REPUBLIKA E SHQIPERISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI I FINANCËS TEMË DISERTACIONI

Size: px
Start display at page:

Download "REPUBLIKA E SHQIPERISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI I FINANCËS TEMË DISERTACIONI"

Transcription

1 REPUBLIKA E SHQIPERISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI I FINANCËS TEMË DISERTACIONI Efektet e decentralizimit fiskal në Shqipëri. Rast studimor Bashkia Shkodër Në kërkim të Gradës Shkencore DOKTOR DOKTORANTE UDHËHEQËS SHKENCOR AURORA KINKA (PULTI) PROF. DR HALIT XHAFA TIRANË, 2017 i

2 Copyright Aurora Kinka, 2017 Përmbajtja e këtij punimi është plotësisht autentike. Të gjitha të drejtat e rezervuara. DEKLARATË Unë, e nënshkruara Aurora Kinka (Pulti) deklaroj në përgjegjësinë time që: - Ky studim i paraqitur për marrjen e gradës Doktor, është punimi im origjinal, i hartuar në përputhje më rregullat dhe kërkesat e Shkollës së Doktoraturës. - Çdo material i marrë nga burime të treta është referuar sipas rregullave. ii

3 Falenderime Në përfundim të këtij punimi gjej rastin të bëj disa falenderime për të gjithë ato që më kanë mbështetur gjatë këtyre viteve. Së pari, falenderoj shumë udhëheqësin tim Prof.Dr Halit Xhafa ndaj të cilit shpreh një mirënjohje të madhe për gatishmërinë e tij dhe mbështetjen morale që më ka dhënë. Falenderoj profesorët e nderuar për ndihmesën dhe mbështetjen e tyre të vazhdueshme; gjithashtu në vecanti dua të falenderoj miket e mia në departamentin e Financë - Kontabilitetit në Universitetin e Shkodrës. Një falenderim i veçantë dhe mirënjohje pa fund shkon për familjen time; prindërit, bashkëshortin dhe veçanërshit vajzën time 4-vjecare Heidi, të cilës i kërkoj falje për kohën e munguar.. Këtë punim ia dedikoj prindërve të mi! iii

4 Abstract The increase of fiscal decentralization is seen as an important tool to increase democratic participation in decision-making. In many transition economies, political and economic failure of the centralized socialist regimes has been the main impulse for new initiatives in the field of decentralization. Recently, even Albania has made significant progress towards decentralization. This study will analyze the progress of the fiscal decentralization process in Albania, the problems encountered and what is expected to be the most important impacts of the territorial administrative reform on fiscal decentralization process. To determine what effects has had fiscal decentralization on economic growth for Albania case, the study includes an econometric analysis of multiple linear regression, on time series, respectively for the years The goal in a regression analysis is to estimate the average of the dependent variable when are given values of the independent variables, the parameter (or parameters partial) must be statistically significant in order to be a good model. Except the dependent variable: the rate of GDP (%), and the independent variable: the rate of fiscal decentralization, have been taken into consideration other factors that can affect economic growth: the rate of investment, the rate of inflation, human capital, the rate of participation in the labor force and trade openness. There are several indicators that measure fiscal decentralization and many studies have been undertaken various measures of fiscal decentralization to see the relationship fiscal decentralization - economic growth. This is also a reason why different studies show different results for relationship fiscal decentralization - economic growth. In this study, we have examined three models where fiscal decentralization is measured by (i) own income / total income of the local government ratio, (ii) local expenditures / central government expenditures ratio and (iii) local expenditures / GDP ratio. Key words: fiscal decentralization, territorial reform, economic growth, own income, local expenditures iv

5 Abstrakt Rritja e decentralizimit fiskal është parë si një mjet i rëndësishëm për rritjen e pjesëmarrjes demokratike në procesin e vendim-marrjes. Në shumë ekonomi në tranzicion, dështimi politik dhe ekonomik i regjimeve të centralizuara socialiste ka qënë edhe shtysa kryesore për iniciativa të reja në fushën e decentralizimit. Edhe Shqipëria gjatë viteve të fundit ka bërë progres të rëndësishëm drejt decentralizimit. Në këtë punim do të analizohet ecuria e procesit të decentralizimit fiskal në Shqipëri, problematikat që janë hasur si dhe cilat pritet të jenë ndikimet më të rëndësishme të reformës administrative territoriale në procesin e decentralizimit fiskal. Për të përcaktuar çfarë efekti ka pasur decentralizimi fiskal mbi rritjen ekonomike, për rastin e Shqipërisë, në punim është realizuar një analizë e ekonometrike e regresionit linear shumës, mbi serite kohore, përkatësisht për vitet Synimi në një analizë regresioni është vlerësimi i mesatares së variablit të varur kur jepen vlerat e variablave të pavarur, parametri (ose parametrat e pjesshëm) duhet të jenë statistikisht domethënës që modeli të jetë i mirë. Për këtë arsye për një model me një shpjegueshmëri më të lartë, përveç variablit të varur: norma e PBB-së (%), dhe variablit të pavarur: norma e decentralizimit fiskal, janë marrë në konsideratë edhe faktorë të tjerë shtesë të cilët kanë ndikim në rritjen ekonomike si: norma e investimit, norma e inflacionit, kapitali human, shkalla e pjesmarrjes në forcën e punës dhe norma e hapjes tregtare: Janë disa tregues që masin decentralizimin fiskal dhe në studime të ndryshme janë marrë matës të ndryshëm të decentralizimit fiskal për të parë lidhjen që ka ai me rritjen ekonomike. Kjo është edhe një arsye pse studime të ndryshme paraqesin rezultate të ndryshme për lidhjen decentralizim fiskal rritje ekonomike. Në punim, shqyrtohen tre modele ku decentralizimi fiskal është matur nga (i) raporti të ardhura të veta / të ardhura totale të qeverisë lokale, (ii) raporti shpenzime vendore / shpenzime të qeverisë qëndrore dhe (iii) raporti shpenzime vendore / PBB. Fjalët kyçe: Decentralizimi fiskal, reforma territoriale, rritja ekonomike, të ardhura të veta, shpenzime vendore v

6 TABELA E PËRMBAJTJES Abstrakti... v Lista e tabelave viii Lista e figurave.ix Lista e shkurtimeve..xi Hyrja.1 Qëllimi..4 Objektivat e punimit.4 Pyetjet kërkimore..5 Metodologjia e studimit 5 Rëndësia e studimit...6 Kufizimet e studimit.6 Organizimi i studimit 6 Kapitulli 1: Rishikim i Literaturës Për Decentralizimin Fiskal Kuptimi i decentralizimit dhe tre llojeve të tij Çfarë është decentralizimi fiskal? Parimet bazë të decentralizimit fiskal Themelet e decentralizimit fiskal Kushtet për Decentralizim të Suksesshëm Kapaciteti i sektorit lokal për të kënaqur nevojat e komunitetit Avantazhet dhe disavantazhet e decentralizimit fiskal Avantazhet e decentralizimit fiskal... Pse po? Disavantazhet e decentralizimit fiskal... Pse jo Decentralizimi fiskal dhe zhvillimi ekonomik Decentralizimi fiskal, Rritja Ekonomike & stabiliteti makroekonomik Kapitulli 2: Qeverisja Vendore Dhe Decentralizimi Fiskal Në Shqipëri Një vështrim historik mbi qeverisjen vendore në Shqipëri Historia e decentralizimit në Shqipëri Kuadri Ligjor për Decentralizimin Funksionet dhe përgjegjësitë e NJQV-ve Të drejtat e njësive të qeverisjes vendore Struktura e Buxhetit Vendor vi

7 2.4 Ecuria e decentralizimit fiskal Decentralizimi në Shqipëri në raport me vendet e Evropës Jug-Lindore Kapitulli 3. Ecuria e Decentralizimit Fiskal Në Qarkun Shkodër. Rast studimor Bashkia Shkodër Përshkrim i shkurtër i Qarkut të Shkodrës Përformanca financiare dhe fiskale e NJQV-ve në qarkun Shkodër Analiza e të ardhurave për Bashkinë Shkodër para ndarjes së re territoriale ( ) Llojet e taksave më ndikuese Të ardhurat nga tarifat Të ardhurat jotatimore Kontributi i transfertave Analiza e të ardhurave para dhe pas reformës territoriale Planifikimi dhe realizimi i të ardhurave për periudhën janar-qershor të vitit Të ardhurat e Bashkisë pas ndarjes së re territoriale Analiza e të ardhurave nga burimet e veta Analiza e të ardhurave nga taksat vendore Analiza e të ardhurave nga tarifat vendore Analiza e të ardhurave të tjera Analiza e shpenzimeve...72 Kapitulli 4. Metodologjia dhe modeli empirik Studimet empirike mbi lidhjen decentralizim fiskal rritje ekonomike Analiza e modelit të regresionit shumës 86 Modeli 1 86 Modeli 2.93 Modeli Kapitulli 5. Konkluzione dhe rekomandime 102 Biblografia 108 Apendikse.116 vii

8 LISTA E TABELAVE Tabela 1.1 Lidhja mes decentralizimit fiskal dhe përformancës ekonomike Tabela 2.1 Pasqyra e të ardhurave locale Tabela 2.2 Funksionet e Qeverive Vendore të nivelit të parë në sektorin social Tabela 3.1 Bashkia e re Shkodër Tabela 3.2 Efekti negativ në taksat vendore nga heqja e tatimit mbi biznesin Tabela 3.3 Plani I shpenzimeve për Bashkinë Shkodër për vitin Tabela 4.1 Matës të decentralizimit fiskal Tabela 4.2 Variablat e marrura në shqyrtim në disa modele empirike Tabela 4.3 Statistika përshkruese e të dhënave Tabela 4.4 Model 1- Analiza OLS Tabela 4.5 Model 1 (i përmirsuar)- Analiza OLS Tabela 4.6 Model 2- Analiza OLS Tabela 4.7 Model 3- Analiza OLS viii

9 LISTA E FIGURAVE Figura 1.1 Themelet e decentralizimit fiskal Figura 2.1 Struktura administrative (2003) Figura 2.2 Të ardhurat e NJQV-ve si % e të ardhurave kombëtare nga tatimet dhe doganat dhe PBB-së Figura 2.3 Tendenca e shpenzimeve dhe të ardhurave të NJQV-ve Figura 2.4 Përbërja e të ardhurave të Qeverisë Vendore Figura 2.5 Të ardhurat e pushtetit vendor si % e PBB-së dhe totalit të të ardhurave publike në 2013, Shqipëria në krahasim me vëndet e rajonit Figura 2.6: Kuadri i politikave strategjike të SKNDQV Figura 3.1 Klasifikimi i NJQV-ve të Qarkut Shkodër sipas nr të popullsisë krahasuar me shifrat në nivel vendi Figura 3.2 Pesha specifike e rajoneve ndaj PBB-së Figura 3.3 Struktura e PBB-së për Qarkun Shkodër Figura 3.4 Shpenzimet kapitale në raport me shpenzimet operative në NJQV-të e Qarkut Shkodër Figura 3.5 Shpenzimet sipas funksioneve në NJQV-të e Qarkut Shkodër Figura 3.6 Të ardhurat e NJQV-ve të Qarkut Shkodër kundrejt totalit të të ardhurave vendore në Shqipëri Figura 3.7 Përbërja e të ardhurave të NJQV-ve në Qarkun Shkodër Figura 3.8 Kontributi i njësive administrative në ecurinë e të ardhurave totale Figura 3.9 Kontributi sipas burimit në të ardhurat totale Figura 3.10 Të ardhurat sipas llojeve në vite Figura 3.11 Të ardhurat nga tarifat Figura 3.12 Të ardhurat sipas llojit, viti 2014 Figura 3.13 Të ardhurat jo tatimore Figura 3.14 Raporti grant të ardhura ix

10 Figura 3.15 Raporti i të ardhurave për 6-mujorin e parë 2015, me planin 6 mujor dhe vjetor Figura 3.16 Pesha specifike e të ardhurave të secilës NJ.A Figura 3.17 Të ardhurat nga burimet e veta vendore Figura 3.18 Ndryshimi i të ardhurave nga viti 2015 në vitin 2016 Figura 3.19 Taksat vendore në vitin 2015 dhe 2016 Figura 3.20 Të ardhurat nga taifat vendore 2015, 2016 Figura 3.21 Ndryshimi i të ardhurave të tjera nga viti 2015 në vitin 2016 Figura 3.22 Shpenzimet për periudhën Figura 3.23 Shpenzimet sipas funksioneve për periudhën Figura 4.1 Rritja reale e PBB-së Figura 4.2 Ecuria e normës së inflacionit Figura 4.3 Dinamika e investimeve si peshë specifike ndaj PBB-së Figura 4.4 Kapitali Human Figura 4.5 Shpenzimet në arsim si % e shpenzimeve publike Figura 4.6 Indeksi i hapjes tregtare Figura 4.7 Shkalla e pjesmarrjes në forcën e punës Figura 4.8 Shpenzimet vendore si % nda PBB-së Figura 4.9 Buxheti vendor në % ndaj të ardhurave gjithsej Figura 4.10 Buxheti vendor në % ndaj shpenzimeve gjithsej Figura 4.11 Të ardhurat e veta në raport me të ardhurat totale të qeverive vendore x

11 LISTA E SHKURTIMEVE NJQV Njësi e Qeverisë Vendore NJA Njësi Administrative BB Banka Botërore USAID United States Agency for International Development PLGP Planning and Local Governance Project TBV Taksa E Biznesit Të Vogël BSH Bashkia Shkodër OECD Organization for Economic Cooperation and Development PBB Produkti i Brendshëm Bruto SKNDQV Strategjia Kombëtare Ndërsektoriale për Decentralizimin dhe Qeverisjen Vendore IDM Instituti për Demokraci dhe Ndërmjetsim DLDP Decentralisation And Local Development Programme NALAS Rrjeti i Shoqatave të Bashkive të Evropës Juglindore QV Qeverisje Vendore QQ Qeverisje Qëndrore xi

12 I. HYRJA Kohët e fundit, decentralizimi është bërë objekt i shumë debateve dhe diskutimeve që zhvillohen në shkallë botërore dhe ka ngjallur interesin e shumë studiuesve, ekonomistëve, juristëve për ta përkufizuar dhe analizuar atë si një fenomen pozitiv. Në shumicën e shteteve (kryesisht në ato të centralizuara), Qeveritë Qëndrore pavarsisht nga numri i reformave dhe shpenzimeve të bëra, kanë dështuar në sigurimin e shërbimeve cilësore dhe të qëndrueshme për përmirsimin e standartit të jetesës të shtetasve të tyre për vete faktin se ato (Qeveritë Qëndrore) janë shumë larg nevojave dhe problemeve me të cilat ballafaqohen qytetarët cdo ditë (Kalin, 2002). Nga ana tjetër, Qeveritë Vendore janë pikërisht ato që ndodhen më pranë dhe njohin nevojat dhe problemet me të cilat familjet dhe qytetarët e juridiksionit të tyre ballafaqohen në jetën e përditshme. Në mënyrë që të realizohet kjo axhendë kaq e gjerë e Qeverive Vendore, ato kanë nevojë për mbështetje, përfshirje, pjesmarrjen e popullit në qeverisje, kanë nevojë për autoritet, kompetenca, autonomi, burime, fleksibilitet (Kalin, 2002). Literatura politike është e mbushur me fragmente të cilat vlerësojnë decentralizmin. Kjo jo vetëm sjell rritje të eficencës në ofrimin e shërbimeve të barabarta duke përdorur më mirë njohuritë lokale, por gjithashtu, con në rritjen e pjesmarrjes dhe të demokracisë dhe si rezultat rrit mbështetjen e popullit për qeverinë dhe rrjedhimisht nxit stabilitetin politik. Kur këtyre cilësive i shtohet virtyte të tilla si mobilizimi i burimeve, reduktimi i tendosjes së financave qëndrore, rritje e përgjegjësisë nga ana e qeverisë, nuk është për tu cuditur nëse disa e kanë parë decentralizimin si të vlefshëm në thelb (Bird & Vaillancourt, 1998). Disa studiues diskutojnë për decentralizimin në bazë të përmirësimit të eficences ekonomike, disa në bazë të eficences së kostos, disa në aspektin e rritjes së përgjegjësisë dhe disa të tjerë në aspektin e rritjes së mobilizimit të burimeve. Nga ana tjetër, të tjerë argumentojnë se asnjë nga këto rezultate të frytshme nuk mund të arrihen në vende ku preferencat e qytetarëve nuk kanë të ngjarë të reflektohen në rezultatet e buxhetit dhe kapaciteti institucional i qeverisë ekzistuese është afër zeros. Nga ky këndvështrim, decentralizmi duket të gjenerojë rritje të kostos, reduktim të eficences në ofrimin e shërbimeve dhe ndoshta në pabarazi dhe paqëndrueshmëri makroekonomike më të lartë (Prud homme,1995). Decentralizimi është bërë një trend global dhe qeveritë lokale janë fuqizuar në shumë vende të Amerikës Latine, Azi, Lindjen e Mesme dhe Afrikë, Evropë dhe Amerikën e Veriut. Kalin (2002) jep katër arsye për forcimin e qeverisjes lokale. Ata janë: 1. Administrim eficent dhe përgjegjës: Dështimet e QQ në ofrimin e shërbimeve vijnë shpesh herë jo si mungesë e parave, por për shkak të një përdorimi ineficent të burimeve të disponueshme. Kjo për faktin se ekzistojnë disa distanca si distanca gjeografike e cila sjell në QQ mungesë informacioni për nevojat dhe problemet lokale apo distanca psikologjike ndërmjet zyrtarëve të të QQ dhe popullit që ato udhëheqin; shumë aktivitete të QQ në nivel lokal nuk zhvillohen jo për shkak të kërkesës së qytetarëve lokal, por për shkak të ideologjisë së zhvillimit të interesave të QQ. 1

13 2. Më shumë zhvillim të lokalitetit: Zhvillimi lokal është i mundshëm edhe pa decentralizim, por në shumë vende motivi kryesor për decentralizim është perspektiva për zhvillim lokal, sepse qytetarët inkurajohen për hartim dhe implementim të suksesshëm të projekteve të tyre lokale. 3. Demokraci dhe mbrojtje e lirisë: E drejta për të zgjedhur liderët e QQ është një pjesë e demokracisë, por demokracia përfshin edhe mundësinë për të influencuar në vendime që ndikojnë direkt jetën e një personi. Qeverisja lokale është e aftë për të ofruar këto aspekte të demokracisë që QQ nuk mund t i ofrojë. 4. Zhvillimi lokal ndihmon në reduktimin e kostove: Nëse banorët vendas mendojnë se paraja është e tyre, atëherë ato kanë më shumë gjasa të jenë vigjilent mbi shpenzimet dhe të përdorin paratë në mënyrë më efikase. Përveç kësaj, ka më shumë mundësi për kontribute publike për të shtuar një projekt lokal. Decentralizimi është një nga parimet kryesore kushtetuese për të siguruar një performancë sa më të mirë në mënyrën e organizimit dhe funksionimit të qeverisjes vendore. Decentralizimi është transferimi i autoritetit dhe përgjegjësisë së funksioneve publike nga pushteti qëndror në atë vendor ose në organizata të tjera në nivel lokal. Decentralizimi dhe autoritetet vendore përfaqësojnë parimet bazë të demokracive të konsoliduara. Ai perfaqëson të drejtën e qytetarëve për të marrë pjesë në administrimin e punëve publike dhe të bindur se në nivelin vendor kjo e drejtë ushtrohet në mënyrë të drejtpërdrejtë dhe efikase. Gjatë dy dekadave të fundit, shumë vende të zhvilluara dhe në zhvillim kanë ndërmarrë disa reforma në sistemet e tyre fiskale. Gjithashtu këto reforma janë marrë edhe nga vende në tranzicion të Evropës Lindore dhe ish Unionit Sovjetik. Shumë vende të tjera të rajonit janë në proces zbatimi të reformave më të thella në këtë fushë. Edhe Shqipëria gjatë 20 viteve të fundit ka bërë progres të rëndësishëm drejt decentralizimit. Në vitin 1998 u miratua Kushtetuta e re e vendit ku përfshihen dispozita të qarta në lidhje me qeverisjen vendore, u nënshkrua Karta Evropiane për Vetë-Qeverisjen Vendore, u hartua një Strategji Kombëtare për Decentralizimin dhe në vitin 2000 u miratua Ligji për Organizimin dhe Funksionimin e Qeverisjes Vendore. Veçanërisht i rëndësishëm është dimensioni i decentralizimit fiskal dhe siguria që njësitë e qeverisjes vendore të kenë një bazë të parashikueshme dhe të barabartë financiare si dhe kapacitetin për të ofruar shërbimet bazë publike 1. Vitet 2001 dhe 2002 mund të konsiderohen si më të suksesshmit në fushën e decentralizimit fiskal. Për herë të parë koncepti i transfertës së pakushtëzuar për pushtetin vendor është miratuar në Ligjin e Buxhetit të Shtetit të vitit 2001 dhe është zhvilluar më tej me paketën e reformës fiskale të miratuar nga Parlamenti në dhjetor 2002, duke rritur autonominë fiskale të bashkive dhe komunave për të mbledhur të ardhura nga taksat dhe tarifat vendore si dhe përcaktimin e nivelit të tyre. Të ardhurat e gjeneruara në NJQV janë përforcuar më tej nëpërmjet taksës vendore mbi biznesin e vogël, transferimin e të ardhurave nga taksat mbi regjistrimin e automjeteve, taksës së pasurisë së paluajtshme, etj 2. Reformë e rëndësishme u ndërmor për transferimin e pronave publike tek njësitë e qeverisjes vendore, duke iu dhënë atyre të drejtën e 1 Dokument Studimor për Decentralizimin Fiskal në Shqipëri (USAID, 2012) 2 Strategjia Ndërsektoriale Për Decentralizimin Dhe Qeverisjen Vendore

14 administrimit dhe zhvillimit të këtyre pronave. Që nga janari i vitit 2005 NJQV janë përgjegjëse për shërbimin e furnizimit me ujë dhe kanalizime si edhe për të gjitha çështjet financiare që shoqërojnë këto shërbime në buxhetin e njësisë vendore 3. Shumica e studimeve dhe analizave për qeverisjen vendore në Shqipëri pas vitit 2000, evidentojnë fragmentimin e madh të territorit dhe numrin shumë të madh të NJQV-ve, që kanë popullsi shumë të vogël dhe burime dhe kapacitete shumë të ulta. Fragmentimi i territorit si dhe njësitë e vogla të qeverisjes vendore renditen ndër arsyet kryesore të inefiçencës së lartë në kryerjen e shërbimeve publike në nivel vendor dhe mos arritjen e objektivave të reformës së decentralizimit nga pjesa më e madhe e njësive të qeverisjes vendore në Shqipëri. Nisur edhe nga evidenca e raporteve dhe studimeve si më sipër, i gjithë faktori politik në vend ka njohur nevojën për një riorganizim administrativ dhe territorial të vendit tonë. Gjithashtu partnerët kryesorë ndërkombëtarë të Shqipërisë kanë rekomanduar kryerjen e reformës administrativo-territoriale 4. Kështu me 31 korrik 2014 Kuvendi i Shqipërisë miratoi Ligjin për Ndarjen Administrativo-Territoriale. Shqipëria tashmë ka një hartë të re territoriale, duke reduktuar 6 herë numrin e njësive të qeverisjes vendore të nivelit të parë, nga 373 njësi vendore në vetëm 61 bashki. Ulja e numrit të NJQV-ve duhet të rrisë efikasitetin e qeverisjes vendore duke ulur kostot administrative. Përqendrimi i burimeve njerëzore dhe financiare në një numër të vogël të NJQV-sh më të mëdha duhet të rrisë efektivitetin e shërbimeve publike duke përmirësuar gjithashtu aftësinë e qeverisjes vendore për t iu përgjigjur preferencave të komunitetit të tyre. Ndërkohë, transferimi i përgjegjësive për ofrimin e përditshëm të shërbimeve të përgjithshme NJQV-ve, i lejon qeverisë qendrore të fokusojë më shumë në funksionet e saj strategjike, ligjore dhe hartimit të politikave kombëtare, përfshirë objektivin e një zhvillimi të balancuar territorial 5. Kriteri kryesor që udhëhoqi Reformën administrativo-territoriale është koncepti i zonave funksionale. Ky koncept ka në qendër ndërveprimin e qytetarit me territorin për qëllime ekonomike, sociale; marrëdhëniet e tij me institucionet, si dhe aksesin në shërbimet publike, ndërveprime këto që cilat dalin përtej kufijve administrativë të njësive aktuale të qeverisjes vendore. Pikërisht, analizimi i këtyre ndërveprimeve solli në identifikimin e 61 njësive funksionale. Të gjitha njësitë e reja të qeverisjes vendore janë të organizuara rreth një qendre urbane që ka numrin më të lartë të popullsisë krahasuar me qendrat e tjera brenda zonës dhe ka mundësi të ofrojë gamën e plotë të shërbimeve publike që duhet të ofrojë një njësi vendore 6. Reforma administrative-territoriale premton të përmirësojë jo vetëm efektivitetin dhe efikasitetin e qeverisjes vendore por edhe shtetit shqiptar në tërësi. Për të përmbushur këtë premtim, gjithsesi, duhet që reforma territoriale të shoqërohet me ndryshime të mëdha në sistemin e financave ndërqeveritare 7. 3 Strategjia Ndërsektoriale Për Decentralizimin Dhe Qeverisjen Vendore Relacion Për Projektligjin Për Ndarjen Administrativo-Territoriale Të Njësive Të Qeverisjes Vendore Në Republikën E Shqipërisë 5 Projekti I Planifikimit Dhe Qeverisjes Vendore (Plgp) Në Shqipëri, USAID Relacion Për Projektligjin Për Ndarjen Administrativo-Territoriale Të Njësive Të Qeverisjes Vendore Në Republikën E Shqipërisë 7 Projekti i Planifikimit Dhe Qeverisjes Vendore (Plgp) Në Shqipëri, (USAID 2015) 3

15 II. QËLLIMI Interesi mbi decentralizimin fiskal është rritur gjatë viteve të fundit për shkak të përfitimeve potenciale që vijnë nga implementimi i tij. Në pjesën më të madhe të literaturave ekonomike këto përfitime të decentralizimit fiskal përfshijnë qeverisjen e përmirësuar dhe eficensën në sektorin publik. Përvec apelimit për të rritur sa më tepër shtrirjen e decentralizimit fiskal, në literaturat për decentralizim fiskal diskutohet shumë edhe përfitimi i tij në promovimin e rritjes ekonomike. Pikërisht interesi dhe kureshtja për të ditur si po ecën vendi ynë në këtë proces shërbeu si motivim që të trajtoj këtë temë. Qëllimi kryesor i këtij punimi është të tregojë se si ka qënë ecuria e procesit të decentralizimit në Shqipëri, problematikat që janë hasur si dhe cilat pritet të jenë ndikimet më të rëndësishme të reformës administrative territoriale në procesin e decentralizimit fiskal. Gjithashtu për të parë më konkretisht se si ka ndikuar decentralizimi fiskal në të ardhurat dhe shpenzimet lokale, është marrë si rast studimor Bashkia Shkodër. Pra, një tjetër qëllim i punimit është të tregojmë efektet e decentralizimit fiskal në këtë njësi vendore. Meqënëse në pjesën më të madhe të studimeve për decentralizimin fiskal, suksesi apo jo i këtij procesi shihet edhe në ndikimin që ka pasur ai në rritjen ekonomike, ky punim ka si qëllim të analizojë efektin e decentralizimit fiskal në rritjen ekonomike për rastin e Shqipërisë. III. OBJEKTIVAT E PUNIMIT Disa nga objektivat që synon të realizojë ky punim janë: 1. Të ofrojë një vështrim të përgjithshëm teorik mbi decentralizimin fiskal. 2. Të paraqesë disa studime empirike në vende të ndryshme mbi lidhjen decentralizim fiskal rritje ekonomike. 3. Të tregojë ndikimin që decentralizimi fiskal ka pasur në të ardhurat dhe shpenzimet vendore për Bashkinë Shkodër të marrur si rast studimor. 4. Të përcaktohet efekti i matur në formë sasiore, i ndikimit të decentralizimit fiskal mbi rritjen ekonomike, permes perdorimit të modeleve ekonometrike mbi përcaktimin e lidhjes së variablave. 5. Dhënia e disa konkluzioneve dhe rekomandimeve të vlefshme në këtë fushë. IV. PYETJET KËRKIMORE Pёr realizimin e objektivave tё studimit shtrohen këto pyetje kёrkimore: 1. Cila ёshtё ecuria në vite dhe situata aktuale e decentralizimit fiskal në Shqipëri? A do të ndikojë reforma administrative territoriale në përmirësimin e mëtejshëm të procesit të decentralizimit fiskal? 2. Si ka ndikuar decentralizimi fiskal në Bashkinë Shkodër? Cilat kanë qënë efektet e reformës në të ardhurat lokale? 4

16 3. Cila është lidhja mes treguesve që masin decentralizimin fiskal dhe rritjes ekonomike në Shqipëri? V. METODOLOGJIA E STUDIMIT Për realizimin e këtij punimi është përdorur një literaturë e gjerë bashkohore mbi decentralizimin fiskal, e cila konsiton në materiale dhe punime të shumë autorëve të huaj por edhe vendas, në studime me karakter rajonal dhe kombëtar apo ndërkombëtar, në përdorimin e një numri të madh burimesh informacioni nga faqet zyrtare të institucioneve të rëndësishme ku mund të përmendim Ministrinë e Financave, Bankën Botërore, INSTAT, OECD, USAID etj. Këto burime kanë shërbyer qoftë për të siguruar të dhëna të përgjithshme mbi procesin e decentralizimit fiskal në Shqipëri, ashtu edhe për të siguruar informacion mbi disa nga variablat e modelit empirik që do të testohet. Në kapitullin ku analizohet procesi i decentralizimit fiskal në Shqipëri janë përdorur materiale kryesisht nga autorë vendas por edhe nga autorë të huaj të cilët kanë bërë studime për vendet e rajonit, por edhe më gjerë. Gjithashtu shumë të vlefshme kanë qënë materialet e siguruara nga Projekti i Planifikimit dhe Qeverisjes Vendore (PLGP), financuar nga USAID. Këto materiale japin një informacion të plotë për analiza krahasuese të Shqipërisë me vende të tjera, duke përcaktur pozitën që ka vendi ynë në raport me vendet e tjera. Ndërkohë për kapitullin ku është trajtuar si rast studimor Bashkia Shkodër, janë përdorur të dhëna nga buxhetet e kësaj bashkie ndër vite apo statistika të tjera të siguruara pranë Drejtorisë së të Ardhurave në Bashkinë Shkodër. Në këtë punim kemi përdorur metodën kuantitative, pra sasiore për përpunimin e të cilave mbështetemi në të dhënat sasiore që janë zakonisht të prezantuara në trajtën e statistikave. Kjo është shumë e nevojshme pasi shërben për t i kthyer përgjigje njërës prej pyetjeve të ngritura në fillim të punimit, e cila i referohet marrëdhënies së decentralizimit fiskal dhe rritjes ekonomike. Për konceptimin e modelit më ka ardhur në ndihmë literatura e modeleve të rritjes ekonomike. Harku kohor i të dhënave i korrespondon periudhës Databaza të ndryshme si ajo e Bankës Botërore, INSTAT dhe Ministrisë së Financave janë përdorur për variablat e përdorur në analizë. Të dhënat në këtë fazë janë përpunuar me programin Gretl. VI. RËNDËSIA E STUDIMIT Nëpërmjet këtij studimi synohet të paraqitet një pamje sa më e plotë e ecurisë së decentralizimit fiskal në Shqipëri. Rritja ekonomike është konsideruar si aspekti më i rëndësishëm në implementimin e decentralizimit fiskal. Kjo sepse rritja ekonomike përbën një nga matjet sasiore në vlerësimin e suksesit të programit të zhvillimit. Rëndësia e këtij studimi qëndron në faktin se ai siguron një bazë analitike dhe empirike mbi lidhjen që ekziston mes decentralizimit fiskal dhe rritjes ekonomike në përgjithësi dhe në vecanti për rastin e Shqipërise, për periudhën Ai mund të shërbejë si bazë për studime të tjera më të gjëra, në shkallë kombëtare apo ndërkombëtare. 5

17 VII. KUFIZIMET E STUDIMIT Kufizimet e këtij punimi janë si më poshtë: Të dhënat dhe mangësitë e tyre: Punimi do të ishte më i plotë në qoftë se në modelin empirik do të kishim të dhëna në vlerësimin e variablave për secilin nga 12 qarqet e Shqipërisë. Gjithashtu e njëjta arsye, mungesa e të dhënave për të gjitha njësitë vendore në Rajonin e Shodrës, nuk bën të mundur analizën e një modeli empirik vetëm për këtë rajon. Seria kohore e vogël: Në punim është përdorur një seri kohore e përbërë nga vetëm 16 vite. Kjo bën që analiza jonë e fenomenit të marrë në studim të jetë e kushtëzuar si dhe gjithashtu nuk lë shumë hapsira për zgjedhjen e metodës ekonometrike. VIII. ORGANIZIMI I STUDIMIT Kapitulli i parë konsiston në dhënien e një background-i teorik të nevojshëm. Fillimisht në të trajtohen përkufizime të decentralizimit, rëndësia e tij dhe kushtet për një decentralizimi fiskal të nevojshëm. Trajtohen avantazhet dhe disavantazhet e decentralizmit fiskal. Më pas në këtë kapitull trajtohet një përmbledhje e literaturës që studion lidhjen decentralizim fiskal rritje ekonomike. Kapitulli i dytë fillon me një vështrim historik të qeverisjes vendore në Shqipëri, për të kaluar pastaj në historinë e decentralizimit fiskal në Shqipëri. Në këtë kapitull trajtohen problemet, treguesit kryesorë dhe cështjet kryesore që lidhen me ecurinë e decentralizimit fiskal që nga fillimet e tij. Një pjesë e rëndësishme në këtë kapitull është edhe kuadri ligjor për decentralizim fiskal. Më pas në këtë pjesë trajtohen edhe elementë të rëndësishëm të njësive vendore, sic janë funksionet, kompetencat dhe te drejtat kryesore të tyre. Gjithashtu për të kuptuar më mirë ecurinë e treguesve të decentralizimit fiskal në Shqipëri, në këtë kapitull është paraqitur edhe një krahasim me vendet e Europës Jug-Lindore. Në kapitullin e tretë fokusi është në rastin studimor të marrë në shqyrtim, ai i Bashkisë Shkodër për të parë si ka ndikuar decentralizimi fiskal në këtë njësi. Përpara se të bëhet analiza e të ardhurave dhe shpenzimeve në këtë njësi, fillimisht trajtohet përformanca financiare dhe fiskale e NJQV-ve në qarkun Shkodër para ndarjes së re territoriale. Më pas kalohet në në një analizë më të hollësishme të të ardhurave dhe shpenzimeve për Bashkinë Shkodër para dhe pas ndarjes administrative territoriale. Në kapitullin e katërt trajtohet metodologjia dhe modeli empirik. Fillimisht trajtohen disa studime empirike të studiuesve të ndryshëm për sa i përket lidhjes decentralizim fiskal rritje ekonomike, e cila do të analizohet më vonë në këtë kapitull për rastin e Shqipërisë. Në kapitull analizohen shkurtimisht edhe variblat e tjerë që do të jenë pjesë e modelit të marrë në konsideratë Në fund punimi mbyllet me dhënien e disa konkluzioneve dhe rekomandimeve. 6

18 KAPITULLI I RISHIKIM I LITERATURËS PËR DECENTRALIZIMIN FISKAL 1.1 Kuptimi i decentralizimit dhe tre llojeve të tij Decentralizimi është një proces afat-gjatë që përfshin, brenda një kuadri të përshtatshëm ligjor, komponentë të ndryshëm, të tillë si decentralizimi politik, decentralizimi administrativ dhe decentralizim fiskal: 8 Decentralizimi politik ka të bëjë me transferimin e funksioneve apo kompetencave nga nivelet qendrore të qeverisë ndaj institucioneve vendore që janë të qeverisura nga përfaqësimi lokal politik. Kjo do të thotë sigurisht, një fuqi të vendimmarrjes, por edhe sisteme të përgjegjësisë, që po transferohen nga pushteti qendror në nivele të ulëta të qeverisë. 9 Decentralizimi politik synon t i japë qytetarëve dhe përfaqësuesve të tyre të zgjedhur më shumë pushtet, në vendimmarrje publike. 10 Decentralizimi Administrativ i referohet shkëputjes se linjës së stafit të ministrisë nga ministritë e tyre përkatëse dhe sjelljen e tyre nën kontrollin e autoriteteve lokale, e cila përfshin procedurat për krijimin e një pagese lokale. Kjo do të thotë se autoritetet lokale mund të punësojnë dhe shkarkojnë personelin e tyre. Decentralizimi administrativ paraqet shpërndarjen e kompetencave, përgjegjësive dhe burimeve financiare të nevojshme për ofrimin e shërbimeve brenda sektorit publik. 11 Decentralizimi administrativ ndahet më tej në: Dekoncentrimi, që nënkupton shpërndarjen e përgjegjësive dhe autoritetit brenda për brenda një institucioni apo administrate qëndrore. Ai konsiderohet si forma më e dobët e decentralizimit. Transferimi, që lidhet me transferimin e pergjegjësive dhe autoritetit për vendimmarrje nga institucionet qëndrore tek ato vendore. Delegimi është forma ndërmjet së cilës qeverisja qëndrore i transferon vendimmarrjen dhe administrimin e funksioneve publike organizatave gjysëm-autonome të vendosura në nivel lokal. Decentralizimi fiskal ka të bëjë me transferimin e funksioneve apo kompetencave nga nivelet qendrore të qeverisë ndaj institucioneve vendore lidhur me vendimmarrjen lokale në ndarjen e burimeve financiare (dmth kompetencat financiare) dhe kompetencat për të vënë taksa vendore. Decentralizimi i plotë fiskal kërkon decentralizimin politik dhe, së paku në një farë mase, decentralizim administrativ. Pergjegjësia financiare është një komponent kyc i decentralizimit 12. Nëse pushtetet lokale dhe organizatat private kryejnë me efektivitet funksione të decentralizuara, ato duhet të kenë të ardhura të mjaftueshme - të realizuara lokalisht 8 (Boschmann, 2009) 9 (Boschmann, 2009) (Lativack,J. & Seddon,J World Bank) 12 (Lativack,J. & Seddon,J World Bank) 7

19 ose të transferuara nga pushteti qëndror -si dhe autoritet për të marrë vendime për shpenzimet. Decentralizimi fiskal mund të marrë shume forma, që përfshijnë 13 : * Vetë-financim apo mbulim të kostove nëpërmjet të ardhurave nga përdoruesit; * Bashkë-financim apo bashkë-prodhim, në të cilin perdoruesit marrin pjesë në sigurimin e shërbimeve dhe infrastrukturës nëpërmjet kontributeve monetare dhe punës; * Shtrirje e të ardhurave lokale nepërmjet taksave mbi pasurinë apo nga shitjet ose të ardhurat indirekte; * Transferta ndërqeveritare të të ardhurave të përgjithshme nga taksat e mbledhura nga pushteti qendror tek pushteti lokal, për përdorim të përgjithshëm apo specifik; * Autorizim i marrjes hua nga bashkitë, dhe mobilizim i burimeve kombëtare dhe të pushteteve lokale nëpërmjet garancive të huave. Në shumë vende në zhvillim, pushtetet lokale apo njësitë administrative kanë autoritetin ligjor të vendosin taksa, por baza e taksës është kaq e dobët dhe varësia tek subvencionet e pushtetit qëndror është kaq e përcaktuar, saqë nuk bëhet asnjë përpjekje për të ushtruar këtë autoritet Çfarë është decentralizimi fiskal? Vitet e fundit është vënë re një vëmendje botërore për decentralizimin fiskal. Sipas Bennet (1990) dhe Wildasin (1997) vendet e zhvilluara po riformojnë strukturën fiskale ndërqeveritare për të qënë më afër mirqënies shtetërore. 14 Gjatë viteve të tranzicionit, shumë vende në Evropën lindore dhe qëndrore kanë ngritur me vrull sisteme financiare të reja, lokale dhe ndërqeveritare. Disa vende të zhvilluara ndërmorën reforma të decentralizimit fiskal si e vetmja mundësi për t i shpëtuar kurtheve të joefektivitetit dhe joeficences së qeverisjes, paqëndrueshmërisë makroekonomike, rritjes ekonomike të pamjaftueshme në të cilën shumë prej tyre ishin zhytur. 15 Gjatë dy dekadave të fundit, shumë vende të zhvilluara dhe në zhvillim kanë ndërmarrë disa reforma në sistemet e tyre fiskale. Gjithashtu këto reforma janë marrë edhe nga vende në tranzicion të Evropës Lindore dhe ish Unionit Sovjetik. Shumë vende të tjera të rajonit janë në proces zbatimi të reformave më të thella në këtë fushë. Por duhet theksuar se shpesh herë mungesa e stabilitetit makroekonomik të vazhdueshëm apo trashigimia e socializmit dhe planifikimit qëndror ka bërë që të vështirsohet ndërtimi i një sistemi efektiv të decentralizuar. Cilido qoftë sfondi dhe motivimi në vende të ndryshme, është pranuar në përgjithësi se mënyra në të cilën decentralizimi është kryer mund të ketë një ndikim të rëndësishëm në menaxhimin makroekonomik dhe të performancës së një vendi. Decentralizimi në vendet e zhvilluara ndonjëherë shihet në kuadrin e zgjidhjes ose të ndëshkimit - ose si kura e të gjitha sëmundjeve të vendeve të tilla ose shtim i plagëve të tyre të rënda (Bird & Vaillancourt, 1998). Disa diskutojnë për decentralizimin në bazë të përmirësimit të eficences ekonomike, disa në bazë të 13 (Litvack, J. & Jessica Seddon World Bank) 14 Bird & Vaillancourt, Bird & Vaillancourt,

20 eficences së kostos, disa në aspektin e rritjes së përgjegjësisë dhe disa të tjerë në aspektin e rritjes së mobilizimit të burimeve. Nga ana tjetër, të tjerë argumentojnë se asnjë nga këto rezultate të frytshme nuk mund të arrihen në vende ku preferencat e qytetarëve nuk kanë të ngjarë të reflektohen në rezultatet e buxhetit dhe kapaciteti institucional i qeverisë ekzistuese është afër zeros. Nga ky këndvështrim, decentralizmi duket të gjenerojë rritje të kostos, reduktim të eficences në ofrimin e shërbimeve dhe ndoshta në pabarazi dhe paqëndrueshmëri makroekonomike më të lartë (Prud homme,1995). Rondinelly përcakton politikën e decentralizimit si një sistem që siguron një kanal për qeverinë qendrore në akomodimin e opinionit publik përmes pushtetit lokal. Kështu që, përmes kësaj politike, qeveritë lokale kanë një mundësi të madhe në nivel rajonal për të menaxhuar programin dhe politikën e tyre të zhvillimit (Aisyah, 2012). Në mënyrë të ngjashme, sipas Campbell & Peterson & Brakarz (1991) provat empirike nga një numër i caktuar vendesh mbështesin propozimin se shërbimet e kontrolluara në nivel lokal mund te sigurohen me kosto më të ulët se disa të tjera. Sipas Bird dhe Vaillancourt korrja e këtyre përfitimeve kërkon së pari ekzistencën e disa kushteve të cuditshme në vendet e zhvilluara si një kapacitet administrative lokal i konsiderueshëm dhe zyrtarë lokal të përgjegjshëm dhe përgjegjës me kontroll dhe të konsiderueshëm financiar. Literatura politike është e mbushur me fragmente të cilat vlerësojnë decentralizmin. Kjo jo vetëm sjell rritje të eficencës në ofrimin e shërbimeve të barabarta duke përdorur më mirë njohuritë lokale, por gjithashtu con në rritjen e pjesmarrjes dhe të demokracisë dhe si rezultat rrit mbështetjen e popullit për qeverinë dhe rrjedhimisht nxit stabilitetin politik (Bird & Vaillancourt, 1998). Literatura teorike dhe empirike që studion lidhjen midis decentralizimit dhe efikasitetit të qeverisë mund të ndahet në dy fusha të mëdha (Porcelli, 2009): Teoria klasike Teoria e brezit të dytë 1. Teoria klasike e decentralizimit fiskal Teoria klasike mund të kufizohet në tre kontributet kryesore. Kronologjikisht, ne mund të përmendim modelin e Tiebout-së (1956), ku në thelb qeveritë lokale konkurrojnë në ofrimin e një përzierje të taksave dhe të të mirave publike, dhe qytetarët vendosin se ku të jetojnë sipas preferencave të tyre rreth taksave dhe të mirave publike. Kontributi i dytë dhe ndoshta më me ndikim është Oates (1972) Teorema e Decentralizimit. Teorema varet në supozimet të rëndësishme ku qeveritë duhet të veprojnë në mënyrë të tillë që të maksimizojnë mirëqenien sociale dhe që në rast të centralizimit të ketë një ofrim uniform të të mirave publike. Së fundi kontributi më i rëndësishëm në perspektivën e zgjedhjes publike të federalizmit fiskal është Brennan dhe Buchanan (1980). Hipoteza Leviatan, sipas të cilit decentralizimi fiskal është një mekanizëm për frenimin e tendencave ekspansioniste të qeverive. Sipas kësaj teorie, qeveritë qendrore nuk maksimizojnë mirëqenien sociale dhe veprojnë si monopolistë në mënyrë që të rrisin kontrollin e tyre mbi burimet e ekonomisë. Oates (1972) dhe Tiebout (1956) ofrojnë një kornizë teorike, në të cilën decentralizimi fiskal 9

