Abstrakt. Sektori i Shëndetësisë në Shqipëri përbën një nga sektorët më të rëndësishëm dhe

Size: px
Start display at page:

Download "Abstrakt. Sektori i Shëndetësisë në Shqipëri përbën një nga sektorët më të rëndësishëm dhe"

Transcription

1 Falenderime Me përfundimin e kësaj Teze, ndjehem padyshim mirënjohës për të gjithë ata njerëz që më kanë mbështetur në këtë projekt dhe kanë kontribuar në përgatitjen e saj. Së pari, do të dëshiroja të shprehja mirënjohjen dhe falenderimin e veçantë për Prof. Dr.Genc Ruli, udhëheqësin e kësaj Teze për komentet e vyera gjatë punës së tij udhëheqëse. Gjithashtu do të doja të falenderoja të gjithë kolegët e mi në Departamentin e Kontabilitetit në Fakultetin e Ekonomisë për mbështetjen e vazhdueshme dhe shkëmbimet mjaft të vyera të ideve. Së dyti, do të doja të falenderoja stafin e Spitalit të Durrësit për dhënien e të gjithë informacionit të nevojshëm për zhvillimin e këtij studimi. Së fundmi, do të doja të falenderoja të gjithë familjen time, babain tim, vëllain për kurajon e dhënë si dhe padyshim gruan dhe fëmijët e mi, të cilët më kanë mbështetur në çdo hap.

2 Abstrakt Sektori i Shëndetësisë në Shqipëri përbën një nga sektorët më të rëndësishëm dhe vazhdimisht i deklaruar si prioritar për zhvillimet e vendit tonë. Pikërisht bazuar në këtë rëndësi specifike dhe reformat bashkëkohore që duhen ndërmarrë në këtë sektor marrin një rëndësi të veçantë. Kjo është arësyeja që shumë studiues janë duke vlerësuar dhe studiuar mënyrat që do të ndikonin në një mirë administrim të këtij sektori. Ky studim fokusohet pikërisht në këtë sektor prioritar dhe ka për objektiv të vërtetojë avantazhet e përdorimit të kontabilitetit të kostos dhe të metodave të llogaritjes së kostos në funksion të rritjes së produktivitetit dhe të efiçencës në sistemin shëndetësor në Shqipëri dhe veçanërisht të institucioneve të shërbimit tercial. Objekti i kërkimit ndalet në analizimin e situatës së sistemeve të kalkulimit të kostos në Sistemin Shëndetësor në Shqipëri (duke marrë për bazë të dhënat faktike të Spitalit Rajonal të Durrësit të marrë si rast studimor), por edhe më gjerë, nëpërmjet krahasimit me modele të tjera nga eksperienca ndërkombëtare. Gjithashtu objekti i kërkimit synon të shpjegojë motivet dhe arsyet pse spitalet duhet të përshtasin sistemet e reja të kontabilitetit të kostos, veçanërisht metodën ABC. Për qëllimet e këtij studimi, arsyet janë klasifikuar si të lidhura me arsyetimin ekonomik por pa harruar presionin institucional. Pikëpamja institucionale tregon që organizatat përshtatin teknika të reja dhe në modë për shkak të presioneve të jashtme institucionale. Teoria institucionale parashikon që një spital mund të miratojë masa të reja për shkak se ai është nën presion për rritjen e efikasitetit. Në mënyrë të alternuar ai mund të bëjë përpjekje për të qetësuar financuesit e jashtëm duke miratuar metoda të reja në mënyrë që të tregojë se ka kontroll të mjaftueshëm financiar mbi situatën. Studimi i trajton problemet në mënyrë integrale dhe jo thjesht lineare, sepse në të analizohen edhe çështje të tjera të rëndësishme për të arritur në konkluzione reale dhe të qëndrueshme të tij. Kështu, një çështje tjetër, me interes në studim është bashkëveprimi midis arsyes ekonomike dhe sociale për implementimin e kostos bazuar në aktivitete, si dhe aspekte të tjera të metodologjisë së analizës, nëpërmjet krijimit të modelit, rritjes së efiçencës etj.

3 Për t iu dhënë përgjigje pyetjeve të kërkimit, metoda e kërkimit është bazuar në shfrytëzimin e dokumenteve arkivore, të dhënave faktike, informacioneve të mbledhura nga kërkuesi etj, duke tentuar të shpjegojë modelet e kontabilitetit të kostos dhe evolucionin. Analiza e të dhënave tenton të tregojë epërsinë e modelit të kostos së bazuar mbi aktivitet (ABC) dhe të tregojë me anë të një arsyetimi të qartë pse duhet të implementohet ky sistem i ri apo ndonjë i ngjashëm me të. Gjatë analizës të rastit studimor, sigurisht kemi përdorur edhe krijimin e një modeli, sepse gjenerimi i një modeli është një nga fazat kryesore në aplikimin e një sistemi ABC. Aktivitetet, drejtuesit e kostos, qëllimet përfundimtare të kostos dhe marrëdhëniet logjike mes komponentëve të ndryshëm të sistemeve mund të përcaktohen gjatë kësaj faze, ndaj edhe në studimin tonë i është kushtuar vëmendja e duhur. Përveç informacionit dhe gjetjeve teorike, që janë vendosur në studim si një bazë e tij, sigurisht me një përqasje kërkimore dhe me metodën e krahasimit, kërkimi bëhet duke u bazuar në analizën e Spitalit Rajonal Durrës, i cili përfaqëson një spital të ri, sigurisht pranë një qendre të madhe urbane, ku tradita e menaxhimit ngrihet mbi të rejat e kësaj fushe, duke aplikuar metoda bashkëkohore. Konfigurimet e reja të kostos mund të jenë të dobishme për qëllime të ndryshme në nivele vendimmarrje të ndryshme brenda sistemit: kostoja e përgjithshme e pacientit mund të jetë vendimtare për marrjen e vendimeve për politikat e çmimeve në shkallë rajonale, ndërsa një analizë e thellë e kostos së operimit mund të jetë e rëndësishme, për të zbatuar politikat e menaxhimit të veprimtarisë. Gjithashtu tregohet rëndësia e një perdorimi adekuat të të dhënave ekzistuese në sistemet e kontabilitetit të kostos, e përdorur nga institucionet e kujdesit shëndetësor, që rezulton në zbatimin e sistemit ABC.

4 Lista e Figurave Figura 1: Figura 2: Figura 3: Figura 4: Figura 5: Figura 6: Figura 7: Figura 8: Figura 9: Figura 10: Skemë e sistemit shëndetësor shqipëtar Skema e re e sistemit shëndetësor shqipëtar Trendi i shërbimit parësor ndër vite Trendi i kujdesit dytësor ndër vite 37 Përdorimi i ABM për përmirësime operacionale dhe vendime strategjike.. 53 Cikli kulmor i ABC sipas Gartner...54 Kurba e ABC ABC analizon përfitueshmërinë e konsumatorit ABC si themeluese e manaxhimit të performances Katër gjeneratat e ABC. 65

5 Lista e Tabelave Tabela 1: Tabela 2: Tabela 3: Tabela 4: Tabela 5: Tabela 6: Tabela 7: Tabela 8: Tabela 9: Tabela 10: Tabela 11: Tabela 12: Tabela 13: Tabela 14: Tabela 15: Tabela 16: Tabela 17: Tabela 18: Tabela 19: Financimi i shërbimit shëndetësor Aktiviteti i institucioneve të kujdesit parësor. 35 Institucione të kujdesit dytësor (spitale) Treguesit që tregojnë performancën e spitaleve...38 Tregues mbi produktivitetin në rajon e më gjërë...38 Shtrirja e përdorimit të metodës ABC në vendet e zhvilluara.. 65 Arsyet e përdorimit të metodës ABC në vendet e zhvilluara.. 68 Të dhëna të përgjithshme...73 Shërbimet kryesore dhe mbështetëse Tregues të përgjithshëm Kampione të performances sanitare për shërbimin e kirurgjisë 82 Aktivitetet në modelin hierarkik Shërbimet kryesore dhe mbështetëse...92 Tabela e kostove të spitalit rajonal të Durrësit Keni implemtuar apo konsideruar të implementoni sistemin ABC? Mjetet dhe teknikat që ndjek një organizatë për të arritur vizionin e saj Nëse organizata juaj nuk përdor sistemin ABC, me cfarë sistemi punon? Cila pjesë e stafit shërbeu si iniciator për adoptimin e Sistemit ABC? Kush ndihmoi në realizimin e software it të ABC në organizatën tuaj?...115

6 Tabela 20: Arsyet kryesore për implementimin e Sistemit ABC Tabela 21: Përfitimet e siguruara nga përdorimi i Sistemit ABC 118 Tabela 22: Cilët matësa u përdorën për të siguruar suksesin e metodës ABC? Tabela 23: Problemet e hasura gjatë dizenjimit dhe implementimit të sistemit ABC

7 Përmbajtje Falenderime Abstrakti Lista e Figurave Lista e Tabelave Përmbajtje 1. Hyrje Motivet për studimin Kontekstit i studimit Përqasja e studimit dhe objektivat e tij Pyetjet e studimit Kapitulli i parë. Zhvillimi i Sektorit të Shëndetësisë në Shqipëri Sektori Shëndetësor në Shqipëri Zhvillimi i Sektorit Shëndetësor deri në Sistemi shëndetësor në periudhën Sistemi shëndetësor në periudhën e pas viteve ` Organizimi i Sistemit Shëndetësor Kujdesi Shëndetësor Parësor (KSHP) Shërbimi Shëndetësor Dytësor Shërbimi Shëndetësor Tercial...39

8 3. Kapitulli i dytë. Kuadri teorik dhe struktura e kërkimit Kuadri teorik bazë Metoda e kostove ekonomike të transaksionit Teoria Institucionale ABC si risi në llogaritjen e kostos ABC dhe ABM ABC dhe fazat e zhvillimit te saj në konteksin botëror Nxitësi teknologjik ( ), shpikjet në kontabilitetin e kostove Kulmi i pritjeve të rëndësishme ( ) gjenerata e pare Pika më e ulët e zhgënjimit ( ) Pjerrësia rritëse e ndricimit të mendjes ( ) gjenerata e dytë Pllaja e produktivitetit ( ) gjenerata e tretë Faza e pas pllajës (2006 deri sot) gjenerata e katërt Kapitulli i tretë. Metodat e kalkulimit të kostos në qëndrat spitalore shqipëtare. (Spitali i Durrësit dhe QSUT në fokusin e këtij studimi) Një vështrim i përmbledhur i dy metodave të kalkulimit të kostos në shërbimin spitalor Spitali i Durrësit Organizimi i brëndshëm dhe një vështrim mbi praktikat drejtuese Menaxhimi i burimeve njerëzore Menaxhimi financiar Kalkulimi i kostos.. 80

9 ABC apo drejt sistemit ABC Qëndra Spitalore Universitare Tiranë, QSUT Organizimi i brëndshëm dhe një vështrim mbi praktikat drejtuese Menaxhimi i burimeve njerëzore Menaxhimi financiar Kapitulli i katërt Studim empirik pro/kundër adoptimit të Sistemit ABC në institucionet spitalore Kërkimi ynë Cilat ishin gjetjet tona? Adoptimi i Sistemit ABC Arsyet për implementimin e Sistemit ABC Përfitimet e perceptuara për implementimin e ABC Problemet e hasura gjatë fazës së implementimit Bibliografi..126

10 Hyrje 1.1 Motivet për studimin. Ky studim është i lidhur me një ndër sektorët më të rëndësishëm në Shqipëri, sic është sektori i shëndetësisë, si dhe me një ndër sfidat më komplekse që ndodhet para shoqërisë shqipëtare, që nga momenti i hyrjes së saj në ekonominë e tregut dhe deri më tani. Motivi kryesor i këtij studimi përkon pikërisht në ndryshimin e mënyrave të përllogaritjes së kostos në spitalet shqipëtare. Fokusi i tij qëndron në ndryshimin e menaxhimit të kostos, duke parë pikërisht mundësitë dhe përparësitë e implementimit të Metodës së Kostos Bazuar në Aktivitet, ABC, si një sistem produktiv dhe efiçient. Përllogaritjet e kostos bazuar në aktivitet kanë filluar të implementohen gjerësisht në sektorët e shëndetësisë nëpër mjaft vende të zhvilluara në botë pas viteve 90. Ndryshimet në medodat e kontabilitetit janë kondicionuar nga: Ndryshimet në mjedis. Reformat në financimin e sistemit shëndetësor. Prezantimi i sistemeve të avancuara të pagesave. Reformat bazuar në kontabilitetin rritës në sektorin publik. Një tjetër motiv është interpretimi i të dhënave empirike për të kuptuar, dhe për vendosur një lidhje midis studimeve të aktivitetit të bazuar në kosto të orientuara drejt pikëpamjeve racionale dhe studimeve të kontabilitetit të drejtimit për sektorin publik të influencuara kryesisht nga teoritë neo-insitucionale. Studimet e kostos bazuar në aktivitet (ABC) janë zhvilluar paraprakisht nga studimet e Cooper (1998), Cooper dhe Kaplan (1998), Johnson and Kaplan (1987) në drejtime të ndryshme. Bazuar në mjediset teknike të cilat krijuan një rritje të kërkesës për sistemet ABC, Abernathy et al. (2001) siguroi një përllogaritje të detajuar lidhur me diversitetin e produktit, si një parathënie mbi adoptimet e sistemeve të kostos. Studime racionaliste të implementimit të sistemit të kostos përfshijnë Anderson (1995), Anderson dhe Young (1999) Kwon dhe Zmud (1987), Cooper dhe Zmud (1990), Gosselin (1997) Krumwiede (1998) dhe Shields dhe Young (1989). 15

11 Këto studime kanë zhvilluar dhe testuar (statistikisht) modele të cilat përshkruajnë proçesin e përshtatjes së ABC-së si dhe analizojnë suksesin e kësaj metode. Disa nga këto studime modelojnë faktorë të ndryshëm organizacionalë të cilët influencojnë në dizenjimin e sistemit të kostos. Është Krumëiede në vitin 1998, i cili konsideron si presion adoptimin e metodës ABC, duke iu referuar pikërisht evoluimit në nevojat organizacionale dhe inovacioneve teknologjike. Këto mund të konsiderohen si karakteristika të lidhura me strukturën e kostove dhe diversitetit të produkteve si dhe prezantimin e sistemeve të reja të IT. Zhvillimet e mëvonshme kanë përfshirë dhe perspektivat insitucionale sikundërse dhe aspektet iracionale dhe legjitimuese të adoptimit të ABC në implementimin e kostos bazuar në aktivitet. Të tjera studime në fusha të ndryshme si ato Granlund (2001), Malmi (1999), Modell (2001), Modell dhe Lee (2001) si dhe Soin, Seal dhe Cullen (2002) kanë konfirmuar këtë pikëpamje duke studiuar proceset e insitucionalizuara, presionet isomorfike dhe zhvillimin e inovacionit. Tradicionalisht, studimet mbi shpërndarjen e kostos janë zhvilluar në bazë të teorive të ndryshme ekonomike, të cilat kanë adresuar çështje si: Kriteret e shpërndarjes dhe efektet e sjelljes - (Belkaoui-1998, Reichelstein-1992, Thomas -1977, Thomas dhe Tung 1992, Zimmerman-1997) Funksionet e kostos dhe bazat e shpërndarjes - (Bromwich -1997, Bromwich dhe Hong 1999, Noreen 1991, Noreen dhe Soderstrom ) Shpërndarjet e kostove të zakonshme dhe të bashkuara - (Biddle and Steinberg , Moriarty , Thomas-1977) Modell (2002) në studimin e tij ka siguruar një përafrim të teknikave të shpërndarjes së kostove me shpjegimet institucionale. Ndarja ndërmjet diskutimeve racionale dhe institucionale është gjithashtu evidente dhe në literaturat e Kontabilitetit të Drejtimit në sektorin e shëndetësisë. Ndërsa në koston e bazuar në aktivitet, shpërndarja e kostos dhe literaturat mbi kontabilitetin e drejtimit në kujdesin shërndetësor, përgjithësisht shprehin ndarjen strikte ndërmjet 16

12 drejtimeve racionale dhe insitucionale, diskutimi ndërmjet këtyre pikëpamjeve është limituar deri diku, duket sikur diskutimet e identifikuara nga Lukka dhe Granlund (2002) gjithashtu shtrijnë debatet lidhur me kontabilitetin e drejtimit në sektorin publik. Studimet që i adresohen pikërisht këtij boshllëku janë nga Modell (2002) dhe Drennan dhe Kelly (2002). Drennan dhe Kelly (2002) përdorën të dyja motivimet si ato racionale ashtu dhe ato insitucionale, duke i parë si përqasje dialektike, të kundërta me njëra-tjetrën. Argumentat teorike u manifestuan nga Modell (2002) i cili kritikoi literaturat e kontabilitetit të kostos neo-institucionale si të fokusuara vetëm në një drejtim të institucionalizimit në nivel makro, duke e paraqitur adoptimin e praktikave të insitucionalizuara si një proçes komplet pasiv, me një impakt shumë të vogël në agjensitë aktive. Motivimi im personal për këtë studim lidhet me dëshirën për të parë se si elementet racionale të adpotoimit te sistemit te kostos dhe përdorimet e besimit insitucional, janë dy skajet e kundërta të një vazhdimësie. Mungesa e dukshme e vëmendjes në bashkëveprimin ndërmjet vendimmarrjes racionale dhe ndikimet institucionale përbën një nga pikat e fillimit të këtij studimi. 1.2 Konteksti i Studimit. Sektori i shëndetësisë pa dyshim që është një ndër sektorët më të rëndësishëm duke përbërë kështu një prioritet kryesor të qeverisë shqipëtare. Përgjatë këtyre 20 viteve tranzicion ekzistojnë: Një sërë prioritetesh afatshkurtra dhe afatmesme. Strategji Sektoriale lidhur me fushën e shëndetësisë. Së fundmi hartimi i një Strategjie Kombëtare mbi Shëndëtësinë nga ana e qeverisë shqipëtare. Qëllimi qëndron për të siguruar përmirësimin e shëndetit publik duke iu përshtatur kështu ndryshimeve ekonomike, shoqërore dhe epidemiologjike të vendit, si dhe plotësimin e detyrimeve të tjera lidhur rishikimin dhe përmirësimin e legjislacionit lidhur me mbikqyrjen e 17

13 situatave të sëmundjeve ngjitëse dhe inspektoratit sanitar duke i adoptuar ato sipas standardeve të BE-së. Studimi është punuar duke patur parasysh gjithë konktestin mbi zhvillimin e deritanishëm dhe strategjitë e ardhshme në Sektorin e Shëndëtësisë, duke u ndalur pikërisht në një ndër aspektet më të rëndësishme i cili ndikon në mënyrë të drejtpërdrejtë në profitibilitetin dhe treguesit e performancës së këtij shërbimi kaq të rëndësishëm në Shqipëri. Pa dyshim që ky studim është ndeshur dhe me vështirësi gjatë zhvillimit të tij, ku mungesa e shifrave dhe studimeve të kostove ekonomike të njësive sipas llojeve specifike të shërbimeve pothuajse ishin inekzistente. 1.3 Përqasja e Studimit dhe Objektivat e tij. Studimet e bazuara mbi implementimin e metodës ABC të kalkulimit të kostos kanë pësuar zhvillime të konsiderueshme, duke kaluar nga studime në bazë të të cilave qëndronin pikëpamjet racionale, në studime të cilat trajtojnë raste që iu adresohen faktorëve institucionalë. Ky studim përdor një strukturë teorike e cila kombinon pikëpamjet e ekonomisë racionale me pikëpamjet institucionale dhe aplikimet e tij në sistemin shëndetësor. Vetëm pak studime lidhur me koston e bazuar në aktiviet kanë konsideruar të dy këto pikëpamje për të implementuar në një sistem shëndetësor. Një shembull i tillë ka qënë dhe studimi i Covaleski et (2003) i cili adresonte çështjen e sistemeve mikse duke reflektuar presionin insitucional, aq sa realitetet ekonomike. Një tjetër element që evidentohet është pikërisht lidhja ndërmjet të menduarit ekonomik dhe institucionalizimit që është komplekse dhe jo ekzlusive. Teoricienet më të njohur që aplikojnë pikëpamjet institucionale (Mayer-Rowan 1977, DiMaggio-Powell 1983, Carruthers 1995) ashtu si dhe mbështetësit e ekonomisë së vjetër isnticuionale (Burns 2000, Scapens 1994, Burns-Scapens 2000) argumentojnë për ekzistencën e një lidhjeje ndërmjet perspektivës insituconale dhe variablave ekonomike. Variablat e tyre ekonomike, janë në nivel makro dhe strukturale, duke përfshirë: 18

14 Luhatjetet e ekonomisë botërore. Rritjen e konkurencës. Domosdoshmërinë mbi teknologjitë e reja të prodhimit. Teknologjinë e informacionit. Rastet specifike në disa struktura shëndetësore në Shqipëri, do të japin informacion të detajuar të faktorëve që ndikojnë në implementimin e kostos bazuar në aktivitet. Faktorë të mundshëm përtej-organizativë që kanë nxitur implememntimin e kostos bazuar në aktivitet, janë evidentuar nga Malmi (1999), i cili argumenton se konkurrenca dhe përkrahja e bashkimit ndikuan në teknikat e kostos bazuar në aktivitet. Studimi nga Anderson (1995), gjithashtu gjeti mbështetjen e bashkimit dhe ndikimin e konsulentëve si mjaft të rëndësishëm, duke sugjeruar mundësinë e presioneve institucionale për miratimin e ABC-së. Çështja kryesore këtu është se ndërsa në disa rrethana përshtatja e ABC-së mund të argumentohet si për të promovuar efikasitetin nëpërmjet përmirësimit të proceseve të prodhimit ose çmimeve më të sakta, ka arsye të forta për të besuar se adoptimi dhe miratimi i këtij sistemi është edhe pjesërisht një përgjigje ndaj presioneve për të ndryshuar. Spitalet do të dëshironin që gjithçka të mund të paraqitej në mënyrë legjitime, nëpërmjet adoptimit të sistemeve të reja kostos duke ndjekur shembullin e organizatave të tjera të cilat kanë vepruar në këtë mënyrë, ose sepse disa aktorë organizativë duan të jenë pjesë e modernizmit, duke implementuar modelin ABC të kalkulimit të kostos, sepse sipas tyre ky model do t i japë imazhin modern që ata kërkojnë. 1.4 Pyetjet e Studimit. Një ndër çështjet kryesore të studimit është pikërisht: Cilat janë arsyet që Spitali Rajonal i Durrësit i marrë si shembull ka adoptuar sisteme të reja të përllogaritjes së kostos dhe efektet që ka sjellë kjo metodë në manaxhimin e këtij institucioni? Për qëllimet e këtij studimi, këto motivime janë të klasifikuara si të lidhura me faktorët ekonomike racionalë dhe presionet institucionale. Faktorët ekonomikë racionalë presupozojnë pikërisht që maksimizimi i dobishmërisë formon bazat për sjelljen njerëzore, 19

15 ndërsa motivi institucional është i lidhur me konceptin e institucionalizimit që influencon individin, dhe të paktën në një pjesë të tij, motivon sjelljen e tij. Pikërisht një pikë kryesore dhe me interes është pikërisht bashkëveprimi i faktorëve ekononomikë dhe insitucionalë në adoptimin dhe përshtatjen e kostos së bazuar në aktivitet. Lidhur me përgjigjet ndaj presioneve institucionale për ndryshim, Oliver (1991) parashikon reagimet e pritura si të lidhura me mirëqënien ekonomike ose sociale (Mireqenia sociale i korrespondon sjelljes së insitucioneve si psh. Organizata që reagojnë ndaj presioneve të jashtme duke kërkuar legjitimitet për veprimet e tyre. ) Ky studim do të zhvillojë një strukturë pyetjesh, të cilat do të lejojnë zhvillimin e analizave të detajuara lidhur me këtë bashkëveprim. Si faktorët ekonomikë ashtu dhe pikëpamjet institucionale i japin pamje të ndryshme implementimit dhe adpotimit të sistemeve të kostos. Nga njëra anë, spitalet mund të perfitojnë të mira institucionale si psh, fitime ekonomike nga nënshtrimi i presioneve të institucionalizimit. Nga ana tjeter, Brigall dhe Modell (2000) parashikonin që spitalet mund të respektojnë kërkesat e efiçiencës por në praktikë dyfishojnë treguesit e performancës nëqoftëse interesat e entiteve financuese dhe organizatat e shërbimeve profesionale konfliktohen me njëra tjetrën. Kështu, ekonomia bazuar në pikëpamjen racionale parathotë që përdorimi i praktikave të kontabilitetit ka si përparësi pikërisht arritjen e një drejtimi më efiçient apo një sistem kontrolli efiçient në organizatë. Ndërsa nga krahu tjetër, pikëpamjet institucionale mbështesin idenë që organizatat mund të adoptojnë sisteme kontabiliteti për shkak të përfitimeve institucionale, si përfitimet nga qëllimet politike lidhur me legjitimitetin dhe fuqinë (Carruthers 1995). Për shembull sistemi lidhur me grupet e diagnozës (DRG Diagnosis Related Group) është zhvilluar në Shtetet e Bashkuara të Amerikës kryesisht nga presioni i shtetit. Në mënyrë shumë të ngjashme, mjaft organizata kaluan në metodën Kosto Bazuar në Aktivitet pikërisht për të përfituar nga të dukurit Modern dhe të Kujdesshëm me Koston Covaleski et al Institucionet në këtë studim i referohen një sërë besimesh që ne i konsiderojmë si të vërteta dhe vetë-evidente. Në kontekstin institucional ekonomik, ato nuk janë krijuar thjesht vetëm në mendjen e aktorëve të veçantë të organizatës, por kanë një ekzistencë më të gjerë. 20

16 Shpesh, grupi i Mënyrave të duhura të veprimit trashëgohet nga anëtarët e vjetër të organizatës tek ata të rinj. Arbnor dhe Bjerke (1997, f. 179) karakterizojnë marrëdhëniet midis aktorëve dhe institucionit si vijon: "Kur, ndërmjet aktorëve të ndryshëm, ekziston një mënyrë e zakonshme dhe e përsëritur veprimi, atëherë mund të themi se ka ndodhur një institucionalizim Rezultatet e këtij studimi do të mbështeten në rastet konkrete dhe do të përbëjnë pikërisht një grup pikëpamjesh të insitucionaliruara. Këto rezultate të pritura, të institucioneve në lidhje me dobinë e ABC dhe ndryshimin e atyre institucioneve, pritet pastaj për të kontribuar sidomos në literaturë. Kjo përfshin vepra të tilla, si Abrahamson (1996), Abrahamson-Rosenkopf (1993) dhe Abrahamson dhe Fairchild (1999) studimet mbi efektet fitimprurëse dhe modelet e menaxhimit si forca institucionale, dhe Malmi's (1997) studimi i difuzionit ABC dhe studimi i (2000) Agbejule mbi proceset institucionale të miratimit ABC. Përveç studimeve nga Granlund dhe Lukka (1998) dhe Jones dhe Dugdale (2002) mbi fazat e diskutimit ABC do të jetë vendimtare për t iu përgjigjur pyetjeve të hulumtimit. Këto studime i adresohen çështjes së ndryshimit të sistemit të kontabilitetit të drejtimit si pasojë e faktorëve institucionalë, dhe në disa situata, si këto pikëpamje kanë evoluar me kohën. Gjithashtu ky studim pritet të përbëjë kontribut për studimet e institucionale të kujdesit shëndetësor të kontabilitetit të tilla si Brignall dhe Modell (2000), mbi teknikat e menaxhimit të sektorit privat, dhe Modell (2001), mbi miratimin DRG, e cila gjithashtu aplikon përdorimin e teorisë institucionale. Kontributi i parashikuar lind nga fakti se kjo tezë nuk është vetëm një studim të ndryshimit të menaxhimit të kontabilitetit në spitale, ose një studim mbi evoluimin e sistemeve të kontabilitetit menaxherial me kalimin e kohës, por para së gjithash, një studim racional dhe mbi motivet që kanë shërbyer si evidencë për të justifikuar atë ndryshim. 2. Kapitulli i Parë Zhvillimi i Sektorit të Shëndetësisë në Shqipëri 21

