete me te' gjate pune perpara, gjate se ciles fitojne prej pagave me te larta jashte. Ne kete kuptim migracioni, ashtu si edukimi eshte nje investim ne kapitalin njerezor. Figura 1 Vlera e produkti t margjina He punes ne vendin 1 N Vendi 1 \ \ Vendi 2 M / J / i H T Vlera e produktit margjinal te pun^s ne vendin vmpl2 7 IPLi 0 Oferta totale e punes e vendeve 1 dhe 2 e kombinuar.

79 EKONOMIAdheTRANZlCIONi 79 Efektet e Migracionit Nderkombetar te Punes ne Nivelin e Mireqenies. Efektet e levizjeve migratore ne vendet e origjines dhe destinacionit, mund te analizohen me te njejten teknike diagramore, perdorur ne analize te efekteve te levizjeve te kapitalit ne nivelin e mireqenies. (Fig. 1) Nepermjet grafikut shpjegojme efektet e migrimit nderkombetar te punes ne prodhim dhe mireqenie. Oferta e punes eshte OA dhe O'A per vendet 1 dhe 2. Kurbat VMPL1 dhe VMPL2 japin vleren e te ardhures margjinale te produktit te punes ne vendet 1 dhe 2 perkatesisht. Ne kushte konkuruese, VMPL paraqet pagen reale te punes. Para migrimit norma e pages eshte OC dhe prodhimi OFGA per vendin 1 dhe per vendin 2, norma e pages eshte O'H dhe produkti total O'JMA. Le te trajtojme tani migrimin e lire nderkombetar te punes. Perderisa, pagat ne 2 jane me te larta (O'H) se sa ne 1 (OC); AB e punes migron prej vendit 1 te ai 2, duke barazuar pagat e te dy vendeve te BE (= ON = O' T). Pra kemi rritje te pagave ne vendin 1 dhe renie te atyre ne 2 (eshte per kete arsye qe imigrimi eshte, pergjithesisht, i kundershtuar prej punes se organizuar). Nga ana tjeter e medaljes, produkti ne 1 bie prej OFGA ne OFEB dhe rritet ai ne 2 prej O'JMA ne O'JEB, me nje fitim neto ne produkt ne masen EGM. Pra, shihet nje rishperndarje e te ardhurave kombetare drejt punes ne 1 (vendi i emigrimit) dhe jo drejt burimeve te punes ne vendin 2. Vendi 1 mund te marre keshtu, disa te ardhura (remitanca) prej punetoreve te vet migrante. Theksojme qe nese AB ka qene e papune ne vendin 1, para migrimit, norma e pages do te kete qene ON dhe produkti total OFEB ne 1, me dhe pa migracion dhe rritj a neto ne produkt me migrimin, do te kete qene ABEM (e gjitha kaluar te 2). Efekte te Tjera te Migracionit Nderkombetar te Punes Nje observim i rastesishem i botes reale perfshin nje variacion te madh ne cilesine dhe madhesine e kapitalit njerezor (ne drejtim te edukimit, trajnimit, shendetit), misheruar ne punetore dhe grupe pune te ndryshme. Ne kete rast ngrihet ceshtja e efekteve ne mireqenie, te migrimit te punonjesve me kualifikim te larte ne vendet e origjines dhe destinacionit. Efektet e mireqenies, ne kete rast, ka te ngjare te jene dukshem, te ndryshem prej atyre te arritura ne migracionin e punes se pakualifikuar. Duke kujtuar levizjen qe ne vitet 1950, 1960 te nje numri relativisht te

80 80 LEVIZJA MIGRATORE TE MOSHAT E REJA, NGA E.ZEFI larte shkencetaresh, teknikesh, mjekesh, infermieresh dhe personeli tjete'r teper te kualifikuar, prej vendeve ne zhvillim te ato te zhvilluara dhe/ose prej Europe ne SHBA, mberrijme te fenomeni i njohur me emrin "rrjedhje e trurit". Vendi i origjines se ketyre migranteve mban koston e madhe te edukimit dhe trajnimit te tyre, duke i pare vetem te largohen dhe fitojne kombet pritese. Shume nga keto forca nuk mund te perdoren efektivisht ne origjine, si per shembull kur nj e mj ek kryen sherbime infermieri, inxhinieri perdoret si teknik, si ndodh zakonisht ne disa vende ne zhvillim. Pra, vendi i origjines perballon shpenzim te larte per trajnim, por merr pak, ne qofte se merr difka ne formen e te ardhurave nga emigranti. Duke emigruar punetoret me dinamike, me aktive dhe te rinj reduktohen rezervat e ketyre vlerave (cilesive) ne forcen e mbetur te punes. Shpesh rrjedhja e trurit inkurajohet prej ligjeve kombetare per emigracionin (si ne ShBA, UK dhe vende te tjera te industrializuara), qe lehtesojne hyrjen e forcave te kualifikuara, por nga nga tjeter, krijojne pengesa serioze per pranimin e te pakualifikuarve. Per kete arsye, ekziston propozimi i taksimit te personave te kualifikuar ne kohen e daljes, ose te taksohen te ardhurat e tyre suplementare, me te larta ne destinacion. keshtu, vendi i origjines mund te mbuloje nje pjese te kostos se trajnimit te tyre. Ndersa ky propozim duket i arsyeshem, duhet theksuar se nje element i rendesishem i lirise personale ka te beje me aftesine per migrim. Ne kendveshtrim individual duket i pranueshem dhe me eficient nga kendveshtrimi ekonomik i kombeve marrese prej njefare kompensimi nepermjet ndihmes ne rritje, ose transfertave te tjera financiare ne vendin e origjines, per kostot e trajnimit te ketyre forcave, ve9anerisht kur vendi i origjines eshte vend ne zhvillim. Ne permbledhje, duket qarte qe levizja migratore eshte, pak a shume, e vazhdueshme. Sidoqofte, kamjaft 9eshtje qe kane te bejne me karakteristika te levizjes migratore ne Komunitetin Ekonomik Europian, si per shembull rastet qe kur nuk jane te deshiruar ne vendin prites, shoqerohen me rritje diskriminimi, migrimi ilegal. kjo e fundit 9on ne mobilizimin e nje pjese te madhe te tyre ne ekonomine ilegale, me page minimale, me pak ose asnje perfitim social. Ky fakt ndikon edhe nivelin e shpemdarjes te te ardhurave te njerezve te pakualifikuar, banues (vendas) ne destinacion. Prandaj problem per t'u zgjidhur ngelet si te nderpritet ose ngadalesohet rrjedhja e migranteve

81 EKONOMIAdheTRANZICIONI 81 ilegale. Migrimi nderkombetar i punes mund te ndodhe per arsye ekonomike dhe jo ekonomike. Kur arsyet jane ekonomike ai vleresohet ne terma te kostos dhe perfitimit, ashtu si cdo investim tjeter ne kapitalin njerezor dhe fizik. Migrimi nderkombetar redukton prodhimin total dhe rrit pagat reale ne vendin e origjines, ndersa rrit prodhimin total dhe redukton pagat reale ne destinacion. Keto ndryshime shoqerohen me nje rritje neto te produktit boteror. Migracioni i forcave me kualifikim te larte dhe njerezve te trajnuar sjell perfitime speciale ne destinacion dhe shkakton veshtiresi serioze, ne formen e kostove (mungesa dhe zevendesime), ne vendin e origjines. Ky problem njihet me termin rrjedhje e trurit. II Vgshtrim mbi disa karakteristika te levizjes migratore te te rinjte nepermjet nje rasti studimi ne komunitetin e Korces. (skema 1) SEMINARE PER ZHVILLIM NE KARIERE KAPJA DHE KONSULTIMI DETYRATE PERKOHESHME MAREDHENIE EFIKASE SUPERVIZOR-VARTES ZHVILLIMII PUNTORIT EKSPERIENCATE NDRYSHMEPUNE / i TEREJADHE PERMIRESIMENE PUNE ARSIMI DHE TRAJNIMI QENDRAT PER RE2ULTATIN E ZHVTU.TMTT r > SHKOLLAPROFESIONALE > TEAJMMINJEHEZVE TE AFTE PER IE BERE DI^KA

82 8 2 LEVIZJA MIGRATORE TE MOSHAT E REJA, NGA E.ZEFI Levizja migratore ne Shqiperi filloi me kolapsin e komunizmit ne vitin 1990 dheprej kesaj periudhenukkanjohurnderprerje. Nejemi deshmitare te nje fluksi te madh njerezish, qe duke filluar nga kjo periudhe ujane drejtuar vendeve te tjera si Itali, Greqi, Gjermani, Austri e deri ne Kanada apo SHBA, etj. Per vete poziten gjeografike te Korces dhe arsyeve te tjera qe do te evidentohen me pas, Greqia perben destinacionin me te mundshem per komunitetin e Korces. Keshtu, sipas vleresimeve te Federates kombetare te Punetoreve Greke dhe instituteve te kerkimit, ne vitin 1992, numeroheshin 150 mije shqiptare ne Greqi, prej te cileve 140 mije ishin ilegale. Ne nentor te vitit 1994 rreth 1/2 e imigranteve ilegale, ishin shqiptare. Ne vitin 1998 imigrantet ilegale shqiptare zinin rreth 64,9 perqind, pra me teper se 1/ 2 nga te huaj ilegale te regjistruar ne Greqi nga (OEWF)- Organizata per Punesimin e Forces se Punes. Perve9 e kesaj praktike te pergjithshme per te trajtuar materialin mbi kuptimin dhe interpretimin e levizjes migratore te te rinjte, u realizuan nje numer i madh intervistash me grupe studentesh ne Universitetin "Fan Noli" si edhe 95 intervista te rastesishme ne" plotesim te nje pyetesori, duke i specifikuar te intervistuarit ne tre grup mosha: 15-22; dhe vjec. Keto intervista u realizuan ne kater rajonet e Qarkut te Korfes: Bilisht, Erseke, Korce, Pogradec; perfshire zonat urbane dhe rurale, ne menyre qe konkluzionet e terhequra te jene sa me perfaqesuese. IteqyriirM i nje Informadoni Domethenfe (te dhena nga pyetesori) Tabelal Grup mosha Gjithsej Intervistuar Enigruar % 40,6 76,5 82,76 66,3 Tabela2 Grup mosha Enigruar 13 V2a,b* 9 % 69,2, Gjithsej ,9 87,5 79,4 Sheninv * V2 a, b Arsyet ekononike dhe pamundesi per vende pune. ne v. e origjines. Pjesa tjeter : 15-22, errigrojne per studkn dhe kuriozitet; 23-30, per studime dhe eksperience; 31-35, per studime, eksperience, bashkimfainiljar.

83 EKONOMIAdheTRANZICIONI 83 Tabela 3 Grup mosha ' ' Gjithsej Intervistuar Emigruar ne te ardhmen Emig. % 93,75. 70,6 58,6 74,7 Tabela 4 Grup mosha Intervistuar V7 a ( pranojne emig. te % perkohshem Gjithsej ,4 76,5 79,3,71,6 Shenim: * 71,6 % e te intervistuarve, ose 95,8 e te rinjve (71), te cilet parashikojne te emigrojne ne te ardhmen. Tabela 5 Grup mosha Gjithsej Intervistuar Ilegalisht % 53, ,8 58,7 Tabela 6 Emigruar 63 Trajtim miqesor jashte 30 Trajtim neutral jashte 33, Tabela 7 Emigruar Parashikojne per emigracion V3 b % ne te ardhmen * 55** Shenim: V3 b. Krijim i te ardhurave per biznes, duke menduar per krijinr biznesi ne kthim * krahasuar me 95; **krahasuarme71. Duke i perdorur burimet e ndryshme te informacionit te mesiperm si sinjale te nje harte demografike (irtbasi eshte larg se qenurit e tille ne kete moment), arrijme te hedhim drite mbi: Motivet per te emigraar ose jo prej te rinjve, si pjese e tere shoqerise Shqiptare. Eksperienca e emigranteve jashte. Mundesite per te krijuar te ardhura dhe drejtimet e perdorimit te tyre. Ndildmet e levizjeve migratore. (^fare nderhyrjesh nevojiten per te terhequr emigrantet ne vendin e origjine's?

84 84 LEVIZJAMIGRATORE TE MOSHAT E REJA, NGAE.2EFI 1. Motivet per Levizje Migratore. Historikisht levizjamigratore ne Shqiperi eshte diktuar nga gjendja ekonomike. Dalja nga izolimi ne te cilin u mbajt per nje kohe te gjate shoqeria shqiptare, beri qe per here te pare njerezit ta ndjenin vehten te lire per te levizur, duke theksuar ketu qe pjesa me sensibile eshte rinia, e cila dallohet edhe per shkallen e kuriozitetit qe ajo mbart ne vetvehte. Nga ana tjeter, ne kuadrin e lirise ekonomike te njerezve ne nje shoqeri, probabiliteti i levizjes nga te rinjte, ne kerkim te nje pune me te mire dhe me te ardhura me te larta, eshte me i madh se ai i levizjes se grupmoshave te tjera, qe u duhet te perballojne koston e kerkimit te punes ne nje mjedis te ri, shoqeruar kjo me peshen e me shume pergjegjesive te tyre ne familje. Duke analizuar pergjigjet e pyetesorit, mesohet se 66,3 perqind e te intervistuarve kane emigruar. Arsyet per ata qe nuk kane emigruar, kane qene kryesisht, pamundesi per t'u pajisur me viza; nuk iu prerntojne kushtet familjare, apo shendeti. Pjesa dermuese, 79,4 perqind evidenton gjendjen ekonomike dhe pamundesine per te gjetur pune, si arsyet kryesore te levizjes migratore, duke konceptuar ketu edhe rastet kur si destinacion i levizj es sherben nj e vend i huaj edhe kur si i tille sherben qyteti i Korces, apo qytete te tjera te Shqiperise. Keshtu, lehtesite per te hyre dhe per t'u sistemuar ne destinacion, si edhe te ardhurat financiare te siguruara ne te, krahasuar me ato ne vendin e origjines, si vend ne tranzicion, predominojne vendimin e levizjes. 74,7 % e te intervistuarve shprehen se mendojne te emigrojne ne te ardhmen. Nje pjese e tyre synojne te levizin per studime, ndersa nje pjese mbasi te perfundojne studimet. Lidhur me tipin e emigracionit 71,6 % e te intervistuarve, ose 95,8 % e atyre qe kane plan te emigrojne, shprehen se pranojne emigradonin e perkohshem. Eshte karakteristike tendenca e levizjeve ne moshat e reja, nga zonat rurale ne drejtim te qytetit, qytete te tjera brenda Shqiperise, si edhe jashte Shqiperise. Nisur nga lehtesite per te hyre dhe ato te punes, si edhe lidhjet shoqerore e miqesore, vendi me i frekuentuar si destinacion, sic kuptohet nga te intervistuarit eshte Greqia, Italia, SHBA. Po te shohim pyetesore ndare sipas grup moshave, gjejme plotesisht te pasqyruar lidhjen e motivit te levizjes me destinacionin e preferuar. Ndersa eshte karakteristike, nga ana tjeter, preferenca per te levizur nga zonat rurale drejt Korces, Durresit, Tiranes, vleresuar si oportunitete ne funksion te nje jetese me te mire per brezin e ri, koha e mbetur e jetes te te cileve eshte me e gjate, krahasuar me grupmoshat e tjera.

85 EKONOMIAdheTRANZICIONI 85 Levizja migratore motivohet nga nje sere faktoresh si: Faktoret ekonomike ku perfshihen mundesite me te mira te punesimit ne destinacion, krahasuar me origjinen; Faktoret demografike, te tille si shperndarja sipas moshes se popullsise ne vendin e origjines dhe, Faktoret politike si rastet e presioneve politike ne vendin e origj ines. Ketajane faktore qe mimd te cojne ne nje nxitje te ofertes se levizjes migratore ne potence. Kjo eshte nje potence, por qe levizja migratore te ndodhe si edhe masa e rrjedhjes migratore ne nje vend specifik varet nga kerkesa per punetore te huaj, nga njera ane, dhe nga legjislacioni i migracionit ne destinacion, ne anen tjeter. 2. Eksperienca e Emigranteve ne Destinacion. Nga te dhenat mesohet se 58,7 perqind kane emigruar ne menyre ilegale dhe jane punesuar ne pune te perkoheshme, me teper se sa jane zene ne pune me kohe te plote. Shumica e te rinjve emigrants bejne pune te pakualifikuara, ne sektore te ndryshem, kupredominojne: ndertimi; bujqesia; artizanati; pastrimi; sherbimet. Eshte karakteristike qe te intervistuarit, ndaj pyetjes nese parashikojne te emigrojne legalisht apo ilegalisht ne te ardhmen, pergjigjen se pranojne ate ilegal, duke pozicionuar, keshtu, vehten ne destinacion, ne menyre ligjore, 9ka eshte pozitive per kohen e gj ate qe te rinjte kane pas. 50% e te intervistuarve shprehen per nje trajtim miqesor; 50% e tyre per trajtim indiferent ne destinacion. Por, eshte per t'u vleresuar cilesimi per nje eksperience te pergjitheshme pozitive ne destinacion, moment ky, te i cili do te kthehemi ne piken 4 (ndikimet e levizjeve migratore). Duke kaluar ne nje analize me te thelluar dhe interpretim te te dhenave te prezantuara me siper, si edhe duke perdorur informacione te marra nga vende te tjera, qe per ne perbejne vende destinacioni te levizjeve migratore (fale korrispondences se mundshme me to), mesojme se imigrantet shqiptare, shpesh punesohen ne sektore pune intensive dhe ne ata informale; kryesisht ne bujqesi, ndertim, sherbime ne hotele dhe restorante, me te ardhura 6-30 USD ne dite, ne varesi te tipit te punes qe ata bejne, stina ne te cilen punojne, zona (Migration News 1995). Femrat merren, kryesisht, me pune shtepie, por edhe ne sektore te tjere si rrobaqepse, apo kamariere. Nje tregues i trajtimit do te ishte edhe fakti qe nuk ekziston ndonje kontrate standarte per pagen dhe oret minimale. Imigrantet perbejne nje "nengrup te

86 86 LEVIZJAMIGRATORETE MOSHAT E REJA, NGAE.ZEFI padokuraentuar", me te drejtajo ekzistente. Ata perbejne nje burim te rendesishem te ofertes se punes, qe zevendesojns punetoret greke per shembull, ne punet e pakualifikuara, ose me kualifikim te ulet, me ndikim ne demtim te shendetit, sezonale, ne tregun sekondar te punes, mjaft fleksibel ne kohen e punes dhe detyrat e kryera, me page te" ulet dhe mungese kontributesh sociale. * Nxitjet me te medha per migrim vihen re tek njerez me kualifikim te larte dhe te rinjte. * Nga pergjigjet e pyetsoreve, kuptohet qe levizja migratore e kapitalit njerezor ndikohet nga faktore te ndryshem si ngjashmeria midis vendit te origjines dhe atij te destinacionit; motivet e migracionit dhe niveli i edukimit (arsimor). * Periudhe me e gjate qe'ndrimi ne destinacion, si edhe vitet me ts njejtin punedhenes, efekt me i madh ne te ardhura. Kjo per faktin se sa me e gjate te jete kjo periudhe, aq me teper rriten nxitjet (motivet) per te investuar ne vendin e destinacionit, burime specifike njerezore. dhe * Vihen re qendrime diskriminuese (diferencuese) midis punetoreve vendas te ardhur, prej punedhenesve dhe institucioneve. * Pra konstatohet variacioni i te ardhurave prej kohes se qendrimit. * Ne mungese te statusit ligjor, ne destinacion, te rinjte e grup moshave ne studim (si9 ndodh pergjithesisht), pranojne pune te cilat vendasit, ne disa raste, nuk i pranojns,si ato te perkoheshme, me kompensim te' ulet dhe me kushte pune te papelqyeshme, te pa mbrojtur nga legjislacioni i punes. * Krahas sektoreve te mssiperm, ekonomia ilegale eshte sektor punesimi per emigrantet shqiptare. * Ne rastet kur emigrantet jans t6 suksesshem, ne perspektive, shansi mund te j ete me i mire j ashte. * Karakteristikat e profesionit dhe ato demografike, ndikojne te ardhurat si imigrante legale dhe ilegale. Pagat me te ulta te imigrantevejoligjore, shoqerohen pjeserisht me diskriminimin ne statusin e tyre joligjor, prandaj legalizimi ka njs efekt pozitiv ne te ardhurat e Imigranteve ilegale. Eshte kjo arsyeja qe 100% e te intervistuarve, te cilet pohojne se plani i tyre eshte te emigrojne ne te ardhmen, pergjigjen se pranojne emigrimin legal. Punedhenesit mund te manifestojne force mbi punetoretj o legale, per shkak te frikes se ketyre te fundit ndaj policise dhe frikes se kthimit ne origjine, 9ka do te thote se imigrantet ligjore, nga ana tjeter, mund te fitojne paga me te larta. nga: Pra, sic kuptohet, plani i te rinjve per t'u kthyer ne vendin e origjines varet * Si, ne 9fare msnyre' i riu shqiptar eshte organizuar ne destinacion (duke

87 EKONOMlAdheTRANZICIONI 87 pasur ketu parasysh gjetjen e punes nepermjet shokeve, te afermve, apo shkollimi ) * Sa e ka arritur ai qellimin per te cilin ndodhet ne" destinacion. Keto parametra mund te jene pozitive ose negative. 3. Mundesite per te krijuar te Ardhura dhe Drejtimet e Perdorimit te Tyre Duke analizuar te dhenat e grumbulluara mbi te ardhurat e siguruara prej te rinjve ne emigracion, dalin qarte disa destinacione te perdorimit te tyre: a -konsumjashteprej emigrantit; b - kursim dhe dergesa si remitanca ne Shqiperi; bl-konsum nga familja; b2- kursim ose investim ne raste prone apo institucione financiare. Nga te intervistuarit 41 % e tyre deshmojne se nje pjese modeste e te ardhurave nga emigracioni investohet ne aktivitete produktive, si per hapje biznesi, pjesa dermuese perdoret per konsum vete apo nga familja, dhe rralle per te mos thene fare, mund te ndodhe qe te perdoren per zhvillimin e fermes. Kjo shpjegohet me faktin qe grupmoshat ne studim perfshijne adoleshencen qe ka mangesi ne menyren e miradministrimit te te hollave, 9ka ben qe kontributi i grup-moshes ne te ardhurat prej emigracionit, te jete me i vogel se i grupmoshave te tjera. Mungesa e infrastruktures dhe lehtesive te tjera, cenon edhe mundesite e komunikimit midis aktoreve ne komunitet, ne zonat rurale ne vecanti. Nga ana tjeter, 71 % e te intervistuarve pergjigjen se parashikojne te emigrojne ne te ardhmen, duke percaktuar si destinacion jashte Greqine, SHBA e ndonje tjeter dhe brenda Shqiperise Korcen, Tiranen e Durresin. Pra fluksi i madh i rrjedhjeve ne te rinjte prej zonave rurale nga njera ane, dhe mungesa e deshires per te investuar ne ferme nje pjese te te ardhurave prej emigracionit, nga ana tjeter, perben fokusin e perqendrimit ne perpjekje te gjetjeve pozitive ne trajtimin dhe percaktimin e perparesive te zhvillimit rural dhe per zhvillimin e ekonomise shqiptare ne pergjithesi. (referat per levizjen migratore nga zonat rurale). Pra, aktualisht vihet re mungesa e ndjeshme e moshave te reja ne fshat, por po t'i shtojme kesaj edhe mungesen e investimeve prej remitancave, sa shpresedhenes eshte zhvillimi i ketij sektori ne nje perspektive te afert (pa folur ketu per probleme te tjera qe nuk kane te bejne me fenomenin, te cilin ne trajtojme ne kete takim).