21 mund të garantojë një dispozitë efikase të të mirave publike thjesht sepse preferencat lokale janë më të kënaqura se sa në rastin e centralizimit. 2. Teoria e brezit të dytë Në njëzet vitet e fundit teoria klasike evoloi së bashku me teorinë e federalizmit fiskal në atë që është quajtur shpesh Teori e gjeneratës së dytë të federalizmit fiskal (Oates, 2005). Në këtë literaturë të re (ose gjenerata e dytë) efekti i decentralizimit fiskal është modeluar për të mishëruar procesin politik dhe mundësinë e informacionit asimetrik përmes agjentëve politikë. Ndryshe nga teoritë klasike, qeveritë supozohen të maksimizojnë funksionin e tyre objektiv, që nuk do të thotë maksimizim të mirëqenies sociale (Porcelli, 2009). Konteksti i parë i kësaj literature të re rikonsideron teoremën e decentralizimit në një garë të ekonomisë politike. Këtu argumenti kryesor në favor të decentralizimit varet më tepër nga rezultati jo efikas i procesit të vendimmarrjes së centralizuar sesa nga lidhja mes preferencave dhe eksternaliteteve, tipike të versionit origjinal të teoremës së Oates (Porcelli, 2009). Në thelb, komuniteti (qytetarët) janë drejtorët ndërsa politikanët janë agjentët dhe prania e informacionit asimetrik midis tyre mund të shihet si arsye kryesore pse performanca e qeverisë është e paefektshme. Në këtë kuadër decentralizimi mund të zvogëlojë asimetrinë e informacionit duke gjeneruar konkurrencë taksash midis qeverive lokale, dhe në këtë mënyrë elektorati mund të rrisë kontrollin e tij mbi politikanët për të nxitur përgjegjshmërinë elektorale që më në fund përkthehet në një veprimtari më efikase të qeverisë Në të njëjtën kohë literatura empirike e kohëve të fundit ofron më shumë dëshmi të drejtpërdrejta për argumentin e pergjegjësisë. Në thelb ajo studion lidhjen midis decentralizimit dhe masave të ndryshme të cilësisë së qeverive, si dhe lidhje të drejtpërdrejtë midis decentralizimit dhe efikasitetit (Porcelli, 2009). Vlerësimet teorike të decentralizimit fiskal fokusohen në efektet e saj në funksionet qeverisëse, të cilat janë, stabilizimi makroekonomik, rishpërndarja e të ardhurave dhe shpërndarja e burimeve (Schaferova, 2011) Së pari stabiliteti makroekonomik mund të dobësohet nëse strukturat e qeverisjes vendore lejohen të marrin hua në treg dhe nuk janë të aftë që ta shlyejnë atë. Në këtë rast ky efekt i decentralizimit mund të çojë në rritjen e borxhit të vendit dhe në destabilizimin e ekonomisë. Megjithatë nëse autoriteteve të nivelit lokal i kufizohet liria për të marrë hua nga tregjet e kapitalit privat, atëherë decentralizimi nuk do të paraqesë sfida për stabilitetin makroekonomik. Së dyti në lidhje me rishpërndarjen e të ardhurave, qeveria duhet të kalojë të ardhurat nga rajonet e pasura tek ato më të varfëra, për një shpërndarje sa më të mirë. Kështu decentralizimi funksionon mirë në qoftë se qeverisja qëndrore shpërndan pasurinë, për të parandaluar pabarazinë në komb. Duhet theksuar se rishpërndarja e të ardhurave është një detyrë e ndërlikuar. Proçesi i llogaritjes dhe zgjidhja e politikës kanë një ndikim të madh në rishërndarjen e të ardhurave në vend. Problem përbën edhe mungesa e kuadrit ligjor dhe institucional në vendet në tranzicion (Schaferova, 2011). Ndërsa në botën e zhvilluar, institucionet kanë evoluar ngadalë me kalimin e kohës, vendet në tranzicion janë gjetur përballë nje detyrë komplekse para së cilës janë gjetur të papërgatitur. Motivimi për ndryshime institucionale apo reforma drejt 10

22 decentralizimit burojnë nga shkaqe të jashtme politike, sesa për reduktimin e varfërisë. Decentralizimi fiskal në vendet në tranzicion duhet të ndodhë ngadalë, pasi të gjitha vendet perëndimore nuk janë decentralizuar brenda natës. Kjo lejon rregulla të qëndrueshme dhe institucionet zhvillohen që t i përshtaten nevojave të vendit të tyre në vend që të kënaqin palët e jashtme si BE-ja. Së fundmi burimet duhet të shpërndahen brenda vendit, në përputhje me nevojat e secilës prej njësive rajonale. Sipas Oates çdo shërbim publik duhet të ofrohet nga autoritet vendore, të cilat do të përvetësojnë përfitimet dhe kostot e shërbimit që ofrohet. Në përgjigje të nevojave vendore, pushteti lokal do të jetë në gjendje të shpërndajë burimet në mënyrë më efikase se autoritetet qëndrore. Decentralizimi fiskal pritet të sjellë një numër përfitimesh të rëndësishme, që rezultojnë në përmirësimin e qeverisjes dhe në të njëjtën kohë paraqesin rreziqe potenciale Parimet bazë të decentralizimit fiskal Me decentralizim fiskal do të kuptohet lëshimi i disa kompetencave organeve të zgjedhura në nivel lokal, për të përcaktuar brenda disa hapësirave të caktuara me ligj mundësinë për të vendosur nivelin e tatueshëm për disa taksa specifike vendore, si dhe të drejtën e përdorimit të këtyre të ardhurave sipas nevojave të komuniteteve përkatëse. Arritja e eficiencës ekonomike, barazisë dhe stabilitetit makroekonomik, mund të konsiderohet ndër çështjet kryesore të Decentralizimit Fiskal. Decentralizimi fiskal mbulon dy çështje të lidhura ngushtë me njëra-tjetrën: E para ka të bëjë me ndarjen e burimeve dhe shpenzimeve në nivele të ndryshme qeverisjeje. E dyta ka të bëjë me fuqinë që i jepet qeverive vendore për të përcaktuar të ardhurat dhe shpenzimet e tyre (Dragusha & Osmani 2012). Sipas Feruglio (2007) Ideja bazë që udhëheq decentralizimin fiskal është: krijimi i një sistemi adekuat dhe të qëndrueshëm logjik të të ardhurave vendore, por pa krijuar shtesë të kostove për financat nacionale dhe që është në përputhje me politikat fiskale dhe makroekonomike. Decentralizimi në vendet në tranzicion bazohet në parimin e subsidiaritetit 16 sipas të cilit ushtrimi i përgjegjësive publike duhet, në mënyrë të përgjithshme, t i takojë më tepër autoriteteve më të afërta të qytetarëve. Domethënë pushtetet vendore do të ofrojnë shërbime që shkojnë në përfitim të juridiksionit vendor dhe në panoramën që i jep përparësi rritjes së eficiencës për shërbimet publike dhe një alokim eficient të burimeve në ekonomi. (Dragusha & Osmani 2012) Diskrecioni është një parim tjetër i cili i jep të drejtën qeverive vendore të vendosin mbi nivelin dhe natyrën e shërbimeve lokale Themelet e decentralizimit fiskal Sipas Feruglio dhe Anderson (2008) në një dokument të Bankës Botërore për decentralizimin fiskal, katër janë themelet e decentralizimit fiskal: Caktimi i burimeve të të ardhurave lokale të veta : kjo nënkupton se cilat do të jenë të ardhurat që do të mbledhin vetë bashkitë dhe komunat dhe ç pjesë e 16 Neni 2, Ligji Nr. 8652, Për organizimin dhe funksionimin e qeverisjes vendore,

23 tyre do jetë transfertë nga pushteti qendror dhe cilat taksa do të kalojnë tërësisht si të ardhura qeveritare. Përcaktimi i përgjegjësive për shpenzime që do të thotë se cilat janë shpenzimet ekskluzive të bashkive dhe komunave, cilat janë funksionet e deleguara nga qeverisja qendrore dhe cilat janë ato shpenzime të cilat do të kryhen nga të dy palët : të përbashkëta. Transferta ndërqeveritare fiskale lidhet po ashtu me pikën më sipër sepse i referohet financimit që i jepet njësive vendore nga qeveria qendrore dhe jepet me kusht (transfertë e kushtëzuar) apo për çfarëdo nevoje që ka qeverisja vendore (e pakushtëzuar). Huamarrja lokale si mundësi financimi: Pushteti vendor mund të mbështetet edhe në këtë lloj financimi edhe pse shihet sikur barra për huamarrjen do t i binte sërish pushtetit qendror. Figura 1.1 Themelet e decentralizimit fiskal Decentralizimimi fiskal = Caktimi i burimevetë të ardhurave lokale të veta + + Përcaktimi i përgjegjësive për shpenzime + Transferta ndërqeveritare fiskale + Huamarrja lokale Burimi: Feruglio dhe Anderson (2008), Banka Botërore Kushtet për Decentralizim të Suksesshëm Sipas një dokumenti të Bankës Botërore (Decentralizimi - Shenime permbledhese 1999) për një decentralizim të suksesshëm janë të rëndësishme të paktën pesë kushte: * Kuadri i decentralizimit duhet ta lidhë financimin lokal dhe autoritetin fiskal me përgjegjësitë dhe funksionet e sigurimit të shërbimeve të pushtetit lokal, kështu që politikanët lokalë mund të bëjnë dicka për premtimet e tyre dhe të mbajnë përgjegjësitë e vendimeve të marra; * Komunitetet lokale duhet të informohen për kostot e shërbimeve dhe opsioneve shpërndarëse si dhe paketën e burimit dhe mënyren nga vjen, keshtu që vendimet 12

24 që ata marrin do jenë kuptimplotë. Buxheti pjesmarrës sic është përdorur në Porto Alegro, Brazil, eshte një mënyrë për të krijuar këto kushte; * Komunitetet kanë nevojë për një mekanizëm për të shprehur preferencat e tyre në një mënyrë të tillë që t'i lidhin me politikanët, kështu që do të ketë një nxitës të besueshëm për pjesmarrjen e njerëzve; * Duhet të ketë një sistem përgjegjshmërie të bazuar në informacion publik dhe transparent, që u jep mundësi komuniteteve të vëzhgojnë me efektivitet pëformancën e pushteteve lokale dhe të reagojnë në menyrë të përshtatshme ndaj kësaj përformance. Si rezultat politikanët dhe zyrtarët lokalë kanë një nxitës për t'u ndjerë përgjegjës; * Instrumentat e decentralizimit - kuadri ligjor dhe institucional, struktura e përgjegjësive për shpërndarjen e shërbimeve dhe sistemi fiskal ndërqeveritar - duhet të hartohen në mënyrë të tillë që të mbeshtesin objektivat politike. Përmbushja e këtyre kushteve, ose të paktën të ketë disa arritje të pushtetit lokal është një detyrë e vështire por e arritshme (Litvack & Seddon, 1999) Kapaciteti i sektorit lokal për të kënaqur nevojat e komunitetit Oates studiuesi kryesor i decentralizimit fiskal mundohet t i referohet tezës së Bahn Linn e cila thotë që rolin themelor sektori publik lokal tenton ta shfaqë në fazat e vonshme të zhvillimit ekonomik. Kjo pikëpamje është bazuar kryesisht në teorinë moderne të financave të njësive të qeverisjes lokale e cila thotë dhe parashikon sektori publik lokal si një zgjidhës i problemit të shijeve dhe gustove të ndryshme të njerëzve. Ka dy qendrime për këtë argument. Së pari, sektori lokal është parë si një reagues ndaj kërkesave dhe pretendimeve lokale. Duke përdorur modelin e votuesit mesatar ose modele të tjera që trupëzojnë shumë ndjeshmëri ndaj preferencave të votuesit, analiza e financave lokale paraqet sektorit lokal si një sigurues autputesh shërbime publike që i përshtaten më mirë kërkesave dhe pretendimeve të zgjedhësve (demosit) të njësive lokale. Në një strukturë zgjedhësi mesatar, niveli ekuilibër i shërbimeve lokale pasqyron besnikërisht mesataren e niveleve të autputeve të preferuara nga rezidentët lokalë. Së dyti, kapaciteti i sektorit lokal për të kënaqur preferencat e qytetarëve shtohet nga dimesioni sekondar i teorisë së financave lokale që bazohet në mobilitetin e qytetarit ose konsumatorit të të mirave publike. Duke u mbështetur në modelin e famshëm të Tibout (1956), i cili e përshkruan botën me qytetarë që janë në lëvizje, votojnë sipas ndjeshmërisë së tyre dhe zgjedhin si rezidencë juridiksionin i cili siguron paketën fiskale më të dëshirueshme për t a. Kështu me të dyja alternativat, reagim ndaj zgjedhësit lokal dhe mobilitet fiskal (opsionet zëri dhe ikje siç i quan Hirschman ), sektori lokal jep një kontribut mjaft të madh për shpërndarjen efiçente të burimeve dhe sigurimin e mundësisë për zgjedhjen e shërbimeve lokale që kënaqin më mirë relacionin midis përfitimeve të tyre marxhinale dhe gjithashtu kostove marxhinale njësoj si tek të mirat private. Pohimi i Bahn Linn është që kjo pamje e sektorit lokal ka më shumë fuqi deskriptive dhe normative kryesisht në vendet e industrializuara. Sektori lokal funksionon në mënyrë mjaft të ndryshme në vendet në vendet në zhvillim; këtu është shpeshherë një instrument manipulimi dhe shfrytëzimi. 13

25 Vetëm në stadet e larta të zhvillimit ekonomik sektori lokal pritet që të shfaqet një sektor lokal i përgjegjshëm ashtu siç u përshkrua më lart. 1.2 Avantazhet dhe disavantazhet e decentralizimit fiskal Avantazhet e decentralizimit fiskal... Pse po? Ekzistenca e Nj.Q.V lejon administrimin efikas të punëve publike sa më pranë qytetarëve, duke u mbështetur mbi konceptin e autonomisë vendore si E drejtë dhe kapacitet efektiv për Nj.Q.V të rregullojnë dhe administrojnë në përputhje me ligjin, nën përgjegjësinë e tyre dhe në përfitim të komuniteteve të tyre, pjesë të rëndësishme të çështjeve publike. Sjellja e shpenzimeve më afër burimeve të të ardhurave mund të rrisë përgjegjshmërinë dhe transparencën në veprimet e qeverisë (Elhiraika, 2007) Arsyeja e tyre bazë është se vendimet për shpenzimet publike që janë kryer nga një nivel qeverisjeje që është më afër dhe me përgjegjësi ndaj një votuesi lokal, ka më shumë të ngjarë të reflektojnë kërkesën për shërbime lokale, sesa ato vendime të marra nga një pushtet qëndror në distancë (Litvack & Seddon, 1999). Decentralizimi dhe autoritetet vendore përfaqësojnë parimet bazë të shoqërive demokratike të konsoliduara, garanci për demokratizimin e një vendi, heqje dorë nga shteti i centralizuar dhe burokratik. Decentralizimi fiskal mund të ndihmojë në promovimin e riorganizimin e aktivitetit të sektorit publik dhe zhvillimin e traditave vendore demokratike (Galiwango, 2008). Qeverisja qendrore lirohet nga menaxhimi i disa problemeve për shpërndarjen e shërbimeve dhe fokusohet në problemet e rëndësishme kombëtare. Pjesëmarrja e qytetarëve në vendimmarrje, përsa i përket dhënies prioritet alokimit të të ardhurave dhe transparencës. Decentralizimi fiskal është fuqizimi i njerëzve nëpërmjet fuqizimit të qeverive të tyre lokale (Bahl, 2008). Niveli i decentralizimit në përgjithësi, dhe në veçanti autonomia fiskale, ka bërë që Nj.Q.V-të të kenë instrumentet e duhura ligjorë për hartimin e planeve afat-mesme dhe afat-gjata të zhvillimit ekonomik vendor: Kështu mund të bëhet politikë inkurajuese dhe një partneritet i dobishëm me biznesin për investimet në infrastrukturë dhe ulje të nivelit të papunësisë, që çon direkt në rritjen ekonomike 17 dhe reduktim të varfërisë. Duke promovuar shpërndarjen efektive, decentralizimi fiskal mund të ndikojë në qeverisjen makroekonomike, të nxisë rritjen lokale dhe zbutjen e varfërisë (Elhiraika, 2007). Informacioni mbi preferencat dhe nevojat lokale mund të nxirret më lirë dhe më saktë nga qeveritë lokale, të cilat janë më afër popullit dhe kështu identifikohen më tepër shkaqet lokale. Decentralizimi fiskal mundëson qeveritë që të marrin parasysh ndryshimet lokale në kulturë, mjedis, burime natyrore, dhe institucione ekonomike dhe 17 Sipas Feruglio, N. Reduktimi i varfërisë përmes shpërndarjes më të mirë të shërbimeve, si arsim, shëndetësi, dhe shërbime publike të tjera vjen nga ky shkak. 14

26 sociale(elhiraika, 2007). Decentralizimi fiskal mund të ndihmojë në promovimin e riorganizimin e aktivitetit të sektorit publik dhe zhvillimin e traditave vendore demokratike Evidenca empirike jep një lidhje mes kontrollit më të mirë të inflacionit dhe deficitit buxhetor përmes decentralizimit fiskal (Shah;1998 & King&Ma ;2001) Disavantazhet e decentralizimit fiskal... Pse jo? Megjithatë, decentralizimi fiskal ka edhe kufizime, të cilat përfshijnë 18 : Dështimi për të adresuar në mënyrë adekuate pyetjen se si të menaxhohen marrëdhëniet ndërqeveritare fiskale në mënyrë që të plotësohen nevojat në rritje për shërbime publike në nivel lokal duke ruajtur disiplinën fiskale në nivel kombëtar dhe nën-kombëtar. Kjo kërkon qartësi institucionale dhe transparencë për të shmangur dështimet koordinuese që çojnë në shpenzime joefikase nga qeveritë lokale duke manifestuar deficit dhe kosto të larta të huamarrjes që mund të përkeqësojnë pabarazitë makroekonomike dhe jostabilitet. Për të shmangur rezultate të tilla të padëshirueshme, është e nevojshme stimulimi dhe ngritja e kapaciteteve në krye të kontrolleve dhe balancave institucionale për të siguruar kujdes në administrimin fiskal lokal 19 Vështirësi në ruajtjen e stabilitetit makroekonomik të vendit pasi komplikohet bashkërendimi i objektivave në nivel vendor dhe qendror. Meqënëse të gjitha objektivat e decentralizimit nuk mund të arrihen njëkohësisht, vendosja e prioriteteve sjell një ngërç për menaxhimin e Nj.Q.V. Pastaj ka gjëra që vetëm qeveria qendrore mund t i arrijë si duhet: psh.: rishpërndarja e të ardhurave. Ofrim jo-efikas i shërbimeve ndaj qytetarëve, që përbëhet nga dy zhvillime kryesore: Prioritizim i dobët 20 i alokimit të fondeve, që shihet në një përzjerje te papërshtatshme të inputeve të faktorëve në nivel vendor dhe disbalancat strukturore të administratës territoriale, që nga njëra anë përbëhet nga njësi administrative të fragmentuara që funksionojnë me kosto të larta fikse dhe nganjëherë me kapacitet të tepërt dhe nga ana tjetër me disa pak qendra urbane të mbingarkuara me infrastrukturë dhe objekte të shërbimeve sociale të mbingarkuara (Dragusha & Osmani 2012). Caktimi i shpenzimeve dhe financimi i përgjegjësive tek qeveritë lokale mund të ndikojë negativisht në ofrimin e shërbimeve në mënyra të ndryshme. Për shembull decentralizimi i shërbimeve të ujit dhe kanalizimeve të qeverive të vogla lokale në Amerikën Latine ka çuar në një humbje të ekonomive të shkallës në ofrimin e shërbimeve. Shumë qeveri në Amerikën Latine dhe Afrikë kanë mbajtur financimin e shëndetësisë dhe arsimit në nivel kombëtar, sepse outputet nga shëndetësia dhe arsimi, dhe ndikimi i tyre mbi kapitalin janë kombëtar. Caktimi i taksave të biznesit në nivel lokal në Shtetet e 18 Elhiraika, Elhiraika, Mungesa e kapaciteteve në nivel lokal ose tepricë kapacitetesh në një njësi tjetër. 15

27 Bashkuara, ka çuar në konkurrencë joefikase të taksave, frenim të aftësisë së komunave për të gjeneruar të ardhura dhe për të ofruar shërbime (Elhiraika, 2007). Manaxhimi i situatave të vështira natyrore dhe sociale si pasojë e përgjegjësive të ndara dhe të përbashkëta, dhe një diskordancë mes dy pushteteve çon në mosfunksionim si duhet të shtetit (Elhiraika, 2007). Pjesa më e madhe e aseteve të paluajtshme, që pushteti vendor zotëron, nuk krijojnë të ardhura (si p.sh rrugët, shkollat, parqet etj.) dhe kostoja e operimit të këtyre aseteve rritet vazhdimisht për shkak të inflacionit, rritjes së kërkesave për mirëmbajtje dhe rritjes së kërkesës për shërbime. Mbajtja në kontroll e këtyre kostove kërkon një menaxhim efiçent të aseteve publike nga njësitë vendore. Qeveritë vendore financohen nga vetë pushteti qendror, dhe kjo rrit mundësinë për mospasqyrim të saktë të të ardhurave dhe shpenzimeve nga njësitë vendore të qeverisjes kundrejt qeverisë qendrore (Dragusha & Osmani 2012). Po ashtu, empirikisht Fornasari (2000) dhe De Melo (2000) arritën në përfundimin se një rritje e shpenzimeve dhe e deficitit në nivel vendor çon në rritje të deficitit në nivel qeverisje qendrore. 1.3 Decentralizimi fiskal dhe zhvillimi ekonomik Pikënisja e studimit të studiuesit më me emër të decentralizmit fiskal Oates është zbulimi i kontrastit midis vendeve të industrializuara dhe atyre në tranzicion në lidhje me decentralizimin fiskal. Qeverisja në vendet në zhvillim është shumë më tepër të e centralizuar (bazuar në matje statistikore), sesa në vendet e industrializuara. Kjo diferencë sipas shkallës së decentralizimit fiskal është edhe më e dukshme dhe e dokumentuar gjerësisht. Gjendet një studim empirik që i takon më shumë se dy dekadave më parë në lidhje me decentralizimin fiskal (Oates, 1972). Ai gjeti, për një mostër me 58 shtete, se centralizimi fiskal ishte i korreluar negativisht me të ardhurën reale për frymë. Më vonë duke përdorur një mostër me 43 shtete, u zbulua se qeverisja qendrore kishte një pjesë prej 65% të totalit të shpenzimeve publike në nënmostrën 18 me vendet e industrializuara, në kontrast me 89% në nën-mostrën e përbërë nga 25 shtete në zhvillim. Në termat e të ardhurave publike, qeverisja qendore në vendet në zhvillim ishte në skajin prej 90%. Këto matje sugjerojnë se qeverisja qendrore në vendet në zhvillim merr rolin e luanit përsa i takon përgjegjësisë fiskale. Bird (1986), në mes të tjerave ka shprehur disa rezerva të logjikshme në lidhje me vërtetësinë e të dhënave fiskale për vendet në zhvillim, dhe për përmbledhjen e rezultateve që Oates ka cituar. Ekzistojnë gjithashtu disa probleme serioze përsa i përket mbulueshmërisë dhe krahasueshmërisë. Sidoqoftë, përgjithësimi i asaj se vendet në zhvillim janë të karakterizuara nga një centralizim i madh duket mjaft i saktë. Ka mjaft evidenca konfirmuese për këtë. Duke shkruar disa kohë më parë Martin dhe Lewis (1956) vëzhguan se Dobësia e qeverive vendore në lidhje me qeveritë qendore është fenomeni goditës dhe mjaft i dëmshëm i shteteve të pa-zhvilluara Nëse ky ndryshim sistematik në decentralizimin fiskal midis vendeve të industrializuara dhe vendeve në zhvillim është një cilësi e mirë krijuar e strukturës fiskale, kuptimi dhe implikimi i tij është shumë pak i qartë. Çfarë ne bëjmë për të? A 16

28 është decentralizimi fiskal një shkak apo një pasojë e zhvillimit ekonomik? Apo, është më e mundshme që të jetë një rezultat kompleks i ndërveprimi të një terësie forcash që shoqërojnë rritjen ekonomike? Një kuptim më i mirë i këtyre marrëdhënieve është i rëndësishëm. Në këtë rast është shumë me interes njohja e kontributit potencial të decentralizimit fiskal në zhvillimin ekonomik. Zhvendosja e shumë përgjegjësive tek autoritet vendore shpesh është parë si një mënyrë për të përmirësuar pushtetin qendror dhe menaxhimin publik. Si liderat politikë të vendeve në zhvillim ashtu edhe këshilluesit e huaj kanë mbështetur idenë e decentralizimit si një mekanizëm për t a bërë politikën më të përgjegjshme ndaj nevojave lokale dhe për të përfshirë popullsinë lokale në proçeset e udhëheqjes demokratike. Pretendimi këtu është se ndërsa ekonomitë maturohen, të ardhurat rriten, dhe fitimet ekonomike ose dobia ekonomike që vjen nga decentralizimi fiskal fillon të duket. Në shumë pika, ia vlen dhe është gjithashtu logjik diferencimi i autputeve në njësi juridike lokale sipas kërkesave lokale. Bahn dhe Linn (1992), argumentojnë se Decentralizimi vjen më shumë si rezultat i arritjeve të një shkalle të lartë të zhvillimit ekonomik dhe se pragu i zhvillimit ekonomik për të cilin decentralizimi fiskal bëhet atraktiv është dukshëm i lartë. Nga prespektiva e mësipërme, është zhvillimi ekonomik ai që vjen i pari; dhe decentralizimi fiskal ai që e pason. Qëllimi i Oates është t a eksplorojë diçka më sistematikisht këtë marrëdhënie të anasjellë midis decentralizimit fiskal dhe nivelit të zhvillimit ekonomik. Ai fillon me një eksplorim më shumë të orientuar nga historia e tendencave në decentralizimin fiskale që nxjerr një pamje të ndryshme të çështjes. Shkaku ekonomik kryesor për të rritur decentralizmin fiskal është përmirësimi i efiçencës ekonomike: sigurimi i të autputeve lokale që diferencohen sipas shijeve dhe preferencave lokale dhe si pasojë kemi nivele më të larta të mirëqenies shoqërore sesa në rastin e sigurimit qendror dhe uniform të këtyre autputeve në të gjithë juridiksionet. Sigurisht që ka arsye të vërteta në parim për të besuar që politikat e formuluara për sigurimin e infrastrukturës dhe bile edhe kapitalit njerëzor që janë të ndjeshme ndaj kushteve lokale është më e mundshme të jenë më efektive për të inkurajuar zhvillimin ekonomik sesa politikat qendrore që nuk marrin parasysh diferencat gjeografike. Duhet theksuar këtu se nuk ka asnjë teori që i jep formë të caktuar lidhjes midis decentralizimit fiskal dhe rritjes ekonomike; do të ishte mjaft e frytshme ose e vlefshme të punohej në një teori të tillë në të cilën programet e investimeve janë specifike në juridiksione për të përcaktuar parametrat nga të cilat këto përfitime varen dhe për të pasur gjithashtu një ide për madhësinë sasiore të përfitimit. Nëse pak teori bazë do të ishte e vlefshme në këtë pikë, kjo teori nuk ekziston në termat e qëllimit kryesor si qeveria lokale punon aktualisht në vendet në zhvillim. Shembulli ekonomik për decentralizimin e financave bazohet në përgjegjshmërinë e supozuar të qeverive lokale për mirëqenien e zonave të tyre lokale. Po a ekziston në të vërtetë kjo përgjegjshmëri? Siç argumenton Bahn dhe Linn(1992)...decentralizimi mund të rrisë pjesmarrjen e njerëzve në nivelin lokal, por shpesh kjo pjesmarrje është vetëm për një pjesë të vogël dhe të privilegjuar grupesh elitare. Kështu që këto elita mund të përmbushin qëllimet dhe interesat e veta të ngushta. Mund të identifikojmë si më të rëndësishme katër kritere me anë të cilave një sistem i decentralizuar ose një reformë mund të vlerësohet. 17

29 Efiçenca ekonomike Efiçenca ekonomike ka dy kuptime: efiçencë alokative dhe efiçencë produktive. Efiçenca alokative i referohet asaj se me sa mjaftueshmëri dhe përshtatshmëri i sigurohet një miks të mirash dhe shërbimesh publike të dëshiruara popullsisë dhe gjithashtu sa këto kënaqin popullsinë. Efiçenca alokative është evidente sepse ka lidhje dhe normalisht rritet me rritjen e decentralizimit. Efiçenca produktive i referohet kostos së burimeve ose faktorëve të prodhimit të një të mire publike. Nëse ajo rritet apo zvoglohet si rezultat i decentralizimit është një çështje për t u diskutuar. Efiçenca politike Një sistem i decentralizuar ka pasoja dhe implikime të rendësishme politike. Së pari, rritja e decentralizimit thjeshtëzon dhe rrit pjesmarrjen lokale në proçesin e vendimmarrjes. Bile edhe nëse rezultati ekonomik nuk është krejt i mirë, pjesmarrja lokale do të sjellë do të sjellë në vetvete përfitime sociale. Njerëzit preferojnë të marrin ato vendime nga të cilat ato preken drejtpërdrejtë. Së dyti, qeveritë lokale aktive janë shkolla të demokracisë, për të dy palët elektoratin në përgjithësi dhe politikanët gjithashtu. Njerëzit përfshihen në diskutime për probleme sociale, kuptojnë natyrën e alternativave zgjidhëse, dhe kuptojnë rendësinë e konsensusit dhe kompromisit, dhe bëhen qytetarë më të informuar gjithashtu. Qeveritë lokale (bashki, komuna) janë një zonë perfekte për trajnimin dhe përgatitjen e polikanëve kompetitivë. Së fundi, qeveritë lokale janë një forcë opozicioni mjaft efektive për qeveritë qendrore. Ato japin siguri shtesë për mbrojtjen nga autoritarizmi në qendër. Me të tjerat e pandryshuara, mund të thuhet se është më e vështirë të jesh diktator në një vend të decentralizuar se sa një të centralizuar. Këto kritere politike nuk mund të injorohen gjatë diskutimit për decentralizimin fiskal sepse për shumë vende kanë qenë kritere bazë për reformat decentralizuese. Stabiliteti makro-ekonomik Drejtimi makroekonomik, në terma të rritjes dhe inflacionit është një përgjegjësi kryesore e qeverisë në terësi që influencohet gjithashtu nga madhësia dhe forma e decentralizimit. Rishpërndarja Bihet zakonisht dakord që shpërndarja e të ardhurave midis personave dhe midis zonave të ndryshme është një objektiv i rendësishëm i politikave publike. Impakti i decentralizimit mbi këtë objektiv është mjaft i rendësishëm dhe duhet të merret në konsideratë. 1.4 Decentralizimi fiskal, Rritja Ekonomike & Stabiliteti makroekonomik Në literatura teorike të ndryshme mbi decentralizimin fiskal janë theksuar efektet potencialisht pozitive të decentralizimit fiskal. Sipas Tiebout (1956) dhe Oates (1972) një autonomi financiare më e madhe ose më shumë transferime fondesh drejt niveleve vendore të qeverisjes do sjellin më shumë eficiencë si në shpërndarjen dhe përdorimin e fondeve, ashtu edhe në prodhim dhe, së fundmi, rritje ekonomike. Ka disa premisa për një marrëdhënie pozitive midis decentralizimit fiskal dhe rritjes ekonomike. Tiebout dhe Oates nisen, së pari, nga fakti që decentralizimi fiskal, si proces, nënkupton një mobilizim të burimeve 18

30 financiare. Rrjedhimisht, qeveritë vendore, vetëm për faktin që kanë më shumë autonomi, do të shtyhen të mobilizojnë burimet e tyre financiare në vend që të presin zgjidhje të problemeve ose ofrimin e të mirave publike lokale nga qeveria qendrore. Në këtë mënyrë shfrytëzojnë ato potenciale lokale që përndryshe do të mbeteshin të pashfrytëzuara. Sipas Grewal (2010) organizatat ndërkombëtare, sic janë: Banka Botërore, Banka e Zhvillimit të Afrikës, Banka e Zhvillimit të Azisë, Organizata për Kooperim dhe Zhvillim Ekonomik, dhe Banka e Zhvillimit Inter-Amerikane, nuk i kushtojnë vëmendje vetëm përqafimit të decentralizimit fiskal; por gjithashtu ato mbështesin dhe inkurajojnë vendet për të realizuar decentralizimin në ekonomitë e tyre si një pjesë e rëndësishme e një strategjie më të gjerë për mbrojtjen e eficencës së sektorit publik. Këto organizata besojnë se decentralizimi fiskal forcon procesin e vendimarrjes në nivelet e qeverisjes lokale, e cila con në përshpejtimin e rritjes dhe zhvillimit ekonomik Një arsye tjetër që do të sillte një rritje të eficiencës ekonomike është dhe konkurrenca midis qeverive vendore. Frika që ndërmarrjet dhe qytetarët mund të zhvendosen në një lokalitet tjetër bën që të rritet cilësia e politikave, e shërbimeve dhe e të mirave publike që ofrohen nga qeverisjet vendore (Tiebout, 1956). Rritja ekonomike është konsideruar si aspekti më i rëndësishëm në implementimin e Decentralizimit sepse rritja ekonomike përbën një nga matjet sasiore në vlerësimin e suksesit të programit të zhvillimit. Një Rritje e PBB-së është parë si një rritje e mirëqenies së popullsisë (Aisyah, 2012). Ka pasur një debat të vazhdueshë midis literaturës teorike dhe asaj empirike në mendimin se decentralizimi është strategji efektive për të nxitur rritjen ekonomike dhe zhvillimin, e kjo veçanërisht në vendet në zhvillim. Teorikisht, decentralizimi mund të shikohet si një mënyrë për të stimuluar një rritje në rritjen ekonomike, me mundësi të konsiderueshme për qeverisje më të mirë (Aisyah, 2012) Miller dhe Russek (1997) theksojnë se decentralizimi shikohet si një mjet për të prodhuar një qeverisje me eficente dhe me efektive, për të prodhuar stabilitet makroekonomik, dhe një rritje të përshtatshme në të gjitha nivelet. Sipas një raporti të Bankës Botërore (1997) 21, decentralizimi fiskal mund të ketë ndikim në rritjen ekonomike në mënyrë të tërthortë. Ka tre mekanizma për të matur efektin e decentralizimit fiskal në rritjen ekonomike. Së pari, decentralizimi fiskal do të rrisë rritjen ekonomike nëpërmjet sektorit të shpenzimeve qeveritare, prandaj ka lidhje pozitive midis decentralizimit fiskal dhe rritjes ekonomike. Së dyti, decentralizimi fiskal do të rezultojë në një performancë të paqëndrueshme makroekonomike, që do të thotë se decentralizimi fiskal dhe rritja ekonomike kanë lidhje negative. Së treti, ndikimi i decentralizimi fiskal në rritjen ekonomike është i ndryshëm ndërmjet vendeve të zhvilluara dhe në zhvillim. Nëse në vendet e zhvilluara lidhja është pozitive, në vendet në zhvillim, lidhja është negative. Arsyeja është se qeveritë lokale në vendet në zhvillim ndoshta nuk kanë aftësi në burimet njerëzore në menaxhimin e financimin e tyre për të kryer zhvillimin ekonomik, e cila nga ana do të çojë në destabilizim makroekonomik, prandaj pengojnë rritjen ekonomike. Një nga rrugët nëpërmjet të cilave decentralizimi fiskal çon drejt rritjes së eficiensës ekonomike është e ashtuquajtura teoremë e decentralizimit fiskal. Sipas kësaj 21 World Bank (1997), The World Development Report, New York, Oxford University Press. 19

31 teoreme, qeveria vendore njeh më mirë nevojat dhe preferencat e qytetarëve të saj duke qenë më afër tyre. Si rrjedhojë, ajo arrin të ofrojë ato shërbime që ata kërkojnë (Tiebout, 1956). Sipas Oates (1993) sa më i madh dhe heterogjen të jetë vendi, aq më të mëdha janë avantazhet ekonomike të lidhura me teoremën e decentralizimit fiskal. Në Hipoteza e kufizimit të fuqishëm propozuar nga Brennan dhe Buchanan (1980) argumentohet se decentralizimi fiskal promovon rritje ekonomike. Kjo hipotezë konstaton në faktin se qeveritë sillen si maksimizues të të ardhurave në dëm të taksapaguesve. Qeveritë janë monopol i fuqishëm, në kuptimin që kërkojnë të rrisin të ardhurat dhe të rrisin madhësinë e tyre, përmes taksimit të tepërt, borxhit ose krijimit të parasë. Në këtë mënyrë, një centralizim më i madh (për shembull monopolizimi i qeverisë), kombinuar në të njëtjtën kohë edhe me një kompeticion të dobët ndërqeveritar, con në një madhësi më të lartë qeveritare në ekonomi. Efekti i fuqishmërisë mund të kufizohet përmes kufizimeve kushtetore (sic është dispozita e buxhetit të balancuar) i cili limiton fuqitë e shpenzimeve qeveritare, ose përmes decentralizimit fiskal. Me anë të decentralizimit fiskal (duke supozuar se firmat dhe qytetarët janë të lëvizshëm nga ana juridike), cdo përpjekje nga ana e qeverisë lokale për të rritur në mënyrë të padrejtë nivelin e taksimit do të rezultojë në një shpërngulje të firmave dhe qytetarëve të saj kundrejt një njësie alternative nën-kombëtare që ofron norma taksash më të ulta. Kundrejt këtij presioni kompetitiv, qeveritë nën-kombëtare do kenë tendencën për të zvogëluar taksat dhe do të kenë një maturi më të lartë kundrejt përdorimit të të ardhurave të tyre (Amagoh & Amin, 2012). Literatura ekonomike nuk ka krijuar një marrëdhënie të qartë mes shkallës së decentralizimit dhe stabilitetit makroekonomik. Nqs ne fokusohemi tek inflacioni si një variabël i stabilitetit makroekonomik, ne do të shohim që kjo situatë pasigurie rreth asaj nëse ekziston ndonjë lidhje mes decentralizimit fiskal dhe inflacionit varet së pari, në veprimin e qeverisë qëndrore e asaj lokale dhe së dyti, në bashkëpunimin e tyre politik dhe institucional. Treisman (2000) dallon 3 lloje të argumenteve teorike që, në varësi të rolit të niveleve të ndryeshme të qeverisë, mund të sjellin në një marrëdhënie (lidhje) të mundshme mes në inflacionit dhe decentralizimit fiskal: (1) një lidhje negative, (2) një lidhje pozitive, ose (3) një mungesë e lidhjes (Silvestre, 2013). Lidhja e parë mund të shpjegohet p.sh kur qeveritë qëndrore dëshirojnë më tepër të rrisin shpenzimet publike në kohën e fushatave elektorale. Kështu politika fiskale e qeverive qëndrore mund të kontrollohet ose kufizohet nga qeveritë lokale nqs politika fiskale është e decentralizuar. Si rrjedhim decentralizimi fiskal pritet që të përmbushë objektivin e stabilitetit monetar duke mbajtur në kontroll inflacionin duke implikuar kështu një lidhje negative midis inflacionit dhe decentralizimit fiskal një shkallë e lartë e decentralizimit sjel norma më të ulta të inflacionit (Silvestre, 2013). Por mund të kemi edhe një shpjegim tjetër; kështu qeveritë lokale mund të jenë të nxitura për të moderuar shpenzimet e tyre sepse, nga njëra anë, efektet (përfitimet) rrjedhin në rajonin e tyre, dhe nga ana tjetër, inflacioni (kosto) që është krijuar si rezultat i rritjes së ofertës monetare dobëson ekonominë në terësi. Si rezultat, qeveria qëndrore është e vetmja e interesuar për stabilitetin e cmimeve, ndërsa qeveritë lokale kanë më pak nxitje për të kufizuar politikën fiskale. Nqs kjo 20

32 është strategjia kryesore në një ekonomi, ne do të presim që nivele më të larta të decentralizimit fiskal të cojnë në rritje te inflacionit (Silvestre, 2013). Thiessen(2003) midis decentralizimit fiskal dhe rritjes ekonomike përdori pjesën e shpenzimeve qeveritare lokale në shpenzimet totale qeveritare, dy tregues nga literatura e shkencave politike si dhe pjesën e të ardhurave të qeverisë lokale në të ardhurat totale të tyre dhe gjeti evidenca se një shkallë mesatare e decentralizimit është më e mirë për përkujdesjen e rritjes ekonomike në vendet e OECD-së. Ai gjeti se stoku i vërtetë i kapitalit ka tendencë të rritet më shpejt nën një shkallë të mesme të decentralizimit fiskal sesa nën një shkallë të ulët apo të lartë. Thiessen më tej gjeti një ndikim negativ të decentralizimit fiskal në rritjen totale të produktivitetit në vendet me të ardhura të larta. Evidencat empirike tentojnë të japin rezultate kontradiktore, ku shumë prej studimeve provojnë se kemi një influencë pozitive të decentralizimit fiskal në rritjen ekonomike (Akai, 2007). Për më tepër, studimet në vendet e zhvilluara (Martinez- Vazquez & McNab, 2003) tentojnë të japin një lidhje pozitive më të fortë se në vendet në zhvillim (Feld et al., 2009). Sidoqoftë ekzistojnë disa studime të vendeve në vecanti të cilat fokusohen vetëm në vendet në zhvillim. Feltenstein dhe Iwata (2005) aplikuan një model autoregresioni me të dhëna të rajonit te Kinës. Variabli i varur është norma e rritjes së produktit të brendshëm bruto, dhe variabli i pavarur kryesor prezanton matjen e decentralizimit, pa efektet eksplicite të decentralizimit fiskal. Në këtë mënyrë ato përcaktuan një lidhje pozitive mes matjeve të ndryshme të decentralizimit dhe rritjes ekonomike (Amagoh & Amin, 2012). 21

33 Më poshtë jepet një përmbledhje e disa studimeve empirike mbi ndikimin e decentralizimit fiskal në rritjen ekonomike. Tabela 1.1: Lidhja mes decentralizimit fiskal dhe përformancës ekonomike Autori (Viti) Zgjedhja Periudha Rezultatet Akai dhe Sakata SHBA Pozitive dhe e rëndësishme (2002) Baskaran dhe Feld 23 vende të Negative, por jo e fortë (2009) OECD-së Davoodi dhe Zou 46 vende Vendet në zhvillim: (1998) negative, por jo e rëndësishme OECD: nuk ka lidhje midis variablave Iimi (2005) 51 vende Pozitive dhe e rëndësishme Lin dhe Liu (2000) Kinë Pozitive dhe e rëndësishme Rodriguez-Pose dhe Gjermani, Itali, Periudha Më shumë e parëndësishme Bëire (2004) Indi, Meksikë, të me përjashtim të Meksikës, Spanjë dhe ndryshme SHBA-së dhe pjesërisht SHBA deri në Indisë, ku lidhja është vitin 2001 negative Stansel (2005) Zonat Pozitive dhe e rëndësishme metropolitan të SHBA-së Thiessen (2003) 26 vende Lidhje në formë gunge Thornton (2007) 19 vende të Statistikisht e OECD-së parëndësishme Woller dhe Philips 23 LDC Nuk ka lidhje midis (1998) variablave Zhang dhe Zou Kinë Negative dhe e rëndësishme (1998) Zhang dhe Zou Kinë Negative dhe e rëndësishme (2001) Burimi: Rodrı guez-pose & Ezcurra (2010) 22

34 KAPITULLI II QEVERISJA VENDORE DHE DECENTRALIZIMI FISKAL NË SHQIPËRI 2.1 Një vështrim historik mbi qeverisjen vendore në Shqipëri Shteti shqiptar ka një histori relativisht të shkurtër. Duke patur si qëllim kryesor ndërtimin e një shteti bashkëkohor, në kushtet e ekzistencës së një shoqërie dhe rajoneve të fraksionuara, qëllimi kryesor i klasës politike, përgjatë çdo periudhe historike, ishte centralizimi (Hoxha.A, 2002). Organizimi i pushtetit vendor në Shqipëri është trajtuar në mënyra të ndryshme në kohë të ndryshme. Ai pasqyron dhe është e lidhur me ndryshimet në të gjithë sistemin e organizimit dhe funksionimit të shtetit. Në sistemin centralist organizimi i pushtetit vendor lidhet me nevojën që ka pushteti qëndror i shtetit për të caktuar struktura vendore ne këndvështrimin dhe në favor të politikës shtetërore. Në këtë mënyrë pushteti vendor është segment i pushtetit qëndror dhe kryesisht kryen detyra që i delegohen nga ana e tij. Në sistemin demokratik organet e pushtetit vendor janë të pavarura, dhe mënyra e organizimit dhe funksionimit të tij e bënë atë efektiv në realizimin e misionit vetqeverisës, i jep atij mundësinë të përballojë problemet që përcaktohen si funksione me karakter vendor. Po t i hedhim një vështrim historik ndarjes administrative të Shqipërise, do të shohim që ndarja administrative fillon që në kohën kur vendi ishte nën Perandorinë Osmane, në një periudhe kur sundimi i saj në Europe kishte filluar të lëkundej. Ishin pikërisht organizatat e patriotëve shqiptarë dhe politika e pakujdesshme që ndoqën Turqit e Rinj ato që i hapën rrugën Shqipërise për të kërkuar sovranitetin dhe shpalljen e pavarsisë. Ndarja administrarive e vitit 1912 (Vilajetet) -Prefektura -Nënprefektura -Rajone Këto ndarje ishin më shumë formale, pasi ato nuk vunë as njerëzit e përshtatshëm për ushtrimin e detyrës administrative, as nuk ishin në gjëndje të vinin në funksionim një sistem qeverisjeje. Më pas, në vitin 1913, në Shqipëri u ngritën Sanxhakët (prefekturat), pasi Shqipëria ishte një shtet autonom por ende nën protektoriat, dhe vetëm në 1923, në qeverinë e Zogut u realizua ndarja administrative e Shqipërisë si: Republika Parlamentare e Shqiperise -Prefektura 10 -Nënprefektura 30 -Komuna 181 Fshatra 2584 Kështu për periudhën Ndarja territoriale përbëhej nga Prefekturat dhe nën-prefekturat, rajonet, bashkitë dhe komunat. Autoritetet lokale zgjidheshin 23