17 2.1. Sektori Shëndetësor në Shqipëri. Shëndetësia është një ndër sektorët për të cilët po flitet shumë, por diskutimi dhe realizimi i objektivave është i lidhur me hapa konkrete dhe jo diskutime retorike që në vënd të përmirësojnë situatën krijojnë konfuzion. Duke patur parasysh dobishmërinë, që sjell në shoqëri, ajo çfarë kërkohet është ngritja e një sistemi sa më produktiv. Produktiviteti që realizohet në këtë sistem nuk matet thjeshtë me outputin që ky sistem i sjell shoqërisë, por edhe mënyrën se si ky sistem e ofron këtë shërbim. Studime të shumta janë realizuar në këtë fushë për të shpjeguar se si një sistem shëndetësor është i ndërtuar për të na dhënë një output sa më produktiv për popullsinë. Ndryshe nga sektorët e tjerë të ekonomisë, shëndeti nuk u bindet te njëjtave rregulla si ekonomia e përgjithshme, meqë shëndeti nuk është një e mirë që mund të konsumohet dhe shkëmbehet. Shëndeti korespondon më tepër me një objektiv ideal, por që ka filluar të kërkohet në pjesën më të madhe të shteteve si një e drejtë e qënësishme. Por cilat janë arësyet që i kanë drejtuar studiuesit drejt përcaktimit objektiv ideal? Kërkesa kryesore për të përdorur burime mjekësore imponohet nga mjekët dhe jo nga konsumatorët. Konsumatorët janë vetëm në një masë e vogël për të vlerësuar shërbimet që marrin. Ndërkohë që konsumatorët shpesh i kërkojnë urgjentisht shërbimet mjekësore, ulet mundësia e tyre për të vëzhguar tregun dhe për të bërë një blerje më të mirë. Pra është e sigurtë që popullsia ka një kërkesë ndaj shëndetit që rritet mjaft shpejt, si në vendet në zhvillim ashtu edhe në ato të zhvilluarat. Shoqëria shqetësohet më shumë për progresionin në shëndetësi, krahasuar me progresionet e tipeve të tjerë të konsumit. Shëndetësia dhe aspektet e ndryshme të saj që lidhen me efiçencën dhe produktivitetin janë një fenomen botëror. Të gjitha vendet pësojnë kështu progresin e kostos së shëndetit edhe pse kostoja u nënshtrohet modaliteteve të ndryshme. Vendet më të varfra zakonisht kanë një sektor publik, në mënyrë përpjestimore më të rëndësishëm se vendet më të pasura, që lejojnë një sektor liberal më të zhvilluar, por më të kushtueshëm. 22

18 Rritja e shpenzimeve të shëndetit përbën kështu shpesh një tregues të zhvillimit ekonomik. Megjithatë në pjesën më të madhe të vendeve të zhvilluara, progresioni i shpenzimeve në shëndet ka qenë më i shpejtë se ai i produktit kombëtar (matur nga produktet e brendshme bruto dhe produkti ndërkombëtar bruto). Kjo ka çuar nga njëra anë organizimin e punës për zotërimin e shpenzimeve dhe nga ana tjetër në realizimin e zgjedhjeve midis programeve të shumta të shëndetit gjithmonë të kushtueshme. Problemi i përgjithshëm dhe që ka prekur pothuajse çdo vend, është ai i efiçiencës së shërbimeve shëndetësore dhe matja e kostove të këtyre shërbimeve si elementë mjaft të rëndësishëm kur bëhet fjalë për një reformë të thellë aq të synuar të këtij sektori jetik. A mund te mendojme se mund të bëjmë një reform të thellë po nuk kuptuam si është zhvilluar ky sektorë, cilat kanë qënë aspektet më të mira dhe aspëktet problematike të tij në vite. Vetëm duke ditur mirë dhe në thellësi problemet mund të kthejmë reformat në një realitet të prekshëm. Në gjykimin tonë pjesa në vazhdim është e domosdoshme që të kuptohet edhe teoria institucionale aq e rëndësishme për të realizuar qëllimin e punimit tonë Zhvillimi i Sektorit Shëndetësor deri në Fiset Ilire u vendosën në trojet shqipëtare rreth mesit të mijëvjeçarit të dytë p.e.s. dhe periudha fisnore vazhdoi deri në fund të mijëvjeçarit të dytë p.e.s., kur kemi prishjen e rendit fisnor dhe shfaqjen e diferencimit shoqëror. Kjo periudhë shënon edhe kohën e grumbullimit të njohurive të para mbi mjekësinë e ilirëve. Duhet thënë se në etapat e para të lindjes dhe të zhvillimit të saj mjekësia ilire pati karakter magjik dhe mitologjik. Ishte pikërisht "shpirti i keq" që futej në trup dhe shkaktonte sëmundjen dhe mjekët e parë ilirë ishin prifterinjtë paganë. Zhvillimi ekonomiko-shoqëror i mëtejshëm solli shkëputjen e mjekësisë nga magjia dhe lindjen e profesionit të mjekut. Grumbullimi i përvojës popullore dhe shkëmbimi i ndërsjelltë i njohurive me popujt fqinjë, solli një zhvillim të lartë të mjekësisë. Teoria e Hipokratit mbi sëmundjen, që u përhap në të gjithë vendet e lashta, përfshiu dhe Ilirinë nëpërmjet kolonive greke të Epidamnusit, Apollonisë, dhe Orikumit. Te dhënat mbi 23

19 zhvillimin e mjekësisë në Iliri janë nxjerrë nga burimet historike si dhe nga zbulimet arkeologjike. Sipas tyre mjeku i parë ilir që njihet ka qënë Mbreti i Ardianëve, Genti (sundoi në vitet p.e.s). Zbulimet arkeologjike kanë nxjerrë në dritë elemente kirurgjikale, enë qeramike, peshore farmaceutike. Ilirët njihnin dhe përdornin mjaft bimë mjekësore. Të dhënat tregojnë se nga Iliria eksportohej nëpërmjet portit të Lezhës, katrani i butë i Dukagjinit, i bregut të Drinit, dhe rizoma e irisit, lloje bimësh këto mjekësore me të cilën përgatiteshin pomada për qëllime mjekimi. Ilirët kishin aftësi të mëdha për përgatitjen e pijeve forcuese dhe barnave mjekuese nga frutat dhe bimët mjekësore. Në shkrimet e vjetra gjejmë dhe emra mjekësh. Kështu të dhënat tregojnë emrin e një mjeku tjetër nga Durrësi, një skllav i liruar me emrin Kratus por dhe një mjek tjetër me emrin Filolog i cili ka qenë specialist për sytë. Në Apoloni duhet të ketë pasur mjekë profesionistë nxënës të Filonidhit, si Jatroklesi por të dhëna të sakta nuk është se ka. Me fillimin e periudhës së mesjetës, filloi një periudhë e errët për zhvillimin e mjekësisë në Europë në përgjithësi dhe në Iliri në veçanti. Në shkrimet e Ana Komenës shek. XII gjejmë të dhëna per disa mjekë në Durrës, të cilët duhet të kishin studiuar në Persi ose në ndonjë qytet të Italisë. Megjithatë në periudhën e mesjetës mjekësia nuk ishte në duart e mjekëve. Në kohën kur Europa u fut në rrugën e zhvillimit, popullit tonë iu desh të luftonte kundër hordhive osmane, duke u bërë kështu mburojë e qytetërimit europian. Pushtuesit e rinj sollën me vete edhe fenë e tyre, islamizmin, i cili u fut në konkurrencë me fenë e krishterë dhe në "shërimin" e të sëmurëve. Ato që qëndruan të çliruar nga këto rryma fetare kanë qënë mjekët empirikë të popullit, sepse ata mbështeteshin në praktikën e fituar në shekuj, të transmetuar brez pas brezi. Kryesisht këto metoda empirike u përdorën nga kirurgjia empirike, ndërsa për shërimin e sëmundjeve të tjera ku këto metoda nuk jepnin rezultat, u përdorën metodat magjike ose fetare, nga përfaqesuesit e feve të ndryshme. Kushtet e vështira të luftës, si dhe kushtet higjenosanitare kanë favorizuar në këtë periudhë përhapjen e shumë sëmundjeve të mëdha epidemike si murtaja, lija, malarja etj. Kështu për shembull malarja ka qënë mjaft e përhapur në Shkodër, sidomos nga vitet 1400 kur tokat në lindje të qytetit u kthyen në moçale dhe favorizuan përhapjen e saj. Marin Barleti në veprën "Rrethimi i Shkodres tregon se kur turqit sulmuan kështjellën e Drushtit, mbrojtësit shqipëtarë luftuan heroikisht, ndonëse në kështjellë ishte përhapur epidemia e murtajës. 24

20 Epidemitë e sëmundjeve të ndryshme që janë përhapur në Evropë dhe në Perandorinë Osmane kanë prekur pak a shumë edhe Shqipërinë. Shkallë relativisht të lartë të zhvillimit të mjekësisë sonë popullore e kanë vënë në dukje studiues të tjerë të huaj që kanë studiuar jetën e vendit tonë. Edit Durham, një studiuese e njohur e jetës shqipëtare ka shkruar edhe për mjekët popullorë shqipëtarë që shëronin plagët e luftës, thyerjet, dëmtimet e kockave dhe mjekonin edhe organet e brëndshme. Duhet theksuar se mjekësia jonë popullore shkallën më të lartë e arriti në kirurgjinë e praktikuar nga xherahët, të cilët i transmetonin dijet brez pas brezi. Ata operonin bajamet, kataraktin e syrit, thyerjet e daljet e kockave, herniet etj. Pukevil, konsulli francez pranë Ali Pashës shkruan se: "... ata bëjnë operacione kirurgjikale pa njohur anatominë, me një sukses dhe një aftësi të tillë që çuditin edhe kirurgët më të zotë...,. Dionisis Piros (1848) në veprën "Mjekësia praktike" shkruan "...janë disa praktikantë të quajtur doktorë të çuditshëm, të cilët me kujdesin më të madh shërojnë edhe sëmundje të pashërueshme dhe të mëdha në popull". Përmenden xherahët e Bualit, Karmës, Prezës etj. Në shekujt XVIII dhe XIX filluan diplomimet e mjekëve të parë shqipëtarë. Në fillim të shekullit XIX Ali Pasha dërgoi dy studentë shqipëtarë për të studiuar mjekësi në universitetin e Napolit dhe të Vjenës. Kirurgjia empirike u zhvillua tek ne, në ato forma si rezultat i kushteve historiko - shoqërore, në atë periudhë kur pushtuesit osmanë ushtronin një shtypje të egër kombëtare. Kirurgjia empirike ishte një nga rrugët në të cilën populli tregoi një talent edhe në kushtet më të vështira. Aftësia e kirurgëve popullorë shpesh ua ka kaluar edhe mjekëve të diplomuar. Në periudhën e fundit të shekullit të XIX, një faktor që ndikoi në zhvillimin e mjekësisë shkencore në vendin tonë ishte edhe krijimi i Shkollës Mjekësore të Stambollit dhe të Fakultetit të Mjekësisë në Athinë Në këto dy fakultete u diplomuan një numër i madh mjekësh shqipëtarë që punuan në vend dhe jashtë tij. Në kushtet e rënda të pushtimit turk, nuk mund të flitej për shërbim shëndetësor dhe situata epidemiologjike ishte shumë e rëndë: malarja, tuberkulozi, sifilizi e mjaft sëmundje të tjera infektive ishin shumë të përhapura. 25

21 Në mesin e shekullit të XIX u ngritën disa spitale, si ai në Shkodër që e përdorte ushtria turke për nevojat e veta, më vonë në Durrës, Tiranë, Vlorë, Korcë, Elbasan, Gjirokastër, Berat, Peshkopi, Përmet, të cilat u ngritën kryesisht pas shpalljes së pavarësisë. Por ato kishin një numër të kufizuar shtretërish dhe nuk mund të plotësonin të gjitha nevojat e popullsisë. Pas shpalljes së Pavarësisë u formua Qeveria Shqipëtare dhe u krijua dhe Drejtoria e Përgjithshme e Shëndetësisë, në drejtimin e të cilës u ngarkua Dr. Mihal Turtulli. Inspektor i Drejtorisë së Përgjithshme të Shëndetësisë u emërua Dr. Ruzhdi Pobrati. Me ngritjen e këtij institucioni për herë të parë fillon mbrojtja shëndetësore e popullit në mënyrë të organizuar dhe institucionale. Për ushtrimin e detyrës së mjekut u nxorrën dispozita ligjore me anë të të cilave rregulloheshin detyrat, obligimet dhe të drejtat e mjekut gjatë veprimtarisë së shërbimit mjeksor. Niveli i mbrojtjes të organizuar të shëndetit gjithnjë përparonte por shumë larg niveleve të duhura, krahasuar me vendet tjera. Duhet thënë se mjekët, farmacistët dhe infermierët dhanë kontributin e tyre dhe në luftën heroike të Vlorës më Kongresi i Lushnjës më 1920, përveç të tjerash bëri përpjekje edhe për organizimin e shërbimit shëndetësor. Profesor Rifat Frashëri u emërua në krye të këtij shërbimi. Në vitin 1921 u formua Kryqi i Kuq Shqipëtar të cilin e drejtonte Dr. Ahmet Sabedini. Në vitin 1924 në Tiranë u krijua Laboratori Bakteriologjik i cili me 1925 u trasferua në Durrës. Në drejtim të tij ishte Bernard Dodi, bakteriolog francez, ndërsa me largimin e tij Bajram Emiri. Në vitin 1928 Laboratori u transferua në Tiranë me kërkesën e Bilal Golemit dhe u bashkua me laboratorin veterinar. Gjatë kësaj kohe, mjekët e përgjithshëm u shoqëruan edhe nga mjekët specialistë, si Frederik Shiroka kirurg, Anton Ashta malariolog, mjekë okulistë, pediatër, dermatologë, otorino-laringologë, etj. Në vitin 1926 Kryqi i Kuq Shqipëtar hapi shkollën e parë të rregullt trevjeçare për infermierë. Kështu filluan të lindnin specialitetet dhe të hapen repartet e specializuara në spitalet ekzistuese. Lufta e Dytë Botërore e gjeti Shqipërinë vetëm me 102 mjekë. Situata e luftës dhe rezistenca që populli shqipëtar i bëri pushtuesve, bëri që nevoja për mjekë të rritej shumë. Shumë mjekë patriotë ose studentë të mjeksisë u larguan nga vendet e huaja dhe u kthyen në Shqipëri për të ndihmuar në luftën për clirim. Kuptohet se vazhduan të funksiononin spitalet ekzistuese në të cilat pushtuesit sollën edhe mjekë të tyre. Por në të 26

22 njëjtën kohë filloi të organizohej edhe shërbimi shëndetësor në ushtrinë nacional-çlirimtare shqipëtare Sistemi shëndetësor në periudhën Mbas Luftës së Dytë Botërore u vu re se sistemi pati një zhvillim të madh, të inspiruar nga modeli sovjetik SEMASHKO. Modeli SEMASHKO, një model tërësisht medikal, ku mjekët kanë patur rol primar dhe roli i infermiereve ka qënë thjesht dhe vetëm në ndihmë të mjekut dhe jo tërësisht në funksion të pacientit. Sipas këtij modeli shërbimet lidhur me shëndetësinë ishin të centralizuara dhe financuara nga buxheti i shtetit. Ky model pretendonte t i siguronte të gjithë popullsisë shërbime shëndetësore falas. Problematika e fazës së mëparshme ishte mungesa e mjekëve dhe infermirëve aq e rëndësishme për system shëndetsor që të ishte sa më afër popullsisë. Në vendet socialiste dhe vecanërisht në Bashkimin Sovjetik filluan të përgatiteshin mjekë të rinj dhe kuadro më të ulta mjekësore. Nëse mjekët e deri atëhershëm ishin përgatitur në universitetet e Turqisë, Greqisë, Italisë, Austrisë dhe vendeve të tjera të Evropës Perëndimore dhe Qëndrore tani studentët e rinj filluan të studiojnë në vendet e kampit socialist. Në funksion të përmirësimit të shërbimit duke shtuar stafe të specializuara, me ndihmën e mjekëve rusë më 1952 u hap Fakulteti i Mjekësisë, duke zgjidhur kështu problemin e sigurimit të kuadrove mjekësore për vendin. Ata u shperndanë në të gjithë territorin e vendit duke ndihmuar në mbarëvajtjen e një numri të madh spitalesh të rinj të hapur deri në zonat më të thella. Mjekësia në saj të punës së palodhur dhe përkushtimit të personelit mjekësor, arriti të ecte përpara. Zhvillimi që mori mjekësia gjatë periudhës së pasluftës ishte e karakterit ekstensiv dhe nuk krijoi dhe as nuk nxiti kushtet për thellimin intensiv të saj. Mjekësia jonë nuk mundi të ndiqte në tërësi zhvillimin bashkëkohor. Në saj të mjekëve tanë të apasionuar dhe dëshirës së tyre të mirë për t`i shërbyer sa më mirë popullit, u arritën rezultate të cilat punonjësit e mjekësisë i realizuan në kushte shumë të pafavorshme, krahasuar me kushtet e vendeve të tjera. Arritje për t u përmenduar ishin zhdukja e sëmundjeve te tilla si malarja, sifilizi, trahoma etj. 27

23 Në vitin 1959 u hap Spitali i Tiranës. Në vitin 1969 u ngrit Instituti i Higjenës dhe Epidemiologjisë, i cili thelloi punën në drejtim të profilaksisë dhe arriti të prodhojë biopreparatet kryesore të domosdoshme dhe rreth 80 lloj serumesh diagnostikuese. Në periudhën ndërmjet viteve 50 deri në vitet `90 u bënë përparime të dukshme në lidhje me vdekshmërinë, të cilat rezultuan të sukseshme. Megjithatë, sistemi kishte difekte. Marrja e vendimeve lidhur me investimet në vend kishin ndikim politik dhe shumë herë mund të ishin edhe ineficiente në sipërmarrjen e tyre. Sistemi i ngritur shpenzonte më shumë për spitalet (ndërtimin dhe mirëmbajtjen e tyre) dhe kurat shëndetësore krahasuar me nivelin e shpenzimeve në shërbimin primar dhe promovimin e tij. Në vitet `70 u kryen një sërë reformash në shërbimet parësore që ofroheshin nga spitalet e të gjithave qyteteve por pa një ndikim të dukshëm në përmireësimin e treguesve të shëndetit, për shkak se sollën një mbikapacitet të sistemit për trajtimin e një numri të madh njerëzish. E rëndësishme është të theksohet se në këto vite u punua shumë në krijimin e specialiteteve të reja dhe i kuadrove që në këto vite filluan të studionin edhe jashtë në vendet perëndimore sidomos në Francë. Megjitahtë numri i tyre ishte shumë i vogël. Në vitet `80 Ministria e Shëndetësisë prezantoi rregullimin e të gjitha shërbimeve që ofroheshin. Shërbimet shëndetësore ishin të organizuara në sektorë, të cilat kontrolloheshin nga administrata qëndrore, të ndara sipas drejtorive: për cdo spital, ambulator, epidemilogjitë, farmaceutikën. Sistemi ishte i njëjtë për të gjithë shoqërinë, ekzistonin bariera të vogla financiare për të përfituar shërbimet shëndetësore. Mund të themi se sistemi ishte i mirë, pavarësisht problematikave që viheshin re Sistemi shëndetësor në periudhën e pas viteve `90. Vitet 90 e gjetën Shqipërinë një shtet totalitar, me ekonomi të rrënuar, me shërbim shëndetësor jo cilësor, jo racional dhe me institucione shëndetësore të shkatërruara. Deklarohej shërbim pa pagesë për të gjithë shtetasit, por mungonin barnat, reagentët, filmat, aparaturat, mungonin ekzaminimet e nevojshme laboratorike, imazherike, shpesh të sëmurët detyroheshin të blinin vetë barnat për t u mjekuar në spital. Shumë tregues flisnin jo vetëm për nivelin e ulët të jetesës, por dhe për nivelin e ulët të shërbimit shëndetësor. 28

24 Shpërbërja e modelit komunist u shoqërua me kolapsin e institucioneve dhe organizmave shtetërore. Mbas viteve `90, me ndryshimin e sistemit politik, pati edhe një transformim të sistemit shëndetësor, ashtu si në sektorët e tjerë të ekonomisë. Nëpër spitale pati një tranzicion nga sistemi Semashko në sistemin Bismark. Ndryshe nga sistemi Semashko i cili ofronte shërbime shëndetësore falas për të gjithë popullsinë, sipas modelit Bismark, do të krijohej një sistem sigurimesh, i cili do të financohej nga punëdhënësit dhe punëmarrësit, ku ky financim do të paraqitej në një kolonë të veçantë tek listpagesat dhe do t i përkiste vetëm problemeve shëndetësore. Gjithashtu po sipas këtij modeli, profesioni i doktorit dhe spitalet mund të ishin private, krahasuar me modelin Semashko ku shërbimet lidhur me shëndetësinë ishin të centralizuara. Sipas parimeve të gjithë njerëzit kanë të drejtë të mjekohen dhe është përgjegjësi e shoqërisë të kujdeset për përballimin e fatkeqësive dhe sëmundjeve. Sëmundja shoqërohet me nevojën për mjekim, ndërsa varfëria me mungesën e mjeteve financiare për të përballuar shpenzimet. Në historinë botërore sëmundja dhe varfëria kanë qënë dy arsyet kryesore të lindjes së sigurimeve shëndetësore. Sigurimi Shëndetësor është një mekanizëm i ri financimi i shërbimeve mjekësore. Kjo gjëndje kërkonte një sistem shëndetësor të ri. Reformat duhet të ndërhynin në organizimin, administrimin, strukturat, burimet financiare deri në konceptimet e shërbimeve shëndetësore. Nevojat për shërbime shëndetësore kërkonin ndryshime në përputhje me ndryshimet politike, sociale dhe ekonomike. Reformat u bënë pjesë e politikës dhe strategjisë së zhvillimit të këtij sektori. Ndër reformat që sollën sinjalin e ndryshimit të këtij sistemi ishin privatizimi i disa shërbimeve mjeksore si: farmacia, stomatologjia, ku mjekët mund të ofronin privatisht shërbimet për shoqërinë. Në atë kohë u miratua edhe një ligj për profesionin e lirë të mjekëve Për qeverisjen lokale, në vitin 1993, ku shërbimet primare ishin në kompetencat e qeverisjes vendore. Krijimi i Institutit të Sigurimit të Kujdesit Shëndetësor (ISKSH) dhe rregullimet në legjislacion për fondet private të sigurimeve shëndetësore ndryshuan tipologjine e financimit të sistemit. Krijimi i Sigurimit të Kujdesit Shëndetësor ishte reformë e ndërmarrë për një mënyrë të re financimi dhe administrimi, vlerësuar si një strukturë që do të sillte më shumë para, shpërndarje më të drejtë, përdorim racional të tyre dhe për rrjedhojë përmirësimin e 29

25 shërbimeve shëndetësore në Shqipëri. Sigurimi shëndetësor, do të shërbente si moderator për të zbutur efektet financiare të kalimit të sistemit shëndetësor në kushtet e ekonomisë së tregut. Në vitin 1995 ISKSH-ja, që financonte rimbursimet e medikamenteve dhe shpenzimet e mjekëve të familjes u bë blerës i sistemit shëndetësor në Shqipëri. Por kjo reformë institucionale ka qënë në fokus të një shërbimi të mirë shëndetësor. Ai i përgjigjen këto reforma kërkesave të konsumatorëve? Është e pashmangshme të vësh re se niveli i shërbimit shëndetësor ka rënë në nivele si kurrë ndonjëherë. Pa dashur të jem gjykues, në mënyrë të ndjeshme, ajo që vihet re nga ambienti është se populli është larg asaj që kërkon. 2.2 Organizimi i sistemit shëndetësor. Sistemi Shëndetësor në Shqipëri është kryesisht publik. Shteti siguron pjesën më të madhe të shërbimeve që i ofrohen popullatës si në fushën e promocionit, parandalimit, diagnostikimit dhe kurimit. Sektori privat është akoma në hapat e parë dhe mbulon pjesën më të madhe të shërbimit farmaceutik, shërbimit stomatologjik dhe disa klinika diagnostikuese specialitetesh, të cilat janë përqëndruar kryesisht në Tiranë. Në sektorin publik rolin e liderit e luan Ministria e Shëndetësisë, e cila është hartuese dhe përgjegjëse për politikat dhe strategjitë e sistemit shëndetësor, për rregullimin e tij si dhe për koordinimin e të gjithë aktorëve brenda dhe jashtë sistemit. Sistemi ynë i kujdesit shëndetësor mbetet relativisht i centralizuar, dhe qeverisja e vetë komuniteteve ende është e kufizuar. Shumica e funksioneve administrative dhe rregullatore të sistemit zhvillohet në nivel shtetëror. Ashtu siç theksuam dhe më sipër që sistemi shëndetësor në Shqipëri ka një strukturë të mirë, sipas modelit Bismark. Princi Otto Eduard Leopold von Bismark, është krijuesi i sigurimit shëndetësor kombëtar të detyruar. Para se të merremi me sigurimin shëndetësor, le të sqarojmë më parë se kush paguan për kujdesin shëndetësor. Përgjigja e zakonshme, nga njerëzit e zakonshëm, por jo vetëm, është: punëdhënësit, shteti ose individi. Përgjigje kjo pjesërisht e saktë. Është fakt, por i kamufluar, se pavarësisht llojit të sistemit financiar, është individi ai që gjithmonë duhet të paguajë për kujdesin shëndetësor, edhe kur mekanizmat e pagesës të krijojnë përshtypjen se "fatura" 30

26 dërgohet diku tjetër. Nuk ka asnjë formulë çudibërëse, që mund të transferojë koston e kujdesit shëndetësor nga individët te shteti apo biznesi. Sipas Mark Pauli: "..shpërndarja e punëdhënësit është e dizenjuar në mënyrë të tillë, që të punësuarit të jenë dakord t'i venë vetes taksa më të larta, veprim të cilin nuk do ta bënin nëse barra e vërtetë e taksës do të ishte më e qartë". Nga ana tjetër, po ashtu nuk është e saktë se paguan shteti për kujdesin shëndetësor. Shteti nuk ka asnjë burim veç taksave apo kredive, që në fund të fundit, përsëri do të paguhen nga vetë individët. Po ç'rëndësi ka kjo? Rëndësia qëndron në qartësimin njëherë e mirë të faktit se shërbim shëndetësor "falas" nuk ekziston. Moskuptimi i faktit se janë individët që paguajnë të gjithë faturën e kujdesit shëndetësor, krijon idenë e gabuar se paguan dikush tjetër, ide kjo, kundërproduktive në reformimin e kujdesit shëndetësor. Fuchs, ekspert i shquar i fushës, rekomandon mbulimin universal me sigurim shëndetësor, nëpërmjet një takse me bazë të gjerë, të specifikuar për kujdesin shëndetësor - si një taksë mbi vlerën e shtuar. Sipas tij, sigurimi shëndetësor nuk duhet të jetë minimal, vetëm për të varfrit, por as që të mbulojë edhe atë që çdokush është i aftë ta paguajë vetë. Çdo njeri duhet të ketë një mbulim për shërbimet bazë. Ata që kanë mundësi të blejnë më shumë, të mos subvencionohen nga taksat. Duke u mbështetur edhe në Strategjinë për zhvillim nga Ministria e Shëndetësisë vendi tenton në - decentralizim, autonomi, një miksim i sektorit privat me atë publik, menaxhim në nivele të larta, cilësi si dhe transparencë. Shikojmë skemën e sistemit tonë një sistem miks për shkak të kompleksitetit të kushteve të vendit. Figura 1. Skemë e sistemit shëndetësor shqipëtar. Shoqerite Shteti Negocim pagues Spitali Specialistet Farmacistet Popullsia Mjeke te pergjithshem Sektori publik 31

27 Strategjia e fundit për zhvillim në sektorin shëndetësor tregon për një tendencë të re që synon të bëhet sfida e të ardhmes së këtij sektori jetik. Sipas skemës së re shteti do të përcaktojë thjesht rregullat dhe lidhjen direkte që do të ketë shoqëria me institucionet e sigurimeve private. Individët do të paguajnë te këto institucione të sigurimit privat dhe ato do të rimbursohen për shërbimet mjeksore të përfituara. Pra, po tentohet një kalim nga një sektor totalisht publik drejt një sektori privat të ofrimit të shërbimit shëndetsor. Reformat e synuara në vend kanë prekur tashmë spitalet Figura 2. Skema e re e sistemit shëndetësor shqipëtar. Spitali Popullsia Zgjedhje e lire Specialistet Farmacistet Sigurimet private Mjeke te pergjithshem Gjendja e shendetit Shteti rregullator Sektori publik Sigurimi i vetëm shëndetësor kombëtar lehtëson kontrollin mbi shpenzimet dhe siguron një barazi më të madhe. E mirë tjetër është se ky sistem ka levat e nevojshme për ndryshime në organizimin dhe shpërndarjen e kujdesit shëndetësor. Ka mekanizma që nëpërmjet pagesës nxisin eliminimin e hospitalizimeve të panevojshme, kontroll në përshkrimin e medikamenteve dhe kufizimin e kostos në përgjithësi. Por e shëndetshme për sistemin është dhe prania e një bashkëveprimi shtetëror - privat. Ky bashkëveprim do të favorizonte konkurrencën që nga ana e saj, do të nxiste zhvillimin. Do siguronte më shumë fleksibilitet, më shumë cilësi në ofrimin e këtij shërbimi jetik. Operatori i vetëm që ne kemi, ISKSH, përpiqet të ofrojë një shërbim shëndetësor në shkallë të gjerë, të kontrollojë koston administrative dhe sigurojë barazi. Mbi shërbimet publike bazë që ai siguron, alternativa private do të ishin të mirëpritura. Sipas ekspertëve, politikëbërësit 32