88 88 LEVIZJA MIGRATORE TE MOSHAT E REJA, NGA E.ZEFI Nje problem tjeter qe evidentojme duke trajtuar kete 9eshtje, ka te beje me faktin qe rrugetjo zyrtare, informale, me teper se sa sektori zyrtar bankar perdoren per dergimin e te ardhurave prej destinacionitne vendin e origjines. Pra: perdorimi i te ardhurave ne sektore produktive dhe reforma e sistemit bankar, lehteson dhe rrit efektivitetin e perdorimit te te ardhurave. Mundesite e krijimit te te ardhurave dhe rritjes se tyre varen nga vendi i destinacionit. Duke pare se levizja e moshave te reja drejt Kanadase, SHBA-s ze nje vend te konsiderueshem, eshte me vend te percaktohen disa faktore qe 9ojne ne rritje te perfitimeve prej emigranteve ne to. * Pasi mberrijne ne destinacion, imigrantet kerkojne njohje te gjuhes, traditave dhe te natyres se tregjeve te punes dhe keta faktore cojne ne rritje te fitimeve (marrjeve) te tyre. * Keto te ardhura priren te jene me te larta per njerezit me te shkolluar, me me teper eksperience pune ne vendin e origjines, dhe vecanerisht, me me teper eksperience pune ne SHBA. Gjithashtu, Chiswik (1991) thekson ndikimin e permiresimit te njohurive gjuhesore, 9ka eshte ne varesi te nivelit te shkollimit si faktor percaktues ne te ardhurat, duke nenvizuar ketu rendesine me te madhe te njohjes se gjuhes se shkruar. Me kalimin e kohes ne destinacion, emigranti merr keshtu, nje page te pershtatshme me aftesite e tij/saj. * Ndersa, nese i referohemi rastit te te riut qe emigron ne Greqi, kur ai ben nje pune per te cilen aplikon edhe punetori grek, paguhet me shume se sa kur ben nje pune per te cilen vendasi nuk paraqet (tregon) ndonje interes. Grupmoshat e reja, ashtu si edhe pjesatjeter dermuese e emigranteve Kor9are ne Greqi, pranojne pune te pakualifikuara, keshtu eksperienca nuk 9on ne page me te larte. Shumica e tyre nuk qendrojne mjaftueshem ne pune per eksperience, per te perfituar ndonje diferencim. Nga bisedat me grupe te ndryshme te rinjsh, mesohet se nje pjese e te rinjve emigruan ne Greqi per te mbijetuar. Kjo do te thote qe, ne periudhe te shkurter, synimi i tyre ishte te gjenin nje pune per te siguruar nje burim te ardhurash, per te ndihmuar vehten dhe familjet, per te mbijetuar dhe jo pretendimet ne page. Faktoret socialdemografike dhe eksperienca e tregut te punes mund te ndikojne ne page si eksperienca ne drejtim te edukimit, njohje e gjuhes greke, periudha e qendrimit ne destinacion si edhe vitet e punes me te njejtin pronar. Keta faktore, ka te ngjare, te jene ndikuesit kryesore te pages ne Greqi. Statusi ligjor nuk ka ndikim direkt ne normen e pages. Pra, ne rastin e tregut grek te punes, 9fare imigranti shqiptar sjell me vete ne kuptimin e kapitalit njerezor, ose 9fare mund te arrijne me te mberritur ne destinacion, si per shembull njohjen e

89 EKONOMIAdheTRANZICIONI 89 gjuhes, nukka ndikim ne pagen qe merr qe merr aty. Ato ndikojne, porjo dukshem. Te rinjte e punesuar ne ndertim, prodhim, sherbime, kane me shume te ardhura se ata ne bujqesi- sektori me pak i paguar ne Greqi. I riu shqiptar, i cili ben pune qe edhe ai grek do t'i deshironte, paguhet me shume se ne rastin e punes ne sektore ku punetori grek nuk aplikon. Sidoqofte, edhe ne rastin e pare, shqiptari paguhet me pak se sa punetori grek, duke perbere keshtu, nje rast diskriminimi. Atehere, keto te ardhura, ne duart e grupmoshave te rastit tone ne studim, destinohen ne pjesen me te madhe per konsum; dhe nje pjese e tyre per investime ne aktivitete biznesi, duke munguar rastet e gadishmerise per te investuar ne nj.e.b. 4. Ndikimet e Levizjeve Migratore Nepermjet trajtimit te problemeve te mesiperme ne bejme evidencen e rendesise se levizjes migratore ne Shqiperi, duke kristalizuar ndikimet pozitive, por edhe ato negative te levizjes te te rinjve. Perfitimi i eksperiences per te gjetur pune nga njera ane, si edhe mundesia per te hapur nje biznes ne kthim, nga ana tjeter, jane ndikime pozitive te evidentuara prej pyetesorit. Vendimi per te emigruar duhet te merret duke analizuar variablin kyc qe ndikon ne te, pra koston e emigracionit, sqaruar ne pjesen e pare te materialit. Pra per te rinjte e papune ka rendesi zgjidhja midis dy alternativave: te qendrojne ne vendin e origjines dhe te presin per te gjetur (te vihen ne kerkim) nje pune, apo te shkojne perkohesisht jashte dhe ne kthim, te kerkojne pune? Kjo perzgjedhje, krahas variablit kyc, percaktohet nga faktore te tjere qe ndikojne levizjen migratore si per shembull, pagat relative, norma e papunesise ne vendin e origjines dhe destinacionit. Tradicionalisht, modeli i levizjes migratore tek ne, eshte percaktuar nga krahasimi i pagave dhe mundesive per pune ne Shqiperi dhe jashte dhe, ne disa raste, ngapretendimet per shkollim jashte. Keshtu, duke bere analizen e kostos nepermjet 'irr' ne rastet kur me kthimin ne vendin e origjines rriten shanset per pune (mbas nje eksperience te perfituar), si edhe per hapje te ndonje aktiviteti biznesi, e thene e permbledhur, rriten mundesite per pune dhe paga ne vendin e origjines, rritet vlera afat gjate e nje periudhe emigrimi te perkohshem, dhe kjo rrit raportin e te rinjve te pa pune, te cilet zgj edhin te emigrojne. per kategorine e pjeses se kthyer nga emigracioni dhe te asaj qe nuk ka qene ne emigracion, por lidhur me mundesine per te hapur nj e aktivitet biznesi, 41 % e te

90 9 0 LEVIZJA MIGRATORE TE MOSHAT E REJA, NGA E.ZEFI, intervistuarve shprehen se emigranti i kthyer e ka me te larte kete mundesi. Levizja migratore ka qene nje faktor i rendesishem ne drejtim te plotesimit te disa kerkesave ne permiresim te nivelit te jeteses se njerezve gjate tranzicionit shqiptar drejt ekonomise se tregut, duke theksuar ketu, rolin potencialisht pozitiv te emigracionit te perkohshem dhe koston e emigracionit afat-gjate per vendin e origjines. Kjo kosto rendohet kur mesohet se te rinjte dhe njerezit e kualifikuar zene peshen specifike me te madhe ne fluksin e levizjes migratore. Duke u perqendruar ne rezultatet e seksionit te pyetsorit mbi levizjen e te rinjve prej zonave rurale, si edhe ne bisedat me studente per kete ceshtje, pjesa dermuese e tyre parashikon levizjen drejt qyteteve, apo jashte" Shqiperise, si perspektiven e tyre dhe paraqesin mungesen e deshires se investimeve, ne permiresim te fermes. Duke i shtuar kesaj te fundit problemin e krijuar me ndarjen ne siperfaqe te vogla te tokes, si edhe shperndarjen e tyre ne disa pjese per nje bujk, konstatohet fenomeni i mungeses te te rinjve ne zonat rurale te komunitetit. Vihet re, krahas te tjerave, nje prirje e nderprerjes se studimeve duke gjetur zgjidhje emigracionin, ndersa nje pjese realizon levizjen, duke krijuar mundesi studimi jashte. Nderhyrjet per ekuivalentim diplome do te' ndikonin disi ne pakesimin e ketij fluksi levizjeje. Duke kaluar hap mbas hapi ne gjithe segmentet ku ndjehet levizja migratore, ndeshim "emigrimin e trurit". Duke patur parasysh qe te rinjte perbejne ate pjese te popullsise mejetegjatesi me te madhe ne te ardhmen, kuptohet boshlleku qe iu krijohet vendeve te origjines nga levizja migratore, dhe kostoja qe ato duhet te perballojne. Niveli aktual i zhvillimit ekonomik rrit varesine prej faktoreve natyrore. Eshte kjo nje arsye per levizjet nga zonat malore ne ato fushore, nga ato fushore drejt qyteteve dhe levizjetjashte Shqiperise. Dukepercaktuar Tiranen si nje alternative shkollimi, argumentohet nga te rinjte studentore se: a- ka me shume mundesi perzgjedhjeje ne dege te ndryshme; b- rritet pavaresia e tyre; c- krahas shkolles realizohet pergatitja per jeten. Duke qene se rinia eshte me e predispozuar te suportoj e te rene, menyren bashkekohore te konceptimit dhe organizimit te jetes, ne vendin e origjines, vihen re perfitimet e pjeses se kthyer nga emigracioni. A. Ndikimet pozitive reflektohen ne: - Konceptimin bashkekohor te jetes; - Kalimin nga familja patriarkale ne ate bashkekohore; - Krijimin e marredhenieve te respektit reciprok midis bashkeshorteve; - Menyren e veshjes;

91 EKONOMIAdheTRANZICIONI 91 - Kremtimin e festave te ndryshme; -Arsimimin; - Domosdoshmerine dhe rendesine e lidhjes me Internet; - Kerkesat per ekuivalentim diplome. B. Ndikimet negative pasqyrohen ne: - Lindjen e problemeve sociale; - Mundesi me te medha ekspozimi te te rinjve ndaj fenomeneve si: droge, apo semundjeve seksualisht te transmetueshme; - Mungesen e moshave te reja ne Shqiperi, dhe ne zonat rurale; - Emigrimin e trurit; - Rastet e nderprerjes se shkollimit; - Veprime ilegale si pasoje e qenies ilegalisht ne emigracion. Duke e marre analizen e deritanishme ne kete material, vetem si nje perpjekje ne fillimin e nje pune ambicioze kerkimore e studimore, per nje problem kaq te rendesishem dhe te spikatur te periudhes se tranzicionit, si9 eshte levizj a migratore, do te ishte me vend te hidhej drite mbi disa nderhyrje per permiresime ne ato segmente, te cilat deri tani perbejne nje arsye me teper per levizjen migratore te rinise, si pj ese e gj ithe shoqerise shqiptare, apo behen shkak per kostot e larta te emigracionit, ne destinacion. 5. fare Nderhyrjesh nevojiten per te kufizuar dhe/ose terhequr Emigrantet ne Vendin e Origjines? Pa menduar qe po ofrpjme celesin e zgjidhjes per fenomenin e migracionit, sepse kjo nuk i takon nje strategjie apo elementi te vetem, por eshte rrjedhoje e nj e teresie faktoresh, rendisim disa drejtime te terhequra si me teper domethenese prej intervistave me studente, apo pergjigjeve te pyetesoreve. Nderhyrja e shtetit per: * Te lehtesuar proceduren e pajisjes me viza; * Permiresime te nevojshme ne legjislacion, ne mbrojtje te te drejtave te emigranteve; * Gjetja e menyrave per te inkurajuar emigrantet te kthehen ne origjine; * Mundesite per kontakte me te rinjte emigrants ne vendin e destinacionit per shkembim informacioni te vazhdueshem mbi gjendjen dhe mundesite e zhvillimit ne Shqiperi; a- Lidhja me Internet, domosdoshmeri komunikimi per Korcen; b- Mundesite potenciale te aeroportit ne Kor^e. * Krijimi i nje klime pozitive per inkurajimin e biznesit te vogel dhe te mesem ne Shqiperi, nepermjet nxitjes se investimeve, realizuar prej permiresimeve ne

92 92 LEVIZJAMIGRATORE TE MOSHAT E REJA, NGAE.ZEFI sistemin taksativ dhe bankar dhe garantimi i kuadritte nevojshem ligjor; * Inkurajimi i zhvillimit rural nepermjet permiresimeve lidhur me ndarjen e tokes, ato ne infrastrukture dhe krijimin e lehtesive te tjera per nje mirekuptim ne rritje midis aktoreve te ndryshem ne komunitet, 9ka do te orientoje kete sektor drejt evidentimit dhe orientimit te zhvillimit ekdhomik, ne varesi te avantazheve disponuese dhe jo thjesht ndjekje e metodave dhe prodhimeve tradicionale; do ta ktheje sektorin rural ne sektor atraktiv per te rinjte dhe bujqesine nje perparesi reale per ekonomine shqiptare ne teresi. * Perpjekje reale per ekuivalentim diplome te Universiteteve Shqiptarejashte. Ne analize te fundit, nje analize e vetme nuk mund te jete e pershtateshme. Por, nje hap ne drejtimin e duhur, ngelet rritja e mobilizimit te burimeve te brendshme prej nga varet rritja afatgjate dhe mireqenia ekonomike e permiresuar, si ne gjithe ekonomite e tjera ne tranzicion, duke u krijuar keshtu, nje terren premtues per suksese ne: a- Inkurajimin e zhvillimit ekonomik; b- Hapjen e vendeve te punes; c- Ristrukturimin e sistemit bankar; d- Permiresime te sistemit taksativ; e- Lehtesim ne profeduren e pajisjes me viza (ne shmangie te levizjeve ilegale);. f- Inkurajim i biznesit te vogel dhe te mesem; h- Forcim i rendit dhe nxitj e e investimeve. Literatura: ASECU-Proceedings of the first International Conference on Recent Economic Developments and Problems in the Transition Economies, fq Albanian Center for Economic Research (1995), Small Business Survey in Albania, Tirana. Borjas G. (1987) "Self Selection and Earnings of Immigrants", American Economic Review 77, fq, Chiswick B. (1978 0" The Effect ofamericanisation on Wages of Legalised Immigrants " International Migration Review 27, fq Chiswick B. and Miller p (1999) " Language Skills and Earnings Among Legalised Aliens", Journal of Population Economics, 12(1), fq Dominick Salvatore. International Economics. Second Edition. INSTAT-Qarku Korge. Zefi E- Pyetesor mbi levizjen migratore: Nentor-Dhjetor komuniteti i Korges.

93 EKONOMIA dhe TRANZICIONI 93 BLERESIT E PRONAVE NE SHQIPERI Prof. Yair BARANES1 Hyrje Behet pyetja: Si te blejme autovetura dhe prona te tjera te luajtshme ne nje menyre sa me te sigurte? Kete na e tregojne: Ligji Nr "Per Sigurimin e Detyrimeve" i miratuar nga Parlamenti Shqiptar, me date 18 Tetor, 1999 si dhe Regjistri i Barreve Siguruese (Tel/Faks: ). Ky ligj perben nje pjese te rendesishme te zhvillimeve qe Shqiperia po perjeton ne fushen e kreditimit. Qellimi i pergjithshem i ligjit eshte te nxise dhenien e kredive nga kreditoret. Ky ligj synon arritjen e ketij qellimi nepermjet nje mekanizmi qe lejon perdorimin e pronave te luajtshme, te huamarresit, nga ana e kreditoreve, per te siguruar huate e tyre. Sigurimi i huase nepermjet pronave te luajtshme do te thote qe, ne rast te pamundesise se huamarresit, per te ripaguar huane, pronat e tij te luajtshme i merren dhe i shiten. Kjo lloj huaje quhet "hua e siguruar", ndersa prona e luajtshme qe perdoret per te siguruar huane quhet "kolateral". Nderkohe qe ligjijep nje mjedis bashkekohor per zhvillimin e tregut te kredive ne Shqiperi, ai paraqet dhe probleme te reja ne lidhje me administrimin e prones se luajtshme per publikun e gjere. Ky artikull diskuton rreth rreziqeve te reja qe bleresit e pronave te luajtshme duhet te perballen, bazuar ne kete ligj, ne menyre qe te mos humbin pronen qe kane blere. Njoftimi publik dhe problemi i perparesise Si9 u tha me siper, kolaterali perben siguracionin e vertete te huase. Ne rast se ai mbetet nen zoterimin e huamarresit, rreziku eshte qe huamarresi te priret me vone per t'ia shitur nje bleresi. Nese me pas huamarresi nuk arrin te kthej huane dhe huadhenesi perpiqet te marre dhe te shes kolateralin, ekziston mundesia qe ai te has ne kundershtim nga bleresi, i cili e ka blere ate nga huamarresi2. Ne kete rast kemi te bejme me nje pyetje te veshtire mbi Profesor, Shkolla e Magjistratures, Tirane. Ne kete rast, huamarresi dhe shitesi eshte i njejti person.

94 94 BLERESIT E PRQNAVE NE SHQIPERI, NGAY. BARANES perparesine; huadhenesi kerkon te marre pronen e luajtshme, meqenese eshte kolaterali i tij. Nderkohe qe bleresi kerkon ta mbaj ate, meqenese ka paguar 9mimin e plote te shitjes se tij. Per t'i dhene zgjidhje kesaj mosmarreveshje Qeveria shqiptare vendosi te krijoj nje regjister te ri dhe te siguroje rregullat e perparesise ne' rast konflikti rreth se njejtes prone. Emri ligjor i tij eshte Regjistri i Barreve Siguruese. Per me teper, Ligji siguron qe, nese huadhenesi kerkon te ruaj perparesine e tij mbi kolateralin, ne konflikt me nje bleres pasardhes te prones, huadhenesi duhet te beje nje njoftim publik rreth tij, duke regjistruar kerkesen e tij ne Regjistrin e Barreve Siguruese.3 Nese huadhenesi nuk jep njoftim publik rreth te drejtes se tij dhe nese nje bleres e ka blere kete" prone, bleresi do tejete krejtesisht i cliniar nga pretendimet e huadhenesit. Ajo cfare del e qarte nga diskutimi i mesiperm eshte qe, ne Shqiperi bleresit duhet te kontrollojne Regjistrin e Barreve Siguruese per t'u siguruar qe prona, te cilen do te blejne, nuk eshte perdorur si kolateral.4 Bleresit e prones Per te lehtesuar veprimtarite tregtare dhe per te mos e demtuar ate, duke i detyruar bleresit te kontrollojne Regjistrin e Barreve Siguruese kur nuk eshte e nevojshme, ligji e ndan pronen e luajtshme ne dy grupe kryesore: prona te luajtshme te inventarizuara dhe prona te luajtshme jo te inventarizuara. Bleresit e matlrave te inventarizuara dhe jo te inventarizuara Malli i inventarizuar eshte prone e luajtshme, qe sbitet nga bizneset e rregullta. Per shembull, nje televizor i shitur ne nje dyqan qe tregton televizore si pjese te biznesit te tij, perben nje mall te inventarizuar. Malli jo i inventarizuar eshte prone e luajtshme qe nuk shitet nga bizneset e rregullta. Per shembull, nje televizor qe nje person i shet shokut te tij privatisht, nuk perben mall te inventarizuar. Sipas ligj it, bleresit e pronave te luajtshme te inventarizuara nuk i kerkohet te kontrolloje Regjistrin e Barreve Siguruese. Edhe ne rastin kur ekzistoe nje regjistrim ndaj kesaj prone, edhe ne rastin kur kjo prone eshte kolateral, bleresi i kesaj prone eshte pronari i ligjshe'm i saj. Keshtu, per shembull, nje person qe shkon ne nj e dyqan gj ate oreve te zakonshme te punes dhe blen nj e lavatriye, do 3 Sistemi eshte shume i ngjashem me sistemin e Hipotekes. Sigurisht, nje nga ndryshimet kryesore eshte1 se ndersa ns regjistrin e Kipotekes kredidhenesit pretendojne pasurine e paluajtshme si? eshte toka apo banesat, ne regjistrin e Barreve Siguruese kredidhenesit pretendojne pasurite e ltiajtshme si: autorbjetet. 4 Ashtu sip do te tregohet me tutje, kjo nafc perben rastin kur eshte kryer inventarizimi.

95 EKONOMIAdheTRANZiCIONI 95 te jete zoteruesi i plote nese paguan cmimin e saj te shitjes edhe ne rastin kur bleresi eshte ne dijeni qe ekziston nje regjistrim ndaj kesaj prone.5 Perfundimi eshte qe, kur bleresit blejne prona te luajtshme qe jane te inventarizuara, ata nukkane nevoje t'i referohen Regjistrit te Barreve Siguruese. Situata paraqitet ndryshe kur bleresit blejne prona te luajtshme jo te inventarizuara. Ne kete rast ata duhet te jene me te kujdesshem. Sipas ligjit, bleresit ne kete rast duhet te kontrollojne Regjistrin e Barreve Sigurues. Keshtu, per shembull, nje bleres qe blen nje automjet nga nje shok duhet te kontrolloje Regjistrin e Barreve Siguruese. Duke qene se automjeti eshte blere nepermjet nje shitje private dhe jo si pjese e nje transaksioni te rregullt biznesi, ai nuk eshte i inventarizuar dhe nje huadhenes, qe ka regjistruar nje njoftim prane Regjistrit te Barreve Siguruese para se bleresi ka blere automjetin, mund te paraqitet dhe te marre pronen nga ky bleres. Perfundimi eshte qe, ne rastet e blerjes se pronave te luajtshme jo te inventarizuara, bleresit duhet te kontrollojne Regjistrin e Barreve Siguruese per t'u siguruar qe nuk ekziston asnje regjistrim, kundrejt prones qe ata deshirojne te blejne. " Pronat e luajtshme jo te inventarizuara, me vlere me pak se 40,000 Leke (te reja) Ligji permban nje kusht te vecante per te shmangur veshtiresite e panevoj shme per bleresit. Ne rastin kur prona e luajtshme, e blere, ka vlere me pak se 40,000 Leke dhe nuk eshte e inventarizuar, bleresi eshte zoterues i ligjshem edhe nese ekziston nje regjistrim kundrejt kesaj prone. Megjithate, kjo mbrojtje nuk ekziston me kur bleresi eshte ne dijeni te ekzistences se regjistrimit, kundrejt prones qe aideshirontebleje. Si mund te kontrollohet prona qe blini. * Njoftimi D prane Regjistrit te Barreve Siguruese dhe Detyrimi Me qellimin e marrjes se informacionit rreth regjistrimeve te mundshme, rregullat e Regjistrit te Barreve Siguruese percaktojne qe, nje person duhet te kontrolloje Regjistrin ebarreve Siguruese, dukeplotesuarnjoftimind. Kynjoftim eshte nje kerkese per informacion nga Regjistri i Barreve Siguruese dhe kushton 500 Lek. Pro9edurat zgjasin rreth minuta dhe personi qe ka dorezuar kerkesen merr nje dokument zyrtar, me rezultatet e kontrollit nga Regjistri i Barreve Siguruese. 5 Bleresi vepron ne mirebesim. Kjo, sepse sipas Ligjit paraja e paguar nga bleresi per blerjen e kesaj prone zevendeson makinen larese dhe behet kolateral i ri i kreditorit te me'parshem.

96 9 6 BLERESIT E PRONAVE NE SHQIPERI. NGAY. BARANES * Si plotesohet Nioftimi D? Plotesimi i kerkeses eshte fare e thjeshte, por ka disa rregulla qe duhet te ndjeke cdonjeri. * Numri serial i prones-- Kontrollo numrin serial Ligji paraqet nje liste me 10 zera te pronave te cilat ne rast se jane perdorur si kolateral, huadhenesi duhet te regjistroj numrin e dhene nga prodhuesi.6 Ky numer quhet "numer serial" i prones se blere. Bleresit e ketyre llojeve te pronave duhet te kontrollojne numrin serial te kesaj prone. Ne hapesiren e numrit serial ne Njoftimin D, bleresi duhet te shenoj numrin serial te prones qe synon te blej. Stafi punonjes i Regjistrit te Barreve Siguruese do vendos numrin ne sistem dhe ky i fundit do te perpiloj nje raport qe tregon nese ka regjistrime me kete numer. Nese raporti tregon qe prona ne fjale eshte perdorur aktualisht si kolateral, bleresi nuk duhet t'a bleje ate. Megjithate, nese raporti paraqet qe nuk ka regjistrime kundrejt kesaj prone te vecante, bleresi mund ta bleje ate. - Kolaterali i pergiithshem- Kontrollo emrin e shitesit Ligji parashtron qe, pronat qe nukjane ne listen e permendur me siper, duhet te regjistohen me emrin e personit qe zoteron pronen.7 Bazuar ne kete, nese nje bleres blen pronen e luajtshme, e cila nuk eshte ne liste,8 ai duhet te kontrolloje nese ekzistojne regjistrime ne emer te personit qe perpiqet t'ia shese atij.9 Pasi bleresi kaplotesuar Njoftimin D me emrin e shitesit, punonjesi i stafit te Regjistrit te Barreve Siguruese do e regjistroj kete informacion ne kompjuter dhe do pergatis nje raport me te gjitha regjistrimet qe ekzistojne ne emer te shitesit. Nese raporti permend se ekziston regjistrim ne emer te shitesit, bleresi nuk duhet ta bleje ate. Nese nuk ekziston ndonje regjistrim ne emerte shitesit, bleresi mund te blej e pronen. Perfundim Ne rastet kur shqiptaret deshirojne te blejne automjete dhe prona te tjera te luajtshme, ata duhet tejene te kujdesshem, nese nuk duan ta humbasin kete prone. Ata duhet te kontrollojne Regjistrin e Barreve Siguruese per t'u siguruar qe nje prone e tille nuk eshte aktualisht e perdorur si kolateral. Veprimi ne kete menyre eshte fare i thjeshte dhe jo i kushtueshem e qe mund te ndermerret nga 9donjeri. 6 P.sh., automjetet, motofikletat, traktoret, kamiongt, aeroplanet etj. Per listen e plote shih Rregulloren e Rregjistrit. 7 Ne kete rast do te jete huamarrgsi. 8 Nje shembull mund te jete pikture e shtrenjte ose nje impiant stereo i shtrenjte. 9 Ne kete rast, huamarresi dhe shitesi jane i njejti person.

97 EKONOMIAdheTRANZICIONI 97 ECURIA E TREGUT FINANCIAR NE MAL TE ZI Nga MSc Mark GJOKAJ1 NeMalteZi, dukefilluarprej vitit 1945,janepercaktuardhevendosurdisa here drejtimet dhe programet zhvilluese te sistemit shoqeror, politiko- ekonomik, social etj. Duke pas parasysh se qellimi i ketij punimi eshte zhvillimi i tregut financiar ne Mai te Zi ne ne kete punim do te kemi parasysh periudhen e fundit te ashtuquajtur periudhen e tranzicionit, dmth. keto dhj ete vitet e fundit. Pak histori Ne Mai te Zi, proceset e transformimit te sistemit ne pergjithesi jane nje kompleks i gjere, te cilat perkah rendesise, rolit dhe nderlikueshmerise i tejkalojne reformat e deri tanishme. Si qellim paresor i transformimit te ekonomise se Mali te Zi merret hyrja ne boten e ekonomise se tregut dhe demokracise politike. Bazen e ketyre e perben transformimi drejtues organizativ financiar dhe transformime te tjera ne sistemin ekonomik. Ky proces percillet, gjithashtu, me pro9eset e privatizimit si pjese themelore te reformave ekonomike por te cilat kerkojne dhe rolin e ri te shtetit ne formimin dhe zhvillimin e ekonomise se tregut. Me shfaqjen e kapitalit shoqerore ne treg, cka do te thote stimulim i shitjes dhe i blerjes te aksioneve te brendshme, jane arritur efekte te dukshme ne pro9eset e privatizimit; eshte ringjallur tregu i kapitalit duke krijuar tregje te kapitalit te huaj dhe mundesi hyrje ne tregun e tregtise nderkombetare. Kjo do te thote qe tranzicioni i sistemit ekonomik eshte nen kontrollin e shtetit, ne kushtet e ekonomise tregtare dhe, formon e mundeson, njekohesisht, zhvillimin e infrastaiktures financiare. Qrganizimi, struktura dhe veprimtaria e tregut financiar ne Mai te Zi jane rregulluar me ligjet e tregut financiar. Nese marrim vitin 1996 si date te fillimit te tregut financiare atehere mund t'i kemi parasysh prirj et e zhvillimit pozitiv dhe atij negativ. Ne kete kohe ne kuvendin Specialist ne fushen makrofinanciare, Tuz, Mali i Zi (Shen. i Red.)