35 mbi bazën e një sistemi të kombinuar emërimesh dhe zgjedhjesh, ku rolin kryesor e luanin emërimet. Ndërkohë që caktimi i anëtarëve të këshillave rajonalë kryhej nëpërmjet zgjedhjeve elektorale, kryetari i komunës/bashkisë zgjidhej me dekret të qeverisë. Nëpër fshatra ishte në fuqi sistemi i Këshillit të Pleqve, i cili gjithashtu zgjidhej. Autonomia administrative ishte në një nivel të moderuar. Megjithatë, autoriteti i shtetit mbi Prefekturat ishte shumë i fortë. Kompetencat me natyrë ekonomike dhe sociale ishin të gjera. Organet lokale, veçanërisht bashkitë, kryenin një sërë shërbimesh publike, administronin një buxhet kryesisht të financuar nga taksat lokale dhe zotëronin pasuri/prona ose administronin burime natyrore. Administrata ishte e vogël në numër, por efiçente. (Hoxha, 2002) Në vitet pas çlirimit, u ruajt kjo strukturë ndarjeje administrative e cila ndryshoi vetëm në vitin 1976 me shpalljen e Shqipërisë Republikë Popullore Socialiste. Ndarja administrative e vitit 76 deri Rrethe 26 -Qytete Fshatra Periudha karakterizohet nga njësi vertikale të centralizuara të qeverisjes të cilat u bënë shumë dominuese. Ato konsideroheshin më tepër si organe lokale të qeverisjes sesa si organe të qeverisjes lokale duke i përfshirë si pjesë e piramidës kompakte shtetërore. Organet lokale të qeverisjes përfshinin këshillat e rajoneve (bashkive dhe komunave), si nivel i parë i QV, dhe këshillat e rretheve, si nivel i dytë. Në qytetete ekzistonin edhe njësi më të vogla, të njohura si këshillat e lagjeve. Funksionet e ndryshme ekonomike dhe sociale që kryheshin nga këto organizma, ishin pjesë e një ndarjeje vertikale të detyrave të një shteti të centralizuar. Buxheti i tyre përbëhej tërësisht nga transfertat nga buxheti i shtetit dhe shpërndahej e detajohej në mënyrë strikte sipas zërave, proçedurave dhe mënyrës së përdorimit. (Hoxha, 2002) Në 1991 kemi fitoren e pluralizmit në Shqipëri, për të ardhur në zgjedhjet e lira për pushtetin vendor në korrik të vitit 1992, ku drejtuesit e Njësive të Qeverisjes Vendore, këshillat dhe kryetarët e Komunave dhe të Bashkive u zgjodhën direkt me votën e lirë. Ndarja administrative dhe territoriale u vendos nga Këshilli i Ministrave. Për peridhën vendimet më të rëndësishme përsa i takon ofrimit të shërbimeve ndaj 3.1 milion banorëve vazhdonin të ishin tejet të varura nga pushteti qëndror, i cili kishte një prezencë të madhe në të gjithë vendin përmes agjensive të veta të dekoncentruara në të 36 rrethet, që kontrolloheshin nga 12 prefektura. Situata e pushtetit lokal ishte rezultat i dinamikave politike, ekonomike dhe faktorёve sociale tё tranzicionit tё tilla si ato historike, tradicionale, kulturore dhe social psikologjike. Dy anёt e pёrgjithshme si impakti dhe veprimi i kёtyre faktorёve, kanё luajtur mё shumё rol kufizues se sa rol promovues nё decentralizimin e fuqive dhe fuqizimin e vetёqeverisjes lokale gjatё periudhёs Hapat e parё tё decentralizimit u bazuan mbi objektivat politike tё centralizuara. Nё vitet e para tё tranzicionit, kryesisht fokusi ishte nё reformat qёndrore pёr tё ndёrtuar institucionet kryesore (parlamentin, qeverinё, gjykatёn) tё bazuara nё modele demokratike si dhe nё reformat bazё tё ekonomisё (situata makroekonomike, bankat, privatizimi, etj.) Si rezultat, kishte pak vёmёndje nё reformat e qeverisjes vendore. Megjithatё njё numёr ligjesh dhe dekretesh qeveritare qё pёrcaktuan kompetencat dhe autoritetet e njёsive lokale u aprovuan. (Hoxha, 2002) 24

36 Periudha : Në vitin 2000, pas ndryshimeve të ndodhura në periudhën e tranzicionit, ndarja administrative në Shqipëri peson ndryshime të mëtejshme, ku organet e pushtetit lokal e ushtrojnë aktivitetin e tyre në përputhje me parimin e autonomisë, duke mbajtur lidhje me pushtetin qendror: Ndarja administrative e Shqipërisë në vitin Qarqe 12 -Bashki 65 -Komuna 309 Funksionimi dhe organizimi i pushtetit vendor është i përbërë nga 2 nivele: niveli parë përfaqësohet prej komunave dhe bashkive, niveli dyte perfaqesohet nga qarqet. Kështu komuna dhe bashkia janë njësitë bazë të qeverisjes vendore. Njësia e qeverisjes vendore është qeverisja e një zone të caktuar vendore brenda vendit dhe përfaqëson një unitet administrativo-territorial dhe bashkësi banorësh, si rregull në zona rurale dhe në raste të vecanta edhe në zona urbane. Bashkia përfaqëson një unitet administrativo territorial dhe bashkësi banorësh kryesisht në zona urbane e në raste të vecanta përfshin edhe zona rurale. Nëndarjet e bashkisë në zona urbane quhen lagje. Komuna përfshin disa fshatra. Qarku në bazë të ligjit ka si nënndarje fshatin, lagjet dhe rrethin. Fshati është nënndarje e komunës apo bashkisë. Para hyrjes në fuqi të ligjit për ndarjen e re administrativo-territoriale, Shqipëria ndahej në 308 komuna dhe 65 bashki në nivelin e parë dhe 12 qarqe në nivelit e dytë. Figura 2.1 Struktura administrative (2003) Struktura Administrative Shteti shqiptar Agjensi shtetërore të dekoncetruara (fillimisht 36 Këshilla Rrethesh) 65 Bashki 12 Qarqe 309 Komuna 12 Prefektura Burimi: Shqipëria: Decentralizimi në tranzicion (2004) 25

37 2014 në vazhdim: Me 31 korrik 2014 Kuvendi i Shqipërisë miratoi Ligjin për Ndarjen Administrativo-Territoriale. Shqipëria tashmë ka një hartë të re territoriale, duke reduktuar 6 herë numrin e njësive të qeverisjes vendore të nivelit parë, nga 373 njësi vendore në vetëm 61 bashki. Kriteri kryesor që udhëhoqi Reformën administrativo-territoriale është koncepti i zonave funksionale. Ky koncept ka në qendër ndërveprimin e qytetarit me territorin për qëllime ekonomike, sociale; marrëdhëniet e tij me institucionet, si dhe aksesin në shërbimet publike, ndërveprime këëto që cilat dalin përtej kufijve administrativë të njësive aktuale të qeverisjes vendore. Pikërisht, analizimi i këtyre ndërveprimeve solli në identifikimin e 61 njësive funksionale. Të gjitha njësitë e reja të qeverisjes vendore janë të organizuara rreth një qendre urbane që ka numrin më të lartë të popullsisë krahasuar me qendrat e tjera brenda zonës dhe ka mundësi të ofrojë gamën e plotë të shërbimeve publike që duhet të ofrojë një njësi vendore Historia e decentralizimit në Shqipëri Decentralizimi i qeverisjes në Shqipëri nisi në fillim të viteve 90-të, kur qeveritë vendore për herë të parë u zgjodhën në mënyrë demokratike. Pavarësisht se nuk mund të flasim ende për autonomi administrative apo fiskale, reformat e vitit 92 vendosën bazën për krijimin e autoriteteve vendore demokratike, të cilat ngadalë u përgatitën për të marrë më tepër përgjegjësi e funksione. 23 Reforma e decentralizimit ka përparuar në mënyrë të vazhdueshme gjatë viteve 1999 dhe 2000, duke u bazuar te Kushtetuta (1998), Karta Evropiane për Vetëqeverisje Vendore (ratifikuar në nëntor 1999) dhe Strategjia Kombëtare e Decentralizimit, e miratuar në janar Hapi specifik më i rëndësishëm ishte miratimi dhe zbatimi i Ligjit Nr. 8652, Për Organizimin dhe Funksionimin e Qeverisjes Vendore, që sanksionon të drejtat dhe kompetencat e njësive të qeverisjes vendore në përputhje me Kushtetutën dhe Kartën Evropiane për Vetëqeverisje Vendore dhe që u pasua nga ligje të tjera që rregullojnë veprimtarinë e pushtetit vendor (Oshafi, 2015). Reformat ligjore dhe institucionale të vitit 2000 kishin si synim krjimin e strukturave me efektive të decentralizuara fiskale dhe administrative, duke ruajtur në të njëjtën kohë integritetin e territorit dhe Shqipërinë si shtet unitar. Objektivat e reformës ishin permiresimi i efikasitetit në akordimin e fondeve, në qeverisje dhe rritja e përgjegjshmërisë 24. Si pjesë e reformave të decentralizimit të qeverisjes u miratua edhe Ligji për Ndarjen Administrativo Territoriale të Njësive të Qeverisjes Vendore (8653/2000). Në thelb, ndarja administrative e vitit 2000 përpiqet të ruajë kufijtë historikë të bashkive, komunave, rretheve apo prefekturave (duke iu referuar fillim shekullit XX) duke shkrirë kufijtë administrativë të rretheve me ato të qarqeve 25. Kjo paketë reformash, që përcaktoi kornizën kryesore të decentralizimit të qeverisjes në Shqipëri, u ndërtua mbi supozimin se njësitë e qeverisjes vendore, të cilat s do të kishin mundësi për të ofruar më vete funksionet dhe përgjegjësitë e transferuara, do të përdornin alternativën e Relacion për projektligjin Për ndarjen Administrativo-territoriale të njësive të Qeverisjes vendore në Republikën e Shqipërisë 24 Shqiperia: Decentralizimi Ne Tranzicion (2004) 25 Relacion për projektligjin Për ndarjen Administrativo-territoriale të njësive të Qeverisjes vendore në Republikën e Shqipërisë 26

38 ofruar prej Kushtetutës së Republikës së Shqipërisë dhe Ligjit për Organizimin dhe Funksionimin e Qeverisjes Vendore për t u bashkuar me njëra tjetrën, apo për t u angazhuar në bashkëpunime ndërvendore. Vitet 2001 dhe 2002 mund të konsiderohen si më të suksesshmit në fushën e decentralizimit fiskal. Për herë të parë koncepti i transfertës së pakushtëzuar për pushtetin vendor është miratuar në Ligjin e Buxhetit të Shtetit të vitit 2001 dhe është zhvilluar më tej me paketën e reformës fiskale të miratuar nga Parlamenti në dhjetor 2002, duke rritur autonominë e bashkive dhe komunave për të mbledhur të ardhura nga taksat dhe tarifat lokale dhe përcaktimit të niveleve të tyre. Të ardhurat e gjeneruara në NJësitë e Qeverisë Vendore (NJQV) janë përforcuar më tej përmes taksës vendore mbi biznesin e vogël, transferimin e të ardhurave nga taksat mbi regjistrimin e automjeteve taksës së pasurisë së paluajtshme etj (Oshafi, 2015). Viti 2005 shënon një tjetër moment të rëndësishën në procesin e decentralizimit të qeverisjes, dhe me ndryshimin e qeverisë ndryshon edhe qasja strategjike në procesin e decentralizimit fiskal. Sistemi i transfertave ndërqeveritare e granteve u reformua, duke prezantuar korigjimin thuajse të plotë fiskal si instrumentin që do të zgjidhte problemin e njësive të vogla dhe shumë të vogla vendore për të gjeneruar të ardhura dhe ofruar shërbime për qytetarët. Kjo qasje, e arsyetuar me ruajtjen dhe përmirësimin e demokratizimit të qeverisjes, krijoi në fakt konfuzion në lidhje me atë që përcaktohej në strategjinë e decentralizimit si qeverisje e mirë dhe efektive 26. Gjatë vitit janë ndërmarrë politika të rëndësishme dhe reformat legjislative në fushën e arsimit parauniversitar, kujdesin parësor shëndetësor, ndihmën ekonomike dhe shërbimet sociale. Ndër ndryshimet më të rëndësishme janë përfshirja më e madhe e NJQV në zbatimin e investimeve për infrastrukturën e arsimit para-universitar dhe mjediset e kujdesit shëndetësor parësor, autoritetin për të punësuar personelin e administrimit dhe të rojeve për këto objekte, pronësinë ekzistuese të objekteve të arsimit parauniversitar dhe kujdesit shëndetësor parësor, si edhe autoritetin e plotë në administrimin e fondeve të ndihmës ekonomike dhe të programeve të punës në komunitet (Oshafi, 2015). Që nga janari 2005 NJQV janë përgjegjëse për shërbimin e furnizimit me ujë dhe kanalizimet, si edhe për të gjitha çështjet financiare që shoqërojnë këto shërbime në buxhetin e njësisë vendore. Edhe pse është bërë progres në përparimin e reformës së decentralizimit në dekadën e fundit, janë hasur disa sfida. Këto sfida konsistonin në mungesën e një Kuadri Kombëtar të Zhvillimit të Politikave, e një kuadri të qartë ligjor dhe rregullator, si dhe një fragmentarizim i skajshëm i autoritete vendore që sjell kapacitete të dobëta të njësive të qeverisjes vendore. Mungesa e konsensusit mes të zgjedhurve vendorë, sjellja e tyre sipas ndasive partiake dhe mosarritja e konsensusit mes shoqatave të qeverisjes vendore, kanë dobësuar pozitën e qeverisjes vendore përballë pushtetit qendror dhe ka sjellë vonesa në disa reforma të rëndësishme. Autonomia financiare e pushtetit vendor mbetet ende një sfidë. Autoritetet vendore nuk kanë burime financiare të përshtatshme sipas kompetencave të veta dhe të përbashkëta. NJQV janë akoma shumë të varura nga ndihma financiare e shtetit. Ka një nivel të lartë paparashikueshmërie të transfertave. Ka mungesë të kapacitetit për mbledhjen e disa burimeve të të ardhurave, veçanërisht të taksës mbi pasurinë dhe taksat e tarifat e tjera vendore. Ulja e nivelit të taksës së biznesit të vogël në vitet 2006 dhe më vonë ulja e taksës së automjeteve kanë ndikuar negativisht në të ardhurat e pushtetit vendor në vitet e fundit. Shqipëria është mes shumë pak vendeve në Evropën Juglindore për sa i përket treguesve të decentralizimit fiskal dhe që nuk ka një sistem kombëtar të ndarjes së taksave me 26 Reforma Administrative-Territoriale (Prill, 2014) 27

39 qeverisjen vendore. Vazhdimi i qeverisjes vendore me një numër të lartë të NJQV ka rritur koston e përgjithshme administrative të kësaj qeverisjeje dhe menaxhimit të pushtetit vendor, si dhe e kanë bërë të vështirë ofrimin e shërbimeve me eficencë dhe cilësi të lartë Kuadri Ligjor për Decentralizimin Kuadri ligjor përcakton kompetencat bazë, funksionet dhe burimet për pushtetin vendor për të arritur shkallën e decentralizimit fiskal brenda strukturës së qeverisë qendrore dhe lokale. Ky kuadër ligjor për decentralizimin fiskal rrjedh nga objekti i plotë i kushtetutës, ligjeve dhe rregullave, që përcaktojnë parametrat në të cilat veprojnë qeveritë vendore. 1. Kushtetuta përcakton kuadrin e qeverisjes vendore duke u mbështetur në parimet e decentralizimit të pushtetit dhe kujdeset që njësitë e qeverisjes vendore të veprojnë sipas parimit të autonomisë vendore. 2. Karta Evropiane e Vetëqeverisjes Vendore (datë ) 3. Ligji Organik i qeverisjes vendore (viti 2000) 4. Ligji për Ndarjen Administrative dhe Territoriale (datë ) 5. Ligji Për ndarjen administrativo-territoriale te njesive te qeverisjes vendore në Republikën e Shqipërisë (datë ) 6. Ligji për burimet financiare (datë ) 7. Ligji për menaxhimin e sistemit buxhetor (datë ) 8. Ligji për Huamarrjen e Qeverisjes Vendore datë ( ) 1. Kushtetuta Kushtetuta e Shqipërisë e trajton qeverisjen vendore në Nenin 13 të saj dhe në Kreun VI me nenet 108 deri 115, 131 dhe 163. Kushtetuta përcakton kuadrin e qeverisjes vendore duke u mbështetur në parimet e decentralizimit të pushtetit dhe kujdeset që njësitë e qeverisjes vendore të veprojnë sipas parimit të autonomisë vendore. 2. Karta Evropiane e Vetëqeverisjes Vendore Shtysa për reformat e decentralizimit në Shqipëri filloi me nënshkrimin e Kartës Evropiane për Vetëqeverisjen Vendore (Ligji Nr. 8548, datë "Për ratifikimin e Kartës Evropiane të Autonomisë Vendore) dhe parimet e saj themelore janë përfshirë në Kushtetutën e re (Ligji Nr. 8417, datë ), si dhe miratimi i Strategjisë Kombëtare për Decentralizimin dhe Qeverisjen Vendore që është edhe strategjia e parë në këtë fushë. Pas ratifikimit të Kartës Evropiane të Vetëqeverisjes Vendore në vitin 1999, Parlamenti shqiptar votoi për të miratuar standardet evropiane dhe parimet e qeverisjes vendore, të cilat janë në përputhje me dispozitat e Kartës në nenin 2 të Kushtetutës - baza kushtetuese dhe ligjore për vetëqeverisjen vendore, i cili thotë: Parimi i vetëqeverisjes vendore duhet të njihet në legjislacionin e brendshëm, dhe aty ku është e praktikueshme në kushtetutë. 27 Decentralizimi Dhe Qeverisja Vendore Ne Shqiperi (Janar, 2015) 28

40 3. Ligji Organik i qeverisjes vendore Kushtetuta dhe parimet e Kartës Evropiane mbështeten nga Ligji Organik i Qeverisjes Vendore (8652/2000) dhe ligjet themelore që përcaktojnë më tej sistemin e qeverisjes vendore. Këto janë të theksuara në paragrafët e mëposhtëm. Ligji nr. 8652/2000 "Për organizimin dhe funksionimin e qeverisë vendore" është shtylla kryesore për reformat e decentralizimit të pushtetit lokal dhe funksionet e shpenzimeve. Përveç Kushtetutës dhe ligjit organik ka një numër ligjesh të tjera që mbështesin karakteristikat themelore të sistemit të qeverisjes vendore. Këto përfshijnë si më poshtë vijon: 4. Ligji për Ndarjen Administrative dhe Territoriale Një ligj i rëndësishëm dhe mbështetës është Ligji Nr 8653, datë , Për ndarjen territoriale dhe administrative të njësive të qeverisjes vendore në Republikën e Shqipërisë. Ky ligj nuk jep një përshkrim tregues, por ka futur njësitë administrative, të tilla si rajone, bashki, komuna dhe fshatra, në të dy nivelet e qeverisjes në Shqipëri. Neni 63 (Riorganizimi administrativo-territorial) i Ligjit për Qeverisjen Vendore (8652/2000) (Kapitulli X: "Riorganizimi i Pushtetit Vendor) thotë: Ndarja administrativo-territoriale në fuqi mund të riorganizohet me ose pa ndryshim kufijsh ekzistues të njësive të qeverisjes vendore, në përputhje me interesat ekonomike e sociale, traditën, kulturën, lidhjet tradicionale dhe vlera të tjera vendore, për realizimin në një nivel më të lartë të funksioneve në përfitim të bashkësisë vendore ose për zbatimin e politikave të zhvillimit vendor, rajonal dhe më gjerë. 5. Ligji 115/2014 Për ndarjen administrativo-territoriale te njesive te qeverisjes vendore në Republikën e Shqipërisë Neni 1 përcakton ndarjen administrativo-territoriale në 12 qarqe dhe 61 bashki. Ndarja administrativo-territoriale në nivelin e qarqeve mbetet e pandryshuar. Rrethi si njësi territoriale dhe nëndarje e qarkut, është suprimuar në kushtet kur numri i bashkive është zvogëluar në 61 të tilla. Në disa raste territori i bashkive të reja, përkon edhe me kufijtë e rretheve si dhe mesatarisht çdo qark përbëhet nga 5 deri në 6 bashki. Niveli i parë i qeverisjes vendore propozohet të riorganizohet me 61 njësi të qeverisjes vendore, nga 373 bashki dhe komuna aktuale. Ndarja administrativo-territoriale me 61 bashki bazohet në metodologjinë e zonave funksionale. Për të krijuar 61 bashkitë e reja, janë bashkuar bashkitë dhe komunat ekzistuese të cilat formojnë 1 zonë funksionale në pikëpamjen e kritereve teknike të miratuara nga Komisioni i Posaçëm Parlamentar. Komunat dhe bashkitë ekzistuese që përthithen nga njësia e re vendore, do të konsiderohen me ligj si nëndarje të bashkisë të quajtura njësi administrative, të cilat do ruajnë kufijtë e tanishëm ekzistues. Ky propozim bëhet me qëllim që administrimi i njësive të reja të qeverisjes vendore, sidomos në periudhën e parë të funksionimit me sistemin e ri të ndarjes administrativoterritoriale të garantojnë vazhdimësinë e shërbimeve administrative të drejtëpërdrejta për qytetarët në zyrat ekzistuese të bashkive dhe komunave. Kjo do të bëhet edhe duke përcaktuar në ligjin organik të qeverisje vendore, detyrimin për të pasur në këto njësi administrative (ish-njësi të qeverisjes vendore) një administrator lokal/adminstratë lokale. 29

41 Ligji nr datë Për sistemin e taksave vendore është ligji vendimtar për reformat e decentralizimit të pushtetit lokal. Ky ligj përcakton rregullat për ushtrimin e të drejtave dhe detyrave të njësive të qeverisjes vendore në drejtim të krijimit të taksave vendore, mbledhjes dhe administrimit të tyre. 6. Ligji për menaxhimin e sistemit buxhetor Ligji për Sistemin Buxhetor në Republikën e Shqipërisë, nr. 9936, datë , është një nga ligjet më të rëndësishme në kuadrin ligjor të çështjeve lokale financiare dhe administrative. Ky ligj rregullon sistemin buxhetor në Republikën e Shqipërisë, strukturën, parimet dhe themelet e procesit buxhetor, marrëdhëniet financiare ndërqeveritare dhe përgjegjësitë për zbatimin e të gjithë legjislacionit buxhetor. 7. Ligji për Huamarrjen e Qeverisjes Vendore Ligji Nr. 9869, datë 2008/04/02 Për Huamarrjen e Qeverisjes Vendore, rregullon kushtet mbi të cilat qeveritë vendore mund të marrë borxh dhe përcakton edhe çështjet e lidhura me to. Ky ligj synon zgjerimin e autonomisë vendore përmes rregullimit të huamarrjes së qeverisjes vendore dhe krijimin e mundësive të përshtatshme si dhe ofron rregullat për të siguruar një proces transparent të huamarrjes në përputhje me politikat e zhvillimit të përgjithshëm dhe që siguron stabilitetin makroekonomik dhe besueshmërinë e institucioneve publike në tregjet financiare Funksionet dhe përgjegjësitë e NJQV-ve 28 Neni 9 i Ligjit për Organizimin dhe Funksionimin e Qeverisjes Vendore përcakton tre lloje kompetencash (funksionesh) për NJQV: funksionet e veta, të përbashkëta dhe të deleguara. Funksione të veta - funksione të dhëna me ligj njësisë së qeverisjes vendore, për të cilat ajo është përgjegjëse për realizimin, si dhe ka lirinë dhe autoritetin të marrë vendime e të përdorë mjete për realizimin e tyre, brenda hapësirës së normave, kritereve dhe standardeve të pranuara përgjithësisht me ligj, duke zotëruar autoritet të plotë administrativ, shërbimi, investimi dhe rregullator. Në përmbushje të këtyre funksioneve bashkitë dhe komunat ushtrojnë kompetenca në këto fusha: 1. infrastrukturën dhe shërbimet publike 2. zhvillimin ekonomik vendor 3. funksionet sociale, kulturore dhe argëtuese 4. sigurinë civile. Zbatimi I funksioneve të veta ka përparuar, por është shoqëruar edhe me disa mangësi të tilla si mungesa e kapaciteteve të administratës vendore për të hartuar e zbatuar strategji dhe programe të mira të zhvillimit vendor, vështirësi në menaxhimin e shërbimeve të tilla si psh.ujësjellëskanalizime dhe menaxhimin e mbetjeve, kryesisht për shkak të fragmentarizimit, mungesës së një qasjeje të qartë në lidhje me politikat decentralizuese të këtyre shërbimeve, gjendjes kritike të stokut të investimeve të trashëguara dhe mungesës së burimeve financiare për zhvillimin dhe mirëmbajtjen e infrastrukturës vendore. 28 Decentralizimi Dhe Qeverisja Vendore Ne Shqiperi (Janar, 2015); Pushteti Vendor Në Shqipëri ( Usaid, 2007) 30

42 Funksione të përbashkëta - funksione për të cilat njësia e qeverisjes vendore ka pjesën e saj të përgjegjësisë së dallueshme nga pjesa e përgjegjësisë së dhënë pushtetit qendror, si dhe që bashkëshoqërohen përpjesëtimisht me kompetenca, të cilat i ushtron në mënyrë autonome. Për funksionet e përbashkëta njësitë e qeverisjes vendore kanë përgjegjësi specifike dhe qeveria qëndrore ka përgjegjësi të ndryshme për të përmbushur, por që përgjegjësia në tërësi është e përbashkët. Këto funksione janë: 1. Arsimi parashkollor dhe parauniversitar 2. Shërbimi shëndetsor parësor dhe mbrojtja e shëndetit publik 3. Përkrahja sociale Madhësia, aftësia, vullneti i NJQV dhe transferimi i drejtë i fondeve nga qeveria qendrore në atë vendore për të kompensuar kostot shtesë, janë faktorët më të rëndësishëm që ndikojnë në nivelin dhe cilësinë e shërbimeve të ofruara nga njësitë e qeverisjes vendore. Mungesa e kostove dhe standardeve të shërbimeve ka ndikuar në programimin e duhur dhe zbatimin e shërbimeve nga pushtetit vendor, por ndërkohë edhe në financimin e duhur dhe monitorimin nga qeveria qendrore. Funksione të deleguara - funksione të pushtetit qendror ose të institucioneve të tjera qendrore që me ligj (funksione të detyrueshme) ose me marrëveshje kontraktuale (funksione jo të detyrueshme) ndërmjet pushtetit qëndror dhe pushtetit vendor që i caktohen pushtetit vendor për t i realizuar sipas mënyrës dhe masën e përcaktuar nga pushteti qendror dhe institucione të tjera qendrore. Institucionet e pushtetit qendror, kur lejohen nga ligji, mund të autorizojnë komunën, bashkinë ose qarkun të ndërmarrin një funksion nen juridiksionin e pushtetit qendror, duke përcaktuar procedurat për kryerjen e këtyre funksioneve. Funksionet jo të detyrueshme kryhen vetëm nëpërmjet një marrëveshje ndërmjet pushtetit qendror dhe atij vendor. Pushteti vendor mundet, me iniciativën e vet, të përdorë burimet e veta për plotësimin e funksioneve të deleguara në mënyrë qe të arrijë një nivel më të larte shërbimesh në interes të komunitetit. Neni 2, Ligji 8652, Për Organizimin dhe Funksionimin e Qeverisjes Vendore. 1. Gjendja civile Ky është një funksion uniform shtetëror, i cili ushtrohet edhe nga pushteti vendor. Standartet, financimi dhe administrimi i zyrave të gjendjes civile janë në kompetencë të plotë të pushtetit qëndror. Këto zyra janë pjesë e strukturës së pushtetit vendor në mënyrë që ato të jenë më pranë qytetarëve Të drejtat e njësive të qeverisjes vendore Një ndër parimet më të rëndësishme të organizimit dhe funksionimit të qeverisjes vendore është ai i autonomisë. Ligji nr.8652/2000 Për organizimin dhe funksionimin e qeverisjes vendore garanton autonominë financiare e cila e bën reale autonominë e qeverisjes vendore. Për të realizuar këtë, ai sanksionon një sërë të drejtash, të cilat e mundësojnë ushtrimin e autoritetit të njësive të qeverisjes vendore në interes të komunitetit. Të drejtat e sanksionuara në këtë ligj janë: 31

43 1. E drejta e qeverisjes: Bashkia dhe komuna nuk janë gjë tjetër veçse një qeveri vendore dhe për këtë arsye mund të mendohet se e drejta e qeverisjes rrjedh natyrshëm. Praktikisht, kjo do të thotë se njësitë e QV marrin masa të ndryshme për ushtrimin e funksioneve dhe kompetencave të tyre. Ato kanë të drejtë të nxjerrin urdhëresa, vendime dhe urdhëra. 2. E drejta e pronësisë: Pas aprovimit të ligjeve përkatëse të transferimit të pronave, njësitë e QV do të jenë në gjendje të ushtrojnë të drejtën e pronësisë. Komunat dhe bashkitë, pas transferimit të pronave, kanë të drejtë t i rregjistrojnë këto prona në emër të tyre në zyrat e regjistrimit të pasurive të paluajtshme. Njësitë e QV mund të fitojnë prona të tjera me blerje, dhurime apo këmbime si dhe të ushtrojnë të gjitha të drejtat e pronarit. Pronat njëkohësisht përbëjnë edhe një burim të rëndësishëm për ushtrimin e funksioneve dhe rritjen e të ardhurave të njësive të QV. 3. E drejta e krijimit të të ardhurave dhe kryerjes së shpenzimeve: Ushtrimi i funksioneve dhe kompetencave të njësive të QV mundësohet me burimet përkatëse financiare. Njësitë e QV kanë të drejtë të vendosin tarifa për shërbime të caktuara si dhe të vendosin nivelin e taksave që u janë dhënë atyre me ligj. Po ashtu, ato kanë të drejtën të vendosin për mënyrën se si do të shpenzohen këto të ardhura. 4. E drejta e kryerjes së veprimtarive ekonomike: Për përmbushjen e funksioneve publike, ky ligj sanksionon edhe të drejtën për kryerjen e aktiviteteve ekonomike. Kjo do të thotë që përveç veprimtarive ekonomike publike të mirëfillta, si ndërmarrja e ujësjellësit apo ndërmarrja komunale, kur është e nevojshme mund të krijohen edhe kompani publike me qëllim fitimi. Kjo e drejtë nuk duhet shpërdoruar, sepse mund të cënojë konkurrencën e lirë, ndërkohë që misioni kryesor i bashkive/komunave është përmbushja e funksioneve publike dhe jo biznesi fitimprurës. 5. E drejta e bashkëpunimit: Kjo është një e drejtë shumë e rëndësishme që kontribuon në përmirësimin e shërbimeve dhe jetës së qytetarëve. Njësi të ndryshme të QV mund të krijojnë një subjekt të kompetencave të përbashkëta që, e thënë ndryshe, mund të jetë një komitet/bord i përbashkët apo kompani ku të gjitha njësitë janë pronare proporcionalisht. Ky subjekt do të jetë përgjegjës për kryerjen e shërbimeve për të cilat ato bien dakort të bashkëpunojnë me njëri tjetrin. 6. E drejta e personit juridik: Si çdo person tjetër juridik, njësitë e QV gëzojnë të gjitha të drejtat e përcaktuara në Kodin Civil. Ato kanë të drejtë të hapin llogari bankare, të hyjnë në kontrata dhe të krijojnë persona të tjerë juridikë. 7. Të drejta të tjera: Megjithëse një pjesë e mirë e tyre janë me karakter simbolik, ato janë përsëri të rëndësishme, pasi i japin seriozitet dhe legjitimitet institucionit të QV. Siç vihet re, pushtetet vendore në vendin tonë ligjërisht njihen si persona juridikë dhe gëzojnë të drejtat ligjore që u takojnë pushteteve lokale në mbajtjen e pronave, ushtrimin e autonomisë fiskale dhe në planifikimin e zhvillimit të tyre ekonomik lokal, si edhe gëzojnë të drejtën të bashkëpunojnë dhe të shoqërizohen. Kjo do të thotë që në ligjin organik janë të përcaktuara tashmë të drejtat themelore për një funksionim normal të pushteteve vendore. Megjithatë, rregulloret komplementare (që përcaktojnë në mënyrë specifike këto të drejta dhe pushtete për qeverisjen) dhe krijimi i kushteve objektive lokale (duke përfshire kapacitetet dhe burimet vendore) janë pjesë e strategjisë në vijim të qeverisë për zbatimin e decentralizimit. 32

44 2.3 Struktura e Buxhetit Vendor Burimet e të ardhurave të njësive të qeverisjes vendore klasifikohen në dy grupe kryesore: të ardhurat e veta të NJQV-ve dhe të ardhurat nga burime kombëtare. I Taksat dhe Tarifat Vendore A Të ardhurat e njësive vendore I Taksat dhe tarifat vendore A. Taksat vendore taksa mbi biznesin e vogël, taksa mbi pasurinë e paluajtshme, taksa e fjetjes në hotel, taksa e ndikimit në infrastrukturë për ndërtimet e reja, taksa mbi tokën bujqësore, taksa mbi kalimin e të drejtës së pronësisë, taksa e regjistrimit të përvitshëm të automjeteve, taksa për zënien e hapësirave publike, taksa e tabelës e taksa të tjera të përkohshme 29. B. Tarifat vendore tarifa pastrimit tarifa e ndriçimit publik tarifa për lëshimin e licencave për ushtrim aktiviteti privat tarifa e gjelbërimit tarifa për reklamën etj. II Të ardhura të tjera jotatimore A. Pagesa pagesat për çerdhet pagesat për kopshtet B. Burime të Tjera të Ardhurash Shitje asetesh Dhënie me qira e aseteve Donacione III Të ardhura nga burime kombëtare A. Transferta të pakushtëzuara B. Transferta të kushtëzuara Investimet Përkrahja sociale Te tjera IV Huamarrja 29 Sipas Feruglio,N. të quajtura 'taksa të mira vendore' 33

45 IV Të ardhura të trashëguara Transfertat nga pushteti qendror: të pakushtëzuara janë fonde të cilat, Nj.Q.V-të i marrin për kryerjen e funksioneve të veta dhe të përbashkëta pa kusht kthimi. Transfertat për kompensimin vertikal, të cilat bazohen në ndarjen e përgjegjësive/funksioneve ndërmjet autoriteteve qendrore dhe vendore dhe kanë për qëllim mbështetjen, në mënyrë të përgjithshme dhe pa destinacion, të shpenzimeve për shërbimet dhe funksionet publike të Nj.Q.V-ve. Grantet barazuese ose transfertat e kompensimit horizontal të cilat kanë për qëllim mbështetjen e QV që kanë mungesë objektive të ardhurash vendore dhe burimesh. Të kushtëzuara - granti konkurrues për kryerjen e funksioneve dhe kompetencave të deleguara me kusht që të përdoren për qëllimin e dhënë dhe në fund, nëse nuk janë përdorur të kthehen në Buxhetin e Shtetit dhe kjo sasi miratohet gjatë vitit financiar në vazhdim. Shpenzimet e njësive të qeverisjes vendore Shpenzimet e njësisë të qeverisjes vendore ndahen në : Shpenzime për funksionet e veta (ekskluzive): Të cilat financohen nga burimet e veta dhe nga transfertat e pakushtëzuara të buxhetit të shtetit dhe parashikohen që në fillim të vitit gjatë krijimit të buxhetit. Në këtë kategori përfshihen shpenzimet për administratën si: pagat, kontributet, shpenzimet operative dhe investimet. Shpenzimet për funksionet e përbashkëta: përballohen nga transferta e pakushtëzuar e buxhetit të shtetit për Nj.Q.V, të ardhurat e veta të NJQV, grantet konkurruese për investime arsimi, kujdesi parësor shëndetësor, mbrojtjen e shëndetit publik. Shpenzime për funksionet e deleguara: Shpenzimet për paga, sigurime shoqërore e shëndetësore për QKR (Qendra Kombëtare e Regjistrimit) dhe për Gjendjen Civile, Ndihma ekonomike që financohen nga transferta e kushtëzuar. 2.4 Ecuria e decentralizimit fiskal Përgjatë gjithë periudhës së decentralizimit njësitë vendore kanë qënë dëshmi e një proçesi të rëndësishëm ristrukturimi dhe transformimi në disa sektorë të rëndësishëm. Objektivi i gjithë këtij proçesi është që t u jepen njësive vendore burime të mjaftueshme dhe kapacitete për të realizuar funksionet për të cilat ato janë përgjegjëse. Tre shtyllat kryesore të këtij decentralizimi janë: niveli institucional; transferimi i kompetencave fiskale dhe legjislacioni përkatës dhe fuqizimi i kapaciteteve financiare të tyre. Të treja këto shtylla janë njësoj të rëndësishme në këtë proçes por ajo çfarë dëshmon në fuqizimin e vërtetë të NjQV është ushtrimi I plotë i kompetencave vendore (të dhëna me ligj nga autoritetet vendore) dhe fuqizimi financiar i këtyre njësive. (USAID/LGDA, 2009) Përsa i përket fuqizimit financiar të njësive vendore proçesi i decentralizimit ka bërë të mundur krijimin dhe tashmë implementimin me anë të një formule, përgjithësisht të konsoliduar të shpërndarjes së transfertës së pakushtëzuar nga Pushteti Qëndror tek njësitë e qeverisjes vendore; transferimi i aseteve shtetërore tek NjQV; njësimi i proçesit të buxhetimit me atë të institucioneve qendrore; fillimi i përgatitjes së buxheteve afatmesme (2009 viti i parë i realizimit 34

46 të këtij ushtrimi financiar); vendosja e instrumentave të rinj të financave vendore të cilët mundësojnë marrjen e fondeve nga tregu financiar dhe ai bankar etj. Në një dokument studimor mbi Decentralizimin Fiskal (USAID, 2012) vlerësimi i progresit të decentralizimit fiskal mund të përmblidhen me analizën e avantazheve, dobësive, mundësive dhe rreziqeve (SWOT). Avantazhet Avantazhet kryesore në mbështetje të përparimit drejt decentralizimit fiskal janë: 1) miratimi i kuadrit bazë ligjor që përshkruan dhe përcakton kompetencat dhe funksionet e njësive të qeverisjes vendore; 2) ndarja e shpenzimeve është relativisht e qartë me përjashtim të disa funksioneve të përbashkëta; 3) janë përcaktuar të ardhurat nga burimet e veta; 4) grantet e pakushtëzuara janë përpjekur të nxisin barazimin mes njësive të qeverisjes vendore; dhe, 5) janë rritur në përgjithësi kapacitetet e njësive vendore në hartimin e buxhetit dhe përfshirja e qytetarëve Dobësitë Dobësitë mund të grupohen në tri fusha kryesore: (1) Kuadri kombëtar i hartimit të politikave, (2) Korniza ligjore dhe rregullatore, dhe (3) kompetencat e kapacitetet e qeverisjes vendore. Dobësia kryesore në kuadrin kombëtar të hartimit të politikave është dështimi në miratimin formalisht të Strategjisë Kombëtare për Decentralizim, edhe pse janë bërë përpjekje të mëdha në këtë drejtim gjatë viteve të fundit. Kjo është kryesisht për shkak të mungesës së një mekanizmi në nivel kombëtar organizativ për politikat dhe koordinimin që po punon aktivisht për të hartuar këtë dokument të Strategjisë Kombëtare për Decentralizimin. Një tjetër dobësi që ka kontribuar për këtë, është ndarja e shoqatave të qeverisjes vendore, e cila pengon zhvillimin e një politike koherente për njësitë e qeverisjes vendore. Edhe pse ka pasur përparim të konsiderueshme në kuadrin e përgjithshëm ligjor me hyrjen në fuqi të ligjeve të ndryshme, dobësia kryesore është një ligj gjithëpërfshirës për financat vendore që do të sigurojë një kuadër më logjik dhe më të qëndrueshëm ligjor. Ligjet ekzistuese kanë disa mangësi të mëdha dhe mospërputhje, të cilat kanë qenë burim i konflikteve në nivel vendor. Në disa raste, si ligji i taksës së biznesit të vogël dhe ai i huamarrjes vendore, aktet nënligjore në nivel kombëtar, kanë ndikuar që këto instrumente fiskale të mos shfrytëzohen me efikasitet nga njësitë e qeverisjes vendore. 30 Në nivel të qeverisjes vendore, vazhdimi i disa njësive të vogla të qeverisjes vendore që nuk janë në gjendje të ofrojnë shërbime është një problem i vazhdueshëm (USAID, 2012). Dobësi të tjera që krijojnë paqartësi me strukturat e njësive të qeverisjes vendore janë 1) roli i qarqeve, 2) funksionet e përbashkëta që nuk janë përcaktuar qartë, 3) mungesa e kapacitetit për mbledhjen e disa burimeve të të ardhurave, veçanërisht taksën mbi pronën dhe taksën e biznesit të vogël, dhe 4) paparashikueshmëria e transfertave për njësitë e qeverisjes vendore. 30 USAID,

47 Mundësitë Identifikimi i dobësive gjithmonë prodhon disa mundësi për përmirësime. Mundësitë kryesore për përmirësimin e situatës fiskale të decentralizimit janë (USAID, 2012): (1) përmirësimi i dialogut mes aktorëve të qeverisjes kombëtare dhe asaj vendore, (2) miratimi i një Ligji për Financat e Pushtetit Vendor që u hartua disa vite më parë, (3) rishikimi i transfertave ndërqeveritare për të siguruar kritere më objektive, transparente, të qëndrueshme dhe të thjeshta për ndarjen e tyre, dhe (4) rritja e kapacitetit për përmirësimin e të ardhurave të veta të njësive të qeverisjes vendore. Rreziqet Rreziqet kryesore për kapërcimin e dobësive dhe kapjen e mundësive për përmirësime mbeten: (1) vazhdimi i ndarjes mes shoqatave të qeverisjes vendore, (2) mungesa e përpjekjeve në nivel kombëtar për të promovuar dialogun politik nëpërmjet strukturave organizative, (3) asnjë përmirësim në kuadrin ligjor për financat vendore për të sqaruar fushat e shpenzimeve, të të ardhurave dhe të transfertave, dhe (4) asnjë përshtatjeve në strukturat administrative territoriale që do të përmirësonte ofrimin e shërbimeve në mënyrë më racionale dhe ekonomike 31 Të ardhurat e Qeverisjes Vendore Qëllimi kryesor i decentralizimit fiskal është rritja e eficiencës në ofrimin e shërbimeve publike. Ky objektiv mund të arrihet vetëm në qoftë se pushteteve vendore u garantohen të ardhura të sigurta dhe një shkallë reale autonomie me qëllim që prioritetet për shpenzime të mund të planifikohen dhe zbatohen me përpikmeri. Ky është një parakusht për përgjegjësinë lokale. Sistemi i caktimit të të ardhurave në Shqipëri po kalon një periudhë rregullimesh madhore të cilat nisen me futjen e legjislacioni të ri për taksat, pagesa dhe taksa lokale në muajin dhjetor të vitit Synimi i reformës së decentralizimit ishte fuqizimi i rregjimeve subnacionale të taksave dhe zhvillimi i një baze të shëndoshë të ardhurash për pushtetet vendore. Padyshim që reforma fiskale e koheve të fundit përbën një ndarje nga struktura financiare e kaluar, që karakterizohej nga një shkallë e lartë centralizimi në vendim-marrjen fiskale. 31 USAID,

48 Tabela 2.1: Pasqyra e të ardhurave lokale (milion lek) Të ardhura totale (mln lekë) Të ardhura lokale Transferta nga Buxheti i Shtetit Të kushtëzuara Bllok grante Të pakushtëzuara Të ardhura nga taksa dhe jo taksa Si % ndaj totalit të të ardhurave lokale Transferta nga Buxheti i Shtetit ( %) -Të kushtëzuara Bllok grante Trasferta të pakushtëzuara Të ardhura lokale nga taksa dhe jo taksa Si % ndaj të ardhurave totale të Qeverisë Qendrore Trasferta nga B.SH ( %) Të kushtëzuara Bllok grante Të pakushtëzuara Të ardhura lokale nga taksa dhe jo taksa Burimi: Shqipëria: Decentralizimi në tranzicion, vëllimi 2 (2004) Sic vërehet nga tabela më sipër në vitin 1998, vetëm një vit para reformës fiskale, struktura e të ardhurave lokale bazohej në: 96.6% të ardhura nga Buxheti i shtetit si transfertë e kushtëzuar (5.4 % i GDP-së) dhe vetëm 3.4% të ardhura të veta të Nj.Q.V-ve. Pothuajse e njëjtë mbeti situata edhe në vitin Pas vitit 2000 (reforma e decentralizimit) shihet një rritje e të ardhurave të veta të NJ.Q.V dhe në vitin 2003 ato janë 13.1% totalit të të ardhurave lokale. Fatkeqësisht, ndryshimet në politikën fiskale kombëtare janë shoqëruar me gërryerjen e dy burimeve më të rëndësishme të të ardhurave vendore: nga njëra anë, qeveria qendrore në mënyrë progresive ka kufizuar bazën e taksës së biznesit të vogël para se të rimerrte plotësisht nën kontroll administrimin e saj në vitin Nga ana tjetër, që nga 2006, qeveria qendrore ka ulur fondin e transfertës së pakushtëzuar me rreth 30%. 32 Në figurën më poshtë paraqitet rënia e të ardhurave të veta dhe transfertës së pakushtëzuar ndaj të ardhurave kombëtare nga taksat dhe doganat. Po ashtu duhet theksuar fakti se, ndërkohë që të ardhurat nga tatimet dhe doganat si përqindje e PBB-së janë rritur, vetë transferta e pakushtëzuar ka pësuar një rënie, sidomos në vitet e fundit. 32 USAID,