28 duhet të jenë të ndërgjegjshëm se kujdesi shëndetësor mund të vuajë nga konkurrenca e tepërt, ashtu si në të shkuarën vuante nga konkurrenca e pakët apo mungesa e saj. Tabela 1. Financimi i shërbimit shëndetësor lekë % lekë % lekë % Buxheti total per fonde publike Buxheti i shtetit Buxhete ekstra Donacione Administrimi (perfshi donacionet) Sherbimi i shëndetit publik Shërbimi primar Spitalet Burimi. CIDC consulting Pavarësisht se çfarë synon skema, analiza e të dhënave zyrtare tregon se financimi aktual i shërbimit shëndetësor me gjithë përpjekjet e bëra është i fragmentuar, shikojmë të dhënat e marra në Tabelën 3. Shpenzimet e shtetit sipërqindje mbi totalin e shpenzimeve për shëndetin mbetet i ulët rreth 38.7 % ndërsa kontributi privat (out-of-pocket) i shpenzuar është i lartë rreth 60%. Fondet publike për financimin e shëndetit realizohen nga kontributet e sigurimeve shoqërore, tatimet dhe fonde nga donatorët e ndryshëm. Të dhënat e deritanishme tregojnë që skema e sigurimeve shëndetësore përfshin 50% të shqiptarëve dhe në të ardhmen e afërt tentohet të përfshihen 80% e tyre duke bërë që skema të zgjerohet me shpejtësi. Ndonëse dihet se nuk ka ndonjë "shkop magjik" që mund t'i shtojë burimet e financimit në drejtim të kujdesit shëndetësor, pa pakësuar ato në dispozicion të ushqimit, strehimit, edukimit, infrastrukturës, kjo shifër duhet sa më parë të rritet. Sfida e çdo shoqërie është që t'i alokojë resurset sa më drejtë që të jetë e mundur, dhe këtë ta bëjë sa më mirë që të jetë e mundur. Shërbimi shëndetësor diagnostikues dhe kurues është i organizuar në tre nivele: shërbimi parësor, shërbimi spitalor dytësor dhe spitalor tercial. Shërbimet e shëndetit publik dhe të promocionit ofrohen në kuadrin e shëndetit parësor dhe mbështeten dhe mbikqyren nga Instituti i Shëndetit Publik. 33

29 2.2.1 Kujdesi Shëndetësor Parësor (KSHP) Kujdesi shëndetësor parësor ofrohet përmes një rrjeti qendrash shëndetësore dhe ambulancash, i plotësuar me poliklinika në qytet. Poliklinikat janë përgjegjësi e spitalit të rrethit ose e spitalit rajonal. Qendrat shëndetësore në zonat jo urbane kanë teknologji mjekësore të kufizuar dhe një numër të vogël shtretërish, kryesisht për kujdes për nënat që do lindin. Qendrat shëndetësore janë të pajisura me një deri në tre mjekë të përgjithshëm/mjek familje (MF) dhe me infermierë. Në zonat jo urbane, një qendër shëndetësore tipike ka për personel: një infemiere dhe një mami. Poliklinikat të cilat ndodhen në qytete janë të pajisura me mjekë specialistë dhe me Mjek Familje. Këta të fundit janë emëruar në këto poliklinika për të shërbyer si pika e parë e kontaktit për të gjithë pacientët që i drejtohen poliklinikës. Ekipet e stafit të kujdesit parësor, të kryesuara nga Mjeket e Familjes (MF) në objektet e KSHP synohet të veprojnë si portierë për kujdesin dytësor. Megjithatë, kapërcimi është i shpeshtë për shkak të mendimit se cilësia e kujdesit është e ulët. Shërbimi shëndetësor parësor është i shpërndarë sipas normave të përcaktuara nga Ministria e Shëndetësisë. Këto norma përcaktojnë që në zonat rurale malore të ketë një Qendër Shëndetësore (QSH), QSH për çdo 2000 banorë, në zonat fushore kodrinore një QSH për banorë dhe për zonat urbane një QSH për banorë dhe quhen Poliklinika. Në zonat rurale QSH shërben si qendër për të gjitha ambulancat e fshatrave të një komune (e theksojmë që ambulancat gjenden vetëm në fshat). Në Shqipëri operojnë në nivel komunash 596 QSH dhe 1,572 Ambulanca. Brenda këtij sistemi të shpërndarjes së kujdesit shëndetësor ofrohen edhe shërbimet e shëndetit të nënës dhe femijës. Të dhënat e mëposhtme tregojnë dhe trendin e tyre në vite. Emërtimi Numri i Tabela 2. Aktiviteti i institucioneve të kujdesit parësor. Viti institucioneve Qendrat shëndetësore Ambulanca Poliklinika

30 Figura 3. Trendi i Shërbimit Parësor ndër vite. Burimi. Ministria e Shëndetësisë Paraqitja grafike tregon në mënyrë më të qartë ecurinë e këtyre institucioneve që në vetvete flasin për një tendencë në rritje vetëm në tre vitet e fundit duke treguar edhe njëherë për strategjinë që i jep një rol të rëndësishëm këtij sektori të shërbimit shëndetsor. Përvoja në vende të tjera në tranzicion dhe të dhënat fillestare nga aktivitetet pilot të monitoruara kohët e fundit në Shqipëri, tregojnë se produktiviteti i shërbimeve të kujdesit parësor, veçanërisht në zonat rurale, mund të përmirësohet mjaft nëse sigurohen teknikat e për të ofruar një strukturë shërbimesh gjithëpërfshirëse dhe të përqëndruar tek popullsia dhe në rast se perdoren stimuj të përshtatshëm. Shqipëria ka njërën prej normave më të ulëta të kontaktit ambulator për frymë në rajon dhe produktiviteti i mjekëve ambulator është tejet i ulët. Produktiviteti i mjekëve është i ulët dhe ndryshon ndjeshëm mes qarqeve. Mesatasisht një MP në Shqipëri viziton rreth 8 pacientë në ditë dhe kjo bie poshtë shifrës 4 pacientë në Tiranë dhe më pak se 5 në Diber, ndërsa në Durrës dhe në Shkodër një MP viziton mesatarisht mbi 15 pacientë në ditë. Tirana është një rast interesant në lidhje me këtë, ku janë poliklinikat ato që ofrojnë pjesën më të madhe të shërbimeve të kujdesit parësor dhe qendrat shëndetësore. Kjo tregon se edhe pse ka mjek të përgjithshëm të paguar mirë, ka një problem të madh në lidhje me nxitjenn e popullsisë për të përdorur shërbimet e mjekëve të përgjithshëm. Kjo tregon se ka shumë vend për të rritur produktivitetin në sektorin e kujdesit parësor. Nëse nuk rritet ky produktivitet, edhe dendësia e mjekëve (që është e pakët) është tepër e lartë dhe çon në burime të shfrytëzuara pa efektivitet. 35

31 2.2.2 Shërbimi shëndetësor dytësor Ky shërbim përfaqsohet nga 45 spitale të vendosur në qendrat e çdo rrethi. Në të gjitha spitalet e rretheve ekzistojnë pavionet e pediatrisë së përgjithshme dhe repartet e materniteteve për kujdes amëtar. Po të shikojmë të dhënat e publikuara vëmë re një rënie të numrit të spitaleve si në qytet por dhe një mungesë të plotë të qendrave spitalore në zonat jo urbane që nga Nuk mund të gjykohet nga të dhënat e tabelës nëse heqja e qendrave spitalore ka qënë e shoqëruar me një studim në lidhje me mundësinë e ofrimit të shërbimeve zëvendësuese apo mundësive të aksesit që popullsia në këto zona kryesisht rurale mund të kishte në këto shërbime. Edhe ne jemi të ndërgjegjshëm se vendimarrje të tilla janë të kuptueshme në kushtet kur është lluks i madh të flitet për institucione që ofrojnë shërbime në kushte të ineficencës së plotë. Ineficenca është shkaku i trumbetuar për pamundësinë e mbajtjes së këtyre institucioneve. Por ky veprim nuk është shoqëruar me studime se si do të arrihet aksesi i popullsisë së rajoneve të prekura në shërbimet e munguara. Kontabiliteti i drejtimit shpjegon në gjërësisnë e tij se vendimarrjet janë vlerësimë të skemave të analizave të kostove rilevante por pa harruar kostot opportune dhe aq më pak të vlerësimit të faktorëve cilësor të mjedisit ku influencon kjo lloj vendimarrje. Pra çdo vendimarrje, edhe ajo e mbajtjes së këtyre institucioneve të kujdesit shëndetsor duhet të fillonte me analizimin e kostove që padyshim do të çonin në gjykimin për mbylljen e tyre por kjo duhet të ishte vetëm fillimi i një proçesi vlerësimi mjaft kompleks. Tabela 3. Institucione të kujdesit dytësor (spitale) Viti / Year Emërtimi Numri i spitaleve Në fshat

32 Figura 4. Trendi i kujdesit dytësor ndër vite. Ministria e Shëndetësisë ështëë pronarja dhe administratorja e të gjithë spitaleve publike, me përjashtim të Spitalit Ushtarak. Spitalet publike drejtohen nga një kryemjek i cili është në krye të funksionimit dhe drejtimit të spitalit, por nuk është i trajnuar për të drejtuar spitale për rrjedhojë, shumë prej tyre u mungojnë aftësitë drejtuese të cilat duhet për të drejtuar me efektivitet një spital modern. Vitet e fundit janë llogaritur tregues që tregojnë performancën e spitaleve, ku përfshihen përqindjet e shtrimit, ALOS koha e qëndrimit e të sëmurit në spital, zënien e shtretërve dhe normat e qarkullimit të shtretërve të cilët kanë mbetur në nivele të ulta tabela 4, çka tregon mungesë efiçence në produktivitet dhe burime të pashfrytëzuara të këtyre spitaleve. Tabela 4. Treguesit që tregojnë performancën e spitaleve Numri i institucioneve spitalore Numri i shtretërve 10,207 10,162 9,991 9,724 9,514 9,405 9,284 9,344 9,191 9,092 Të shtruar në institucione/ Ditë-shtretër të realizuar/000 1,814 1,829 1,830 1,792 1,778 1,727 1,729 1,734 1,642 1,524 Shfrytëzimi i shtratit në ditë Ditë qëndrimi mesatar të sëmurit në spital Xhiro e shtratit në ditë

33 Produktiviteti i stafit spitalor ndikohet ndjeshëm nga madhësia e infrastrukturës spitalore, por pavarësisht nga masat e marra, produktiviteti i stafit në spitalet shqiptare ngelet prapa shumë vendeve të tjera. Shikojmë të dhënat e paraqitura në tabelën 5. Tabela 5. Tregues mbi produktivitetin në rajon e më gjërë Shtretër sptalor/për 1000 Zënie shtrati në % Pranime në pacient/100 Koha mesatare e qëndrimit Kontakte me pacientët nga jashtë (capital) Albania Bulgaria Czech Republic Poland Romania Slovenia OECD average Ndryshimet janë të shprehura kryesisht në të dhënat mbi ditët e spitalit, të cilat reflektojnë normën më të ulët të ofrimit të shërbimit spitalor për 1000 banorë tregues që është sa gjysma e mesatares së këtij treguesi për vendet e OECD, gjithashtu nivele të ulta ka Shqipëria në lidhje me zënien e shtretërve krahasuar si me vende të tjera të rajonit por edhe krahasuar me mesataren e vendeve të OECD si dhe kohën mesatare të qëndrimit në sptale për pacient. Kemi përdor tregues mesatar që nënkupton se në qoftë se analiza do të thellohet në qarqe të ndryshme situata është akoma më e përkeqësuar. Nje numër i madh spitalesh të vegjël me përqindje të ulta të përdorimit dhe frekuentimit flasin për një struktrure spitalore nën-optimalen. Ndërkohë që është i ulet, po të krahasohet me mesataret evropiane, kapacitetet spitalore ne Shqiperi (3.13 krevate per 1000 banore). Konfiguracioni i rrjetit spitalor flet për paefektshmëri të mëdha, mbi 60 % e spitaleve të vendit jane tepër të vogla për të përdorur ekonomitë e shkallës në ambjentin spitalor të kujdesit shëndetsor. Rreth 30 nga 46 spitalet të cilët raportojnë aktivitet me pacientë të shtruar kanë më pak se 200 shtretër, por përbëjnë vetëm një të katërtën e kapacitetit të shtretërve të vendit dhe kanë një përqindje të barabartë shtrimesh. Të dhënat ndërkombëtare tregojnë se spitalet akute me më pak se 200 shtretër janë tepër të vegjël për të ofruar gamën e gjerë të funksioneve të spitaleve akute dhe për të arritur ekonominë e shkallës, ndërsa spitalet që kanë më shumë se 600 shtretër janë në gjendje të ofrojnë ekonominë e shkallës. Vetëm tre spitale kanë më shumë se 500 shtretër, por ata kanë rreth 28% të të gjithë shtretërve spitalorë dhe 30% të numrit gjithsej të shtrimeve. Normat e zënies së shtretërve rriten disi më shumë 38

34 në spitalet më të mëdhenj, ndërsa kohëqëndrimi mesatar (ALOS) është i ngjashëm në të gjithë llojet dhe madhësitë e spitaleve, me përjashtim të spitalit psikiatrik. Një element i rëndësishëm që do të ndikonte në rritje të produktiviteti dhe efiçencë në përdorimin e burimeve në dispozion do të ishte konsolidimi i departamenteve dhe shërbimeve të ofruara. Vetëm konsolidimi i departamenteve të spitaleve do të mundësonte rritje të efiçencës. Disa spitale në Shqipëri raportojnë një numër relativisht të lartë departamentesh identike brenda të njëjtit spital ose brenda të njëjtës zonë Shërbimi shëndetësor tercial Ky shërbim aktualisht në vendin tonë ofrohet nga Spitali Pediatrik Universitar pranë Qendrës Spitalore Universitare "Nënë Tereza", Tiranë. Krahas këtyre ofrojnë shërbimet e tyre edhe një sërë institucionesh nacionale si Qendra Kombëtare e Transfuzionit të Gjakut, Qendra Kombëtare e Mirërritjes, Zhvillimit dhe Rehabilitimit të Fëmijës, Klinika Stomatologjike Universitare, etj. Në mbështetje të institucioneve shëndetësore funksionojnë edhe Qendra Kombëtare e Inxhinierisë Biomjekësore dhe Qendra Kombëtare e Kontrollit të Barnave. Megjithëse sektori privat është ende relativisht i vogël, rëndësia e tij për të ofruar shërbime jospitalore po rritet. Sektorët e kujdesit dental dhe ai farmaceutik janë në pëgjithësi të privatizuar. Ofrimi i kujdesit tjetër shëndetësor mbizotërohet ende nga ofruesit publik, por rëndësia e sektorit privat po rritet në fushat e diagnostikimit dhe të shërbimeve jospitalore. Disa shërbime private financohen dhe organizohen nga OJQ të huaja, agjenci private dhe organizma fetarë. Ka pak spitale private, edhe pse ligji për spitalet e lejon krijimin e objekteve private spitalore. Përvoja ndërkombëtare tregon që për shkak të investimeve kapitale fillestare të larta për spitalet, spitalet private në vendet me të ardhura të pakta në përgjithësi kërkojnë një të ardhme të sigurt për të funksionuar përmes kontratave të shërbimit me blerës publik ose privat. Institucionet private janë të përqendruara në dy qytetet më të mëdha, në Tiranë dhe në Durrës. Shumica e objekteve të sektorit privat janë të paisura dhe të organizuara mire, dhe në përgjithësi ofrojnë shërbime diagnostikimi dhe trajtimi të tekonologjisë së lartë dhe një infrastrukture më të mire se ajo e objekteve të sektorit publik. 39

35 Të dhënat e anketës familjare të vitit ka gjetur se diçka më shumë se 10 përqind atyre që kishin kërkuar kujdes jospitalor i ishin drejtuar një ofruesi privat, megjithëse statistikat zyrtare thonë se ka vetëm 626 zyra mjekësh privat dhe 907 mjekë të liçensuar privat, krahasuar me më shumë se 2,133 objekte jospitalore publike (sipas të dhënave të vitit 2004). Strategjia afatgjatë e qeverisë për sektorin e shëndetësisë parashikon se një pjesë e mire e kujdesit parësor mund të ofohet në periudhën afatmesme dhe afatgjatë përmes mjekëve të pavarur të kujdesit parësor ose përmes grupeve të mjekëve të pavarur. Në tërësi, mund të pritet që sektori privat të luajë një rol gjithnjë e më të madh në ofrimin e kujdesit shëndetësor me rritjen e ekonomisë dhe me zhvillimin e sistemit shëndetësor. 1 Te dhëna nga studimi i Bankës Botërore,

36 3. Kapitulli i Dytë. Kuadri teorik dhe struktura e kërkimit. 3.1 Kuadri teorik bazë. Shtysa kryesore e punimit është efektiviteti dhe efiçenca e shërbimit shëndetsor dhe po folëm për këto aspekte nënkuptojmë analizë të plotë të informacionit dhe sistemeve të kostos. Kuadri teorik mbi koston ekonomike të transaksioneve bazohet në çështjet ekonomike të organizatave dhe paraqet pikëpamjen racionale se si një organizatë punon. Sjellja e organizatave shikohet si një veprim racional i udhëhequr nga maksimizimi i dobishmërisë, pavarësisht se ky racionalitet mund të kufizohet nga mungesa e mundësive të proçesimit të informacioneve. Kështu, sistemet e kontrollit të kostos, sistemet e kontabilitetit të kostos duhet të dizenjohen në mënyrë të tillë që të përshtaten me interesat (ekonomike) të individit dhe organizatës si një e tërë. Koncepti institucional, nga ana tjetër, është i fokusuar mbi motivimin e jashtëm, për të adoptuar sisteme të reja kostoje. Ku këto të fundit shoqërohen me presione të drejtpërdrejta nga institucione të jashtme, traditat, idetë dhe normat të marra për të mirëqëna. Metoda e kostove ekonomike dhe Teoria Institucionale siç do të lexojmë më poshtë karakterizohen nga elementë të veçantë për të cilat kanë vlerë diskutimet, në mënyrë që të krijohet një panoramë më e plotë e studimit tonë, por vlera e tyre rritet nëse ato i trajtojmë edhe në mënyrë të integruar me njëra tjetrën. Trajtimi i çështjeve të përmendura më sipër do të shërbejë si një mënyrë më e lehtë për të përgatitur lexuesin e gjerë për të lexuar më pas shtysat institucionale drej sistemeve të sofistikuara të kostos si Metoda ABC dhe aplikueshmëria e saj në konteksin e praktikave të vendeve të zhvilluara. 41

37 Metoda e kostove ekonomike të transaksionit Si në një vepër arti asgjë nuk mund të krijohet pa një skelet të plotë dhe të fortë, kështu edhe ky punim nuk mund të ishte i plotë pa një kuadër të plotë teorik. Kuadër i cili nuk mund të shikohet i ndarë nga kostot ekonomike të transaksionit dhe në këtë kontekst edhe nga teoria institucional duke ju referuar presioneve institucional drejt ndryshimeve te rendesishme ne sistemet e informacionit. Metoda e Kostos Ekonomike të Transaksionit i ka rrënjët e saj në pikëpamjen neo-klasike të kontabilitetit të drejtimit. Bazuar në këtë pikëpamje kontabiliteti i kostos dhe drejtimit duhet të bazohen në disa supozime të qarta lidhur me realitetin, të cilat në kuadrin ekonomik klasik do të ishte që maksimizimi i dobishmërisë është baza që përcakton sjelljen racionale të individitit brenda një organizate, dhe që transaksionet zhvillohen në ato tregje ku kostot marxhinale barazohen me çmimet. Brenda këtij kuadri, parimi: Kosto të ndryshme për qëllime të ndryshme, nënkupton që në momentin kur një funksion i dobishmërisë pranohet, atëherë duhet të bëhet e mudur që të përcaktohet dhe informacioni lidhur me koston e vërtetë nga arsyetimi deduktiv. Kjo pikëpamje bazuar në mikroekonomi gjithashtu përcakton që sistemet e kostos duhet të reflektojnë të ashtuquajturat proçese reale të firmës, apo funksionit të prodhimit (Christens dhe Demiski 1999, Noreen dhe Soderstrom, 1997). Kostot rrjedhin nga konsumi i burimeve në proçesin e prodhimit, dhe kosto e produktit në kontabilitetin e kostos është vlerësimi i përdorimit të këtyre burimeve. Bazuar dhe mbështetur në këtë pikëpamje, një spital mund të trajtohet si një shoqëri që ofron një shumëllojshmëri produktesh me një mundësi prodhimi deri në një pikë te caktuar, që lejon miksimin e ouputeve të variojnë brenda limiteve të caktuar (Butler 1985). Një aspekt i rëndësishëm në këtë funksion prodhimi shumë produktësh është dominimi i kostove të përbashkëta dhe të zakonshme, si kostot që nuk i atribuohen asnje outputi në termat e vendimarrjes racionale. Në termat e funksionit të kostos, prodhimi i përbashkët ndodh nëse kosto totale të prodhimit të dy niveleve të outputeve së bashku janë më të vogla se kosto e prodhimit të tyre në mënyrë të veçantë. Nga ana tjetër, mos bashkimi çon që kosto marzhinale e prodhimit për çdo produkt të jetë e pavarur nga niveli i outputit të çdo produkti tjetër. 42

38 Pavarësisht nga sa u shprehëm më sipër, përkrahësit e ekonomisë organizative, të influencuar nga ekonomia neo-klasike, nuk e perceptojnë organizatën si një funksion prodhimi, po si një grup lidhjesh të një sërë marrëveshjeve kontraktuale ose si një strukturë qeverisëse. Një degë e rëndësishmë e ekonomisë organizative, është ekonomia e kostos së transaksionit (Transaction Cost Economics), e cila i shikon firmat si pikënisje nga norma klasike: shkëmbimi i tregut. Karakteristikë për koston transaksionit është se ajo të siguron shpjegime të paramenduara për format e vëzhguara organizative. Ajo e shpjegon këtë fenomen në terma të zgjedhjeve të mirëmenduara nga ana e vendimarrësve racionalë të cilët përpiqen të japin zgjidhje optimale lidhur me formën organizative, duke u konsideruar në këtë mënyrë si një argument efektiv për situatën aktuale. Ajo që duhet mbajtur parasysh është se zgjedhjet lidhur me formën organizative duhet t i paraprinë pasojave të parashikura më parë. Sipas metodës së kostos së transaksionit, kontabiliteti i drejtimit ka ndryshuar dhe adoptimi i sistemeve të përmirësuara të kostos ka patur rrjedhojat e saj lidhur me performancën organizative, duke përmirësuar efektivitetitn dhe efiçiencën e funksionit të prodhimit nga njëra anë (pasojat pozitive ekonomike) dhe duke gjeneruar kostot të qeveriesjes nga ana tjetër (pasojat negative ekonomike). Sipas Roberts dhe Greenëood (1997), tri supozimet kritike që karakterizojnë pikëpamjen Neo - klasike janë hiperacionale, në momentin që i referohemi kërkimit të modeleve efikase organizative, nëpërmjet të cilave organizata përballet me presionet konkurruese, të cilat e drejtojnë atë drejt efikasitetit, ku ndikimet institucionale nuk mund të influencojnë në përcaktimin e modeleve organizative që duhet të adoptohen. Në anën tjetër, përkrahësit e TCE plotësojnë hiperacionalitetin nëpërmjet racionalitetit të kufizuar dhe detyrimeve të njohura. Kufizimet e racionalitetit nënkuptojnë që limitet e njohurive nuk do të mundësojnë që vendimarrësit e organizatës të hartojnë një vlerësim të plotë dhe të kujdeshsëm të implikimeve të eficiencës në modelet e organizatave. (Doë, 1987). Në çdo rast, megjithëse racionaliteti i tyre supozohet të jetë i kufizuar, menaxherët në përgjithësi do të kuptojnë në terma të përgjithshëm, lidhjen ndërmjet vendimeve të tyre dhe rezultateve të organizatës. Duke theksuar pikërisht kufizimet e racionalitetit, përkrahësit e TCE japin me pikëpamjen e tyre Neo - Klasike mendimin që organizatat maksimizojnë efikasitetin dhe mbajnë një qëndrim të besueshëm për të treguar që janë në kërkim të efektivitetit i cili është subjekt i 43

39 detyrimeve njohëse dhe influencës institucionale. Një manifestim qëndror i kufizimit të racionalitetit është që të realizojë sjelljen kërkuese, e cila është etikuar si themeli i ekonomisë së zhvilluar. Të arrish të realizosh sjelljen kërkuese nënkupton që vetëm në situata ekstreme të ekspozuara ndaj konkurrencës së plotë, organizatat do të ndiheshin të detyruara t i aderoheshin kornizës strikte: krahasueshmëri efektivitet, dhe të ishin në mënyrë të vazhdueshme në kërkim të sistemeve të cilat mundësojnë opsione efektive. Si rrjedhojë do të ishte më e saktë të shpreheshim se organizatat përballen me presione të ndryshme për të adoptuar sisteme të caktuara, të cilat shprehin rekuizita efektive të cilat duhet të jenë të kënaqshme. Pra sic shihet është e rëndësishme të theksojmë se edhe atëherë efektiviteti luan një rol të rëndësishëm. Racionaliteti për adoptimin e një teknike të veçantë të kontabilitetit, si kosto bazuar në aktivitet, janë përfitimet neto të saj të krahasuara me kostot e vlerësuara për implmentimin dhe operimin e saj, përfitimet neto të krahasuara me opsionet e tjera, duke përfshirë dhe opsionin e mos adoptimit. Koncepti i ekonomisë Darëinism (Zimmmerman 1997) nënvizon që nëse një manaxher nuk kupton, të paktën deri në njëfare mase, lidhjet ndërmjet vendimeve të marra dhe rezultateve, atëherë organizata mund të pushojë së ekzistuari. Ndërkohë që presionet bazuar në konkurencë dhe efiçiencë do të sigurojnë që modelet e organizative të vëzhguara do të jenë ato në të cilat efiçienca organizacionale është optimizuar. Kështu, nëse kostot afatgjata të sistemeve të dekretimit të kostos tejkalojnë përfitimet afatgjata, sistemet e kontabilitetit nuk mund të zgjasin për një periudhë afatgjatë. Pavarësisht, është e rëndësihme për të kuotuar që modeli TCE dhe sjellja mbi kerkim, nënvizon një formë të dobët, më shumë se një formë të fortë. Kjo nënkupton që në sensin relativ, është më shumë e mundur që modelet e organizatave efiçiente të mbijetojnë. Në modelet TCE, një nga rolet kryesore të kontabilitetit të drejtimit, është që të sigurojë çmimet për transaksionet e brendshme, dhe të monitorojë dhe koordiojë aktivitetet e organizatës. Por sistemet e kontabilitetit të drejtimit, shpesh duhet të standartizohen, ndërsa sistemet më variabile mund të jenë më efektive. Gjithashtu ka kosto të shoqëruara me sisteme më të mëdha, komplekse dhe të decentralizuara, të cilat nuk ndodhin në sisteme të vogla. Një sistem kontabilitet drejtimi duhet të përmirësojë efiçiencën e oganizatës në dy drejtime, përmirësim i vendimarrjes, i cili lejon veprime si çmimi që të drejtojhen drejt ekuilibrimit të 44