98 9 8 ZHVILLIMIITREGUT RNANCIAR NE MAL TE ZI, NGA M. GJOKAJ federativ u prune shume rregulla te sistemit te ri financiar, dhe po kete vit ligji mbi ndermarrjet. Me pas u fiit ligji i transformimit pronesor, reviziomit te te dhenave te kontabilitetit, te cilat duhet te permiresojne suazen instititucionale per zhvillim me te shpejte te tregut fmanciare. Mirepo ne federaten jugosllave gradualisht u grumbulluan faktore te shumte dhe te ndryshem politik dhe ekonomik " defi9itore" keshtu qe i tere zhvillimi mori drejtim negativ, deri te lufta per interesa dhe aspirata ne emer te federates. Ne vitin 1997 politika monetare vendosi per qendrueshmeri te valutes, te 9mimeve dhe masave te tjera monetare. Grupi i pare i ketyre masave ishte i drejtuar te transaksionet devizore te bankave dhe operacionet shit-blerese te bankes qendrore (ne suaze te bankes popullore jugosllave) ne tregun e hapur ku, do te siguronte stabilizim te 9mimeve dhe te kursit. Po ashtu, ishin te perllogaritura masat ne venien e likuiditetit te sistemit bankar, konvertimi ne letra me vlere ne afat te shkurter i gjithe kerkesave te bankes qendrore nga bankat. Mase tjeter ishte dhe formimi i shkalle-interesit ne menyre te lire i bankave depozituese ne tregun financiar, ne ate menyre qe, banka qendrore t'i perkrahte ato subjekte financiare (banka) te cilave iu lejohen shitjet sipas politikes propozuese te bankes qendrore. Mundesite e zhvillimit te tregut financiar ne Mai te Zi Tregu financiar ne Mai te Zi, ne pergfithesj nuk eshte i zhvilluar.- Ky perfondim ne fillim bazohet ne keto fakte: ne pergjithesi kjo eshte karakteristike e shume tregjeve ne tranzicion (emerging market); kjo duke pasur parasysh numrin e banoreve, vellimin e mases se parase, te ardhxirat kombetare, prodhimin shoqeror dhe institucionet financiare. Gjithashtu numri i transaksioneve financiare, ne krahasim me tere masen e tregut te parase, eshte i padukshem; dhe mbizoteron struktura e tregut te parase. Element tjeter eshte cilesia e infrastruktures financiare qe eshte shume larg nga ajo e tregjeve te zhvilluara. Karakteristike tjeter eshte se, institucionet bankare, ne menyre tradicionale, jane monopoliste, anemike, te shtrenjta dhe joefikase. Si pasoje e te gjitha ketyre tipareve sektori jobankar eshte i ngadalshem dhe i paorganizuar. Zhvillimi i struktures financiare ne kohen e sotme te zhvillimit matet, gjithashtu, me pjesemarrjen e-institucioneve financiare jobankare. Ne tregje te zhvilluara p.sh.: ne Amerike sektori jobankare mban 67 % te kursimeve financiare; ne Japoni dhe Angli di9ka me pak, kurse ne Gjermani 73 %. Ne Jugosllavi kjo pjesemarrje jobankare eshte afer 10 %, 9ka do te thote se edhe tregu financiar ne Mai te Zi akoma si pjese e ketij tregut ka kete perqindje.

99 EKONOMIAdheTRANZICIONI 99 Reforma e sistemit ekonomik ne pro9eset e tranzicionit, e kalimit ne ekonomine e tregut eshte e pamundur pa pjesemarrjen e tregut financiar. Nderrimet, kahjet "euforite" ne tregun financiar, si dhe nderrimet ne tere tregun rrjedhin ne dy drejtime te kunderta: (1) forcim apo rritje te infrastruktures dhe mekanizmave te tregut dhe, (2) zvogelim i nderhyrjes shteterore. Ristrukturimi i ekonomive ne tranzicion, ekonomikishtjoefikase, teknologjikishtte vjetersuara, teresisht te leshuara dhe te paorganizuara eshte domosdoshmeri ne kohen e integrimeve europiane. Ketu kemi te bejme me pro9ese afatgjate, te dlat ne menyra te ndryshme ndeshen ne pengesa te shumta (njera prej tyre eshte dhe tregu financiare i pazhvilluar). Ristrukturimi i ketyre ekonomive nuk mund te behet vetem ne baza kreditore por as ne baza te kredive te kapitalit. Gjithashtu, ristrukturimi nuk mund te behet pa strukture te re financiare, e cila mund te ndertohet vetem ne mjedisin e ri, i cili bazohet ne keta faktore: ne pronen private, e jo ng ate shteterore; ne tregun e lire, te hapur e jo ne ate te' mbydhur; ne sigurimin politik dhe juridik; ne mjedisin e zhvillimit ndermarres te "biznesit"; dhe ne ristrukturimin e institucioneve financiare-bankave. Kushtet ne te cilaf eshte zhvilluar tregu financiar Tregu financiar ne Mai te Zi filloi te formohet dhe "ndertohet" ne kushte dhe rrethana te cilat uperngjajne kushteve dhe "mundesive" te zhvillimit te tregjeve financiare, te sistemeve te shteteve real-socialiste, pra shteteve ne tranzicion. Shume prej ketyre shteteve sot sillen perreth shteteve te zhvilluara ekonomike, te cilat e kane te ndertuar mire strukturen financiare dhe institucionet e ekonomise se tregut. Keto shtete e kane te ndertuar strukturen e tregut financiare krahas zhvillimit ne teresi, ku pothuaj ne cdo rast ndodhin nderrime evolutive. Tregu financiar ne Mai te Zi formohet ne kushte relativisht te vogla te zhvillimit te shkalles se produktit shoqerore dhe renies se prodhimit dhe faktoreve tjere sasior te ekonomise; 9ka eshte karakteristike e pergjithshme negative e levizjeve dhe zhvillimit te tranzicionit ne shume shtete, Konstatojme se reformat e deritanishme per te reformuar sistemin financiar ne drejtim te sanksionit te bankave te medhajane ngelur disi mbrapa, kjo paso nderrimet pronesore, kane grumbulluar deficite te strukturave te ndryshme, si brenda ashtu edhe jashte te ashtuquajturave struktura jolikuide, me pengesa dhe plasmane te papaguara. Problemi i pergjithshem ne Mai te Zi por, edhe ne shtete tjera ne tranzicion eshte si te rregullohet huaja dhe borxhet e vjetra te papaguara te institucioneve

100 100 ZHVILLIMIITREGUT FINANCIAR NE MAL TE ZI, NGA M. GJOKAJ fmanciare. Literature ka ofruar koncepte te ndryshme per kete problem, e disa prej tyre mund te jene baze dhe model per reformen e sistemit financiar ne fjale. Disa autor jane per reforme te shpejte te tregut fmanciare; nje grup tjeter jane per ngadalesim, duke lene ne fund te programit reformat. Suksesi i tere programit transformues, ne pergjithesi, me teper varet nga shperndarja racionale ne ekonomi e, ne kete mes, hyjne perparesia dhe rendesia e politikes dhe aktiviteteve ne sistemin financiar. Gjithashtu, ne vazhdim te ketyre pro9eseve sot ne Mai te Zi veprojne mbi gjashte komplekse te sistemit bankar. Banke bashkekohore malazeze (ajo e ekonomise se tregut) do te ishte ai institucion financiar i cili i nxjerr prodhimet e veta financiare si rezultat i veprimtarise se vet baze ne tregun financiar dhe nepermjet te cilave realizon fitimin apo humbjen. Ne vende te zhvilluara, banka moderne e tipit "market", ecen ne saje te strategjise se punes qe evoulon dhe zhvillohet ne disa drejtime, te cilat duhet te perbejne nje model zbatimi dhe ne Mai te Zi, si strategji fmanciare nefunksionte: perqendrimit te bankave; rregulloreve te reja dhe liberalizimit; sigurimit dhejondermjetesimit; globalizimit dhe nderkombetarizimit; marketizimit te bankave; monitoringut; konglomerimit te sistemit bankar; despecializimit dhe konkurrences se re ne sistemin bankar; homogjenizimit; revolucionit teknologjik; shtrirjes se aktiviteteve nderkombetare te institucioneve financiare dhe integrimit te bankave malazeze ne keto institucione. Per sa me lart perfundojme se, tranzicioni i sistemit bankar malazez do te vazhdoje ne suaza te reformave tregtare dhe institucionale te sistemit global ekonomik, te drejtuara ne formimin efikas te ndermarrjeve dhe sistemit racional financiar. Tregu financiar aktor i privatizimit dhe reformave ne Mai te Zi Sipas konceptit te sistemit ekonomik i cili ndertohet ne Mai te Zi, aktoret e privatizimitjane: sipennairesit,nekuptimegjeretetedrejtavenjerezoredhenjekohesisht

101 EKONOMIAdheTRANZICIONI 101 atyre ekonomike; tregu financiar; afirmimi i metej shem i partnersve te huaj; demokratizimiiprones;dhe siguriajuridike. Te gjithe keta elements luajns rol te rendesishem ne zhvillimin e pro9eseve te privatizimit dhe reformave malazeze. Valet e para te privatizimit (dmth. shitj a e ndermarrjeve te vogla dhe te medha ne Mai te Zi) nuk kontriboi ne zhvillimin e tregut te kapitalit ne tregun financiar). Me kets tregohet se, ne ekonomi nuk ekzistojns ligjshmeri natyrore, universale por, ligje te shkences. Zhvillimi i tregut eshte pro9es i cili zhvillohet njekohesisht se bashku me formimin dhe zhvillimin e strukturss dhe nevojat e ekonomise. Nder probleme te tregut te kapitalit ne Mai te Zi eshte edhe shitja e aksioneve e cila deri tani nuk eshte bere ne burse por as ne tregun e ashtuquajtur OTC-jashte saj. Gjithashtu nukbehet shperndarja e te drejtave pronesore, atyre te transferimit, por nuk ka as efikasitet prej te cilit rrjedh shperndarja e prones. Pyetjes pse nuk ka shitje te aksioneve, mund t'i japim dy lloj pergjigjesh: frika dhe kufizimet. Per venien nejete te vendimit per "funksionimin" e tregut financiar nevojiten njohuri te reja. Keshtu, cdo vendim ka peshsn e vet ne kuptimin ekonomik, ku cdo gabim terheq me vehte edhe shpenzime te rasteve te lene pas. Eshte evidente qe ekziston frika prej nj ohurive te reja, per arsye se dhe shkaqet vijne ne menyre individuale ejo kolektive. Gjithashtu, ekziston dhe frika prej spekullimeve, euforive e "manipulimeve" te cilat jane te shumta dhe te "pershtatshme" ne tregun financiar. Ajo cka eshte karakteristike e ve9ante, per vende ne te cilat ku mbizoteron sistemi i prurjes te vendimeve politike, eshte frika nga humbja e mundesise qe pro9eset mund te kontrollohen plotesisht. Ne mes ketyre kunderthenieve te kalimit ne treg dhe kalimit ne vendime individuale por, edhe, pergjegjesia do te thote leshim i pozites ku, thuajse gjith9ka, kontrollohet nga aspekti absolut, monopolist i pozites se shtetit. Tenderi nderkombetar ne funksion te integrimit te tregut financiar nga partnered strategjik, perfshin rreth 40 perqind te gjithe kapitalit te llogaritur per shitje. Qellimi i ketij modeli rrjedh nga tipari i sistemit qe ndertohet ne Mai te Zi; sistem i hapur ekonomik me pjesemarrje te shumefishte te ndermarrjeve dhe institucioneve nderkombetare. Qellimi eshte qe te blihen prona efikase

102 102 ZHVILLIMIITREGUT FINANCIAR NE MAL TE Zl, NGA M. GJOKAJ (efiaksiteti eshte nje prej kushteve te tregut financial), ndaj pe'r kete deshirohet te blihen nga pronare te mire dhe strategjik. Pronari i mire investon ne zhvillimin e ndermarrjes, ne cilesine e prodhimit, ne organizimin e ri dhe ne zgjerimin e tregut apo dhe ne zoterimin e tregjeve te' reja ndgrkombetare, Keta pronare jane te gatshem qe ne menyre ekonomike dhe produktive te zgjidhin shume probleme, nder te cilat jane te punesuarit dhe projektet e reja, etj. Roli i Bankes Qendrore ne tregun financiar malazez Ne institucioneijofinanciare bejne pjese: shteti me organizatat, agjensite dhe institucione te tjeraparashteterore. Por, lidhur me temen qe trajtojme, institution! per te cilin do te bejme fiale eshte di9ka mes atyre iinanciare dhe jofinanciare. Fjala eshte per banken qendrore si institudon i ndermjetem apo neutral, mes ketyre institucioneve. Banka qendrore shteterore &hte institudon qendror, monetar por, dhe, institucion i pushtetit republikan apo iederativ. Ne Jugosllavi kombetarizimi i bankes popullorejugosllave u be ne vitin 1946, po ne ate vit qe u kombetarizua "Bank OfEngland", kurse ajo ne France ne vitin Banka qendrore duhet *ejete neutale dhe e pavarur ne zbatimin, rregullimin sjelljen dhekontrollinepjesemarresev>e dhe subjektevete^erenetregun financiar. Keto aktivitete ^o i realizon nepermjet disa fuoksioneve si: vlere; funksioni nabikqyres, ne lidhje me ngritjen e komisionit per letrat me likiiiidiminetepitteparase; rregumimin e oferies Ae k^ceses ditore *e letrave me vlere ne tregun e parase; detyrime te tj era, ne lidhje me tregun e kapitalit. Ne tregun bashkekohore financiar ajo krye edhe operacione te ashtuquajtura: operacione ne tregun e hapur (blerja dhe shitja e letrave me vlere) ne tregun financial:, me lidlge me rregullimm e mases se parase dhe, ne iidhje me kredibilitetk e nj esive te pacase' (fuqia blerese e parase); benvlopesiiniin dhe zhvtercsimin e valutes; luan rolin e saj ne shpemdarjen e parase; dispononeezervatdevizore; po ashtu dhe stamgn eparasene qarkuljun; kontrollon likuiditetin e bankave dhe potencialin kreditor te tyre; kontrollon rezewat e obliguara te bankave; emeton instrumeniia finaneiar -si kartmonedhat a,

103 EKONOMIA dhe TRANZICIONI 103 Ajo, pervec te tjerave kontrollon ne tregun financiar punen e bankave; jep apo kthen leje per punen ne tregun financiar; fmancon dhe merr masa ne permiresimin e likuiditetit te institucioneve financiare dhe ne menyre te drejtperdrejte ndikon ne tregun financiar. Perfundime kryesore Tregu financiar ne Mai te Zi, "emerging market", eshte formuar si shkas i zhvillimeve natyrore, reformave politike dhe ekonomike. Tregu financiar si mekanizem dhe strategji e politikes makroekonomike dhe, gjithashtu, segment i sistemit financiar nepermjet mekanizave dhe instrumenteve te ndryshem (operacioneve, derivimeve, indekseve ne burse dhe kursit devizore etj.), ndikon drejtperdrejte ne stabilitetin afatgjate te levizjeve ekonomike. Ne tregun e ekonomive te zhvilluara ekzistojne institucione te shumta per zhvillimin e tregut si mund te permendim Shtetet te Bashkuara te Amerikes ku, ekzistojne me teper se 10 bursa termike e ne bote me teper se 50, kurse ne Mai te Zi ekziston vetem nje burse, burse standarde e jo termike (bursa termike eshte produkt i zhvillimit te nivelit me te larte te tregut financiare). Bursa ne Mai te Zi si perfaqesuese e punes dhe zhvillimit te tregut financiar pothuaj nuk punon apo nuk funksionon. Pjesemarresit ne tregun financiar jane te shumte. Ne kohen e marketizimit te sistemit financiar, bankat si institucione financiare tradicionale jane perberesit dhe pjesemarresit me te medhenj ne perqindjen e struktures financiare. Kjo nuk eshte pozitive per arsye se ne tregjet e zhvilluara tregohen prirjet me pjesemarrje sa me te shumte te investitoreve institucionale (fondet investuese, fondet te sigurimit dhe te pensionit, et). Per realizimin sa me te suksesshem te cilitdo model tranzicioni, i duhet kushtuar me kujdes formimit dhe rregullimit te kushteve per kryerjen e transaksioneve financiare ne tregun e letrave me vlere, me teper se 9'eshte vepruar deri tani. Kj o do te thote se ne zhvillimin e tregut financiar rol do te luaj e marketizimi i institucioneve financiare te cilat do te drejtohen dhe do te japin instruksione te ndryshme duke filluar prej teknologj ise se qarullimit te aksioneve ne treg dhe deri te prodhimi i instrumenteve financiar. Pa zhvillimin dhe funksionimin e tregut financiar malazes nuk do te mund te zhvillohet ekonomia e tre^ut, por as ekonomia e tregut nuk mund te funksionoj e ne hapsiren e zbrazet institucionale. Ekonomia e. tregut kerkon funkionim te gjere e te thelle te infrastruktures institucionale. Ne mes elementeve kryesore te kesaj infrastrukture, vend me rendesi ze rregullorja juridike, sipas se ciles

104 104 ZHVILLIMIITREGUT FINANCIAR NE MAL TE ZI, NGA M. GJOKAJ duhet te mbrohet drejtesia dhe te udhehiqen institucionet e sistemit ne tranzicion. Rruga me e mire per krijimin e ketij modeli do te ishte praktika e vertetuar e deritanishme e funksionimit te sistemit makroekonomik te shteteve perendimore. Ne Mai te Zi, ekzistojne shume kushte dhe faktore, te diet duhet te plotesohen dhe prej te cileve varet formimi i nje tregu me ecuri pozitive. Mendoj se me e veshtire eshte crrenjosja e sjelljeve dhe mendimit (mentalitetit) te trasheguar. Edhe nese do te kishte ecuri me te shpejta nuk duhet te enderojme se ai do te funksionoje sipas modeleve te tregjeve te zhvilluara ne bote. Per ta arritur ate nivel duhet kohe e caktuar per arsye se fazat e zhvillimit nuk mund te tejkalohen. Literatura Angelis I.-Privatision of Czechz banks, Speech by I. Angelis Cerge Praha, June 1993 Blanchard O., Dormbusch R. etj. Reform in Eastern Europe, MIT Pross Cambridge March 1991 Babiq M.-Makroekonomia Zagreb 1998 Baltiq S, Emisioni i letrave me vlere, EF Podgoric 1998 Cardem Max 1990-Macroeconomic Policy and grow Ceroviq B.-Prej nacionalizimit deri te privatizimi, FE Beograd 1991 Dugaljiq V. - Efikasiteti i tregut financiar, Ekon. signali Bg. 98, 51 Fridman M. -E drejta e zgjedhjes, Global print Novi Sad 1997 Fridman M. -Kapitalizmi dhe Una,Global print Novi Sad 1997 Galbrajt Xh.-lstori e shkurter e euforive ekonomike,perkthim FE PG 1997 Grey Johan- Liberalizmi,CID Podgoric 1999 Grup autoresh, Biznesi dhe menaxhnmenti (PMB), H.N IMF.1996 International Capitol Markets,1996 Washington.DC Jankoviq D.-Tregu i aksioneve dhe restruktuimi i eonomise, Agjensia e pushtetit te Malit te Zi per restrukturimin e ekon. dhe investimet e huaja ; dhe Montenegrobursa Podgorice 1998 Kornai J.-The Road to the Market Economy, Helsinki 1990 Komai J.-Rruga ne ekonomine e lire, Beograd El 1992 Komazec S.etj.-Sistemi bankar -teoria institucionet politika Bg LLojpur A.-Kuptimi i privatizimit, NIU RCG Podgorice 1999 Mizes L -Hayek FJregu i lire, Mate.Zagreb 1998 SeldonA: The dilema of democracy, IEA, Hobert Paper, No Stigliz J "The role of Government in economic development" Annual World Bane Conference on devolopment economic"1996 Vasiljeviq B.- Bazat e tregut financiar, DH Beograd Vukotiq V. - Privatizimi dhe zhvillimi i ekonomise se tregut, IDN, Bg. 1993

105 II. PROBLEME TE DREJTIMIT TE NDERMARRJES 105 PROBLEMET E DREJTIMIT TE NDERMARRJES* Prof. As. Dr. Fatmir MEMA MBA Saimir SALLAKU1 Hyrje Trajtimi i problemit te qeverisjes se ndermarrjes ka terhequr interesimin e gjere te publikut dhe te studjuesve per vet rendesine qe ajo paraqet per fuqine ekonomike te kompanive dhe te gjithe vendit ne teresi. Krijimi i nje qeverisjeje te mire te ndermarrjes eshte nje proces i gjate qe nuk mund te realizohet menjehere. Por, pse ka rendesi problemi i qeverisjes se ndermarrjes? Dihet se cilesia ne qeverisjen e ndermarrjes ndikon ne suksesin e saj, per te mobilizuar kapitalin, per ta perdorur kapitalin e efi^iense, dhe per te monitoruar perdorimin e kapitalit ne kompani te ve9anta. Nje qeverisje e dobet e ndermarrjes ndikon ne gjithe pro9esin e investmeve dhe, ne fund te fundit, ndikon ne aftesine e sektorit privat per te kontribuar ne progresin social dhe ekonomik. Qeverisja e dobet e ndermarrjes, demton kapacitetin e mobilizimit te kursimeve, ul nivelin e perdorimit efi9ient te kapitalit dhe pengon monitorimin e duhur te aseteve te kompanise. Drejtimi i Ndermarrjes eshte nje mekanizem i dobet, i cili funksionon me mire kur ekzsiton nje kulture e larte rreth investimeve, forma mjaftueshmerisht te besueshme per mbrojtjen e te drejtave dhe te traditave te aksionereve ne minorance e bashkerenduar kjo me interesat e shumices se tyre. Megjithate perkufizimi i plote i qeverisjes se ndermarrjes eshte shume i veshtire sepse ajo perfshin nje numer te madh fenomenesh te rendesishme ekonomike. Mjaft studjues kane dhene perkufizime te ndryshme qe ne fund te fundit reflektojne interesat e tyre specifike te rushes studimore. Keshtu qe ne mund te rendisim disa prej tyre: Qeverisj a e ndermarrj es ka te bej e me menyren me te cilen financuesit e kompanive sigurojne vetvehten per kthimin e investimit te tyre. 1 Lektore, Fakulteti i Ekonomise, UT. Tel Saimir.Sfgeconomic.edu.al (Shen. i Red.). * Ky artikull botohet ne kuadrin e projektit mbi drejtimin e ndermarrjes qe QShKE ka zbatuar me mbeshtetjen e CIPE

106 106 PROBLEMETE DREJTIMITTE NDERMARRJES, NGAF. MEMA/S. SALLAKU 11 Qeverisja e ndermarrjes eshte sistemi me te cilin kompanite drejtohen dhe kontrollohen. Struktura e qeverisjes se ndermarrjes specifikon shperndarjen e te drejtave dhe pergjegjesive midis pjesemarresve te ndryshem ne kompani si per shembull bordi, menaxheret, aksioneret dhe stakeholders (grupi i atye qe kane intersa ne nje kompani te caktuar), dhe percakton regullat dhe procedurat per marrjen e vendimeve rreth ceshtjeve te' biznesit te kompanise. Duke bere kete gje qeverisja e ndermarrjes krijon strukturat permes te cilave percaktohen objektivat e kompanise dhe menyrat e realizimit te ketyre obj ektivave dhe monitorimit te performances. Qeverisja e ndermarrjes mund te percaktohet ngusht si marredheniet e kompanise me aksioneret ose me gjere si marre'dheniet e kompanise me shoqerine. Megjithate1 ne vende te ndryshme, bazuar ne traditat, zhvillimin afatgjate dhe sistemet e ndryshme ligjore, mekanizmat e qeverisjes se ndermarrjes ndryshojne shume nga njera tjetra. Por, bazuar ne eksperiencat e vendeve te ndryshme te zhvilluara mund te dallohen lehte tre modele kryesore te qeverisjes se ndermarrjes: Modeli Anglo-Amerikan, qe bazohet kryesisht nga fokusimi ne disiplinimin e drejtorit ekzekutiv nga disa institucione dhe kryesisht, aksioneret autorizojne bordin e drejtoreve per te monituruar dhe vleresuar punen e stafit drejtues. Modeli Kontinetal Europian, qe bazohet ne nje kuptim te gjere te kompanise si nje kontrate midis dy paleve: aksionereve dhe punonjesve. Keshtu, ne Gjermani te dyja palet kontratuese duke u bazuar ne ligj, perfaqesohen ne nje bord supervizimi, i cili mbikqyre stafm drejtues. Modeli Japonez, qe bazohet ne vlerat e komunitetit, ku stafi drejtues i kompanise kontrollohet nga disa mekanizma disiplinuese ne menyre qe te realizohet mbrojtja e interesave te aksionereve (te gjithe paleve qe kane lidhje me kompanine duke perfshire ketu aksioneret, punonjesit, si dhe klientet dhe furnizuesit, te ciletjane anetare te nje grupi biznesi si dhe pushtetin vendor). 1. Disa probleme te qeverisjes se ndermarrjes ne vendet e zhvilluara Nje literature e gjere mbi pervojen e Perendimit verteton avantazhet teorike dhe empirike te pronesise private mbi ate shteterore.2 Ka tre argumenta baze, lidhur, perkatesisht, me objektivat e ndermarrjes, strukturat Shih shembullin Bos, 1990, Viekers dhe Yarrow, 1988 per pe'rmbledhje. (Shen.i Autoreve)