49 Figura 2.2: Të ardhurat e NJQV-ve si % e të ardhurave kombëtare nga tatimet dhe doganat dhe PBB-së Burimi: USAID 2015 Më poshtë paraqitet grafiku ku tregohet tendenca e shpenzimeve dhe e të ardhurave për qeverisjen vendore. Siç mund të shihet nga figura, të ardhurat e qeverisjes vendore si përqindje e PBB-së, si dhe të totalit të të ardhurave publike janë rritur në mënyrë të konsiderueshme gjatë 2002 dhe 2007, arriti kulmin në vitin 2009, dhe pastaj ranë me shpejtësi në vitin 2010 dhe Kjo rënie është mjaft e habitshme duke pasur parasysh faktin se si PBB ashtu edhe totali i të ardhurave publike është rritur në fakt me mbi 30% (në terma nominalë) midis viteve 2007 dhe Në të vërtetë, ndryshe nga pothuajse kudo tjetër në rajon, PBB e Shqipërisë ka vazhduar të rritet në çdo vit që nga recesioni global i vitit Pavarësisht progresit të bërë në dekadën e fundit në lidhje me rritjen e autonomisë së pushtetit lokal nëpërmjet transferimit të shumë instrumenteve ligjore dhe financiare nga pushteti qendror tek njësitë e qeverisjes vendore, reforma e decentralizimit fiskal ka një prapambetje të dukshme.të ardhurat e qeverisjes vendore përfaqësojnë në vitin 2013 vetëm 7.5% të shpenzimeve publike dhe vetëm 2.2% të PBB-së. Figura 2.3: Tendencat e shpenzimeve dhe të të ardhurave të NJQV-ve Burimi: Strategjia ndërsektoriale për decentralizimin dhe qeverisjen vendore

50 Rritja në nivelin e përgjithshëm të të ardhurave në vitin 2009 i dedikohet kryesisht rritjes së transfertave fiskale ndërqeveritare. Në fakt, transferta e pakushtëzuar për njësitë e qeverisjes vendore u rrit nga 7,3 miliardë lekë në vitin 2005, në pothuaj 13 miliardë lekë për vitin 2009, por u reduktua sërish për herë të parë në vitin Transferta e pakushtëzuar në vitin 2009 luhatej në nivelet e 2008-ës me rreth 12,9 miliardë lekë, ndërkohë që për vitin ajo ka rënë ndjeshëm në rreth 11,4 miliardë lekë, për shkak të shkurtimeve në shpenzimet buxhetore. Një tendencë e lehtë në ulje është konsoliduar qoftë edhe për shkak të krizës ekonomike dhe nevojës së përmbajtjes së shpenzimeve buxhetore. Pavarësisht nga rritja në shifra absolute e të ardhurave të pushtetit vendor në krahasim me vitet e para të decentralizimit, pesha e tij specifike ndaj buxhetit të shtetit dhe Prodhimit të Brendshëm Bruto ka rënë në vazhdimësi. Të ardhurat e veta të pushteteve vendore kanë ardhur gjithashtu në ulje të lehtë që nga viti Ndryshimet në kuadrin ligjor për sistemin e taksave vendore, që cenonin autoritetin fiskal vendor duke ulur ndjeshëm diskrecionin vendor në vendosjen e disa taksave si dhe duke kufizuar barrën fiskale nga disa taksa të tjera vendore në jo më shumë se 10% të nivelit tregues të taksës së biznesit të vogël, patën efekte dramatike në potencialin e të ardhurave nga burimet e veta. Struktura e të ardhurave të veta të qeverisë vendore ka ndryshuar rrënjësisht gjatë dekadës së fundit. Deri në vitin 2005 taksa e biznesit të vogël (TBV) ishte i vetmi burim më i rëndësishëm i të ardhurave të veta të qeverisjes vendore, por statusi i TBV ka qenë një nga çështjet kryesore më të debatueshme mes qeverisë qendrore dhe vendore. Ndryshimet ligjore për sa i përket bazës dhe normës së tatimit, kufijtë e TVSH për bizneset e vogla dhe detyrimin e bizneseve të vogla për të derdhur tatim-fitimin, kanë qenë mjaft të vështira. Këta faktorë dhe ndikimi i krizës ekonomike kanë kontribuar në rënien e normës së mbledhjes të TBV, duke arritur nivelin prej 21% në vitin 2010, por duke rënë më tej në vitin 2013 në 13.9%. Me ndryshimin në sistemin e taksave kombëtare, taksa vendore e biznesit të vogël u shndërrua në tatim të thjeshtuar për biznesin e vogël. Të ardhurat e mbledhura nga administrata tatimore qendrore nga kjo taksë shkojnë 100% në buxhetet lokale. Që nga viti 2010, taksa e ndikimit në infrastrukturë ka pësuar rënie të madhe (si pasojë e rënies së aktivitetit të ndërtimit) ndërsa taksa e pasurisë është kthyer në burimin më të fuqishëm dhe të besueshëm i të ardhurave të pushtetit vendor. Tarifat vendore janë një tjetër element i rëndësishëm i strukturës së të ardhurave vendore. Të ardhurat nga këto tarifa janë rritur jashtëzakonisht shpejt dhe pothuajse janë dyfishuar që prej vitit 2005, duke përbërë më shumë se 45% të të gjithë të ardhurave të veta në vitin Qeveritë vendore po përdorin ndërmarrjet e ujësjellësit të transferuara në pronësi të tyre si agjentë të mbledhjes së tatimeve dhe taksave vendore, sidomos për mbledhjen e tyre nga familjet. Ky është një zhvillim pozitiv në drejtim të mbledhjes së taksave dhe rritjen e potencialit për të përmirësuar mbledhjen e taksës së pronës dhe taksave të tjera vendore. Edhe mbledhja e penaliteteve finaciare (gjobave etj.) është një burim tjetër financiar i NJQV. Megjithatë, pushteti lokal po përballet me vështirësi në mbledhjen e tyre nga subjektet për shkak të mungesës së mekanizmave efikase për mbledhjen e tyre 33. Të ardhurat nga taksat e përbashkëta Burimet kryesore të NJQV janë: (i) transfertat ndërqeveritare nga qeveria qendrore; dhe (ii) të ardhurat nga burimet e veta. Kjo është e pazakontë po ta krahasojmë me shumicën e vendeve evropiane që përdorin gjerësisht një burim të tretë: ndarjen e taksave të përbashkëta. NjQV-të marrin një pjesë të taksës së regjistrimit të mjeteve motorike, por ulja e taksës kombëtare të automjeteve të 33 Strategjia ndërsektoriale për decentralizimin dhe qeverisjen vendore

51 përdorura që hyri në fuqi në fillim të vitit 2013 ndikoi tek të ardhurat e qeverive vendore, pasi këto të fundit merrnin 18% të kësaj takse. Aplikimi i taksave të ndara do të përmirësojë dukshëm situatën e decentralizimit fiskal. Në pjesën më të madhe të rajonit, qeveritë vendore kanë të drejtë ligjërisht të përfitojnë një pjesë të taksave të veçanta të krijuara në juridiksionin e tyre, por baza, përqindja dhe mbledhja e tyre janë të kontrolluara nga qeveritë e nivelit me të lartë. Taksa më e rëndësishme që ndahet me qeveritë vendore në Evropën Jug-Lindore është Tatimi mbi të Ardhurat Personale (TAP) 34. Edhe pse ka dispozita ligjore për ndarjen e taksës mbi të ardhurat personale (TAP) sipas kuadrit ligjor ekzistues (ligji 8652), kjo nuk është materializuar asnjëherë në kuadër të ligjit të buxhetit apo ligjit për tatimin mbi të ardhurat personale. Shqipëria, së bashku me Kosovën dhe Bullgarinë, janë të vetmet vende në rajonin e Evropës Juglindore që nuk përdorin ndarjen e TAP. Taksa e pasurisë ka kontribuar në të ardhurat e pushtetit vendor mesatarisht në nivelin e 0.16% PBB. Zbatimi i taksës së pronës si një burim kryesor i të ardhurave të pushtetit vendor ofron alternativën më të mirë të mundshme për përmirësimin e të ardhurave të veta të NJQV, por ecuria në regjistrimin e pronës mbetet sfida më e madhe. Edhe në Dokumentin Studimor të Decentralizimit Fiskal të përgatitur nga PLGP në tetor 2012 u evidentua taksa e pasurisë si një nga fushat ku ka shumë nevojë të bëhen përmirësime të mëdha. Përmirësimi i mbledhjes së taksës së pasurisë në Shqipëri është në mënyrë të qartë një nga sfidat më të mëdha me të cilat përballen hartuesit e politikave në të dy nivelet, kombëtare e vendore, gjatë viteve të ardhshme. Përmirësimi në mbledhjen e taksës së pasurisë duhet të jetë një nga fushat kryesore për mbështetje të mëtejshme. Një nga kërkesat kryesore për këtë përmirësim është ndarja më e koordinuar e informacionit mes autoriteteve qendrore dhe vendore. Gjatë , pushteti vendor realizonte pothuajse 45% të të ardhurave të tyre nga grantet e kushtëzuara, por kjo përqindje ndryshoi rrënjësisht në vitin 2002, kur shuma e granteve të kushtëzuara u zvogëlua, ndërsa madhësia dhe pjesa e transfertës së pakushtëzuar u rrit ndjeshëm. Ky ka qenë një moment i rëndësishëm në historinë e decentralizimit. Transferimi në vitin 2003 i TBV tek NJQV dhe rritja e peshës së granteve të pakushtëzuara në totalin e të ardhurave janë reformat që synonin të ulin varësinë e qeverive vendore nga qeveria qendrore duke zgjeruar kështu kompetencat e veta tatimore të qeverive vendore. Në vitin 2002 të ardhurat e veta përfaqësonin vetëm 26% të buxhetit të NJQV, ndërsa në vitin 2012 (një dekadë më pas) ata pothuajse u dyfishuan (duke përfaqësuar 49.5% të buxhetit të NJQV), ndërsa transfertat e pakushtëzuara arritën në nivelin 42% të të ardhurave vendore 35. Një ndryshim i tillë strukturor të jep përshtypjen se NJQV u është dhënë më shumë pavarësi, duke qenë se pjesa e të ardhurave të veta është dukshëm më e lartë krahasuar me vitin Por, kur krahasojmë nivelin e të ardhurave të veta si përqindje e buxhetit të shtetit dhe të PBB, situata është pothuajse e njëjtë. Reformat e ndërmarra kanë ndihmuar NJQV të përdorin kompetencat e të ardhurave të veta, por burimet që jepeshin për zbatimin e funksioneve të transferuara ka qenë të pakta. Gjatë kësaj periudhe kanë ndodhur disa ndryshime me formulën e shpërndarjes së grantit të pakushtëzuar, me qëllim rritjen e transparencës dhe barazisë. Një nga problemet me të cilat përballen kohët e fundit është efekti i të dhënave të popullsisë që vijnë nga regjistrimi i vitit 2011, i cili ndryshon nga të dhënat e gjendjes civile. Përputhja e të dhënave të regjistrimit të popullsisë me ato të 34 NALAS, Strategjia ndërsektoriale për decentralizimin dhe qeverisjen vendore

52 regjistrit civil duhet të bëhet për të shmangur ndonjë ndikim të kundërt tek njësitë e qeverisjes vendore 36. Huamarrja vendore. Procesi i vërtetë i huamarrjes nga NJQV ka filluar në vitin 2009, por që atëherë të dhënat për kreditë e marra nga njësitë e qeverisjes vendore tregojnë se ato janë shumë të pakta dhe vlerësohen në 0.02% të stokut të borxhit kombëtar në vitin 2010 dhe në 0.04% në vitin Që nga viti 2013 është hequr kufizimi i borxhit publik prej 60% të PBB dhe nuk ka asnjë kufizim në huamarrjen e borxhit publik nga ana e qeverisë qendrore. Ligji përcakton se NJQV mund të marrin hua nga institucionet financiare dhe bankat në tregun e brendshëm dhe atë ndërkombëtare për qarkullimin e likuiditeteve dhe për investime. Qeveritë vendore kanë të drejtë për të marrë kredi afatshkurtra dhe afatgjata. Në garancitë për huamarrjen nga NJQV mund të përfshihen pasuritë fizike si kolateral në bazë të pronësisë vendore (por kjo kufizohet tek pronat që janë pronë vendore thjesht publike siç janë shkollat, rrugët etj.); të ardhurat e vëna peng; titujt e përgjithshëm të pagueshme nga çdo burimi të ardhurash të NJQV-ve (borxhi për investime në asetet e furnizimit me ujë mund të sigurohet nëpërmjet tarifave të ujit). Përdorimi i partneritetit publik-privat (PPP) shihet si një mundësi e NJQV për marrjen e financimeve private me qëllim përmirësimin e cilësisë dhe efikasitetit të infrastrukturës publike. NJQV-të në Shqipëri, kanë vuajtur historikisht pamjaftueshmërinë e financimeve. Kjo pamjaftueshmëri financimi së bashku me fragmentimin territorial-administrativ vështirësonin ofrimin e shërbimeve në përputhje me nevojat dhe pritshmëritë e rezidentëve të NJQV-ve. Qartësisht, problemi i keqfinancimit nuk mund të zgjidhet nga çfarëdo përfitimi në eficiencë që vjen nga konsolidimi territorial. Dhe sigurisht që NJQV-ve do t u nevojiten më shumë të ardhura për të përmbushur kërkesat e elektoratit për shërbime më të mira dhe për infrastrukturë më të mirë publike 37. Në Figurën 2.4 më poshtë tregohet përbërja e të ardhurave të NJQV-ve sipas tre kategorive të tyre kryesore: burimet e veta, grantet e pakushtëzuara dhe grantet e kushtëzuara në miliardë lekë gjatë dekadës së fundit. Figura 2.4: Përbërja e të ardhurave të Qeverisë Vendore Burimi: USAID, Strategjia ndërsektoriale për decentralizimin dhe qeverisjen vendore USAID,

53 Së pari nga grafiku i mësipërm shohim që nga viti 2009 ka pasur një rënie të dukshme në të ardhurat e përgjithshme të qeverisjes vendore. Së dyti, kjo rënie ka ndodhur kryesisht për shkak të një rënie në grante dhe transferta, edhe pse janë rritur të ardhurat e veta. Kjo rritje e të ardhurat e veta në fakt nuk është ashtu siç duhet, sepse në vitin 2010 ajo përfshin pothuajse 2 miliardë lekë të ardhura të bartura nga viti 2009 (shifra korresponduese për vitin 2010 është rreth 1 miliardë lekë). Në të vërtetë, që nga viti 2008 qeveria kombëtare ia ka ulur ndjeshëm kompetencat tatimore të NJQV-ve duke ngushtuar bazën e tatueshme të biznesit të vogël dhe duke ulur ose mbuluar normat e taksave dhe tatimeve të tjera. Shpenzimet e qeverisjes vendore janë rritur ndjeshëm edhe si përqindje e PBB-së dhe e shpenzimeve publike midis viteve 2000 dhe 2007, kur arriti në 3,4% të PBB-së, ra disi gjatë vitit 2008 dhe 2009 në 2,9 % të PBB-së dhe më pas ra në mënyrë dramatike gjatë vitit 2010 dhe 2011 në nivelet e 2,1%. Kjo pjesë e shpenzimeve lokale në krahasim si me PBB - 2,1% ashtu edhe me shpenzimet publike - 7,5% është mjaft më e ulët edhe se nivelet e shpenzimeve lokale të raportuara në vitin 2000 që konsiderohet si moment historik për fillimin e reformës së decentralizimit fiskal. Pjesa më e madhe e shpenzimeve të buxhetit vendor janë shpenzime për personel, ndjekur nga shpenzime operative dhe mirëmbajtjeje. Pesha e investimeve nga fondet e pakushtëzuara të buxhetit vendor (të ardhurat e veta dhe transferta e pakushtëzuar) është rritur që nga vitet 2002, kur ishte më pak se ¼, në rreth pothuaj 45% në vitin 2009, por është ulur në mënyrë drastike sërish në vitet e fundit (26% në 2012). Megjithatë, buxhetet nga transferta e pakushtëzuar dhe të ardhurat e veta shërbejnë kryesisht për të financuar ndërhyrje relativisht modeste në infrastrukturën vendore (pjesa dërrmuese ndërhyrje në rrugë); ndërkohë që për investime më të mëdha pjesa dërrmuese e njësive vendore varen nga transfertat nga buxheti qendror (apo fonde të tjera investimesh, si Fondi Shqiptar i Zhvillimit). Edhe pse shumë funksione dhe kompetenca të shpenzimeve janë transferuar në nivel vendor, burimet financiare për mbështetjen e tyre mbetet ende e kufizuar. Funksionet e përbashkëta si arsimi, shëndetësia dhe mbrojtja sociale janë pothuajse tërësisht të mbuluara përmes shpenzimeve publike dhe kontributet e qeverisjes vendore për të gjithë ato së bashku llogaritet për rreth 6,4% të buxhetit të saj (me diskrecion). Mesatarisht, qeveritë vendore kanë ekzekutuar më shumë se gjysmën e buxhetit të tyre (me diskrecion) në shërbimet e përgjithshme publike (administrata publike) dhe rreth 30% e shpenzimeve për infrastrukturën rrugore dhe shërbimet e transportit Ministri për Cështje Vendore 42

54 2.5 Decentralizimi në Shqipëri në raport me vendet e Evropës Jug-Lindore Një karakteristikë e përbashkët e pothuajse të gjithë ekonomive në tranzicion është se ata filluan nga një trashëgimi e një sistemi shumë të centralizuar të financave publike në qeveri lokale të cilat veprojnë kryesisht si njësi administrative me përgjegjësi të ulët të pavarsisë fiskale. Megjithëse me struktura ekonomike dhe sisteme politike të ngjashme, këto vende kanë zgjedhur rrugë të ndryshme ndaj decentralizimit, ku disa vende kanë qenë në mënyrë të konsiderueshme më të centralizuara se të tjerët. Gjithashtu progresi në zbatimin e reformës fiskale nderqeveritare ka ndryshuar për vendet e rajonit (Norris E. Dabla) Decentralizimi në Evropën Jug-Lindore është akoma një aktivitet në zhvillim. Të ardhurat apo shpenzimet e Qeverive vendore nuk arrijnë mesataren sipas BE-së, as si përqindje e PBB-së dhe as si përqindje ndaj totalit të të ardhurave publike në asnjë nga vendet e rajonit(nalas, 2012). Gjatë pesë viteve të fundit ka pasur pak ndryshime të mëdha në financat apo përgjegjësitë ndaj shërbimeve të qeverive vendore në të gjithë Evropën Jug-Lindore. Kjo presupozon se politikat e hartuara për të transferuar pushtetin dhe paranë drejt qeverive vendore që filloi në fund të viteve 1990 janë venitur, dhe në disa vende kanë ngecur në vend. Pjesë e shpjegimit për këtë humbje të momentit mund të jetë strukturore. Nga njëra anë, dendësia e ulët e popullsisë në shumicën e qeverive vendore në Evropën Jug-Lindore e bën shpërndarjen e shërbimeve publike për në vendbanimet e ndryshme të vështirë dhe të kushtueshme. Nga ana tjetër, përqëndrimi disproporcional i njerëzve, pasurise, dhe pushtetit në kryqytetet e rajonit ka penguar zhvillimin e sistemeve efektive të ekualizimit. Kjo e ka bërë edhe më të vështirë përcaktimin e burimeve të qëndrueshme të qeverive vendore nga të ardhurat e veta. Në më të shumtën e vendeve të rajonit, grantet e pakushtëzuara luajnë një rol relativisht modest në finacimin e qeverive vendore. Kjo ka rëndësi sepse nëpërmjet granteve të pakushtëzuara shumë vende rezultojnë me qeveri vendore më të varfëra përsa i përket të ardhurave shtesë. Përdorimi i pakët i granteve të pakushtëzuara ngre pyetje të rëndësishme rreth barazisë në sistemet financiare ndërqeveritare në rajon (NALAS, 2012). Mbështetja e BE-së ndaj proçesit të decentralizimit Decentralizimi është një çështje kryesore në vendet e Ballkanit Perëndimor parë në perspektivën e zgjerimit europian. Sipas Strategjisë së Zgjerimit për vitet , "Vendet e Ballkanit Perëndimor kanë lëvizur më pranë BE-së gjatë vitit të kaluar, rajoni ka bërë progres, megjithëse jo të njëtrajtshëm, në reformat dhe në përmbushjen e kritereve dhe kushteve të përcaktuara " 39. Ky progres është arritur edhe në fushën e decentralizimit dhe rritjen e rëndësisë së qeverisjes lokale. Prioritetet e BE-së për të ndërhyrë në çdo vend kandidat per përfshirje në BE janë të përcaktuara në kuadër të Partneritetit Europian (me kandidatët potencialë) dhe Partneritetin e Pranimit (me vendet kandidate) dhe rezultati nga analiza e secilit prej situatave e partnerëve të ndryshme. Prioritetet përcaktojnë elementet nga të cilat përgatitjet për integrimin e mëtejshëm në Bashkimin Evropian duhet të jenë të përqendruara në kriteret e përcaktuara nga Këshilli Europian. Këto partneritete rishikohen rregullisht në bazë të progresit të bërë nga çdo vend dhe të 39 Com (2010)660, Communication from the Commission to the European Parliament and the Council, Enlargement Strategy and Main Challenges

55 çdo prioriteti të ri të identifikuar. Partneriteti aktual Evropian u miratuan më 18 shkurt 2008 nga Këshilli i Evropës; partneriteti e pranimit të Kroacisë dhe Maqedonisë u miratuan në momente të ndryshme. Për më tepër, çdo vjeshtë Komisioni Europian publikon një Strategji të Zgjerimit dhe Progres raporte për secilin vend. Këto dokumente japin një pamje të përditësuar të përpjekjeve dhe rezultateve të arritura nga vendet e Ballkanit Perendimor drejt integrimit në BE Bosnje Hercegovina Situata në Bosnje dhe Hercegovinë është shumë e veçantë sa i përket çështjeve të qeverisjes: Nga njëra anë vihen re përpjekjet e decentralizimit drejt njësive të qeverisjes vendore, nga ana tjetër vazhdon procesi i centralizimit nga subjektet qëndrore shtetërore. Raporti i BE-së pranon se "pak progres është bërë në fushën e reformës së administratës publike" dhe se "strukturat administrative të vendit ende nuk janë të aftë për t'iu përgjigjur në mënyrë efektive kërkesave të integrimit në BE. Këta struktura mbeten të fragmentuara dhe me një ndarje të paqartë të kompetencave përmes niveleve të ndryshme të qeverisjes" Kroacia Kroacia si një vend kandidat për në BE, është e detyruar të përpiqet maksimalisht në drejtim të procesit të decentralizimit, vecanërisht në drejtim të përgatitjes së njësive të qeverisjes lokale që do të menaxhojnë fondet e Komunitetit Europian pas zgjerimit. Në Shkurt 2008, Këshilli Europian adoptoi një Partnership të ri Pranimi ndaj Kroacisë. Prioritetet e BE-së ndaj këtij vendi përfshijnë forcimin e kapaciteteve qeverisëse në nivele të ndryshme në këndvështrimin e hyrjes në BE. Procesi mbikëqyret në kontekstin e dokumentit të BE-së mbi Stategjinë e zgjerimit dhe sfidat kryesore ku fokusohet tek vazhdimësia e forcimit të kapaciteteve administarative në nivel lokal. Sipas raporteve të fundit të BE-së, Kroacisë i mbetet akoma shumë për të bërë në drejtim te procesit të decentralizimit Kosova Cështja e decentralizimit është gjithashtu e rëndësishme në strategjinë e BE-së kundrejt Kosovës. Në raportet e Komisionit Europian theksohet se janë bëre përparime në procesin e decentralizimit në Kosovë dhe nënvizohet se sfida të mëdha dalin para këtij vendi. Këto sfida përfshijnë ligjet, reformat publike administrative, lufta ndaj krimit të organizuar, korrupsioni, pastrimi i parave, liria e shprehjes, mbrojtja dhe integrimi i minoritetit serb si dhe forcimi i dialogut mes komuniteteve. Këshilli i Europës thekson se procesi i dialogut në vetvete do të jetë një faktor për paqen, sigurinë dhe stabilitetin në rajon Mali i Zi Mali i Zi u bë vend kandidat në Dhjetor Në fushën e administrimit publik, implementimi i vazhduar i procesit të decentralizimit dhe zgjerimi i kapaciteteve bashkiake, mbikëqyret vazhdimisht. Sipas MIPD për Malin e Zi, Kushtetuta pranon autonominë e vetë-qeverisjes lokale, por bashkitë përballen me një problem kryesor që janë kapacitetet administrative dhe mungesa e fuqive thelbësore. 40 Multi-annual Indicative Planning Document 44

56 Cështjet financiare që lidhen me të ardhurat dhe shpenzimet e bashkive dhe pasuritë bashkiake mbeten ende të pazgjidhura. Ekziston nevoja e harmonizimit të legjislacionit për vetëqeverisjen lokale me ligjet sektoriale si dhe zgjerimi i kapaciteteve bashkiake për të tërhequr investimet Serbia Decentralizimi është një ceshtje e rëndësishme e Partneritetit Europian me Serbinë. Ja vlen të përmendet që provinca autonome e Vojvodinës ka një status të autonomisë financiare dhe administrative. Një status i ngjashëm i është akorduar Provincës autonome të Kosovës dhe Metohisë: sipas Kushtetutës, Kosova dhe Metohija janë pjesë e Republikës së Serbisë. Kosova dhe Metohia janë aktualisht nën administrimin ndërkombëtar dhe ka një status qe aktualisht është ndërkombtarisht i kontestueshëm. Si rezultat i ngjarjeve që pasuan shpërbërjen e Jugosllavisë dhe vecanërisht deklarata e pavarësisë së Kosovës, decentralizimi dhe ri-organizimi territorial i arkitekturës së qeverisjes u bë një nga cështjet më të diskutuara në vend. Treguesit bazë të decentralizimit fiskal Pjesa që zënë të ardhurat (ose shpenzimet) vendore publike në PBB e vendit është treguesi më domethënës i decentralizimit fiskal, sepse shpreh madhësinë e sektorit të qeverive vendore në raport me gjithë aktivitetin ekonomik të një vendi. Treguesi i dytë më i rëndësishëm i decentralizimit fiskal është pjesa që zënë të ardhurat (ose shpenzimet) vendore publike në të ardhurat (ose shpenzimet) e konsoliduara publike të Qeverisë Qendrore. Ky tregues shpreh vendin që zë qeverisja vendore në strukturën e përgjithshme qeverisëse të një vendi. Që këta tregues të kenë perspektivë krahasuese, na duhet gjithashtu të dimë se sa i madh është sektori i përgjithshëm publik në raport me PBB-në, si dhe diçka në lidhje me atë se cilat shërbime publike janë në përgjegjësinë e qeverive vendore. shërbimet që ofrohen nga qeverisja vendore sipas dispozitave ligjore nuk janë të njëjta në të gjitha vendet. Për shembull, në vendet e shënjuara me yll, bashkitë mbulojnë edhe pagat e mësuesve. Në vende të tjera, si Kosova, njësitë vendore janë përgjegjëse edhe për pagat e mjekëve të shërbimit shëndetësor parësor. Gjithsesi, njësitë vendore në Shqipëri marrin më pak fonde se homologet e tyre në Bosnje-Hercegovinë, Slloveni, Turqi, Serbi, Mali i Zi dhe Kroaci, pavarësisht faktit se kryejnë të njëjtat funksione bazë. Tabela 2.2: Funksionet e Qeverive vendore të nivelit të parë në Sektorin Social Burimi: NALAS,

57 Figura 2.5 më poshtë shpreh të ardhurat e pushtetit vendor si përqindje e të ardhurave totale publike dhe PBB-së për të gjithë anëtarët e grupit; po ashtu edhe mesataren për vendet e BE, për vitin Figura 2.5: Të ardhurat e pushtetit vendor si % e PPB-së dhe totalit të të ardhurave publike në 2013: Shqipëria në krahasim me vendet e tjera në rajon Burimi: USAID, 2015 Në Shqipëri, qeveritë lokale marrin të ardhurat më të ulëta, qoftë si pjesë e PBB-së, ashtu edhe si pjesë e të ardhurave totale publike, sesa të gjithë vendet e tjera të rajonit. Më e rëndësishmja që mund të shihet nga grafiku ështe se mesatarisht qeveritë vendore në Bashkimin Evropian luajnë një rol shumë më thelbësor në sektorët e tyre publikë përkatës krahasuar me atë të qeverive vendore brënda grupit të NALAS. Kështu, është e drejtë të thuhet se në pjesën më të madhe të vendeve te Evropës Jug-Lindore decentralizimi është ende një proces në vazhdim. Ndërkohë shohim që Shqipëria renditet e fundit me një kontribut prej vetëm 2.2% në PBB. 2.6 Nevoja për reformë territoriale Shumica e studimeve dhe analizave për qeverisjen vendore në Shqipëri pas viti 2000, evidentojnë fragmentimin e madh të territorit dhe numrin shumë të madh të NJQV-ve, që kanë popullsi shumë të vogël dhe burime dhe kapacitete shumë të ulta. Fragmentimi i territorit si dhe njësitë e vogla të qeverisjes vendore renditen ndër arsyet kryesore të inefiçencës së lartë në kryerjen e shërbimeve publike në nivel vendor dhe mos arritjen e objektivave të reformës së 46

58 decentralizimit nga pjesa më e madhe e njësive të qeverisjes vendore në Shqipëri 41. Nisur edhe nga evidenca e shumë raporteve dhe studimeve, në vend u pa e nevojshme një riorganizim administrativ dhe territorial i vendit tonë. Gjithashtu partnerët kryesorë ndërkombëtarë të Shqipërisë kanë rekomanduar kryerjen e reformës administrativo-territoriale. Nevoja për reformën territoriale është një temë që diskutohet prej vitesh në Shqipëri, duke marrë pikënisjen nga fragmentarizimi i skajshëm i territorit të vendit, çka ka dëmtuar potencialin e zhvillimit të komuniteteve, në kushtet e mundësisë së cunguar për mobilizimin e të ardhurave dhe ofrimit të shërbimeve për qytetarët. Argumentimi i nevojës së riorganizimit administrativo-territorial përcaktohet nga disa faktorë kryesorë që kanë ndikuar në domodoshmërinë e kryerjes së reformës adminstrativo - territoriale 42 : Ndryshimet demografike të dekadës së fundit kanë sjellë ndryshime drastike në madhësinë e NJQV-ve. Në dhjetë njëmbëdhjetë vitet që pasuan paketën e reformave të decentralizimit të ndërmara në vitin 2000, një sërë ndryshimesh demografike, sociale dhe ekonomike kanë ndodhur ne vend. Harta demografike e Shqiperisë ka dryshuar si rezultat i lëvizjeve migruese të njerëzve brenda dhe jashtë vendit Niveli i lartë i fragmentimit të NJQV-ve ka penguar thellimin e mëtejshëm të decentralizimit, si rezultat i mungesës së kapaciteteve dhe pamundësisë për të ofruar shërbime me eficiencë të lartë. Mesatarisht NJQV-të në Shqipëri shpenzojnë 27% të buxhetit të tyre për investime kapitale dhe 37% për pagat e punonjësve. Këto shifra në nivel agregat përkeqësohen sipas ndarjes së njësive në kategorizime më të detajuara. 40 NJQV shpenzojnë mbi 80% të buxhetit të tyre vetëm për pagat e punonjësve, ndërsa 230 NJQV (63% e NJQV-ve dhe që përfaqësojnë 34% të popullsisë së vendit) shpenzojnë mbi 60% të buxhetit të tyre për pagat e punonjëve. Niveli i lartë i fragmentimit të NJQV -ve ka bërë që edhe demokratizimi i qeverisjes, që ishte objektivi kryesor i ndarjes territoriale të vitit 2000, të mos rezultojë i suksesshëm. Si rezultat i reformës administrativo-territoriale të vitit 2000, Shqipëria rezultoi me 373 NJQV, të cilat kanë mesatarisht një popullsi prej banorësh. Procesi i decentralizimit të qeverisjes gjithashtu ka bërë hapa mbrapa. Ai ka rezultuar asimetrik në nivel vendor duke krijuar pabarazi mes NJQV-ve në ofrimin e shërbimeve për qytetarët; Gjatë viteve të fundit është rritur pesha e shpenzimeve administrative në nivel vendor, po ashtu si edhe vlera absolute, pavarësisht rënies së shpenzimeve në përgjithësi. Njësitë më të vogla vendore kanë tendencën të kenë buxhete të dominuara nga shpenzimet e personelit; Një numër i madh njësish vendore nuk mbledhin asnjë të ardhur të vetën dhe nuk ofrojnë shërbime për qytetarët e tyre. Fragmentimi i NJQV-ve ka sjellë dhe fragmentimin e shërbimeve publike (transporti publik, ujësjellësit, trajtimi i mbetjeve urbane, etj.), kryesisht si rezultat i potencialit të ulët të NJQV-ve për të gjeneruar të ardhura dhe kryer investime; Relacion për projektligjin Për ndarjen Administrativo-territoriale të njësive të Qeverisjes vendore në Republikën e Shqipërisë 47

59 Fragmentimi i NJQV-ve i pasuar edhe nga procesi i lënë përgjysmë i decentralizimit ka krijuar një sërë pabarazish të ndjeshme mes NJQV-ve, të cilat pavarësisht disa përpjekjeve për t u adresuar nëpërmjet granteve kanë nevojë të zgjidhen përfundimisht; Nevoja për konsolidim të komunave/bashkive për të garantuar efiçiencë në shërbime, legjitimitet dhe demokratizim më të madh organeve të qeverisjes vendore. Procesi i kryerjes së reformës administrativo-territoriale u bazua në disa faza që ishin: ngritja e strukturave përkatëse; analiza dhe studime të situatës së qeverisjes vendore, konsultimi dhe miratimi i kritereve teknike ku do të bazohej ndarja e re territoriale, hartimi dhe miratimi i 5 varianteve të ndarjes territoriale dhe miratimi i variantit përfundimtar. Procesi i reformës administrativo-territoriale, ju ngarkua Ministrit të Shtetit për Çështjet Vendore si dhe Komisionit të Posaçëm Parlamentar për Reformën Administrativo-Territoriale të krijuar në janar 2014, si struktura vendimarrëse në procesin e reformës. Ministri i Shtetit për Çështjet Vendore në fillim të muajit tetor 2013, ngriti grupin e ekspertëve vendas dhe të huaj si dhe sekretariatin teknik të reformës 43. I gjithë procesi dhe strukturat u mbështetën nga asistenca teknike dhe financiare e projektit STAR, financuar nga qeveria e Shteteve të Bashkuara, qeveria suedeze, qeveria zviceriane, qeveria italiane, Organizata për Zhvillim e Kombeve të Bashkuara (PNUD) si dhe Këshilli i Evropës, OSBE, Ambasada e Mbretërisë së Vendeve të Ulta, Ambasada Austriake, etj. Më 31 korrik 2014, Kuvendi i Shqipërisë miratoi ligjin 115/2014 Për ndarjen administrativo-territoriale të njësive të qeverisjes vendore në Republikën e Shqipërisë. Shqipëria tashmë ka një hartë të re territoriale, duke reduktuar 6 herë numrin e njësive të qeverisjes vendore të nivelit parë, nga 373 njësi vendore në vetëm 61 bashki. Hapa të tjerë të ndërmarrë pas miratimit të reformës Administrative Territoriale Në Shqipëri njësitë vendore kanë hyrë në një fazë të re zhvillimi. Një sërë reformash kombëtare synojnë t i transformojnë ato në qëndra të zhvillimit politik, ekonomik, dhe social. Riorganizimi i territorit nuk mund të plotësonte objektivat e kërkuara nëse nuk shoqërohej me Reformën e Decentralizimit, dmth nëse nuk u jepen përgjegjësitë e plota dhe burimet e duhura financiare. Gjithashtu, konfigurimi i ri i ndarjes administrative territoriale të vendit, mbi bazën e të cilit u zgjodhën njësitë e reja të vetëqeverisjes vendore, kërkonte domosdoshmërisht edhe miratimin e një ligji të ri për qeverisjen vendore në Shqipëri. Pas miratimit të Reformës Territoriale, dy hapa të tjerë të rëndësishëm ishin miratimi i Strategjisë së Decentralizimit në korrik 2015, si dhe Ligji Nr. 139/2015 Për Vetëqeverisjen Vendore. Qëllimi kryesor i Strategjisë së Decentralizimit është fuqizimi i qeverisjes vendore dhe i procesit të decentralizimit me qëllim që të sigurohet një efikasitet më i lartë i vetë qeverisë vendore

60 Figura 2.6: Kuadri i politikave strategjike të SKNDQV Burimi: SKNDQV Ligji Nr. 139/2015 Për Vetëqeverisjen Vendore rregullon organizimin dhe funksionimin e njësive të vetëqeverisjes vendore në Republikën e Shqipërisë, si dhe përcakton funksionet, kompetencat, të drejtat dhe detyrat e tyre e të organeve përkatëse. Synimi i përgjithshëm i ligjit është arritja e një sistemi që performon dhe siguron shërbime sa më efektivisht e mundura për qytetarët dhe komunitetet. Në nga kapitujt me të rëndësishëm në Ligjin për Vetëqeverisjen Vendore është ai i funksioneve. Në ligjin Nr. 139/2015, Funksionet klasifikohen në dy kategori, Në Funksione (të vetat) dhe Funksione Të Deleguara, krahasuar me tre kategoritë që karakterizojnë ligjin e mëparshëm. Në lidhje me Funksionet për Ligji për Vetëqeverisjen Vendore sjell tre ndryshime të rëndësishme, ose përndryshe, nëse mund të themi, tre risi kur krahasohet me ligjin e mëparshëm. Në ndryshim me ligjin e mëparshëm, në këtë ligj janë hequr Funksionet e përbashkëta. Heqja e tyre ka eliminuar një pjese të konfuzioneve në ndarjen e kompetencave dhe kostove përkatëse. Janë shtuar si Funksione të njësive vendore një numër i konsiderueshëm përgjegjësish të reja, të cilat tashmë shikohen në ligj si funksione të veta të njësive të qeverisjes vendore. Këto funksione të reja plotësojnë kuadrin e autoritetit vendor me përgjegjësitë e nevojshme për të planifikuar dhe realizuar një zhvillim të qëndrueshëm dhe gjithësektorial në nivelin vendor Strategjia Kombëtare Ndërsektoriale për Decentralizimin dhe Qeverisjen Vendore Manual për Zyrtaret e Njësive të Qeverisjes Vendore, ( 49

61 KAPITULLI III ECURIA E DECENTRALIZIMIT FISKAL NË QARKUN SHKODËR Rast studimor Bashkia Shkodër 3.1 Përshkrim i shkurtër i Qarkut të Shkodrës Qarku i Shkodrës shtrihet në veri të Shqipërisë, me një sipërfaqe totale prej 3,562 km2 dhe popullsi prej banorësh. Në nivel pozicionimi strategjik, Qarku Shkodër paraqet mjaft interes për shkak të fqinjësisë ndërkufitare me Malin e Zi, si pika më e afërt e transitit drejt Ballkanit Verior në rrugë tokësore dhe hekurudhore. Kjo e fundit, si e vetmja linje hekurudhore ndërkufitare që ka sot Shqipëria, përbën një potencial në rritje, për zhvillimin ekonomik si pasojë e rritjes së aksesueshmërisë së rajonit. Po ashtu, projekti për të konsoliduar rrjetin rrugor ekzistues në një korridor të rëndësishëm ndërkombëtar Adriatiko-Jonian, i njohur ndryshe si Korridori i Kaltër, parashikon se roli që do të ketë Qarku Shkodër në zhvillimin ekonomik kombëtar, do të jetë gjithmonë e më i rëndësishëm. Studimi Pabarazitë Rajonale në Shqipëri ka vlerësuar rreth 50 indikatorë socioekonomik, hapësinorë, financiarë dhe demografikë, mbi të cilat ka ndërtuar modelin e vlerësimit të pabarazive ndërmjet rajoneve (Qarqeve) në Shqipëri. Sipas këtij studimi, për sa i përket tipologjisë hapësinore, Qarku Shkodër ka pozicionim mesatar në raport me qarqet e tjera, duke nënkuptuar aksesueshmëri të ulët, por në përmirësim, dhe duke theksuar diferencat në akses mes qendrave urbane dhe vendbanimeve më të shpërndara në pjesë me relieve më të vështira në këtë qark. Po ashtu, për sa i përket aspekteve të tjera që kanë të bëjnë me zhvillimin rajonal, Qarku Shkodër renditet i katërti sipas indeksit të Zhvillimit Rajonal. Megjithatë, pavarësisht disa prej treguesve ekonomikë krahasimisht të lartë, si Prodhimi i Brendshëm Bruto për frymë (PBB/frymë) 2321 euro/frymë, sipas të cilit Qarku Shkodër renditet përsëri i katërti në Shqipëri, tregues të tjerë të mirëqenies ekonomike, si përqindja e lartë e papunësisë afatgjatë, varësia nga asistenca sociale, si dhe zvogëlimi i numrit të popullsisë si pasojë e lëvizjeve mekanike, kërkojnë analiza dhe reflektime më të thelluara në lidhje me çështjet e zhvillimit rajonal brenda Qarkut Shkodër 46. Sipas ndarjes administrative të vitit 2000, Qarku Shkodër përbëhej nga 3 rrethe: - rrethi i Malësisë së Madhe (6 njësi, qendër Koplik) - rrethi i Pukës (10 njësi, qendër Pukë) - rrethi i Shkodrës (17 njësi, qendër Shkodër). Popullsia e qarkut të Shkodrës ishte 215,347 banorë në vitin 2011, ndër të cilët 77% (166,050 banorë) jetojnë në rrethin e Shkdorës dhe 36% në qytetin e Shkodrës. Dy njësitë e tjera më të mëdha pas bashkisë Shkodër janë Komunat Rrethinat (21 mijë banorë) dhe Bushat (14 mijë banorë). Dy bashkitë e tjera qendër rrethi Koplik dhe Pukë kanë popullsi mjaft të vogël (më pak se 4,000 banorë); ndërkohë që bashkia e dytë më e madhe e zonës është Vau i Dejës, me pak mbi 8 mijë banorë. Popullsia e Qarkut Shkodër përbën rreth 32,4% të popullsisë së vendit, 46 Skenar zhvillimi Shkodër(2015) 50

62 referuar të dhënave të Census-it 2011 dhe popullsia mesatare për njësi të qeverisjes vendore në këtë qark rezulton 25,840 banorë/njqv, ose tre herë më e lartë se mesatarja kombëtare prej 8,016banorë/NJQV. 47 Figura 3.1: Klasifikimi i NJQV-ve të qarkut Shkodër sipas numrit të popullsisë krahasuar me shifrat në nivel vendi Burimi: Dendësia mesatare e popullsisë është 147 banorë/km², krahasuar me 97.4 banorë/km² në rang vendi. Dendësinë më të madhe e ka natyrisht Shkodra, me mbi 2,400 banorë për km²; por dendësi të lartë kanë edhe qendra si Rrethinat (487 banorë/km²) dhe Kopliku (285 banorë/km²). Megjithatë, gjysma e njësive të qarkut kanë dendësi më të ulët se 47 banorë/km². Qeverisja vendore luan një rol jo pak të rëndësishëm në zhvillimin ekonomik lokal. Më poshtë do të hedhim një vështrim mbi të dhënat për Prodhimin e Brendshëm bruto (PBB) për Qarkun e Shkodrës. Prodhimi i Brendshëm Bruto Pesha specifike e rajonit të Shkodrës ndaj PBB-së kombëtare në vitin 2011 është 6.07%, ndërsa sipas të dhënave të popullsisë së censusit 2011, PBB për frymë në këtë qark është 20% më e ulët se mesatarja kombëtare, me 2,583 EUR për banor

63 Figura 3.2: Pesha specifike e rajoneve ndaj PBB-së Burimi: Po të shohim strukturën e PBB-së për qarkun e Shkodrës, vërejmë se sektori i bujqësisë dominon strukturën e PBB lokale, me peshë specifike prej 26% në vitin 2011, e ndjekur nga sektori i shërbimeve përfshirë tregtinë, hotelet, transportin dhe telekomunikacionin (23%), dhe sektori financiar e i pronave (19%). Industria dhe ndërtimi sjellin më pak se 20% të vlerës së shtuar bruto në këtë qark. Figura 3.3: Struktura e PBB-së për Qarkun Shkodër Burimi: INSTAT 52

64 3.2 Përformanca financiare dhe fiskale e NJQV-ve në qarkun Shkodër Më poshtë jepet një analizë krahasimore mes NJQV-ve të qarkut Shkodër duke evidentuar performancën e tyre financiare dhe fiskale 48. Pesha e njësive të qarkut Shkodër në totalin e shpenzimeve vendore është rreth 6.5% mesatarisht në pesë vitet Shpenzimet operative zënë rreth 61% të shpenzimeve totale në Qarkun e Shkodrës në vitet , por pesha specifike e tyre është rritur në 70% në vitin Ndër këto, shpenzimet për personelin janë në nivelin e 30% të shpenzimeve totale të NJQV-ve të qarkut. Në nivel kombëtar, shpenzimet për personel në qarkun e Shkodrës zënë rreth 7% të shpenzimeve për paga dhe sigurime, ose 2% të shpenzimeve gjithsej. Vetëm Bashkia e Shkodrës zë një peshë prej 46% në shpenzimet totale vendore të njësive të nivelit të parë në vitin 2011 dhe 39% të shpenzimeve kapitale; ndërsa në vitin 2012 përkatësisht 41% dhe 27%. Shpenzimet kapitale zënë rreth 36% në strukturën totale (25% në 2012). Ky raport është më i lartë se mesatarja kombëtare prej 34% në 5 vite por disi më i ulët se mesatara kombëtare 26% në vitin Mbas Shkodrës, njësitë me buxhete më të mëdha janë Bushati; Rrethinat, Velipoja, të cilat së bashku përbëjnë rreth 56% të shpenzimeve vendore; 50% të buxhetit për pagat dhe për investime (viti 2012). Figura3.4 Shpenzimet Kapitale në raport me Shpenzimet Operative në NJQV-të e Qarkut Shkodër Burimi: Sektori i shërbimeve publike (që përfshin shërbimet e pastrimit e të ngjashme) zë pjesën dërrmuese të shpenzimeve, me rreth 52% të shpenzimeve, i ndjekur nga sektori i transportit (që përfshin infrastrukturën rrugore dhe mirëmbajtjen e saj) me rreth 28% mesatarisht