40 ekonomisë, ose përmirësimi i kontrollit të organizatës, i cili redukton inceficiencën në organizatë. Nga këto dy mënyra, objektivi i kontrollit është i lidhur më shumë me modelin e transaksionit ekonomik të kostos, ndërsa objektivi i vendimarrjes është më shumë i lidhur me teorinë neoklasike. Bazuar në objektivin e kotrollit, kontabilitieti funksionon sipas lidhjes Drejtues- Agjent. Ideja është që agjenti raporton se si i ka menaxhuar burimet e alokuara dhe cilat janë rezultatet e veprimeve të ndërmarra. Supozohet që informacioni i marre nga drejtuesi është i vërtetë. Drejtuesi nuk mund të kontrollojë agjentin nëse informacioni nuk është i vërtetë dhe i besueshëm. Në kontabilitetin e jashtëm, ka koncepte që gjithashtu lidhen dhe me interpretimin juridik të koncepteve si drejtësia dhe vërtetësia. Bazuar në disa shkrimtarë si Mellemvik, Mensen dhe Olson (1988), në kontabilitet konceptet nuk janë domodsoshmërisht juridike, por të një natyre morale, dhe gjithashtu të lidhura me dobishmerinë e vendimarrjes nga drejtuesi. Objektivi i vendimarrjes fokusohet në një interpretim të ndryshëm të kuotimit të informacionit të kostos. Kjo pikëpamje shikon që kontabiliteti duhet të sigurojë informacion të vlefshëm lidhur me vendimet ekonomike. Vedimet janë të karakterizuara si të mira ekonomike, në sensin që ato i referohen shpërndarjes së burimeve. Informacionet më të mira dhe më të detajuara, në raportet e kontabilitetit pa dyshim që do të bëjnë të mundur alokimin e burimeve në mënyrë më efiçiente. Si objektivat e kontrollit ashtu dhe ato të vendimarrjes, nënvizojnë faktin që informacioni duhet të sigurojë vërtetësi dhe siguri, në mënyrë që agjenti të menaxhojë burimet ose se si burimet duhet të alokohen. Johnson dhe Kaplan (1987), Zimmerman (1997) dhe Walker (1998) kanë eskploruar çështjet e zhvillimit të sistemeve të kostos përgjatë këtyre viteve të fundit. Sipas pikëpamjeve të tyre, të inspiruara nga kosto ekonomike e transaksionit, sistemet ekzistuese të kostos duhet të kenë diçka të mirë brenda tyre, sepse përndryshe do të ishin drejt zhdukjes. Të gjithë sistemet për të mbijetuar duhet të kalojnë testin kosto përfitim. Bazuar në Thomas (1977), alokimet e kostos janë të trashëguara si arbitrare, por pavaresisht këtij fakti ato janë të domosdoshme për qëllimet e organizatës. Arbitrariteti i referohet pikërisht kostove që duhen të mbështeten në funksionet e objektivave për përdoruesin e informacionit të kostos. Kostot janë të ndryshme për qëllime të ndryshme. Dykuptimësia e trashëguar në shpërndarjen e kostos i referohet shtesave për të cilat kosto të atriburara për objekte specifike mund të ndryshojnë me përzgjedhjen e metodave të ndryshme të shpërndarjes. Nëse rikujtojmë për një moment 45

41 studimin e Datar dhe Gupta në vitin 1994 do të vëmë re se ata konstatuan që nivele të ndryshme agregimi të qëndrave të kosots tregojnë kosto të ndryshme për objekte kostosh. Ekzistenca e organizatës mbështet në realitetetin ekonomik. Por gjithashtu nuk duhet të lëmë pa përmendur se ato janë të afta për ti rezistuar ndryshimit. Ndërsa realitetet ekonomike ndryshojnë, impulse të reja gjenerohen brenda organizatës, të cilat organizata i adopton plotësisht apo pjesërisht, duke i transformuar në praktika organizative. Nëse do t i referohemi ndërtimit të një modeli bazuar kryesisht në kostot e transaksionit, do të vëmë re se, Dietrich (2001) argumenton që ndërsa sistemi i kontabilitetit të kostos është i përbërë nga rregulla formale, rregullat mund të krjojnë një sjellje rutinë. Rutinat nuk janë objekt direkt ndryshimi, por ato mund të transformohen nga ndryshimi i rregullave formale. Mbështetur në Dietrish, ndryshimet në mjedis do të ndryshojnë vetëm kontabilitetin, nëse kjo i shtohet praktikave aktuale. Dietrich (2001) ngrë peytjen se deri në çfarë pike sistemet e kontabilitetit janë të kyçura si për shembull, duke marrë në konsideratë idetë me mundësi për rezistencë ndaj ndryshimit. Mundësia për ti rezistuar ndryshinit është e lidhur ngushtësisht me burimet ekonomike, si për shembull për të zëvendësuar kostot. Në kuadrin ekonomik, sistemet e mbyllura të kontabilitetit karakterizohen nga kosto të larta të ngritjes së tyre dhe shpenzime administrative, një sjellje e rutinizuar në të cilën mësimi është mjaft thelbësor për funksionimin efektiv, duke u sjellë kështu si një gjuhë e zakonshme dhe një mjet identifikues ndërmjet aktorëve të organizatës Teoria Insitucionale Teoria e Re Insitucionale i referohet studimeve të praktikave kontabile të ogranizatës nëpërmjet teorisë insitucionale dhe varinteve të saj ekonomikë dhe socialë. Ajo paraqet sociologjinë institucionale në studimin e organizatave që nuk janë të kufizuara ose relativisht të pavararua, dhe që nuk janë të kompozuara nga aktorë racionalë. Adoptimi i këtyre ideve, është parë si një plotësim i mëtejshëm i pikëpamjeve ekonomike mbi organizatën. Bazuar tek Scott (1995) Insitucionet përbëhen nga struktura njohëse, normative dhe rregullatore dhe aktivitete që ofrojnë stabilitet dhe kuptim për sjelljen sociale. Organizatat që operojnë në mjedise të ngjashme thuhet se hasin kërkesa të ngjashme lidhur me atë çfarë mund të konsiderohet si sjellje e pranueshme, duke patur kështu proçese dhe struktura të njëjta (Di Maggio dhe Poëell 1991). 46

42 Një organizatë që është konform rregullave sociale kërkon legjitimitet të jashtëm dhe rrit shanset për të mbijetuar, pavarësisht faktit nëse rregulla të reja mund ta bëjnë organizatën më efektive. Duke adoptuar këto struktura dhe aktivitete, organizatat rritin legjitimitetin dhe perspektivën e tyre për të mbijetuar. është e sigurt që të supozojmë që organizatat veprojnë konform mjedisit insituacional në mënyrë që të sigurojnë burime më të mira. Meyer dhe Rowan (1997) dhe Scott (1987) argumentojnë se organizatat i janë përshtatur presioneve të jashtme institucionale sepse këto të fundit formojnë një set rregullash të cilat strukturojnë realitetin në të cilin këto organizata operojnë. Teoria institucionale na tregon se si sjellje të ardhura jo si pasojë e zgjedhjeve vullnetare ndodhin dhe vazhdojnë të përsëriten pa pushim, përmes zhvillimit të marrëveshjeve, lehtësirave të krijuara ose obligimeve sociale (Oliver 1991). Prandaj sipas kërkimeve të zhvilluara nga NIS, një organizatë nuk shihet vetëm si një sistem i thjeshtë prodhimi apo shkëmbimi, dhe në kosideratë nuk merren më vetëm faktorët që ndikojnë në efiçencë por edhe të tjerë. Si rrjedhojë të qënit efiçent nuk është e vetmja mënyrë për të mbijetuar për një organizatë. Legjitimiteti në ambientin e jashtëm i cili vjen nga: shteti, kompania mëmë dhe elemente të tjerë të jashtëm, mund të kosiderohet si një mënyrë tjetër mbijetese nga ana e organizatave. Një kongruencë e tillë në organizimin e strukturës dhe proçeseve, e rrethuar nga presione të ndryshme mjedisore, mund të thuhet se ka lindur nga një proçes i mirëfilltë izomorfizmi. Sipas Westney (1993) izomorfizmi është pjesë e teorisë institucionale. Izomorfizmi institucional bazohet në idenë se mjediset janë kolektive dhe të ndërlidhura, si rrjedhojë që një oraganizatë të mbijetojë duhet që të jetë e aftë t i përgjigjet kërkesave dhe pritshmërive të jashtme. Di Maggio dhe Powell (1991) arritën të identifikonin tre mekanizma nëpër të cilat ndodhin ndryshimet izomorfike institucionale, secila me karakteristika përkatëse. Izomorfizmi detyrues, është pasojë e influencës politike dhe problemeve me legjitimitetin. Ai mund të kosiderohet si një formë përgjigje ndaj presioneve formale dhe informale të shfaqura nga organizata, dhe faktorë të tjerë të jashtëm si politikat qeveritare, rregullore të ndryshme, ndaj të cilave ato janë të varura, si dhe pritshmërive kulturore në shoqërinë në të cilën këto organizata operojnë. 47

43 Izomorfizmi imitues, ndodh sa herë që organizatat përballen me problemin e paqartësisë dhe strukturohen duke ndjekur modelin e organizatave të tjera. Ajo që vihet re është se tentohet të imitohen ato organizata të cilat perceptohen se janë më të legjitimuara në aspektin organizacional. Izomorfizmi mormativ, ky tip mekanizmi lidhet me profesionalizmin. Ai ndodh me profesionistët që operojnë në organizata dhe janë subjekt i presioneve për t iu përshtatur një grupi të caktuar rregullash dhe normash të zhvilluara nga grupe profesionale. Në këtë situatë organizatat ndihen të detyruara të adoptojnë struktura dhe proçese të cilat janë të përkrahura nga grupe profesionale dominuese. Megjithatë, të treja tipet e mekanizmave të izomorfizmit mund të ekzizstojnë njëherësh si pasojë mund të mos jenë bashkarisht ekskluzive. Sipas Oliverit do të ishte më e përshatshme nëse do të bëhej një dallim midis reagimeve të vullnetshme ndaj presioneve institucionale (respektivisht izomorfizmi normativ dhe imitues) dhe ndaj detyrimeve ligjore dhe qeveritare (respektivisht izomorfizmi detyrues). Ndërkohë Modell (2002) shprehet se detyrimet e kushtëzuara mbi teknikat e shpërndarjes së kostos nga përfaqësuesit qeveritarë, shpesh kanë hasur në probleme lidhur me implementimin e tyre. Një element tjetër që vlen të përmendet lidhur me proçesin e institucionalizimit është se organizatat operojnë dhe bëjnë zgjedhje në mjedise ku shumë faktorë merren si të mirëqënë. Pikërisht këta faktorë që konsiderohen në mënyrë të tillë, ose janë karakteristikë e një mbivlerësimi të tepruar ose janë strukturuar një proçes bashkëveprues social që shërben si një skemë me rëndësi të veçantë nëse i drejtohemi proçesit të vendimarrjes të influencuar se çfarë është apo nuk është perceptuar nga individët apo organet përgjegjëse për vendimarrjen. Ka disa modele të cilat japin informacion se si ndodhin ndryshimet insatitucionale. Sipas pikëpamjes së Barley dhe Tolbert (1997) konceptet dhe idetë e reja adoptohen ose jo, apo transformohen në praktikë nëpërmjet një proçesi rotacioni. Proçes i cili transformon rregullat në rutinë, ku rregullat e formuluara më parë modifikohen njëlloj siç modifikohet edhe grupi që do t i aplikojë ato. Rregullat normalisht ndryshojnë në intervale të përcaktuar ndërsa rutinat kanë potencial të vazhdojnë në të njëjtën mënyrë në proçese kumulative që ndryshojnë. Rregullat mund të institucionalizohen ashtu siç ndodh edhe me rutinat, ndërkohë që rutinat e institucionalizuara ndikojnë në krijimin e rregullave të reja, të cilat shërbejnë si zanafillë për proçesin e institucionalizimit. 48

44 Një tjetër përqasje në ndryshimin e procesit të institucionalizimit është edhe teknika e adoptuar nga Seo dhe Creed (2002), sipas të cilëve çdo ndryshim në një marrëveshje sociale kërkon një ndryshim në praktikat e elementëvë socialë. Nëse institucionet do të ishin të dobëta atëherë ndryshimet do të ndodhin në mënyrë graduale. Ndërsa nëse institucionet do të jënë të forta ndryshimet ndodhin nësë krijohen situata të fuqishme deri në nivelin e një krize. Ashtu siç mund të vëmë re Seo dhe Creed aplikojnë idetë e Greenëood dhe Hinings (1996) sipas të cilave: Një ndryshim radikal në fusha të istitucionalizuara të lidhura fort me njëra tjetrën do të ishte i pazakontë, por kur ndodh, atëherë krijon një revolucion të vërtetë. 3.2 ABC si risi në llogaritjen e kostos Do të ndalojmë tani në shpjegimin e metodës ABC (activity-based-cost) e cila sot shihet si nje metode çeles ne kalkulimin e kostos dhe si vlere e shtuar ne performancen e sistemeve manaxheriale. Në këtë pjesë të punimit do të shpjegojmë konteksin në të cilin lindi ABC. Si u zhvillua si metode ne ciklin e vet jetesor? Gjithashtu do të ndalojmë në kriticizmin e saj. Cilat janë arsyet ku ngrihet ky kriticizëm dhe argumentimi i tyre. Gjatë viteve 1980, filluan të publikoheshin gjerësisht kufizimet e sistemeve tradicionale të përcaktimit të kostos së produktit. Këto sisteme ishin skicuar dekada më parë, kur shumica e shoqërive prodhonin një gamë të ngushtë produktesh dhe puna direkte së bashku me materialet dominonin në kostot e fabrikës. Kostot e përgjithshme ishin relativisht të vogla dhe shtrembërimet që rridhnin nga shpërndarja jo e përshtatshme e shpenzimeve të përgjithshme ishin të parëndësishme. Përpunimi i informacionit kishte kosto të lartë dhe prandaj ishte e vështirë të justifikoheshin metodat e sofistikuara të shpërndarjes së shpenzimeve të përgjithshme. Sot, shoqëritë prodhojnë një gamë të gjerë produktesh, puna direkte përfaqëson vetëm një pjesë të vogël të kostove totale dhe kostot e përgjithshme kanë rëndësi të konsiderueshme. Shpërndarjet e thjeshta duke përdorur si bazë punën direkte nuk mund të justifikohen, në mënyrë të veçantë kur kostot e përpunimit të informacionit nuk përbëjnë më pengesë për përdorimin e sistemeve më të sofistikuara të kostos. Për më tepër konkurrenca e fortë e viteve 1980 kishte çuar në marrje të vendimeve të gabuara për shkak të informacionit të varfër të mundshëm tepër të kushtueshëm. Gjatë viteve kostoja 49

45 e lartë oportune për të patur një informacion të varfër kostoje dhe kostoja e ulët e shfrytëzimit të sistemeve më të sofistikuara të kostos, rritën kërkesën për kosto produkti më të sakta.(holzer dhe Norreklit, 1991). Kundrejt gjithë kësaj të kaluare u dizenjua metoda ABC. Gjithsesi ABC nuk është një shpikje e kohëve të fundit. Pesëdhjetë vjet më parë Goetz (1949) mbështeste parimet e ABC kur ai shkruante:..secila klasë themelore (shpenzimet e përgjithshme) duhet të jetë homogjene në lidhje më çdo dimension kryesor të problemeve të drejtimit për planifikimin dhe kontrollin. Disa nga dimensioned kryesore përgjatë të cilit (shpenzimet e përgjithshme) mund të ndryshonjë janë numri i njësive të prodhimit, numri i porosive, numri i operacioneve, kapaciteti i uzinës, numri i artikujve të katalogut të ofruara. Gjatë viteve 1980 kostot e ulëta të përpunimit të informacionit bënë që në pak firma në SHBA dhe Europë të zbatoheshin sistemet ABC. Në një sërë artikujsh të mbështetura në vëzhgimet e sistmeve të tipit të ri ABC, Cooper dhe Kaplan konceptuan idetë për këto sisteme dhe i emërtuan ABC. Këta artikuj u publikuan për herë të parë në vitin Ata u shoqeruan me një sërë publikimesh të tjera dhe konsulentët filluan të marketonin dhe zbatonin sistemet ABC përpara mbarimit të dekadës. Nga një studim në shoqëritë e Britanisë së Madhe, Innes dhe Mitcell (1991) raportonin se afërsisht dhjetë përqind e shoqërive të shqyrtuara kishin zbatuar apo ishin në proçes të implementimit të ABC. Bazuar në eksperiencën e punës së hershme në këtë drejtim në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, Cooper dhe Kaplan artikuluan idetë e tyre dhe paraqitën zhvillimet e mëtejshme teorike në artikujt e publikuar midis viteve 1990 dhe ABC u zhvillua si nje metodë per te zgjidhur problemet qe lidheshin me sistemin tradicional te kostos, e cila nuk mund te percaktoje me saktesi koston e produkteve dhe sherbimeve aktuale, ose te jape informacione te dobishme per vendime operative. Me keto mangesi menaxheret mund te marrin vendime bazuar ne te dhena te pasakta. Ekspozimi me i larte eshte per kompanite me qe prodhojne produkte ose sherbime te shumellojshme. Origjina e ABC eshte ne SHBA dhe eshte rezultat i nje pune kerkimore praktike dhe teorike. Ajo eshte cilesuar si nje nga inovacionet me te rendesishme ne kalkulimin e kostos dhe kontabilitetit te drejtimit. 50

46 Ne 1963 Peter Drucker i terhoqi vemendjen fakti qe karakteristika e metodave te kalkulimit te kostos tradicionale eshte mungesa e perkatesise dhe pershtatshmerise dhe kjo çon ne subvencionim te ndersjellte ndermjet produkteve dhe kostove te tyre. Ne fund te viteve 70 dhe 1980 studiuesit amerikane dhe franceze Cooper, Kaplan, Porter, Lebas, Lorino formuluan, perpunuan dhe kristalizuan metoden permes artikujve, publikimeve dhe veprave. Ne keto vite, CAM-I 2, nje grup nderkombetar konsultimi, luajti nje rol te rendesishem gjate hulumtimit, financimit te punimeve dhe projekteve te ndryshme, dhe gjithashtu dha nje rol formues per studimin dhe formalizimin e parimeve qe u bene te njohura zyrtarisht si Kosto e Bazuar ne Aktivitet. Disa shkrime rreth ABC ishin teorike dhe pershkruese. 3 Te tjeret konsiderojne se ABC nxit racionalitet dhe efiçence. 4 Megjithate, perveç kesaj, ABC/ABM terhoqi interesin e akademikeve te cilet kane sjelle nje game te gjere te metodave te kerkimit ne lidhje me kete teme. Analizat ne lidhje me kete çeshtje na tregojne qe SHBA preferon metodat sasiore per kerkim ndersa Britania e Madhe tenton me teper drejt teorise se zhvillimit, vende ne te cilat kane qene me te zakonshme shqyrtimet dhe studimet ne terren. Ghithashtu ka disa tregues per perdorimin e metodave empirike relativisht vone ne ciklin e kerkimit ABC dhe ABM Sistemi ABC eshte perkufizuar si nje metodologji qe mat koston dhe performancen e aktiviteteve, burimet dhe objektet e kostos. Dhe me konkretisht, burimet caktohen ne baze te aktiviteteve, dhe me pas aktivitetet i caktohen objekteve te kostos bazuar ne perdorimin e tyre. ABC njeh lidhjen ndermjet cost drivers dhe aktiviteteve. 6 ABC fillon 7 me produktet e kompanise, percakton qendrat e aktivitetit te perdorura ne prodhim dhe llogarit koston per secilin aktivitet. Kostot e ndara sipas qendrave te aktivitetit te perdorura per prodhimin e nje produkti me pas i caktohen atij produkti ne nje menyre qe perafron nje lidhje shkakesore. Si rezultat, shume kembengulin qe sistemi ABC siguron me 2 CAM-I, The Consortium of Advanced Management International 3 Si psh Hooper 4 Si psh Cohen, Hooper & Major 5 Bjornenak, T.; Falconer, 6 Institute of Management Accountants, Hughes S.B. Gjerde K.P. (2003). Do different cost systems make a difference? 51

47 teper informacion te dobishem per qellime te drejtimit te kostos sesa sistemi tradicional. Keto ndryshime kane me teper kuptim per kompani me produkte qe kalojne ne disa faza prodhimi dhe kane diversitet te madh. Ne mjedisin e sotem konkurrues organizatat kerkojne nje sistem kostoje te besueshem dhe informacion kostoje relevante per te mbijetuar. Duke implementuar nje sistem ABC-je menaxheret do te sigurojne nje informacion me te sakte rreth kostos se vertete te produktit, sherbimeve, proçeseve, aktiviteteve, kanaleve te shperndarjes, segmenteve konsumatore dhe projekteve. Needy et al (2003) sugjeron qe proçesi i implementimit te nje sistemi ABC-je duhet te mbeshtetet ne kater hapa: 1) Vleresim i sistemit te kostos 2) Projektimi (skicimi) i ABC 3) Implementimi i ABC 4) Vlefshmeria e sistemit Per me teper, proçesi i ABC nuk duhet te ndodhe vetem njehere; duhet te jete nje proçes permiresimi i vazhdueshem. 8 Pioneret e ABC e kane rekomanduar ate per arsye ekonomike, normative, realiste qe eshte: ABC perfaqeson vleren me te mire, paraqet me saktesi ngjarjet financiare dhe ndihmon ne marrjen e vendimeve racionale. Perfitimet e supozuara perfshijne: kuptimin dhe ndergjegjesimin ne rritje per koston; gjurmim me i mire i kostove sipas qendrave; shperndarje superiore e kostove operative sipas qendrave te kostos. 9 Figura nga sistemi i ABC na çon natyrshem ne sistemin e drejtimit bazuar ne aktivitet (ABM). ABM i mundeson organizates 10 te arrije rezultatet e saj me sa me pak burime. Me vone ABM eshte perkufizuar nga CAM-I (Consortium for Advanced Manufacturing- International) si nje disipline qe fokusohet ne drejtimin e aktiviteteve si nje menyre per te permiresuar vleren qe merr nga konsumatori dhe nga fitimi i arritur nga sigurimi i asaj vlere. ABM perfshin analizen cost driver, analizen e aktiviteteve, dhe matesit e performances nisur 8 Hughes (2005), ABC/ABM - Activity-based costing and activity based management. A profitability model for SME s manufacturing clothing and textiles in the UK 9 Hopper, T.; Major, M. (2007), Extending Institutional Analysis through Theoretical Triangulation 10 Kaplan, R.S. Cooper, R. (1998), Cost & Effect. 52

48 nga ABC si burimi kryesor i te dhenave. Duke perdorur te dhenat e ABC, ABM fokusohet se si te ridrejtoje dhe te permiresoje perdorimin e burimeve per te rritur vleren e krijuar per konsumatoret dhe per aksioneret. Figura 5 11 Perdorimi i ABM per permiresime operacionale dhe vendime strategjike Kosto bazuar ne aktivitet (ABC) ABM Operacionale doing things right ABM strategjike Doing the right things Kryerja e aktiviteteve ne menyre me efektive: Drejtimi i aktiviteteve Cilesia totale Matesit e performances Perzgjedhja e aktiviteteve qe do performojne Projektimi i produktit Linja e produktit Marredheniet me furnitorin (cmimi, sasia e porosise) Segmentimi i tregut Kanalet e shperndarjes ABM realizon objektivat e saj nepermjet dy aplikimeve plotesuese: ABM strategjike dhe operacionale. ABM operacionale - punon per te permiresuar efiçencen, shfrytezimin e aseteve dhe per te patur kosto me te ulta. Mund te rrise kapacitetin e burimeve duke reduktuar kohen joproduktive te makinerive, duke permiresuar ose eliminuar aktivitete ose proçese me te meta dhe duke rritur efikasitetin e burimeve te organizates. Perfitimet nga ABM operacionle mund te maten me ane te kostove te zvogeluara, rritjes se te ardhurave nepermjet perdorimit me te mire te burimeve dhe shamngies se kostos. ABM strategjike eksploron menyra te ndryshme qe nje kompani te krijoje dhe te mbaje nje avantazh konkurrues ne treg. ABM tenton te ndryshoje kerkesen per aktivitet qe te rrise perfitueshmerine; te perfshije vendime rreth projektimit dhe zhvillimit te produktit, ku 11 Burimi: Kaplan & Cooper (1998) 53

49 ekziston mundesia me e madhe per reduktimin e kostos; permireson marredheniet me furnitoret dhe klientet. Disa nga perdorimet specifike te ABM ne organizata perfshijne analizen e atributeve, marrjen e vendimeve strategjike, benchmarking 12, analiza operative, analiza fitim/cmim, dhe permiresimi i proçesit. Sistemet ABC/ABM 13 mund te perdorin shume atribute te ndryshme per nje kosto specifike. Cilesia e te dhenave e lejon nje kompani te performoje analiza ne shume dimensione te ndryshme per nje problem te drejtimit duke perdorur te njejtat te dhena te ruajtura ABC dhe fazat e zhvillimit te saj në konteksin botëror Cikli kulmor (14) i ABC është një paraqitje grafike e maturitetit, adaptimit dhe aplikimit në biznes të një teknologjie. Në këtë paraqitje reflektohen diferencat e sjelljes së individëve kundrejt teknologjisë me rritjen e njohurive dhe uljen e riskut mbi këtë teknologji. Analiza kosto/përfitim në një organizatë, është shpesh e dominuar nga faktorë risku të pa njohur, duke shkaktuar vështirësi në vendimet e adoptimit. Me rritjen e njohurive përgjatë ciklit, risku reduktohet duke ndihmuar procesin e adaptimit. Ky cikël përfshin kohën nga prezantimi në treg i produktit/shërbimit deri në adaptimin e 30-50% te komunitetit të biznesit. Figura 6. Cikli kulmor i ABC sipas Gartner (burimi: costechnology.com Aktitet i Bazuar në Menaxhim Prezantimi Aplikim i Ri Burime dhe Planifikim i kapacitetit Menaxhim i Performancës Alokim Kostoje Nxitësi Teknologjik Kulmi i pritjeve të rëndësishme Pikamëe ulët e zhgënjimit Pjerrësiarritësee ndricimit të mëndjes Pllajae Produktivitetit Fazapas pllajës Maturimi 12 Benchmarking proces sistematik per identifikimin dhe implementimin e praktikave me te mira. 13 IMA, (1998) 14 Understanding Gartner s Hype Cycle, Strategic Analysis Report, Gartner Research, Gartner Inc.,

50 Në këtë cikël përfshihen gjashtë faza zhvillimi të maturitetit të ABC. Pese fazat e para jane perfaqesuese te historise se ABC, ndersa faza e gjashte eshte statusi aktual. Evolucioni i ABC nuk ështe unik. Ka shume ngjashmeri me teknologjite e tjera që prezantohen, rritjen nç fazat fillestare të prezantimit si metodë, akumulimi i njohurive, pjekuria, rënia dhe në fund një gjendje pak a shume stabel. Historia e ketyre fazave vijon më poshtë: 3.3. Nxitesi teknologjik ( ), shpikjet ne kontabilitetin e kostove Shpikjet e nderprera jane përgjithesisht rezultat të një nxitësi, një impuls i jashtëm që simulon shpikjen. Nxitësi për ABC ka qenë përjetimi i kompanive perëndimore, të konkurencës japoneze ne rritje, sidomos në elektronike dhe në automatizimin vertikal. Ky rezultat besohej se vinte nga puna me pagesë të ulet dhe nënvlerësimi i monedhave. Këto teknika ishin de facto shpikje në praktikat manaxheriale ashtu si: sistemi i qarkullimit të materialeve just in time, permiresimi i vazhdueshem dhe kontrolli statistikor i proçesit. Impakti i këtyre ndryshimeve ishte dramatik tek kompanitë perendimore. Disa prej tyre ankoheshin për konkurencë të padrejtë dhe të tjerë adaptuan praktika manaxheriale që perdoreshin nga kompani lider japoneze si Toyota. Shumë pak kompani perëndimore zhvilluan praktika inovative te tyret, te cilat përfshinin metoda kosotoje inovative. Këto kompani kuptuan se sistemet e kalkulimit të kostos që përdoreshin deri atëherë, kishin strategji negative të pamenduara dhe pasoja operacionale. Njera prej këtyre kompanive Tektronix, alokonte përpunimin paraprak të produkteve bazuar në punën direkte, gjë e cila inkurajoji inxhinjerët të dizenjonin produkte që kërkonin më pak punë në përpunim. Ky vendim çoi në rritjen e kompleksitetit të produkteve dhe të numrit të pjesëve te veçanta për secilin produkt. Veç ketyre u rrit dhe kostoja e blerjes, marrjes dhe ruajtjes se mijerave pjeseve të ndryshme për produktet duke çuar se fundmi në uljen e fitimit dhe të konkurueshmërise. Vetëm kur filloi zbatimi i kostos së prokurimit me bazë alokimi vetë produktet sipas numrit të pjesëve të veçanta që përdorte secili, atëhere u korigjua problemi dhe inxhinjeret u inkurajuan të përdornin pjesë jo specifike sa me shume të ishte e mundur. Aftësia diagnostikuese e sistemit ABC bëri rritjen e konkurueshmerise15 në treg dhe ky sukses ishte hapi i rëndësishëm në zhvillimin e gjeneratës së parë të metodës ABC. 15 Peter B.B. Turney, Common Cents: The Activity-Based Costing and Activity-Based Management Performance Breakthrough (Neë York: McGraë-Hill), 2005, pp