107 EKONOMIAdheTRANZIClONI 107 e tregut dhe drejtimin e ndermarrjes. Se pari, verehet shpesh se ndermarrjet shteterore mund te4 kene objektiva te ndryshme nga ato te firmave private, p.sh. i kerkohet te kenaqe objektivat politike te pronareve te saj duke krijuar dhe punen ne rajone te re'na ekonomikisht ose duke i mbajtur smimet nen koston mesatare si nje element ne politiken e smimeve dhe te te ardhurave. Fitimet mund te behen nje kriter i dyte, ose te paperfillshme pasi vendimmarresit e kompanise jane shume te politizuar, me pasoja te renda per shperndarjen e burimeve. Kufizimet e buxhetit qe ecin njekohesisht me shperndarjen e burimeve te percaktuara politikisht mund te kene, gjithashtu, probleme serioze per nxitesit menaxheriale; nje problem te eilin Kornai (1980) e vuri ne qender te problemeve e ekonomive socialiste. Ne' ekonomite perendimore, ekzistenca e pronesise publike shoqerohet me deshtimet e tregut; por me shpesh prania e shumices se ekonomive te shkalles 9on ne monopolin natyral. Nje arsye tjeter per performancen e dobet ekonomike dhe tregtare te ndermarrjeve te sektorit publik eshte mungesa e presioneve konkurruese te tregut. Kjo ka bere qe privatizimi ne Perendim te lidhet me problemet e rregullave dhe struktures se tregut. Me sakte te njejtat probleme linden ne Evropen Qendrore dhe Lindore me marrjen parasysh te privatizmit te sherbimeve, perve9 kesaj, psh. Ndryshe nga Shtetet e Bashkuara ku problemi eshte se si te kufizohen me mire ^mirnet, problemi paresor ne ekonomite ne tranzicion eshte si t'i ngrejne ato njekohesisht me kostot opportune. Sic e dime, strukturat e tregut jane shume imperfekte ne ekonomite ne tranzicion, sepse shperndarjet e mases se industries percaktohen nga leverdia e planifikuesve. Ky fakt ngre problemin se edhe ndermarrjet e medha shteterore duhet te privatizohen, si9 ka ndodhur kur ka qene e mundur ne disa vende te Perendimit.(Estrin dhe Cave, 1993). Literatura sugjeron se, edhe kur pushteti kerkon sistematikisht qe firma nen pronesine e tij te maksimizoje Fitimet, te shfaqen probleme te drejtimit tg ndermarrjes qe do te cojne ne nje performance me te dobet se ajo e pare ne sektoriii privat. Analiza nis nga ndarja e pronesise nga kontrolli ne korporatat moderne me te medha, dhe nga supozimi se menaxheret dhe punetoret nuk do te kene te njejtat objektiva si pronaret, biles ata do te perdorin disa pjese te rentave te vecanta te firmave per te kenaqur objektivat e veta-sigurine ne pune, pagen, fiinge perfltimet, fiiqine menaxheriale, bonuset etj. Kufizimet mbi kete sjellje, qe ndikojne fillimisht ne eficiensen, kostot dhe perfitiinet, varen nga shtrengimet mbi firmen te detyraara nga produkti dhe tregjet e kapitaleve. Nese pronesia shteterore tregon se kufizimet jane

108 108 PROBLEMET E DREJTIMITTE NDERMARRJES, NGAF. MEMA/S. SALLAKU te ulta, menaxheret dhe punonjesit mund te nxjerin fitime te sigurt se taksapaguesit ne fund do te paguajne faturen. Firmat private jane subjekt i kufizimeve te forta te buxhetit te treguara nga mundesia e falimentit. Ndoshta, me qarte, pronesi private tregon se sjellja e firmes behet subject i analizes se tregjeve te kapitalit. Vendim-marrjet menaxheriale behen input ne sjelljen e tregtareve ne tregjet e ndershme, gjykimi i te cileve mbi performancen e mundshme te kompanise permblidhet ne fmimet e aksioneve. Nese grupi menaxherial mendohet jo kompetent ose joeficient, 9mimi i aksioneve do te zvogelohet duke bere presion mbi menaxheret per te permiresuar performancen e tyre. Keto presione vijne pjeserisht nga nxites menaxheriale nga aksionet dhe pagesat e bonuseve. Ato vijne, gjithashtu, nga menyra se si operon tregu i punes menaxheriale, me performancen menaxheriale te matur, pjeserisht, nga levizjet ne 9mimet e aksioneve. Keshtu, nje pamje e dobet e vazhdueshme do te nxise ngritjen e nje grupi tjeter menaxherial mbi bazen se ata mund te bejne me teper per pronaret nga se grupi aktual menaxherial. Firmat shteterore nuk jane subjekt i disiplinave te tregut privat te kapitalit, dhe ndersa nje qeverisje e percaktuar mundet ne nje fare mase te imitoje strukturat e nxitjeve menaxheriale te tregut privat, as struktura informative e drejtuar nga konkurrueshmeria dhe as mekanizmat vet-ekuilibruese qeverisese do te mund te zevendesohen plotesisht. (Estrin dhe Perotin, 1991). Privatizimi, gjithashtu, mund te shihet ne literaturen perendimore nga perspektiva e balances se shtetit. Ne thelb privatizimi eshte nje mekanizem nga ku qeverite likuidojne asetet e tyre prodhuese, si per te zvogeluar borxhin publik, ashtu edhe per te financuar shpenzimet aktuale. Kjo politike behet me terheqese kur autoritet perballen me nje situate te papritur, e cila i vendos ata ne nje pozicion me te keq shpenzimesh sesa ai i pritur. Pro9esi i reformave perfaqeson nje situate te tille, sepse vendet e duhura te ristrukturuara ekonomike theksojne anen e shpenzimeve te shtetit ne nje kohe kur te ardhurat behet e veshtire te parashikohen per shkak te ndryshimeve institucionale. Ne kete kontekst, problemi i vleresimit merr kuptim, sepse transferimi i aseteve ne sektorin privat duhet te jete neutral ne balancen e shtetit, asetet shiten ne nje vlere te njejte me kthimet e ardhme te pritshme neto nga to. Shteti keshtu duhet te zgjedhe te shese asetet ne zbritje, nese ai beson se pronaret e tjere mund te marrin nje fitim me te madh nga ato, ose nese pronesia private, ne pergjithesi, kontribuon ne qellimin e politikes per te cilin qeveria pergatitet te jape fonde.po ashtu, ne lidhje me qeverisjen e

109 EKONOMIAdheTRANZICIONI 109 ndermarrjes, duhet theksuar se ne shumicen e vendeve perendimore, ve9 te tjerave, eshte theksuar me teper mbi pergjegjesine e drejtuesve dhe e stafit ekzekutiv, jane fiiqizuar te drejtat e aksionereve, eshte permiresuar me teper sistemi i dhenies se informacionit nga ana e kompanise. Qeveria, institucionet dhe kompanite po perpiqen te integrojne me shpejtesi ne strukturat e qeverisjes se ndermarrjes teknologjite e reja, ve9anerisht internetin. Aleancat e tanishme te tregjeve financiare ne vendet e zhvilluara japin, gjithashtu, nje ndikim te fuqishem ne qeverisjen e ndermarrjes, ku duhet theksuar se nje impakt te fuqishem dhe me rendesi te ve9ante japin bursat. Shume nga keto vende gjate viteve te fundit kane permiresuar ligjet qe lidhen me shoqerite aksionere. Ne kete pike jane patur parasysh se pari menyra se si ligji per shoqerite aksionere duhet te marre parasysh ndryshimet e ndodhura dhe te theksuara me siper dhe se dyti se si ligji per shoqerite aksionere qe eshte mbeshtetja kryesore ligjore e qeverisjes se ndermarrjes te mund te arij te beje te mundur lehtesimin e rritjes ekonomike te vendit dhe te forcoje konkurrencen e ndershme. Gjithashtu me gjithe ndryshimet pozitive te bera keto vende, eshte pranuar nga te gjitha palet e interesuara se se per te ndjekur dhe analizuar ndikimin e reformave te bera dhe te reformave te ardheshme rreth qeverisjes se ndermarrjes duhen bere perpjekje per kerkime dhe analiza me te qendrueshme te cilat duhet te orientojne keto ndryshime. 2. Disa probleme te qeverisjes se ndermarrjes ne vendet ne zhvillim Per shumicen e vezhguesve, deshtimet themelore ekonomike te sistemit socialist kane te bejne me kompanite shteterore dhe rrjedhin nga pamjaftueshmeria e informacionit dhe stimujve (shih Gregory dhe Stuart, 1988, Ellman, 1989, Kornai, 1980). Pasojat e ketyre problemeve ishin: nje rritje e ngadalte ekonomike diku nga fundi i periudhes komuniste poshte asaj te arritur ne ekonomite perendimore te zhvilluara pavaresisht nga niveli me i ulet i tyre te zhvillimit. Nje tjeter problem lidhej me faktin se nje rritje e tille ekonomike pati nje ndikim te kuflzuar mbi mireqenien e konsumatorit. Kjo sepse preferencat e planifikuesve ne lidhje me strukturen industriale - duke vene theksin ne industrine e rende dhe produktet gjysme te gatshme ne kurriz te mallrave te konsumatorit- dhe per arsye te stimujve te pamjaftueshem te kompanive per te permiresuar, diferencuar produktet si dhe per te kenaqur cilesine minimale te standarteve. Keto probleme u

110 110 PROBLEMET E DIREJTIMiT TE NDERMARRJES, NGA F. MEMA/S. SALLAKU perkeqesuan nga refuzimi i menaxhereve ekonomik te periudhes komuniste per tu integruar ne strukturat te tregtise boterore. Prandaj, keto ekonomi operuan brenda nje blloku tregtar CMEA pak a shume te tipit autarkik, te shkeputur nga mjaft novacione teknike si paisjet elektronike te konsumatorit dhe jo subjekt i presionit konkurues per te permbushur standartet te cilesise dhe shperndarjes gjithnje ne rritje te tregjeve boterore. Kjo perfshin kater politika nderlidhese ne anen mikroekonomike, liberalizimin e cmimit, integrimin ne ekonomine e boterore, zvogelimin e barrierave te hyrjes per firmat e reja dhe privatizimin. Pritet qe keto politika qe do te alternoje strukturen e prodhimit kombetar, modelet e shitjeve, ne vend dhe jashte tij, cilesine dhe shumellojshmerme e outputeve dhe produktivitetin e ndermarrjes. Privatizimi do te kontribuoje ne kete ristrukturim te pergjithshem duke permiresuar produktivitetin dhe performancen e firmave me pronesi shteterore. Megjithate, kjo rrjedhe politike supozon se shteti eshte i aftg te menaxhoje asetet e tij me efektivitet ne shumicen e kohes Praktikisht, renia e komunizmit i la ndermarrjet shteterore me pak ose aspak burime, nje strukture te brendshme shume te kufizuar per te perballuar kerkesat e reja te tregut, psh. lidhur me financen, kontabilitetin dhe marketingun dhe pa mekanizma per shtetin per te fuqizuar qeverisjen. Pra, nepunesit e tyre, se bashku me menaxhere dhe punetore, ne menyre legale apo jo, kontrollonin shumicen e firmave. Ne keto nrethana, vlera alternative e pronesise se vazhduar shteterore ishte shume e ulet, autoritetet kishin nje minimum per te krijuar strukturat, nga ku shteti si pronar mund te ndikonte ne vendimet e ndermarrjes, nese ai donte te parandalonte nje renie graduale te vleres neto te sektorit te ndermarrjes nga punonjesit. Ne shumicen e vendeve, qeverite nuk kishin as interesin dhe as aftesite per te krijuar nje strukture te re formale te qeverisjes se shtetit. (Estrin, 1996). Problemi i drejtimit te ndermarrjes eshte themelor per te kuptuar shkallen e ristrukturimit qe kerkojne metodat e ndryshme te privatizimit (Frydman & Rapaczynski, 1994). Drejtimi i ndermarrjes ka te beje me pyetjen se si pronaret dhe kreditoret mund te kontrollojne menaxheret e kompanise se tyre. Kjo i referohet teorise fillestare te agjenteve sipas te cilgs problemet e kontrollit ekzistojne, nese menaxheret dhe pronaret nuk kane te njejtin informacion. Normalisht, menaxheret duke patur njohuri me te thella mbi kompanine se sa pronaret, mund t'i kequdheheqin disi pronaret rreth suksesit

111 EKONOMIAdheTRANZICIONI 111 dhe variablave te tjera te kompanise. Struktura drejtuese per kompanine perkufizohet si shperndarje ndermjet aksionereve te ndryshem e te drejtave formale dhe atyre te pershtatshme lidhur me kontrollin, rrjedhjen e te ardhurave, aseteve dhe detyrimeve dhe informacionit ne kompani. Shtrirja e kontrollit te kompanive varet ne ate se si jane te percaktuara te drejtat e pronesise dhe nese ato jane te perqendruara (Frydman & Rapaczynski, 1994). Sa me te qarta dhe me te perqendruara te jene te drejtat e pronesise, aq me te afte do te jene pronaret per te kontrolluar menaxheret. Sa me te shperndara te drejtat e pronesise (aksionet) aq me i veshtire eshte kontrolli i menaxhereve. Nese nje kompani shteterore privatizohet ndermjet aksionereve te vegjel, secili duke mbajtur nje numer shume te vogel aksionesh, do te rezultoje nje strukture e dobet e drejtimit te ndermarrjes. Megjithate, puna e menaxhereve mund te kontrollohet edhe nga aksionere te tjere te kompanise, sic jane bankat3. Ne rastin e pronesise se shperndare, duhet pritur nje ristrukturim i vogel. Ne rastin e struktures se perqendruar te pronesise duhen ndjekur masat per nje ristrukturim aktiv. Privatizimi me ane te kuponave qe ishte forma kryesore e privatizimit ne Rep. Qeke?oi ne nje strukture te shperndare te pronesise dhe per pasoje ne nje drejtim te dobet te ndermarrjeve. Ky problem u rendua per shkak te mungeses se nje tregu kapitali dhe faktit se nuk ekzistonte nje sektor bankar ne fillim te periudhes se tranzicionit. Problemi i pronesise se shperndare supozohej te zgjidhej duke krijuar fonde investimi, te cilat mbajne aksionet qe iu shperndahen publikut. Megjithate, ndersa aksionet e fondeve te investimeve ishin, gjithashtu, te shperndara, problemet ne kontrollin e fondeve te investimit u rriten. Problemi levizi nga niveli i kompanive te privatizuara drejt nivelit te fondeve te investimit. Per me teper, fondeve te investimit iu lejohej vetem te mbanin nje aksion me vlere deri ne 20 % te kompanive te privatizuara. (Frydman & Rapaczynski, 1994). Zgjedhja e metodes se privatizimit sigurisht ka qene nje zgjedhje e shtrenguar politike. Ne vitet e para te reformave, vetem Gjermania Lindore dhe Hungaria kishte akses ne tregjet e kapitaleve perendimore, dhe besueshmerine nderkombetare per t'iu shitur te huajve nje aksion te aseteve me pronesi shteterore. Ne Poloni, vitet e tregut socialist kishin krijuar kontroll te punonjesve ndaj vendim marresve te kompanise, me ndermarrje te drejtuara formalisht nga Keshillat e Punetoreve sipas linjave vet-drejtuese te Jugosllavise (Estrin, 1984). Ne Hungari, dhe me vone ne Rusi dhe me siguri edhe ne shumicen e ish Bashkimit Sovietik, vakumi i krijuar nga renia e partise komuniste dhe

112 112 PROBLEMET E DREJTIMITTE NDERMARRJES, NGAF. MEMA/S. SALLAKU drejtuesve te saj, miratimi i se ciles ishte ne fakt nje kerkese e nje skeme privatizimi te suksesshem, mbushi renien e planifikimit. Ne perfundim, autoritetet qendrore mbajten relativisht me teper kontroll efektiv mbi kompanite shteterore ne Rep. Ceke dhe Sllovake, duke i lejuar firmat te hapen ne nje shkalle te larte ndaj pro9esit te privatizimit (shih e.g. Takla, 1994) dhe te privatizohen kryesisht nga te huaj. Megj ithate, dy pershtypj e mbeshtesin rendesine e mj edisit te tregut. Nj eri eshte se firmat e krijuara, te cilat perballen me konkurrencen, fitojne mbi gjithe te tjerat, pavaresisht nga forma e privatizimit e perdorur. Tjetra eshte se zhvillimi i sektorit privat ne Evropen Qendrore, pak nga mj edisi me i mire i te drejtave te pronesise, eshte me i suksesshem se ne ish-bashkimin Sovietik. Nese do te merren parasysh keto ide, duhet te diskutohet mjedisi kundrejt te cilit u vendosen perpjekjet per privatizim. Dhe nga ajo qe njihet per mjedisin mbeshtetes te tregut sugjeron se ka kater elements te rendesishem: stabiliteti makroekonomik, kufizimet e forta te buxhetit, tregjet konkurruese, dhe te drejtat e pershtatshme te pronesise. Treguesi sintetik i EBRD-se i progresit ne ristrukturimin dhe privatizimin ka krijuar nje koefi9ient pozitiv dhe domethenes ne panelin e regreseve per njezet e pese vendet ne tranzicion gjate periudhes Nder keta njezet e pese vende, ato me rritje te qendrueshme gjate tre viteve, paten nje ndarje te aktivitetit te sektorit privat, qe ishte 66% ne vendet Europen Qendrore dhe Balltik, dhe 55 perqind ne vendet CIS, ndersa ato me rritje gjate 1 ose 2 viteve paten nje ndarje 50 perqind (Evropa Jug-Lindore) dhe 44 perqind (ne CIS), ndersa vendet qe nuk paten rritje (te gjitha ne CIS) paten ndarjen me te ulet 38perqind. Disa studime te hershme zbuluan se privatizimi u ndoq nga nj e ristrukturim shume i vogel, ndersa te tjera studime zbuluan te kunderten, qe ristrukturimi eci edhe pa ndryshime ne pronesi. Ristrukturimi perfshiu fshehjen e punes, ndryshimet ne produktin mix, ndryshimin e shitjeve ne ekonomite e perparuara, dhe permiresimet ne marketing dhe organizim. Periudha e hershme e tranzicionit (EBRD 1997) karakterizohej nga 9fare konsiderohej ristrukturim mbrojtes nga ndermarrjet shteterore dhe ato private. Masa te tilla ishin pergjigje ndaj konkurrences se madhe dhe vendosjes se kufizimeve te buxhetit. Ata sugjerojne, megjithate, qe ky rregullim mbrojtes nuk eshte i mjaftueshem per te arritur nje permiresim te qendrueshem ne performance dhe qe evidenca tregon se firmat e privatizuaras kane mbajtur nje performance te permiresuar me te mire se ato shteterore.

113 EKONOMIAdheTRANZICIONI 113 Pohl et al. (1996) analizoi te dhenat financiare dhe te punesimit nga firma industriale private dhe shteterore ne secilin nga pese vende ne tranzicion (Bullgari, Rep. Ceke, Hungari, Polonia dhe Sllovakia) gjate viteve Ata vezhguan se firmat Qeke paten nje performance me te mire se ato ne kater vendet e tjera per shkak ndryshimeve te rendesishme ne hapat e privatizimit. Shtrirja e privatizimit ne keto pese vende lidhet shume me masat e ristrukturimit te ndermarrjeve dhe Rep. Qeke ka arritur nje nivel te larte te privatizimit dhe ristrukturimit te firmes (Pohl, et al., 1997). Claessens et at. (1997) vezhgoi performancen operacionale te ndermarrjeve private dhe shteterore gjate periudhes per gjashte vendet ne tranzicion (Bullgaria, Rep.^eke, Hungari, Poloni, Rumani, Sllovaki dhe Slloveni) dhe zbuloi se ne firmat e privatizuara e kishin me te mire perfomancen se ato shteterore, sidomos ne vitin e tyre te dyte pas privatizimit. Firmat e privatizuara Qeke dhe Sllovake shfaqen nje performance me te mire se te tjeret, nje karakteristike qe mund te shpjegohet nga privatizimi i tyre dhe disiplina e detyruar financiare. 3. Probleme te qeverisjes se ndermarrjes ne Shqiperi Mbas nje periudhe 10 vje9are tranzicioni mendojme se studimi i problemit te qeverisjes se ndermarrjes per Shqiperine eshte nje problem qe meriton nje vemendje te vecante. Mendimin tone nder te tjera e bazojme ne faktet e meposhtme: => Nje rritje e qendrueshme makrokonomike kerkon institucione te forta, perfshi edhe qeverisjen e ndermarrjes. Pa forcim te institucioneve edhe rritja do te jete gjithnje e paqendrueshme. Raste te nje qeverisje te mire e ndermarrjes mund te sherbejne si shembuj per institucinet e tjera ne kushtet e ketij tranzicioni te veshtire. => Eshte e kuptueshme se pa nje qeverisje te mire te ndermarrjes, investimet (si te huaja dhe vendase) nuk do te kete intensitet te larte ne Shqiperi. => Ne se qeverisja e ndermarrjes nuk do te permiresohet tregu i brendeshem i kapitaleve nuk do te zhvillohet => Permiresimi i qeverisjes se ndermarrjes do te sherbej si nxites i forcimit te zbatimit te ligj eve ne Shqiperi => Gjithashtu, enteve regullatore (Bursa, Komisioni i letrave me vlere, Qendra e regjistrimit te aksioneve etj) duhet tu jepen mjetet e e punes qe ata te perpiqen te implementojne ne praktike ligjet e miratuara dhe te gjykohet

114 114 PROBLEMET E DREJTIMITTE NDERMARRJES, NGAF. MEMA/S. SALLAKU per punen e tyre. => Se fundi ka mundesi te kete konflikte te rendesishme interesash kur shteti eshte ne te njejten kohe regullator dhe pjesemarres i re'ndesishem ne treg (ne rolin e aksionerit). 3.a. Qeverisja e ndermarrjes, legjislacioni dhe tregu i kapitaleve Koncepti i qeverisjes se ndermarrjes eshte i nevojshem per faktin se interesi i atyre qe kane kontroll efektiv mbi firmen mund te ndryshoje nga interesi i atyre qe sigorjne burime financiare per shoqerine. Zhvillimi i qeverisjes se ndermarrjes ka nje ndikim te rendesishem ne zhvillimin e tregut te kapitaleve, por gjithashtu edhe tregu i kapitaleve ka nje rol teper stimulues per zhvillimin e koncepteve dhe praktikave te qeverisjes se ndermarrjes. Tregu i kapitaleve ne Shqiperi eshte akoma ne hapat e tij fillestare te zhvillimit. Aktualisht ekziston nje baze institucionale dhe ligjore per zhvillimin e tij. Komisioni i Letrave me Vlere (KLV) eshte i vetmi autoritet rregullator i tregut te letrave me vlere ne Shqiperi. Ai u krijua bazuar ne Ligjin Nr. 8080, date "Per Letrat me Vlere". Ai eshte nje institucion i pavarur dhe raporton periodikisht vetem ne Parlamentin Shqiptar. Bursa e Tiranes (BT) u krijua zyrtarisht ne 2 Maj 1996, dhe ajo eshte e para Burse ne historikun e zhvillimit te sektorit financiar ne Shqiperi. Mungesa e personelit dhe ekspertizes se kualifikuar, mungesa e institucioneve-anetare te Burses, gadishmeria e shoqerive te privatizuara per t'u kuotuar ne BT, bene te domosdoshme procedimin me kujdes, duke ja besuar drejtimin e BT-se Bankes se Shqiperise, me synim shkeputjen e saj pas nje periudhe tranzitore disa vjecare. Aktualisht, amendamentet e Ligjit Nr. 8080, date "Per Letrat me Vlere", te aprovuara nga Parlamenti Shqiptar, parashikojne qe Ministria e Ekonomise Publike dhe e Privatizimit dhe Ministria e Financave te ndermarrin te gjitha hapat dhe masat e domosdoshme per transformimin e BT-se ne nje shoqeri anonime (sh.a.). Aktualisht, s'ka kompani te listuara ne Burse, sepse ato nuk plotesojne kushtet e percaktuara ne "Rregulloren e Listimit" te BT-se. Keshtu qe tregu i kapitaleve ne Shqiperi nuk ka eksperience ne qeverisjen e ndermarrjeve. Ndermarrjet ne Shqiperi jane organizuar si shoqeri me pergjegjesi te kufizuar (sh.p.k.) dhe shoqeri anonime (sh.a.). Baza ligjore qe i rregullon ato eshte Ligji Nr. 7638, date "Per Shoqerite Tregtare". Ekzistojne rreth 280 shoqeri sh.a., te krijuara kryesisht si rezultat i procesit te privatizimit. Ligji Nr. 7638, date "Per Shoqerite Tregtare", i amenduar me