65 Figura 3.5: Shpenzimet sipas sektorëve (funksioneve) në NJQV-të e Qarkut Shkodër Burimi: Të ardhurat e NJQV-ve të Qarkut Shkodër kanë pësuar një ulje drastike në 1.9% të totalit të njësive vendore në Shqipëri, nga 8.4% në vitin Nga viti 2008 të ardhurat e njësive të qarkut SHkodër kanë pasur rënie të vazhdueshme. Figura3.6: Të ardhurat e NJQV-ve të Qarkut Shkodër kundrejt totalit të të ardhurave vendore në Shqipëri Burimi: Edhe të ardhurat nga burimet e veta kanë rënie të vazhdueshme në njësitë e Qarkut Shkodër, si në vlerë absolute ashtu edhe si peshë specifike në strukturën totale të të ardhurave (56% në vitet dhe 67% në 2012), ndërkohë që transferta e pakushtëzuar është ulur (lehtë në vlerë. Transfertat e kushtëzuara kanë ruajtur pak a shumë vlerën (rritje në vitet dhe më tej ulje e lehtë), por kanë rënie në peshë specifike. 54

66 Figura3.7: Përbërja e të ardhurave të NJQV-ve në Qarkun e Shkodrës Burimi: Varësia financiare nga transfertat ndërqeveritare bën që planifikimi i investimeve kapitale rezulton të jetë subjekt dhe i kushtëzuar pothuajse tërësisht nga vendimet e qeverisë qendrore. Ndërkohë, të ardhurat vendore kanë përfaqësuar mesatarisht rreth 21.6% ndaj totalit të të ardhurave të Bashkisë Shkodër gjatë periudhës së konsideruar. Në ndarjen sipas njësive të qeverisjes vendore përbërëse, kontribuesi kryesor në ecurinë e përgjithshme të të ardhurave është ish-bashkia Shkodër e cila përfaqësoi mesatarisht 62.8% ndaj totalit të të ardhurave në pesë vitet në analizë. Ndër komunat pjesë e Bashkisë Shkodër, evidentohet kontributi i rëndësishëm i njësive Rrethinat, Velipojë, Postribë dhe Gur i zi në performancën e të ardhurave totale. Në terma kumulativë këto katër komuna vlerësohet të kenë përfaqësuar mesatarisht rreth 22.7% të të ardhurave totale të Bashkisë së re Shkodër përgjatë periudhës

67 Figura 3.8: Kontributi i njësive administrative në ecurinë e të ardhurave totale Burimi: Bashkia Shkodër Figura 3.9: Kontributi sipas burimit në të ardhurat totale Burimi: Bashkia Shkodër Grafiku më sipër tregon për një varësi të lartë financiare të njësisë së qeverisjes vendore nga burimet ndërqeveritare dhe në veçanti transferta e kushtëzuar. Varësia financiare bën që projektet për investime kapitale të jenë subjekt pothuajse tërësisht i vendimeve të qeverisë qendrore. Përdorimi i instrumentit të huasë bankare mund të jetë një mënyrë për të rritur autonominë financiare dhe për të realizuar investime kapitale por, kosto në terma interesash dhe mundësia e 56

68 ri-pagimit të kryegjësë nuk duhet të rëndojnë planet e ardhshme për investime kapitale të njësisë së qeverisjes vendore. Për periudhën , të ardhurat ndërqeveritare përfaqësuan mesatarisht 76.1% ndaj totalit të të ardhurave. Në dy vitet në vijim, pesha e tyre ndaj totalit u rrit në nivelin 82.1%, si pasojë e rritjes së të ardhurave në trajtën e transfertës së kushtëzuar (vlera më e lartë në vitin 2014). Pas rënies vjetore të shënuar në vitin 2013, të ardhurat ndërqeveritare vijuan të shtohen me ritme më të shpejta edhe në vitin Kjo kategori të ardhurash filloi të ngushtohet nga viti 2011 me rreth 10.9% në terma vjetorë në vitin 2011 dhe me rreth 16% në vitin Viti, 2013, shënon reduktimin në vlerën më të madhë në 5 vitet e analizuara me rreth 25.5% si rezultat i reduktimit të të ardhurave në trajtën e transfertës së kushtëzuar, të pa kushtëzuar dhe nga taksat e ndara. Kështu niveli it ë ardhurave ndërqeveritare rezultoi të jetë rreth 2.1 miliard lekë në vitin 2014, më një rritje rreth 80.6% krahasuar nga një vit më parë. Sipas elementëve përbërës së të ardhurave nga transfertat ndërqeveritare, peshën kryesore e zënë të ardhurat nga transferta e kushtëzuar (mesatarja e 5 viteve është 51.9%), pesha e së cilës ndaj totalit të të ardhurave ndërqeveritare rezulton të ketë pësuar rritje përgjatë 5 viteve në analizë. Mesatarisht në pesë vitet e fundit, 54.7% e transfertës së kushtëzuar vjen nga Ministria e Mirëqenies Sociale dhe Rinisë në trajtën e transfertës për buxhetet familjare dhe individët në nevojë. Të ardhurat nga transferta e pakushtëzuar përfaqësuan mesatarisht rreth 45.3% të të ardhurave ndërqeveritare gjatë pesë viteve në analizë. Të ardhurat nga taksat e ndara rezultojnë në një nivel më të ulët ndaj totalit të të ardhurave ndërqeveritare krahasuar me nivelin e transfertës së kushtëzuar dhe asaj të pakushtëzuar. Me Kuvendi I Shqipërisë miratoi ligjin nr. 115/2014 Për ndarjen administrativoterritoriale të njësive të qeverisjes vendore në Republikën e Shqipërisë. Ky ligj është hartuar në kuadër të Reformës Territoriale dhe Administrative të ndërmarrë nga Qeveria e Shqipërisë në vitin Sipas këtij Ligji, Qarku Shkodër do të ketë 5 Njësi të Qeverisjes Vendore, dhe përkatësisht: -Malësi e Madhe: që do të përfshijë njësitë Gruemirë, Kastrat, Koplik, Qendër, Kelmend, Shkrel -Shkodër: që do të përfshijë njësitë Shkodër, Ana e Malit, Bërdicë, Dajç, Guri I Zi, Postribë, Pult, Rrethina, Shalë, Shosh, Velipojë -Vau i Dejës: që do të përfshijë njësitë Vau i Dejës, Vig Mnelë, Bushat, Hajmel, Temal, Shllak -Pukë: Që do të përfshijë njësitë Pukë, Gjegjan, Rrapë, Qelez, Qerret - Fushë Arrëz; që do të përfshijë njësitë Fushë Arrëz, Iballë, Qafë Mali, Fierzë, Blerim. 57

69 BASHKIA SHKODËR Bashkia Shkodër shtrihet në pjesën Veriore të territorit të Republikës së Shqipërisë. Me ndarjen e re Territoriale dhe Administrative ka një pozicion të tillë që mbulon edhe zonën detare dhe bujqësore në jug të saj, gjithashtu edhe zonën më malore të Shqipërisë në veri. Ndërsa në pjesën perëndimore kufizohet nga, Liqeni i Shkodrës, i cili ka një rëndësi mjaft të madhe kombëtare dhe ndër-kutare në marrëdhënie me Malin e Zi. Bashkia Shkodër karakterizohet nga një shumëllojshmëri aktivitetesh ekonomike ku mund të gjejmë elementë të industrisë, energjisë, zonave turistike dhe ekonomike, hidrocentraleve dhe mineraleve. Pas reformës territoriale Bashkia Shkodër përfshin një territor rreth 50 herë më të madh, me një sipërfaqe prej km2, dhe një popullsi dy herë më e madhe prej rreth 204,000 banorë të regjistruar. Bashkia e re e Shkodrës ka në përbërjen e saj 11 njësi administrative: Shkodër, Ana e Malit, Bërdicë, Dajç, Guri i Zi, Postribë, Pult, Rrethinat, Shalë, Shosh, Velipojë. Ajo ka nën administrimin e saj një qytet dhe 93 fshatra. Tabela: 3.1: Bashkia e re Shkodër Bashkia Qendra e Njësitë Bashkisë Adm. Shkodër Ana E Malit Bërdicë Qytetet dhe Fshatrat në përbërje: Qyteti Shkodër Fshatrat; Oblikë, Babot, Muriqan, Shtuf, Dramosh, Oblikë e siperme, Obot, Vallas, Velinaj, Vidhgar Fshatrat; Bërdice e Madhe, Bërdice e mesme, Bërdice e siperme, Trush, Beltoje, Mali Hebaj Dajç Fshatrat; Dajç, Samrisht i Ri, Samrisht i Siperm, Belaj, Mali i Gjymtit, Pentar, Rrushkull, Mushan, Darragjat, Suka-Dajç, Shirq Postribë Fshatrat; Mes, Dragoç, Boks, Kullaj, Myselim, Drisht, Ura e shtrenjtë, Domen, Shakotë, Prekal, Vilëz Guri I Zi Fshatrat; Guri i Zi, Juban, Ganjollë, Kuç, Rrencë, Vukatanë, Gajtan, Rragam, Sheldi, Mazrek, Shpor Qyteti Pult Fshatrat; Pog, Kir, Gjuraj, Plan, Xhan, Bruçaj, Mgull Rrethina Fshatrat; Dobraç, Grudë e Re, Shtoj i Ri, Guci e Re, SHKODËR SHKODËR Shtoj i vjeter, Zues, Golem, Hot i Ri, Bleran, Bardhaj Shalë Fshatrat; Breg-Lumi, Abat, Nicaj-Shale, Lekaj, Vuksanaj, Pecaj, Theth, Nderlysaj, Gimaj, Nënmavriq, Lotaj Shosh Fshatrat; Ndrejaj, Nikaj-Shosh, Palaj, Pepsumaj, Brashtë Velipojë Fshatrat; Velipojë, Pulaj, Luarzë, Baks-Rrjoll, Gomsiqe, Baks i ri, Pulaj, Reç i Ri, Ças, Mali Kolaj Burimi: Faqja zyrtare e Bashkisë Shkodër 58

70 3.3 Analiza e të ardhurave për Bashkinë Shkodër para ndarjes së re territoriale ( ) Pas vitit 2000 edhe Bashkia e Shkodrës, ashtu si çdo Nj.Q.V tjetër në Shqipëri, mori kompetenca e përgjegjësi të reja përsa i përket burimit të të ardhurave dhe mënyrës së shpenzimit të tyre. Burimet e financimit të qeverisjes vendore përbehen nga: 1. Të ardhurat e veta - Taksat vendore, Tarifat, Të ardhura jo tatimore (të tjera, institucione në varesi të Bashkisë), Huatë. 2. Të ardhurat nga burime kombëtare, që ndahen në: - Transferta të pakushtezura - Transferta të kushtezuara. Në praktikë ndryshimet më të rëndësishme filluan pas vitit 2005 dhe kryesisht nga viti 2006 kur bëhet edhe transferimi final i taksave dhe tarifave vendore me Ligjin Për Sistemin e taksave vendore. Që nga ky vit që mund të quhet edhe si pikë infleksioni me të kaluarën, të ardhurat nga taksat dhe tarifat vendore kanë pasur luhatje duke alternuar rritjet dhe rëniet, dhe duke arritur pikun në vitin 2008 dhe duke rënë përsëri në vitin 2009 e riforcuar në vitin 2010 dhe Në total nga viti 2001 rritja në të ardhurat e veta deri në 2014 është me +60%. Grafikisht këto luhatje paraqiten si më poshtë: Figura 3.10 : Të ardhurat sipas llojeve në vite /000lekë Burimi: Bashkia Shkodër Llojet e taksave më ndikuese Nëse i referohemi llojit të taksave (Figura 3.11) të cilat kanë pasur një ndikim të dukshëm në rritjen e të ardhurave lokale, efekti i taksës së ndikimit në infrastrukturë (totalisht vendore) për vitin 2008 bie në sy: milionë lekë krahasuar me vitin 2007 me vetëm milionë lekë, pra pothuajse trefishuar. Në të kundërt, në 2009, të ardhurat nga kjo taksë pothuajse janë 59

71 përgjysmuar (86.7 milionë lekë në 2009). Kjo ka ardhur si pasojë e maturimit të tregut nga kërkesat e mëdha të vitit 2008 por edhe nga pritja për aprovimin e planit rregullues të qytetit. Kjo e ardhur është e rëndësishme pasi 97% e mbledhur prej saj i kalon bashkisë. Po ashtu, të ardhurat nga legalizimet, nuk u realizuan sa pritshmëritë por vetëm në 58% të tyre. Edhe taksat e tarifat familjare kanë ardhur në rritje pas viti 2006: në 2007 realizoheshin vetëm 58% e planit krahasuar me vitin 2010 kur u realizuan 91% e tyre. Kjo ka ardhur si pasojë e zgjerimit të mëtejshëm të bazës së taksapaguesve. Për vitin 2010, të ardhurat nga biznesi zënë pjesën më të madhe të të ardhurave të veta, me rreth 55% dhe shtuar kësaj tarifat e taksat familjare zënë 70% të të ardhurave totale vendore. Në vitin 2014 të ardhurat e realizuara nga biznesi zënë rreth 54% të të ardhurave të veta të bashkise, ndërsa duke përfshirë edhe taksën e ndikimit në infrastrukturë, zënë 60% të të ardhurave të veta. Për këtë arsye është e rendesishme për vijueshmërinë e mbarë të buxhetit të Bashkisë Shkodër dhënia e rëndësisë se duhur dhe trajtimit në mënyrë të veçantë të këtyre të ardhurave dhe kushteve për mbarëvajtjen dhe vjeljen e tyre. Të ardhurat nga taksat dhe tarifat familjare kanë rezultuar me rritje konstante të arkëtimeve falë rritjes së vazhdueshme të përformancës së punës të Nd/Ujësjellës Kanalizime në rolin e agjentit tatimor, si dhe falë mbështetjes nga ana e bashkisë nëpermjet sensibilizimit të institucioneve me punonjës buxhetorë dhe bllokimit të shërbimeve të bashkisë për debitorët. Figura 3.11: Të ardhurat nga taksat e Bashkisë Shkodër pas vitit 2006/000 lekë Burimi: Bashkia Shkodër Të ardhurat nga tarifat Të ardhurat nga tarifat vendore, edhe pse në vlerë në lek kanë pasur rritje, kundrejt planifikimeve kanë pësuar rënie në realizueshmëri: nga 93% në 2007 në 79% në 2010 dhe kjo mund të jetë shenjë se mund të përmirësohet diçka. Pas taksave, të ardhurat nga tarifat janë zëri më i rëndësishëm në të ardhurat e Bashkisë Shkodër për periudhën pas-decentralizimit. 60

72 Figura 3.11 : Të ardhurat nga tarifat /000 lekë Burimi: Bashkia Shkodër Të ardhurat nga tarifat e pastrimit, ndriçimit dhe gjelbërimit zënë 20 % në të ardhurat totale të Bashkisë Shkodër. Për vitin 2010 secila prej tyre u realizua mbi parashikimin, tregues ky i administrimit të mirë të të ardhurave. Tarifa e legalizimit dhe urbanizimit ka filluar të merret si e ardhur që nga viti 2009 nga ALUIZNI 49. Kjo tarifë në vitin 2010 u realizua në masën 8,9 milionë lekë (nga 40 milionë lekë plani), duke ndikuar në 65 % të mos realizimit të planit total të të ardhurave. Me planifikimin për vitin 2011 në vlerën 50 milionë lekë u mbajt parasysh edhe diferenca e paralizuar nga viti 2010, e cila mund të realizohet mbi bazën e objekteve të proces legalizimit. Realizimi i taksave dhe tarifave familjare nga viti në vit ka ardhur gjithnjë në rritje. Në vitin 2007 realizimi me planin ka qënë në masën 54%, në vitin 2008 në masën 50%, në vitin 2009 në masën 64%, dhe në vitin 2010 realizimi me planin ka qënë 110%. Kjo rritje e madhe ka ardhur si rezultat i zgjerimit të bazës së taksapaguesve, sensibilizimit të masës, si dhe nga shtimi dhe përmirësimi i parametrave të kontrollit dhe mbikqyrjes së dinamikës së pagesave. Edhe planifikimi i vitit 2011 synon lart, me një rritje 24% në raport me realizimin, dhe 35% në raport me planin e vitit Për vitin 2014 Të ardhurat nga tarifat zënë 40% të të ardhurave të veta. Në të ardhurat e vitit 2014 kanë pasur ndikim faktorë të ndryshëm, si rritja e sensibilitetit të biznesit për përfshirjen në skemën e tatimpaguesve të rregullt, rritja e ndërgjegjësimit në njohjen dhe zbatimin e ligjit, përqëndrimi i administratës së bashkisë në detyrat e veta, si dhe bashkëpunimi i mirë ndërsektorial dhe institucional brenda drejtorive të bashkisë si dhe jashtë saj me institucione të tjera të përfshira. Zërat që janë me tejkalim pozitiv realizimi dhe që ndikojnë në realizimin total të të ardhurave kryesisht tarifat e pastrimit, gjelbërimit dhe ndriçimit. Gjithashtu diferencë ka krijuar edhe tatimi i thjeshtuar i biznesit të vogël që nga Janari 2014 nuk administrohet më nga pushteti vendor por vilet nga Drejtoria Tatimore Qëndrore. Sigurimi i burimeve financiare në funksion të realizimit të misioneve të shumta të Bashkisë ndaj qytetareve të saj gjen mbeshtetje tek të ardhurat e veta, ku burimet kryesore janë taksat dhe tarifat e bizneseve dhe familjeve. 49 Agjencia e Legalizimit, Urbanizimit dhe Integrimit të Zonave/Ndërtimeve Informale 61

73 Figura 3.12: Të ardhurat sipas llojit, viti 2014 Burimi: Bashkia Shkodër Sic shihet nga grafiku i mësipërm, për vitin 2014, 54% e të ardhurave të veta përbëhen nga taksat vendore, 40% nga tarifat vendore dhe 6% janë të ardhura jotatimore Të ardhura jotatimore Faktor kryesor për realizimin e të ardhurave jotatimore janë kryesisht të ardhurat nga gjobat për kundravajtjet administrative si dhe nga kopshtet dhe çerdhet. Në vitin 2008, të ardhurat e tjera janë rritur si pasojë e të ardhurave nga Komunalja e qytetit duke marrë si shkak ndryshimet infrastrukturore të atij viti. Figura3.13: Të ardhura jotatimore /000lekë Burimi: Bashkia Shkodër 62

74 Peshë të rëndësishme në vitin 2014 patën gjobat, përveç të ardhurave nga kopshtet dhe çerdhet. Kështu policia bashkiake realizoi vetëm për vitin 2014, mbi 6.7 milionë lekë të ardhura. Ndërkohë që të ardhurat nga privatizimi dhe qeraja janë ulur ndjeshëm në krahasim me vitin Kontributi i transfertave Përveç te ardhurave te veta, Bashkia përfiton edhe transferta nga buxheti i shtetit. Po t i referohemi raportit të ardhura të veta kundrejt transfertave nga qeveria qendrore, njëkohësisht janë rritur të ardhurat e veta dhe po ashtu grantet në periudhën Kështu, transfertat për buxhetin vendor në vitin 2002, ishin 9.5 miliardë lekë ose 72% dhe për vitin 2003, 6.3 miliardë lekë ose 41.5 %, për vitin 2004, miliardë lekë ose 35.6 %, për vitin miliardë ose 37 %. Anasjelltas paraqiteshin të ardhurat nga taksat vendore të mbledhura. Kjo tregon një autonomi të rritur të bashkive dhe të komunave për të përcaktuar të ardhurat e veta vendore dhe nivelet e tyre. Kjo autonomi u jep Nj.Q.V. instrumentin e duhur për të bërë politika fiskale dhe politika zhvilluese vendore. Kjo rriti kapacitetin për të siguruar mbledhje më efikase, rriti përgjegjësinë dhe autonominë për mbledhjen e këtyre të ardhurave, mbështetur në nevojat dhe prioritetet vendore. Në vitin 2008, grantet qenë kryesisht drejtuar për investime dhe këtu mund të kuptohet raporti të ardhura më të larta, shpenzime më të larta. Por Figura tregon se nga viti në vit grantet janë reduktuar si përqindje ndaj të ardhurave dhe gjithnjë e më shumë, Bashkia po vetëfinancohet. Figura 3.14 Raporti grant-të ardhura Burimi: Bashkia Shkodër Në vitin pasardhës, në 2010 vihet re një rënie në shumën e grantit krahasuar me 2009 prej 8% dhe kundrejt totalit prej 2% dhe pastaj një rritje pas vitit 2011 deri në vitin Pra, sic shihet edhe nga grafiku, raporti grant/ të ardhura ka ardhur duke u rritur pas vitit Ky është një tregues i shkallës në ulje të decentralizimit fiskal. 63

75 Në të ardhurat e vitit 2014 kanë pasur ndikim faktorë të ndryshëm, si rritja e sensibilitetit të biznesit për përfshirjen në skemën e tatimpaguesve të rregullt, rritja e ndërgjegjësimit në njohjen dhe zbatimin e ligjit, përqëndrimi i administratës së bashkisë në detyrat e veta, si dhe bashkepunimi i mire ndërsektorial dhe institucional brenda drejtorive të bashkise si dhe jashtë saj me institucione të tjera të përfshira. Zërat që janë me tejkalim pozitiv realizimi dhe që ndikojnë në realizimin total të të ardhurave kryesisht tarifat e pastrimit, gjelbërimit dhe ndriçimit me vlerë pozitive krahasuar me vitin e kaluar mije Lekë që burojnë nga bizneset dhe nga familjet, taksa e pasurisë së paluajtshme me vlerë pozitive mije Lekë nga bizneset, si dhe të ardhurat nga debitorët e vjetër për taksën e biznesit të vogel të administruar nga bashkia me vlere mije zbusin efektet që rrjedhin nga rënia krahasuar me vitin e kaluar nga disa zëra që në vetvehte administrohen jashtë institucionit të Bashkisë Shkodër si më poshtë: Kryesisht është krijuar vështirësi në realzimin e të ardhurave buxhetore dhe është vënë re një renie e theksuar nga realizimi i vitit të mëpërparshëm te taksa e ndikimit ne infrastukture nga pezullimi me Vendim nr 1, dt të Këshillit Kombëtar të Territorit të lejeve të reja ndërtimore. Gjithashtu diferencë ka krijuar edhe tatimi i thjeshtuar i biznesit të vogël që nga Janari 2014 nuk administrohet më nga pushteti vendor por vilet nga Drejtoria Tatimore Qëndrore. Kanë ndikuar edhe taksat për automjetet e përdorura që vilet nga DRShTRr, taksa e kalimit të drejtës së pronësisë që administrohet nga ZRRPP, tarifa për legalizim dhe urbanizim që vilej nga Aluizni, zëra keto që ndikohen nga faktorë jashtë juridiksionit të pushtetit vendor. 3.4 Analiza e të ardhurave para dhe pas reformës territoriale Planifikimi dhe realizimi i të ardhurave për periudhën janar- qershor të vitit 2015 Gjatë periudhës janar- qershor të vitit 2015 cdo komunë ka planifikuar dhe administruar të ardhurat e veta, deri në momentin e shkrirjes së tyre në Bashkinë Shkodër. Pas transferimit të të drejtave tek Bashkia Qendër, lind nevoja për evidentimin e të ardhurave të realizuara në secilën Njësi Administrative (ish- Komunat), si dhe për analizimin e tyre në vazhdimësi për Bashkinë Shkodër të re. Në grafikun e mëposhtëm do të paraqitet raportimi i të ardhurave në total për periudhën Janar- Qershor krahasuar me planin 6-mujor, si dhe të ardhurat e po kësaj periudhe krahasuar me planin vjetor të secilës njësi. 64

76 Figura 3.15: Raporti i të ardhurave për 6 mujorin e parë të 2015, me planin 6 mujor dhe vjetor Burimi: Bashkia Shkodër 50 Bashkia Shkodër (qytet) për 6-mujorin e parë i ka realizuar të ardhurat në masën 109%, me 16 milion lekë më shumë se planifikimi, ku tejkalimi vjen kryesisht nga zërat e taksës së pasurisë së paluajtshme, tatim fitimit, tarifës së pastrimit, tarifës së ndricimit, tarifës së gjelbërimit dhe taksës së mjeteve të përdorura. Plani vjetor është realizuar me 55% të tij dhe mbeten 166 milion lekë për tu realizuar, kryesisht nga të ardhurat nga tatim fitimi, tarifa e pastrimit, taksa e ndikimit në infrastrukturë dhe nga tarifa e legalizimit. 51 Ndërsa në përmbledhjen e 10 ish komunave që janë shkrirë vërejmë, për 6-mujorin e parë evidentohet një mosrealizim prej 52 milion lekë. Plani vjetor është realizuar në masën 27% me një diferencë prej 157 milion lekë për tu realizuar, kryesisht nga taksa e pasurisë së paluajtshme ndërtesë, taksa e tokës bujqësore, taksa e ndikimit në infrastrukturë, tarifa e legalizimit, tarifa e pastrimit, taksa e hapësirës publike dhe qera toke bujqësore. Gjithashtu vërejmë se kemi një diferencë prej 323 milion lekë realizim tek të gjitha njësitë që shkrihen në lidhje me planin buxhetor vjetor. Realizimi në lidhje me planin 6-mujor është 88%, ndërsa me planin vjetor 45%. Në Figurën më poshtë evidentohet pesha specifike që ka secila Njësi Administrative(ishkomunë) për sa i përket të ardhurave të realizuara gjatë 6 mujorit të parë të 2015, në raport me të ardhurat në total të kësaj periudhe, si dhe paraqet realizimin e të ardhurave zë për zë. Nga grafiku vërejmë se Bashkia Shkodër(qyteti) zë 78% të të ardhurave totale. Zërat kryesorë janë të ardhurat nga taksa e pasurisë së paluajtshme, tarifa nga bizneset dhe familjet për pastrimin, gjelbërimin, ndricimin, tatim fitimin e thjeshtuar, taksa për reklamë, taksa e njeteve të përdorura etj. Peshë 50 Relacion mbi tabelat e planifikimit dhe realizimit të të ardhurave për periudhën e 6-mujorit të parë të vitit 2015 të Bashkisë Shkodër dhe njësive administrative 51 Relacion mbi tabelat e planifikimit dhe realizimit të të ardhurave për periudhën e 6-mujorit të parë të vitit 2015 të Bashkisë Shkodër dhe njësive administrative 65

77 specifike të konsidurueshme zë ish-komuna Velipojë, me 11% të të ardhurave totale. E ardhura kryesore në gjashtëmujorin e parë vjen nga taksa e ndikimit në infrastrukturë për ndërtimet e reja. Ish-komuna Rrethina zë 6% të të ardhurave në total, dhe më pas vijnë ish komunat e tjera, që zenë një peshë edhe më të vogël në realizimin e përgjithshem të të ardhurave. Figura 3.16: Pesha specifike e të ardhurave të secilës NJA ( /000 ) Burimi: Bashkia Shkodër Duke përmbledhur realizimin e të ardhurave për 6-mujorin e parë për gjithë Bashkinë Shkodër të re(11 Njësi Administrative), dhe analizuar secilin zë të të ardhurave në vecanti, vihet re se burimet kryesore që kanë ndikuar deri tani në realizimin e të ardhurave vijnë kryesisht nga taksa e pasurisë së paluajtshme 19%, tarifa e pastrimit 26%, tarifa e ndricimit 7%, tarifa e gjelbërimit 4%, tatimi i thjeshtuar 9% dhe taksa e ndikimit në infrastrukturë 12%. Për sa i përket gjendjes së planit dhe ecurisë së realizimit të të ardhurave me 31 gusht 2015, në muajin korrik dhe gusht janë realizuar 81 milion lekë të ardhura. Diferenca e evidentuar në qershor pas shkrirjes me ish-komunat prej 323 milion lekë është zbutur ndjeshëm në 242 milion lekë. Realizimi në lidhje me planin 8-mujor është rritur në 97%, nga 88% që ishte për 6- mujorin. Realizimi në lidhje me planin vjetor është rritur me 59%, nga 45% që ishte në qershor. Kjo vazhdimësi me trend pozitiv në realizimin e të ardhurave në lidhje me planin buxhetor vjetor parashikohet të mbështet kryesisht te tarifat e pastrimit, gjelbërimit, ndricimit nga bizneset dhe familjet, taksa e pasurisë së paluajtshme, tatim fitimi etj Të ardhurat e bashkisë pas ndarjes së re territoriale Vërejmë se pas fillimit te zbatimit të reformes së re administrative dhe territoriale buxheti i Bashkisë së Shkodrës për vitin 2016 është mijë lekë, ndër të cilat mijë lekë (36.3%) nga të ardhurat e veta, 490,679 mijë lekë (29.6%) transfertë e pakushtëzuar, 306,941 mijë lekë (18.5%) transfertë specifike, mijë lekë nga donatorë, dhe mijë lekë 66

78 (14%) transfertë e kushtëzuar. 52 Ndërkohë që në vitin 2015 ishte mijë lekë, ndër të cilat mijë lekë nga të ardhurat e veta(46.2%) dhe mijë lekë nga transferta e pakushtëzuar(53.8%). Pra vërejmë një diferencë prej , që do të thotë se të ardhurat totale parashikohen të rritën me rreth 51.6% pas reformes. 53 Arsyeja kryesore është se pas reformës territoriale Bashkia jonë tashmë përfshin një territor rreth 50 herë më të madh, me një sipërfaqe prej km2, dhe një popullsi dy herë më e madhe prej rreth banorë të regjistruar. Bashkia e re e Shkodrës ka në përbërjen e saj 11 njësi administrative: Shkodër, Ana e Malit, Bërdicë, Dajç, Guri i Zi, Postribë, Pult, Rrethinat, Shalë, Shosh, Velipojë, pra tashmë edhe të ardhurat e këtyre njësive do ti bashkohen Bashkisë Shkodër duke çuar kështu ne një rritje të madhe të të ardhurave. Për sa i përket transfertave të pakushtëzuara vërejmë se do të rriten me mijë lekë kjo pra si pasojë e formulës së re që kemi përmendur më sipër. Transfertat specifike dhe të kushtëzuara nuk i kemi të përcaktuara në plan buxhetin e 2015, por vetëm në Gjithashtu vërejmë se përqindja e të ardhurave të veta në raport me të ardhurat totale është zvogëluar dhe është rritur përqindja e të ardhurave nga burimet qëndrore me 9.9%, kjo si pasojë e reformës territoriale Analiza e të ardhurave nga burimet e veta Të ardhurat nga burimet e veta vendore për vitin 2016 llogariten në mijë lekë. Pjesën më të madhe të tyre e përbëjnë të ardhurat nga taksat (61%), më pas të ardhurat nga tarifat me 33% dhe të ardhurat nga burime të tjera vendore me 6%. Figura 3.17: Të ardhurat nga burimet e veta vendore. ( /000 ) 3rd Qtr 1.4 2nd Qtr 3.2 1st Qtr 8.2 1st Qtr 2nd Qtr 3rd Qtr Burimi: Buxheti i Bashkisë Shkodër, viti 2016 Nëse bëjmë një krahasim të planifikimit të të ardhurave nga burimet gjithsej në vitin 2015 ku zbatimi i reformës ka filluar vetëm gjatë gjashtë mujorit të dytë dhe 2016 ku tashmë planifikohen të ardhurat për bashkinë e re të përbërë nga 11 njësi vërejmë se kemi një rritje të konsiderueshme të këtyre të fundit, si pasojë e zgjerimit dhe e kalimit të të gjitha të ardhurave të ish-komunave në 52 Buxheti Plan Buxheti

79 njësinë qendrore në Bashki. Vërejmë se rritjen më të madhe nga 2015 në 2016 e kemi tek të ardhurat që vijnë nga taksat vendore me 97%, më pas të ardhurat nga tarifat vendore janë rritur me 23% dhe të ardhura të tjera 59% nga 2015 në Figura 3.18: Ndryshimi i të ardhurave nga viti 2015 në vitin ( /000) Burimi: Plan Buxheti i vitit 2015 dhe Buxheti i vitit Analiza e të ardhurave nga taksat vendore Le të analizojmë më poshtë se cilat nga taksat vendore janë rritur më shumë dhe arsyet përkatëse. Pjesë e rëndësishme në këtë kategori të taksave vendore për vitin 2016 janë të ardhurat nga taksa e ndikimit në infrastrukturë, e cila zë mbi 43% te totalit dhe më pas vijnë të ardhurat nga taksa mbi pasurinë e paluajtshme (31%) dhe më pas të ardhurat nga taksa e mjeteve te përdorura (14%). 54 Në qoftë se bëjmë krahasimin me shumat e të ardhurave të planifikuara në 2016 me 2015 do të vërejmë disa ndryshime. Nga grafiku i mëposhtëm vërejmë se kemi një rritje të të ardhurave nga taksa e ndikimit në infrastrukturë nga ndërtimet e reja me rreth 74%. Plani për vitin 2016 për taksën e ndikimit në infrastrukturë bazohet mbi parashikimin e lejeve për ndërtime të reja dhe shlyerjen e detyrimeve për objektet në proçes legalizimi duke qënë se tashmë janë shtuar edhe ish-komunat të ardhurat nga 2015 do të parashikohen të rriten. 54 Buxheti

80 Figura 3.19: Taksat vendore në vitin 2015 dhe ( /000) 160, , , , , ,000 80,000 60,000 40,000 20, ,600 7,275 Të ardhura nga tatimi i thjeshtuar mbi fitimin për biznesin e vogël 0 1,377 Të ardhura nga taksa mbi Biznesin e vogel (e prapambetur) 48,800 Të ardhura nga taksa mbi pasurinë e paluajtshme 8, ,000 Të ardhura Të ardhura nga nga taksa e taksa e ndikimit fjetjes në në infrastrukturë hotel nga ndërtimet e reja ,000 10,500 Të ardhura nga taksa mbi kalimin e të drejtës së pronësisë për pasuritë e paluajtshme 26,000 51,000 Të ardhura nga taksa vjetore e mjeteve të përdorura ,809 Të ardhura nga taksa e tabelës Burimi: Plan Buxheti i vitit 2015 dhe Buxheti i vitit 2016 Gjithashtu vërejmë një rritje tek të ardhurat nga taksa mbi pasurinë e paluajtshme me rreth 57%. Sic e kemi përmendur më sipër kjo taksë përfshin taksën mbi ndërtesat, mbi tokën bujqësore dhe taksën e truallit. Planifikimi i të ardhurave për taksën e ndërtesave të banimit është mije Lekë për vitin 2016 sipas të dhënave tëe Censusit, si dhe duke iu referuar tendencës në rritje të kapacitetit të realizimit të të ardhurave ndër vite. Sipërfaqja e ndërtesave të banimit që taksohet përbëhet 74% nga sipërfaqja e taksueshme në Nj.A. Shkodër, 6% në Velipojë dhe 15% tek njesitë e tjera, kurse tek taksa e ndërtesës për biznesin, bizneset e NJ.A. Shkodër disponojnë 59% të sipërfaqes së taksueshme më pas vjen Velipoja me 32% dhe NJ.A e tjera me 9% dhe pikërisht këto sjellin edhe rritjen e të ardhurave. Ndikim të madh kanë të ardhurat nga taksa mbi tokën bujqësore që në 2015 nuk ka siguruar të ardhura pasi në NJ.A. Shkodër nuk ka sipërfaqe tokë bujqësore, kurse në 2016 me bashkimin e komunave 8% e të ardhurave nga kjo taksë sigurohet nga NJ.A. Velipojë dhe 92% nga njësitë e tjera. Ndërsa taksa e truallit është një taksë e re që implementohet për herë të parë dhe parashikohet të merren mijë të ardhura në Gjithashtu nga grafiku vërejmë se parashikohet të rriten edhe të ardhurat nga taksa vjetore e mjeteve të përdorura me 49%, të ardhurat nga taksa e fjetjes në hotel me 90%, të ardhurat nga taksa e tabelës me 98% etj. Këto rritje vijnë edhe si pasojë e parashikimeve mbi numrin e mjeteve të përdorura, të pasurive të paluajtshme ose hoteleve. Të vetmet të ardhura që parashikohen të zvogëlohen në 2016 janë të ardhurat nga tatimi i thjeshtuar mbi fitimin e biznesit të vogël. Arsyeja se pse tatimi i thjeshtuar mbi biznesin e vogël ka ndikim kaq të vogël në të ardhurat nga taksat vendore është për arsye të disa ndryshimeve në legjislacion. Referuar legjislacionit të mëparparshëm, subjektet me xhiro 0 deri 2 milion Lekë i 69

81 nënshtroheshin tatimit fiks prej Lekësh në vit, ndërsa ato nga 2 deri në 8 milion Lekë xhiro i nënshtroheshin tatimit prej 7.5 % të fitimit në vit, por jo më pak se Lekë. Ndërsa tani shkalla tatimore për subjektet me xhiro 0-5 milion është 0 Lekë, kurse shkalla tatimore për subjektet me xhiro nga 5 milion- 8 milion është 5 % e fitimit. 7 Këtë vit parashikohet që nga biznese të vogla që ka bashkia Shkodër në juridiksionin e saj, rreth 260 ose vetëm 7% prej tyre rezulton të kenë xhiron vjetore 5-8 milion lekë. Pra, efekti negativ në të ardhurat e Bashkisë në bazë të tabelës së mëposhtme nga heqja me ligj e kësaj takse, vetëm për biznesin me xhiro 0-5 milion lek, është rreth mije lekë. Më poshtë tabela analitike e efektit negativ në të ardhurat e Bashkisë Shkodër: Tabela 3.2: Efekti negativ ne taksat vendore nga heqja e tatimit mbi biznesin (/000) NjA Shkodër Të ardhura të munguara NjA Velipojë Të ardhura të munguara NjA të tjera Të ardhura të munguara Totali Nr. Bizneseve Nr. Bizneseve Nr. Bizneseve me xhiro me xhiro 0- me xhiro milion 5 milion 5 milion 2,760 69, , ,750 85,500 81% 9% 10% Burimi: Buxheti i vitit Analiza e të ardhurave nga tarifat vendore Për sa i përket të ardhurave nga tarifat vendore vërejmë se edhe këto të ardhura janë rritur, kjo vjen si pasojë e shtimit të numrit të familjarëve, bizneseve e institucioneve që do ti paguajnë këto tarifa. Të ardhurat nga tarifa e pastrimit dhe largimit të mbeturinave është rrritur me 32%, ato që parashikohen të rriten më shumë janë të ardhurat nga tarifa e shërbimit administrative të bashkisë me 84%, ku ndryshimin më të madh parashikohet ta bëjnë të ardhurat nga tarifa për zënien e hapësirave publike. Arsyeja kryesore është nga bashkimi i 11 njësive me bashkinë, vecanërisht i Velipojës, për shkak se kjo tarifë paguhet për zënien e hapësirave në plazhin e Velipojës kryesisht nga çadra, shezllongje etj. Nga mijë lekë të ardhura që parashikohen të mblidhen në 2016, 17,997 mijë lekë grumbullohen vetëm nga Velipoja. 70

82 Figura 3.20: Të ardhura nga tarifat vendore 2015, 2016 ( /000 ) 100% 80% 60% 40% 20% 0% 124,009 28,163 19,166 83,900 23,400 15,700 Te ardhura nga Të ardhura nga tarifa e pastrimit tarifa për dhe largimit të ndriçimin publik mbeturinave Të ardhura nga tarifa për gjelbrimin 27, Të ardhura nga tarifa të shërbimit administrativ të bashkisë Burim: Plan Buxheti i vitit 2015 dhe Buxheti i vitit Analiza e të ardhurave të tjera Gjithashtu sic e pamë më sipër edhe të ardhurat e tjera janë rritur, ku rritja më e madhe vjen nga të ardhurat nga kundravajtjet administrative (Gjobat) me 18%, kjo parashikohet si pasojë e bashkimit me ish-komunat sidomos të asaj Velipojë, ku në janar ka filluar procesi i evidentimit të të gjithë detyrimeve të bizneseve sipas të dhënave të marra nga ish-komuna dhe për ti lejuar ushtrimin e aktivitetit është dhënë një vërtetim në rastet kur nuk kanë detyrime, ose i kanë paguar ato dhe kanë dërguar faturat pranë Drejtorisë së të Ardhurave duke marrë edhe vërtetimin. Në këtë mënyrë pra janë parashikuar të rriten edhe të ardhurat, githashtu gjatë sezonit të verës që do vihen edhe gjobat përkatëse sipas shkeljeve të ligjit sidomos në plazhin e Velipojës. Këtë vit ndryshe nga 2015 parashikohen të merren të ardhura edhe nga dhënia me qira e aseteve në pronësi të Bashkisë, të ardhura nga sekuestrime dhe zhdëmtime, të ardhura nga shitja e mallrave dhe e shërbimeve, të ardhura nga sponsorizimet. Figura 3.21: Ndryshimi i të ardhurave të tjera nga 2015 në 2016(/000) 34, Të ardhura të tjera Burimi: Buxheti i Bashkisë Shkodër 2015 dhe

83 3.5 Analiza e shpenzimeve Financimi i shpenzimeve totale nga Bashkia Shkodër vlerësohet të jenë realizuar kryesisht nga transferta e kushtëzuara nga ministritë e linjës. Shpenzimet e realizuara me fonde të veta rezultuan përcaktuesi kryesor i kahut të zhvillimeve në ecurinë e përgjithshme të shpenzimeve totale për vitin Shpenzimet e kryera nga bashkia e re Shkodër gjatë periudhës përfaqësohen në masën më të madhe nga ato operative dhe të personelit. Këto dy kategori paraqesin elasticitet të ulët ndaj kufizimeve të mundshme buxhetore. Pra, në raste shkurtimesh të buxhetit, përgjithësisht janë shpenzimet kapitale ato që preken më shumë. Sipas njësive të qeverisjes vendore përbërëse, Bashkia Shkodër paraqet nivelin më të lartë të shpenzimeve në secilën prej kategorive të shpenzimeve të konsideruara (investime dhe korente). Figura3.22: Shpenzimet për periudhën , Bashkia Shkodër Burimi: Bashkia Shkodër Ndërsa në ndarjen e shpenzimeve sipas funksioneve, qëllimit të përdorimit të fondeve në dispozicion apo programeve buxhetore, struktura e shpenzimeve të bashkisë Shkodër rezulton të dominohet nga shpenzimet për funksionet e mbrojtjes sociale, shërbimet e përgjithshme publike, strehimi dhe komoditeti i komunitetit dhe çështjet ekonomike. 72

84 Figura 3.23: Shpenzimet sipas funksioneve për periudhën , Bashkia Shkodër Burimi Bashkia Shkodër Në ndarjen sipas programeve shërbime të përgjithshme publike rezulton programi në të cilin përthithet një pjesë e konsiderueshme e fondeve në dispozicion të Bashkisë së re Shkodër (me një vlerë rreth 1.3 miliard lekë për periudhën ). Mesatarisht, përgjatë periudhës në këtë program u alokuan rreth 50.2% e shpenzimeve totale, ku maksimumi u arrit në vitin 2010 me rreth 580 milion lekë. Brenda këtij programi, shpenzimet për administratën e bashkisë, komunave dhe institucioneve të varësisë planifikim, menaxhim dhe administrim zënë peshën kryesore ndër vitet e konsideruar. Mbi 96.1% e fondeve të shpenzuara në këtë program buxhetor erdhën nga fondet e veta të bashkisë së re Shkodër dhe u shpenzuan kryesisht për paga dhe shpenzime të tjera operative. Raporti i shpenzimeve që lidhet me Transportin ndaj totalit të shpenzimeve të kryera është luhatur ndjeshëm përgjatë tre viteve të konsideruara. Megjithatë ky program renditet i dyti për nga niveli I shpenzimeve të kryera nga Bashkia Shkodër. Mesatarisht, kjo kategori shpenzimesh ka përfaqësuar rreth 8.2% të shpenzimeve totale të Bashkisë Shkodër. Për vitin 2012, shpenzimet për edukimin rezultuan rreth 6 milionë lekë, në rënie me rreth 6.2% në terma vjetorë, si pasojë e rritjes së transfertave të kushtëzuara nga ministritë e linjës. Pas rënies vjetore në vitet 2011 dhe 2012, shpenzimet e destinuara për përmbushjen e këtij funksioni mendohet të kenë ndjekur një prirje rritëse për 2 vitet e tjera. Programi i tretë me peshën më të madhe në shpenzime përfaqësohet nga Edukimi (me një vlerë totale prej 650 milion lekësh për periudhën ). Totali i fondeve të alokuara për edukimin (kryesisht fonde për mirëmbajtjen dhe ndërtimin e shkollave dhe kopshteve) vijnë nga Ministria e Arsimit dhe Sportit në trajtën e transfertës së kushtëzuar. Shpenzimet e realizuara me fondet e veta rezultojnë më të larta se të ardhurat e veta të gjeneruara në vitet përkatëse dhe kjo vjen si pasojë e faktit që një pjesë e shpenzimeve vjetore përfshijnë edhe ato të financuara me fonde të trashëguara nga vitet e mëparshme, por edhe shpenzimet për infrastrukturën rrugore të financuara nga Fondi për Zhvillimin e Rajoneve. Përgjithësisht, Bashkia Shkodër paraqet një nivel autonomie financiare të ulët, bazuar në të dhënat financiare për pesëvjeçarin Varësia financiare nga transfertat ndërqeveritare bën që planifikimi i investimeve kapitale rezulton të jetë subjekt dhe i kushtëzuar pothuajse 73

85 tërësisht nga vendimet e qeverisë qendrore. Burimet financiare orientohen më së shumti në mbulimin e shpenzimeve operative dhe pagave të personelit. Në këtë kontekst, intensifikimi I punës në ndërtimin e një strategjie gjithëpërfshirëse në administrimin e të ardhurave si dhe shfrytëzimi i aseteve në dispozicion/pronësi të Bashkisë do të ndikonte pozitivisht në kahun e të ardhurave. Në kahun e shpenzimeve, nevojitet një lloj eficientimi në përdorimin e burimeve financiare në dispocizion, duke prioritarizuar investimet me ndikim të gjerë në jetën e komunitetit dhe territorit nën administrim dhe uljen e nivelit të shpenzimeve operative. 55 Por ndërkohë edhe në planbuxhetet e dy viteve të fundit, përkatësisht viti 2015 dhe 2016, shpenzimet e personelit dhe shpenzimet korente të tjera zënë pjesën më të madhe të shpenzimeve, ndërkohë që pesha më e vogël i mbetet zërit të investimeve. Tabela 3.3: Plani I shpenzimeve për bashkinë Shkodër për vitin 2015 dhe 2016 Plani i shpenzimeve të Bashkisë Shkodër për vitin: ( Zëra Shpenzimesh ) mijë lekë mijë lekë Shpenzime personeli % % Shpenzime te tjera korente % % (Sh. Operative+Transferta) Shpenzime per investime % % Burimi: Bashkia Shkodër 55 Vlerësimi dhe raporti i analizës së Bashkisë Shkodër,