51 Kulmi i pritjeve të rëndësishme ( ) gjenerata e parë Kjo periudhë ishte nje flluske entuziazmi për teknologjinë e re. Në ketë kohë metoda ABC shoqërohej me shume publicitet. Në 1987, një seri artikujsh mbi ABC u shfaqën në Harvard Business Review shoqëruar me manaxhimin e kostos dhe publikime të tjera. Në këto publikime shkruhej mbi domethënien e kësaj metode dhe impaktin që do kishte në biznes nëse adoptohej. Tashmë metoda ABC po arrinte zhvillimin komercial dhe firmat e konsulencës ndërtuan praktikat e ABC në fund te viteve 80 dhe fillim të 90. Softëare i pare mbi ABC u paraqit ne Ky entuzjazem mbi ketë metodë mbështetej tek fuqia e ABC për: 1. Eleminimin ne kalkulimin e kostos të subvencionit të kryqëzuar të pandarë të produktit 2. Percaktimin e burimeve të humbjes që ishin përgjegjëse per uljen e perfitueshmërisë 3. Sjellja e saj si katalizator për vendimet që preknin përfitueshmërinë Si shembull merret ai i një firme që pretendonte se të gjithe produktet e saj ishin fitimprurës. Modeli ABC zbuloi se vetem 25% ishin jo-fitimprures dhe 40% nga pjesa e mbetur kalonin pikën kritike (breakeven point). Kjo bëri që kompania të zhvillonte një fokus të ri në tregjet/konsumatoret fitimprures, të hiqte produktet jo-fitimprurese, ridizenjonte produktet për të ulur kostot dhe eleminimin e aktiviteteve që nuk kishin vlerë të shtuar. Figura 7. Kurba e AB % 200 Pwrfitimi Produktet

52 Versionet e para të ABC ishin dizenjuar për të përmirësuar kalkulimin e kosto, me vone keto sisteme ndihmonin manaxheret të shihnin produktet fitimprurese. Përfshirja e kostos se aktiviteteve dhe kostos së klienteve, çoi në rritjen e fuqisë diagnostikuese të ABC duke vazhduar me ABM (activity based management) Pika më e ulët e zhgënjimit (disiluzionit) ( ) Kjo është periudha kur flluska e entuzjazmit të krijuar, u ça. Shkaktaret e kesaj rënie ishin, entuzjazmi i tepruar i medjas, konfuzioni mbi vete metoden ABC, kufizimet që kishte metoda dhe sistemi suportues, vështiresitë në qëndrueshmëri dhe publikime të dështimeve të kësaj metode. Kritiket e ABC ndaheshin në dy kampe: - Disa argumentonin që ABC ishte inkonsistente me principet e zhvillimit të vazhdueshem dhe manaxhimit të cilesise (TQM). Ata deklaronin se ABC-se i mungonte fokusi ndaj klientit, nuk ishte e orjentuar nga proçeset, nuk sillte rritje në mësimin në organizate dhe ishte një metodë nga larte-poshte duke mos përfshire punonjësit. - Të tjerë argumentonin se ABC ishte jo-konsistente me teorite e kufizimeve. Një argument i përdorur ishte që ABC nuk mund të maste me saktesi impaktin e vendimeve afat-shkurtra për kostot operative, inventarin dhe normen mesatare të shpërndarjeve. Këto kritika po reflektonin një keqkuptim të qëllimit dhe natyres së ABC. Qellimi i ABC nuk ishte që të siguronte një drejtim ditor të proçesit të cilesisë dhe as të maste kostot variable afat-shkurtra. Dështimet e pashmangshme kishin koston e tyre. Në disa raste këto dështime i atribuoheshin ndryshimeve të dobëta në manaxhim. Në rastet kur sipas ABC 80% e produkteve ishin jofitimprurese, mohimi nga ana manaxheriale kufizonin ndryshimet e rëndësishme. Në raste të tjera dështimi ishte pasoje e implementimit jo të saktë të metodës. Një model ABC shume kompleks ishte i vështirë për t u mirëmbajtur dhe me kosto të lartë raportuese duke çuar që ky informacion i nxjerrë mos përdorej në marrje-vendimesh. Interesi ndaj ABC filloi rënien pas 1992 kur vëmendja u drejtua ndaj proçeseve të ri-inxhinjerisë në biznes, ndaj sistemeve ERP (enterprise resource planning) dhe karta e vlerësimit me pikë. Edhe pse me gjithe keto refuzime ABC vazhdoi të zhvillohej si metodë. 57

53 Pjerrësia rritëse e ndricimit të mendjes ( ) gjenerata e dytë Kjo faze i referohej rritjes së penetrimit ne treg dhe zhvillimit te vazhdueshem te teknologjisë. Rritja ndodhi pavaresisht nga perhapja e sistemeve ERP, te cilat po beheshin konsumuese të kohës dhe me kosto të lartë. Shkaku tjeter ishte nevoja për të përshtatur sistemet me milenjumin e ri (Y2K) Year Implementimet e meparshme te ABC fokusoheshin në korigjimin e gabimeve të alokimit paraprak të produkteve të pandashme në sistemin e kalkulimit të kostos. Me zhvillimin e metejshem u vu re që ABC mund të perdorej pertej qëllimit të kontabilitetit të kostos, të cilat perfshinin: administrim, shitje, marketing, kerkim / zhvillim, zinxhirin e furnizimit dhe logjistiken. Më poshtë jepet shembulli i ABC që analizon aktivitetet që i sherbejne kostos duke suportuar analizen e perfitueshmerise së konsumatorit. Figura 8. ABC analizon perfitueshmerine e konsumatorit Pwrfitimi Kumulati (%) Pwrfitimi mw i madh Segment Konsumatorwsh Pwrfitimi mw i vogwl Në shembullin e grafikut rreth 20% e konsumatoreve marrin përfitim nga pothuajse 500% e atyre që raportohen. Rreth 60% e tyre jane pranë pikës kritike të kostos dhe 20% final e prishin fitimin me 400% për të arritur në shifrat finale të raportuara mbi deklaraten e të ardhurave. Me anë të kësaj analize, manaxheret janë të aftë të segmentojnë konsumatoret dhe adaptojnë proçese dhe strategji çmimesh për të shperndarë të ardhura të paanshme edhe nëse do ishte e nevojshme të hiqej dorë nga 20% i fundit duke rritur çmimin në pikën ku fillon rënia. Përfundimi që nxirret eshte se klientët më të mirë, bazuar në të ardhurat, mund të behen klientet më të këqinj. Përfundim ky që nuk nxirret dot me anë të metodës tradicionale. 58

54 Implementimi i ABC u zgjerua së tepërmi në kompani: sigurimesh, shendetesie, te prodhimit të të mirave, energjitike, banka dhe industri te tjera. Keto industri u ballafaquan me rritje të konkurueshmerise gjate viteve 90 dhe përfituan nga informacioni i kostos për sherbimet, konsumatoret dhe aktivitetet. Agjensite qeveritare dhe ushtarake e perdoren ABC për të ndihmuar kufizimet në buxhet. Aftesite parashikuese te ABC u zgjeruan nga kosto historike ne planifikim burimesh dhe kapacitetesh si dhe analize skenaresh. Modelet parashikuese sherbyen si baza faktike per vleresimin e kostos se buxhetit dhe analizes se vendim-marrjes. Nje zhvillim tjeter perfshiu krijimin e modeleve te detajuara per proceset e biznesit. Keto modele jepnin mundesi te reduktimit te kostove, ndihmonin ne dhenien e prioriteteve bazuar ne kosto, kohe dhe cilesi dhe lejonin ndjekjen e impaktit te permiresimit ne kapacitetet e burimeve. Ulja e kostove shkonte nga 10-30% nga analiza e mësipërme Pllaja e produktivitetit ( ) gjenerata e tretë Pllaja e produktivitetit arrihet kur penetrimi ne treg kalon 30% dhe norma e adoptimit te metodes i afrohet perdorimit te pergjithshem te teknologjise. Eshte pika kur perfitimet nga teknologjia njihen dhe besohen se kalojne kostot dhe perpjekjet e kerkuara ne implementimin e saj. Penetrimi ne treg per ABC ndryshon nga industria ne industri dhe nga vendi ne vend. Sidoqofte ka evidenca qe norma e penetrimit te ABC ka kaluar kufirin 30%. Sipas grupit GARTNER, ne nje vleresim te bere, rreth 20-50% e 1000 firmave globale kane adoptuar ABC16. Nje vezhgim i Business Finance ne 2004 tregoi se 37% e kompanive me te ardhura vjetore qe kalonin 1 bilion $, kishin implementuar ABC17. Studime te viteve 90 tregonin rritje ne perdorimin e kesaj metode ne menyre konsistente me arritjen e ABC ne pllajen e qendrueshme si faze nga rritja e interesit mbi ABC u stimulua nga disa faktore: Evidenca të reja të përfitimit financiar 16 Hype Cycle for Corporate Performance Management, Research Report G , Gartner, Inc., T. Leahy, Ëhere are You on the ABC Learning Curve? Business Finance, December A Bhimani and M. Gosselin, A Cross National Investigation of Factors Influencing Activity-Based Cost Management in Seven Countries, Ëorking Paper, December

55 Emergjenca e gjenerates së re te metodave dhe softëare ABC Perdorimi i internetit dhe sistemeve BI (business intelligence) për të raportuar informacionin ABC personave që merren me vendim-marrje Nje faktor tjeter pozitiv ishte deshira e shume bizneseve për të realizuar kthime pozitive nga investimet në sistemet raportuese. Këto sisteme arrinin rezultate të rëndësishme, por shpesh nuk përmiresonin performancën financiare. Psh. Sistemet ERP integronin në mënyre efektive transaksionet, por ishin te paafta te drejtonin manaxheret se cilet produkte apo sherbime duheshin shitur dhe kujt klienteve t iu sherbehej. ABC korigjoi ketë mungesë dhe solli mundesitë e përmiresimit të performances financiare. Metoda te reja linden, qe reduktuan koston e implementimit dhe reduktuan perpjekjet e kerkuara në mirëmbajtjen e sistemeve ABC. Këto metoda përfshinin analiza bazuar ne abc, algoritme bazuar ne kohe per te matur kompleksitetin dhe sistemet ETL (extract, transform dhe load) teknologji për të integruar burimet ABC me burimin e të dhënave. Këto metoda adresonin problemin se mirëmbajtja dhe implementimi i ABC ishin shumë të vështira. Sistemet ERP dhe mjetet e BI, e benë më të thjeshtë ndërtimin dhe modifikimin e modeleve të avancuara të ABC. Filluan përdorime të reja të ABC si: Modelet e çmimit per shërbimet e ofruara për IT dhe funksione të tjera të kompanise për të suportuar marreveshjet SLA (service level agreement) me njesitë e biznesit Kosto e synuar për dizenjimin e produkteve Optimizimi i logjistikës Zinxhiri i furnizimit dhe investimet IT Minimizimi i kostos totale të pronesise së pajisjeve dhe aseteve te tjera Përfundimi nga kjo periudhe ishte impakti i zhvillimit të teknologjisë dhe mësimi akumulativ mbi barazimin kosto-perfitim të ABC. Funksionaliteti i permiresuar dhe reduktimi i kostos, hapen nje aplikim te ri të ABC dhe inkurajuan adaptuesit e hershem, që ta shikonin me sy tjeter këtë metodë Faza e pas-pllajes (2006 deri sot) gjenerata e katërt 60

56 Kjo faze koncidon me perdorimin e ABC si nje pjese integrale e gjenerates se re te performances se biznesit nga zgjidhjet manaxheriale. Ne kete pikpamje ofrohet nje analize ne rritje e fuqise dhe shpejtesise se rezultatit te ABC. Ky sistem eshte i afte te perpunoje bilona transaksione ne minute, duke bere te mundur qe japi informacion bizneseve qe kane me miliona konsumatore. Kjo zgjidhje e re perfshin : Figura 9. ABC si themeluese e manaxhimit te performances Matësit e Performancës Karta e vlerësimit me pikë Nuk përdoret pa ABC. Menaxhim Përfitimi Saktësie lartënë përgatitjene informacionit të kostos. ABC Informacion Qëndrueshmëria Lidh qëndrueshmërinë me informacionin e kostos dhe atë financiar Menaxhim Financiar Alokim dhe planifikim burimesh i përmirësuar. Saktësimëe lartë në planifikim buxhetit. Menaxhimi i kapitalit njerëzor Përmban kostot e punonjësve Nje shembull i referohet nje kompanie telekomi qe perdori ABC mbi manaxhimin bazuar ne aktivitete dhe zoteronte 21 milion konsumatore, per te cilet duhej informacioni i deklarates se te ardhurave. Historiku i te dhenave dhe analiza statistikore mbi keto te dhena ofronin nje depertim te fshehte te burimeve te perfitueshmerise. Kjo lejon nje rezultat te shpejte ndersa krijohet nje ROI (return of investment) pozitive qe inkurajoni analiza te mevonshme me te thella duke perdorur ABM. Sa here behen ndryshime ne modelin e biznesit, keto teknologji te reja lejojne fokusim me te shpejte ne raportim dhe impakt. Manaxhimi i performances luan nje rol te rendesishem ne ekzekutimin strategjik. Perdoret per te matur arritjen e objektivave, per feedback mbi performancen, parashikim te performances se ardhshme dhe nxit analiza dhe veprime korigjuese. Keto perfitime arrihen vetem nese matesit e sakte dhe relevant te performances jane prezent ne sistemin e manaxhimit te performances. 61

57 Ne organizatat qe integrojne ABC me manaxhimin e performances, ABC eshte nje burim shume i rendesishem ne matjen e performances. Keto matje gjehen zakonisht ne dimensionin e procesit te karta e vleresimit me pike ku kosto e aktivitetit siguron piket kryesore per vendosjen e ovjektivave dhe arritjen e rezultateve rreth performances se procesit. Ne biznesin e South Dakota Department of Transportaion, 25% e matjes se performances burojne nga modeli i tyre i ABC. Matesit qe rrjedhin nga ABC gjenden gjithashtu ne dimensionet e konsumatoreve te kartes se vleresimit me pike, ku vendosen objektivat e perfitueshmerise se konsumatorit. Keto mates do ishin te pamundur te perdoreshin ne mungese te ABC. ABC suporton pregatitjen e buxhetit dhe planeve afat-gjata qe jane te derivuara logjikisht nga objektivat strategjike dhe konsistente me relacionin mes arritjes se objektivave dhe intensitetit te burimeve. Modelet ABC me aftesi parashikuese kombinojne parashikimin dhe teknika te tjera analitike qe te suportojne zhvillimin e skenareve. Shembulli i nje kompanie sigurimesh, ABC perdorej per proceset e optimizimit te performances. Bazuar ne nje nivel te ri te produktivitetit, mundesonte parashikimin dhe volumin e transaksioneve per periudhen e ardhshme te buxhetit. Sapo perfundonte parashikimi, perdorej ABM per te parashikuar sasine e cdo tip burimi te nevojshem per te mundesuar volumin e transaksioneve te parashikuara. Kostoja e ketyre burimeve behej input per manaxhimin financiar per te krijuar buxhetin. - Manaxhimin e kapitalit njerezor (HCM-human capital management) Sot ABC luan nje rol shume te rendesishem ne HCM. Firmat e sotme si private edhe ato shteterore mundohen te jene me eficente duke perdorur me pak njerez dhe ne te njejten kohe duke u perpjekur te ruajne njohurite e brendshme te biznesit dhe nivelin e deshiruar te aftesive. Eshte e veshtire te parashikosh numrin e duhur te punonjesve me aftesite dhe trajnimet e nevojshme. Dhe akoma me e veshtire te justifikosh nevojen per te punesuar staf te ri ne periudha te veshtira ekonomike. ABC siguron tre menyra kendveshtrimi: Analiza ABC mund te perdoret per te analizuar proceset me kosto te larte dhe veprimet permiresuese qe duhen marre per te cliruar burimet. Kapacitetet e lira mund te perdoren duke mundesuar trajnimin e kryqezuar per te arritur objektivat. ABC mund te perdoret per te parashikuar nivelin e transaksioneve per cdo aktivitet, te cilat me pas perdoren per te parashikuar sasine e burimeve te nevojshme qe mundesojne kete volum transaksionesh. 62

58 Inputet e ABC mund te perdoren per te realizuar parashikim statistikor per te percaktuar ne menyre te sakte, numrin e personave te nevojshem qe suportojne produktet e synuara, kanalet, tregjet, konsumatoret etj... Shume firma po perdorin HCM, per te sjelle ne nje platforme te perbashket informacionin e gjithe punonjesve. Keto analiza perfshijne: planifikimin e moshes se pensionit, planifikimin e kapaciteteve, analizen e personelit bazuar ne shtresa dhe parashikimin e fushave ku ka mungese specializimi. Qendrueshmeria. Shume organizata sot kane per qellim permiresimin e qendrueshmerise, e cila reflekton realitetin ne treg, presionin e aksionereve dhe rritjen e regullave qeveritare. Qendrueshmeria kerkon matjen e ndotjes me dioksid karboni dhe gaze te tjera te demshme, optimizimi i vendimeve te biznesit rreth fitimit, pajtimit dhe transparences ne raportim. Nje model ABM i karbonit, mund te gjurmoje burimet e tij qe nga burimi qe e perdor kete lende. Ky model perdor sasine e konsumuar te karbonit per cdo aktivitet (sic eshte konsumimi i burimeve ne ABC per cdo aktivitet) duke ja atribuar kete perdorim cdo produkti, sherbimi apo konsumatori. Ne kete menyre ABM thjeshton matjen, manxhimin dhe permiresimin e perdorimit te dioksidit te karbonit. Kjo i ndihmone furnizuesit t ia komunikojne klienteve, sasine e karbonit te perfshire ne produkt apo sherbimin e marre dhe mbi te gjitha siguron nje percaktim sasior te perfitimit te konsumatorit nga programi i furnizuesit per te ulur sasine e karbonit. ABC shihej ne fillim (20 vjet me pare) si nje mjet vlere, dhe qe nga ajo kohe eshte zhvilluar vazhdimisht duke u vendosur ne qender te manaxhimit te performances. Ne ditet e sotme ABC eshte bere nje tipar i algoritmeve dhe data bazave financiare te informacionit organizacional. Ajo suporton sistemet e manaxhimit ku perdoruesit e biznesit mund te aksesojne informacionin e derivuar prej ABC pa shume mundim. Skema më poshtë jep 4 gjeneratat e ABC : 63

59 Figura 10. Kater gjeneratat e ABC V L E R A Gjenerata 2 Gjenerata 3 Gjenerata 4 Menaxhim performance i integruar Sisteme të qëndrueshme në ndërmarrje Gjenerata 1 Aplikim më igjerë izinxhirit të vlerave, parashikim modelesh, analizë procesi Sisteme kostojetësakta, fakorëshkaktueskostoje dhe përfitimi, aktivitet i bazuar në menaxhim Me ane te ketij udhetimi te ABC bizneset duhet te kuptojne se, kjo metode eshte familje e integruar a analizes se kostove. Nje modul i vetem i ABC suporton: Matjen historike te kostove Matjen e kostove te parashikuara Planifikimin e burimeve Planifikimin e kapaciteteve Matesit e performances dhe analiza te tjera ABC ndodhet ne zemer te sistemeve te integruara te manaxhimit te performances. Tani ndalojmë në përdorshmërinë e ABC në vende të ndryshme të investiguara nga studimet e botura në këtë fushë Evidencat nga vëzhgime të ndryshme, sipas periudhave të ndryshme, tregojnë fare qartë që në dekadën e fundit, një rritje të tendencës për të përdorur Metodën ABC në vendet e zhvilluara. (Baird et al.2004, Cohen et al. 2005, Kaplan&Anderson 2004, Sapp et al.2005, Wilson 2005). 64

60 Në Shtetet e Bashkuara, Mbretërinë e Bashkuar, Australinë dhe Irlandën p.sh, sondazhet dhe vëzhgimet ndërmjet fillimit të viteve 90 dhe deri në vitin 2005, tregojnë mjaft dukshëm një zgjerim të ndjeshëm të përdorimit të kësaj Metode në këto vende. Kështu, zgjerimi dhe implementimi i kësaj Medode në kompanitë në Shtetet e Bashkuara është rritur nga 25 % në 52 % ndërsa në Mbretërinë e Bashkuar nga 6 % në 23 %. Përdorimi i kësaj Metode nga Firmave të prodhimit në Irlandë ka shkuar nga 12 % në 27.9 të numrit total të vëzhguar, ndërsa në Australi këto përqindje kanë ndryshuar nga 12 % në 56 %. Vëzhgime dhe sondazhe të fundit nga viti 2000 deri në vitin 2005 tregojnë rritje të nivelit të përdorimit ndërmjet 12.7 % dhe 52 % për 4 nga 5 vendet në këtë Tabelë, dhe një sondazh në Australi tregon një nivel përdorimi prej 56 % në vitin Tabela 6. Shtrirja e perdorimit te metodes ABC ne vendet e zhvilluara Viti Sondazhet USA Anglia Greqia Irlanda Australia Cohen et Al Firmat e prodhimit = 35.70% Firmat e sherbimit = 65.00% Firmat e tregtare = 30.80% Pierce & Broën (2004) Firmat e prodhimit = 34.90% Firmat e sherbimit = 17.80% Firmat e financiare = 28.60% Klani & Sangeladji (2003) 500 firmat më të mëdha industrial ne Shtetet e Bashkuara 52.% 40.9% 27.% 2001 Tayles & Druri (2001) 23.% Innes, MITCHELL & Sinclair 2000 (2000) Firmat e prodhimit = 14.30% Firmat e sherbimit = 12.10% Firmat e financiare = 40.70% 1999 Clarke, Hill & Stevens Firmat e prodhimit 1998 Chenhall & Langfield-Smith Firmat e prodhimit 1997 Booth & Giacobbe Firmat e prodhimit 1995 Shim & Sudit 1000 kompani llotosh ne US 1994 Druri & Tayles Firmat e prodhimit 1993 Amitage & Nicholson Firmat e prodhimit Nicholls 1992 Nje perzgjedhje e gjere e firmave në Angli Innes & Mitchell 1991 Vezhgim mbi anetaret e CIMA 17.5% 25.% 13.% 11.% 10.% 6.% 12% 56.% 12% 65

61 Gjithesesi, një numër studiuesisht arguemntojnë faktin që përdorimi i metodës ABC është duke u rritur. Ndërkohë këto studiues gjithashtu argumentojnë se shpërndarja e kësaj Metode ka tendecën të mos ndryshojë pas niveleve të larta të interesit, të hasura fillimisht dhe që shumë firma akoma mbështetet në sisteme tradicionale si Shpërndarja e Kostos Tradicionale (Tradional Absorbation Costing) (Cohen et al 2005, Rozotcki (2004). Kështu, psh. Cohen et al (2005) argumentoi që përqindja e përdorimit të Metodës ABC në Mbretërinë e Bashkuar është ulur nga 19.5 % në 17.5 % në dekadën e fundit, ndërsa në Shtetet e Bashkuara të Amerikës kjo përqindje varion ndërmjet shifrave 17.7 % dhe 24.4 %. Gjithashtu argumentohet që në Evropë kjo përqindje është mesatarisht 10 % dhe në Kanada 23.1 %. Kështu sipas disa studiuesve kritikë të kësaj Metode, ndryshimet e niveleve të përdorimit të kësaj metode në vende të ndryshme të botës mund të shihen si një konfuzion ndërmjet dëshirës për të mos zbatuar këtë metodë drejt zbatimit real të saj, dhe ndërkohë ulja e nivelit të përdorimit mund të lidhet me faktin që nivletel e suksesit të ABC-së mund tëjenë më të ulta sesa ato të parashikuara (Drury& Tayles 2005). Sipas po ketyre sutdiuesve, përdormi i metodës ABC në fillimet e viteve 90 mund të ketë qenë i ekzagjeruar, me disa kompani që kanë argumentuar fuqishëm që me përdorimin e kësaj Metode mund të kontribuohej në një imazh më të mire. (Drury&Tayles 2005). Duke ju referuar studimeve lidhur me faktorët që ndikojnë në implementimin me sukses të Metodës ABC listojmë si më poshtë - Mbështetja nga Drejtimi i Lartë (Krumëiede 1998, Mc Goëen &Klammer 1997) - Mundësia e një kompanie për të lidhur sistemin e vlerësimit të performances së saj me ABC-në. Sipas Shilds (1995) të cilët argumentojnë që kur ABC është e lidhur me matjet e performance dhe kompensimit, atëherë punonjësit janë të motivuar për të implememtuar me sukses metodën ABC. - Trajnimi. Ky element ndihmon punonjësit për të kuptuar se si ABC-ja ndryshon nga Sistet e tjera të kostos dhe pse MEtoda ABC është superior (Baird et al. 2007). - Cilësia. Pikërisht lidhja e cilësisë me Metodën ABC gjithashtu citohet si një ndër faktorët e suksesit, së bashku me të gjithë atributet e nevojshme kulturore si, outcome orientation, team orientation, kujdes mbi detajet dhe niveli i inovacionit brenda Shoqërisë. (Baird et. Al 2007). 66

62 Të tjerë faktorë të suksesit mund të përmendim dhe mundësinë e burimeve të mjaftueshme si në pikëpamjen e fondeve ashtu dhe të burimeve njërezore të specializuara, pasja apo jo e një sistemi të mire të informacionit, por ndërkohë një përmbledhje e faktorëve të suksesit përfshijnë shumë faktorë në fakt janë më tepër organizativ dhe jo teknik, si shumë mund të jetë menduar. (Shields 1995) Këto arsye përfshijnë nevojën për kosto më të kujdesshme për të siguruar si vendimet strategjike ashtu dhe ato të përditshme të aktivitetit, për përmirësimin e drejtimit të kostos dhe për të kuptuar më mire përfitimet e produkteve dhe të konsumatorëve. Një arsye tjetër e përgjithshme për zbatimin e metodës ABC gjithashtu duket të jetë e lidhur me buxhetimin dhe performancen e drejtimit, Qëllime të tjera në të paktën tre prej vendeve të përshkruara në tabelen më poshtë, përfshijnë një përgjigje ndaj niveleve më të lartë të konkurencës, duke rritur kështu ndjeshëm konkurencën e firmave, mbështetjen e praktikvve të tjera të drejtimit si TQM dhe JIT, përmirësimin e cilësisë së produktit dhe diznjenimit të procesit. Si përfundim qëllime specifike dhe të vecanta janë ato që përfshin përdomin e ABC dhe adoptimin e saj si një përgjigje ndaj shpenzimeve të mëdha administrative, (Në Mbretërinë e Shteteve të Bashkuara) ose një përgjigje për presionin e rritur nga rregullatorët, ose një një mjet për të vlerësuar përfitimet e investimeve për fujten e teknologjivë e reja (Shtetet e Bashkuara të Amerikës). Arsyet e përdorimit të Metodës ABC mund të klasifikohen në gjashtë kategori. Keto kategori përfshijnë: kontabilitetin e kostos, drejtimin e kostos, matjen e performances, vendimarrjen, drejtimin kryesor si dhe marrëdhenie më të mira (Cohen et al. 2005, Harrison&Killough 2006). Arsyet lidhur me kontabilitetin e Kostos përfshijnë përmirësime të kostos së produktit, informacion më i kujdeshsëm dhe i detajuar lidhur me koston dhe një shpërndarje shumë më e saktë e shpenzimeve administrative. Arsyet lidhur me drejtimin e kostos fokusohen një një kuptim më të mire të Qendrave të Kostos, reduktimit të kostove si dhe zhvillimit të buxhetimit. Arsyet lidhur me matjen e performances përfshijnë motivimin dhe matjen e fitimeve për cdo product, eficiencën e departamenteve si dhe të drejtimit të aktivitetit të Shoqërisë. Disa nga arsyet mbi përdormin e Metodës ABC në vende të ndryshme janë të paraqitura në Tabelën Nr