115 EKONOMIAdheTRANZlCIONI 115 Ligjin Nr.8108, i detyron "te gjitha shoqerite anonime, qe kane me shume se 50 aksionere, te mbajne rregjistrin e aksionereve te tyre ne nje qender te pavarur rregjistri. Te gjitha transaksionet ne keto shoqeri do te ekzekutohen nepermjet qendres se pavarur te rregjistrit, ku ata mbajne rregjistrat e tyre". Keto akte ishin baza ligjore per fillimin e aktivitetit te QRA-se. Qendra e Rregjistrimit te Aksioneve (QRA) u themelua si shoqeri anonime, bazuar ne Vendimin e Keshillit te Ministrave Nr.112, date , ku shteti eshte pronari i vetem. Ai eshte themeluar si nje institucion i pavarur dhe i specializuar per te mbajtur regjistrin e shoqerive anonime te lindura nga programi i privatizimit ne Shqiperi. Ndersa pergjegj esia per zbatimin e Ligjit "Per Letrat me Vlere", perfshire dhe Rregulloren e KLV-se "Mbi marrjen e paketes kontrolluese te aksioneve" eshte percaktuar qarte, eshte KLV-ja, zbatimi i Ligjit "Per Shoqerite Tregtare" nuk e perqendron direkt pergjegjesine te ndonje strukture apo institucion. Ky Ligj mbron te drejtat e aksionereve te mbetur ne minoritet. Neni 57 i Ligjit Nr. 8080, date "Per Letrat me Vlere" dhe Rregullorja e KLV-se Nr.1/1, date "Mbi marrjen e paketes kontrolluese te aksioneve" jane bazuar ne disa parime te pergjitheshme si: -mbrojtja e investiteeve, ve9anerisht e investitoreve qejane ne minorance; -parandalimi i manipulimevenga drejtuesit, anetaret e Bordit ose persona te tjere te lidhur me ta, qe perpiqen te perfitojne; palet," -informimi i hapur, i drejtperdrejte dhe i inenjehereshem per te gjitha -ekzistenca e nje tregute rregulluar dhe pa luhatje artifieiale. Ne tehjejten kohe dnhette theksojme se objektivi i sinpatlur ne strategjjine e privatizimit se "... do te punohet per plotesimin e kuadrit Igjor dhe rregullator per fimksioaimin e ShA para dhe pas privatizimit per perfshiijen ne piogramin e privatizimit te shoqerive te tilla qe do te perbemn shembuj pozitiv per tregun e kapitaleve si dhe ne bashkepunim me bursen e Tiranes per formalizimin e tregut te letrave me vlere, si nje parafaisht per ta bere kete tregefikas emelikujditet" AereaEteti i sotem trego ne deshtim ne arritjen eketijobjektivi. 3.b. Disa promeme te qeverisjes se infermafrjes we kompanite e privatizuara Ne procesiti ctrans.fofinimitte ekanoinise rakquisbtobjektivat politike ecin (me mire te themi flutarqjne) me ritee mjaftc te shpejta nderkoh qe

116 116 PROBLEMET E DREJTIMITTE NDERMARRJES, NGAF. MEMA/S. SALLAKU ana ekonomike perpiqet te eci me ngadale per te gabuar me pak dhe per te kundershtuar fluturimet e pabazuara politike. Por ne se shtrojme pyetjen se 9fare po ndodh me ndermarrjetje privatizuara dhe a jane arritur objektivat e pasprivatizmit duhet te pranojme se eshte e veshtire qe te gjenden te dhenat per te bere nje analize te plote me qellim dhenjen e nje pergjigje te sakte Kerkimet e drejtuara nga Estrin et al. (1998), Gedeshi (1999) dhe Lati (2001) treguan se procesi i ristrukturimit dhe i privatizimit ne Shqiperi ka qene me i ngadalshem se ne ekonomite e tjera ne tranzicion, per shkak te kushteve fillestare me te keqija (nje renie e thelle ekonomike, nje industri inficiente dhe shpesh e paralizuar) dhe nje politike makroekonomike e dobet dhe e paqendrueshme. Renia gati e plote e ekonomise ne Shqiperi gjate periudhave pati nje ndikim me te madh ne shtrirjen e proceseve te transformimit ne vitit e fundit. Lidhur me sa thame me lart se firmat private paraqiteshin me mire se ato shteterore, evidencat empirike treguan se ndermarrjet private kane ne teresi performance me te mire se ato shteterore. Ky eshte nje rezultat i ngjashem me ato te gjetur ne shume vende ne tranzicion. Kerkimi tregon se pro9esi i ristrukturimit ne Shqiperi eshte akoma ne nje stad fillestar. Mund te kete qene kryesisht nje ristrukturim pasiv ose reaktiv per te mbijetuar ne ekomine e re te tregut, dhe jane ndermarre pak veprime drejt nje ristrukturimi te thelle. Evidenca empirike nga Shqiperia tregon se ndermarrjet private te zoteruara nga pronare te brendshem paten nje performance me te keqe se pronesite e tipeve te tjera. Kjo performance e dobet mund te jete shkaktuar nga sjellja me pasive e menaxhereve ne ristrukturimin e ndermarrjeve te tyre (Lati, 2001). Kjo sjellje mund te shpjegohet nga perhapja e pronesise ndermjet nje numri te konsiderueshem punonjesish. Per pasoje, kjo prek mekanizmat e drejtimit te ndermarrjes, te cilat nuk mund te funksionojne ashtu sic duhet ne keto ndermarrje. Ndryshe nga versionet e privatizimit masiv te ^ekise, Sllovakise dhe Polonise, te cilat rezultuan ne perqendrimin e aksioneve ne dore te fondeve te investimit, versioni Shqiptar 9oi ne nje perhapje masive (72%) te aksioneve kundrejt popullsise se pergjithshme (Hashi dhe Xhillari, 1999). Mungesa e fondeve publike dhe private te investimit ka treguar se individet jane privuar nga institucionet, qe mund te kete vepruar ne emer te tyre, mbledhjen e informacionit mbi kompanite ne skeme, shperndarjen e riskut dhe, me e rendesishmja, monitorimin e sjelljes menaxheriale dhe ushtrimin e ndikimit mbi vendimet menaxheriale.

117 EKONOMIAdheTRANZICIONI 117 Lidhur me geshtjen se me 9fare metodash te ndryshme privatizimi dhe ndryshimesh ne drejtimin e ndermarrjes eshte prekur sjellja menaxheriale, kerkimet treguan se privatizimi masiv dhe metoda te tjera te privatizimit qe perfshijne kuponat si nje mjet pagese nuk pelqejne te nxisin motivimin e fuqishem ndermjet pronareve per te prezantuar ristrukturimin e thelle strategjik afat-gjate. Per me teper, kjo metode privatizimi eshte bazuar me teper ne goditjet e brendshme (punetore dhe menaxhere), dhe ne ve?anti metodat e privatizimit masiv te perdorura ne rezultuan ne pronesi te zhdukur. (Mema,1998). Ne pamjen 1 paraqitet perberja sektoriale e 97 ndermarrjeve gjate 5 sekuencave te pro9esit te privatizimit masiv. Sic mund te shohim numri me i madh i ndermarrjeve private i perket sektorit te ndertim.it (15%), industrise se ushqimit (14%), bujqesise (13%), industrise mekanike (11 %) dhe industrise se lehte (9%). Pamja LShperndarja efirmave sipas sektorit industrial Industria Mekanik Industria Elektroenergjitike 4% ^Industria Minerare Bujqesia Tregtia 3% Norma e dhenies se pergjigjes per vrojtimin ishte 82.5 perqind. Kjo sepse u gjenden vetem 80 nga 97 kompani. 17 prej tyre nuk u gjenden ne vendin e tyre. Nje shpjegim tjeter i mundshem mund te gjendet te Mema (1998), i cili argumenton se shume nga keto kompani kane qene objekt i rishitjes se menjehershme dhe ndryshimit te aktivitetit pas privatizimit. Te dhenat mbi privatizimin masiv ne Shqiperi qe u mblodhen aktualisht ishin te parregullta, te ngjashme me evidencat e vlefshme nga Vendet e Evropes Qendrore dhe Lindore, te ndri9uara nga Carlin et al.,(1994), Frydman et al. (1997), Belkindas et al. (1999). Per me teper, ne vrojtimin e

118 118 PROBLEMET E DREJTIMITTE NDERMARRJES, NGA F. MEMA/S. SALLAKU tyre te bere per te vleresuar cilesine e statistikave ne shume vende ne tranzicion, doli se Shqiperia kishte nivelin me te ulet ne treguesit social e ekonomik te cilesise mes vendeve ne tranzicion (duke perfshire Taxhikistan, Turkmenistan, Moldavi e Bosnje). Te dhenat e para te mbledhura nga intervistuesit jane ato rreth gjendjes aktuale te ketyre kompanive. Rezultatet e para jane pak tronditese. Vetem 45 (ose 56.3%) e ndermarrjeve qe u pyeten nga nje intervistues jane akoma ne aktivitet. Te tjerat nuk vazhdojne me aktivitetin e tyre. Si9 mund te shohim nga Pamja 1,19 (ose 23.8%) ndermarrje u mbyllen per shkak te arsyeve ekonomike; 9 (ose 11.3%) u shkaterruan gjate trazirave te 1997; 4 (ose 5.1%) u dhane me qira ose u kthyen ne dyqane; 2 (ose 2.5%) u shperndane per shkak te mosmarreveshjeve ndermjet pronareve; dhe 1 (ose 1.3%) iu kthye shtetit. Fasqyra 1 Gjendja aktuale e ndermarrjeve private Gjendja aktuale Ne veprim Te shkaterruara Te mbyllura Te kthyera ne dyqane Te dhena me qera Numri Te shperndara (jo 2 funksionale) Te kthyera shtetit Totali 1 80 % 56.3% 11.3% 23.8% 1.3% 3.8% 2.5% 1.3% 100.0% Megjithese ndermarrjet e reja te privatizuara u perballen me kushte shume te veshtira politike, ekonomike dhe te sigurise gjate dhe pas trazirave te 1997, norma e deshtimit ishte aq e larte sa ne te mehdojme per nje menaxhim dhe performance te dobet te ketyre ndermarrjeve pas privatizimit. Prandaj, te dhenat nga intervistat u plotesuan vetem per 45 ndermarrjet qe jane ne aktivitet akoma. Nje nga objektivat me te rendesishme te kesaj pune kerkimore ishte studimi i struktures se pronesise se ndermarrjeve dhe evoluimi i saj ne vitet e post-privatizimit dhe mbi kete baze te ndri9oje ndikimin e mundshem te struktures se pronesise ne performancen e ndermarrjeve dhe procesin e ristrukturimit si nje tregues plotesues i performances ne vitet e postprivatizimit. Persa i takon pronesise, ndermarrjet ndahen ne kategori

119 EKONOMIAdheTRANZICIONI 119 sipas numrit te aksionereve (Pasqyra 2). Te dhenat i referohen vetem dy viteve: momentit te privatizimit dhe momentit te intervistimit. Pasqyra 2: Struktura e pronesise ne momentin e privatizimit dhe sot Numri i aksionereve Numri i 50- < >100 I panjohur ndermarrjeve 100 Momenti i privatizimit Perqindja Sot Perqindja 1 2.2% % % 2.2% % % % 46.7% 6.7% % Gjithsej % % Sic mund te shohim ne momentin e privatizimit struktura e pronesise se ndermarrjeve ne njefare menyre u shpernda, nese marrim parasysh faktin se, pothuajse 89 perqind e ndermarrjeve ishin te mesme dhe vetem 11 perqind te medha (per me shume detaje shih Pasqyren 4.9). Keshtu, me teper se 71 perqind e ndermarrjeve kishin me teper se 100 aksionere ne momentin e privatizimit; 13.3 perqind e ndermarrjeve kishin nga 50 ne 100 aksionere; 11.1 perqind e ndermarrjeve kishin nga 20 ne 50 aksionere; dhe vetem 2.2% perqind (ose vetem nje ndermarrje) kishte me pak se 20 aksionere. Ndersa sot, ne momentin e intervistimit ose afersisht 5-6 vjet pas privatizimit, ne shohim nje levizje te ndermarrjeve nga kufijte e struktures se pronesise. Keshtu, u rrit me 20 perqind numri i ndermarrjeve me me pak se 20 aksionere, ndersa numri i ndermarrjeve me me teper se 100 aksionere u ul me 25 perqind. Ndersa grupet mesatare te struktures se pronesise mbeten pothuajse te pandryshuara. Pamjet e paraqitura tregojne se ne vitet e postprivatizimit ndodhi njefare perqendrimi pronesie ndermjet ndermarrjeve me nje numer te madh aksioneresh. Megjithese te dhenat nuk ishin te vlefshme per te justifikuar nje shpjegim, ne mund te arsyetojme se nje arsye per kete mund te lidhet me faktin se programi masiv i privatizimit u dha perparesi punonjesve, menaxhereve dhe individeve per te blere aksionet e ndermarrjeve tetyre. Gjateperiudhes , shume nga ketapronarete ciletzoteronin pjese te vogla dhe kishin pak ze ne marrjen e vendimeve, te qene gjithashtu te terhequr nga interesat e larta te institucioneve financiare informale, i shiten aksionet e tyre duke kerkuar per mundesi te tjera.

120 120 PROBLEMET E DREJTIMITTE NDERMARRJES, NGAF. MEMA/S. SALLAKU Indeksi i Ristrukturimit (ose transformimit) Prc>9esi i privatizimit dhe pas ketij, ristrukturimi i ndermarrjeve eshte i nderlikuar dhe perfshin ndryshime. Keshtu per ta kuptuar me mire ate dhe per te percaktuar efektet e tij, kerkohet ndertimi i nje madhesie agregate te ndryshimeve simultane permes karakteristikave te ndryshme. Keto karakteristika perfshijne tregues te rendesishem te ristrukturimit si: ndarjen e tregut, formen e pronesise, ceshtjet financiare (duke perfshire kostot e imputit, output-in, investimet, huate, etj.),- permiresimin ne strukturen menaxheriale dhe organizacionale (vecanerisht transformimin ne strukturen e menaxhimit financiar, menaxhimin marketing, menaxhimin e cilesise dhe kontrollin), dhe masat per asete shtese te tjera, etj., te gjitha qe pasqyrojne reagimin e ndermarrjeve ndaj mjedisit te ri te tregut. Duke ndjekur metodologjine e perdorur nga Estrin et al., (1998) dhe Lati (2001) dhe tiparet e vecanta te ndermarrjeve Shqiptare, u perpoqem te masim shkallen e ristrukturimit ne pese aspekte: aspektin e aseteve, aspektin e tregut te produktit, aspektin finaciar, aspektin e punes dhe te menaxhimit, dhe aspektin e inputeve. Shtrirja e ndryshimit te secilit nga keto variabla eshte llogaritur nga nje shkalle 1-5 (1 nuktregonndryshimapotransformim, 2-transformim te vogel, 3-transformim te moderuar, 4-transformim te madh, dhe 5-transformim shume te madh). Indeksi i ristrikturimitper secilenkompani llogaritet si nje mesatare e pikeve qe u jane dhene kompanive lidhur me te gjitha variablat. Njekohesisht, indeksi i ristrukturimit per secilin aspekt eshte llogaritur me pas si nje mesatare e pikeve qe u jane dhene variablave qe perfaqesojne ate fushe. Aspekti i aseteve. Ky indeks tregon shtrirjen ne te cilen asetet e nje kompanie kane ndermarre transformime. Sipas literatures, investimi i ri shpesh konsiderohet si treguesi kryesor i ristrukturimit te thelle strategjik, sepse permiresimi i performances se kompanise kerkon investime te reja ne teknologji. Ristrukturimi i aseteve eshte gjithashtu shume i lidhur me aftesine e kompanise per te perdorur asetet e saj sociale. Aspekti i tregut te produktit. Ky aspekt i ristrukturimit te procesit lidhet ngusht me transformimin ne output miks dhe ndarjen e tregut te kompanive. Prodhimet dhe tregjet e reja ndryshojne nga furnizuesit vendas dhe nderkombetar dhe partnered, riorientimi i prodhimit, shperndarja dhe eksportet sipas kerkesave te konsumatoreve, qe jane te gjitha pjese e aspektit te ristrukturimit te tregut te produktit. Indeksi i ristrukturimit te aspektit te produktit per secilen kompani u llogarit me tej si nje mesatare e pikeve te

121 EKONOMIAdheTRANZICIONI 121 ketyre variablave. Aspektifinanciar. Shtrirja e ristrukturimit financiar mund te identifikohet permes ndryshimeve ne borxhet e keqija, zgjatjen e maturimit te huave, huate e reja. Ky eshte nje tjeter aspekt i rendesishem i ristrukturimit te ndermarrjeve. Aspekti i punes dhe i menaxhimit. Shume kerkues argumentojne se shume ndryshime ristrukturore mund te maten direkt ne termat e ndryshimeve organizative dhe te punesimit. Mbi kete baze dhe duke ndjekur Estrin et al. (1997) autori ka llogaritur indeksin e ristrukturimit te punes dhe te menaxhimit te bazuar ne variablat e punes dhe te menaxhimit. Variablat e lidhur me kete aspekt jane reduktimi ne numrin e punonjesve, shtrirja e ndryshimeve ne strukturen organizacionale te menaxhimit finaciar, menaxhimi marketing, menaxhimi i cilesise dhe i kontrollit, dhe menaxhimi operacional. Aspekti i imputeve. Shtrirja e ristrukturimit ne kete fushe mund te matet me reduktimin ne kostot e materialeve dhe kursimet ne energji per njesi output-i. Keto ndryshime perfaqesojne permiresime efi9iente ne perdorimin e imputeve. Pasi u llogariten indekset e ristrukturimit per secilen kompani ne secilin nga pese aspektet, ne llogaritem indeksin e krejt popullates duke bere mesataren e indekseve te secilit aspekt. Keto jane treguar ne Pasqyren 3. Pasqyra 3 Indeksi i ristrukturimit Aspekt i Aspekti i Aseteve Aspekti i tregut te produktit Aspekti Financiar Aspekti i Punes dhe i Menaxhimit Aspekti i Inputev Indeksi i ristruturi mit e Index Keto indekse tregojne se ne mesatare, shtrirja e ristrukturimit pas privatizimit te ndermarrjeve shqiptare te marra ne konsiderate, ka qene e ulet e krahasuar me ato te gjetura ne vendet e tjera (shih Estrin et al., 1998). Indekset tregojne se menaxheret kane marre masa per ristrukturimin e ndermarrjeve te tyre dhe keto masa ishin kryesisht te lidhuara me zvogelimin e shpenzimeve te materialeve te pa pervoja dhe permiresimin e 9eshtjeve te menaxhimit dhe te punesimit. Duhet te permendet se perpjeket e fundit jane bere drejt ristrukturimit te huave. Per te patur nje pamje me te qarte se si keto indekse mund te lidhen me strukturat e ndryshme te perqendrimit te pronesise, mund te analizohet Pasqyra 4

122 122 PROBLEMET E DREJTIMITTE NDERMARRJES, NGAF. MEMA/S. SALLAKU Pasqyra 4. Indeksi i ristrukturimit lidhur me strukturat e perqendrimit te pronj>sise' Numri i aksionereve Indeksi i ristrukturimit < >100 I panjohur Aspekti i Aseteve Aspekti i tregut te produktit Aspekti Financiar Aspekti i Punes dhe i Menaxhimit Aspekti i Inputeve Indeksi i ristrukturimit Sic mund te shohim ne Pasqyren 4, pika mesatare per secileri fushe te ristrukturimit dhe per secilin grup te pronesise eshte me e ulet se 3.0 (transformim i moderuar ose ndryshim), me perjashtim te aspektit te ristrukturimit te' punes dhe menaxhimit per grupin e kompanive me 20 ose me me pak aksionere. Per shembuu ne teresi ne mund te shohim se indeksi i ristrukturtimit eshte me i ule't se 2.5, duke treguar perpjekje te pamjaftueshme per te ndryshuar. Eshte interesante te vihet ne dukje fakti se per secilin nga aspektet e ristrukturimit ne mund te shohim nje prirje te mundshme se sa me shume pronesia behet e shperndare, indeksi i ristrukturimit bie, me perj ashtim te indekseve te ristrukturimit per grupin e ndermarrjeve me me shume se 100 aksionere. Kjo karakteristike e indekseve te ristrukturimit mund te shpjegohet me faktin se mund te jete me e lehte te biesh ne marreveshje kur ne proces jane te perfshire pak aksionere te grupeve te ndryshme te interesuara. Keshtu procesi i vendim-marrjes eshte me i lehte dhe me i shpejte ne kompanite me pronesi te perqendruar dhe menaxheret e tyre mund te vene ne zbatim masa ristrukturimi me te thella dhe strategj ike. Si shtese e ketij vrojtimi, autori ve ne dukje se per secilin nga grupet e pronesise vlerat me te larta te indekseve jane ato qe lidhen me aspektin e inputit dhe punes e menaxhimit, duke treguar se jane bere perpjekje te medha nga menaxheret per transformimin strukturor te kompanive te tyre dhe dhe nje perdorim me efl9ient te materialeve te papervoja dhe te energjise. Qeshtjet me problematike dhe jo te lidhura me menaxheret duken sikurj ane ato te lidhura me ristrukturimin e huave, per te cilin niveli i indeksit te transformimit eshte shume i ulet (lidhur me aspektin financiar te indeksit te ristrukturimit). Me pak veprimejane ndermarre per te zgjatur maturimet apo rigjenerimin e huave te kompanise. Nga pikepamja

123 EKONOMIAdheTRANZiCIONI 123 e pronesise, ka ndryshime domethenese ndermjet grupeve ne kompanite e vrojtuara, prandaj ndermarrjet e mbizoteruara nga nje numer relativisht i vogel i pronareve duket sikur kane performance me te mire ne te gjitha aspektet e ristrukturimit. Si perfundim, eksperienca e vendeve te tjera te tranzicionit ne fiishen e qeverisjes se ndermarrjes sugjeron nevojen urgjente te perfshirjes se ndermjetesve flnanciare (te tille si fondet e investimit) ne procesin e privatizitimit. Megjithese rendesia e perqendrimit te pronesise eshte tashme pranuar edhe nga qeveria, akoma nuk ka (dhe ndoshta s'do te kete asnjehere) ndonje evidence konkrete te kuptimit te roli potencial te fondeve te investimit si agjentet e qeverisjes dhe ristrukturimit te ndermarrjeve. 3.c. Disa probleme te qeverisjes se ndermarrjes ne kompanite publike Problemi i qeverisjes se ndermarrjes eshte trajtuar dhe trajtohet gjithnje kur ka nje ndarje te dukshme midis pronesise dhe menaxhimit, midis aksionereve dhe menaxhereve. Eshte e natyrshme qe kjo ndarje shpesh vihet re edhe ne rastin e prones private, por duhet te theksojme se ne rastin e prones shtetrore ka nje ndarje me se te qarte mes pronarit shtet dhe menaxhereve te kompanive publike. Per te spjeguar ineficiensen e mireadministrimit te pronesise shtetrore ne krahasim me ate private shume studjues rekomandojne mbajtjen parasysh te treguesve te ndryshem, por duhet te theksojme se ne pergjithesi pikat e perbashketa qe trajtojne te gjithe studjuesit kane te bejne me nderhyrjet politike ne menaxhim, politiken e caktimit te 9mimeve, perdorimin e nxitesve te ndryshem si dhe trajtimi i problemit te kapitalit human. a. Nderhyrjetpolitike. Ne rastin e kompanive shtetrore nderhyrjet politike jane mjaft evidente. Keshru eshte mjafte e qarte se menaxheret e kompanive publike jane te lidhur ngushte me forcen (ose forcat) politike ne pushtet dhe me segmente te caktuara te ketyre forcave. Ne rast se vihen re ndryshime te forcave ne pushtet, athere probabiliteti i largimit te ketyre menaxhereve nga vendi i punes eshte mjaft i madh. Pra, ndikimi i ciklit administrativ eshte shume me i madh se sa ndikimi i ciklit komercial. Shpesh ndermanjet publike punojne ne baze te aksesit qe kane ndaj marrjes se fondeve qeveritare keshtu qe keto ndermarrje kane risk te ulet ndaj falimentimit pavaresisht nga shkalla e ineficenses se menaxhimit. Rasti me i qarte qe e ilustron kete gje eshte rasti i Korporates elektroenergjetike Shqiptare.