86 Kapitulli 4 Metodologjia dhe Modeli Empirik 4.1 Studimet empirike mbi lidhjen decentralizim fiskal rritje ekonomike Shumë ekonomistë mendojnë që decentralizimi fiskal është një strategji efektive për të promovuar rritje ekonomike. Teoria klasike e federalizmit fiskal nuk e shpjegon në mënyrë të qartë marrëdhënien mes decentralizimit fiskal dhe rritjes ekonomike. Megjithatë, pas fillimit të reformave në shkallë të gjerë të decentralizimit në (ish) shtetet socialiste në fund të viteve 1980 dhe në fillim të viteve 1990, studimet mbi lidhjen decentralizim fiskal rritje ekonomike u bënë të rëndësishme (Yushkov, 2015). Pra kemi një literaturë në rritje që ka testuar lidhjen mes decentralizimit fiskal dhe zhvillimit ekonomik (Kim, 2006). Në kërkimet e tyre në këtë fushë, ekonomistët kanë analizuar dhe përshtatur disa modele të ndryshme të rritjes ekonomike, duke i përdorur ato për të gjetur një lidhje të mundshme midis decentralizimit dhe rritjes si dhe duke aplikuar teknika të ndryshme ekonometrike për të konfirmuar këtë lidhje empirikisht. Këto kërkues kanë modifikuar modelet e njohura të rritjes ekonomike (modeli Solow, modeli i rritjes endogjene të Barro-së), për të përfshirë një lidhje të mundshme në mes të decentralizimit fiskal dhe rritjes ekonomike. Korniza më e zakonshme analitike që lidh decentralizimin e shpenzimeve me rritjen ekonomike është një model i zhvilluar nga Davoodi dhe Zou në vitin 1998, që është një version i modifikuar i modelit Barro-së në vitin Pjesa më e madhe e studimeve fokusohen në rritjen reale të PBB-së për frymë. Funksioni kryesor i decentralizimit fiskal është që të përmirsojë eficencen e sektorit publik dhe kjo të cojë në rritje ekonomike afatgjatë dhe zhvillim. Eficenca ekonomike do të rritet nga decentralizimi sepse qeveritë lokale janë më tepër të informuara dhe kanë njohuri më të mira rreth lokalitetit të tyre në krahasim me qeveritë qëndrore. Gjetjet e disa kërkimeve tregojnë një lidhje pozitive midis rritjes ekonomike dhe decentralizimit fiskal, ndërkohë që ka studime të tjera të cilat paraqesin një lidhje negative. Arsyet kryesore të këtyre gjetjeve të ndryshme lidhen edhe me faktin se kërkues të ndryshëm përdorin matës të ndryshëm të decentralizimit fiskal. Ebel dhe Yilmaz (2002) rëndisin si arsye kryesore pikërisht matësit jo të saktë të decentralizimit fiskal. Davoodi dhe Zou(1998) studiuan efektin e decentralizimit fiskal në rritjen ekonomike. Ato studiuan të dhënat për 46 vende gjatë periudhës dhe vlerësuan parametrat duke përdorur metodën OLS. Përfundimi i studimit ishte që ekzistonte një lidhje inverse mes decentralizimit fiskal dhe rritjes ekonomike në ekonomitë në zhvillim dhe për vendet e zhvilluara nuk rezultoi lidhje. Zhang dhe Zou (1998) tregojnë për një lidhje inverse mes rritjes ekonomike rajonale dhe decentralizimit fiskal të të ardhurave për një periudhë 15 vjecare. Xie në 1999 vlerësoi efektin e decentralizimit fiskal në ekonominë e Shteteve të Bashkuara të Amerikës për periudhën Në analizë u përfshinë tre nivele të qeverisë. Studimi tregoi që rritja ekonomike ka lidhje inverse me decentralizimin e shpenzimeve në nivel lokal dhe lidhje direkte me pjesën e shpenzimeve të qeverisë qëndrore. 75

87 Lin dhe Liu (2000) studiuan efektin e decentralizimit fiskal në rritjen ekonomike duke studiuar të dhënat në nivel province në Kinë. Ato morën në studim një periudhë 23 vjecare ( ). Studimi perdori një analizë regresioni duke konsideruar PBB-në si variabël i varur dhe decentralizimin fiskal, reformat rurale, popullsinë si variabla të pavarur. Nga studimi doli që decentralizimi fiskal ka kontribuar pozitivisht në procesin e rritjes ekonomike. Thieben (2001) bëri një studim të decentralizimit fiskal për vendet e OECD për periudhën Nga studimi doli që përformanca ekonomike e vendeve të OECD-së me të ardhura të larta, nuk është e korreluar me varësinë që kanë qeveritë lokale për të mbuluar shpenzimet me tyre me të ardhurat nga burimet e veta. Ndërkohë në vitin 2003, Thiessen, studioi lidhjen mes decentralizimit fiskal dhe rritjes ekonomike për vendet e OECD për periudhën dhe nga studimi doli që decentralizimi fiskal ka ndikim pozitiv mbi rritjen ekonomike. Ebel dhe Yilmaz (2004) studiuan lidhjen mes rritjes ekonomike dhe decentralizimit të të ardhurave dhe shpenzimeve për 6 vënde të Europës Qëndrore dhe Lindore dhe gjetën një lidhje të drejtë mes tyre. Në një studim të Malik S.et al (2006) për lidhjen decentralizim fiskal rritje ekonomike në Pakistan për periudhën , rezultatet që dolën ishin se disa variabla të decentralizimit kishin ndikim pozitiv dhe disa të tjerë negativ. Si përfundim nga studimi doli që decentralizimi fiskal përshpejton rritjen ekonomike. Pjesa më e madhe e studimeve nisen nga modeli endogjen i rritjes i ndërtuar nga Barro. Ky model merr në konsideratë dy sektorë të ekonomisë: sektorin Privat (P) dhe sektorin Publik (G) dhe outputet e tyre punën (Labour-L) dhe Kapitalin(Capital-K). Funksionet e prodhimit të këtyre sektorëve jantë si më poshtë: G = g (Lg, Kg) dhe P = p Lp, Kg, G ku g dhe p janë inputet e sektorit publik dhe privat respektivisht. Inputet totale paraqiten si më poshtë: L T Lp Lg dhe K T Kp Kg Ndërkohë outputi total (Q) përbëhet nga outputet e P and G. Kështu: Q = P + G dhe si rezultat i asaj cfarë është shprehur edhe më sipër, ekuacioni ka formën e mëposhtme: Q = p (L P,Kp, G) + g (Lg, Kg) Supozimi i modelit të Barro është që shpenzimet publike ndërmerren nga tre nivelet e e qeverisë: federale, shtetërore dhe lokale. Kështu natyra e marrëveshjeve fiskale ndërqeveritare do të ndikojë outputin e G-së. Kështu ekuacioni Q = L + K + G praqitet si më poshtë: Q = L + K + FD 76

88 Ku FD (fiscal decentralization) përfaqëson decentralizimin fiskal dhe si rezultat madhësia e G-së varet në një farë mase nga decentralizimi fiskal. Si rezultat ekuacioni i rritjes merr trajtën e mëposhtme: Q = L K FD Ku është konstantja dhe gabimi i rastit. Në studimet ku është parë lidhja decentralizim fiskal rritje ekonomike vihet re që janë përdorur matës të ndryshëm të decentralizimit fiskal. Në tabelën më poshtë paraqiten matësit e decentralizimit fiskal: Tabela 4.1: Matës të decentralizimit fiskal Të ardhurat vendore Të ardhurat vendore në raport me të ardhurat e qeverisë qendrore. Të ardhurat vendore nga taksat në raport me të ardhurat e qeverisë qendrore nga taksat. Të ardhurat vendore në raport me PBB. Shpenzimet vendore Shpenzimet vendore në raport me shpenzimet e qeverisë qendrore. Shpenzimeve vendore për pagat në raport me shpenzimet e qeverisë qendrore për pagat. Shpenzimet vendore në raport me PBB. Shpenzimet funksionale vendore Shpenzimet vendore në sektorin e shëndetësisë me burimet e veta. Shpenzimet për banorë në sektorin e shëndetësisë ndërtimin, rregullimin, apo zgjerimin e infrastrukturës. Diferencat hapësinore në shpërndarjen e investimeve në sektorin e shëndetësisë. (Përfshi sektorë të tjerë, si arsimi, dhe shërbimet publike.) Ekuilibri vertikal Të ardhurat vendore në raport me shpenzimet vendore. Të ardhurat vendore nga taksat në raport me shpenzimet vendore. Të ardhurat nga transfertat në raport me të ardhurat vendore. Huamarrja e qeverisë vendore në raport me huamarrjen e qeverisë qëndrore. Të tjera Niveli i grumbullimit të tarifave të shërbimeve. Kapacitetet menaxhuese të njësive vendore. Transparenca e formulës së transfertave ndërqeveritare. Burimet e të ardhurave vendore dhe raporti me të cilin ato qëndrojnë me njëra tjetrën. Numri i partneriteteve publik-privat Burimi:IDM, Ndërkohë treguesit e decentralizimit fiskal që janë marrë më tepër në konsideratë në literaturat e shfletuara janë: 56 Instituti për Demokraci dhe Ndërmjetësim (Departamenti i Qeverisjes Vendore dhe Zhvillimit të Integruar) 77

89 (1) Të ardhurat vendore në raport me të ardhurat e qeverisë qendrore. (2) Shpenzimet vendore në raport me shpenzimet e qeverisë qendrore. (3) Raporti i të ardhurave të veta të qeverisjes vendore ndaj të ardhurave totale (që përfshin edhe të ardhurat e transferuara nga qeverisja qëndrore) (4) Shpenzimet vendore si % e PBB-së Për të parë ndikimin që ka decentralizimi fiskal në rritjen ekonomike, pjesa më e madhe e studimeve fokusohen në rritjen reale të PBB-së për frymë. Ndërkohë si variabla të pavarur, përvec normës së decentralizimit fiskal përdoren edhe variabla të tjerë të cilët mendohen se kanë ndikim në rritjen ekonomike. Në tabelën më poshtë paraqitet një përmbledhje e shkurtër e variablave që janë marrë në konsideratë në literaturat e shfletuara. Tabela 4.2: Variablat e marrura në shqyrtim në disa modele empirike Davoodi dhe Zou (1998) Variabël i varur: Norma e rritjes së PBB-së për frymë Variabël i pavarur: norma mesatare e taksës, decentralizimi fiskal, norma e rritjes së popullsisë, investimet pjesë e PBB-së Zie dhe Zou (1999) Akai dhe Sakata (2002) Atsush Iimi(2005) Faridi (2011) Variabël i varur: Norma e rritjes së PBB-së për frymë Variabël i pavarur: norma mesatare e taksës, raporti i shpenzimeve të qeverisë qëndrore dhe lokale, decentralizimi fiskal, norma e rritjes së popullsisë, hapja tregtare, inflacioni, koeficenti Gini Variabël i varur: Norma e rritjes së PBB-së për frymë Variabël i pavarur: niveli I edukimit, norma e rritjes së popullsisë, koeficenti Gini Variabël i varur: Norma e rritjes së PBB-së Variabël i pavarur: norma mesatare e taksës, decentralizimi fiskal, norma e rritjes së popullsisë, liria politike Variabël i varur: Norma e rritjes së PBB-së Variabël i pavarur: decentralizimi fiskal, hapja tregtare, inflacioni, investimet, Philip, Isah (2012) Burimi: Kim (2006), Faridi (2011), Philip & Isah (2012) Variabël i varur: Norma e rritjes së PBB-së Variabël i pavarur: decentralizimi fiskal, kapitali human, forca e punës 78

90 Ndërkohë para se të analizojmë gjetjet në modelin empirik për rastin e Shqipërisë, jepet një përshkrim i treguesve qe do të marrim në kondiseratë dhe gjithashtu paraqitet edhe ecuria e tyre ndër vite. Rritja reale e PBB-së Shqipëria është një vend me të ardhura mesatare që, përgjatë dy dekadave të fundit, ka bërë hapa shumë të mëdha në vendosjen e një demokracie të besueshme shumëpartiake dhe të nje ekonomie tregu. Pas kalimit nga Shoqata Ndërkombëtare për Zhvillim tek Banka Ndërkombëtare për Rindërtim dhe Zhvillim në vitin 2008, Shqipëria ka qenë përgjithësisht e aftë të ruajë ritme pozitive rritjeje dhe qendrueshmëri financiare, pavarësisht krizës së vazhdueshme ekonomike.(banka Botërore) Para krizës financiare globale, Shqipëria ishte një prej ekonomive me rritjen më të shpejtë në Europë, duke gëzuar norma reale rritjeje vjetore prej 6%, shoqëruar nga reduktimi i shpejtë i varfërisë. Por, pas vitit 2008 rritja mesatare u përgjysmua dhe në sektorët publikë dhe të jashtëm u krijuan zhbalancime makroekonomike. Ritmi i rritjes u pasqyrua edhe tek varfëria dhe papunësia: ndërmjet viteve 2002 dhe 2008, varfëria në vend u përgjysmua (në rreth 12.4%) por në vitin 2012 u rrit sërish deri në 14.3 %. Papunësia u rrit nga 12.5 % në vitin 2008 në 17.3 % në tremujorin e dytë të vitit 2015 ku papunësia e të rinjve arriti 34.2 %. Ritmet e rritjes mbi 3% gjatë vitit 2011 u moderuan gjatë 2012 dhe 2013, duke reflektuar në këtë mënyrë situatën e përkeqësuar në Eurozonë dhe si situatën e vështirë të sektorit energjetik.. Rritja vazhdoi deri në 2.6 % në 2015, kryesisht për shkak të rritjes në konsum dhe investimet private. Figura 4.1: Rritja reale e PBB-së Burimi: Ministria e Financave (Treguesit makroekonomik) Inflacioni 79

91 Inflacioni është një tregues i ndryshimit të nivelit të përgjithshëm të cmimeve në një ekonomi. Në rastin e Shqipërisë, historiku i normave të inflacionit mund të ndahet në tre nënperiudha: - Para vitit 1991, ku norma e inflacionit ishte 0, për shkak të ekonomisë së centralizuar; , me norma shumë të larta dhe në disa vite me hiperinflacion (Hiperinflacion përkufizohet si një inflacion i akumuluar për një periudhe 3-vjecare mbi 100%.); - Pas vitit Me një inflacion në nivele të ulta, nën kontroll. Figura 4.2: Norma e Inflacionit Burimi: Ministria e Financave (Treguesit makroekonomik) Norma e investimit Në shumë studime ku analizohen faktorët që mund të kenë ndikim në rritjen ekonomike, përfshihet edhe norma e investimit - norma e investimit/pbb, e cila jep pjesën e PBB-së që është përdorur nga sektori publik dhe privat për investime (në vend të përdorimit për konsum dhe eksporte). Në shumë studime empirike është gjetur një lidhje pozitive mes rritjes ekonomike dhe normës së investimit (Sanchez -Robles -1998, Kamps ); ashtu sic ka edhe studime të tjera ku është arritur në përfundimin se kjo normë nuk ka një efekt të rëndësishëm në rritjen ekonomike (Cassou dhe Lansing -1999). Në grafikun më poshtë jepet ecuria e kësaj norme për Shqipërinë që nga viti

92 Figura 4.3: Dinamika e Investimeve si peshë specifike ndaj PBB-së Burimi: Kapitali human Një tjetër variabël që përdoret së tepërmi në përcaktimin e rritjes ekonomike është Kapitali Human që përfaqëson nivelin i edukimit apo arsimimit në një vend. Përfshirja e këtij variabli argumentohet nga fakti se arsimimi përmirëson cilësinë e kapitalit human në një vend; për këtë do të sjellë rritje të produktivitet dhe më pas do të gjenerojë një rritje më të lartë ekonomike. Në studime të ndryshme vihen re mënyra të ndryshme të llogaritjes së këtij treguesi. Disa përdorin vitet e para të shkollës, disa të tjerë vitin e parë dhe të dytë njëkohësisht, ashtu sic ka edhe studime që përdorin normën e regjistrimit në shkollën e lartë. Një pjesë e mirë e studimeve përdorin shpenzimet publike për shkollim. Rritja e tyre promovon rritjen ekonomike. Gregorious dhe Ghosh (2007) realizuan një studim ku treguan se niveli më i lartë i shpenzimeve buxhetore në arsim sjell një rritje më të lartë ekonomike. Në njërin model në rastin e studimit tonë niveli i Kapitalit human është matur nga normat e regjistrimit në arsimin primar dhe sekondar, ndërkohë në 2 modelet e tjera nga pjesa që zënë shpenzimet në arsimin e lartë në totalin e shpenzimeve të qeverisë. Ecuria e tij tregohet në figurën më poshtë: Figura 4.4: Kapitali Human Burimi: Banka Botërore 81

93 Figura 4.5: Shpenzimet në arsim si % e shpenzimeve publike Burimi: Hapja tregtare Hapja tregtare, e matur si shume e eksporteve dhe importeve ne % ndaj GDP-se, reflekton se sa shpejt dhe sa lehtë një vend është në gjendje të importojë dhe ti përshtatet teknologjive të huaja. Një vend me një tregues te tillë të lartë pritet të ketë importe të larta dhe ti përshtat shpejt ideve të reja të zhvillimit. Kjo është tepër e rëndësishme sidomos për vendet në zhvillim,të cilët në përgjithësi janë imitues dhe jo innovator në teknologjitë e reja. Prandaj norma me te cilen ato importojnë dhe të implementojnë teknologjitë e reja është e rendësishme per rritjen ekonomike. Figura 4.6: Indeksi i hapjes tregtare Burimi: Banka Botërore 82

94 Shkalla e pjesëmarrjes në forcën e punës Shkalla e pjesëmarrjes në forcën e punës është raporti i forcës së punës kundrejt popullsisë në moshë pune. Shumë studime tregojnë se ekziston një lidhje e fortë midis rritjes ekonomike dhe shkallës së pjesmarrjes në forcën e punës. Një rritje në forcën e aftë për punë sjell rritje ekonomike. (Duval, Eris & Furceri 2010) 57. Ecuria e këtij treguesi paraqitet në figurën më poshtë: Figura 4.7: Shkalla e pjesëmarrjes në forcën e punës Burimi: Banka Botërore Tregues të decentralizimit fiskal Ndërkohë sic u tha më sipër janë disa tregues të decentralizimit fiskal dhe në studime të ndryshme janë marrë matës të ndryshëm të decentralizimit fiskal për të parë lidhjen që ka ai me rritjen ekonomike, Kjo është edhe një arsye pse studime të ndryshme paraqesin rezultate të ndryshme për lidhjen decentralizim fiskal rritje ekonomike. Në literaturat e shfletuara, 4 treguesit e mëposhtëm janë marrë në konsideratë më së shumti: o Të ardhurat vendore në raport me të ardhurat e qeverisë qendrore. o Shpenzimet vendore në raport me shpenzimet e qeverisë qendrore. o Raporti i të ardhurave të veta të qeverisjes vendore ndaj të ardhurave totale (që përfshin edhe të ardhurat e transferuara nga qeverisja qëndrore) o Shpenzimet vendore si % e PBB-së 57 Duval, R., Eris, M., & Furceri, D. (2010). Labour Force Participation Hysteresis in Industrial Countries: Evidence and Causes. 83

95 Në Shqipëri ecuria e këtyre treguesve që nga viti 2000 jepet në figurat e mëposhtme: Figura 4.8: Shpenzimet vendore si % ndaj PBB-së 1. Burimi: Figura 4.9: Buxheti vendor në % ndaj të ardhurave gjithsej Burimi: Figura 4.10: Buxheti vendor në % ndaj shpenzimeve gjithsej Burimi:

96 Figura 4.11: Të ardhura të veta në raport me të ardhurat totale të qeverive vendore Burimi:

97 4.2 Analiza e modelit të regresionit shumës Përdorimi i teknikës statistikore siç është modeli i regresionit shumës, shërben për të modeluar lidhjen që ekziston në mes dy ose më shumë variablave shpjegues, të konsideruar si variabla të pavarur, dhe një variabli të varur. Çdo vlerë e variablit të pavarur x, është e lidhur me një vlerë të variablit të varur y. Formalisht, modeli i regresionit linear të shumëfishtë, duke pasur parasysh n vëzhgime, është : Yi = ß 0 + ß 1 Xi 1 + ß 2 Xi ß p X ip + për i=1,2,.n. Në këtë mënyrë për të përcaktuar çfarë efekti ka decentralizimi fiskal mbi rritjen ekonomike, dhe sa është efekti i matur në formë sasiore, për rastin e Shqipërisë, realizohet analiza ekonometrike e regresionit linear shumës, mbi serite kohore (OLS), përkatësisht për vitet Synimi në një analizë regresioni është vlerësimi i mesatares së variablit të varur kur jepen vlerat e variablave të pavarur, parametri (ose parametrat e pjesshëm) duhet të jenë statistikisht domethënës që modeli të jetë i mirë, i cili mund të përdoret për të nxjerrë një konkluzion në lidhje me nje fenomen ose për parashikim. Për këtë arsye për një model me një shpjegueshmëri më të lartë, përveç variablit të varur: norma e PBB-së (%), dhe variablit të pavarur: norma e decentralizimit fiskal, janë marrë në konsideratë edhe faktorë të tjerë shtesë të cilët kanë ndikim në rritjen ekonomike si: norma e investimit, norma e inflacionit, kapitali human, shkalla e pjesmarrjes në forcën e punës dhe norma e hapjes tregtare: Fillimisht ngremë pyetjen kërkimore: Cila është lidhja mes treguesve që masin decentralizimin fiskal dhe rritjes ekonomike në Shqipëri? MODELI 1: Variabël i varur: Rritja ekonomike reale (%) Variabël i pavarur: Norma e inflacionit (Ndryshimi në fund të vitit %) Variabël i pavarur: Norma e investimit (% ndaj PBB-së) Variabël i pavarur: Hapja tregtare ( Eksport+Import/PBB-së) Variabël i pavarur: Shkalla e pjesëmarrjes në forcën e punës (Raporti i forcës së punës kundrejt popullsisë në moshë pune) Variabël i pavarur: Kapitali Human (Norma e regjistrimit në arsimin primar dhe sekondar) Variabël i pavarur: Matësi i decentralizimit fiskal (Raporti i të ardhurave të veta të qeverisjes vendore ndaj të ardhurave totale) Konkretisht modeli i regresionit linear shumës merr trajtën: 86

98 PBB = β0 + β 1 nr.e inf + β 2 nr.e Inv + β 3 n.hap.treg + β 4 shk.e pjes + β 5 Kh + β 6 DF Në tabelën më poshtë paraqitet një përmbledhje e statistikave përshkruese të të dhënave: Tabela 4.3: Statistikat përshkruese e të dhënave Mean Minimum Maximum Std. Dev. Rritja_reale_e Norma_e_inflaci Investimet e Indeksi_I_hapje Shkalla_e_pjesm Kapitali_human Te_ardhura_te_v Burimi: Logaritje e autorit Hipoteza e parë që shtrojmë është: H 1 : Decentralizimi fiskal i matur nga raporti të ardhura të veta / të ardhura totale të qeverisë lokale ndikon në rritjen ekonomike Përmes përdorimit të programit Gretl përcaktohet lidhja që ekziston mes variablave të marrë në studim, përkatësisht duke marrë këto rezultate : Tabela 4.4: Model 1: Analiza OLS, nr. I vëzhgimeve 1-16 Variabli I varur: Rritja_reale_e PBB Koeficentët Gabimi Raporti t Vlerat p standart const * Norma_e_inflaci ** Investimet e *** Indeksi_I_hapje Shkalla_e_pjesm * Kapitali_human Te_ardhura_te_v ** Mean dependent var S.D. dependent var Sum squared resid S.E. of regression R-squared Adjusted R-squared F(6, 8) P-value(F) Log-likelihood Akaike criterion Schëarz criterion Hannan-Quinn * tregues të rëndësishëm në nivel rëndësie 10% ** tregues të rëndësishëm në nivel rëndësie 5% *** tregues të rëndësishëm në nivel rëndësie 1%. 87

99 Fillimisht shohim vlerat e probabiliteteve. Nga tabela vemë re që jo të gjithë variablat dalin statistikisht të rëndësishëm, konkretisht indeksi i hapjes tregtare dhe kapitali human janë statistikisht jo domethënës. Ndërkohë që variabli norma e investimit është statistikisht domethënës në nivelin 1% të rëndësisë, variablat norma e inflacionit dhe decentralizimi fiskal janë statistikisht domethënës në nivelin 5% të rëndësisë, ndërsa shkalla e pjesëmarrjes në forcën e punës është statistikisht domethënëse në nivelin e rëndësisë 10%. Për të përftuar një model më të mirë, heqim variablat jo domethënës (indeksi i hapjes tregtare dhe kapitali human) dhe ribëjmë edhe një herë analizën e regresionit të shumëfishtë. Rezultatet paraqiten në tabelën më poshtë: Tabela 4.5: Model 1(i përmirësuar): Analiza OLS, nr. I vëzhgimeve 1-16 Variabli I varur: Rritja_reale_e PBB Koeficentët Gabimi Raporti t Vlerat p standart const *** Norma_e_inflaci * Investimet *** Shkalla_e_pjesm *** Te_ardhura_te_v ** Mean dependent var S.D. dependent var Sum squared resid S.E. of regression R-squared Adjusted R-squared F(4, 11) P-value(F) Log-likelihood Akaike criterion Schëarz criterion Hannan-Quinn Rho Durbin-Watson * tregues të rëndësishëm në nivel rëndësie 10% ** tregues të rëndësishëm në nivel rëndësie 5% *** tregues të rëndësishëm në nivel rëndësie 1%. Nga vlerësimi shohim se në modelin tonë për 16 vëzhgime gjithsej, kemi përftuar një R² (0.8385) mjaft të mirë, që do të thotë se 83.85%, ose afërsisht 84% e variacionit të rritjes ekonomike shpjegohet nga variablat shpjegues. Variabli norma e inflacionit është statistikisht domethënës në nivelin 10% të rëndësië; variabli i decentralizimit fiskal është statistikisht domethënës në nivelin 5% të rëndësisë; ndërsa variablat norma e investimeve dhe shkalla e pjesmarrjes në forcën e punës janë statistikisht domethënës në nivelin 1% të rëndësisë. Ndërkohë modeli që përftohet është si më poshtë: PBB = nr. E inf nr. E inv shk. E pjes DF 88

100 Rezultatet e paraqitura mbështesin hipotezën (H 1 ) për një lidhje pozitive midis decentralizimit fiskal dhe rritjes ekonomike. Interpretimi i koeficentëve: 1. Konstantja -0.52, konsiderohet si intercepti, e cila tregon mesatarisht normën e PBB-së kur të gjitha variablat shpjegues marrin vleren 0; 2. Koeficenti 0.71 pranë variablit n.inflacionit, tregon për një lidhje pozitive mes normes se inflacionit dhe normës së PBB-së. Pra një rritje prej 1 pikë % e normës së inflacionit sjell një rritje prej 0.71 pikë % të normës së PBB-së. Ky rezultat mbështet studimet e Zhange and Zou (1998); ndikimi i inflacionit mbi rritjen ekonomike mund të jetë pozitiv ose negativ. 3. Koeficenti 0.4 pranë variablit n.investimit, tregon për një lidhje pozitive mes normës së investimeve dhe normes se PBB-së. Pra një rritje prej 1 pikë % të normës së investimeve sjell një rritje prej 0.4 pikë % të normës së PBB-së, kur variablat e tjerë mbahen konstantë. Meqënëse investimet janë një faktor shumë i rëndësishëm, janë zhvilluar një sërë studimesh empirike duke shqyrtuar marrëdhënien ndërmjet tyre dhe rritjes ekonomike. Sipas Levine dhe Renelt 58 (1992), investimi është një nga faktorët që ndikon fuqimisht në rritjen ekonomike. 4. Koeficienti 0.63 pranë variablit pjesmarrja në forcën e punës, tregon për një lidhje pozitive mes normës së pjesmarrjes në forcën e punës dhe normes se PBB-së. Pra një rritje prej 1 pikë % të normës së pjesmarrjes në forcën e punës sjell një rritje prej 0.63 pikë % të normës së PBB-së, kur variablat e tjerë mbahen konstantë. Një rritje në forcën e aftë për punë sjell rritje ekonomike. (Duval, Eris & Furceri 2010). 5. Koeficenti 0.06 pranë variablit decentralizimi fiskal të matur nga raporti i të ardhurave të veta të qeverisjes vendore ndaj të ardhurave totale, tregon për një lidhje pozitive mes tij dhe normes se PBB-së. Pra një rritje prej 1 pikë % të normës së decentralizimit fiskal sjell një rritje prej 0.06 pikë % të normës së PBB-së, kur variablat e tjerë mbahen konstantë. Disa studime kanë gjetur se ekziston një lidhje pozitive midis decentralizimit dhe performancës ekonomike sipas Lin dhe Liu (2000), Akai dhe Sakata(2002), Iimi (studimi është realizuar për provincat kineze dhe SHBA- 2005). Për të vlerësuar rëndësinë e modelit, më poshtë paraqitet (1) Kontrolli individual për koeficentët e regresionit, (2) Kontrolli global per koeficentin e determinacionit (R²), (3) Autokorrelacioni 1. Kontrolli individual për koeficentët e regresionit Ndjekim proçedurën 5-hapëshe: 1.Hedhja e hipotezës Ho: b1=0 b2=0 b3=0 b4=0 (Modeli është jo i rëndësishëm) 58 A Sensitivity Analysis Of Cross-Country Growth Regressions (1992) 89

101 H1:b1 0 b2 0 b3 0 b4 0 (Modeli është i rëndësishëm) 2.Marrim një nivel rendesie α=0.1 (10 %) 3.Përcaktimi i statistikes së kontrollit t=b-b/sb (Shperndarja e Studentit, e cila përdoret për rastet kur madhësia e zgjedhjes është më e vogel se 30 ) 4. Rregulli për marrjen e vendimit Kontroll i dyanshem Ap.F α= 0.1 (10 %) Vlera kritike(tk)=1.796 df= n - (k+1)=16 - (4+1)=11 ku: α-niveli i rendesise df-shkallet e lirise n-madhesia e zgjedhjes (numri i periudhave te marre ne studim) k-numri i variablave te pavarur Ho hidhet poshtë Ho nuk hidhet poshte Ho hidhet poshte 5.Rregulli për marrjen e vendimit Nga modeli i regresionit kemi vlerat: t1= t2= t3= t4= vlera të cilat bien në zonën ku Ho hidhet poshtë, prandaj X1, X2, X3, X4, X5 nuk largohen nga modeli i regresionit, sepse kontribojnë në shpjegimin e variablit të varur, dmth modeli është i rëndësishëm. 90

102 2. Kontrolli global per koeficentin e determinacionit (R²) Ndjekim proçedurën 5-hapeshe: 1.Hedhja e hipotezes Ho:R²=0 H1:R² 0 2.Marrim një nivel rëndesie α= 0.1 (10 %) 3.Përcaktimi i statistikës së kontrollit F= R²/k 1- R²/n-(k+1) 4.Rregulli per marrjen e vendimit Ap.G d.fn=k=4 Pika kritike = 2.54 d.fe=n - (k+1)=16 - (4+1)=11 Pranohet Ho 2.54 Refuzohet Ho Nese F.llog > 2.54 hidhet poshte, në të kundërt jo. 91

103 5.Marrja e vendimit Përcaktimi i statistikës F Burimi df SS MS F Regresioni 4 R²=0.84 R²/k =0.84/4= /0.0145=14.48 Gabimet 11 1-R²=1-0.84= R²/n-(k+1) =0.16/11= Totali 15 1 Burimi: Llogaritje e autorit Meqë > 2.54 Ho hidhet poshtë, pra R² 0 Rreth 84% e variacionit te variablit te varur arrihet te shpjegohet nga variacioni i variablave te pavarur, ndersa pjesa tjeter mbetet e pashpjegueshme. 3. Autokorrelacioni Në rast se ekziston lidhje midis termave të gabimit të serive të ndryshme ateherë paraqitet problemi i lidhje serike ose i quajtur si autokorrelacion. Për të studiuar autokorrelacionin, pra për të zbuluar nëse ekziston një lidhje ose varësi midis termave të gabimit atëherë në proçedojme me Testin Durbin-Watson, d. 1.Hedhja e hipotezes Ho:Joautokorrelacion H1:Autokorrelacion 2.Marrim nje nivel rëndësie α=10% 3.Statistika e kontrollit d= 4.Rregulli per marrjen e vendimit 92

104 Në bazë të tabeles së apendiksit A-5a për n=16, k' = 4, dhe α=5% vlerat kritike të gjetura janë dl=0.734 dhe du= Marrja e vendimit Vlera e përllogaritur nga modeli i regresionit është d = , e cila bie në zonën ku nuk mund të ndërmerret një veprim (zona 4-du dhe 4-dl). MODELI 2 Një tjetër tregues i decentralizmit fiskal është raporti mes shpenzimeve vendore dhe shpenzimeve të qeverisë qëndrore, ose sic quhet ndryshe edhe decentralizimi i shpenzimeve. Për të parë ndikimin në rritjen ekonomike, përvec këtij treguesi janë marrë në konsideratë edhe variabla të tjerë që mendohet se do të kenë ndikim. Kështu variablat në këtë model janë: Variabël i varur: Rritja ekonomike reale (%) Variabël i pavarur: Shpenzimet totale të qeverisjes qëndrore (% ndaj PBB-së) Variabël i pavarur: Norma e rritjes së popullsisë (në %) Variabël i pavarur: Matësi i decentralizimit fiskal (Raporti i shpenzimeve vendore ndaj shpenzimeve të qeverisë qëndrore) Variabël i pavarur: Norma e investimit (% ndaj PBB-së) Variabël i pavarur: Shpenzimet në arsim ( % ndaj PBB-së) Konkretisht modeli i regresionit linear shumës merr trajtën: PBB = β0 + β 1 nr.shp qev + β 2 nr.rrit pop + β 3 DF + β 4 nr inv + β 5 shp.ne ars Hipoteza e dytë që shtrojmë është: H 2 : Decentralizimi fiskal i matur nga raporti shpenzime vendore / shpenzime të qeverisë qëndrore ndikon në rritjen ekonomike Përmes përdorimit të programit Gretl përcaktohet lidhja që ekziston mes variablave të marrë në studim, përkatësisht duke marrë këto rezultate : 93

105 Tabela 4.6: Model 2: Analiza OLS, nr. I vëzhgimeve 1-16 Variabli I varur: Rritja_reale_e PBB Koeficentët Gabimi Raporti t Vlerat p standart const *** Shp_totale_te_q * rritja_e_popull ** Buxhetia *** Investimet e * Shpenzimet_ne_a ** Mean dependent var S.D. dependent var Sum squared resid S.E. of regression R-squared Adjusted R-squared F(5, 9) P-value(F) Log-likelihood Akaike criterion Schëarz criterion Hannan-Quinn rho Durbin-Watson * tregues të rëndësishëm në nivel rëndësie 10% ** tregues të rëndësishëm në nivel rëndësie 5% *** tregues të rëndësishëm në nivel rëndësie 1%. Nga vlerësimi shohim se në modelin tonë për 16 vëzhgime gjithsej, kemi përftuar një R² (0.8669) mjaft të mirë, që do të thotë se 86.69%, ose afërsisht 87% e variacionit të rritjes ekonomike shpjegohet nga variablat shpjegues. Variablat shp. totale të qeverisë qëndrore dhe norma e investimit janë statistikisht domethënës në nivelin 1% të rëndësië; variabli i rritjes së popullsisë dhe shp ne arsim janë statistikisht domethënës në nivelin 5% të rëndësisë; variabli i decentralizimit fiskal është statistikisht domethënës në nivelin 1% të rëndësisë. Ndërkohë që modeli dhe interpretimi i koeficentëve është si më poshtë: PBB = nr.shp qev nr.rrit pop DF nr inv shp.ne ars Rezultatet e paraqitura mbështesin hipotezën (H 2 ) për një lidhje pozitive midis decentralizimit fiskal dhe rritjes ekonomike. 1. Konstantja -0.49, konsiderohet si intercepti, e cila tregon mesatarisht normën e PBBsë kur të gjitha variablat shpjegues marrin vleren 0; 2. Koeficenti 0.61 pranë variablit n.shp.qeveritare, tregon për një lidhje pozitive mes normës së shpenzimeve qeveritare dhe normës së PBB-së. Pra një rritje prej 1 pikë % të normës së investimeve sjell një rritje prej 0.61 pikë % të normës së PBB-së. Ky rezultat mbështet studimet e Hurlin (2005), ku argumentohet dhe mbështet fuqishëm 94

106 ligji e Wagner-it, që shpenzimet qeveritare janë të dobishme për rritjen ekonomike, pavarsisht në çfarë mënyre matet madhësia e qeverisë dhe rritja ekonomike. 3. Koeficenti 2.12 pranë variablit normës së rritjes së popullsisë, tregon për një lidhje pozitive mes normës së rritjes së popullsisë dhe normes se PBB-së. Pra një rritje prej 1 pikë % të normës së investimeve sjell një rritje prej 2.12 pikë % të normës së PBBsë, kur variablat e tjerë mbahen konstantë. Në studimet empirike lidhja mes këtyre variablave ka të dy shënjat si positive ashtu edhe negative. 4. Koeficenti 0.84 pranë variablit decentralizimi fiskal të matur nga raporti i shpenzimeve vendore ndaj totalit të shpenzimeve të qeverisë qëndrore, tregon për një lidhje pozitive mes tij dhe normes se PBB-së. Pra një rritje prej 1 pikë % të normës së decentralizimit fiskal sjell një rritje prej 0.84 pikë % të normës së PBB-së, kur variablat e tjerë mbahen konstantë. Disa studime kanë gjetur se ekziston një lidhje pozitive midis decentralizimit dhe performancës ekonomike sipas Lin dhe Liu (2000), Akai dhe Sakata(2002), Iimi (studimi është realizuar për provincat kineze dhe SHBA- 2005). 5. Koeficenti 0.37 pranë variablit n.investimit, tregon për një lidhje pozitive mes normës së investimeve dhe normes se PBB-së. Pra një rritje prej 1 pikë % të normës së investimeve sjell një rritje prej 0.37 pikë % të normës së PBB-së, kur variablat e tjerë mbahen konstantë. Meqënëse investimet janë një faktor shumë i rëndësishëm, janë zhvilluar një sërë studimesh empirike duke shqyrtuar marrëdhënien ndërmjet tyre dhe rritjes ekonomike. Sipas Levine dhe Renelt (1992), investimi është një nga faktorët që ndikon fuqimisht në rritjen ekonomike. 6. Koeficenti 1.72 pranë variablit shpenzimet në arsim tregon për një lidhje pozitive mes normës së shpenzimeve në arsim dhe normes se PBB-së. Pra një rritje prej 1 pikë % të normës së investimeve sjell një rritje prej 1.72 pikë % të normës së PBB-së, kur variablat e tjerë mbahen konstantë. Ky variabël përfaqëson kapitalin human dhe ashtu sic u tha më sipër shumë studime përdorin shpenzimet publike për shkollim, ku rritja e tyre promovon rritjen ekonomike. Gregorious dhe Ghosh (2007) realizuan një studim ku treguan se niveli më i lartë i shpenzimeve buxhetore në arsim sjell një rritje më të lartë ekonomike. 1. Kontrolli individual për koeficentët e regresionit Ndjekim proçedurën 5-hapëshe: 1.Hedhja e hipotezës Ho: b1=0 b2=0 b3=0 b4=0 b5=0 H1:b1 0 b2 0 b3 0 b4 0 b5 0 2.Marrim një nivel rendesie α=0.1 (10 %) 3.Përcaktimi i statistikes së kontrollit 95

107 t=b-b/sb (Shperndarja e Studentit, e cila përdoret për rastet kur madhësia e zgjedhjes është më e vogel se 30 ) 4. Rregulli për marrjen e vendimit Kontroll i dyanshem Ap.F α= 0.1 (10 %) Vlera kritike(tk)=1.833 df= n - (k+1)=15 - (5+1)=9 ku: α-niveli i rendesise df-shkallet e lirise n-madhesia e zgjedhjes (numri i periudhave te marre ne studim) k-numri i variablave te pavarur Ho hidhet poshtë Ho nuk hidhet poshte Ho hidhet poshte 5.Rregulli për marrjen e vendimit Nga modeli i regresionit kemi vlerat: t1= t2= t3= t4= t5= vlera të cilat bien në zonën ku Ho hidhet poshtë, prandaj X1, X2, X3, X4, X5 nuk largohen nga modeli i regresionit, sepse kontribojnë në shpjegimin e variablit të varur. 2. Kontrolli global per koeficentin e determinacionit (R²) Ndjekim proçedurën 5-hapeshe: 1.Hedhja e hipotezes Ho:R²=0 H1:R² 0 96

108 2.Marrim një nivel rëndesie α= 0.1 (10 %) 3.Përcaktimi i statistikës së kontrollit F= R²/k 1- R²/n-(k+1) 4.Rregulli per marrjen e vendimit Ap.G d.fn=k=5 Pika kritike = 2.61 d.fe=n - (k+1)=15 - (5+1)=9 Pranohet Ho 2.61 Refuzohet Ho Nese F.llog > 2.61 hidhet poshte, në të kundërt jo. 5.Marrja e vendimit Përcaktimi i statistikës F Burimi df SS MS F Regresioni 5 R²=0.87 R²/k =0.87/5= /0.0144=12.08 Gabimet 9 1-R²=1-0.87= R²/n-(k+1) =0.13/9= Totali 14 1 Burimi: Llogaritje e autorit Meqë > 2.61 Ho hidhet poshtë, pra R² 0 97

109 Rreth 87% e variacionit te variablit te varur arrihet te shpjegohet nga variacioni i variablave te pavarur, ndersa pjesa tjeter mbetet e pashpjegueshme. 3. Autokorrelacioni Për të studiuar autokorrelacionin, pra për të zbuluar nëse ekziston një lidhje ose varësi midis termave të gabimit atëherë në proçedojme me Testin Durbin-Watson, d. 1.Hedhja e hipotezes Ho:Joautokorrelacion H1:Autokorrelacion 2.Marrim nje nivel rëndësie α=1% 3.Statistika e kontrollit d= 4.Rregulli per marrjen e vendimit Në bazë të tabeles së apendiksit A-5a për n=15, k' = 5, dhe α=1% vlerat kritike të gjetura janë dl=0.390 dhe du= Marrja e vendimit Vlera e përllogaritur nga modeli i regresionit është d = , e cila bie në zonën e cila bie në zonën ku nuk mund të ndërmerret një veprim (zona 4-du dhe 4-dl). MODELI 3 Një tjetër tregues i decentralizmit fiskal është raporti i shpenzimeve vendore ndaj PBB-së. Në këtë model variablat që do të marrim në konsideratë janë si më poshtë: Variabël i varur: Rritja ekonomike reale (%) Variabël i pavarur: Shpenzimet totale të qeverisjes qëndrore (% ndaj PBB-së) Variabël i pavarur: Norma e rritjes së popullsisë (në %) Variabël i pavarur: Norma e investimit (% ndaj PBB-së) 98

110 Variabël i pavarur: Shpenzimet në arsim ( % ndaj PBB-së) Variabël i pavarur: Matësi i decentralizimit fiskal (shpenzime vendore PBB-së) Pra në ndryshim nga modeli i dytë, kemi vetëm mënyren e matjes së decentralizimit fiskal. Modeli i regresionit linear shumës merr trajtën: PBB = β0 + β 1 nr.shp qev + β 2 nr.rrit pop + β 3 DF + β 4 nr inv + β 5 shp.ne ars H 3 : Decentralizimi fiskal i matur nga raporti shpenzime vendore / PBB, ndikon në rritjen ekonomike Përmes përdorimit të programit Gretl përcaktohet lidhja që ekziston mes variablave të marrë në studim, përkatësisht duke marrë këto rezultate : Tabela 4.7: Model 3: Analiza OLS, nr. I vëzhgimeve 1-16 Variabli I varur: Rritja_reale_e PBB Koeficentët Gabimi Raporti t Vlerat p standart const *** Shp_totale_te_q rritja_e_popull *** Investimet e * Shpenzimet_ne_a * Shpenzimet_vend *** Mean dependent var S.D. dependent var Sum squared resid S.E. of regression R-squared Adjusted R-squared F(5, 9) P-value(F) Log-likelihood Akaike criterion Schëarz criterion Hannan-Quinn rho Durbin-Watson * niveli 10%, ** niveli 5%, *** niveli 1%. Nga vlerësimi shohim se në modelin tonë për 16 vëzhgime gjithsej, kemi përftuar një R² (0.8621) mjaft të mirë, që do të thotë se 86.21%, ose afërsisht 87% e variacionit të rritjes ekonomike shpjegohet nga variablat shpjegues. Me përjashtim të Variablit shp. totale të qeverisë qëndrore, të gjithë variablat e tjerë janë statistikisht domethënës. Konkretisht, variablat norma e investimit dhe shpenzimet në arsim janë statistikisht domethënës në nivelin 10% të rëndësisë; variabli i decentralizimit fiskal dhe rritja e popullsisë janë statistikisht domethënës në nivelin 1% të rëndësisë. Ndërkohë që modeli dhe interpretimi i koeficentëve është si më poshtë: PBB = nr.shp qev nr.rrit pop nr inv shp.ne ars DF 99