63 Arësyet përdorimin e ABC Përllogaritjae saktë e kostove Drejtimi i Kostos Sigurimi i përfitueshmërisë së produktit/konsumatorit Buxhetimi matja e performances Rritja e konkurences se firmes, ose operimi me me shume konkurence ne treg Mbeshtetja e inovacioneve të drejtimit si sistemet TQM dhe JIT Krijon iniciativa të ndryshimit të sjelljes duke nxitur nje reduktim dhe kujdes per koston, nderr=mjet punonjesve Permiresim i cilesise se produktit nëpërmjet dizenjimit më të mire të produktit dhe procesit Përgjigje ndaj rritjeve të shpenzimeve administrative Përgjigje ndaj presioneve në rritje te rregullatoreve Vlersim dhe justifikim i investimeve në teknologjitë e reja USA Leahy (2004) Klani & Sangeladji (2003) Sëenson & Bamey (2001) Krumëiede (1998) Sëenson (1995) Sëenson (1995) Sëenson & Bamey (2001) Klani & Sangeladji (2003) Klani & Sangeladji (2003) Sëenson (1995) Anglia Innes, MITCHELL & Sinclair (2000) Nicholls (1992) Innes & MITCHELL (1995) Innes, MITCHELL & Sinclair (1995) Soin (1996) Soin (1996) Innes & al 2000 Nicolls (1992) Canada Batter Management Batter Management Greqia Cohen et Al (2005) Cohen et Al (2005) Cohen et Al (2005) Cohen et Al (2005) Cohen et Al (2005) Irlanda Pierce & Broën (2004) Pierce & Broën (2004) Clarke, et al.(1999) Clarke, et al.(1999) Clarke et al.(1999) Australia Sohal & Chung (1998) Booth & Giacobbe (1997) Corrigan (1996) Sohal & Chung (1998) Sohal & Chung (1998) Ëood (1996) Booth & Giacobbe (1997) 68

64 4. Kapitulli i Tretë Metodat e kalkulimit të kostos në qëndrat spitalore shqipëtare (Spitali Rajonal i Durrësit dhe QSUT në fokusin e këtij studimi) Kontabiliteti i kostos është një element thelbësor për menaxhimin në shëndetësi sidomos kur i referohemi administrimit të spitalit. Të gjitha organizatat e shëndetësisë e kanë rritur fokusin ndaj matjes dhe kontrollit të kostove. Të gjithë menaxherët, jo vetëm kontabilistët janë gjithmonë më të informuar lidhur me rëndësinë e të kuptuarit të kostos. Kostot rritëse në shëndetësi dhe kostot e spitalit në veçanti janë shndërruar në një problematikë e cila po tërheq vëmendjen në mbarë botën. Një fakt të rëndësishëm ndeshëm në studimet e shumë vendeve, ndeshemi me limitime të burimeve dhe kjo bën që vëmendja të kushtohet në faktin që vlerat në shkallë të lartë duhen siguruar në kushtet e limitimit të burimeve të disponueshme. Përmirësimet në metodikë dhe efiçencë përbëjnë një domosdoshmëri për administrimin e spitaleve në ditët e sotme. Duke patur në Vizion: Maksimizimin e Produktivitetit, instalimi dhe mirëmbajtja e metodave moderne të kontabilitetit dhe menaxhimit, kërkon të implementohen sisteme informacioni të reja Një vështrim i përmbledhur i dy metodave të kalkulimit të kostos në shërbimin spitalor Një sistem tradicional kostoje do të fokusohej në kohën direkte të individëve që do të ofronin shërbim shëndetësor ndaj pacientëve, dhe do t i trajtonte aktivitetet e tjera si kosto fikse, të cilat do t i alokoheshin pacientit duke përdorur statistika arbitrare. Sidoqoftë aktivitetet pacient përkujdesje mjekësore, në praktikë përfshinë një gamë të gjerë aktivitetesh si nga ana e doktërëve ashtu edhe nga ana e pjesës tjetër të stafit mjekësor. Si rrjedhojë themi se kohës së harxhuar nga doktorët dhe pjesës tjetër të stafit mjekësor për vizita dhe proçedura të ndryshme, i shtojmë edhe aktivitete të tjera të cilat janë të nevojshme për të koordinuar përkujdesjen ndaj një pacienti, ku përfshimë: të përgjigjurit ndaj telefonatave, rishikimin e rezultateve të testeve të diagnozës dhe urdhra të ndryshëm. Secili nga këto aktivitete jep kontributin e vet në kosto. Duke alokuar këto kosto me një bazë arbitrare do të nënvlerësonim ose mbivlerësonim ndikimin në koston reale të çdo aktiviteti të përmendur më sipër. Prandaj një sistem kalkulimi kostoje mbi aktivitetet është i përshtatshëm për institucione të kujdesit shëndetsor si spitalet. 69

65 Nëse do të nisemi nga përcaktimi i sistemit të kostos bazuar në aktivitet do të theksonim se ky sistem kostoje i shpërndan kostot sipas aktiviteteve në bazë të burimeve të përdorura, dhe përcakton koston e produktit (përshembull: njësitë e shërbimit) duke u bazuar në aktivitetet që janë marrë në konsideratë për të prodhuar këtë produkt. Së pari, sistemi ABC i kalkulimit të kostos pohon se kostove, të cilat sipas modelit tradicional janë trajtuar si fikse ose shpenzimeve të përgjithshme, duhet t i kushtohet më shumë rëndësi lidhur me efektin që kanë mbi koston e produktit dhe duhet të aplikohen mbi një bazë reale shkak pasojë. Në këtë mënyrë përcaktimi i kostove fikse dhe indirekte kalon në dy nivele: nga departementet mbështetës në zonën për përkujdesjen e pacientit (shembull: në nivel departamental), nga zona e përkujdesjes së pacientit tek produkti (shembull: njësi shërbimi). Diferencimi i dytë midis Sistemit ABC dhe Sistemit Tradicional të kostos është se, tek Sistemi ABC kostot shikohen në këndvështrim të aktiviteteve në vend që të shihen në këndvështrim të kategorive financiare. Kjo prezanton një gjuhë të përbashkët kostoje midis kontabilistëve dhe klinikëve, ku këta të fundit e shohin koston në këndvështrim të aktiviteteve. Nëse i referohemi këndvështrimit sipas produktit Sistemi ABC i lejon menaxherët të identifikojnë kostot e aktiviteteve të cilat nuk shtojnë vlerë dhe në këtë mënyrë të mbështesë Menaxhimin Total të Cilësisë (TQM Total Quality Management). Që këtu sistemi ABC drejtohet drejt sistemit ABM (Activity Based Management Aktivitet i bazuar në menaxhim). Pavarësisht se cdo specialitet dhe praktikë ka karakteristika të saj unike, është krijuar mundësia për të formuluar një listë aktivitetesh të cilat do të jenë të pranishme në të gjitha veprimtaritë që do të zhvillohen në organizatë. Ndërkohë një spital kërkon një listë unike aktivitetesh për çdo departament (shembull: Lista e aktiviteteve të Departamentit të Radiologjisë do të jetë komplet ndryshe nga lista e aktiviteteve të Departamentit të Kirurgjisë). Një karakteristikë e veçantë e sistemit ABC është identifikimi i drejtuesve te kostos si në fazën e caktimit te burimeve te kostos se aktiviteteve (drejtuesit e burimeve) dhe në fazën e caktimit te kostove te aktivitetit të kostos se objekteve përfundimtare (drejtuesit e aktivitet). Për të bërë më të qartë influencën e të dy metodave jo vetëm në llogaritjet e kostos por në mënyrë të veçantë në funksionet e përmirësimit të vlerësimit të shërbimit dhe efiçencën e këtij shërbimi në këtë pjesë do të fokusohemi në raste të veçanta të cilat i kemi identifikuar si përfaqësuese në metodologjitë e ndryshme të përcaktimit të kostos. Rasti i parë është ai i Spitalit Rajonal të Durrësit në të cilin u identifikua përpjekje drejt përdorimit të një metode të 70

66 vlerësimit të kostove bazuar në aktivitet (por jo një ABC të pastër) dhe QSUT e cila nuk ka një analizë të kostove për qëllime të vendimarrjes dhe si pasojë zbaton sistemin tradicional të orientuar në metodën e plotë të kalkulimit të kostos ku fokusi është në klasifikimin si kosto direkte apo të lidhura ne to dhe kosto periudhe duke e larguar shumë koston e shërbimit të ofruar pacientëve me llojin e aktiviteteve që konsumojnë apo më saktë nuk ka një analizë sipas pacientit por sipas patologjisë. Shpjegojmë në fillim Rastin e Durrësit, pasi ku ishte rasti që nga ne u analizua më gjatë edhe për të dalluar veçoritë krahasuar me një model të pastër ABC dhe cilat ishin problematkat që penguan një implementim të tillë kishte të bënin me rezitencë institucionale apo thjesht vështirësi teknike 71

67 4.2. Spitali i Durrësit. Historik dhe tw dhwna interesante Njehere me kthimin e banoreve te Durresit ne Dhjetor te vitit 1944, pas evakuimit 1 vjecar te qytetit urdheruar nga komanda gjermane, pushteti i sapo formuar ne Clirim ngarkoi ekonomistin Rit MARGARITI (djale i Dr.Telemekut) dhe studentet universitare Telemak Gogen dhe Kristaq Qirjakon, qe se bashku me partizanin Kozma Stavri te merreshin me ngritjen e nje Spitali civil per qytetin. Ne ato fillime spitali kishte nje kapacitet prej 40 shtretersh, keto shpejt kaluan ne 60. Ne fillim shtrimet qene te pakta: te semure me patologji te zakonshme dhe me malarie, ndonje partizan me tifo ekzantematike, mjekuar ne kushte vecimi relativ. Ne mungese te nje aoutoklavi, per dizinsektim te rastit, perdorej e ashtuquajtura fuci partizane. Shtrimet beheshin pa pagese per ata banore qe pajiseshin me certificate vobeksie si dhe per partizanet. Ne kete Spital te fillimit pajisjet si dhe gjithe baza materiale ishin te kufizuara, pjeserisht te konsumuara nga perdorimi, jo te pakta ato te sajuara. Me kalimin e kohes u ndie nevoja e dhurimeve nga banoret e qytetit te cilet, duke e pas enderruar samot nje Spital ne qytet, u perfshine vullnetarisht ne kete aksion.normat antiseptike kryeheshin me perafers. Ndjekja mjekesore e te semurit ishte e kujdesshme, por dokumentacioni i manget, ecuria ditore ne kartelen klinike kufizohej me diagnozen e hyrjes, termometrimin dhe terapine. Ne vitin 1947 kapaciteti i Spitalit arriti ne 150 shtreter, te ndare si vijon: Patologjia 50, Kirurgjia 40, Pediatria 30, Materniteti 10 dhe Infektivi 20 shtreter.ne vitin 1954 u ndertua Spitali i pare i qytetit, ne nje truall te shpronesuar, ne kembe te kodres drejt Spitallit. Qe, ky institucioni i pare i planifikuar dhe i realizuar ne ndertim per sherbimin shendetesor ne qytetin e Durresit. Në këto vite kur flasim për Spitalin Rajonal të Durrësit i referohemi një ndër spitaleve më të mëdha në Shqipëri që ofron shërbime shëndetësore dytësore dhe terciare të një cilësie të lartë. Aktualisht ai i përket qytetit të Durrrësit, i renditur në kategorinë qyteteve me zhvillim të madh urban, i cili ka një sipërfaqe prej 827 m2 dhe mbulon një popullsi prej banorë referuar regjistrimit të popullsisë në vitin Gjithashtu sa herë i referohemi prefekturës së Durrësit nuk harrojmë të përfshimë në të edhe rrethinat si: Ishëm, Sukth etj. Tabela 8. Të dhëna të përgjithshme 72

68 Shqipëri Popullsia Popullsi Urbane Popullsi Rurale Klinika të specializuara Spitale Nr. Shtretërish Nr. i pacientëve të shtruar Ditë mesatare qëndrimi në spital Durrës Spitali Rajonal i Durrësit gëzon një status: gjysëm autonom. Kjo sepse ai financohet në mënyrë të drejtpërdrejtë nga Instuti i Sigurimeve të Kujdesit Shëndetësor (ISKSH), por drejtuesit përcaktohen nga Ministria e Shëndetësisë, duke penalizuar deri në njëfarë niveli autonominë vendimarrëse. Duke i qëndruar kontekstit të reformave në Sistemin Shëndetësor dhe zhvillimeve që kanë ndjekur sektorët e sigurimit shëndetësor edhe për shërbimet spitalore, në muajin Mars të vitit 2001 u miratua projekti pilot që do të ndërmerrtë ISKSH në Spitalin Rajonal të Durrësit. Ky projekt bazohet në VKM Nr.560 (direktiva të këshilli të ministave) sipas të cilit ISKSH do të financojë të gjitha shpenzimet që të kryhen nga Spitali Rajonal i Durrësit si pasojë e ecurisë së projektit, me përjashtim të shpenzimeve për investime të cilat do të bëhen për llogari të spitalit duke prekur llogarinë e tij të kapitalit. Ky projekt do të vendoset në zbatim duke patur në konsideratë të gjitha kushtet e kontratës, ku disa prej të cilave do të renditen si më poshtë: Përgjegjësitë që duhen plotësuar nga të dyja palët në mënyrë reciproke. Shërbimet që spitali duhet të garantojë. Tipologjia e financimit Si do të bëhet shkëmbimi i informacionit. Çfarë synonte një project i tillë; përmirësimi i shërbimeve që ofron spitali si pasojë e financimeve të ISKSH, riorganizimi i sistemit të administrimit, vlerësimi i performancës spitalore nëpërmjet analizave të përftuara nga indikatorë statistikorë (të ardhurat), analizimi i kostove të ilaçeve, kostos të pacientëve deri sa të arrimë tek kostoja e çdo performance Organizimi i brëndshëm dhe një vështrim mbi praktikat drejtuese 73

69 Me aprovimin e projektit pilot të ISKSH është përcaktuar si element prioritar i projektit, aprovimi dhe vënia në zbatim e udhëzuesve spitalorë për të gjithë shërbimet e ofruara nga Spitali Rajonal i Durrësit. Kjo mendohet se do të sjellë një kontribut në standartizimin e mjekimeve shëndetësore dhe si rrjedhojë edhe të përmirësimit të cilësisë së tyre Manaxhimi i burimeve njerëzore Menaxhimi i burimeve njerëzore në Spitalin Rajonal të Durrësit është një element që duhet diskutuar. Këshilli i administrimit ka përgjegjësinë dhe autoritetin për të marrë vendime lidhur me rekrutimin dhe liçensimin e personelit të Spitalit Rajonal të Durrësit. Në praktikë, ai ka autonomi të plotë vetëm për pozicionet e infermierëve dhe personelit mbështetës, nga ana tjetër, Ministria e Shëndetësisë influencon në përcaktimin e mjekëve, të cilët më pas aprovohen nga Këshilli i Administrimit. Mjekët e brendshëm të Spitalit Rajonal të Durrësit, në kontrast me homologët e tyre gëzojnë një autonomi klinike të palimituar. Nuk ka struktura të mirëfillta të cilat të mund të kufizojnë proçesin vendimarrës klinik të mjekëve të brendshëm të spitalit. Efekti i kësaj autonomie të palimituar ka prodhuar një mungesë për trajtime standarte (edhe për procedurat kirurgjikale) dhe kjo sjell mungesë në zhvillimin professional në vazhdimësi, edhe për kategorinë e mjekëve të brendshëm të spitalit. Pozicionet e ndryshme brenda spitalit kanë krijuar mundësinë që ai të jetë i pajisur me një gamë mjekësh të specializuar dhe infermierësh. Një numër i madh mjekësh janë shumë të kualifikuar, kjo mund të vihet re edhe në kurrikulat e tyre në të cilat pasqyrohen të dhëna për realizimin e studimeve master. Një pjesë e vogël është duke u përgatittur për të fituar doktoraturën. Lidhur me Departamentin e Kirurgjisë ka një karakteristikë të veçantë. Ai konsiderohet si Departament Universitar dhe aktualisht në Spitalin rajonal të Durrësit i është dhënë autonomi e plotë në përcaktimin e kritereve për punësimin dhe liçensimin e mjekëve të rinj, pavarësisht presioneve të ndryshme nga Ministria e Shëndetësisë, e cila nuk ka të njëjtin pushtet që gëzon në departamentet e tjera. Spitali Rajonal i Durrësit është në gjendje të evitojë transferimin arbitrar të personelit të saj në institucione të tjera shëndetësore në Shqipëri. Ky projekt pilot përcakton një përshkrim të detajuar të pozicioneve të punës për pjesën më të madhe të specialistëve. Monitorimi dhe vlerësimi i performancës së personelit duhet të përmirësohet por kjo do të jetë e vështirë për sa kohë që në Spitalin rajonal të 74

70 Durrësit mungojnë burimet e nevojshme njerëzore për menaxhimin e vlerësimit të performancës së mjekëve dhe infermiereve. Këshilli i Administrimit i spitalit ka deklaruar qartë dëshirën për promovimin e mjekëve, infermierëve dhe personelit mbështetës duke u bazuar në performancën e tyre. Pavarësisht nga kjo struktura shpërblimeve është e ngjashme me atë të punonjësve të tjerë shtetërorë në sektorin e shëndetësisë në Shqipëri të cilët kanëe patur përfitime dy vitet e fundit si pasojë e rritjes së rrogës bazuar në dekrete të veçanta të Këshillit të Ministrave. Në një format të thjeshtë funksionet e Spitalit Rajonal të Durrësit Tabela 9. Shërbimet kryesore dhe mbështetëse Reparte Sektorët Mbështetës Njësi shërbimi Patologji Kirurgji Pediatri Gjinekologji Kirurgji e Patologjia Përgjithshme Pediatri Somatike Reparti Mamive Reaminacion Kardiologjia Ortopedi Reanimacion Gjinekologjia Infektivi Okulistik Pediatri Infektive Neonatologjia ORL Urgjenca Laboratori i Radiologji Radiologji Radiologji analizave Ekografi Ekografi Recepsion Ekografi TAC Energji Elekrike Higjenë Furnizimi me O 2 dhe N 2 O Energji Elektrike Endospi Kardiologji - Biçikleta Ngrohje Furnizimi me oksigjen Recepsioni Ngrohje Recepsioni Recepsion Furnizimi me O 2 dhe N 2 O Manaxhimi financiar Përsa i përket menaxhimit financiar, Spitali Rajonal i Durrësit ka përfituar disi nga autonomia. Ai ka siguruar shumën e rënë dakort, bazuar në bilancet e ISKSH, në kohën e përcaktuar. Deri më sot nuk ka patur vonesa në pagesa. Sidoqoftë Spitali Rajonal i Durrësit nuk është në gjendje të kërkojë bilancet që disponon ISKSH-ja, për verifikim të informacionit. Rritja e autonomisë në Spitalin rajonal të Durrësit ka ndikuar në motivimin e personelit dhe në zhvillimin e metodologjive dhe proçedurave operative të trajtimeve të tipit analizë kostoje. Kjo është një karakteristikë unike për një strukturë sekondare në Shqipëri, 75

71 shumë më tepër e avancuar krahasuar me situatën e QSUT e cila pavarësisht se është e vetmja strukturë për shërbime terciare në Shqipëri, nuk ka zhvilluar protokolle trajtimi deri më sot. Deri në këto moment Spitali Rajonal i Durrësit ka zhvilluar sy tipe të pavarura analizash: nga njëra anë është analiza e kostos (e zbatuar nga njësia përgjegjëse për kalkulimin e kostos) dhe nga ana tjetër qëndrojnë protokollet e trajtimeve mjekësore. Në fakt parë në një këndvështrim tjetër më të hollësishëm mund të thonim se do të ishte më e saktë nga ana logjike nëse kjo analizë do të realizohej duke punuar njëkohësisht me të dy këto elemente. Me fjalë të tjera do të kishim një fusion të protokolleve të trajtimit mjekësor (si një trajtim mjekësor do të ishte më efficient) me kostot e tyre. Kjo analizë e përbërë dominohet nga anliza kosto eficence, të cilat presupozojnë të garantojnënë mënyrë thelbësore shëërbime efikase dhe përdorim efikas të burimeve të disponueshme. Dhe ajo që po përpiqen të bëjnë drejtuesit e Spitalit Rajonal të Durrësit është pikërisht të gjejnë një mënyrë se si t i shkrijnë këto dy dimensione me njëra tjetrën. Parë në këtë këndvështrim, autonomia mund të konsiderohet si një element që ka luajtur një rol ndihmës dhe mbështetës në procesin e menaxhimit financiar të Spitalit Rajonal të Durrësit. Ajo që mund të themi është se autonomia ka ndihmuar dhe motivuar këtë institucion për projektimin strategjik dhe vizionin për të ardhmen. Edhe pse një vision i konsoliduar do të kërkonte një analizë më të detajuar të kërkesave të popullsisë, e cila shpeshherë kërkon specialistë të kualifikuar për epidemologjinë dhe ekonomistë shëndetësorë të aftë për të parashikuar trendin e ardhëm të sëmundjeve dhe shërbimeve të nevojshme për të cilat spitali duhet të jetë në gjendje t i ofrojë. 76

72 Tabela 10. Tregues të përgjithshëm Repartet me shërbim të specializuar Nr. I Shtretërve Nr. I pacientëve Pacintë në ditë Ditë mesatare Qëndrimi në Spital Ndërhyrje Kirurgjikale Lindje Vdekje Shërbime Patologji 120 3,412 24, Reparti për Patologji të Përgjithshme 74 2,457 18, Kardiologji , Pulmologji , Neurologji , Nefrologji Alergologjia , Endokrinologjia Dermatologji Reumatologji Gastro Patologji Patologji te tjera Reanimacion Kardiologji , Reparti Sëmundje Infektive , Probleme Gastronomike , Hepatit jo I agravuar Hepatit I agravuar Tifo Parazitë Zorresh Brucelozë Herpes Grip I agravuar Melingjit Patologji te tjera , Shërbimi Kirurgji 65 3,449 13, , Kirurgji e Përgjithshme 60 3,081 12, , Operacione jo të përcaktuara , Apandisit ,

73 Hernite , Colecystonia , Ortopedi , Trauma , Prostatectonia Te tjra O R L Okulistikë Shërbimi Pediatri 70 2,117 10, Pediatri Somatike 42 1,318 5, Diarre dhe Frymëmarrje , Frymëmarrje Akute , Anemi Purpuree emoragiche Infeksione Urine Alergji Patologji Kardiovaskulare Dermatologji Patologji Neuro - Muskulare Të tjera , Reparto Rianim. Pediatrica , Diarre Akute Patologji për Frymëmarrje Probleme varësie - lloje të ndryshme Situata të agravuara Patologji të tjera Reparti Infektivit Pediatrik , Probleme me të brendshme Hepatit viral jo i agravuar , Hepatit i agravuar Melingjit Sëmundje të shkaktuara ngs pikimet

74 Tifo Brucelozë Grip me komplikime Viroza Patologji të tjera Shërbime Mami Gjinekologji 85 3,500 12, ,053 2, Reparti mamive 65 2,813 8, ,532 1 Lindje natyrale 45 1,823 4, ,736 - Lindje cezariane , Patologji në Shtatëzani , Reparti Gjinekologjisë , Patologji të trajtuara tradicionalisht Operacione , Aborte të trajtuara , Reparti Foshnjeve 65 2,641 7, Fëmijë të shëndetshëm 50 2,054 4, Fëmijë me patologji , Reabilitim Fizik për fëmijë Spitali Qyteti Shijak Totali I Spitalit ,501 61, ,895 2,

75 Kalkulimi i kostos. Për të kalkuluar saktë koston e një performance të vetmë shëndetësore për të arritur më pas tek tarifat që ofron Spitali Rajonal i Durrësit është shfrytëzuar ndihma e programit të Exelit, pjesë e paketës Windows. Për të kalkuluar zërat e kostos të cilat paraqiten në tabelat përkatëse janë shfrytëzuar: Kartelat Klinike Analiza e kostove nga bilanci. Është bërë një analizë e thelluar në klasifikimin e kostove në direkte dhe indirekte, bazuar në mënyrën si ato ndikojnë tek pacienti, kështu Kosto Direkte, në këtë kategori janë përfshirë të gjitha shpenzimet që do të ndikojnë në mënyrë të drejtpërdrejtë në performancë, lidhur me pacientin. Ato janë sasiore dhe kalkulohen duke shrytëzuar si burim informacioni, dokumentin që tregon dalje nga magazina e spitalit, farmacisë, bankës së gjakut, e të tjera. Kostot Indirekte, janë përfshimë në këtë kategori kostot të cilat kanë luajtur një rol mbështetës ndaj aktiviteteve të spitalit, të cilat i kemi përkthyer në performance shëndetësore lidhur me pacientin. Ato janë klasifikuar si më poshtë: Kosto Administrative Kosto mbështetëse për farmacinë. Kostot për Lavanderinë. Kostot për magazinimin. Kostot për pastrimin. Kostot për energjinë elektrike. Kostot për dhomën e krematoriumit. Kostot për Sigurinë. Kosto të tjera Kosto të përgjithshme, në këtë grup do të përfshihen kostot e amortizimit të mobiljeve, pajisjeve, e të tjera. Këto kosto mbulohen nga Ministria e Shëndetësisë dhe nuk janë marrë parasysh në kalkulim si pjesë e financimeve që ofron Istituti i Sigurimeve të Kujdesit për Shëndetin. Për më tepër disponimi i sistemeve informatike bashkëkohore ka krijuar mundësinëë për të patur në mënyrë kompiuterike një sërë të dhënash të cilat kanë një rëndësi 80

76 relative ndaj performanvës shëndetësore, dhe i referohemi pikërisht të dhënave që ofrojnë kartelat klinike si: Numri i kartelës. Numri i sigurimit. Emri. Mbiemri. Atësia Data. Vendlindja. Vendbanimi. Profesioni. Statusi social. Llojet e ilaceve të cilat i shkaktojnë reaksion organizmit. Grupi i gjakut. Reparti në të cilin do të kurohet pacienti. Numri i shtratit. Data e shtrimit në spital. Nëse kemi të bëjmë me një shtrim në spital të planifikuar apo i ardhur si pasojë e një urgjence. Data e transferimit, nëse pacienti do të trasferohet në një spital tjetër. Data kur pacienti del nga spitali. Numri i ditëve të qëndrimit në spital. Diagnoza e përcaktuar kur hyri në spital. Diagnozat e përcaktuara në vijimësi gjatë kohës së qëndrimit në spital. Diagnoza përfundimtare. Kodi i diagnozës. Ndërhyrjet suplementare. Kompikimet. Gjendja shëndëtësore kur pacienti del nga spitali. Rekomandimet e mjekut. 81

77 Duhet theksuar gjithashtu se për çdo pacient mbahen të regjistruara ilaçet dhe pajisjet e përdorura gjatë kohës së qëndrimit të tij në spital, vaktet e ushqimit, shërbimet që ka marrë nga banka e gjakut, gjithashtu shtohen edhe kostot për pagat, sigurimet shoqërore të pesonelit, kostot e mirëmbajtjes, kartelerisë, kostot e ngrohjes, uji, energjia elektrike, siguracioni i spitalit e të tjera. Në këtë mënyrë kemi mundur të kalkulojmë një tarifë mesatare, të cilën do ta shohim të kalkuluar në tre tabela që do të vijojnë më poshtë ku secila mbart karakteristikat e veta kryesisht i përkasin shërbimit të kirurgjisë. Tabela 11. Kampione të përformancës sanitare për Shërbimin e Kirurgjisë kodet, kosto mesare për njësi Kodi DRG Diagnoza Ditë totale Qëndrim i Kosto qëndrimi në Spital Nr. I rasteve mjekësor e Kosto e një rasti mjekësor Ditët mesare të qëndrimit në spital % Paga dhe Asistencë % e Kostos Mesatare % e Kostos së Përgjithshm e 574 Probleme me shpretkën 1, , , Apandesit Akut 2, , , Thyerje Femuri 701 9, , Probleme Celebrale 728 9, , Patologji Infektive 563 9, , Hemoragji e brendshme , , Hernie , , Tumor Malinj Ezofag , , Probleme me të brendshme 382 9, , Thyerje të ndryshme , , Katarakt 321 9, , Probleme me muskujt 249 9, , Ulcera , , Thyerje të kockës anësore , , Fistula të brendshme 307 9, , Hernia , , Patologji për pankreasin 86 10, , Patologji për tëmthin 63 12, , Peritonit 31 14, , Tumor Malinj Stomak , , Tumor Malinj Kolona Kurrizore , , Probleme Koliti 30 13, , Trauma 131 9, ,