124 124 PROBLEMETEDREJTIMITTENDERMARRJES,NGAF.MEMA/S.SALLAKU Menyra politike e formulimit te objektivave te sektorit publik te 9011 ne argumentin se ekziston mundesia qe ato te ndryshojne shume shpesh. Keto ndryshime varen gjithnje nga rezultatet elektorale dhe nga fuqia e ndikimeve te segmenteve te caktuara te forcave ne pushtet. i ndodhur ne keto kushte dhe duke vepruar ne keto mjedise, sektori publik shpesh perdoret per te plotesuar objektiva politike afatshkurtra dhe per te patur avantazhe politike sidomos per te fituar avantazhe politike ne elektorat. Pra, qeveria mund te nderhyj dhe nderhyn shpesh ne menaxhimin e ndermarrjeve publike duke shtremberuar mundesite e ecjes se tyre te lire ne kushtet e tregut. Objektivat e ndermarrjeve publike qe percaktohen shpesh permes pro9eseve politike dhe qe transmetohen te menaxheret permes strukturave te administrates shteterore najapin nje zinxhir hallkash qe fillojne nga votuesit deri te menaxheret e kompanive publike dhe kjo gje e bene kontrollin e menaxhereve te ndermarrjeve publike me kompleks dhe me te veshtire sesa menaxheret e sektorit privat. Per me teper zbatimi i politikave te zgjedhura nga partia ose koalicioni ne pushtet mund te modifikohet here pas here duke dhene ndikimin e vet ne menaxhimin e ndermarrjeve publike. Pra, ndermarrjet publike jane me lehtesishtte adaptueshme ndaj objektivave politike se sa ndaj objektivave te tyre ekonomike ne kushtet dhe sipas kerkesave te aktivitetit te tyre ne tregun e lire. Keshtu, INSIG sh.a eshte nje kompani tipike me kapital shteteror, ku shteti e ushtron te drejten e pronesise ne pro9esin e vendim-marrjes nepermjet nepunesve te saj. Perfaqesuesit e shtetit kane te drejten e votes ne bordin e mbikqyrjes dhe ne kete menyre ushtrojne te drejten e pronesise se shtetit. Pra, nuk mund te themi se e drejta e pronesise ne kete rast eshte percaktuar ne menyre te drejtperdrejte, fakt i cili do te ndikoje ne nje fare mase ne motivimin e perfaqesuesve te shtetit ne pro9esin e marrjes se vendimeve. Kjo jo per kushtezimet e perfaqesuesve te shtetit, por per shkak te pamundesise se ushtrimit te plote te drejtes se pronesise, per te marre 9do lloj vendimi. Nivelet e vendimarrjes jane te kushtezuara nga udhezimet e brendshme te shtetit (te Ministrise se Financave me konkretisht). Ky fakt ndikon ne shpejtesine marrjes se vendimeve dhe ne dobesimin e inicatives se menaxhereve te kesaj kompanie per t'iu pergjigjur me veprime te shpejta situatave te papritura qe imponohen jorralle nga tregu i liberalizuar i sigurimeve. "Ne ndodhemi ne nj e konkurrence te ashper"- keto jane fjalet e nje nga drejtuesve kryesore te kesaj kompanie, fakte qe shprehin domosdoshmerine per te vepruar shpejt nga ana e menaxhereve, te diet ndihen te kushtezuar nga vonesat e miratimeve nga qeveria e akteve nenligjore perkatese. Por, nga ana tjeter, ekzistenca e konkurrences nxit

125 EKONOMIAdheTRANZICIONI 125 menaxheret te veprojne ne msnyre aktive per t'u perballur me te, pavaresisht nga fakti se jane me kapital shteteror. Nje nga problemet baze te politizimit te ndermarrj eve publike eshte percaktimi i anetareve te bordeve drejtuese te ndsrmarrjeve publike. Ne vendin tone ky caktim behet nga ministri dhe bene qe keta anetar bordesh te jens me tepsr perfaqsues politik te forcave ne pushtet sesa specialists te mirefillte ksshtu qe niveli i autonomiss se tyre ne marrjen e vendimeve eshte mjaft i ulst. Ne mjaft raste ata jane percues te ideve dhe politikave te atyre qe i kane caktuar duke zbatuar me perkikmeri porosite e dhena nga larte, me qellim qe te ruajn privilegjin e krijuar dhe perftimet qe vijne prej tij. Per kete mund te kujtojme se vetem pak vite me pare u shpall me mjaft buje nje konkurs ne gazeta per specialists te mirefillts qe do te zgjidheshin ne bordet e rejtimit te ndermarrjeve publike, por ky konkurs nuk u zhvillua asnjshere dhe antarst e msparshsm ts bordeve vsshture se ndryshohen ne se nuk ka ndryshime te raportit te forcave politike. EshtS veshtire (nuk duam te themi e pamundur) ts gjesh te dhsna rreth anetareve te bordeve te ndermarjeve publike dhe kjo mendojme per dy aresye: a. Ne mjaft raste niveli dhe emri i tyre i dyshimte si specialists te mire b. Persona te caktuar jane shpesh anetar te disa bordeve menaxhuese. Sa ms pak te jens te specifikuara objektivat aq ms e nevojshme dhe me terheqsse behet per qeverine qs ts monitoroj veprimet menaxhuese me teper se sa te monitoroj rezultatet. Ne keto kushte shpesh menaxherst e kompanive publike ne Shqiperi gjykohen nga veprimet qe kryejn dhe jo nga rezultatet qs arrijne. Megjithate ne praktike vihen re dy raste ekstreme, ne disa raste pasiviteti ne disa raste mbiperfshirja {over-involvement) e qeverise ne menaxhimin e kompanive publike dhe kjo gje ka lidhje me llojin e ndermarrjes dhe me fokusin qe ka qeveria ns probleme te ndryshme. MendojmS se ne Shqiperi nuk ka njs dallim te qarte midis organizmave qe ushtrojne te drejten e pronssise, te drejten e administrimit dhe te menaxhimit dhe te drejtsn e monitorimit. Te gjitha ksto oranizma varen nga ministri i linjes. Le te permendim ketu entet regullatore ts telekomunikacioneve dhe te energjise etj. A mund te kets rezultate monitorimi kur ai varet nga i njejti person qe varen edhe aktivitetet qe ai monitoron? Gjithashtu nje problem tjeter i nderhyrjes politike ka te beje me percaktimin e radhes se privatizimit ne privatizimin strategjik qe eshte bere dhe po behet thjesht mbi bazen e nje menaxhimi me te mire te meparshem te kompanise per te arritur artificialisht njs privatizim te suksesshsm duke krijuar nje imazh ms te mire rreth thithjes se investimeve ts huaja sesa ne baze te nje analize ekonomike

126 126 PROBLEMET E DREJTIMIT TE NDERMARRJES, NGA F. MEMA/S. SALLAKU te mundesise se" krijimit te te gjitha kushteve per nje operim normal ne treg (menjanimi i pozites monopol, mbeshtetja e tyre nga tregu i menaxhereve dhe specialisteve, krijimi i nxitesave te nevojshem fiskal si dhe analiza e tregut te mundeshme te produktit ose sherbimit te dhe'ne). Luhatjet e shpeshta politike bejne qe' te mendohet me teper per objektiva afatshkurtra dhe mbase afatmesme sesa per objektivat afatgjata. Gjithashtu, korelanca e tyre e larte me korrupsioni qeveritar eshte nje barrjere e rendesishme ndaj nje performance te mire. Le te marrim rastin e AMC. Askush nuk spegon pse u desh te propogandohej me te madhe se privatizimi ishte bere" nga nje kompani norvegjeze (Telenor) dhe jonganjekompani greke, duke rritokeshtu edhe me teper dyshimetepublikut se dicka jo e kendeshme do te vinte me pas. Dhe realiteti tregoi se AMC po i grabit shqiptaret ne dy drejtime: 1. Sherbimmecilesimjafteteulet 2. Sherbim me tarifa mjaft te shtrenjta b. Politika e gmimeve. Mungesa e tregut real te aksioneve ne Shqiperi i largon sanksionet per performance te keqe nga ana e menaxhereve te kompanive publike. Kjo sepse veshtiresohet matja e performances se kompanive publike. Gjithashtu menyra e percaktimit te cmimeve te shitjes perkompanite publike shpesh bazohet ne faktore politik dhe jo ne tregun real duke bere qe te veshtiresohet procesi i vleresimitte performances dhe i menyres semenaxhimit te ndermarrjes. Mjafton te permendim keta menyren e caktimit te cmimeve te energjise elektrike apo te ujit te pijshem dhe menyren politike te rritjes se tyre (ne se tentohet te kete rritje te tilla). etj. Pra, a rnund te matet performanca e KESh-it dhe e ndermarrjeve te ujrave? Cili eshte rezultati i privatmmit pilot (49%) te ndermarrjeve elektrike (dege te KESh) ne tre rrethe te veadit? P&gjigjet ketu nukjane shume optimiste. Gjithashtu ky faktor ndikon ne faktin qe investimet ne fushat e mesiperme ne mjaft raste te drejtohen ne ato pika ku ato shfaqin me teper nje perzjerje te objektivavepolitike dheelektoralemeobjektivatekonomikedhetemos drejtohen thjeshte sipas kritereve ekonomike. Se fondi duam te theksojme se mbartja e borxheve dhe e faturave te papaguara nga popullsia per arsye politike dhe pastabilteti eshte nje faktor me rendesi qe pengon menaxhimin e mire te disaprej ndermarrjeve publike dhejep ndikim zinxhire edhe ne ndermarje te tjera. c. Nxitesit e ndtyshem. Eksperienea e vendeve te ndryshme,, por edhe ajo

127 EKONOMIA dhe TRANZICIONI 127 shqiptare tregon se ne kompanite publike manaxheret perpiqen qe te perdorin burimet e ndermarrjes per te permbushur interesat e tyre (dhe te eproreve te tyre qe i kane caktuar ne keto detyra). Duke mos dashur te supozojme ndikimin e forte te faktoreve subj ektive te tille si korrupsioni etj. athere duhet te theksojme se kjo gje mund te ndodh per dy arsye, se pari ngaqe menaxheret dhe pronari (shteti) kane obj ektiva te ndryshme lidhur me drejtimin e kompanise dhe se dyti sepse pronari (shteti) nuk ka informacionin e plote ose te themi te pakten informacionin e mjaftueshem rreth vendimeve te menaxhereve. Ndodh shpesh qe ky problem te paraqitet si nje rreth vicioz, ku menaxheret perpiqen qe per vehte dhe per bordin drejtues (pse jo edhe per eproret e tyre ne ministri) te krijojne sa me teper perftime dhe lehtesira duke i bere leshime njeritjetrit ne kuriz te nje menaxhimi sa me te mire te ndermarrjes publike. Pra, te gjithe dalin "te kenaqur" me perjashtim te rezultateve ekonomike te kompanise te cilat ndodhen ne nivele te keqia. A jane te mjaftueshme stimujt qe perdoren per t'i nxitur menaxheret qe te maksimizojne fitimin e kompanise? Natyrisht qe jo. Kjo sepse nga mjaft menaxhere shqiptar te kompanive publike pranohet se ata duhet te jene teper te kujdeseshem ndaj vendimeve qe marrin sepse ne rast rezultatesh negative per shkak te nje vendimi te caktuar (qofte edhe rezultate negative fare minimale) mundesia e ndenshkimit, se paku e largimit nga detyra eshte mjafte e madhe, shume me e madhe se sa ne nje rast te ngjashem ne kushtet e nje biznesi privat. Gjithashtu duhet te theksojme se pagat e menaxhereve te ndermarjeve publike, megjithse mjafte te mira gjithnje jane me te vogla se sa pagat e menaxhereve te kompanive private qe jane ne kushte te peraferta. d. Kapitali human. Caktimi ne baza dhe kritere politike te menaxhereve dhe te bordit drejtues ne dem te specialisteve te mirfillte dhe te pavarar ndikon ne menaxhimin dhe performancen e ndermarrjeve publike. Tejfryrja e organikave te ndermarrjeve publike me punonjes (shpesh me militant politik) bene qe te bjere produktiviteti dhe te shikohet ndermarrja publike me nj e sy te perafert me ndermarrj et shtetrore te sistemit komunist. Ato krij ojne struktura te ngadalta dhe qe menaxhohen me veshturesi. Gjithashtu, nje mekanizem qe ndikon ne motivimin e menaxhereve mund te konsiderohet tregu i punes per drejtuesit. Ne realitetin Shqiptar mund te themi se nuk ekziston nje treg i tille, por per industrine e sigurimeve, per vete specifikat e saj menaxheret formojne nje fare reputacioni profesional qe ka ndikim ne karrieren e tyre profesionale.

128 128 PROBLEMET E DREJTIMITTE NDERMARRJES, NGAF. MEMA/S. SALLAKU Ne keto kushte largimi i specialisteve me te mire (jo vetem drejtues por edhe te prodhimit/sherbimit) bene qe ata te zevendesohen shpesh me specialist me te dobet te cilet perpiqen qe te rezistojne ne vendin e tyre te punes permes kartabjankave politike. Gjithashtu krijimi i nje sere hallkave burokratike ne vendimarrje bene qe keto ndermarrje te reagojne me veshtiresi ndaj tregut. Perfundime Sj ellj a e kompanive pas privatizimit varet me teper nga aj o kur nj e kompani eshte shteterore apo private; ajo varet gjithashru nga kush eshte bere pronari i ri dhe struktura e re drejtuese. Diskutimi i mesiperm pranon se pronaret, qe jane jashte kompanise, interesohen ne maksimizimin e fitimit nga asetet e tyre. Ne kemi pare se pronesia e jashtme e suksesshme mbeshtetet ne tregjet eficiente te kapitaleve, keshtu papjekuria e tyre ne ekonomite ne tranzicion eshte nje problem i dukshem. Per me teper pergatitjet nga jashte te pronesise funksionojne me dobet kur pronesia eshte gjeresisht e shtrire, sepse kostot e mbikqyrjes per secilin pronar mund te balancojne perfitimet private te nxjerra nga analizat. Pronesia e punonjesve eshte e shperndare ne menyre tipike, pasi shumica e punetoreve zoterojne shume aksione individuale modeste, nderkohe kur skemat e privatizimit masiv te tipit ^ek, megjithe pronesine e jashtme te sigurt, cuan ne rritjen e popullsise ku secili mbante parcela te vogla aksionesh. Per shumicen e vendeve, ka patur shkembim ndermjet shpejtesise dhe efektivitetit afatshkurter te privatizimit, ne termat e drejtimit te permiresuar te ndermarrjes. Shitjet e kompanive te huajve kane qene te rralla, dhe per pasoje, te ardhurat nga privatizimi kane qene gati pothuaj kudo shume te vogla si pjese e buxhetit te shtetit. Strategjite e privatizimitjane prirur te mbeshteten ne goditjet menaxher-punonjes, skemat e privatizimit masiv ose ne te dyja, dhe ka rezultuar mbizoterimi i pronesise private. Megjithate, format tradicionale te privatizimit per pjesen me te madhe, nuk mund te jene te afta te privatizojne numrin e madh te kompanive ne duart e shtetit ne ekonomite ne tranzicion, sepse as kursimet private dhe as insfrastruktura e tregut te kapitalit, nuk jane te zhvilluara aq sa duhet. Vendet e ndryshme kane perdorur politika te reja per t'i zgjidhur keto probleme. Megjithate, megjithese skemat e privatizimit masiv kane cuar ne nje shkalle te gjere ndryshimesh ne pronesi, nuk eshte e qarte kur shembujt e pronesise, te cilet jane bere te njohur tashme, jane aktualisht fitimprures per procesin e tranzicionit. Metoda e privatizimit masiv nepermjet kuponave te privatizimit nuk eshte

129 EKONOMIAdheTRANZICIONI 129 me nje alternative primare e privatizimit ne Shqiperi, megjithese 97 ndermarrje shteterore jane privatizuar duke perdorur kete metode. Megjithese kjo ishte metoda mbizoteruese e privatizimit ne Shqiperi gjate , nuk ka patur kerkime per te studiuar shtrirjen ne te cilen privatizimi masiv ka prekur performancen e korporates, ka ndikuar drejtimin e ndermarrjes, dhe ka krijuar inputet e nevojshme dhe te pershtatshme per aktivitetin e tregut te kapitalit. Gjithashtu, ka pak ose aspak evidenca ne llojin e struktures se pronesise dhe te mekanizmit te drejtimit te ndermarrjes qe ka rezultuar nga programi i privatizimit masiv i perdorur ne Shqiperi. A ka cuar privatizimi masiv ne blloqe te medha aksioneresh dhe perqendrimi i pronesise ne duart e individeve, investitoreve strategjike, institucioneve financiare dhe nepunesve, apo ne shperndarjen e aksioneve ne mes nje numri te madh aksioneresh te vegjel? Sigurisht qe ky pro9es do te ndj eke te tilla zhvillime edhe ne vendet e tj era te Evropes Qendrore dhe Lindore. Duke marre parasysh vecorite e mesiperme te ndertimit dhe te funksionimit te institucioneve ne Shqiperi mund te themi se paraqitja e nje plani konkret per privatizimin e shoqerive me kapital shteteror dhe me afate konkrete kohore do te perbente nje mekanizem efektiv per te nxitur menaxheret per nj e performance te mire. Gjithashtu nje menyre per te pergjithsuar konceptin e qeverisjes se ndermarrjes eshte analiza e ketij koncepti ne fokusin e drejtuesit te kompanise. Cfare informacioni i duhet nje drejtuesi qe te jete ne gjendje te drejtoj kompanine e vet? Minimumi i informacionit thelbesor qe i nevoitet atij eshte si ne vijim: => Sistemet e operacionit, bilanci, pasqyra cash-flow qe krahasojne performancen e periudhes ne vijim me ate paraardhese => Komentet manaxheriale rreth performances se tanishme te cilat duhet te fokusohen ne spjegimin e devijimeve nga performanca e planifikuar dhe qe te rishikohen objektivat e performances deri ne fund te vitit ^> Informacion rreth segmentit te tregut te kompanise =^ Raporte te analisteve fmanciar per kompanine dhe per konkurentet e saj kryesor => Vrojtime rreth sjelljes se punonjesve => Vrojtime rreth preferencave te konsumatoreve => Artikujt kryesor te medias per kompanine dhe per konkurentet e saj kryesor si dhe trendi i industrise ku operon kjo kompani Kfe'to te dhena jo yetem qe permbledhin pergjegjesite kryesore te bordit duke dhene informacionin kryesor qe njebord duhet te studjoj dhe te shperndaj por theksojne gjithashtu se nje qeverisje e mire e ndermarrjes vjen vetem me

130 130 PROBLEMET E DREJTIMITTE NDERMARRJES, NGAF. MEMA/S. SALLAKU nje sistetn modern te manaxhimit. Investitoret, kreditoret, punonjesit dhe grape te tjera te interesuara gjithashtu kane nevoj per kete information. Ndryshe nga drejtuesi i kompanise ata nuk kane kohen ose burimet e nevojshme per te hartauar dhe analizuar informacionin e nevoj shem per te marre vendime rreth kompanise. Pr kjo eshte menyra me e mire qe media dhe sidomos media ekonomike dhe financiare bene te mundur nje paraqitje te sakte dhe te drejte te kompanise dhe te problemeve te saj. Nje komunitet shtypi i mireinformuar ka rendesi themelore per investitoret e vegjel dhe stakeholder te tjere te shoqerise, perfshi ketu edhe punonjesit. Qartesia e objektivave te ndermarrjes publike linjat e qarta te pergjegjesise agjensite e pavarura per monitorimin dhe presioni i larte i nxitesave fianciar se kompanive te ndryshme te sektorit publik. Literatura 1. CASE " Privatization in Post-Communist Countries" Volume I, Varshav, Dobek, M. M., "Political Logic of privatisation: Lessons from Great Britain and Poland", London Frydman, R., Rapaczynski A, Earle J. S., et al. The Privatization process in the Republics of the Former Soviet Union. CEU Privatization Reports, Volume II, Central European University Press, Mema, F. "Privatizimi ne Shqiperi: arritje, te meta, e ardhmja" Monografi, Tirane, Korrik Mema F. "Post privatization in Albania: Success or Failure", Konferenca Nderkombetare "Integration and transformation in Albania, Hungary and Macedonia" Bamberg, Gjermani, 5-7 July OECD Proceedings "Corporate Governance, state-owned enterprises and privatization" OECD, Popov V. 'Investment, Restructuring and Performance in Transition Economies" Magazine Communist econnomies & economic transformation, London, V. 11, No. 4, Problems of Privatisation in Bulgaria (Edited by Schonfelder) Munchen, Sallaku S. "Mass privatisation in Albania" the MBA thesis, Staffordshire Universiy UK, 2001

131 EKONOMIA dhe TRANZICIONI 131 VEQORl TE DREJTIMIT TE NDERMARRJES: (Rast Studimor "Brrra Tirana")* Nga Dr. Ms NOQKA1 Pse Drejtimi i Ndermarrjes eshte i rendesishem? Prej ketej del si detyre te shpjegojme' me pak fjale, pse drejtimi i ndermarrjes (i njohur me emrin corporate governance -CG) eshte i rendesishem? Pse politike-beresit, rregullatoret dhe komuniteti i biznesit duhet te shqetesohen per cilesine e drejtimit te brendshem te ndermarrjes, ne vendet e tyre? Qeverisja e ndermarrjes ne literaturen akademike interpretohet ne lidhje me: "problemet qe lindin nga ndarja e pronesise dhe kontrollit". Nga kjo pikepamje, qeverisja ose drejtimi i ndermarrjes, bazohet ne strakturen e brendshme dhe rregullat e bordit te drejtoreve; auditimi i pavarur; rregullat per shperndarjen e informacionit te aksioneret dhe kreditoret; dhe kontrolli i menaxhimit. Drejtimi i suksesshem i ndermarrjes eshte hallka baze dhe me e rendesishme ne ekonoming e tregut dhe ne tregjet e zhvilluara te kapitalit. Ai kryhet nga aksioneret, permes menaxhimit, kontrollit dhe organeve vepruese, te zgjedhur prej tyre. Mbeshtetja e tij me efikase shprehet ne realizimin e perfitimit me te madh nga investimet e aksionereve. Drejtimi i brendshem i ndermarrjes eshte mekanizem delikat, funksionet e te cilit duken me mire kur ekziston nje kulture e larte investimi, forma mjaftueshmerisht te besueshme pe*r mbrojtjen e aksionereve te vegjel dhe tradite ne kombinimin e interesave te aksionereve te medhenj e te vegjel. Koncepti CG ne Ekonomite e zhvilluara: mje CG e mire shihet si gure themeli ne ndertimin e nje strukture te re nderkombetare financiare 1 Koordinatore projekti, QShKE; tel * Botohet ne kuadrin e projektit mbi drejtimin e ndermarrjes qe QShKE ka zbatuar me mbeshtetjen e CIPE

132 132 VEQORITE DREJTIMITTE NDERMARRJES, NGA I. NOQKA qe ka per qellim uljen e riskut te krizave te ardhshme financiare. Pervoja e Perendimit verteton epersite teorike dhe empirike te pronesise private, mbi ate shteterore. Nje mjedis tregu trasparent dhe i monitoruar efektivisht, ndaj levizjeve nderkombetare te pronesise, rrit qendrueshmerine e ketyre levizjeve dhe sherben si sistem paralajmerues per korporatat dhe problemet financiare. Koncepti CG ne Ekonomite ne tranzicion (perfshire Shqiperine): koncepti i qeverisjes se ndermarrjes qendron ne shumicen e tyre i keqinterpretuar, ose i panjohur ne parimet baze te tij. Nje nga shkaqet per performancen e dobet ekonomike dhe tregtare te ndermarrjeve te sektorit publik, eshte mungesa e presioneve konkurruese te tregut. Kjo ka bere qe privatizimi te lidhet me problemet e rregullave dhe te struktures se tregut, probleme te cilet linden ne Evropen Qendrore dhe Lindore, me marrjen parasysh te privatizmit te sherbimeve. Ketu del ne pah se interesi i atyre qe kane kontroll efektiv mbi firmen mund te ndryshoje nga interesi i atyre qe sigurojne burime financiare per shoqerine. Zhvillimi i qeverisjes se ndermarrjes ka nje ndikin te rendesishem ne zhvillimin e tregut te kapitaleve, por gjithashtu, edhe tregu i kapitaleve ka rol teper stimulues per zhvillimin e koncepteve dhe praktikave te qeverisjes se ndermarrjes. Nderkohe, tregu i kapitaleve ne Shqiperi eshte akoma ne hapat fillestare te zhvillimit, megjithse per kete qellim ekziston nje baze institucionale dhe ligjore. Projekti i QShKE Qendra Shqiptare per Kerkime Ekonomike me mbeshtetjen e Qendres Nderkombetare per Ndermarrjen Private (CIPE) ndermori projektin "Trajnimi i gazetareve ne problemet e drejtimit te ndermarrjes". Qellimi i projektit ishte te promovoje kuptimin dhe shtrirjen e parimeve te drejtimit te ndermarrjes, ndermjet sipermarrjes lokale dhe medias ne Shqiperi; te perhap rendesine e kuptimit te ketyre parimeve baze te drejtimit te ndermarrjes dhe rolin e medias ne rritjen ekonomike si dhe, te sensibilizoje pergjegjesine publike per riskun qe sjell drejtimi i dobet i ndermarrjes dhe pasojat negative qe sjell kjo, si? jane: korrupsioni, paqendrueshmeria politike, stanjacioni ne reforma, etj. I ndare ne tre faza, projekti synoi, ne rradhe te pare, permbledhjen e materialeve dhe te dhenave per zhvillimin e tij, duke u perpjekur te identifikoje: problemet e drejtimit te ndermarrjes, qe jane me shqetesuese

133 EKONOMIAdheTRANZICIONI 133 ne Shqiperi, grupet dhe individet qe kane lidhje me keto probleme. Ne fazat e metejshme te projektit, bazuar ne identifikimin e metodave dhe formave te promovimit te parimeve drejtuese te ndermarrjes, bere nga grupi i punes, u organizua programi i trajnimit kombetar ne pese qytete te vendit (Shkoder, Korce, Gjirokaster, Vlore dhe Tirane). Permes realizimit te ketyre tavolina pune dhe trajnimi, ne bashkepunim me sipermarresit dhe pushtetin lokal, me median e shkruar dhe audiovizuale, si dhe permes ofrimit te materialeve te rendesishme te promovimit, sic eshte Manuali i Trajnimit etj, u arriten disa rezultate. Disa nga gjetjet e takimeve ne rrethe Gjate kurseve njeditore te trajnimit qe u organizuan me sipermarresit dhe median lokale te rretheve te siperpermendura, u zhvilluan dhe debate mbi njohjen e parimeve te drejtimit te ndermarrjes nga pjesemarresit. Duhet theksuar fakti qe, ne shumicen e rasteve, haset mosnjohje ligjore e thelle, sidomos mungese etike drejtimi. Keto karakteristika te biznesit pasqyroheshin te media e investigimit ekonomik, qe shfaq perhere ngurtesim perpara faktit ekonomik. Disa nga problemet e trajtuara ne trajnim jepen me poshte: - Probleme tekniko-administrative te drejtimit te ndermarrjes. Ne ShA-te publike ndjehet mungesa e fuqise te shtetit, sidomos dora menaxhuese e tij (zoterues ky i pjeses me te madhe te aksioneve). Mjaft ndermarrje ende me kapital shteteror po perpiqen vetem te mbijetojne. Ne shumicen e rasteve, keto kompani Keshillin mbikqyres e kane ne Tirane dhe qe shihet te vije rralle, per te ndihmuar ne perballimin e situates. Evidencat financiare, tregojne defi9ite te renda. - Nevoja per nje rritje te rrugeve te informacionit, te njohjes se ligjit, etj. - Shteti shfaqet ne forma te centralizuara, tregu eshte informal dhe mungon mjedisi ku mund te flitet/?e> SHA te mirefillta. - Ka firma ShA qe po shkojne drejt falimentimit, si rezultat i mungeses se investimeve nga vete pronaret. Shtrohet problemi i fmancimit te investimeve, sidomos me kredi bankare, por bankat japin pak ose nuk japin fare kredi dhe keto me interesa te disfavorshme. - Sugjerohet, gjithashtu, domosdoshmeria e ndryshimit te tarifave aktuale te akcizes, qe nxisin prodhimet e lira dhe pa cilesi. Problem tjeter eshte falsifikimi i markave, qe sjell ne humbje te klienteles.