111 Rezultatet e paraqitura mbështesin hipotezën për një lidhje pozitive midis decentralizimit fiskal dhe rritjes ekonomike. 1. Konstantja -0.38, konsiderohet si intercepti, e cila tregon mesatarisht normën e PBB-së kur të gjitha variablat shpjegues marrin vleren 0; 2. Koeficenti 0.36 pranë variablit n.shp.qeveritare, tregon për një lidhje pozitive mes normës së shpenzimeve qeveritare dhe normës së PBB-së. Pra një rritje prej 1 pikë % të normës së investimeve sjell një rritje prej 0.36 pikë % të normës së PBB-së. Ky rezultat mbështet studimet e Hurlin (2005), ku argumentohet dhe mbështet fuqishëm ligji e Wagner-it, që shpenzimet qeveritare janë të dobishme për rritjen ekonomike, pavarsisht në çfarë mënyre matet madhësia e qeverisë dhe rritja ekonomike. 3. Koeficenti 2.36 pranë variablit normës së rritjes së popullsisë, tregon për një lidhje pozitive mes normës së rritjes së popullsisë dhe normes se PBB-së. Pra një rritje prej 1 pikë % të normës së investimeve sjell një rritje prej 2.36 pikë % të normës së PBB-së, kur variablat e tjerë mbahen konstantë. Në studimet empirike lidhja mes këtyre 2 variablave ka rezultuar si positive ashtu edhe negative. 4. Koeficenti 0.37 pranë variablit n.investimit, tregon për një lidhje pozitive mes normës së investimeve dhe normes se PBB-së. Pra një rritje prej 1 pikë % të normës së investimeve sjell një rritje prej 0.37 pikë % të normës së PBB-së, kur variablat e tjerë mbahen konstantë. Meqënëse investimet janë një faktor shumë i rëndësishëm, janë zhvilluar një sërë studimesh empirike duke shqyrtuar marrëdhënien ndërmjet tyre dhe rritjes ekonomike. Sipas Levine dhe Renelt (1992), investimi është një nga faktorët që ndikon fuqimisht në rritjen ekonomike. 5. Koeficenti 1.4 pranë variablit shpenzimet në arsim tregon për një lidhje pozitive mes normës së shpenzimeve në arsim dhe normes se PBB-së. Pra një rritje prej 1 pikë % të normës së investimeve sjell një rritje prej 1.4 pikë % të normës së PBB-së, kur variablat e tjerë mbahen konstantë. Ky variabël përfaqëson kapitalin human dhe ashtu sic u tha më sipër shumë studime përdorin shpenzimet publike për shkollim, ku rritja e tyre promovon rritjen ekonomike. Gregorious dhe Ghosh (2007) realizuan një studim ku treguan se niveli më i lartë i shpenzimeve buxhetore në arsim sjell një rritje më të lartë ekonomike. 6. Koeficenti 2.96 pranë variablit decentralizimi fiskal të matur nga raporti i shpenzimeve vendore ndaj PBB-së, tregon për një lidhje pozitive mes tij dhe normës së PBB-së. Pra një rritje prej 1 pikë % të normës së decentralizimit fiskal sjell një rritje prej 2.96 pikë % të normës së PBB-së, kur variablat e tjerë mbahen konstantë. Disa studime kanë gjetur se ekziston një lidhje pozitive midis decentralizimit dhe performancës ekonomike sipas Lin dhe Liu (2000), Akai dhe Sakata(2002), Iimi (studimi është realizuar për provincat kineze dhe SHBA- 2005). 1. Kontrolli individual për koeficentët e regresionit Ndjekim proçedurën 5-hapëshe: 1.Hedhja e hipotezës Ho: b1=0 b2=0 b3=0 b4=0 b5=0 H1:b1 0 b2 0 b3 0 b4 0 b

112 2.Marrim një nivel rendesie α=0.1 (10 %) 3.Përcaktimi i statistikes së kontrollit t=b-b/sb (Shperndarja e Studentit, e cila përdoret për rastet kur madhësia e zgjedhjes është më e vogel se 30 ) 4. Rregulli për marrjen e vendimit Kontroll i dyanshem Ap.F α= 0.1 (10 %) Vlera kritike(tk)=1.833 df= n - (k+1)=15 - (5+1)=9 ku: α-niveli i rendesise df-shkallet e lirise n-madhesia e zgjedhjes (numri i periudhave te marre ne studim) k-numri i variablave te pavarur Ho hidhet poshtë Ho nuk hidhet poshte Ho hidhet poshte 5.Rregulli për marrjen e vendimit Nga modeli i regresionit kemi vlerat: t1= t2= t3= t4= t5= Vlerat t prane variablave X2, X3, X4, X5 bien në zonën ku Ho hidhet poshtë, duke mos u larguar nga modeli i regresionit, sepse kontribojnë në shpjegimin e variablit të varur. Ndersa variabli X1 perjashtohet nga modeli pasi vlera t= bie ne zonen ku Ho nuk hidhet poshte, duke mos kontribuar ne kete menyre ne shpjegimin e variablit te varur. 101

113 KAPITULLI V KONKLUZIONE DHE REKOMANDIME 5.1 Konkuzione të përgjithshme mbi disa koncepte teorike - Decentralizimi fiskal ka të bëjë me transferimin e funksioneve apo kompetencave nga nivelet qendrore të qeverisë ndaj institucioneve vendore lidhur me vendimmarrjen lokale në ndarjen e burimeve financiare (dmth kompetencat financiare) dhe kompetencat për të vënë taksa vendore. Decentralizimi i plotë fiskal kërkon decentralizimin politik dhe, së paku në një farë mase, decentralizim administrativ. - Literatura politike është e mbushur me fragmente të cilat vlerësojnë decentralizmin. Kjo jo vetëm sjell rritje të eficencës në ofrimin e shërbimeve të barabarta duke përdorur më mirë njohuritë lokale, por gjithashtu, con në rritjen e pjesmarrjes dhe të demokracisë dhe si rezultat rrit mbështetjen e popullit për qeverinë dhe rrjedhimisht nxit stabilitetin politik. - Në literatura teorike të ndryshme mbi decentralizimin fiskal janë theksuar efektet potencialisht pozitive të decentralizimit fiskal. Rritja ekonomike është konsideruar si aspekti më i rëndësishëm në implementimin e Decentralizimit sepse rritja ekonomike përbën një nga matjet sasiore në vlerësimin e suksesit të programit të zhvillimit. - Ka pasur një debat të vazhdueshë midis literaturës teorike dhe asaj empirike në mendimin se decentralizimi është strategji efektive për të nxitur rritjen ekonomike dhe zhvillimin, e kjo veçanërisht në vendet në zhvillim. Teorikisht, decentralizimi mund të shikohet si një mënyrë për të stimuluar një rritje në rritjen ekonomike, me mundësi të konsiderueshme për qeverisje më të mirë. - Evidencat empirike tentojnë të japin rezultate kontradiktore, ku shumë prej studimeve provojnë se kemi një influencë pozitive të decentralizimit fiskal në rritjen ekonomike (Akai, 2007). Për më tepër, studimet në vendet e zhvilluara (Martinez-Vazquez & McNab, 2003) tentojnë të japin një lidhje pozitive më të fortë se në vendet në zhvillim (Feld et al., 2009). Sidoqoftë ekzistojnë disa studime të vendeve në vecanti të cilat fokusohen vetëm në vendet në zhvillim. Feltenstein dhe Iwata (2005) aplikuan një model autoregresioni me të dhëna të rajonit te Kinës. Variabli i varur është norma e rritjes së produktit të brendshëm bruto, dhe variabli i pavarur kryesor prezanton matjen e decentralizimit, pa efektet eksplicite të decentralizimit fiskal. Në këtë mënyrë ato përcaktuan një lidhje pozitive mes matjeve të ndryshme të decentralizimit dhe rritjes ekonomike (Amagoh & Amin, 2012). 5.2 Konkuzione të përgjithshme mbi ecurinë e decentralizimit fiskal në Shqipëri dhe në Bashkinë Shkodër - Decentralizimi i qeverisjes në Shqipëri nisi në fillim të viteve 90-të, kur qeveritë vendore për herë të parë u zgjodhën në mënyrë demokratike. Pavarësisht se nuk mund të flasim ende për autonomi administrative apo fiskale, reformat e vitit 92 vendosën bazën për krijimin e autoriteteve vendore demokratike, të cilat ngadalë u përgatitën për të marrë më tepër përgjegjësi e funksione Relacion për projektligjin Për ndarjen Administrativo-territoriale të njësive të Qeverisjes vendore në Republikën e Shqipërisë 102

114 - Reforma e decentralizimit ka përparuar në mënyrë të vazhdueshme gjatë viteve 1999 dhe 2000, duke u bazuar te Kushtetuta (1998), Karta Evropiane për Vetëqeverisje Vendore (ratifikuar në nëntor 1999) dhe Strategjia Kombëtare e Decentralizimit, e miratuar në janar Vitet 2001 dhe 2002 mund të konsiderohen si më të suksesshmit në fushën e decentralizimit fiskal. Për herë të parë koncepti i transfertës së pakushtëzuar për pushtetin vendor është miratuar në Ligjin e Buxhetit të Shtetit të vitit 2001 dhe është zhvilluar më tej me paketën e reformës fiskale të miratuar nga Parlamenti në dhjetor 2002, duke rritur autonominë e bashkive dhe komunave për të mbledhur të ardhura nga taksat dhe tarifat lokale dhe përcaktimit të niveleve të tyre. Të ardhurat e gjeneruara në NJësitë e Qeverisë Vendore (NJQV) janë përforcuar më tej përmes taksës vendore mbi biznesin e vogël, transferimin e të ardhurave nga taksat mbi regjistrimin e automjeteve taksës së pasurisë së paluajtshme etj. - Përgjatë gjithë periudhës së decentralizimit njësitë vendore kanë qënë dëshmi e një proçesi të rëndësishëm ristrukturimi dhe transformimi në disa sektorë të rëndësishëm. Objektivi i gjithë këtij proçesi është që t u jepen njësive vendore burime të mjaftueshme dhe kapacitete për të realizuar funksionet për të cilat ato janë përgjegjëse. Tre shtyllat kryesore të këtij decentralizimi janë: niveli institucional; transferimi i kompetencave fiskale dhe legjislacioni përkatës dhe fuqizimi i kapaciteteve financiare të tyre. (USAID/LGDA, 2009) - NJQV-të në Shqipëri, kanë vuajtur historikisht pamjaftueshmërinë e financimeve. Kjo pamjaftueshmëri financimi së bashku me fragmentimin territorial-administrativ vështirësonin ofrimin e shërbimeve në përputhje me nevojat dhe pritshmëritë e rezidentëve të NJQV-ve. Qartësisht, problemi i keqfinancimit nuk mund të zgjidhet nga çfarëdo përfitimi në eficiencë që vjen nga konsolidimi territorial. Dhe sigurisht që NJQVve do t u nevojiten më shumë të ardhura për të përmbushur kërkesat e elektoratit për shërbime më të mira dhe për infrastrukturë më të mirë publike Argumentimi i nevojës së riorganizimit administrativo-territorial përcaktohet nga disa faktorë kryesorë që kanë ndikuar në domodoshmërinë e kryerjesë së reformës adminstrativoterritoriale 61 : Ndryshimet demografike të dekadës së fundit kanë sjellë ndryshime drastike në madhësinë e NJQV-ve. Harta demografike e Shqiperisë ka dryshuar si rezultat i lëvizjeve migruese të njerëzve brenda dhe jashtë vendit Niveli i lartë i fragmentimit të NJQV-ve ka penguar thellimin e mëtejshëm të decentralizimit, si rezultat i mungesës së kapaciteteve dhe pamundësisë për të ofruar shërbime me eficiencë të lartë. Mesatarisht NJQV-të në Shqipëri shpenzojnë 27% të buxhetit të tyre për investime kapitale dhe 37% për pagat e punonjësve. Këto shifra në nivel agregat përkeqësohen sipas ndarjes së njësive në kategorizime më të detajuara. 40 NJQV shpenzojnë mbi 80% të buxhetit të tyre vetëm për pagat e punonjësve, ndërsa 230 NJQV (63% e NJQV-ve dhe që përfaqësojnë 34% të popullsisë së vendit) shpenzojnë mbi 60% të buxhetit të tyre për pagat e punonjëve. 60 USAID, Relacion për projektligjin Për ndarjen Administrativo-territoriale të njësive të Qeverisjes vendore në Republikën e Shqipërisë 103

115 Niveli i lartë i fragmentimit të NJQV -ve ka bërë që edhe demokratizimi i qeverisjes, që ishte objektivi kryesor i ndarjes territoriale të vitit 2000, të mos rezultojë i suksesshëm. Si rezultat i reformës administrativo-territoriale të vitit 2000, Shqipëria rezultoi me 373 NJQV, të cilat kanë mesatarisht një popullsi prej banorësh. Procesi i decentralizimit të qeverisjes gjithashtu ka bërë hapa mbrapa. Ai ka rezultuar asimetrik në nivel vendor duke krijuar pabarazi mes NJQV-ve në ofrimin e shërbimeve për qytetarët; Gjatë viteve të fundit është rritur pesha e shpenzimeve administrative në nivel vendor, po ashtu si edhe vlera absolute, pavarësisht rënies së shpenzimeve në përgjithësi. Njësitë më të vogla vendore kanë tendencën të kenë buxhete të dominuara nga shpenzimet e personelit; Një numër i madh njësish vendore nuk mbledhin asnjë të ardhur të vetën dhe nuk ofrojnë shërbime për qytetarët e tyre. Fragmentimi i NJQV-ve ka sjellë dhe fragmentimin e shërbimeve publike (transporti publik, ujësjellësit, trajtimi i mbetjeve urbane, etj.), kryesisht si rezultat i potencialit të ulët të NJQV-ve për të gjeneruar të ardhura dhe kryer investime; Fragmentimi i NJQV-ve i pasuar edhe nga procesi i lënë përgjysmë i decentralizimit ka krijuar një sërë pabarazish të ndjeshme mes NJQV-ve, të cilat pavarësisht disa përpjekjeve për t u adresuar nëpërmjet granteve ekualizuese kanë nevojë të zgjidhen përfundimisht; Nevoja për konsolidim të komunave/bashkive për të garantuar efiçiencë në shërbime, legjitimitet dhe demokratizim më të madh organeve të qeverisjes vendore. - Pas vitit 2000 edhe Bashkia e Shkodrës, ashtu si çdo Nj.Q.V tjetër në Shqipëri, mori kompetenca e përgjegjësi të reja përsa i përket burimit të të ardhurave dhe mënyrës së shpenzimit të tyre. - Në praktikë ndryshimet më të rëndësishme filluan pas vitit 2005 dhe kryesisht nga viti 2006 kur bëhet edhe transferimi final i taksave dhe tarifave vendore me Ligjin Për Sistemin e taksave vendore. Që nga ky vit që mund të quhet edhe si pikë infleksioni me të kaluarën, të ardhurat nga taksat dhe tarifat vendore kanë pasur luhatje duke alternuar rritjet dhe rëniet, dhe duke arritur pikun në vitin 2008 dhe duke rënë përsëri në vitin 2009 e riforcuar në vitin 2010 dhe Në total nga viti 2001 rritja në të ardhurat e veta deri në 2014 është me +60%. - Pas taksave, të ardhurat nga tarifat janë zëri më i rëndësishëm në të ardhurat e Bashkisë Shkodër për periudhën pas-decentralizimit. - Sigurimi i burimeve financiare në funksion të realizimit të misioneve të shumta të Bashkisë ndaj qytetareve të saj gjen mbeshtetje tek të ardhurat e veta, ku burimet kryesore janë taksat dhe tarifat e bizneseve dhe familjeve. - Përgjithësisht, Bashkia Shkodër paraqet një nivel autonomie financiare të ulët, bazuar në të dhënat financiare për pesëvjeçarin Varësia financiare nga transfertat ndërqeveritare bën që planifikimi i investimeve kapitale rezulton të jetë subjekt dhe i kushtëzuar pothuajse tërësisht nga vendimet e qeverisë qendrore. 104

116 5.3 Konkluzione mbi gjetjet dhe rezultatet e studimit - Për të parë ndikimin që ka decentralizimi fiskal në rritjen ekonomike, pjesa më e madhe e studimeve fokusohen në rritjen reale të PBB-së për frymë. Ndërkohë si variabla të pavarur, përvec normës së decentralizimit fiskal përdoren edhe variabla të tjerë të clilët mnedohen se kanë ndikim në rritjen ekonomike. - Në literaturat e shfletuara, 4 treguesit e mëposhtëm janë marrë në konsideratë më së shumti: o Të ardhurat vendore në raport me të ardhurat e qeverisë qendrore. o Shpenzimet vendore në raport me shpenzimet e qeverisë qendrore. o Raporti i të ardhurave të veta të qeverisjes vendore ndaj të ardhurave totale (që përfshin edhe të ardhurat e transferuara nga qeverisja qëndrore) o Shpenzimet vendore si % e PBB-së - Në këtë mënyrë për të përcaktuar çfarë efekti ka decentralizimi fiskal mbi rritjen ekonomike, dhe sa është efekti i matur në formë sasiore, për rastin e Shqipërisë, realizohet analiza ekonometrike e regresionit linear shumës, mbi serite kohore (OLS), përkatësisht për vitet Synimi në një analizë regresioni është vlerësimi i mesatares së variablit të varur kur jepen vlerat e variablave të pavarur, parametri (ose parametrat e pjesshëm) duhet të jenë statistikisht domethënës që modeli të jetë i mirë, i cili mund të përdoret për të nxjerrë një konkluzion në lidhje me nje fenomen ose për parashikim. - Për një model me një shpjegueshmëri më të lartë, përveç variablit të varur: norma e PBBsë (%), dhe variablit të pavarur: norma e decentralizimit fiskal, janë marrë në konsideratë edhe faktorë të tjerë shtesë të cilët kanë ndikim në rritjen ekonomike si: norma e investimit, norma e inflacionit, kapitali human, shkalla e pjesmarrjes në forcën e punës dhe norma e hapjes tregtare: - Në modeline parë si variabla të pavarur u morën: norma e inflacionit, norma e investimit, hapja tregtare, shkalla e pjesmarrjes në forcën e punës, kapitali human dhe decentralizimi fiskal. Variabël i varur rritja ekonomike reale. Si matës i decentralizimit fiskal u mor Raporti i të ardhurave të veta të qeverisjes vendore ndaj të ardhurave totale. Meqë jo të gjithë variablat dolën statistikisht të rëndësishëm, u hoqën dhe u ribë edhe një herë analiza e regresionit të shumëfishtë. Variablat shpjegues statistikisht domethënës mbetën norma e inflacionit, norma e investimit, shkalla e pjesmarrjes në forcën e punës dhe decentralizimi fiskal. - Nga vlerësimi doli që afërsisht 84% e variacionit të rritjes ekonomike shpjegohet nga variablat shpjegues. Variabli i decentralizimit fiskal është statistikisht domethënës në nivelin 5% të rëndësisë. Koeficenti 0.06 pranë variablit decentralizimi fiskal të matur nga raporti i të ardhurave të veta të qeverisjes vendore ndaj të ardhurave totale, tregon për një lidhje pozitive mes tij dhe normes se PBB-së. Pra një rritje prej 1 pikë % të normës së decentralizimit fiskal sjell një rritje prej 0.06 pikë % të normës së PBB-së, kur variablat e tjerë mbahen konstantë. Rezultatet e paraqitura mbështesin hipotezën (H 1 ) për një lidhje pozitive midis decentralizimit fiskal dhe rritjes ekonomike. 105

117 - Në modeline e dytë si variabla të pavarur u morën: shpenzime totale të qeverisë qëndrore, norma e rritje së popullsisë, norma e investimeve, shpenzimet në arsimin e lartë dhe decentralizimi fiskal. Variabël i varur rritja ekonomike reale. Si matës i decentralizimit fiskal u mor Raporti i shpenzimeve vendore ndaj shpenzimeve të qeverisë qëndrore. - Nga vlerësimi doli që afërsisht 87% e variacionit të rritjes ekonomike shpjegohet nga variablat shpjegues. Variabli i decentralizimit fiskal është statistikisht domethënës në nivelin 1% të rëndësisë. Rezultatet e paraqitura mbështesin hipotezën (H 2 ) për një lidhje pozitive midis decentralizimit fiskal dhe rritjes ekonomike. - Koeficenti 0.84 pranë variablit decentralizimi fiskal të matur nga raporti i shpenzimeve vendore ndaj totalit të shpenzimeve të qeverisë qëndrore, tregon për një lidhje pozitive mes tij dhe normes se PBB-së. Pra një rritje prej 1 pikë % të normës së decentralizimit fiskal sjell një rritje prej 0.84 pikë % të normës së PBB-së, kur variablat e tjerë mbahen konstantë. - Në modeline e tretë si variabla të pavarur u morën: shpenzime totale të qeverisë qëndrore, norma e rritje së popullsisë, norma e investimeve, shpenzimet në arsimin e lartë dhe decentralizimi fiskal. Variabël i varur rritja ekonomike reale. Si matës i decentralizimit fiskal u mor Raporti shpenzime vendore ndaj PBB-së. - Nga vlerësimi doli që afërsisht 87% e variacionit të rritjes ekonomike shpjegohet nga variablat shpjegues. Variabli i decentralizimit fiskal është statistikisht domethënës në nivelin 1% të rëndësisë. Rezultatet e paraqitura mbështesin hipotezën (H 3 ) për një lidhje pozitive midis decentralizimit fiskal dhe rritjes ekonomike. - Koeficenti 2.96 pranë variablit decentralizimi fiskal të matur nga raporti i shpenzimeve vendore ndaj PBB-së, tregon për një lidhje pozitive mes tij dhe normës së PBB-së. Pra një rritje prej 1 pikë % të normës së decentralizimit fiskal sjell një rritje prej 2.96 pikë % të normës së PBB-së, kur variablat e tjerë mbahen konstantë. - Disa studime kanë gjetur se ekziston një lidhje pozitive midis decentralizimit dhe performancës ekonomike sipas Lin dhe Liu (2000), Akai dhe Sakata(2002), Iimi (studimi është realizuar për provincat kineze dhe SHBA- 2005). 106

118 REKOMANDIME - Një ndër reformat kryesore në fushën e decentralizimit dhe qeverisjes vendore, është reforma administrativo territoriale, e miratuar më 31 korrik Qeveria qëndrore duhet të shfrytëzojë më së miri avantazhet dhe mundësitë që krijon zbatimi me efektivitet i kësaj reforme. - Përdorimi i partneritetit publik-privat (PPP) shihet si një mundësi e NJQV për marrjen e financimeve private me qëllim përmirësimin e cilësisë dhe efikasitetit të infrastrukturës publike. Për këtë arsye është e nevojshme që në kuadrin ligjor për huamarrjen vendore, të përfshihet zbatimi i këtij partneriteti si një përpjekje e konsiderueshme për zhvillimin e kapaciteteve vendore të NJQV-ve. - Hartimi dhe miratimi i një Ligji për Financat Vendore. Pas Reformës Territoriale, Strategjisë së Decentralizimit dhe ligjit për Vetëqeverisjen Vendore, një ligj për Financat vendore do të përmirsonte më tepër kuadrin ligjor në fushën e financave vendore. Gjithashtu, duke qënë se ligji për Vetëqeverisjen Vendore parashikon që njësitë vendore ngarkohen edhe me funksione të reja (përvec atyre ekzistuese), miratimi i ligjit për Financat vendore do të ndihmonte njësitë vendore dhe do të qartësonte pozicionin e tyre në financimin e këtyre funksioneve. - Taksa mbi pasurinë si dhe Tatimi mbi të Ardhurat Personale (si taksa më e rëndësishme që ndahet me qeveritë qëndrore) janë taksat me peshën më të madhe në vendet e zhvilluara dhe në zhvillim, ndërsa tek ne nuk e kanë rendësinë dhe peshën e duhur në të ardhurat vendore. Rivlerësimi dhe rishikimi i kuadrit ligjor për këto taksa, do të jetë një mundësi që njësitë e reja vendore të përmirsojnë buxhetet e tyre. - Rritja e transfertës së pakushtëzuar do të thotë më tepër fonde për njësitë vendore. Kështu njësitë vendore kanë më tepër mundësi për të realizuar funksione të caktuara me ligj dhe për të ofruar shërbime që qeveria qendrore ka vendosur të mos i ofrojë vetë. - Duhet të forcohet gjithnjë e më tepër bashkëpunimi institucional mes qeverisjes qendrore dhe asaj vendore. Gjithashtu edhe bashkëpunimi mes njësive vendore me njëra - tjetrën. Kjo do të ndikojë në përmirsimin e cilësisë së funksionimit të qeverive vendore. - Nga studimi empirik i trajtuar më sipër në punim, u pa ndikimi pozitiv, pavarsisht se modest, i decentralizimit fiskal (i matur nga 3 tregues) në rritjen ekonomike. Politikat dhe programet qeveritare duhet pikërisht të rrisin peshën që zë pushteti vendor në buxhetin total të qeverisë qëndrore, për të rritur më tepër këtë ndikim. - Gjithashtu edhe Bashkia e re Shkodër duhet të shfrytëzojë sa më tepër avantazhet që ka krijuar reforma territoriale. Me ndarjene re Territoriale dhe Administrative ka një pozicion të tillë që mbulon edhe zonën detare dh e bujqësore në jug të saj, gjithashtu edhe zonën më malore të Shqipërisë në veri. Kjo do të thotë që edhe roli i saj në zhvillimin rajonal do të jetë shumë i rëndësishëm, duke ditur njëkohsisht edhe avantazhet konkuruese që ka ajo si bashki në lidhje me Rajonin. - Në strategjinë e re që po ndërton Bashkia Shkodër përparësia më e madhe duhet ti jepet investimeve që kanë ndikimin më të madh në komunitet, nisur kjo edhe nga pozicioni i ri gjeografik që ka. 107

119 BIBLIOGRAFIA 1. Aisyah, S.(2012) The Effect of Fiscal Decentralization on Local Economic Groëth 2. Akai N., Sakata M., (2002) Fiscal decentralization contributes to economic growth: evidence from state-level cross-section data for the United States, Journal of Urban Economics, vol. 52, , Japan 3. Akai, N., Nishimura, Y., & Sakata, M. (2007) Complementarity, fiscal decentralisation and economic growth. Economics of Governance 8(4): Amagoh & Amin (2012) An Examination of the Impacts of Fiscal Decentralization on Economic Growth, International Journal of Business Administration, v. 3 n. 6, Baisalbayeva, K. Exploring the Causes and Effects of Revenue Decentralization: Does Revenue Decentralization Increase or Reduce Economic Growth? (2013) 6. Bahl, R. (2008) Pillars of Fiscal decentralization 7. Barro, R. (1990). Government Spending in a Simple Model of Endogenous Growth Journal of Political Economy 8. Banka Botërore (2004) Shqiperia: Decentralizimi ne tranzicion 9. Bashkia Shkodër (2016) Raportim Realizimi I Buxhetit Bashkia E Shkodrës 10. Bashkia Shkodër (2015) Skenarët E Zhvillimit Nënrajonal Në Qarkun E Shkodrës 11. Bashkia Shkodër (2015) Vlerësimi dhe raporti i analizës së Bashkisë Shkodër 12. Bird & Vaillancourt (1998) Fiscal decentralization in developing countries 13. Boschmann, N. (2009) Fiscal Decentralization and Options for Donor Harmonisation 14. Brennan, D. & Buchanan, J. (1980). The Power to Tax: Analytical Foundations of a Fiscal Consitution. 108

120 15. Cassou Steven P., Lansing Kevin J. (1999), Fiscal Policy and Productivity Growth in the OECD, Canadian Journal of Economics, Canadian Economics Association, vol. 32(5), Dabla-Norris, E. (2006). The Challenge of Fiscal Decentralization in Transition Countries. Comparative Economic Studies 17. Davoodi, H. & Zou, H. (1998) Fiscal decentralisation and economic growth: A cross-country study Journal of Urban Economics, 1998, vol. 43, no. 2, Decentralization to Local Government in LAC (1991), World Bank 19. Decentralizimi Dhe Qeverisja Vendore Ne Shqiperi (Janar, 2015) 20. De Melo, L. 2000, Fiscal decentralization and intergovernmental fiscal relations: a cross-country analysis, World Development, vol. 28, pp Dokument studimor mbi Decentralizimin Fiskal (USAID, 2012) 22. Dragusha, B. & Osmani, E. (2012) The effects of fiscal decentralization in Albania 23. Drejt De-Centralizimit? Një analizë e mjedisit mundësues për decentralizimin në Shqipëri - Departamenti i Qeverisjes Vendore dhe Zhvillimit të Integruar, IDM Duval, R., Eris, M., & Furceri, D. (2010). Labour Force Participation Hysteresis in Industrial Countries: Evidence and Causes 25. Ebel, R. D. and Yilmaz, S. (2002). On the Measurement and Impact of Fiscal Decentralization. World Bank Study, Policy Research Working Paper. 26. Ebel, R. D. and Yilmaz, S. (2004). On the Measurement and Impact of Fiscal Decentralization Washington DC: Urban Institute. 27. Elhiraika, Adam B. (2007) Fiscal Decentralization and Public Service Delivery in South Africa 28. Faridi, M. (2011) Contribution of Fiscal Decentralization to Economic Growth: Evidence from Pakistan 109

121 29. Feld, L., Baskaran, T., & Schnellenbach, J. (2009) Fiscal Federalism, Decentralization and Economic Growth: A Meta-Analysis Project report DFG German Science Foundation. 30. Feltenstein A., & Iwata, S. (2005) Decentralization and Economic Performance in China: Regional Autonomy has its Costs Journal of Developing Economics 31. Feruglio, N., (2007) Fiscal decentralisation: an overview 32. Feruglio, N. & Dallas, A. (2008) Overview of Fiscal Decentralization 33. Fornasari, F., Webb, S. & Zou, H. (2000) The macroeconomic impact of decentralized spending and deficits: international evidence, Annals of Economics and Science, vol. 2, Galiwango, W. (2008) Decentralisation and development: the contradictions of local governance in Uganda 35. Gregoriou A, Ghosh S, (2007) The Impact of Government Expenditure on Growth: Empirical Evidence from Heterogeneous Panel 36. Grewal, B. (2010). Symposium on Fiscal Decentralization. Public Finance and Management 37. Hoxha, A.(1999) Local government in Albania, Institute for Comtemporary Studies (ICS) 38. Hoxha, A. (2002) Local self-government and decentralization, Case of Albania 39. Hendri (2015) Fiscal Decentralization and Regional Economic Growthin Sumatera, Indonesia 40. Hirschmann, Albert O. (1970) Exit Voice and Loyalty: Responses to Decline in Firms, Organizations, and States Cambridge, MA: Harvard University Press. 41. Huang, T. & Cheng, A C. (2005) The Role of Fiscal Decentralization in Regional Economic Growth in China 42. Hurlin, Christophe, (2005) "Network Effects of the Productivity of infrastructure in Developing Countries", Policy Research Working Paper No. 3808, World Bank 110

122 43. Kalin W. (2002): Decentralization: Why and How? 44. Kim, H. (2006) Local Decentralization And Economic Growth In Korea 45. Labour Market Situation in Albania (2005) 46. Levine, R. & Renelt, D., (1992) A Sensitivity Analysis Of Cross-Country Growth Regressions 47. Litvack, J. & Jessica Seddon (1999). "Decentralization Briefing Notes", World Bank. 48. Lin J.Y., Liu Z., (2000), Fiscal decentralization and economic growth in China, Economic Development and Cultural Change, vol. 49, Malik, S., Hasan, M. and Hussain, S. (2006). Fiscal decentralization and Economic Growth in Pakistan The Pakistan Development Review, Vol. 4(45), Martinez-Vazquez, J., & McNab, R. (2003) Fiscal Decentralization and Economic Growth. World Development 51. Miller, S., (2002) Advantages & Diasavantages of Local Government Decentralization 52. Miller, S., & Russek, F. (1997) Fiscal Structures and Economic Growth at the State and Local Level Public Finance Review 53. Musgrave, R. 1959, Theory of Public Finance: A study in public economy, McGraw, New York. 54. NALAS, 2012 Indikatorët për decentralizimin fiskal për Europën Jug-Lindore 55. NALAS, 2016 Fiscal Decentralisation Report 56. Iimi A., (2005), Decentralization and economic growth revisited: an empirical note 111

123 57. Imran H., Chaudhry Sh., PhD, Wallace.S (2012) Fiscal Autonomy and Economic Growth Nexus:Empirical Evidence from Pakistan Pakistan Journal of Social Sciences (PJSS)Vol. 34, No. 2 (2014), Oates, Wallace E. (1972) Fiscal Federalism, Harcourt-Brace, New York. 59. Oates, W. E. (1985) Searching for leviathan: An empirical study, America Economic Review, 75(4): Oates, W. (1993) Fiscal Decentralization and Economic Development, Working Paper No , University of Maryland 61. Oates, W. E. (1999) An essay on fiscal federalism, Jurnal of Economic Literature, 27: Oates, W. E. (2005). Toward a second-generation theory of fiscal federalism International Tax and Public Finance, 13: Oshafi, L. (2015) Decentralizimi dhe qeverisja vendore ne Shqiperi 64. Philip, A. T, & Isah, S. (2012). An analysis of the effect of fiscal decentralisation on economic growth in Nigeria International Journal of Humanities and Social Science, 2(8), Prud'homme, Remy (1995) The Dangers of Decentralization, The World Bank Research Observer 66. Projekti i Planifikimit dhe Qeverisjes vendore ne Shqiperi(PLGP), USAID (2015) 67. Porcelli, F. (2009) Fiscal Decentralisation and efficiency of government. A brief literature review 68. Pushteti Vendor Në Shqipëri ( Usaid, 2007) 69. Rodriguez, A & Ezcurra.R Is fiscal decentralization harmful for economic growth? Evidence from the OECD countries (2010) 70. Reforma Administrative-Territoriale (Prill 2014) 71. Reforma territoriale, Raporti i zonave funksionale (reformaterritoriale.al) 112

124 72. Relacion për projektligjin Për ndarjen Administrativo-territoriale të njësive të Qeverisjes vendore në Republikën e Shqipërisë (Prill 2014) 73. Schaferova, M. (2011) Fiscal decentralization and local governance in Albania 74. Silvestre (2013) Macroeconomic stability and fiscal decentralization in the Spanish autonomous communities 75. Szarowska, I. Fiscal Decentralisation and Economic Development in Selected Unitary European Countries 76. Shah, A., (1998) "Fiscal federalism and macroeconomic governance: for better or for worse? 77. Kamps, C Is there a lack of public capital in the European Union?. EIB Papers. 78. Kim, J. (2004) Fiscal Decentralization in Korea 79. King, D. & Y. Ma, (2001) "Fiscal Decentralization, Central Bank Independence and Inflation" 80. Sanchez -Robles (1998) Foreign Direct Investment, Economic Freedom And Growth: Neë Evidence From Latin-America 81. Statistika fiskale, (Ministria e Financave) 82. Strategjia ndërsektoriale për decentralizimin dhe qeverisjen vendore Terhemen, A. & Isah, S. (2012) An Analysis of the Effect of Fiscal Decentralisation on Eonomic Growth in Nigeria 84. Tiebout, C. M. (1956) A pure theory of local expenditures 85. Treisman, D. (2000) Decentralization And The Quality Of Government 86. Thieben, U. (2001). Fiscal Decentralisation and Economic Growh in High-income OECD Countries European Network Of Economic Policy Research Institutes, (Working Paper No. 1/January.) 113

125 87. Thiessen, U. (2001). Fiscal Decentralization and Economic Growth in High-Income OECD Countries Economics Working Papers 001. European Network of Economic Policy Research Institutes. 88. Thiessen U., (2003), Fiscal Decentralisation and Economic Growth in High-Income OECD Countries, Berlin, Vol. 24, Nr. 3, USAID/PLGP (2007) Pushteti Vendor Në Shqipëri 90. USAID/PLGP (2009) Local government revenue trends in Albania: An Analysis of Local Revenues for the Period USAID/PLGP (2012) Dokument Studimor për Decentralizimin Fiskal në Shqipëri 92. USAID/PLGP (2015) Dokument Politikash: Krijimi i Një Formule Të Drejtë, Transparente Dhe Të Parashikueshme Për Transfertën E Pakushtëzuar 93. USAID/PLGP (2015) Projekti I Planifikimit Dhe Qeverisjes Vendore (Plgp) Në Shqipëri 94. USAID/PLGP (2016) Manual për Zyrtarët e Njësive të Qeverisjes Vendore 95. Vazquez, J. M. & Robert M. M. (2001). Cross-country Evidence on the Relationship betëeen Fiscal Decentralisation, Inflation, and Growth International Studies Programme, Georgia University. 96. Vazquez, J., & McNab, R. (2003). Fiscal Decentralization and Economic Growth World Development 97. World Bank (1997), The World Development Report, New York, Oxford University Press. 98. Xie, Danyang, Heng F. Zou and Hamid Davoodi (1999), Fiscal Decentralization and Economic Growth in the United States. Journal of Urban Economics, 45, Xhafa, H. Drejtim financiar i organizatave publike 100. Yamoah, A. (2007) The effects of fiscal decentralization on economic growth in U.s. Counties 101. Yilmaz, Serdar, Yakup Beris and Rodrigo Serrano Berthet Linking Local Government Discretion and Accountability in Decentralisation. Development Policy Revieë 28(3):

126 102. Yushkov, A., (2014) Fiscal Decentralization and Regional Economic Growth: The Case of the Russian Federation 103. Zhang, Tao & Heng F. Zou (1998), Fiscal Decentralization, Public Spending, and Economic Growth in China. Journal of Public Economics, 67(2), Zhang, Xue P. (2004), The Empirical Analysis on the Vertical Imbalance and Transfer Payment to Local Government. Collected Essays on Finance and Economics, 3, Karta Evropiane e Vetëqeverisjes Vendore (datë ) 2. Ligji Organik i qeverisjes vendore (viti 2000) 3. Ligji për Ndarjen Administrative dhe Territoriale (datë ) 4. Ligji Për ndarjen administrativo-territoriale te njesive te qeverisjes vendore në Republikën e Shqipërisë (datë ) 5. Ligji për burimet financiare (datë ) 6. Ligji për menaxhimin e sistemit buxhetor (datë ) 7. Ligji për Huamarrjen e Qeverisjes Vendore datë ( ) 8. Ligji nr. 115/2014, Për ndarjen territoriale dhe administrative të njësive të qeverisjes vendore në Republikën e Shqipërisë ( ) 9. Ligji Nr. 139/2015 Për Vetëqeverisjen Vendore

127 APENDIKSE Summary Statistics, using the observations 1-16 (missing values ëere skipped) Variable Mean Median Minimum Maximum Rritja_reale_e Norma_e_infla Investimet e Indeksi_I_hapj Shkalla_e_pjes Kapitali_huma Te_ardhura_te Variable Std. Dev. C.V. Skeëness Ex. kurtosis Rritja_reale_e Norma_e_infla Investimet e Indeksi_I_hapj Shkalla_e_pjes Kapitali_huma Te_ardhura_te

128 Model 1: Analiza OLS, nr. I vëzhgimeve 1-16 Variabli I varur: Rritja_reale_e PBB Koeficentët Gabimi Raporti t Vlerat p standart const * Norma_e_inflaci ** Investimet e *** Indeksi_I_hapje Shkalla_e_pjesm * Kapitali_human Te_ardhura_te_v ** Mean dependent var S.D. dependent var Sum squared resid S.E. of regression R-squared Adjusted R-squared F(6, 8) P-value(F) Log-likelihood Akaike criterion Schëarz criterion Hannan-Quinn Model 1(i përmirësuar): Analiza OLS, nr. I vëzhgimeve 1-16 Variabli I varur: Rritja_reale_e PBB Coefficient Std. Error t-ratio p-value const *** Norma_e_inflaci * Investimet *** Shkalla_e_pjesm *** Te_ardhura_te_v ** Mean dependent var S.D. dependent var Sum squared resid S.E. of regression R-squared Adjusted R-squared F(4, 11) P-value(F) Log-likelihood Akaike criterion Schëarz criterion Hannan-Quinn Rho Durbin-Watson

129 Model 2: Analiza OLS, nr. I vëzhgimeve 1-16 Variabli I varur: Rritja_reale_e PBB Coefficient Std. Error t-ratio p-value const *** Shp_totale_te_q * rritja_e_popull ** Buxhetia *** Investimet e * Shpenzimet_ne_a ** Mean dependent var S.D. dependent var Sum squared resid S.E. of regression R-squared Adjusted R-squared F(5, 9) P-value(F) Log-likelihood Akaike criterion Schëarz criterion Hannan-Quinn rho Durbin-Watson Model 3: Analiza OLS, nr. I vëzhgimeve 1-16 Variabli I varur: Rritja_reale_e PBB Coefficient Std. Error t-ratio p-value const *** Shp_totale_te_q rritja_e_popull *** Investimet e * Shpenzimet_ne_a * Shpenzimet_vend *** Mean dependent var S.D. dependent var Sum squared resid S.E. of regression R-squared Adjusted R-squared F(5, 9) P-value(F) Log-likelihood Akaike criterion Schëarz criterion Hannan-Quinn rho Durbin-Watson

130 Paraqitja grafike mes decentralizimit fiskal(shpenzime vendore/shpenzime totale qendrore) dhe rritjes ekonomike Paraqitja grafike mes decentralizimit fiskal(shpenzime vendore/pbb) dhe rritjes ekonomike 119

131 Funksionet që zhvillon bashkia të grupuara sipas fushave 120

132 121

133 Burimi: Manual për Zyrtarët e Njësive të Qeverisjes Vendore, Maj 2016(USAID/PLGP) 122

UNIVERSITETI I PRISHTINËS FAKULTETI EKONOMIK Studime postdiplomike. BDH Relacionale. Pjesa 2: Modelimi Entity-Relationship. Dr.

UNIVERSITETI I PRISHTINËS FAKULTETI EKONOMIK Studime postdiplomike. BDH Relacionale. Pjesa 2: Modelimi Entity-Relationship. Dr. UNIVERSITETI I PRISHTINËS FAKULTETI EKONOIK Studime postdiplomike BDH Relacionale Pjesa 2: odelimi Entity-Relationship Dr. ihane Berisha 1 Qëllimi Pas kësaj ligjërate do të jeni në gjendje : Të përshkruani

More information

dhjetor 2017 Indeksi i transparencës buxhetore të Komunave

dhjetor 2017 Indeksi i transparencës buxhetore të Komunave gap dhjetor 2017 index Indeksi i transparencës buxhetore të Komunave? 2015 2015 2016 GAP INDEKSI I TRANSPARENCËS BUXHETORE TË KOMUNAVE 2017 Hyrje Transparenca e plotë buxhetore për të gjitha të hyrat dhe

More information

Decentralizimi Fiskal dhe Transferimi i Granteve Në Vendet në Tranzicion: Një Perspektivë Kritike

Decentralizimi Fiskal dhe Transferimi i Granteve Në Vendet në Tranzicion: Një Perspektivë Kritike NISPAcee Rrjeti i Instituteve dhe Shkollave të Administratës Publike Në Evropën Qendrore dhe Lindore Decentralizimi Fiskal dhe Transferimi i Granteve Në Vendet në Tranzicion: Një Perspektivë Kritike Editor

More information

GAP INDEKSI I TRANSPARENCËS

GAP INDEKSI I TRANSPARENCËS GAP INDEKSI I TRANSPARENCËS BUXHETORE TË KOMUNAVE 2017 Hyrje Transparenca e plotë buxhetore për të gjitha të hyrat dhe shpenzimet e organizatave buxhetore të Republikës së Kosovës është një nga parakushtet

More information

Reforma në Menaxhim të Mbeturinave

Reforma në Menaxhim të Mbeturinave Reforma në Menaxhim të Mbeturinave Me Ligjin për Vetëqeverisje Lokale (Art. 17.1 f) dhe ndryshimet e Ligjit për Mbeturina në vitin 2012, komunat në Kosovë kanë marrë kompetenca të reja për menaxhimin e

More information

CURRICULUM VITAE. Bulevardi i Pavarësisë, P+13/34, Gjilan Nr. i telefonit: -

CURRICULUM VITAE. Bulevardi i Pavarësisë, P+13/34, Gjilan Nr. i telefonit: - CURRICULUM VITAE Të dhënat personale: Mbiemri: Mustafa Emri: Arben Datëlindja: 12/02/1984 Vendlindja: Gjilan Kombësia: Kosovar Shqiptar Adresa aktuale: Bulevardi i Pavarësisë, P+13/34, Gjilan Nr. i telefonit:

More information

Sigurimi i Cilësisë Mjet për Ngritjen e Besueshmërisë së Pasqyrave Financiare

Sigurimi i Cilësisë Mjet për Ngritjen e Besueshmërisë së Pasqyrave Financiare 1 Sigurimi i Cilësisë Mjet për Ngritjen e Besueshmërisë së Pasqyrave Financiare Arbër Hoti Sesioni Paralel Nr. 2 Prishtinë 27.06.2016 Tesla Motors 2015 2 2008 Prentice Hall Business Publishing, Auditing

More information

19683 ALBANIAN. Decentralizimi Shenime i. STITUT X PermbIedhese r Fr; Redaktoi Jennie Litvack dhe Jessica Seddon. Public Disclosure Authorized

19683 ALBANIAN. Decentralizimi Shenime i. STITUT X PermbIedhese r Fr; Redaktoi Jennie Litvack dhe Jessica Seddon. Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized 19683 ALBANIAN Decentralizimi Shenime i. STITUT X PermbIedhese r Fr; Redaktoi Jennie

More information

Reforma e administratës publike në Kosovë

Reforma e administratës publike në Kosovë Reforma e administratës publike në Kosovë Mirlinda Batalli * Përmbledhje Reforma e administratës publike në Kosovë është një pjesë thelbësore e procesit të shtetndërtimit. Me reformën administrative qeveria

More information

ECONOMICUS NR 7/2011 REVISTË SHKENCORE E FAKULTETIT EKONOMIK

ECONOMICUS NR 7/2011 REVISTË SHKENCORE E FAKULTETIT EKONOMIK ECONOMICUS NR 7/2011 REVISTË SHKENCORE E FAKULTETIT EKONOMIK Kryeredaktor Prof. Dr. ADRIAN CIVICI Redaktore BESARTA VLADI Këshilli botues Prof. Dr. SULO HADËRI Prof. Dr. LULJETA MINXHOZI Prof. Asoc. Dr.

More information

Mirënjohje. Një falenderim special shkon për pedagogun udhëheqës Z.Hysni Ahmetaj për kontributin dhe bashkëpunimin e tij.