78 Si përfundim: Një element i rëndësishëm që evidentojmë është kalkulimi i kostos te një dite të vetme në spital si mesare e kostove të spitalit për gjashtë muajt e parë ose për tërë vitin. Vlerësohen indikatorët e efiçencës për: Numrin e shtretërve që disponon spitali Personelin Ditët mesatare të shtrimit në spital Numrin e shtretërve të zënë nga pacietët Shpenzime ditore për pacient Shpenzime për pacient të cilat vinë si rrjedhojë e vendimeve organizative, administrimit dhe menaxhimit të shërbimeve spitalore. Patjetër që ky projekt ka sjellë një sensibilizim lidhur me drejtimin e Spitalit rajonal të Durrësit (sidomos mënyrës se si do të operohet me shpenzimet), për më tepër ka sjellë edhe një përmirësim të cilësisë dhe sasisë së performacës shëndetësorë, ka krijuar mundësinë që të ketë komunikim midis palës përgjegjëse për administrimin dhe pjesës tjetër të personelit, nëpërmjet një mënyre të re drejtimi të spitalit. Ajo që përbën rëndësi të veçantë lidhur me këtë projekt është se ai mund të konsiderohet si një projekt në të cilin ndryshon financuesi ose blerësi i performancave shëndetësore dhe jo si një projekt i cili ndryshon tipologjinë e financimit. Parë në këtë këndvështrim do të evidentojmë këta element: Analiza e kostove të performancës të cilat krijojnë mundësinë e evidentimit të kostove për një performancë të vetme spitalore, gjë e cila bashkë me sistemin informative bashkëkohor do shërbejë si ndihmë për njohjen e një sistemi kontekstual për klasifikimin e burimeve për spitalet me DRG acute. Sepse problem aktual në Shqipëri është përcaktimi i kostos reale të një performance spitalore, e cila duhet të pranohet nga strukturat drejtuese ABC apo drejt një sistemi ABC Gjatë mbledhjes së të dhënave dhe analizës vumë re disa mangësi që në mënyrën e dizenjimit të kësaj metodologjie dhe në referencë të saj mangësi të ABC-së së pastër për institucione spitalore. E shtjellojmë deduksionin tonë duke shpjeguar mënyrën se si do të duhej të 83

79 gjykohej hierarkia e aktiviteteve apo qëndrave të kostos të një qëndre spitalore e cila do të shpjegonte procesin ose rrugën klinike qe pacienti mund të ndjekë brenda një organizate të tillë. Si pasojë, në zhvillimin e modelit tonë ABC, faza e aktiviteteve dhe procesi i identifikimit është bërë stimulante me fazën e bashkimit të njëjtat aktivitete në qëndra kostoje të cilat shprehin "nivele te ndryshme hierarkike". Qe kur objekti i modelit ABC ishte për të matur kosto më të sakta për një pacient në spital (një pacient i cili nënshtrohet ose jo ne një operacion kirurgjikal), ajo duhet të kategorizojë hierarkinë e kostove dhe të aktiviteteve në linjën e dhënë: Aktivitetet (kostot) në "nivelin e pacientit Aktivitetet (kostot) në nivelin e e ditës e qëndrimit në spital Aktivitetet (kostot) në "nivelet e operacioneve kirurgjikale Aktivitetet (kostot) te niveleve te departamentit Aktivitetet (kostot) në "nivelin e mbështetjes se përgjithshme" Lidhur me identifikimin dhe analizën e aktiviteteteve të lidhura me aplikimin e ABC në literaturë gjejmë dy metoda: (Davenport 1993; Brimson, Antos, 1994; Berchi Fontanazza, 1991; Ostinelli, 1995) Metoda e 1-rë: Analiza e proceseve të veçanta, të cilat duhet të jenë te detajuara në aktivitetet e tyre kryesore; Metoda e 2-të: Identifikimin e aktiviteteve të kryera në njesi organizative, pas bashkimit të këtyre aktiviteteve në mënyrë që të rindërtohen proceset e bashkuara. Proçesi analizon me vështirësi gjetjen e bashkëbiseduesit të cilët janë në gjendje të shpjegojnë, në shume mënyra, veprimtarite që formojne proçesin, duke treguar perthithjen e burimeve dhe kushtet e përfshirjes. Kjo është më e lehtë për te nxjerre "cfare është bërë me të vërtetë", duke filluar nga organizimi i punës dhe në vazhdim e sipër për proçesin e rindërtimit. Në fazën e perzgjedhjes se aktiviteteve është e rëndësishme që të merret në konsideratë se: 84

80 Aktivitetet duhet të jenë relevante, që dmth se ato duhet të kenë një ndarje të konsiderueshme të burimeve; Aktivitetet duhet të jetë te rëndësishme, që dmth se ata duhet të jenë formuar nga një zinxhir veprimesh me një prodhim të qartë dhe të identifikueshëm; Aktivitetet duhet të jene te shënuara, sa më shumë të jetë e mundur, nga një drejtues unik aktiviteti; me fjalë të tjera duhet të ekzistojë një parametër që i vë një lidhje mes shpenzimeve, aktivitetit dhe objekteve te kostos që kërkojnë drejtimin e saj. Një proçes mund të jetë ndërtuar duke përdorur një apo më shumë nga metodat e mëposhtme në mënyrë që të identifikikohen aktivitetet përkatëse: Matje e drejtpërdrejtë: nga njerëzit që kryejnë aktivitete, nëpërmjet raporteve periodike, raporte, kohe në të cilën i dedikohen çdo aktivitei qe mund të sigurohet; Monitorimi i jashtëm: në këtë rast është operatori i ABC-së që ndjek për një periudhë të përshtatshme, ajo çfarë njerëzit bëjnë, përcakton rëndësinë e çdo aktiviteti dhe rëndësinë e saj për analiza; Matja e rëndësisë se orëve të dedikuar për secilin aktivitet: nuk është një matje direkte por një masë e përqindje e orëve të dedikuar për çdo aktivitet Aktiviteti në një periudhë referuese (rëndësia është vendosur nga shumëzimi i periudhës për drejtimin e secilit aktivitet nga çdo frekuencë relative); Vlerësim subjektiv: në këtë rast, çdo person do të kërkohet, përmes intervistave, për të shprehur një vlerësim mbi përqindjen e kohës mesatare të dedikuar për çdo aktivitet. Për çdo nivel, aktivitetet dhe kostot e lidhura janë përshkruar në tabelën e mëposhtme 85

81 Tabela 12. Aktivitetet në modelin hierarkik Kosto Direkte Kosto Indirekte Faktori I kostos Aktivitete mbeshtetese Aktivitete Baze Regjisrimi i pacienteve Intervista dhe ekzaminimi fizzik Ekzaminimet radiologjike Ekzaminimet laboratorike Testet diagnoztifikuese Ekzaminimet dhe procedurat mjekesore Vizitat mjekesore ne familje Aktivitete administrative Menaxhimi dhe zhvillimi Marketingu Manaxhimi i IT Menaxhimi I asseteve dhe pronave Menaxhimi i pajisjeve mjekesore Menaxhimi I Burimeve Menaxhimi dhe transporti Menaxhimi Financiar Faktoret e kostos Faktoret e kostos Faktoret e Kostos Faktoret e kostos Faktoret e kostos Pacienti X Pacienti y Pacienti Z Për disa nivele, kostoja specifike e shërbimeve ka qenë kategorizuar: për shembull, ne nivelin e "kohës se qëndrimit në spital", te disa shpenzimeve direkte të shërbimeve në lidhje me 86

82 ushqimin dhe shërbimet në lavanderi, ndërsa në nivelin e "proçesit të operacionit" kostot direkte janë të lidhura me sherbimet e lavanderise per operacionin, sterilizimin, analizat laboratorike dhe shpenzimet e vizitave mjeksore. Këto janë "kostot direkte të nivelit" te lidhur me rezultatet nga njësitë e organizatës (të brendshëm dhe të jashtëm të organizatës spitalore). Në veçanti, shpenzimet në "nivel e pacientit" pësojnë vetëm kur pacienti shkon në spital dhe departamentit për shtrimin ne spital. Ato janë kosto, që janë kryer për çdo pacient vetëm një herë për çdo shtrim në spital. Kostot në "nivelin e ditëve te qendrimit spitalor" janë të qëndrueshme, kur pacienti mbetet në spital, çdo ditë për periudhën e shtrimit. Sa më e gjate te jete periudha e shtrimit (e shprehur në ditët e qëndrimit në spital) aq më shumë do te jene shpenzimet e akumuluara nga pacienti. Nëse pacienti i nënshtrohet një operacioni, shpenzimet e tjera do të jenë të shkaktuara në lidhje me perdorimin e dhomës kirurgjikale dhe të aktiviteteve të vetëm në lidhje me proçesin e operacionit strictusensu, si do të trajtohen më tej në paragrafin vijues. Kostot direkte për këtë nivel janë shpenzimet e lavanderise, shpenzimet e sterilizimit për funksionimin dhe testet laboratorike, shpenzimet për vizitat mjeksore, te cilat pacienti undergoes në përgatitje për operacionin. Tiparet "jo të vazhdueshme dhe të personalizuar" te proçesit për çdo pacient në spital kërkon aktivitetet dhe nivelet që te jene moduluar. Në kohën e qëndrimit në spital shpenzimet rriten kur ditët e shtrimit të pacientit te vetem të rritet, ndërkohë që kostot e operimit kanë karakteristika, të cilat varen nga lloji i operacionit që i nënshtrohet pacienti, nga kompleksiteti i saj dhe, kështu, nga proçesi i operacionit". Në fund, modeli përfundon me kostot e mbeshtetjes se aktiviteteve si në nivel departamenti dhe në nivel spitalor (nivel departamenti dhe niveli i përgjithshëm i përkrahjes). Aktivitetet në këto nivele janë për qëllime të kënaqshme për të matur një "kosto të plotë" për pacientin (veçanërisht në rastin e një pacient i cili i nënshtrohet një operimi kirurgjikal). Plotësimi i kostos, i cili është tipik në aplikimin e një metode kostoje te absorbuar, në pajtim me shkakun dhe sundimin e efektit te ndarjes, jep konstatimin e një pjese te kostove indirekte te varura (departamenti dhe spitali) për pacient të vetëm. Vëmë re se një analizë e tillë në modelin e Spitalit Rajonal të Durrësit ka munguar, pra nuk ka analiza të hierarikisë së qëndrave të kostos dhe as anailza të kostos për ditë qëndrimi apo 87

83 për pacientë bazuar në ato aktivitete që i shoqërojnë ofrimin e shërbimit të plotë për to. Është ky fakt që na bën të jemi të bindur se modeli në këtë spital është një miksim i atij tradicionali me ABC ose për të qënë më të drejtë në gjykimin tonë si njohës të thellë të metodës ABC në qëndra të tilla shëndetsore mund të flitet për shpërndarje sipas departamenteve pra që kostot indirekte nuk i referohen një koefiçienti por llogariten koefiçientë të ndryshëm për shërbime të ndryshme, panvarësisht se theksohet se përdoret ABC. Momenti i dytë mbi të cilin gjykojmë se nuk kemi të bëjmë me një ABC të pastër është analiza e faktorëve shkaktues të kostos. Panvarësisht se ka një tentativë të vlerësueshme vërejmë që baza e faktorëve është më shumë vëllimore pra nuk bazohet shpërndarja në atë që e shkakton realisht koston në këtë qëndër kostoje. Kështu nuk gjejmë të identifikuar faktor shkaktues kohëzgjatje që do të ishin më të drejtë për shpërndarjen e kostos se aktivitetit në lidhje me përdorimin e njësisë kirurgjikale (koha mesatare e nevojshme për të kryer një operacion kirurgjikal). Në këto raste, përdorimi i një drejtuesi te frekuences do të ketë gjeneruar shtrembërimet, sepse, pasi ajo do të përcaktojë koston mesatare për përdorimin e njësisë kirurgjikale per operacion kirurgjik, ajo do të kishte dështuar për te reflektuar kompleksitetin saj (e cila ndikon në vend, kohëzgjatjen e përdorimit të njësisë kirurgjikale). Gjithashtu, faktor shkaktues të intensitetit nuk gjenden të përdorur për aktivitete në lidhje me ndihmën e shpejtë për pacientin, i cili kërkon një kualifikim te llojit ndihmës, që ajo të ndryshojë me seriozitet dhe si eshte pacienti i semure ne menyre kritike. Në veçanti, një drejtues i perzgjedhur me kujdes për të bërë një përllogaritje të ponderuar të kohëzgjatjes se shtrimit te pacientit dhe shpërndarjen e departamentit te stafit mjekësor të përfshirë në ndihmë të nje pacienti tillë, nuk arrihet të identifikohen. Nga kjo perspektivë, disa objekte (te ndërmjetme dhe përfundimtare) nuk mund të veprojnë si kostot e krahasueshme: Shtrimi ditor Pacienti Operacioni kirurgjikal Në çdo rast, fillimi i proçesit rrotullohet rreth pacientit i cili është pranuar në strukturat e kujdesit shëndetësor, është marrë përsipër, mbetet në të gjithë strukturen permes periudhes se shtrimit dhe nëse është e nevojshme i nënshtrohet operimit kirurgjikal. Karakteri modular i modelit, në të cilin nivele të ndryshme hierarkike dhe objekte të ndryshme te kostos janë të 88

84 vendosura, mund të përdoren për llogaritjen e disa "konfigurimeve te kostos" me qellime te ndryshme njohëse dhe informative të menaxhimit shëndetësor. Në veçanti, kostoja e konfigurimeve te mëposhtme nuk identifikohet në modelin e studiuar: Kosto për të marrë persiper pacientin: ai mbulon të gjitha shpenzimet e aktiviteteve të drejtpërdrejta për menaxhimin e pranimit të pacientit në struktura dhe pacienti le strukturen kur shkarkohet (në zhargon industriale, kjo do të quhet hyrja e pacientit dhe dalja e logjistikës për ato aktivitete të cilat janë të paguara nga biznesi). Kosto e nën/pacientit: përveç shpenzimeve për të marrë përsipër pacientin (konfigurimi i meparshem), ajo gjithashtu mbulon të gjitha shpenzimet lidhur me menaxhimin e shtrimit te pacientit në spital apo institucionin e kujdesit shëndetësor, duke marrë parasysh kohëzgjatjen e nje shtrimi të tillë. Kosto e pacientit te operuar: me fjalë të tjera, shpenzimet e bëra për të menaxhuar pacientin i cili i nënshtrohet kirurgjisë apo trajtimeve të tjera. Për të llogaritur këtë kosto shtohen shpenzimet lidhur me operacionet kirurgjikale dhe përdorimin e njësise kirurgjikale. Kosto e përgjithshme e pacientit: Për të llogaritur këtë kosto, shtohen shpenzimet lidhur me çdo aktivitet indirect (p.sh. aktivitetet në mbështetje të departamentit dhe objektit); Kosto e përgjithshme e pacientit te operuar: Për të llogaritur këtë kosto, kosto e pacientit te operuar i është shtuar shpenzimeve te aktivitetit të tërthortë të departamentit dhe objektit. Ky konfigurim mund të ofrojë informata të dobishme për përcaktimin e nje norme te arsyeshme, veçanërisht në rastet e veprimeve jashtëzakonisht novatore ose operacioneve që nuk kanë asnjë DRG specifike. Në analizën tonë, proçesi është konsideruar vetëm deri në kohën qe pacienti le objektin kur shkarkohet. Në fakt nje proçes i tillë mund të jetë pjesë e një proçesi më të gjerë, ne te cilin mund të monitorohet çfarë i ndodh pacientit sapo pacienti është jashtë objektit te kujdesit shëndetësore dhe kostot pasuese. Në këtë rast perspektiva bëhet e gjerë dhe përfshin një opinion shoqëror mbi koston e shëndetit. 89

85 Vëmë re se Spiatli Rajonal i Durrësi ka një sistem kalkulimi kostoje të përshtatur me specifikat e shërbimeve që ofrohen nga ky institucion, pra ky istitucion i ka dhënë një vemendje të rëndësishme analizave dhe informacionit të kostos përvec rezultatin financiar duke krijuar mundësi frymëmarrjeje vendimarrjes jo vetëm në vlerësimin e çmimit të shërbimit të ofruar çdo pacienti por dhe më tej në analizë të aktiviteteve që nuk prodhojnë vlerë. Eshtë një tentativë drejt një sistemi ABC por jo i plotë mbase dhe për koston që i duhet për të implementuar një model të tillë. Perceptimi i krijuar gjatë intervistimeve dhe analizës së situatës në këtë institucion na çon në gjykimin se ka një përqasje institucionale në drejtim të përmirësimeve të kalkulimit të kostos. 90

86 4.3. Qëndra Spitalore Universitare Tiranë, QSUT Historik dhe të dhëna interesante Qendra Spitalore Universitare "Nene Tereza" e Tiranes ka fillimet e saj ne vitin 1932, kur u inagurua si "Spitali civil i Tiranes". Gjate me shume se 70 viteve te funksimit te saj, ajo ka qene vatra kyesore, prane se ciles jane formuar dhe kane kontribuar personalitet me te shquara te mjekesise shqiptare, si dhe breza te tjere mjekesh qe kane sherbyer anembane Shqiperise. QSUT perben qendren me te madhe mjekesore ne Shqiperi. Ajo ka 1470 shtreter dhe ne vit trajtohen paciente nga gjithe vendi. Prane saj funksionojne disa sherbime unike per gjithe vendin, si Kardiokirurgjia, Neurokirurgjia, Rezonanca Manjetike,etj. Njekohesisht QSUT eshte qendra kryesore sherbimit terciarsi dhe qender reference mbarekombetare. Ajo sherben si baza didaktike ku pergatiten jo vetem studentet e fakultetit te mjekesise, por edhe specialistet per te gjithe vendin. Prane saj punojne mbi 800 mjeke, prej te cileve rreth 100 profesore te asociuar, si dhe mjaft mjeke me grada shkencore. Qendra Spitalore Universitare Nene Tereza ka ne baze te saj dy funksione kryesore, funksionin mjekesor dhe ate pedagogjik. Funksioni pedagogjik lidhet me mesimdhenien dhe praktiken mesimore te disa degeve te fakultetit te mjekesise si Mjekesi e Pergjithshme, Farmaci, Stomatologji, Infermieri si dhe te gjithe specialiteteve te mjekesise Organizimi i brëndshëm dhe një vështrim mbi praktikat drejtuese Funksionimi i Qendrës Spitalore Universitare bazohet në VKM nr. 70, datë Për Statusin e Spitaleve Universitare. Ofron kujdes spitalor dytësor dhe të specializuar diagnistifikues, kurues si dhe formim të kuadrove mjekësorë. Drejtimi administrative është në varësi të Ministrisë së Shëndetësisë. Drejtimi institucional është në varësi të dyfishtë të Ministrisë së Shëndetësisë dhe të Ministrisë së Arsimit dhe Shkencës, si organe që bashkërendojnë veprimtarinë e spitaleve universitare. Është qendër kombëtare e injekimit, arsimimit dhe kërkimit në bashkëpunim me Fakultetin e Mjekësisë së Universitetit të Tiranës dhe kryen gjithashtu shërbimin spitalor sekondar për Tiranën. Financohet nga Buxheti i Shtetit dhe bashkëpunon me Institucione dhe Organizata të vendit dhe të huaja si Banka Botërore etj 91

UNIVERSITETI I PRISHTINËS FAKULTETI EKONOMIK Studime postdiplomike. BDH Relacionale. Pjesa 2: Modelimi Entity-Relationship. Dr.

UNIVERSITETI I PRISHTINËS FAKULTETI EKONOMIK Studime postdiplomike. BDH Relacionale. Pjesa 2: Modelimi Entity-Relationship. Dr. UNIVERSITETI I PRISHTINËS FAKULTETI EKONOIK Studime postdiplomike BDH Relacionale Pjesa 2: odelimi Entity-Relationship Dr. ihane Berisha 1 Qëllimi Pas kësaj ligjërate do të jeni në gjendje : Të përshkruani

More information

Roli i arsimit në zhvillimin ekonomik të vendit

Roli i arsimit në zhvillimin ekonomik të vendit Roli i arsimit në zhvillimin ekonomik të vendit Anemonë Zeneli Gusht, 2013 Arsimi është një ndër shtyllat kryesore të një shoqërie të shëndoshë dhe të zhvilluar. Në mënyrë që një shtet të zhvillohet në

More information

Sigurimi i Cilësisë Mjet për Ngritjen e Besueshmërisë së Pasqyrave Financiare

Sigurimi i Cilësisë Mjet për Ngritjen e Besueshmërisë së Pasqyrave Financiare 1 Sigurimi i Cilësisë Mjet për Ngritjen e Besueshmërisë së Pasqyrave Financiare Arbër Hoti Sesioni Paralel Nr. 2 Prishtinë 27.06.2016 Tesla Motors 2015 2 2008 Prentice Hall Business Publishing, Auditing

More information

ECONOMICUS NR 7/2011 REVISTË SHKENCORE E FAKULTETIT EKONOMIK

ECONOMICUS NR 7/2011 REVISTË SHKENCORE E FAKULTETIT EKONOMIK ECONOMICUS NR 7/2011 REVISTË SHKENCORE E FAKULTETIT EKONOMIK Kryeredaktor Prof. Dr. ADRIAN CIVICI Redaktore BESARTA VLADI Këshilli botues Prof. Dr. SULO HADËRI Prof. Dr. LULJETA MINXHOZI Prof. Asoc. Dr.

More information

Papunësia. Unemployment. Copyright c 2004 by The McGraw-Hill Companies, Inc. All rights reserved.

Papunësia. Unemployment. Copyright c 2004 by The McGraw-Hill Companies, Inc. All rights reserved. Papunësia Unemployment Pytjet Hulumtuese Çka është papunësia? Kush llogaritet si i papunë? Kush llogaritet si i punësuar? Kush e përbënë fuqinë punëtore? Kush nuk bën pjesë në fuqinë punëtore? Çka thotë

More information

Skema e propozuar e sigurimeve shëndetësore. Çka nënkupton për qytetarët?! Përgatitur nga: Solidar Suisse - Projekti KoSana

Skema e propozuar e sigurimeve shëndetësore. Çka nënkupton për qytetarët?! Përgatitur nga: Solidar Suisse - Projekti KoSana Skema e propozuar e sigurimeve shëndetësore Çka nënkupton për qytetarët?! Përgatitur nga: Solidar Suisse - Projekti KoSana Dhjetor 2012 Mirënjohje Solidar Suisse dëshiron të falënderojë SDC në për mbështetje

More information

Speci Shqipëri

Speci Shqipëri Shqipëri 2017 2018 baburra Vedrana F1 Është hibrid shumë i hershëm i llojit të Baburrës së bardhë-gjelbër me tipar gjysëm të hapur. Ka një sistem rrënjor shumë të fuqishëm i cili i mundëson një rritje

More information

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI MARKETING-TURIZËM DISERTACION

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI MARKETING-TURIZËM DISERTACION UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI MARKETING-TURIZËM DISERTACION NGA MARKETINGU MIKS TE ALTERNATIVAT E BASHKË-KRIJIMIT SFIDAT E MARKETINGUT TË QENDRUESHËM PËR TRASHËGIMINË KULTURORE

More information

ANALIZA E NEVOJAVE PËR TRAJNIME TË NVM-ve

ANALIZA E NEVOJAVE PËR TRAJNIME TË NVM-ve Republika e Kosovës Republika Kosova-Republic of Kosovo Qeveria Vlada-Government - Ministarstvo Trgovine i Industrije- Ministry of Trade and Industry Agjencia për Investime dhe Përkrahjen e Ndërmarrjeve

More information

27.Total Quality Management and Open Innovation Model in the sector of Tourism (Case of Albania& Montenegro0

27.Total Quality Management and Open Innovation Model in the sector of Tourism (Case of Albania& Montenegro0 Besarta Vladi Lecture at European University of Tirana (EUT)/ Albania Ilir Rexhepi Managing Director at Kosovo Management Institute (KMI)/ Kosovo Dr.Ermira Qosja- Lecture at European University of Tirana

More information

DOKUMENT VEPRIMI MBI SHËNDETËSINË NË KOSOVË. Kënaqshmëria me shërbimet shëndetësore dhe përceptimet mbi praninë e korrupsionit

DOKUMENT VEPRIMI MBI SHËNDETËSINË NË KOSOVË. Kënaqshmëria me shërbimet shëndetësore dhe përceptimet mbi praninë e korrupsionit DOKUMENT VEPRIMI MBI SHËNDETËSINË NË KOSOVË Kënaqshmëria me shërbimet shëndetësore dhe përceptimet mbi praninë e korrupsionit Nëntor 2013 Nëntor, 2013 Përgatitur nga: Shkruar nga: Fitim Uka Analist udhëheqës

More information

CURRICULUM VITAE. Bulevardi i Pavarësisë, P+13/34, Gjilan Nr. i telefonit: -

CURRICULUM VITAE. Bulevardi i Pavarësisë, P+13/34, Gjilan Nr. i telefonit: - CURRICULUM VITAE Të dhënat personale: Mbiemri: Mustafa Emri: Arben Datëlindja: 12/02/1984 Vendlindja: Gjilan Kombësia: Kosovar Shqiptar Adresa aktuale: Bulevardi i Pavarësisë, P+13/34, Gjilan Nr. i telefonit:

More information

REPUBLIKA E SHQIPERISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI I FINANCËS TEMË DISERTACIONI

REPUBLIKA E SHQIPERISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI I FINANCËS TEMË DISERTACIONI REPUBLIKA E SHQIPERISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI I FINANCËS TEMË DISERTACIONI Efektet e decentralizimit fiskal në Shqipëri. Rast studimor Bashkia Shkodër Në kërkim të Gradës

More information

Problemi me Shërbimin Spitalor dhe Klinik Universitar të Kosovës

Problemi me Shërbimin Spitalor dhe Klinik Universitar të Kosovës Problemi me Shërbimin Spitalor dhe Klinik Universitar të Kosovës Ilir Hoxha, Medina Braha kolegji-heimerer Arsim dhe Karrierë në Shëndetësi 1 The views expressed in this publication are not necessarily

More information

NDIKIMI I FINANCIMIT NË MUNDËSITË PËR RRITJE TË BIZNESIT FENOMENI I VETËPËRJASHTIMIT VULLNETAR NGA KREDITIMI DHE ALTERNATIVA E FINANCIMIT ISLAMIK

NDIKIMI I FINANCIMIT NË MUNDËSITË PËR RRITJE TË BIZNESIT FENOMENI I VETËPËRJASHTIMIT VULLNETAR NGA KREDITIMI DHE ALTERNATIVA E FINANCIMIT ISLAMIK NDIKIMI I FINANCIMIT NË MUNDËSITË PËR RRITJE TË BIZNESIT FENOMENI I VETËPËRJASHTIMIT VULLNETAR NGA KREDITIMI DHE ALTERNATIVA E FINANCIMIT ISLAMIK Eugen Musta Dorëzuar Universitetit Europian të Tiranës

More information

NDIKIMI I KAPITALIT SOCIAL NË PERFORMANCËN ARSIMORE SI FAKTOR I ZHVILLIMIT TË QËNDRUESHËM

NDIKIMI I KAPITALIT SOCIAL NË PERFORMANCËN ARSIMORE SI FAKTOR I ZHVILLIMIT TË QËNDRUESHËM Mendim Zenku, МA C E N T R U M 6 UDC: 37.014.54:316.43 NDIKIMI I KAPITALIT SOCIAL NË PERFORMANCËN ARSIMORE SI FAKTOR I ZHVILLIMIT TË QËNDRUESHËM ВЛИЈАНИЕТО НА СОЦИЈАЛНИОТ КАПИТАЛ ВО ОБРАЗОВНАТА ПЕРФОРМАНСА

More information

Profesionalizmi Në Shërbimin Turistik, Gur Themeli Për Zhvillimin e Turizmit në Shqipëri

Profesionalizmi Në Shërbimin Turistik, Gur Themeli Për Zhvillimin e Turizmit në Shqipëri PhD Cand. Mimoza Kotollaku mimozakotollaku@yahoo.it Fakulteti Ekonomik, Universiteti A.Xhuvani, Elbasan Profesionalizmi Në Shërbimin Turistik, Gur Themeli Për Zhvillimin e Turizmit në Shqipëri Abstract

More information

Reforma e administratës publike në Kosovë

Reforma e administratës publike në Kosovë Reforma e administratës publike në Kosovë Mirlinda Batalli * Përmbledhje Reforma e administratës publike në Kosovë është një pjesë thelbësore e procesit të shtetndërtimit. Me reformën administrative qeveria

More information

Tel: Natyrore, Departamenti i Matematikës

Tel: Natyrore, Departamenti i Matematikës CURRICULUM VITAE 1. Mbiemri: Gashi 2. Emri: Menderes 3. Nacionaliteti: Shqiptar 4. Data e lindjes: 5.6.1964 5. Gjinia: Mashkull 6. Detajet kontaktuese: 7. Niveli arsimor: Email: menderes_gashi@yahoo.com

More information

VARFËRIA NË KONSUM NË REPUBLIKËN

VARFËRIA NË KONSUM NË REPUBLIKËN Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized The VARFËRIA NË KONSUM NË REPUBLIKËN E KOSOVËs në vitin 211 Mars 213 a Botërore Rajoni