134 134 VECORI TE DREJTIMITTE NDERMARRJES, NGA I. NOQKA - Ka probleme te mosperqendrimit te pronesise, ne kompanite e privatizuara me ane te privatizimit masiv, sepse mungon tregu ligjor per te realizuar transaksionet. - Rezulton se, nuk ka status ligjor qe te sjelle nje shkalle pavaresie ne posten Shqiptare, ashtu sikurse ne ShA e tjera me kapital shteteror. - Mungojne njohurite per ShA, sidomos per dallimet midis ShA private dhe publike, arsyet e krijimit te tyre, format e drejtimit perkates, dhe te konsulences juridike per kompanite qe duan te kalojne nga Sh.p.k. ne Sb.A. - Spikasin probleme, tashrae te njohura, ne median ekonomike,: Se pari, vazhdon te qendroje shrame larg problemeve te ekonomise ne pergjlthesi dhe te biznesit ne ve^anti. Kjo, per arsye se gazetaria ekonomike kerkoii slikalle te larte profesionalizmi dhe njohje te problemit Ajo nuk thelloliet ne fi&te dhe arguments, raik ben analiza te mirefihta, sidomos per probleme te politikave te zhvillimit ekonomik. Se dyti, problemi I cdiaksmit pi»fesional te.gazetarsve, te cilet edhe mungojee ne seminaret e ttajfiimitt qe oiganraaaen. Se treti, biznesi duhet Kg kerkoje ndihuaem e medias, j -vetem per IK sigranuiat mje konkuiteinee te ndershme te biznesiit me tregtm e s^ttem, por edhe per te krijaar raporte te drejta dhe per te Imftuar Jk imipsi mm me tma&t e pum mjesve te tatim teksave dhe doganave. Rastl steadimor: "Bina Tirana1" StiJV2 Per te perfaqesuar sa me qarte situaiten ne te cilen ndodhen aktualisht shoqerite aksionere, bazuar dhe ne probtemet e trajtiiara nga takimet me ekpcrtct grupi i punes i QShKE-se vendosi te perdore si rast studimor "Birra Tirana" ShA. Kjo kompani paraqet nje rast kompieks studimor, karakteristik per kele projekt, sepse Birra Tirana eshte nje kompani private qe vjen pas privatizimit te nje 'SliA publike dhe, njckohesisht, eshle nje nga kompanite me ecuri dhe probleme te spikatura, ne lidhje me qeverisjen e ndermarrjcs. Historiku i ^Birna Tirana" "Birra MALTO" ShA, njohur mga konsumatori si ""Birra Tirana", u themelua ne vitin 1960, Histaria e saj si dhe e pdo subjekti tjeter ne 2 Rasti studimor u ndermor tie ikaadrrn e ipnsj.dktit "Tiajmim i igazetarsve me problemet e drejtimit te ndgrmarrjes", mbe*!tetur nga CIPE 3M1.

135 EKONOMIA dhe TRANZICIONI 135 kohen e ekonomise te planifikuar, tregon qe "Birra Tirana" sot SH.A. si dhe nje fabrike e vogel birre ne Korce, ishin planifikuar per te furnizuar konsumin vendas te birres. Edhe sot, kjo firme, ashtu sikurse gjate gjithe historikut te vet, konsiderohet si prodhuesja me e madhe e birres ne vend. Shoqeria ka vendodhjen e struktures se saj prodhuese, drejtuese dhe shperndarese ne Tirane. Po te flisnim nga ana teknike e paraqitjes se produktit te saj ne treg, shoqeria prodhon birre te celet te pasterizuar ne shishe 0,5 litershe, per tregun e brendshem. "Birra Malto" Sh.A e tregton birren e saj nen marken tregtare "Birra Tirana". Sipas vleresimeve te bera nga specialists te kompanive konkurruese shoqeria zoteron perafersisht 8 perqindte tregut te brendshem. Volumi i shitjes vjetore ne vitin 1999 i ka kapercyer hi, kur kapaciteti vjetor eshte hi. Nderkohe, sipas raportit te EBRD3 ne Prill te ketij viti, kjo marke birre, mbulon rreth 30perqind te tregut te brendshem. Pa dashur te nenvleftesojme shkallen e mbulimit te tregut vendas nga shoqeria qe kemi marre ne studim, duhet te veme ne dukje faktin qe, shifra ne fjale nuk mund te jete kaq e larte. Kjo, per disa arsye: separi, ne momentin qe flasim, ne treg jane ngritur rreth 40 birrari; se dyti, importi ka sjelle nje shumellojshmeri te madhe marka birrash te huaja (rreth 70, nga te cilat 25 jane te shperndara gjeresisht ne treg), te cilat, permes shitjes me cmime te favorshme ose me rruge te konkurrences se pandershme, perjashtojne mundesine e mbulimit te tregut ne shkalle aq te gjere nga "Bira Tirana". Nuk deshirojme te zgjatemi mbi perqindjen e mbulimit te tregut nga kjo shoqeri, megjithese ky faktor kunderpeshon krahet e ekuacionit prodhim-shitje, por se si mbulon drejtimi i brendshem i ndermarrjes problemet e tij, ku dhe si shtrihet fuqia e aksionereve ne te, menyrat e informacionit, marketing, etj. Sigurisht, objekti dhe qellimi ne vetevete i analizes tone eshte pasqyrimi ne praktike i rrugeve e formave te organizimit te nje shoqerie aksionere. Ne kete pike shoqeria "Birra Tirana" perben nje nga rastet me te spikatura ne formen ligjore te organizimit ShA. Ne vitin 1998 "Birra Malto" u kthye, si shume ndermarrje te tjera shteterore te vendit, ne ShA publike, ku 100 perqind e aksioneve te se ciles zoteroheshin nga Ministria e Ekonomise Publike dhe Privatizimit 3 Raport i EBRD, Londer Prill 2001.

136 136 VEQORITE DREJTIMIT TE NDERMARRJES, NGA I. NOQKA (MEPP), si perfaqesues i vetem i Shtetit. Sipas te dhenave ne vitin 1994, Shoqeria financoi ristrukturimin ne menyre te pjesshme te njesive te saj te prodhimit. Shumica e makinerive dhe pajisjeve u zevendesuan pjeserisht apo teresisht. Linja e re e pasterizimit, paketimit dhe e etiketimit i dhane produktit nje pamje te re dhe, njekohesisht, me shume besueshmeri. Ky ristrukturim i pjesshem u kompletua ne vitin 1998, kur ndodhi dhe kalimi ne formen juridike ShA publike. Kompania "Birra Malto" Sh.A., prodhuesi me i madh i birres ne Shqiperi, me popullsi prej mbi 3 milion banore mbulon nje treg ne rritje per konsumin e birres. Me 40 vjet pervoje ne sektorin e birres, shoqeria ka krijuar emrin e saj tregtar, Birra Tirana, te njohur ne tere vendin. Kalimi nga ndermarrje publike ne ShA private Pro9esi i shitjes se kompanise "Birra Malto" u krye mbi bazen ligjore ne fuqi. Ministria e Ekonomise Publike dhe Privatizimit (MEPP), miratoi shitjen e aksioneve te "BIRRA MALTO" Sh. A., nepermjet tenderit te hapur nderkombetar. Shitja e ndermarrjeve shteterore jo-strategjike ne Shqiperi, bazohet ne Ligjin nr. 8334/1998: "Mbiprivatizimin e Shoqerive Tregtare qe veprojne ne sektoret jostrategjike", ne VKM nr. 529, date 21/8/1998: "Mbi proqedurat e tenderimit te shitjes se aksioneve te shoqerive tregtare te zoteruara nga shteti", si dhe ne VKM nr. 463, date 6/10/1999: qe autorizoi shitjen e aksioneve te "BIRRAMALTO" Sh. A. Me 26 Prill 2000, me urdherin nr. 202'te MEPP filluan procedurat e tenderit te shoqerise. Ministria e Ekonomise Publike dhe Privatizimit ofroi per shitje 94 perqind te aksioneve te Shoqerise, te cilat perbejne aksione me nje vlere te agreguar nominale prej leke4. Nga informacionet e periudhes te ciles i referohemi (viti 2000) del se, per tenderin nderkombetar te "Birra Tirana" u derguan rreth 950 ftesa, nga te cilat u moren vetem dy pergjigje. Njera nga firmat e paraqitura per tender ishte e mirenjohura Peroni, qe ne fillim u shpall fituese dhe me pas u terhoq. Arsyet nuk jane bere te qarta publikisht, por oferta e paraqitur prej saj le te kuptosh nje investim mbi 2 here me te larte nga ajo cka u arketua nga shteti prej bleresve vendas qe u 4 Te dhena te marra nga Memorandum Informativ- Burimi MEPP; 31 mars 2000.

137 EKONOMIAdheTRANZICIONI 137 klasifikuan ne vend te dyte. Firma e dyte e huaj qe ju pergjigj fteses ishte Heineken, por ketu flasim per nje oferte thuajse te njejte me palen shqiptare. Nisur nga fakti qe nuk u pranuan shoqeri te tjera, per me teper te huaj a, te le te mendosh se poseduesi vendas ka menduar se si do te perballoje shpenzimet e larta qe kerkon aktualisht ndermarrja, ku disa mjedise kerkojne shnderrim total dhe te menjehershem. Shoqeria tregeton produktet e saj ne shume raj one te Shqiperine ku, natyrisht, perqindja e larte per shkalle popullate banuese dhe ne drejtim te kerkeses eshte ajo e Shqiperise se Mesme, pa lene menjane dhe pjesen tjeter te vendit sic eshte rajoni i Shkodres (me nje konsum relativisht te larte), Fierit, etj. Megjithate, shoqeria nuk eshte ne gjendje te plotesoje kerkesat gjate sezonit te veres, keshtu qe racionon shperndarjen te klientet gjate pikut te sezonit. Ndryshimet ne drejtimin e ndermarrjes si rrjedhoje e kalimit nga ShA publike ne ate private Si cdo shoqeri tjeter anonime "Birra Malto" per drejtimin e saj i nenshtrohet statutit te ndermarrjes, i perbere nga 21 Nene. Pas kalimit te shoqerise nga ShA publike ne ate private, ne statut u bene disa ndryshime te nevojshme, konform varesise ligjore te pronesise, pra nga publike ne private. Eshte veshtire te besh nje analize te gjere juridike te kuadrit ligjor, te cilit i nenshtrohet kompania, por kerkojme te japim nje panorame te rregullores te sjelljes se brendshme te ndermarrjes, ne nivelet drejtuese te saj. Keshtu, ne ndertimin e Statutit te shoqerise "Birra Malto" ShA vihet re perputhje ligjore me nenet e ligjit "Per shoqerite tregtare", te cilat me vone kane ardhur ne permiresim, per arsye te lartpermendura. Kriteret e ve?anta te pershtatshme, zbatuar per anetaret e bordit drejtues dhe per drejtorin e pergjithshem, jane te detajuara ne statutin e shoqerise. P.sh., ne Nenin 6 te statutit te kesaj ShA, si pasoje e kalimit te lartpermendur u ndryshua, se pari, numri dhe forma e emerimit te anetareve te keshillit mbikqyres, nga 3 ne 6 anetare. 2/3 e anetareve te keshillit mbikqyres emerohen nga mbledhja e asamblese se aksionereve (10) dhe 1/3 nga te punesuarit ne shoqeri. Aktualisht, keshilli mbikqyres ka ne perberjen e tij 4 aksionere dhe 2 anetare te zgjedhur nga personeli, ku njeri eshte shefe teknologjie dhe tjetri punetor.

138 138 VEQORI TE DREJTIWHT TE NDERMARRJES, NGA I. NOQKA Anetaret e bordit drejtues jane individe pergjegjes per drejtimin e puneve aktuale te shoqerise. Per te permbushur me efektivitet kete detyre, per problemet aktuale me te cilat perballet shoqeria, ata duhet te mireinformohen nga drejtuesit e nivelit te pare dhe, ne mjaft raste, dhe te nivelit te dyte te kompanise. Mbi kete baze te marrin vendimet kryesore per drejtimin te saj. Drejtimi operativ i kompanise realizohet nga Drejtori i Pergjithshem dhe drejtoret e departamenteve. Keshtu, pervec drejtorit te pergjithshem, ne ndermarrje kemi pozicionin e Drejtorit Ekonomik dhe Administrativ, Drejtorin Teknik dhe ate te Marketingut, te cilet jane pergjegjes per organizimin e veprimeve te divizioneve me te medha te shoqerise. Secili prej tyre mbikqyre ose drejton direkt veprimet e divizionit qe i eshte caktuar. Secili prej aksionereve, pronar te "Birra Tirana", ka aktivitete te mirenjohura, jashte struktures se perbashket te shoqerise ne fjale. Pervoja qe keta aksionere kane krijuar me aktivitetet perkatese te le te kuptosh qe, kompania ka nje perberje aksioneresh me njohuri te mira biznesi dhe drejtimi, por, gjithsesi, asnjeri prej tyre nuk ka nje pervoje ne biznesin e birres. Gjithashtu, duhet permendur fakti qe, ne kundershtim me rregulloren, gjate muajve te pare te ShA ne forme private, keshilli mbikqyres u kthye ne nje organ ekzekutiv. Kuptojme qe, arsyet jane te tipit: prona eshte e jona dhe me mire e drejtojme ne; apo ortaket kishin konflikte interesash aq sa te duhet te vepronin, here si ortak dhe here si kontrollor. Pas disa muajsh situata erdhi me permiresim dhe delegimi i pergjegjesise u konkretizua me emerimin e drejtorit te ri ekzekutiv. Keshilli mbikqyres deri tani ka organizuar mjaft mbledhje ku, ne 13 prej tyre, ka dale me vendime. Tashme, keshilli pergatitet te diskutoje" mbi stukturen e re organizative te ndermarrjes, srukture kjo e hartuar prane drejtorise se shoqerise. Aksioneret pronar te "Birra Tirana" presin qe drejtori i pergjithshem te perdore gjeresisht cilesite personale dhe kualifikimet profesionale ne drejtimin e perditshem te puneve te shoqerise. Nese do te flasim per problemet e punesimit ne kete kompani duhet te theksojme se, punonjesit e ndermarrjes kane ardhur ne ulje (nga 140 ne 124 punetore), kjo per arsye te ndryshme si: largime per jashte vendit, dalje ne pension etj. Arsyet e largimit te sapo permendura lene te kuptosh qe, nuk ka patur zevendesime te vendeve te lira ose eshte bere nje zgjedhje e ve9ante, disi origjinale, ne drejtim te politikes sociale, ne

139 EKONOMIAdheTRANZiClONI 139 mbeshtetje te punonjesit. Kjo, sepse kompania ka pranuar te mbaje ne pune mbingarkesa te perkoheshme, ne drejtim te fuqise punetore dhe te beje shkurtim te matur e gradual te tyre, mbase edhe ne pritje te rritjes se vellimit te punes per mosshkurtim te fuqise punetore. Problem per ndermarrjen jane punetoret e ngarkim - shkarkimit, te cilet jo 9do periudhe te vitit kane pune (birra eshte produkt me pik sezonal veror). Per kete kompania po perpiqet te gjeje rrugezgjidhje, me qellim mbajtjen e perhereshme dhe me ngarkese pune te ketyre punetoreve. Nje zgjidhje per kete problem mund te jete marreyeshja qe mund te behet me institucione te ndryshme, qofte edhe publike, per punesimin e perkohshem te tyre (duke u trajtuar si punonjes te kompanise Birra Tirana). Pagat e punonjesve te kompanise vleresohen te jene relativisht te larta dhe nxitese per nje pune me cilesi te mire. Keshtu, paga e drejtorit te pergjithshem i kapercen 100 mije Leke; ndersa paga mesatare e punetoreve eshte 33 mije Leke. Shoqeria ka nje numer te madh shperndaresish private, te perhershem, te cilet, sipas drejtorit te ndermarrjes, keto kohet e tundit kane ardhur ne rrltje. Nderkohe, kapaciteti prodhues i kufizuar krijon probleme per plotesimin e kerkeses gjate sezonit te veres, pengon Shoqerine per rritjen e numrit te shp rndai sve dhe te volumit te birres se shitur, gjithmone me synim rritjen e shpemdarjes gjeografike, per te mbuluar pjese me te madhe te vendit. Aktaalisht, ndennarrja ka nevoje per investime te famsideniestane, qe nga ana e drejtuesve te saj trajtohen si investime strategjike. Investimi ne infrastrukture kerkon likuiditet te madh, ndaj dhe fonirimet e te ardhurave, pervec pronareve tie saj, duhet te vine fayesisfef nga aktiviteti prodhim-shitje i birres. Te dhenat tregojne se stoqeria nak arrin te plotesoje kerkesat e tregut, pra oferta nuk barazon kerkesen. Kjo kerkon iritje prodhimi, pa harruar cilesine e produktit. Keto vlen te permeadim nje fakt te rendesishern, sic eshte pasterizimi Sipas nyje stadimi, jo slrame kohe me pare eshte shprehur opinioni se, nevojitet permiresina i pasterizimit Kjo, padyshim, kerkon investime, por araaliza jone kertonte konsiderojejo thjesht aspketm pasterizim, si p.sh, ato te efektit skadeace te shkarter, por perse probleme te produktit ngelen cmde W pazgjidhuim me stpresen se privatizinai i kompanise do t' i zgj idhe at shusme shpejte. Ky, sigurisht, eshte problem i administrimit te te kompanise, Nga ana tjeter, nuk mund te mohojme faktin

140 140 VECORI TE DREJTIMIT TE NDERMARRJES, NGA I. NOQKA se, cilesia e produktit vleresohet shpesh nga prodhues te huaj me eksperience ne kete fushe, gje qe mendojme se e bene problemin lehtesisht me te zgjidhshem. Por, gjithsesi, kjo gje kerkon nje investim te konsiderueshem. Le te japim disa konsiderata te rendesishme te bera ne kohen e fillimit te pro9edurave per tender te hapur nderkombetar, per investimin ne "Birra MALTO" Sh.A.5 Mjedisi Konkurues: "BIRRA MALTO" SH.A. eshte prodhuesi me i madh i birres ne vend. Disa prodhues te tjere te vegjel vendas prodhojne vetem nje te treten e prodhimit vjetor te Shoqerise. Kjo ka nje pozicion te stabilizuar ne tregun e birres si edhe nje popullaritet te markes, krahasuar me ate te brezave te rinj te prodhuesve te vegjel te birres. Mundesite per zgjerim: "Birra MALTO" Sh.A. eshte ne gjendje te kape pjese te tjera te konsiderueshme te tregut prej importeve qe sa vijne e zgjerohen duke perdorur metoda perendimore marketingu dhe nepermjet investimeve kapitale per te plotesuar kerkesen e tepert gjate sezonit te veres, etj. Fluks i konsiderueshem i parase: "Birra Malto" SH.A ka gjeneruar nje suficit paraje ne secilin nga tre vitet e fundit, me me shume se USD ne vit. Ecuria dhe probleme te drejtimit te "Birra Tirana" Paketa totale e privatizuar e Shoqerise eshte 97.6 perqind, dhe pjesa mbetese i perket shtetit me prirje qe se shpejti do te privatizohet. Kompania zoterohet nga 10 aksionere kryesore, te cilet ndajne ne kuota te barabarta perqindjen e blere (94%). Pjesa e mbetur (6%) i perket: 3.6% punonjesve te shoqerise dhe pjesa tjeter eshte kapital shteteror. Administrata e shoqerise, e kryesuar nga Drejtori i saj, ka tashme pushtet te plote per te vepruar ne emer te shoqerise ne 9do rrethane, me perjashtim te rasteve kur ato jane kompetenca te Keshillit Mbikqyres te percaktuara me ligj, apo te shprehuara ne statutin e kompanise. Ne perputhje me statutin, mbledhja e pergjithshme e aksionereve ka percaktuar delegimin e kompetencave nga bordi ekzekutiv, te nje menaxher profesional. Por si ne shume kompani te tjera, mungon e ashquajtura guide themelore e parimeve te drejtimit te kompanise aksionere. Nuk eshte fjala per rregulloren ligj ore te drejtimit te kompanise, 5 Te dhena te marra nga Memorandum Informativ- Burimi MEPP; 31 mars 2000.

141 EKONOMIAdheTRANZICIONI 141 por per parime pergjegjesie te nevojshme te drejtimit te ShA. Biznesi i kesaj kompanie ka njohur ne vite eksperienca te shumta, por ne situaten ku ndodhet, pra me llojin e pronesise qe ka, problemet e manaxhimit ndryshojne. Keshtu, ekzistojne situata te tilla, qofte dhe te papritura, qe kompanise i eshte dashur te rrise shpenzimet ose situata te kunderta qe, pa kryer shpenzime, te kete shfrytezuar mundesite qe te jep biznesi privat. Te tilla situata, ne rastin tone studimor, jane: studime te pikave te ve9anta te tregut lokal, mbi shkallen e mbulimit te tij. Kjo eshte kryer nga shitesit e birres, apo aktivitete ku sponsor eshte bere shoqeria, duke shtuar keshtu, reklama e produktit. Eshte e qarte qe shume subjekte shteterore pas privatizimit paten efekte privatizimi negative, por nje nga problemet me te cilat ndeshet kjo firme (dhe jo vetem ajo) eshte veprimtaria jo profesionale dhe e ndershme e tregut ne pergjithesi. Permendim ketu nje problem te madh, me te cilin ndeshet "Birra Tirana", si9 jane abuzimet e piraterise, falsifikimet e markes, import- ofertat me 9mime me te favorshme etj. Ndoshta vertet kjo kompani prodhuese e konkuron tregun me cilesi me te larte, ne krahasim me kompanite e tjera shperndarese, por tregu nuk eshte akoma ne ate nivel qe te pretendohet se eshte cilesia e produktit, e vetmja metode ndaj konkurrences se pandershme, qe do mund ta mbeshtese prodhimin e Birra Tirana. Duhet te theksojme se, problemet qe mendojme se ka kompania, per te perballuar ne te ardhmen e afert jane: - struktura e re organizative; - delegimet e metejshme te pergjegjesise nga bordi mbikqyres te administrata; nga administrata te personeli i specializuar; - perballimi i humbjeve te sezonit; - rritja e investimeve ne marketing; - lufta ndaj fallsiflkimit te markes. Nderkohe, ndermarrja ka dhe probleme te tjera afatgjate, per shkallen e larte te investimit qe kerkojne, ndaj duhet te parashikohen ne strategjine e zhvillimit te saj, si: - investimet ne makineri e teknologji; - ristrukturimet e godinave dhe mjediseve; - rritja ne permasa e prodhimit dhe shperndarjes;

142 142 VEQORITE DREJTIMITTE NDERMARRJES, NGA I. NOQKA - pasja e nje godine te vecante dhe sa me afer prodhimit, per stafin administrativ etj. Perfundime Duke u nisur nga analiza e bere me siper, mendojme se vlen te permenden: Kompania ka ende probleme te pazgjidhura ne percaktimin e nje raporti te drejte, midis aksionereve dhe stafit menaxherial te saj. Kjo vihet re, si te nderhyrja e fuqishme e aksionereve ne menaxhimin e ndermarrjes dhe te mungesa e zerit te aksionereve te vegjel ne kete drejtim. - Mendojme se bordi drejtues i kompanise duhet te kishte ne perberje te vete edhe specialists, teknologe te mirenjohur, qe nuk kane interesa te drejtperdrejta ne kompani. Kjo do sillte si pasoje ngritjen me me force te problemeve tekonologjike dhe te cilesise, pa i pare ato nen presionin e anes financiare. - Politika e uljes se fuqise punetore dhe e zenies me pune kane nje zgjidhje racionale, megjithse zgjerimi i segmentit te tregut te "Birra Tirana" do ta lehtesonte edhe me teper problemin e punesimit. - Si mjaft nga bizneset e tjera shqiptare kompania vuan problemin e financimit te investimeve. Kjo ka lidhje jo vetem me fuqine investuese te pronareve por, edhe me problemet e kredive bankare, te burses ose edhe, me tej, me problemet e shitjes dhe te marketingut. - Mbas privatizimit kompania ka nje rritje te cilesise se marketingut dhe te reklames, gje qe ka filluar te jape rezulatat shume shpejt.