Mirënjohje. Një falenderim special shkon për pedagogun udhëheqës Z.Hysni Ahmetaj për kontributin dhe bashkëpunimin e tij. Mirënjohje Për realizimin e këtij punimi diplome kanë kontribuar shumë individë dhe institucione. Edhe pse une jam përpjekur që të jap maksimumin në realizimin e kësaj teme kaq te gjerë nuk mund të lë

More information

VARFËRIA NË KONSUM NË REPUBLIKËN

VARFËRIA NË KONSUM NË REPUBLIKËN Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized The VARFËRIA NË KONSUM NË REPUBLIKËN E KOSOVËs në vitin 211 Mars 213 a Botërore Rajoni

More information

NDIKIMI I INFLACIONIT DHE RRITJES EKONOMIKE NË PAPUNËSI. RASTI I REPUBLIKËS SË MAQEDONISË

NDIKIMI I INFLACIONIT DHE RRITJES EKONOMIKE NË PAPUNËSI. RASTI I REPUBLIKËS SË MAQEDONISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI I EKONOMIKSIT NDIKIMI I INFLACIONIT DHE RRITJES EKONOMIKE NË PAPUNËSI. RASTI I REPUBLIKËS SË MAQEDONISË DISERTACION Në kërkim të Gradës Shkencore

More information

REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DISERTACION

REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DISERTACION REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DISERTACION Financa e projekteve, formë alternative e investimeve infrastrukturore në vendet në zhvillim Në kërkim të gradës shkencore

More information

NDIKIMI I POLITIKAVE FISKALE TË QËNDRUESHME NË NGRITJEN E MIRËQENIES SOCIALE TË VENDIT

NDIKIMI I POLITIKAVE FISKALE TË QËNDRUESHME NË NGRITJEN E MIRËQENIES SOCIALE TË VENDIT Xhenet Syka Ndikimi i politikave fiskale të qëndrueshme në ngritjen e mirëqenies sociale të vendit NDIKIMI I POLITIKAVE FISKALE TË QËNDRUESHME NË NGRITJEN E MIRËQENIES SOCIALE TË VENDIT Mba. Xhenet Syka

More information

DEPARTAMENTI I SË DREJTËS PUBLIKE TEMË PËR MBROJTJEN E GRADËS SHKENCORE DOKTOR

DEPARTAMENTI I SË DREJTËS PUBLIKE TEMË PËR MBROJTJEN E GRADËS SHKENCORE DOKTOR DEPARTAMENTI I SË DREJTËS PUBLIKE TEMË PËR MBROJTJEN E GRADËS SHKENCORE DOKTOR ARRITJET DHE SFIDAT LIGJORE E INSTITUCIONALE TË SHQIPËRISË PËR PËRMBUSHJEN E DETYRIMEVE QË RRJEDHIN NGA KARTA EVROPIANE E

More information

PËRMBLEDHJE LEGJISLACIONI PËR PUSHTETIN VENDOR. Botim i Qendrës së Publikimeve Zyrtare

PËRMBLEDHJE LEGJISLACIONI PËR PUSHTETIN VENDOR. Botim i Qendrës së Publikimeve Zyrtare PËRMBLEDHJE LEGJISLACIONI PËR PUSHTETIN VENDOR Botim i Qendrës së Publikimeve Zyrtare Nëntor 2010 1 I këtij botimi Qendra e Publikimeve Zyrtare ISBN: 978-9928-01-008-7 2 Ligj nr.8652 datë 31.7.2000 PËRMBAJTJA

More information

PBA DHE BUXHETI 2017 BASHKIA DURRËS

PBA DHE BUXHETI 2017 BASHKIA DURRËS PBA 2017-2019 DHE BUXHETI 2017 BASHKIA DURRËS Përmbajtja Të përgjithshme mbi bashkinë... 3 Mbi Buxhetin Afatmesëm 2017-2019 dhe procesin e përgatitjes... 5 Buxheti 2017, viti i pare i buxhetit afatmesem

More information

Kur mbaron Tranzicioni? Teoria kundrejt realitetit në Shqipëri

Kur mbaron Tranzicioni? Teoria kundrejt realitetit në Shqipëri Kur mbaron Tranzicioni? Teoria kundrejt realitetit në Shqipëri Prof.Dr. Ermelinda Meksi 1 Auron PASHA 2 Shënim Bërja e një prezantimi me këtë titull nuk është një gjë e lehtë. Tema është mjaft e gjerë

More information

Universiteti Aleksandër Moisiu Durrës Fakulteti i Biznesit PËRCAKTUESIT E STRUKTURËS SË KAPITALIT: RAST STUDIMI I KOMPANIVE TË PALISTUARA NË SHQIPËRI

Universiteti Aleksandër Moisiu Durrës Fakulteti i Biznesit PËRCAKTUESIT E STRUKTURËS SË KAPITALIT: RAST STUDIMI I KOMPANIVE TË PALISTUARA NË SHQIPËRI Universiteti Aleksandër Moisiu Durrës Fakulteti i Biznesit PËRCAKTUESIT E STRUKTURËS SË KAPITALIT: RAST STUDIMI I KOMPANIVE TË PALISTUARA NË SHQIPËRI Kandidati: Msc. Anila Çekrezi Udhëheqësi: Prof. Dr.

More information

Republika e Kosovës Republika Kosova-Republic of Kosovo

Republika e Kosovës Republika Kosova-Republic of Kosovo Republika e Kosovës Republika Kosova-Republic of Kosovo Autoriteti Rregullativ i Komunikimeve Elektronike dhe Postare Regulatory Authority of Electronic and Postal Communications Regulatorni Autoritet

More information

Krahasimi i gjendjes se shoqërive civile në Kosovë dhe Shqipëri

Krahasimi i gjendjes se shoqërive civile në Kosovë dhe Shqipëri Pajtim Zeqiri 12. 08.2013 Qendra për Arsim, KIPRED Kursi: Hulumtim dhe shkathtësi në të shkruar Krahasimi i gjendjes se shoqërive civile në Kosovë dhe Shqipëri 1. Hyrje Shoqëria civile sot konsiderohet

More information

RAPORT VLERËSIMI. Sa është e hapur Qeveria e Kosovës? Rezultatet nga matësi i qeverisjes së hapur SCORECARD REPORT 21

RAPORT VLERËSIMI. Sa është e hapur Qeveria e Kosovës? Rezultatet nga matësi i qeverisjes së hapur SCORECARD REPORT 21 2016 RAPORT VLERËSIMI Sa është e hapur Qeveria e Kosovës? Rezultatet nga matësi i qeverisjes së hapur SCORECARD REPORT 21 2 SCORECARD REPORT duke promuvuar zhvillimin ekonomik të Kosovës bazuar në filozofinë

More information

DEPERAMENTI PËR INTEGRIME EVROPIANE DHE KOORDINIM TË POLITIKAVE - DIEKP

DEPERAMENTI PËR INTEGRIME EVROPIANE DHE KOORDINIM TË POLITIKAVE - DIEKP MINISTRIA E ADMINISTRIMIT TË PUSHTETIT LOKAL MAPL DEPERAMENTI PËR INTEGRIME EVROPIANE DHE KOORDINIM TË POLITIKAVE - DIEKP Kjo analizë është produkt i Ministrisë së Administrimit të Pushtetit Lokal MAPL,

More information

NDIKIMI I KAPITALIT SOCIAL NË PERFORMANCËN ARSIMORE SI FAKTOR I ZHVILLIMIT TË QËNDRUESHËM

NDIKIMI I KAPITALIT SOCIAL NË PERFORMANCËN ARSIMORE SI FAKTOR I ZHVILLIMIT TË QËNDRUESHËM Mendim Zenku, МA C E N T R U M 6 UDC: 37.014.54:316.43 NDIKIMI I KAPITALIT SOCIAL NË PERFORMANCËN ARSIMORE SI FAKTOR I ZHVILLIMIT TË QËNDRUESHËM ВЛИЈАНИЕТО НА СОЦИЈАЛНИОТ КАПИТАЛ ВО ОБРАЗОВНАТА ПЕРФОРМАНСА

More information

27.Total Quality Management and Open Innovation Model in the sector of Tourism (Case of Albania& Montenegro0

27.Total Quality Management and Open Innovation Model in the sector of Tourism (Case of Albania& Montenegro0 Besarta Vladi Lecture at European University of Tirana (EUT)/ Albania Ilir Rexhepi Managing Director at Kosovo Management Institute (KMI)/ Kosovo Dr.Ermira Qosja- Lecture at European University of Tirana

More information

Roli i arsimit në zhvillimin ekonomik të vendit

Roli i arsimit në zhvillimin ekonomik të vendit Roli i arsimit në zhvillimin ekonomik të vendit Anemonë Zeneli Gusht, 2013 Arsimi është një ndër shtyllat kryesore të një shoqërie të shëndoshë dhe të zhvilluar. Në mënyrë që një shtet të zhvillohet në

More information

Raporti i Performancës së Komunave

Raporti i Performancës së Komunave Ministria e Administrimit të Pushtetit Lokal Ministarstvo Administracije Lokalne Samouprave Ministry of Local Government Administration 2016 Raporti i Performancës së Komunave PËRDOR TË DHËNAT E PERFORMANCËS

More information

FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI I FINANCËS DISERTACION AKSESI NË SHËRBIMET FINANCIARE PËR INDIVIDËT NËPËRMJET MIKROFINANCËS DHE MIKROKREDITIT

FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI I FINANCËS DISERTACION AKSESI NË SHËRBIMET FINANCIARE PËR INDIVIDËT NËPËRMJET MIKROFINANCËS DHE MIKROKREDITIT FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI I FINANCËS DISERTACION AKSESI NË SHËRBIMET FINANCIARE PËR INDIVIDËT NËPËRMJET MIKROFINANCËS DHE MIKROKREDITIT (NJË STUDIM NË RAJONIN E VLORËS DHE TË FIERIT) (në kërkim

More information

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI I KONTABILITETIT DISERTACION

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI I KONTABILITETIT DISERTACION UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI I KONTABILITETIT DISERTACION CILËSIA E INFORMACIONIT DHE RAPORTIMIT FINANCIAR PAS HYRJES SË STANDARDEVE KONTABËL KOMBËTARE DHE NDËRKOMBËTARE NË

More information

Informuesi Tremujor Ekonomik për Kosovën Janar-Mars, Infrastruktura e Rrugëve në Kosovë

Informuesi Tremujor Ekonomik për Kosovën Janar-Mars, Infrastruktura e Rrugëve në Kosovë Informuesi Tremujor Ekonomik për Kosovën Infrastruktura e Rrugëve në Kosovë Kosova mbulon një hapësirë prej gati 11,000 km 2 duke u shtrirë deri 190 km nga Veriu në Jug dhe 150 km nga Lindja në Perëndim.

More information

NDIKIMI I FINANCIMIT NË MUNDËSITË PËR RRITJE TË BIZNESIT FENOMENI I VETËPËRJASHTIMIT VULLNETAR NGA KREDITIMI DHE ALTERNATIVA E FINANCIMIT ISLAMIK

NDIKIMI I FINANCIMIT NË MUNDËSITË PËR RRITJE TË BIZNESIT FENOMENI I VETËPËRJASHTIMIT VULLNETAR NGA KREDITIMI DHE ALTERNATIVA E FINANCIMIT ISLAMIK NDIKIMI I FINANCIMIT NË MUNDËSITË PËR RRITJE TË BIZNESIT FENOMENI I VETËPËRJASHTIMIT VULLNETAR NGA KREDITIMI DHE ALTERNATIVA E FINANCIMIT ISLAMIK Eugen Musta Dorëzuar Universitetit Europian të Tiranës

More information

SISTEMI BUXHETOR I KOSOVËS POLITIKAT DHE QËNDRUESHMËRIA. (Raport hulumtues)

SISTEMI BUXHETOR I KOSOVËS POLITIKAT DHE QËNDRUESHMËRIA. (Raport hulumtues) Adresa: Instituti Riinvest, Rr.Ali Sokoli, nr. 4, Arbëria I (ish-dragodan), Prishtinë, Kosovë Tel: 00381 38 249 320, Fax:00381 38 238 811 Http://www.riinvestinstitute.org SISTEMI BUXHETOR I KOSOVËS POLITIKAT

More information

NJË VËSHTRIM I JASHTËM I TRAJNIMEVE TË REALIZUARA ME PERSONELIN E VETËQEVERISJES LOKALE Përgatitur nga Brenda Lee Pearson.

NJË VËSHTRIM I JASHTËM I TRAJNIMEVE TË REALIZUARA ME PERSONELIN E VETËQEVERISJES LOKALE Përgatitur nga Brenda Lee Pearson. NJË VËSHTRIM I JASHTËM I TRAJNIMEVE TË REALIZUARA ME PERSONELIN E VETËQEVERISJES LOKALE 2004-2007 Përgatitur nga Brenda Lee Pearson Për Tetor, 2008 1 Njoftime Ekipi vlerësues falënderon shumë të gjitha

More information

AMVISIMI I RREZIKUT TË KREDISË NË BANKAT TREGTARE NË KUADËR TË IMPLEMENTIMIT TË BAZEL I/II

AMVISIMI I RREZIKUT TË KREDISË NË BANKAT TREGTARE NË KUADËR TË IMPLEMENTIMIT TË BAZEL I/II UNIVERSITETI ALEKSANDËR MOISIU DURRËS FAKULTETI I BIZNESIT PROGRAMI I DOKTORATURËS SHKENCA EKONOMIKE AMVISIMI I RREZIKUT TË KREDISË NË BANKAT TREGTARE NË KUADËR TË IMPLEMENTIMIT TË BAZEL I/II UDHËHEQËSI

More information

Reformat tatimore në shtetet ballkanike rasti i Kosovës

Reformat tatimore në shtetet ballkanike rasti i Kosovës Reformat tatimore në shtetet ballkanike rasti i Kosovës 39 Reformat tatimore në shtetet ballkanike rasti i Kosovës Bedri Peci * Përmbledhje Sot kur nga fillimi i procesit të tranzicionit në shtetet ballkanike

More information

FAKTORËTQË PENGOJNË ZHVILLIMIN E SEKTORIT PRIVAT NË KOSOVË ФАКТОРИТЕ КОИ ГО СПРЕЧУВААТ РАЗВОЈОТ НА ПРИВАТНИОТ СЕКТОР ВО КОСОВО

FAKTORËTQË PENGOJNË ZHVILLIMIN E SEKTORIT PRIVAT NË KOSOVË ФАКТОРИТЕ КОИ ГО СПРЕЧУВААТ РАЗВОЈОТ НА ПРИВАТНИОТ СЕКТОР ВО КОСОВО 334.722 (497.115) C E N T R U M 4 Donjeta Morina, MA 1 FAKTORËTQË PENGOJNË ZHVILLIMIN E SEKTORIT PRIVAT NË KOSOVË ФАКТОРИТЕ КОИ ГО СПРЕЧУВААТ РАЗВОЈОТ НА ПРИВАТНИОТ СЕКТОР ВО КОСОВО FACTORS THAT PREVENT

More information

PERFORMANCA E NDËRMARRJEVE TË VOGLA DHE TË MESME NË SHQIPËRI (FOKUSI QYTETI I TIRANËS)

PERFORMANCA E NDËRMARRJEVE TË VOGLA DHE TË MESME NË SHQIPËRI (FOKUSI QYTETI I TIRANËS) UNIVERSITETI ALEKSANDËR MOISIU, DURRËS FAKULTETI I BIZNESIT PROGRAMI I DOKTORATURËS SHKENCA EKONOMIKE Disertacion Në kërkim të gradës Doktor Shkencash PERFORMANCA E NDËRMARRJEVE TË VOGLA DHE TË MESME NË

More information

DOKTOR. AVANTAZHI KONKURRUES DHE ROLI I VLERËS NË SUKSESIN E SME-ve

DOKTOR. AVANTAZHI KONKURRUES DHE ROLI I VLERËS NË SUKSESIN E SME-ve REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DISERTACION PËR MARRJEN E GRADËS SHKENCORE DOKTOR TEMA AVANTAZHI KONKURRUES DHE ROLI I VLERËS NË SUKSESIN E SME-ve (Rasti i SME-ve në

More information

Sfidat e Kosovës për qëndrueshmëri ekonomike

Sfidat e Kosovës për qëndrueshmëri ekonomike Sfidat e Kosovës për qëndrueshmëri ekonomike Muhamet Mustafa * Alban Zogaj ** Përmbledhje Ky punim trajton sfidat, politikat dhe mundësitë për ndërtimin e një ekonomie të shëndoshë në Kosovë, si një nga

More information

Tel: Natyrore, Departamenti i Matematikës

Tel: Natyrore, Departamenti i Matematikës CURRICULUM VITAE 1. Mbiemri: Gashi 2. Emri: Menderes 3. Nacionaliteti: Shqiptar 4. Data e lindjes: 5.6.1964 5. Gjinia: Mashkull 6. Detajet kontaktuese: 7. Niveli arsimor: Email: menderes_gashi@yahoo.com

More information

RIMËKËMBJE E BRISHTË

RIMËKËMBJE E BRISHTË Raporti numër: 87962-ECA EVROPA JUGLINDORE RAPORT I RREGULLT EKONOMIK NR.6 RIMËKËMBJE E BRISHTË maj, 214 Falënderim Ky Raport i Rregullt Ekonomik (RRrE) mbulon zhvillimet ekonomike, perspektivat dhe politikat

More information

Rishikimi funksional i Ministrisë së Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë

Rishikimi funksional i Ministrisë së Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë Rishikimi Funksional dhe Organizimi Institucional i Ministrive Rishikimi funksional i Ministrisë së Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë FRIDOM Rishikimi Funksional dhe Organizimi Institucional i Ministrive

More information

KOSOVË RAPORTI I PROGRESIT DHE INDEKSI PËR MROJTJEN E FËMIJËS THEKSON MANGËSITË KRYESORE NË SISTEMIN E MBROJTJES SË FËMIJËS

KOSOVË RAPORTI I PROGRESIT DHE INDEKSI PËR MROJTJEN E FËMIJËS THEKSON MANGËSITË KRYESORE NË SISTEMIN E MBROJTJES SË FËMIJËS KOSOVË RAPORTI I PROGRESIT DHE INDEKSI PËR MROJTJEN E FËMIJËS THEKSON MANGËSITË KRYESORE NË SISTEMIN E MBROJTJES SË FËMIJËS ChildPact është koalicion rajonal i 650 organizatave të shoqërisë civile të cilat

More information

Analizë përfundimtare të fondeve dhe shpenzimeve publike për zbatimin e Planit Kombëtar të Veprimit për Mbrojtjen e të Drejtave të Fëmijëve

Analizë përfundimtare të fondeve dhe shpenzimeve publike për zbatimin e Planit Kombëtar të Veprimit për Mbrojtjen e të Drejtave të Fëmijëve 66 1 Analizë përfundimtare e fondeve dhe shpenzimeve publike për Fëmijët Përgatitur nga: Instituti për Studime Bashkëkohore (ISB) Dhjetor, 2015 2 Botimi i këtij raporti u mundësua nga Save the Children

More information

Nga copëzimi te bashkëpunimi Arsimi i lartë, puna kërkimore dhe zhvillimi në Evropën Juglindore

Nga copëzimi te bashkëpunimi Arsimi i lartë, puna kërkimore dhe zhvillimi në Evropën Juglindore Nga copëzimi te bashkëpunimi Arsimi i lartë, puna kërkimore dhe zhvillimi në Evropën Juglindore (From Fragmentation to Cooperation: Tertiary Education, Research and Development in South Eastern Europe)

More information

Përcaktuesit makroekonomikë të remitencave në Kosovë: Analizë me të dhëna panel Working Papers

Përcaktuesit makroekonomikë të remitencave në Kosovë: Analizë me të dhëna panel Working Papers B A N K A Q E N D R O R E E R E P U B L I K Ë S S Ë K O S O V Ë S C E N T R A L N A B A N K A R E P U B L I K E K O S O VA C E N T R A L B A N K O F T H E R E P U B L I C O F K O S O V O Përcaktuesit makroekonomikë

More information

Strehimi Social në Shqipëri

Strehimi Social në Shqipëri 2016 Strehimi Social në Shqipëri VLERËSIM I SITUATËS QERSHOR, 2016 Ky raport është përgatitur nga Programi Mbështetja e Kombeve të Bashkuara për Përfshirjen Sociale në Shqipëri (UNSSIA), financuar nga

More information

PËRGJEGJSHMËRIA E INSTITUCIONEVE QEVERISËSE TË KOSOVËS NË DREJTIM TË RESPEKTIMIT TË TË DREJTAVE TË NJERIUT: AKTUALITETI DHE E ARDHMJA

PËRGJEGJSHMËRIA E INSTITUCIONEVE QEVERISËSE TË KOSOVËS NË DREJTIM TË RESPEKTIMIT TË TË DREJTAVE TË NJERIUT: AKTUALITETI DHE E ARDHMJA PËRGJEGJSHMËRIA E INSTITUCIONEVE QEVERISËSE TË KOSOVËS NË DREJTIM TË RESPEKTIMIT TË TË DREJTAVE TË NJERIUT: AKTUALITETI DHE E ARDHMJA * Gentian ZYBERI 1 Abstrakt: Ky artikull fokusohet në çështjen e përgjegjshmërisë

More information

SHQIPTARE. Udhëhoqi:Prof.

SHQIPTARE. Udhëhoqi:Prof. UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI I EKONOMIKSIT TURIZMI DHE NDIKIMI I TIJ NË TREGUESIT MAKROEKONOMIKË PËR EKONOMINË SHQIPTARE Disertacion në marrjen e gradës Doktor Udhëhoqi:Prof.

More information

ANALIZA E NEVOJAVE PËR TRAJNIME TË NVM-ve

ANALIZA E NEVOJAVE PËR TRAJNIME TË NVM-ve Republika e Kosovës Republika Kosova-Republic of Kosovo Qeveria Vlada-Government - Ministarstvo Trgovine i Industrije- Ministry of Trade and Industry Agjencia për Investime dhe Përkrahjen e Ndërmarrjeve

More information

ROLI I AKTORËVE LOKALË TË NJË DESTINACIONI NË ZHVILLIMIN E TURIZMIT TË QËNDRUESHËM

ROLI I AKTORËVE LOKALË TË NJË DESTINACIONI NË ZHVILLIMIN E TURIZMIT TË QËNDRUESHËM REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI MARKETING - TURIZËM DISERTACION ROLI I AKTORËVE LOKALË TË NJË DESTINACIONI NË ZHVILLIMIN E TURIZMIT TË QËNDRUESHËM RAST

More information

Raport Konsultativ. Periudha e Dytë Rregullative ( )

Raport Konsultativ. Periudha e Dytë Rregullative ( ) Raport Konsultativ Faktori i Efikasitetit Periudha e Dytë Rregullative (2018-2022) DEKLARATË Ky Raport është përgatitur nga ZRRE-së me qëllim të informimit të palëve të interesit të sektorit të energjisë.

More information

Shqipëria: Një Vlerësim i Tregut të Punës

Shqipëria: Një Vlerësim i Tregut të Punës Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized Nr. raportit 34597-AL Shqipëria: Një Vlerësim i Tregut të Punës maj 2006 Njësia e Sektorit

More information

KLIMA E BIZNESIT NË KOSOVË 49

KLIMA E BIZNESIT NË KOSOVË 49 KLIMA E BIZNESIT NË KOSOVË 49 2 KLIMA E BIZNESIT NË KOSOVË KLIMA E BIZNESIT NË KOSOVË 3 LISTA E SHKURTESAVE...7 HYRJE...8 1. SEKTORI PRIVAT NË KOSOVË...11 1.1. Roli dhe struktura sektoriale e NVM-ve nё

More information

MSA-ja për të gjithë. Çfarë duhet të dini për marrëveshjen për stabilizim dhe asociim ndërmjet BE-së dhe Kosovës

MSA-ja për të gjithë. Çfarë duhet të dini për marrëveshjen për stabilizim dhe asociim ndërmjet BE-së dhe Kosovës MSA-ja për të gjithë Çfarë duhet të dini për marrëveshjen për stabilizim dhe asociim ndërmjet BE-së dhe Kosovës MSA-ja për të gjithë Çfarë duhet të dini për marrëveshjen për stabilizim dhe asociim ndërmjet

More information

Rishikimi funksional i Zyrës së Kryeministrit

Rishikimi funksional i Zyrës së Kryeministrit Rishikimi Funksional dhe Organizimi Institucional i Ministrive Rishikimi funksional i Zyrës së Kryeministrit FRIDOM Rishikimi Funksional dhe Organizimi Institucional i Ministrive është projekt i financuar

More information

PASQYRA E TREGUT TË SEKTORIT TË SHËRBIMEVE POSTARE NË REPUBLIKËN E KOSOVËS

PASQYRA E TREGUT TË SEKTORIT TË SHËRBIMEVE POSTARE NË REPUBLIKËN E KOSOVËS Republika e Kosovës Republika Kosova-Republic of Kosovo Autoriteti Rregullator i Telekomunikacionit Telecommunications Regulatory Authority Regulativni Autoritet Telekomunikacije SEKTORI I SHËRBIMIT POSTAR

More information

Temë Disertacioni MBIKQYRJA BANKARE NË STADIN AKTUAL TË ZHVILLIMIT NË SISTEMIN BANKAR

Temë Disertacioni MBIKQYRJA BANKARE NË STADIN AKTUAL TË ZHVILLIMIT NË SISTEMIN BANKAR UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI I FINANCËS Temë Disertacioni MBIKQYRJA BANKARE NË STADIN AKTUAL TË ZHVILLIMIT NË SISTEMIN BANKAR (Implementimi i Rregullativës së Bazel III dhe

More information

Tema e disertacionit

Tema e disertacionit REPUBLIKA E SHQIPËRISË U N I V E R S I T E T I I T I R A N Ë S FAKULTETI EKONOMIK DEPARTAMENTI I KONTABILITETIT Tema e disertacionit Studimi i mundësive për përdorimin e tregtisë elektronike nga bizneset

More information

STRATEGJIA PER DECENTRALIZIMIN E SHERBIMEVE SOCIALE NE KOSOVE ( )

STRATEGJIA PER DECENTRALIZIMIN E SHERBIMEVE SOCIALE NE KOSOVE ( ) STRATEGJIA PER DECENTRALIZIMIN E SHERBIMEVE SOCIALE NE KOSOVE (2013-2017) ZHVILLUAR NGA KOMISIONI KËSHILLIMOR PER POLITIKA VENDORE PER DECENTRALIZIMIN E SHERBIMEVE SOCIALE Një nismë politikash e përkrahur

More information

Metoda alternative të matjes së produktit potencial në Shqipëri

Metoda alternative të matjes së produktit potencial në Shqipëri Banka e Shqipërisë Metoda alternative të matjes së produktit potencial në Shqipëri Nëntor 2007 Vasilika Kota* -- -2- Përmbajtja Abstrakt 5 I. Hyrje 7 II. Rishikimi i metodologjive kryesore 8 II.1 Metoda

More information

BANKA E SHQIPËRISË REVISTA EKONOMIKE

BANKA E SHQIPËRISË REVISTA EKONOMIKE BANKA E SHQIPËRISË REVISTA EKONOMIKE 6 M 1-2015 6M 1-2015 Revista Ekonomike Nëse përdorni të dhëna të këtij publikimi, jeni të lutur të citoni burimin. Botuar nga: Banka e Shqipërisë, Sheshi Skënderbej,

More information

SHTETI JURIDIK NË FUNKSION TË DEMOKRATIZIMIT TË SHOQËRISË ПРАВНАТА ДРЖАВА ВО ФУНКЦИЈА НА ДЕМОКРАТИЗАЦИЈА НА ОПШТЕСТВОТО

SHTETI JURIDIK NË FUNKSION TË DEMOKRATIZIMIT TË SHOQËRISË ПРАВНАТА ДРЖАВА ВО ФУНКЦИЈА НА ДЕМОКРАТИЗАЦИЈА НА ОПШТЕСТВОТО Sadik Zenku, MA Mendim Zenku, MA UDC: 321.7:316.323.65 SHTETI JURIDIK NË FUNKSION TË DEMOKRATIZIMIT TË SHOQËRISË ПРАВНАТА ДРЖАВА ВО ФУНКЦИЈА НА ДЕМОКРАТИЗАЦИЈА НА ОПШТЕСТВОТО LEGAL STATE IN THE FUNCTION

More information

Urban Research Institute RAPORT

Urban Research Institute RAPORT Urban Research Institute RAPORT "ORGANIZIMI I KONSULTIMEVE PUBLIKE PER TE SIGURUAR PJESMARRJEN E SHOQERISE CIVILE PER REFORMEN TERRITORIALE DHE ADMINISTRATIVE Projekti u financua nga PNUD në Shqipëri Urban

More information

që përfundon me 31 dhjetor 2015, Burimi: 2 Fondi Monetar Ndërkombëtar, Kosovo: Concluding Statement of the 2015 Article IV

që përfundon me 31 dhjetor 2015, Burimi:  2 Fondi Monetar Ndërkombëtar, Kosovo: Concluding Statement of the 2015 Article IV 2 1. Hyrje Tatimi mbi vlerën e shtuar (TVSH) është burimi kryesor i të hyrave tatimore në Kosovë. Në vitin 2015, TVSH përbënte rreth 47% të të hyrave nga tatimet. 1 Në mars të vitit 2015, Qeveria e Kosovës

More information

Implementimi i Procesit të Decentralizimit në Kosovë

Implementimi i Procesit të Decentralizimit në Kosovë Kosovo Local Government Institute Kosovar për Qeverisje Lokale Kosovski Institut za Lokalnu Samoupravu Implementimi i Procesit të Decentralizimit në Kosovë Një vit pas Kushtetutës Prishtinë, 13 qershor,

More information

NGA POPULLI AMERIKAN OD AMERIČKOG NARODA

NGA POPULLI AMERIKAN OD AMERIČKOG NARODA NGA POPULLI AMERIKAN OD AMERIČKOG NARODA THE KOSOVO MUNICIPAL COMPETITIVENESS INDEX REPORT 2012 RAPORTI I KOSOVËS PËR INDEKSIN E KONKURRENCËS NË KOMUNA 2012 KOSOVSKI IZVEŠTAJ O INDEKSU KONKURENCIJE U OPŠTINAMA

More information

SHQIPËRIA Partneriteti i Grupit të Bankës Botërore Vështrim i Programit

SHQIPËRIA Partneriteti i Grupit të Bankës Botërore Vështrim i Programit Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized SHQIPËRIA Partneriteti i Grupit të Bankës Botërore Vështrim i Programit Qershor 2015 Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized

More information

Speci Shqipëri

Speci Shqipëri Shqipëri 2017 2018 baburra Vedrana F1 Është hibrid shumë i hershëm i llojit të Baburrës së bardhë-gjelbër me tipar gjysëm të hapur. Ka një sistem rrënjor shumë të fuqishëm i cili i mundëson një rritje

More information

this project is funded by the european Union

this project is funded by the european Union this project is funded by the european Union v Karakteristikat EKONOMIKE Economic Characteristics CENSUSI I POPULLSISË DHE BANESAVE 2011 POPULATION AND HOUSING CENSUS 2011 Karakteristikat Ekonomike Economic

More information

UNIVERSITETI ALEKSANDËR MOISIU DURRËS FAKULTETI I SHKENCAVE POLITIKO - JURIDIKE DEPARTAMENTI I ADMINISTRIMIT PUBLIK

UNIVERSITETI ALEKSANDËR MOISIU DURRËS FAKULTETI I SHKENCAVE POLITIKO - JURIDIKE DEPARTAMENTI I ADMINISTRIMIT PUBLIK UNIVERSITETI ALEKSANDËR MOISIU DURRËS FAKULTETI I SHKENCAVE POLITIKO - JURIDIKE DEPARTAMENTI I ADMINISTRIMIT PUBLIK TEMA : EKONOMIA INFORMALE NE SHQIPERI PUNOI: UDHEHOQI : Elton HAKA Msc. Gentiana KRAJA

More information

Zhvillimi Rajonal në Shqipëri - sfida e zhvillimit apo e integrimit? 119

Zhvillimi Rajonal në Shqipëri - sfida e zhvillimit apo e integrimit? 119 Zhvillimi Rajonal në Shqipëri - sfida e zhvillimit apo e integrimit? 119 Iris Kuqi Dritan Shutina 1. Përmbledhje Asnjë bashkësi, përfshirë edhe Komunitetin Europian, nuk mund të jetë e qëndrueshme, nëse

More information

Projekti është mbështetur nga Bashkimi Evropian A I PLOTËSOJNË STANDARDET PËR QEVERISJE TË MIRË NJËSITË E VETËQEVERISJES LOKALE?

Projekti është mbështetur nga Bashkimi Evropian A I PLOTËSOJNË STANDARDET PËR QEVERISJE TË MIRË NJËSITË E VETËQEVERISJES LOKALE? Projekti është mbështetur nga Bashkimi Evropian A I PLOTËSOJNË STANDARDET PËR QEVERISJE TË MIRË NJËSITË E VETËQEVERISJES LOKALE? Ky publikim është përgatitur me ndihmën e Bashkimit Evropian. Përmbajtja

More information

KOMUNAT DHE ROLI I TYRE NË PUNËSIMIN E TË RINJVE

KOMUNAT DHE ROLI I TYRE NË PUNËSIMIN E TË RINJVE Tetor 2017 KOMUNAT DHE ROLI I TYRE NË PUNËSIMIN E TË RINJVE Ekziston një perceptim i përgjithshëm në Kosovë se zhvillimi ekonomik dhe punësimi janë të drejta ekskluzive dhe përgjegjësi e qeverisë qendrore

More information

REPUBLIKAE SHQIPERISE UNIVERSITETI I TIRANES INSTITUTI I STUDIMEVE EUROPIANE

REPUBLIKAE SHQIPERISE UNIVERSITETI I TIRANES INSTITUTI I STUDIMEVE EUROPIANE \NSTITUTI t STUDIME\/E EVROPIANE * U1 REPUBLIKAE SHQIPERISE UNIVERSITETI I TIRANES INSTITUTI I STUDIMEVE EUROPIANE Punim Shkencor ne Kerkim te Grades: "DOKTOR SHKENCASH" Terna: "SISTEMET ZGJEDHORE DHE

More information

Raport MBI VLERËN EKONOMIKE TË SEKTORIT JOFITIMPRURËS NË BALLKANIN PERËNDIMOR & TURQI

Raport MBI VLERËN EKONOMIKE TË SEKTORIT JOFITIMPRURËS NË BALLKANIN PERËNDIMOR & TURQI Raport MBI VLERËN EKONOMIKE TË SEKTORIT JOFITIMPRURËS NË BALLKANIN PERËNDIMOR & TURQI 2015 Balkan Civil Society Development Network Rrjeti Ballkanik për Zhvillimin e Shoqërisë Civile (BCSDN) Adresa: Mitropolit

More information

SFIDAT E VENDEVE TË BALLKANIT PERËNDIMOR NË PROCESIN E ANËTARËSIMIT NË BASHKIMIN EVROPIAN - RASTI I KOSOVËS DREJTIMI POLITIKAT DHE QEVERISJA NË EVROPË

SFIDAT E VENDEVE TË BALLKANIT PERËNDIMOR NË PROCESIN E ANËTARËSIMIT NË BASHKIMIN EVROPIAN - RASTI I KOSOVËS DREJTIMI POLITIKAT DHE QEVERISJA NË EVROPË REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS INSTITUTI I STUDIMEVE EVROPIANE TEMA E DISERTACIONIT PËR MBROJTJEN E GRADËS SHKENCORE DOKTOR SFIDAT E VENDEVE TË BALLKANIT PERËNDIMOR NË PROCESIN E ANËTARËSIMIT

More information

Burimet e Financimit Afatmesem LEASING

Burimet e Financimit Afatmesem LEASING Kreu 18 Drejtimi Financiar Saimir Sallaku Lektor i Drejtimit Financiar Burimet e Financimit Afatmesem LEASING 1 Qëllimet e Kapitullit Karakteristikat bazë të qerasë dhe si të bëjmë dallimin midis qerasë

More information

Raport Analitik i Tregtisë në Shërbime Sektori i TIK

Raport Analitik i Tregtisë në Shërbime Sektori i TIK Republika e Kosovës Republika Kosova-Republic of Kosovo Qeveria-Vlada-Government Ministria e Tregtisë dhe Industrisë - Ministarstvo Trgovine i Industrije - Ministry of Trade and Industry Departamenti i

More information

Eficienca e çmimeve në tregun e pasurive të paluajtshme në Kosovë: Analiza e komponentit kryesor

Eficienca e çmimeve në tregun e pasurive të paluajtshme në Kosovë: Analiza e komponentit kryesor UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENI I FINANCËS DISERTACION Eficienca e çmimeve në tregun e pasurive të paluajtshme në Kosovë: Analiza e komponentit kryesor Në kërkim të gradës shkencore

More information

PLANI I PUNËS I KËSHILLIT TË KOSOVËS PËR TRASHËGIMI KULTURORE PËR VITIN 2017

PLANI I PUNËS I KËSHILLIT TË KOSOVËS PËR TRASHËGIMI KULTURORE PËR VITIN 2017 Republika e Kosovës Republika Kosova Republic of Kosovo Këshilli i Kosovës për Trashëgimi Savet Kosova za Kulturno Nasledje / Kosovo Council for the Cultural Heritage PLANI I PUNËS I KËSHILLIT TË KOSOVËS

More information

BANKA A E SHQIPËRISË OMBËTARE KONFERENC ANZICIONIT 5-6 DHJETOR,,

BANKA A E SHQIPËRISË OMBËTARE KONFERENC ANZICIONIT 5-6 DHJETOR,, BANKA A E SHQIPËRISË KONFERENC ONFERENCA III KOMBËT OMBËTARE BANKA A E SHQIPËRISË NË DEKADËN E DYTË TË TRANZICIONIT ANZICIONIT 5-6 DHJETOR,, 2002-1- Botuar nga Banka e Shqipërisë, Sheshi Skënderbej, Nr.1

More information

SHQIPERIA: DECENTRALIZIMI NE TRANZICION (ne dy vellime)

SHQIPERIA: DECENTRALIZIMI NE TRANZICION (ne dy vellime) Raport Nr: 27885-ALB SHQIPERIA: DECENTRALIZIMI NE TRANZICION (ne dy vellime) Vellimi II: Raport analitik Gusht 2004 Njesia e Uljes se Varferise dhe Manaxhimit Ekonomik Rajoni i Evropes dhe Azise Qendrore

More information

SHQIPËRIA Partneriteti i Grupit të Bankës Botërore Vështrim i Programit - Qershor 2014

SHQIPËRIA Partneriteti i Grupit të Bankës Botërore Vështrim i Programit - Qershor 2014 SHQIPËRIA Partneriteti i Grupit të Bankës Botërore Vështrim i Programit - Qershor 2014 Zyra e Bankës Botërore në Shqipëri Rr. Ibrahim Rugova, Nr. 34 Tiranë, Shqipëri www.worldbank.org.al Fotografia Jutta

More information

Abstrakt. Sektori i Shëndetësisë në Shqipëri përbën një nga sektorët më të rëndësishëm dhe

Abstrakt. Sektori i Shëndetësisë në Shqipëri përbën një nga sektorët më të rëndësishëm dhe Falenderime Me përfundimin e kësaj Teze, ndjehem padyshim mirënjohës për të gjithë ata njerëz që më kanë mbështetur në këtë projekt dhe kanë kontribuar në përgatitjen e saj. Së pari, do të dëshiroja të

More information

PRAKTIKA MJEDISORE me NISMA VENDORE

PRAKTIKA MJEDISORE me NISMA VENDORE PRAKTIKA MJEDISORE me NISMA VENDORE ngrejmë aftësitë, përmirësojmë mjedisin Tiranë 2010 Ambasada e Mbretërisë së Vendeve të Ulëta në Shqipëri Rreth REC QENDRA RAJONALE E MJEDISIT (REC) SHQIPËRI, është

More information

PJESËMARRJA E TË RINJVE NË POLITIKË DHE VENDIM-MARRJE NË SHQIPËRI STUDIM KOMBËTAR

PJESËMARRJA E TË RINJVE NË POLITIKË DHE VENDIM-MARRJE NË SHQIPËRI STUDIM KOMBËTAR PJESËMARRJA E TË RINJVE NË POLITIKË DHE VENDIM-MARRJE NË SHQIPËRI 2011-2015 STUDIM KOMBËTAR Tiranë, 2015 1 Ky botim i CRCA Shqipëri mund të citohet, fotokopjohet apo printohet, por gjithnjë duke dhënë

More information

Përparësitë konkuruese të Shqipërisë drejt BE-së

Përparësitë konkuruese të Shqipërisë drejt BE-së REPUBLIKA E SHQIPËRISË Universiteti i Tiranës Fakulteti i Historisë dhe Filologjisë Departamenti i Gjeografisë Punim Shkencor- në kërkim të gradës shkencore Doktor Përparësitë konkuruese të Shqipërisë

More information

Banka e Shqipërisë. Remitancat: Një mbështetje për zhvillim

Banka e Shqipërisë. Remitancat: Një mbështetje për zhvillim Banka e Shqipërisë Remitancat: Një mbështetje për zhvillim 16 qershor 2018 Nëse përdorni të dhëna të këtij publikimi, jeni të lutur të citoni burimin. Botuar nga: Banka e Shqipërisë, Sheshi Skënderbej,

More information

Rishikimi funksional i Agjencisë Kadastrale të Kosovës

Rishikimi funksional i Agjencisë Kadastrale të Kosovës Rishikimi Funksional dhe Organizimi Institucional i Ministrive Rishikimi funksional i Agjencisë Kadastrale të Kosovës FRIDOM Rishikimi Funksional dhe Organizimi Institucional i Ministrive është projekt

More information

Aftësi, jo thjesht Diploma. Menaxhimi i arsimit për rezultate në Evropën Lindore dhe Azinë Qendrore BANKA BOTERORE

Aftësi, jo thjesht Diploma. Menaxhimi i arsimit për rezultate në Evropën Lindore dhe Azinë Qendrore BANKA BOTERORE DREJTIMET E ZHVILLIMIT Zhvilimi Njerëzor Aftësi, jo thjesht Diploma Menaxhimi i arsimit për rezultate në Evropën Lindore dhe Azinë Qendrore Lars Sondergaard dhe Mamta Murthi me Dina Abu-Ghaida, Christian

More information

Veglat/Mjetet në INXHINIERINË SOFTUERIKE

Veglat/Mjetet në INXHINIERINË SOFTUERIKE Veglat/Mjetet në INXHINIERINË SOFTUERIKE Veglat për menaxhimin e konfigurimit dhe ndryshimeve në kontrollim Veglat për zbulim të Defekteve, per zgjerim, per qeshtje te ndryshme te gjurmimit Kur një softuerë

More information

Aneksi Përmbledhje e rezultateve kryesore të hulumtimit kuantitativ të kryer për nevoja të këtij raporti nga Index Kosova - Partner of BBSS

Aneksi Përmbledhje e rezultateve kryesore të hulumtimit kuantitativ të kryer për nevoja të këtij raporti nga Index Kosova - Partner of BBSS PËRMBAJTJA I. Hyrje...4 II. Përmbledhje...4 III. Rekomandimet...6 IV. Baza ligjore e funksionimit të qeverisjes lokale...9 A. Përgjegjësitë e komunave sipas Rregullores 2000/45...9 B. Decentralizimi i

More information

INICIATIVA E FERMERËVE SIPËRMARRËS

INICIATIVA E FERMERËVE SIPËRMARRËS INICIATIVA E FERMERËVE SIPËRMARRËS Kooperativa si mjet i rritjes ekonomike & instrument politik Authors Entrepreneurial Farmer s Initiative Adriatik Kotorri Rezart Prifti Cooperatives as a mean to growth

More information

SIGMA Mbështetje për përmirësimin e Qeverisjes dhe të Menaxhimit Një iniciativë e përbashkët e OECD dhe Bashkimit Europian, financuar kryesisht nga BE

SIGMA Mbështetje për përmirësimin e Qeverisjes dhe të Menaxhimit Një iniciativë e përbashkët e OECD dhe Bashkimit Europian, financuar kryesisht nga BE SIGMA Mbështetje për përmirësimin e Qeverisjes dhe të Menaxhimit Një iniciativë e përbashkët e OECD dhe Bashkimit Europian, financuar kryesisht nga BE KOORDINIMI NË QENDËR TË QEVERISË: FUNKSIONET DHE ORGANIZIMI

More information

PËR PËRDORIMIN E GJUHËVE

PËR PËRDORIMIN E GJUHËVE UNITED NATIONS NATIONS UNIES United Nations Interim Mission d Administration Administration Mission Intérimaire des Nations Unies au in Kosovo UNMIK Kosovo PROVISIONAL INSTITUTIONS OF SELF GOVERNMENT Ligji

More information

Financiar. Raporti i Stabilitetit. Financiar. Numër 1 BANKA QENDRORE E REPUBLIKËS SË KOSOVËS CENTRALNA BANKA REPUBLIKE KOSOVA

Financiar. Raporti i Stabilitetit. Financiar. Numër 1 BANKA QENDRORE E REPUBLIKËS SË KOSOVËS CENTRALNA BANKA REPUBLIKE KOSOVA BANKA QENDRORE E REPUBLIKËS SË KOSOVËS CENTRALNA BANKA REPUBLIKE KOSOVA CENTRAL BANK OF THE REPUBLIC OF KOSOVO Raporti i Stabilitetit Buletini i Financiar Sektorit Financiar D H J E T O R 2 0 1 0 CBK Working

More information

Ndikimi dhe Zhvillimi i Turizmit ne Ekonominë Shqiptare

Ndikimi dhe Zhvillimi i Turizmit ne Ekonominë Shqiptare UNIVERSITETI FAKULTETI PROFILI ALEKSANDËR MOISIU SHKENCAVE POLITIKE JURIDIKE DREJTIM TURIZMI Ndikimi dhe Zhvillimi i Turizmit ne Ekonominë Shqiptare Pedagogu Udheheqes : Ph.D. Candidate LEIDA MATJA Punoi

More information

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI MARKETING-TURIZËM DISERTACION

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI MARKETING-TURIZËM DISERTACION UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI MARKETING-TURIZËM DISERTACION NGA MARKETINGU MIKS TE ALTERNATIVAT E BASHKË-KRIJIMIT SFIDAT E MARKETINGUT TË QENDRUESHËM PËR TRASHËGIMINË KULTURORE

More information