143 EKONOMIA dhe TRANZIC1ONI 143 PROBLEMET E QEVERISJES SE KORPORATAVE: (Rasti i INSIG dhe SIGMA)* Nga: Dr.LinditaLATV Prof. As. Dr. Novruz KOQI2 Qemal DISHA3 1. Qeverisja e Korporatave dhe Mekanizmat e saj Qeverisja e korporatave nenkupton ne nje mase te gjere mekanizmat, te cilat mundesojne kontrollin, drejtimin dhe transparencen te kompanite. Ne literaturen perkatese theksohet se nuk ka nje marreveshje te pergjitheshme mbi perkufizimin e konceptit te qeverisjes se korporatave (corporate governance), megjithate autore te ndryshem jane perpjekur qe te hedhin drite per aspekte te ndryshme te saj. Shume studjues, te tille si Blair (1995), e kane percaktuar qeverisjen e korporates te lidhur me organizimin, monitorimin dhe kontrollin e manaxhereve dhe te performances se tyre nga ana e pronareve. Ajo lidhet me vendosjen e rregullave te delegimit te se drejtes per marrjen e vendimeve dhe te ushtrimit te kontrollit te ata agjent te kompanise qe kane motivimin dhe informacionin e nevojshem per te siguruar perdorimin me efektivitet te burimeve te korporates. Ne kete aspekt, mund te themi se qeverisja e korporates i referohet menyrave dhe metodave qe duhen ndjekur per te siguruar qe veprimet, mjetet dhe agjentet (apo palet) e korporates jane perqendruar ne realizimin e objektivave te vendosura nga aksioneret. Korporatat jane subjekt i presionit te jashtem te tilla kushtet e tregut si dhe nga sistemi ligjor dhe rregullator, ne te cilen ato ushtrojne veprimtarine e tyre. Kuptohet qe, keto kushtezime shkaktojne shume efekte ne sjelljen e 1 Lektore, Fakulteti Ekonomik, UT; linditalati@vahoo.co.uk (Shen. i Red.) 2 INSIG ShA (Shen. i Red.) 3 Drejtor Ekzekutiv, SIGMA ShA, (Shen. i Red.) * Botohet ne kuadrin e projektit mbi drejtimin e ndermarrjes qe' QShKE ka zbatuar me mbeshtetjen e CIPE

144 144 QEVERISJA E KORPORATAVA, NGA L.LATI/N. KOQI/Q- DISHA korporatave. Por, ne do te perqendrohemi fillimisht ne mekanizmat qe ndikojne motivimin e drejtuesve ne nje ekonomi te maturuar te tregut, duke vazhduar me tej me nje analize te karakteristikave te tyre ne ekonomite ne tranzicion, si dhe duke konkluduar me specifikat e funksionimit te ketyre mekanizmave ne Shqiperi. Literatura perendimore perqendrohet me teper ne problemet qe lidhen me qeverisjen e korporatave, sidomos nga fundi i viteve 80-te dhe fillimi i viteve 90-te. Keto probleme u shfaqen ne formen e rritjes se paketes se shperblimit ne favor te menaxhereve, te blerjes se korporatave nga menaxheret, te nevojes per nje ristrukturim te vazhdueshem dhe te procesit te shkurtimit ne mase te fuqise punetore (downsizing) ne shume korporata te medha amerikane. Per te patur nje pamje me te qarte te shkakut te ekzistences, te efekteve dhe te menyres se si funksionojne mekanizmat e qeverisjes se korporatave, duhet t'i referohemi teorise se firmes, dhe ne menyre te ve9ante, objektivave te firmes, kostos se transaksioneve dhe problemit midis paleve (apo agjenteve) ne nje korporate. Nese vihet re, ne terminologjine e perdorur ne i referohemi korporatave, pasi problemet me qeverisjen e kompanive shkaktohen prej ndarjes se pronesise, nga kontrolli mbi mjetet dhe burimet e kompanise. Teoria neo-klasike e firmes argumenton se kjo perben nje koalicion te grupeve me interesa shpesh te kunderta, sjellja e te cileve varet nga natyra e kualicionit mbizoterues. Per me teper, keto teori supozojne se menaxheret drejtojne firmat sipas funksionit te dobise menaxheriale, ne te cilen fitimi eshte nje nga elementet. Duke reflektuar keto zhvillime te teorise se firmes, Williamson (19 81) u bazua ne analizen e kostos se transaksioneve, per te shpjeguar deshtimet e organizatave dhe krijimin e hierakive brenda tregut, si dhe shkaqet qe lidhen me aftesine e firmes per te ekonomizuar koston e transaksioneve ne treg. Nga ky kendveshtrim, njesite ekonomike rekomandohen qe te vleresojne strukturat alternative te qeverisjes se kompanive, duke marre ne konsiderate faktin e ekzistences se kushtezimeve per te qene racionale, si dhe duke synuar qe te mbrojne transaksionet nga oportunizmi. Nga ky kendveshtrim, mekanizmat e qeverisjes se korporatave konsiderohen si pergjigje ndaj tre elementeve te analizuara nga Williamson (racionaliteti i kushtezuar, oportunizmi dhe mjetet specifike). Njekohesisht mestudimet e ndermarrambi teorite alternative te firmes dhe ndarjen e kontrollit nga pronesia, nje grup autoresh (si Demsetz dhe Lehn, 1988; dhe Jensen dhe Meckling, 1976) kane argumentuar se mundte

145 EKONOMIAdheTRANZICIONI 145 aplikohen disa mekanizma qe i detyrojne menaxheret qe te sillen si maksimizues te fitimit. Keto mekanizmajane: konkurrenca ne tregun e produkteve; tregu i punes menaxheriale; mekanizmat e dalj es nga tregu te kompanise dhe i votimit te pro9esit te marrjes se vendimeve (exit and voice); mekanizmi i marrjes se kontrollit nga pronaret dhe ndryshimi i menaxhereve (take-over). Perve9 mekanizmave te mesiperme te qeverisjes se korporatave, realizimi i nje auditimi nga eksperte profesionalisht te pavarur dhe aplikimi i standarteve kontabel, jane te domosdoshme, kryesisht, per te identikuar marreveshjet e mashtrimit dhe ne pergjithesi, keqperdorimin e mjeteve te aksionereve nga stafi drejtues i korporatave. Ne kete kontekst, transaksionet qe kane te bejne me kapitalin njerezor, gjysem produktet, kapitalin dhe teknologjine, duhet te jene te rregulluara nepermjet kontratave te plota, ne te cilat detyra dhe obligimet duhet te jene te detajuara, kushtet te jene te specifikuara, si dhe te jene paraqitur qarte sanksionet e mundshme. Se fundi, ligji mbi falimentimin eshte nje suplement tjeter i mekanizmave te qeverisjes, duke percaktuar se si nje kompani duhet te kontrollohet dhe menaxhohet, si dhe cilat detyrime duhet te kene perparesi nese kompania ballafaqohet me veshtiresi financiare dhe ne ve9anti, nese eshte e nevojshme per nderhyrjen e gjykates. Mekanizmat e qeverisjes se korporatave i adresohen problemit te paleve ne nje korporate (agency problem) dhe problemeve qe ekzistojne ne firmat e medha per shkak te ndarjes se pronesise nga kontrolli. Autore te shumte argumentojne se, nepermjet qeverisjes se korporatave duhet te arrihet nje kosto me e ulet e kontratimit, duke siguruar nje mbrojtje te aksionereve te vegjel. Ky pro9es bazohet ne nje percaktim te sakte te se drejtes pasurore, ne percaktimin dhe sanksionimin e zbatimit te detyrueshem te rregullave. Gjithashtu, qeverisja e korporates nepermjet mekanizmave te saj, duhet te hxise ne menyre te mjaftueshme motivimin per te promovuar investimet dhe shpirtin sipermarres. Megjithate, duhet theksuar se mekanizmat e qeverisjes se korporatave, te aplikuara ne vende te ndryshme, ndryshojne ne varesi te sistemeve ligjore dhe traditave, te cilat jane zhvilluar per nje kohe te gjate ne vendet e ve9anta. Duke pergjithesuar kete eksperience nga vendet e zhvilluara, mund te

146 146 QEVERISJA E KORPORATAVA, NGA L.LATI/N. KOQI/Q- DISHA percaktohen lehte tre modele kryesore te qeverisjes se korporatave: Modeli Anglo-Amerikan - i cili bazohet kryesisht nga disiplinimi i drejtorit ekzekutiv nga disa institucione dhe kryesisht, aksioneret autorizojne bordin e drejtuesve per te monituruar dhe vleresuar punen e stafit drejtues. Modeli Kontinetal Europian - i cili bazohet ne nje kuptim te gjere te firmes, si nje kontrate midis dy paleve: aksionerve dhe punonjesve. Keshtu, ne Gjermani te dyja palet kontratuese, duke u bazuar ne ligj, perfaqesohen ne nje bord supervizimi, i cili mbikqyre stafin drejtues. Marredheniet reciproke, interesat e perbashketa dhe konsensusi jane elementet me te rendesishem te ketij modeli. Modeli Japonez - i cili bazohet ne vlerat e komunitetit, ku stafi drejtues i kompanise kontrollohet nga disa mekanizma disiplinuese, ne menyre qe te realizohet mbrojtja e interesave te te gjithe paleve qe kane lidhje me firmen (stakeholders). Keto pale apo subjekte jane aksioneret, punonjesit, klientet dhe furnizuesit, te cilet jane anetare te nje grupi biznesi (keiretsu) dhe pushteti vendor. Studimet aktuale te kryera per aspektin e efektivitetit te mekanizmave te qeverisjes se korporatave rekomandojne se, institucionet aktuale, qe kufizojne sjelljen e menaxhereve sipas modelit Kontinetal (duke perfshire zgjedhjen e nje bordi mbikqyres, kercenimi per marrjen e kontrollit etj.), jane shpesh, jo te mjaftueshme per te penguar perdorimin e mjeteve te korporates, sipas interesave te ngushta te menaxhereve. Njekohesisht, keto studime kane treguar se modeli Anglo-Amerikan vuan nga abuzimi i fuqise ekzekutive, duke theksuar domosdoshmerine e ndryshimeve statutore per qeverisjen e korporates. Ne kete kendveshtrim, nje model alternativ eshte ai qe bazohet jo vetem ne maksimizimin e pasurise se aksionereve, por ne nje konceptim me te gjere te interesave te paleve qe jane te lidhura me njesine ekonomike per nje kohe te gjate (stakeholder model). Pavaresisht nga dallimet midis sistemeve te ndryshme te diskutuara me lart, Boot dhe Macey (1999) kane vezhguar se keto sisteme po konvergjojne ne disa drejtime. 2. Problemet e Mekanizmave te Qeverisjes se Korporatave ne Tranzicion dhe veganerisht ne Shqiperi Aktualisht, vendet e zhvillura europiane po ballafaqohen me problemet qe shkaktohen nga mekanizmat e pamjaftueshem te qeverisjes se korporatave. Keto probleme jane shkaktuar, kryesisht, nga shperndarja ne

147 EKONOMIAdheTRANZIClONI 147 mase e aksioneve, midis nje numri te madh aksioneresh, apo nga pasiviteti i bordeve ekzkutive apo te menaxherve, te" cilat influencojne eficensen e mekanizmave te qeverisjes ss korporatave. Kgto probleme jang akoma dhe me themelore ne ekonomite ne tranzicion. Ne fillim te proeesit te tranzicionit ne vendet e Europes Lindore e Qendrore gshtg zhvilluar nje debat i gjere, ne lidhje me percaktimin e modelit te qeverisjes qe" duhet te aplikohej ne keto vende. Nje gjrup autoresh argumentonin kunder dbenies bankave te se drejte"s se kontrollit mbi kompanite, duke marre ne konsiderats gjendjen akftrale te sektorit bankar. Nga ana tjeter, duke konsideruar nivelin e pazfavilluar te tregut te kapitaleve, autore te tjerg jane shprehiir kunder mmshte^es ne kontrollin e ttegut te kapitaleve. Sinteza tg ketyre opinioneve jane analizuaor nga Banka e RindStimit dhe ezhvillimit (TrarasMon Report, 1998), duke nenvizuar se, barakat, si mje agjent potencial per qeveri&jen e korporatave,jane me sbumg te perqendruara ne dhenien e imave afet-akortra, sesa te huave afat-gjata dhe nga ana^etei; zfovilimii aktaal n teegeve flnanciare ne vendet ns tranzicion me pare (modicliiir Kontrnctal dhe ate Arrglo-Amerikarn). Percakttmi se' kinsji estite modeli i dujiiur varct nc rrje faire- mase nga faktoret ekeraoniike, politike^faistarike dhe kulturorc. Eshtc c pamundur qe te 'importohef njeraorfd ctezbatoketnemenyre teperpiktenekontekstin e Europes. Litrdore dhe Qervdroire. Nigkiflislitetkur rnstitaelonet e ekonomise se tregut, qefunksionojnene vendet ne tranzicion, nuk rctund te mundesojne operiinin ernekanizmave te qeverisjes se korporatave ne vendet e Europes Lindore e-qendrore, atelteeprwresfa ka prirjc tc perqendrohet ne shumicen c kctyrc vendeve-. Procesi i- pcrqendrimit te pronesise ne nje dorc, apo ne pak dtiar, lind si domosdoshmeri per tensnbijetuar ne nje ekonomir e ci la nuk iu siguron pronareve mbeshtetjen. ne institucionet dhe ne rnarreveshjet qe pcrdorcn nc vendet e zhvil'l'uara, per te monitoruar dhe disiplinuar performancen e menaxhereve.. Ne keto kushte, keta protrare te rinj e konsiderojne me kornodeqetekene'-fuqine edhe motivimin per te menaxliuar veteburimet ekorporatave. Ne kete menyre, megjilhese ned'ukje kemi nje ndarje te pronesise nga menaxliimiyiiefaktnuk ekziston me problemi i ndarjes se pronesise nga ushtrimi i kontrollit te drejtperdrejte. Nese i referohemi shkakut kryesor qe krijon problcmin c qeverisjes se korporateve, gjithkush mund te mendoje se ky problem eshte i pranishem edhe ne kompanite qe jane mckapital shteteror. Autore te ndryshem kane

148 148 QEVERISJA E KORPORATAVA. NGA L.LATI/N. KOCI/Q. DISHA argumentuar se, fimksionimi me efektivitet i mekanizmave te qeverisjes kerkon nje autonomi me te madhe menaxheriale, duke u siguruar nje hapesire me te madhe iniciativave te tyre ne pro9esin e vendim-marrjes. Ne pergjithesi, krijimi i nje mjedisi te qendrueshem makroekonomik, zbatimi i nje politike teper strikte te fmancimeve buxhetore, inkurajimi i konkurrences se huaj dhe asaj vendase, si dhe nje politike e qarte dhe transparente per privatizimin e kompanive me kapital shteteror, kane nje ndikim te konsiderueshem ne motivimin e menaxhereve, per te realizuar objektivin e percaktuar nga pronari 'shtet'. Sikurse eshte theksuar me siper, ky studim synon te hedhe drite mbi karakteristikat specifike te mekanizmave te qeverisjes se korporatave ne Shqiperi dhe eshte bazuar ne nje analize krahasuese te evidences se marre ne dy raste studimore dhe konkretisht: INSIG. Sh.A dhe SIGMA Sh.A. Dallimi midis ketyre dy rasteve studimore qendron ne llojin e pronesise, respektivisht me kapital shteteror dhe me kapital privat. Kompanite e perzgjedhura per raste studimore ndryshojne midis tyre vetem persa i perket llojit te pronesise, duke synuar qe te hidhet drite mbi ndikimin e llojit te pronesise ne shkallen e motivimit te pronarit dhe te menaxhereve, per te ushtruar te drejtat perkatese. Evidenca qe sjellin keto dy raste eshte ne perputhje me rezultatet e studjuesve te tjere. Me konkretisht, ne rastin e ESfSIG sh.a eshte nje kompani tipike me kapital shteteror, ku shteti e ushtron te drejten e pronesise ne procesin e vendim-marrjes, nepermjet nepunesve te tij. Perfaqesuesit e shtetit kane te drejten e votes ne bordin e mbikqyrjes dhe ne kete menyre ushtrojne te drejten e pronesise se shtetit. Pra, nuk mund te themi se e drejta e pronesise ne kete rast eshte percaktuar ne menyre te drejtperdrejte, fakt i cili do te ndikoje ne nje fare mase ne motivimin e perfaqesuesve te shtetit ne pro9esin e marrjes se vendimeve. Kjo jo per kushtezimet e perfaqesuesve te shtetit, por per shkak te pamundesise se ushtrimit te plote te te drejtes se pronesise, per te marre cdo lloj vendimi. Nivelet e vendimarrjes jane te kushtezuara nga udhezimet e brendshme te shtetit (te Ministrise se Financave). Ky fakt ndikon ne shpejtesine e marrjes se vendimeve dhe ne dobesimin e inicatives se menaxhereve te kesaj kompanie, per t'iu pergjigjur me veprime te shpejta situatave te papritura qe imponohen jo-rralle nga tregu i liberalizuar i sigurimeve. "Ne ndodhemi ne nje konkurrence te ashper"- keto jane fjalet e nje nga drejtuesve kryesore te kesaj kompanie. Ky fakt shpreh domosdoshmerine per te vepruar shpejt nga ana e menaxhereve, te cilet

149 EKONOMIAdheTRANZICIONI 149 ndihen te kushtezuar nga vonesat e aprovimeve nga qeveria e akteve nenligjore perkatese. Por, nga ana tjeter, ekzistenca e konkurrences nxit menaxheret te veprojne ne menyre aktive, per f u perballur me te, pavaresisht nga fakti se jane me kapital shteteror. Nga intervistat u evidentua se, konkurrenca eshte nje nga mekanizmat qe motivon menaxheret e INSIG-ut ne perputhje me objektivin e pronarit, por, parregullsite, sipas te cilave luhet loja, shpesh e zbehin kete motivim. Nje mekanizem tjeter qe ndikon ne motivimin e menaxhereve mund te konsiderohet tregu i punes per drejtuesit. Ne realitetin Shqiptar mund te themi se nuk ekziston nje treg i tille, por per industrine e sigurimeve, per vete specifikat e saj, menaxheret formojne nje fare reputacioni profesional, qe ka ndikim ne karrieren e tyre profesionale. Ndersa ne rastin e SIGMA Sh. A. aksioneret ushtrojne ne menyre te drejtperdrejte te drejten e pronesise, duke marre pjese ne menyre te drejtperdrejte ne prbcesin e vendim-marrjes jo rutine. Per me teper, nga intervistat ne kete kompani u evidentua se, nga 10 aksioniere 8 prej tyre jane ne statin e ekzekutivit. Pra, mund te themi see drejta e pasurise dhe e drejta e kontrollit ushtrohet nga te njejtet persona. Megjithese jane pronare, ata kane obligime fikse dhe paguhen per punen e kryer. Ky rast nuk shpreh nje shkeputje midis pronarit dhe menaxherit, pra nuk mund ta realizojme analizen tone mbi mekanizmat e qeverisjes se kompanise. Megjithate, duke e pare nga kendveshtrimi i mbrojtjes se aksionereve te vegjel, u evidentua se ky aspekt nuk ishte marre ne konsiderate. Ky fakt do te thote se, megjithese aksioneret e vegjel jane te mbrojtur ne baze te ligjit (te cilet nese mundin te krijojne nje union qe perfaqeson vetem 10% te kapitalit, mund te kerkojne eksperte te pavarur per te vleresuar punen e drejtuesve) praktikisht ata nuk merren ne konsiderate. Perfundime kryesore Ky studim dhe te tjera te ngjashem me te, evidentojne faktin se, nese nga pikepamja ligjore problemet e qeverisjes se korporatave jane pak a shume te plotesuar dhe po permiresohen, aspekti institucional dhe sidomos ai i zbatimit te ligjeve le shume per te deshiruar. Mungesa e tregut te kapitaleve, moszbatimi i ligjit mbi konkurrencen, aplikimi i nje loje te parregullt ne treg, mosfunksionimi i institucionit qe detyron zbatimin e ligjit, sjellin pasiguri te plote tek aksioneret ne lidhje me besueshmerine mbi sjelljen e menaxhereve, ne perputhje me objektivat e caktuara prej tyre. Ne keto kushte, ata ndihen me te sigurt duke perqendruar shumicen e aksioneve ne

150 150 QEVERISJAE KORPORATAVA, NGAL.LATI/N. KOCI/Q- DISHA pak duar, qe" sjell nje psrqendrim te kapitalit. Duke tnarre" parasysh vecorite e mesiperme te ndertimit dhe ts funksionimit te institucioneve ne Shqiperi, mund te themi se paraqitja e nje plani konkret per privatizimin e shoqerive me kapital shteteror dhe me afate konkrette kohore, do te perbente nje mekanizem efektiv pe'r te nxitur menaxheret per nje performance te mire*. Literatura Blair, M. M. (1995) Ownership and Control - Rethinking Corporate Governance for the Twenty-First Century, Washington D,C, The Brooking Institution. Boot, A. W and Macey, J. R. (1999) 'Objectivity, Proximity and Adaptability in Corporate Governance', University of Amsterdam Working Paper No.266, Amsterdam. Demsetz, H. and Lehn, K. (1988) 'The Structure of Corporate Ownership: Causes and Consequences' in Demsetz, H. (eds), Ownership Control, and the Firm: The organisation of economic activity, Volume I, Oxford, Basil Blackwell Ltd, pp.2q European Bank for Reconstruction and Development, Transition Report', 1998 Jensen, M. C. and Meckling, W. H. (1976) 'Theory of the firm: Managerial behaviour, agency costs and ownership structure', Journal of Financial Economics, 3, Williamson, O. E (1981) 'The Modern Corporation: Origins, Evolution, Attributes', Journal of Economic Literature, 19,

151 EKONOMiAdheTRANZICIONI 151 QEVERSSJA E SHOQERIVE, TE DREJTAT E AKSIONEREVE DHE TREGU I KAPITALEVE* Nga: MSc Selman LAMAJ1 MSc Keier GJIKA2 Suksesi i ekonomise se nje vendi varet edhe nga efi9enca dhe nga aftesia e zhvillimi te ndermarrjeve te vendit, per te cilat hyrja ne tregjet financiare kombetare madje edhe nderkombetare, perben nje nga kushtet themelore per rritjen e tyre. Tashme njihet fakti se, hyrja e ndermarrjeve ne tregjet e kapitalit yjen mbi baza konkuruese, duke iu referuar tregut financiar global. Vendimet e investitoreve, per sa i perket alokimit te kapitalit qe ata drejtojne, kane parasysh si kushtet e pergjithshme te sistemit, te vendit, ashtu dhe karakteristikat e ndermarrjeve te ve9anta, por edhe nivelin e besueshmerise te tyre. Ngelet thelbesore per ndermarrjet e kuotuara qe, per te ulur sa me teper te jete e mundur koston e kapitalit, te arrijne ta mbajne te qendrueshem dhe, ne eshte e mundur, te rrisin pranine e investitoreve te huaj. Ne kontekstin e nje konkurrence rritese, shoqerite e kuotuara ne tregje, per te mbajtur e shtuar rolin dhe rendesine e fituar ne kohe, duhet te perballen vazhdimisht me modele te organizimit te shoqerise te zhvilluar, nga sisteme ekonomike me te evoluara. Konceptet e qeverisjes se shoqerive jane te nevojshme per faktin e thjeshte se, interesi i atyre qe kane kontroll efektiv mbi firmen, mund te ndryshoje nga interesi i atyre qe sigurojne burime iinanciare per shoqerine. Ky problem, i cili njihet gjeresisht me termin problemi i principalit dhe agjentit, rrjedh nga ndarja e pronesise dhe kontrollit, si dhe nga dallimi mes personave te brendshem dhe te jashtem te shoqerise. Ne mungese te rregullave te qarta per qeverisjen e shoqerive, fornizuesit me kapital do e gjejne te veshtire te mbrohen nga oportunizmi i menaxhereve dhe i aksionereve kontrollues. Problemet e qeverisjes se shoqerive kerkojne ekzistencen e nje teresie ligjesh, rregullash e normash, si psh. ligjin e shoqerive tregtare, ligjin e letrave me vlere, kerkesat e listimit, etj. 1 Komisioni i Letrave me Vlere, (Shen. i Red.) 2 Specialist finance; (Shen. i Red.) * Botohet ne kuadrin e projektit mbi drejtimin e ndermarrjes qe QShKE ka zbatuar me mbeshtetjen e CIPE

152 152 TE DREJTAT E AKSIONEREVE, TREGUIKAPITALEVE, NGA S. LAMAJ/K. GJIKA Zhvillimi i qeverisjes se shoqerive ka nje ndikim te rendesishem ne zhvillimin e tregut te kapitaleve por, gjithashtu, edhe tregu i kapitaleve ka nje rol teper stimulues per zhvillimin e koncepteve dhe praktikave te qeverisjes se shoqerive. Tregu i kapitaleve ne Shqiperi eshte akoma ne hapat e tij fillestare te zhvillimit. Aktualisht, ekziston nje baze institucionale dhe ligjore per zhvillimin e tij, baze e vendosur qe ne Maj 1996 dhe ne vazhdim. Perfundimet e shume debateve dhe studimeve, lidhur me nevojen dhe domosdoshmerine e zhvillimit te tregut te kapitaleve ne Shqiperi, konvergojne ne keto 9eshtje te perbashketa: -ekonomia shqiptare ka nevoje per nje treg kapitalesh, qe do te ndikoje pozitivisht ne rritjen ekonomike dhe ne politikat fiskale dhe monetare; -zhvillimi i tregut te kapitaleve ne Shqiperi varet gjeresisht nga politikat dhe metodat e privatizimit; per zhvillimin e tregut te kapitaleve. Komisioni i Letrave me Vlere (KLV) eshte i vetmi autoritet rregullator i tregut te letrave me vlere ne Shqiperi. Ai u krijua bazuar ne Ligjin Nr. 8080, date "Per Letrat me Vlere". Ai eshte nje institucion i pavarur dhe raporton periodikisht vetem ne Parlamentin Shqiptar. KLV-ja ka autoritetin te Ii9ensoje, vrojtoje dhe mbikqyre aktivitetin e tregut te letrave me vlere, sherbimet e pastrimit dhe sistemimit te llogarive, depozitaret, fondet e investimeve kolektive ne letrat me vlere, aktivitetin e tregtareve te h'9ensuar, te keshilltareve te investimit, te drejtuesve te Ii9ensuar te investimeve. Bursa e Tiranes (BT) u krijua zyrtarisht ne 2 Maj 1996, dhe ajo eshte e para Burse ne historikun e zhvillimit te sektorit financiar ne Shqiperi. Mungesa e personelit dhe ekspertizes se kualifikuar, mungesa e institucioneve-anetare te Burses, gadishmeria e shoqerive te privatizuara per t'u kuotuar ne BT, bene te domosdoshme pro9edimin me kujdes, duke ia besuar drejtimin e BT-se Bankes se Shqiperise, me synim shkeputjen e saj pas nje periudhe tranzitore disa vje9are. Aktualisht, amendamentet e Ligj it Nr. 8080, date "Per Letrat me Vlere", te aprovuara nga Parlamenti Shqiptar, parashikojne qe Ministria e Ekonomise Publike dhe e Privatizimit dhe Ministria e Financave te ndermarrin te gjitha hapat dhe masat e domosdoshme per transformimin e BT-se ne nje shoqeri anonime (sh.a.). Fillimisht, BT-ja u themelua si nje treg ankandi dhe instrumentet e pranuara per tregtim ishin Bonot e Thesarit me maturim 12 muj or, obligacionet qeveritare dhe bonot e privatizimit. Qe ne themelimin e saj, BT-j a ka funksionuar kryesisht