More information

FAKTORËTQË PENGOJNË ZHVILLIMIN E SEKTORIT PRIVAT NË KOSOVË ФАКТОРИТЕ КОИ ГО СПРЕЧУВААТ РАЗВОЈОТ НА ПРИВАТНИОТ СЕКТОР ВО КОСОВО

FAKTORËTQË PENGOJNË ZHVILLIMIN E SEKTORIT PRIVAT NË KOSOVË ФАКТОРИТЕ КОИ ГО СПРЕЧУВААТ РАЗВОЈОТ НА ПРИВАТНИОТ СЕКТОР ВО КОСОВО 334.722 (497.115) C E N T R U M 4 Donjeta Morina, MA 1 FAKTORËTQË PENGOJNË ZHVILLIMIN E SEKTORIT PRIVAT NË KOSOVË ФАКТОРИТЕ КОИ ГО СПРЕЧУВААТ РАЗВОЈОТ НА ПРИВАТНИОТ СЕКТОР ВО КОСОВО FACTORS THAT PREVENT

More information

dhjetor 2017 Indeksi i transparencës buxhetore të Komunave

dhjetor 2017 Indeksi i transparencës buxhetore të Komunave gap dhjetor 2017 index Indeksi i transparencës buxhetore të Komunave? 2015 2015 2016 GAP INDEKSI I TRANSPARENCËS BUXHETORE TË KOMUNAVE 2017 Hyrje Transparenca e plotë buxhetore për të gjitha të hyrat dhe

More information

Sfidat e Kosovës për qëndrueshmëri ekonomike

Sfidat e Kosovës për qëndrueshmëri ekonomike Sfidat e Kosovës për qëndrueshmëri ekonomike Muhamet Mustafa * Alban Zogaj ** Përmbledhje Ky punim trajton sfidat, politikat dhe mundësitë për ndërtimin e një ekonomie të shëndoshë në Kosovë, si një nga

More information

Analizë përfundimtare të fondeve dhe shpenzimeve publike për zbatimin e Planit Kombëtar të Veprimit për Mbrojtjen e të Drejtave të Fëmijëve

Analizë përfundimtare të fondeve dhe shpenzimeve publike për zbatimin e Planit Kombëtar të Veprimit për Mbrojtjen e të Drejtave të Fëmijëve 66 1 Analizë përfundimtare e fondeve dhe shpenzimeve publike për Fëmijët Përgatitur nga: Instituti për Studime Bashkëkohore (ISB) Dhjetor, 2015 2 Botimi i këtij raporti u mundësua nga Save the Children

More information

SFIDAT E VENDEVE TË BALLKANIT PERËNDIMOR NË PROCESIN E ANËTARËSIMIT NË BASHKIMIN EVROPIAN - RASTI I KOSOVËS DREJTIMI POLITIKAT DHE QEVERISJA NË EVROPË

SFIDAT E VENDEVE TË BALLKANIT PERËNDIMOR NË PROCESIN E ANËTARËSIMIT NË BASHKIMIN EVROPIAN - RASTI I KOSOVËS DREJTIMI POLITIKAT DHE QEVERISJA NË EVROPË REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS INSTITUTI I STUDIMEVE EVROPIANE TEMA E DISERTACIONIT PËR MBROJTJEN E GRADËS SHKENCORE DOKTOR SFIDAT E VENDEVE TË BALLKANIT PERËNDIMOR NË PROCESIN E ANËTARËSIMIT

More information

REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DISERTACION

REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DISERTACION REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DISERTACION Financa e projekteve, formë alternative e investimeve infrastrukturore në vendet në zhvillim Në kërkim të gradës shkencore

More information

UNIVERSITETI ALEKSANDËR MOISIU DURRËS FAKULTETI I SHKENCAVE POLITIKO - JURIDIKE DEPARTAMENTI I ADMINISTRIMIT PUBLIK

UNIVERSITETI ALEKSANDËR MOISIU DURRËS FAKULTETI I SHKENCAVE POLITIKO - JURIDIKE DEPARTAMENTI I ADMINISTRIMIT PUBLIK UNIVERSITETI ALEKSANDËR MOISIU DURRËS FAKULTETI I SHKENCAVE POLITIKO - JURIDIKE DEPARTAMENTI I ADMINISTRIMIT PUBLIK TEMA : EKONOMIA INFORMALE NE SHQIPERI PUNOI: UDHEHOQI : Elton HAKA Msc. Gentiana KRAJA

More information

A.U.K Training and Development Institute. OFERTË Menaxhimi i Marketingut Workshop

A.U.K Training and Development Institute. OFERTË Menaxhimi i Marketingut Workshop A.U.K Training and Development Institute OFERTË Menaxhimi i Marketingut Workshop Rreth Trajnimit Menaxhimi i marketingut është disiplina organizative e cila fokusohet në zbatimin praktik të marketingut,

More information

BULETINI MUJOR KLIMATIK

BULETINI MUJOR KLIMATIK ISSN 2521-831X BULETINI MUJOR KLIMATIK Universiteti Politeknik i Tiranës Instituti i Gjeoshkencave, Energjisë, Ujit & Mjedisit Tirana 2017 ISSN 2521-831X Klima.Shqiperia@gmail.com GUSHT2017 Nr. 8 Vlerësimi

More information

SHTETI JURIDIK NË FUNKSION TË DEMOKRATIZIMIT TË SHOQËRISË ПРАВНАТА ДРЖАВА ВО ФУНКЦИЈА НА ДЕМОКРАТИЗАЦИЈА НА ОПШТЕСТВОТО

SHTETI JURIDIK NË FUNKSION TË DEMOKRATIZIMIT TË SHOQËRISË ПРАВНАТА ДРЖАВА ВО ФУНКЦИЈА НА ДЕМОКРАТИЗАЦИЈА НА ОПШТЕСТВОТО Sadik Zenku, MA Mendim Zenku, MA UDC: 321.7:316.323.65 SHTETI JURIDIK NË FUNKSION TË DEMOKRATIZIMIT TË SHOQËRISË ПРАВНАТА ДРЖАВА ВО ФУНКЦИЈА НА ДЕМОКРАТИЗАЦИЈА НА ОПШТЕСТВОТО LEGAL STATE IN THE FUNCTION

More information

DOKTOR. AVANTAZHI KONKURRUES DHE ROLI I VLERËS NË SUKSESIN E SME-ve

DOKTOR. AVANTAZHI KONKURRUES DHE ROLI I VLERËS NË SUKSESIN E SME-ve REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DISERTACION PËR MARRJEN E GRADËS SHKENCORE DOKTOR TEMA AVANTAZHI KONKURRUES DHE ROLI I VLERËS NË SUKSESIN E SME-ve (Rasti i SME-ve në

More information

this project is funded by the european Union

this project is funded by the european Union this project is funded by the european Union v Karakteristikat EKONOMIKE Economic Characteristics CENSUSI I POPULLSISË DHE BANESAVE 2011 POPULATION AND HOUSING CENSUS 2011 Karakteristikat Ekonomike Economic

More information

Eficienca e çmimeve në tregun e pasurive të paluajtshme në Kosovë: Analiza e komponentit kryesor

Eficienca e çmimeve në tregun e pasurive të paluajtshme në Kosovë: Analiza e komponentit kryesor UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENI I FINANCËS DISERTACION Eficienca e çmimeve në tregun e pasurive të paluajtshme në Kosovë: Analiza e komponentit kryesor Në kërkim të gradës shkencore

More information

Raport Analitik i Tregtisë në Shërbime Sektori i TIK

Raport Analitik i Tregtisë në Shërbime Sektori i TIK Republika e Kosovës Republika Kosova-Republic of Kosovo Qeveria-Vlada-Government Ministria e Tregtisë dhe Industrisë - Ministarstvo Trgovine i Industrije - Ministry of Trade and Industry Departamenti i

More information

KOSOVË RAPORTI I PROGRESIT DHE INDEKSI PËR MROJTJEN E FËMIJËS THEKSON MANGËSITË KRYESORE NË SISTEMIN E MBROJTJES SË FËMIJËS

KOSOVË RAPORTI I PROGRESIT DHE INDEKSI PËR MROJTJEN E FËMIJËS THEKSON MANGËSITË KRYESORE NË SISTEMIN E MBROJTJES SË FËMIJËS KOSOVË RAPORTI I PROGRESIT DHE INDEKSI PËR MROJTJEN E FËMIJËS THEKSON MANGËSITË KRYESORE NË SISTEMIN E MBROJTJES SË FËMIJËS ChildPact është koalicion rajonal i 650 organizatave të shoqërisë civile të cilat

More information

RAPORT I AUDITIMIT EFIKASITETI DHE EFEKTIVITETI NË IMPLEMENTIMIN E SISTEMIT INFORMATIV UNIK TË INTEGRUAR SHËNDETËSOR. Auditim i performancës

RAPORT I AUDITIMIT EFIKASITETI DHE EFEKTIVITETI NË IMPLEMENTIMIN E SISTEMIT INFORMATIV UNIK TË INTEGRUAR SHËNDETËSOR. Auditim i performancës REPUBLIKA E KOSOVËS / REPUBLIKA KOSOVA / REPUBLIC OF KOSOVA ZYRA KOMBËTARE E AUDITIMIT NACIONALNA KANCELARIJA REVIZIJE NATIONAL AUDIT OFFICE Nr. i Dokumentit: 21x;22.0.10-2010/17-08 RAPORT I AUDITIMIT

More information

Sfidat e arsimimit të të rriturve në Kosovë

Sfidat e arsimimit të të rriturve në Kosovë Venera Llunji* Abstrakt Shekulli 21 kërkon përpjekje serioze në të rishikuarit, zgjerimin, dhe pranimin në tërësi të nocionit të arsimimit të të rriturve. Arsimimi i të rriturve duhet t i sigurojë secilit

More information

FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI I FINANCËS DISERTACION AKSESI NË SHËRBIMET FINANCIARE PËR INDIVIDËT NËPËRMJET MIKROFINANCËS DHE MIKROKREDITIT

FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI I FINANCËS DISERTACION AKSESI NË SHËRBIMET FINANCIARE PËR INDIVIDËT NËPËRMJET MIKROFINANCËS DHE MIKROKREDITIT FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI I FINANCËS DISERTACION AKSESI NË SHËRBIMET FINANCIARE PËR INDIVIDËT NËPËRMJET MIKROFINANCËS DHE MIKROKREDITIT (NJË STUDIM NË RAJONIN E VLORËS DHE TË FIERIT) (në kërkim

More information

Reforma në Menaxhim të Mbeturinave

Reforma në Menaxhim të Mbeturinave Reforma në Menaxhim të Mbeturinave Me Ligjin për Vetëqeverisje Lokale (Art. 17.1 f) dhe ndryshimet e Ligjit për Mbeturina në vitin 2012, komunat në Kosovë kanë marrë kompetenca të reja për menaxhimin e

More information

SIGURIMI SHËNDETËSOR NË KOSOVË: NJË E DREJTË E VONUAR

SIGURIMI SHËNDETËSOR NË KOSOVË: NJË E DREJTË E VONUAR Qendra për Hulumtime në të Drejta të Njeriut dhe Integrime Evropiane Research Centre for Human Rights and European Integration SIGURIMI SHËNDETËSOR NË KOSOVË: NJË E DREJTË E VONUAR Armend M. Shkoza Filloreta

More information

NDIKIMI I INFLACIONIT DHE RRITJES EKONOMIKE NË PAPUNËSI. RASTI I REPUBLIKËS SË MAQEDONISË

NDIKIMI I INFLACIONIT DHE RRITJES EKONOMIKE NË PAPUNËSI. RASTI I REPUBLIKËS SË MAQEDONISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI I EKONOMIKSIT NDIKIMI I INFLACIONIT DHE RRITJES EKONOMIKE NË PAPUNËSI. RASTI I REPUBLIKËS SË MAQEDONISË DISERTACION Në kërkim të Gradës Shkencore

More information

SHQIPTARE. Udhëhoqi:Prof.

SHQIPTARE. Udhëhoqi:Prof. UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI I EKONOMIKSIT TURIZMI DHE NDIKIMI I TIJ NË TREGUESIT MAKROEKONOMIKË PËR EKONOMINË SHQIPTARE Disertacion në marrjen e gradës Doktor Udhëhoqi:Prof.

More information

GAP INDEKSI I TRANSPARENCËS

GAP INDEKSI I TRANSPARENCËS GAP INDEKSI I TRANSPARENCËS BUXHETORE TË KOMUNAVE 2017 Hyrje Transparenca e plotë buxhetore për të gjitha të hyrat dhe shpenzimet e organizatave buxhetore të Republikës së Kosovës është një nga parakushtet

More information

Kontabilisti në biznes Accountant in business

Kontabilisti në biznes Accountant in business Shoqata e Kontabilistëve të Çertifikuar dhe Auditorëve të Kosovës Society of Certified Accountants and Auditors of Kosovo Kontabilisti në biznes Accountant in business P3 Nr. Zgjidhjet FLETË PROVIMI Exam

More information

Krahasimi i gjendjes se shoqërive civile në Kosovë dhe Shqipëri

Krahasimi i gjendjes se shoqërive civile në Kosovë dhe Shqipëri Pajtim Zeqiri 12. 08.2013 Qendra për Arsim, KIPRED Kursi: Hulumtim dhe shkathtësi në të shkruar Krahasimi i gjendjes se shoqërive civile në Kosovë dhe Shqipëri 1. Hyrje Shoqëria civile sot konsiderohet

More information

STUDIM PËR SEKTORIN E SHËNDETËSISË TË SHQIPËRISË

STUDIM PËR SEKTORIN E SHËNDETËSISË TË SHQIPËRISË Raport Nr.: 32612-AL STUDIM PËR SEKTORIN E SHËNDETËSISË TË SHQIPËRISË Shkurt 2006 Njësia e Sektorit të Zhvillimit Njerëzor Njësia e Vendeve të Europës Juglindore Rajoni i Europës dhe i Azisë Qendrore Dokument

More information

PERFORMANCA E NDËRMARRJEVE TË VOGLA DHE TË MESME NË SHQIPËRI (FOKUSI QYTETI I TIRANËS)

PERFORMANCA E NDËRMARRJEVE TË VOGLA DHE TË MESME NË SHQIPËRI (FOKUSI QYTETI I TIRANËS) UNIVERSITETI ALEKSANDËR MOISIU, DURRËS FAKULTETI I BIZNESIT PROGRAMI I DOKTORATURËS SHKENCA EKONOMIKE Disertacion Në kërkim të gradës Doktor Shkencash PERFORMANCA E NDËRMARRJEVE TË VOGLA DHE TË MESME NË

More information

ROLI I AKTORËVE LOKALË TË NJË DESTINACIONI NË ZHVILLIMIN E TURIZMIT TË QËNDRUESHËM

ROLI I AKTORËVE LOKALË TË NJË DESTINACIONI NË ZHVILLIMIN E TURIZMIT TË QËNDRUESHËM REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI MARKETING - TURIZËM DISERTACION ROLI I AKTORËVE LOKALË TË NJË DESTINACIONI NË ZHVILLIMIN E TURIZMIT TË QËNDRUESHËM RAST

More information

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI I KONTABILITETIT DISERTACION

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI I KONTABILITETIT DISERTACION UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI I KONTABILITETIT DISERTACION CILËSIA E INFORMACIONIT DHE RAPORTIMIT FINANCIAR PAS HYRJES SË STANDARDEVE KONTABËL KOMBËTARE DHE NDËRKOMBËTARE NË

More information

STRATEGJIA PER DECENTRALIZIMIN E SHERBIMEVE SOCIALE NE KOSOVE ( )

STRATEGJIA PER DECENTRALIZIMIN E SHERBIMEVE SOCIALE NE KOSOVE ( ) STRATEGJIA PER DECENTRALIZIMIN E SHERBIMEVE SOCIALE NE KOSOVE (2013-2017) ZHVILLUAR NGA KOMISIONI KËSHILLIMOR PER POLITIKA VENDORE PER DECENTRALIZIMIN E SHERBIMEVE SOCIALE Një nismë politikash e përkrahur

More information

PRAKTIKA MJEDISORE me NISMA VENDORE

PRAKTIKA MJEDISORE me NISMA VENDORE PRAKTIKA MJEDISORE me NISMA VENDORE ngrejmë aftësitë, përmirësojmë mjedisin Tiranë 2010 Ambasada e Mbretërisë së Vendeve të Ulëta në Shqipëri Rreth REC QENDRA RAJONALE E MJEDISIT (REC) SHQIPËRI, është

More information

Punonjësit në hije, Ekonomia e Fshehur dhe Puna e Padeklaruar në Maqedoni Shqipëri dhe Kosovë

Punonjësit në hije, Ekonomia e Fshehur dhe Puna e Padeklaruar në Maqedoni Shqipëri dhe Kosovë Punonjësit në hije, Ekonomia e Fshehur dhe Puna e Padeklaruar në Maqedoni Shqipëri dhe Kosovë Raporti i politikave Nr.38, Janar 2017 1. Hyrje Zakonisht fjalë si në hije, e fshehtë, informale, e padeklaruar,

More information

Nga copëzimi te bashkëpunimi Arsimi i lartë, puna kërkimore dhe zhvillimi në Evropën Juglindore

Nga copëzimi te bashkëpunimi Arsimi i lartë, puna kërkimore dhe zhvillimi në Evropën Juglindore Nga copëzimi te bashkëpunimi Arsimi i lartë, puna kërkimore dhe zhvillimi në Evropën Juglindore (From Fragmentation to Cooperation: Tertiary Education, Research and Development in South Eastern Europe)

More information

Vlerësimi i performancës

Vlerësimi i performancës Projekti Mbështetje Teknike për MASHT (FBSA) Kosovë Ministria e Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë Ministry of Education, Science and Technology Ministarstvo Obrazovanja Nauke i Tehnologije Technical Assistance

More information

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI MARKETING DISERTACION. Në kërkim të gradës shkencore Doktor i Shkencës

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI MARKETING DISERTACION. Në kërkim të gradës shkencore Doktor i Shkencës UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI MARKETING DISERTACION Në kërkim të gradës shkencore Doktor i Shkencës Tema: STRATEGJITË E MARKETINGUT TË NDËRMARRJEVE NË SEKTORIN USHQIMOR NË KOSOVË

More information

Universiteti Aleksandër Moisiu Durrës Fakulteti i Biznesit PËRCAKTUESIT E STRUKTURËS SË KAPITALIT: RAST STUDIMI I KOMPANIVE TË PALISTUARA NË SHQIPËRI

Universiteti Aleksandër Moisiu Durrës Fakulteti i Biznesit PËRCAKTUESIT E STRUKTURËS SË KAPITALIT: RAST STUDIMI I KOMPANIVE TË PALISTUARA NË SHQIPËRI Universiteti Aleksandër Moisiu Durrës Fakulteti i Biznesit PËRCAKTUESIT E STRUKTURËS SË KAPITALIT: RAST STUDIMI I KOMPANIVE TË PALISTUARA NË SHQIPËRI Kandidati: Msc. Anila Çekrezi Udhëheqësi: Prof. Dr.

More information

Ndikimi dhe Zhvillimi i Turizmit ne Ekonominë Shqiptare

Ndikimi dhe Zhvillimi i Turizmit ne Ekonominë Shqiptare UNIVERSITETI FAKULTETI PROFILI ALEKSANDËR MOISIU SHKENCAVE POLITIKE JURIDIKE DREJTIM TURIZMI Ndikimi dhe Zhvillimi i Turizmit ne Ekonominë Shqiptare Pedagogu Udheheqes : Ph.D. Candidate LEIDA MATJA Punoi

More information

NGA POPULLI AMERIKAN OD AMERIČKOG NARODA

NGA POPULLI AMERIKAN OD AMERIČKOG NARODA NGA POPULLI AMERIKAN OD AMERIČKOG NARODA THE KOSOVO MUNICIPAL COMPETITIVENESS INDEX REPORT 2012 RAPORTI I KOSOVËS PËR INDEKSIN E KONKURRENCËS NË KOMUNA 2012 KOSOVSKI IZVEŠTAJ O INDEKSU KONKURENCIJE U OPŠTINAMA

More information

Strategjia e Zhvillimit të Turizmit:

Strategjia e Zhvillimit të Turizmit: Strategjia e Zhvillimit të Turizmit: 2017-2022 me mbeshtetjen e pergatitur nga Struktura e Dokumentit Kapitulli I: Kushtet aktuale Kapitulli II. Vizioni, politikat dhe qëllimet strategjike Kapitulli III.

More information

Objektivat e politikave

Objektivat e politikave Shqipëria ZHVILLIMI NË FËMIJËRINË E HERSHME Raporti QSRMA 2014 Objektivat e politikave 1. Krijimi i një mjedisi mundësues Shqipëria ka një grup ligjesh të zhvilluara mirë për mbulimin e politikave sektoriale

More information

Studim me Ndjeshmëri Gjinore për Sektorin e TIK në Shqipëri

Studim me Ndjeshmëri Gjinore për Sektorin e TIK në Shqipëri Studim me Ndjeshmëri Gjinore për Sektorin e TIK në Shqipëri Raport nga: Qendra për Teknologjinë e Biznesit dhe Drejtim Janar 2015 1 Ky studim u mundësua nga mbështetja e Ambasadës së Zvicrës në Shqipëri

More information

Rishikimi funksional i Zyrës së Kryeministrit

Rishikimi funksional i Zyrës së Kryeministrit Rishikimi Funksional dhe Organizimi Institucional i Ministrive Rishikimi funksional i Zyrës së Kryeministrit FRIDOM Rishikimi Funksional dhe Organizimi Institucional i Ministrive është projekt i financuar

More information

Tema e disertacionit

Tema e disertacionit REPUBLIKA E SHQIPËRISË U N I V E R S I T E T I I T I R A N Ë S FAKULTETI EKONOMIK DEPARTAMENTI I KONTABILITETIT Tema e disertacionit Studimi i mundësive për përdorimin e tregtisë elektronike nga bizneset

More information

PËRGJEGJSHMËRIA E INSTITUCIONEVE QEVERISËSE TË KOSOVËS NË DREJTIM TË RESPEKTIMIT TË TË DREJTAVE TË NJERIUT: AKTUALITETI DHE E ARDHMJA

PËRGJEGJSHMËRIA E INSTITUCIONEVE QEVERISËSE TË KOSOVËS NË DREJTIM TË RESPEKTIMIT TË TË DREJTAVE TË NJERIUT: AKTUALITETI DHE E ARDHMJA PËRGJEGJSHMËRIA E INSTITUCIONEVE QEVERISËSE TË KOSOVËS NË DREJTIM TË RESPEKTIMIT TË TË DREJTAVE TË NJERIUT: AKTUALITETI DHE E ARDHMJA * Gentian ZYBERI 1 Abstrakt: Ky artikull fokusohet në çështjen e përgjegjshmërisë

More information

Kur mbaron Tranzicioni? Teoria kundrejt realitetit në Shqipëri

Kur mbaron Tranzicioni? Teoria kundrejt realitetit në Shqipëri Kur mbaron Tranzicioni? Teoria kundrejt realitetit në Shqipëri Prof.Dr. Ermelinda Meksi 1 Auron PASHA 2 Shënim Bërja e një prezantimi me këtë titull nuk është një gjë e lehtë. Tema është mjaft e gjerë

More information

KOMUNIKIMI NË DIPLOMACINË PUBLIKE

KOMUNIKIMI NË DIPLOMACINË PUBLIKE REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I HISTORISË DHE I FILOLOGJISË DEPARTAMENTI I GAZETARISË DHE KOMUNIKIMIT Tel/Fax: 0355 4 369 987 www.fhf.edu.al Adresa: Rruga e Elbasanit, Tiranë

More information

Rishikimi funksional i Ministrisë së Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë

Rishikimi funksional i Ministrisë së Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë Rishikimi Funksional dhe Organizimi Institucional i Ministrive Rishikimi funksional i Ministrisë së Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë FRIDOM Rishikimi Funksional dhe Organizimi Institucional i Ministrive

More information

Raporti Final Korrik, QEAP Heimerer në Prishtinë

Raporti Final Korrik, QEAP Heimerer në Prishtinë Raporti Final Korrik, 2014 QEAP Heimerer në Prishtinë Aplikimi për akreditimin e programit Master në Menaxhimi në Shërbimet Shëndetësore dhe Institucionet Shëndetësore (MSc) Vizita: 11 Shkurt 2014 Në lokacionet

More information

Universiteti i Tiranës FAKULTETI I EKONOMISË Departamenti i Ekonomiksit ÇMIMET E BANESAVE NË SHQIPËRI NËN KËNDVËSHTRIMIN E KËRKESËS

Universiteti i Tiranës FAKULTETI I EKONOMISË Departamenti i Ekonomiksit ÇMIMET E BANESAVE NË SHQIPËRI NËN KËNDVËSHTRIMIN E KËRKESËS Universiteti i Tiranës FAKULTETI I EKONOMISË Departamenti i Ekonomiksit ÇMIMET E BANESAVE NË SHQIPËRI NËN KËNDVËSHTRIMIN E KËRKESËS Udhëhoqi: Punoi: Erjon LUÇI, PhD. MSc. Erjona Suljoti Janar 2015 Abstrakt

More information

D I S E R T A C I O N

D I S E R T A C I O N UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI MARKETING TURIZËM D I S E R T A C I O N TURIZMI NË KOSOVË DHE ZHVILLIMI I QËNDRUESHËM I TIJ RAST STUDIMI RAJONI TURISTIK I ALPEVE SHQIPTARE NË

More information

Raport Konsultativ. Periudha e Dytë Rregullative ( )

Raport Konsultativ. Periudha e Dytë Rregullative ( ) Raport Konsultativ Faktori i Efikasitetit Periudha e Dytë Rregullative (2018-2022) DEKLARATË Ky Raport është përgatitur nga ZRRE-së me qëllim të informimit të palëve të interesit të sektorit të energjisë.

More information

Raporti i Performancës së Komunave

Raporti i Performancës së Komunave Ministria e Administrimit të Pushtetit Lokal Ministarstvo Administracije Lokalne Samouprave Ministry of Local Government Administration 2016 Raporti i Performancës së Komunave PËRDOR TË DHËNAT E PERFORMANCËS

More information

Temë Disertacioni MBIKQYRJA BANKARE NË STADIN AKTUAL TË ZHVILLIMIT NË SISTEMIN BANKAR

Temë Disertacioni MBIKQYRJA BANKARE NË STADIN AKTUAL TË ZHVILLIMIT NË SISTEMIN BANKAR UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI I FINANCËS Temë Disertacioni MBIKQYRJA BANKARE NË STADIN AKTUAL TË ZHVILLIMIT NË SISTEMIN BANKAR (Implementimi i Rregullativës së Bazel III dhe

More information

TEZË. Udhëheqës. Kandidati

TEZË. Udhëheqës. Kandidati UNIVERSITETI POLITEKNIK I TIRANËS FAKULTETI I NXHINIERISË SË NDËRTIMIT TEZË DOKTORATURE MODELI I MENAXHIMIT TË CILËSISË NË RRJETIN RRUGOR PËR VENDET ME ZHVILLIM TË ULËT DHE TË MESËM RAST STUDIMOR PËR KOSOVËN

More information

MSA-ja për të gjithë. Çfarë duhet të dini për marrëveshjen për stabilizim dhe asociim ndërmjet BE-së dhe Kosovës

MSA-ja për të gjithë. Çfarë duhet të dini për marrëveshjen për stabilizim dhe asociim ndërmjet BE-së dhe Kosovës MSA-ja për të gjithë Çfarë duhet të dini për marrëveshjen për stabilizim dhe asociim ndërmjet BE-së dhe Kosovës MSA-ja për të gjithë Çfarë duhet të dini për marrëveshjen për stabilizim dhe asociim ndërmjet

More information

Përcaktuesit makroekonomikë të remitencave në Kosovë: Analizë me të dhëna panel Working Papers

Përcaktuesit makroekonomikë të remitencave në Kosovë: Analizë me të dhëna panel Working Papers B A N K A Q E N D R O R E E R E P U B L I K Ë S S Ë K O S O V Ë S C E N T R A L N A B A N K A R E P U B L I K E K O S O VA C E N T R A L B A N K O F T H E R E P U B L I C O F K O S O V O Përcaktuesit makroekonomikë

More information

PJESËMARRJA E TË RINJVE NË POLITIKË DHE VENDIM-MARRJE NË SHQIPËRI. STUDIM (draft)

PJESËMARRJA E TË RINJVE NË POLITIKË DHE VENDIM-MARRJE NË SHQIPËRI. STUDIM (draft) PJESËMARRJA E TË RINJVE NË POLITIKË DHE VENDIM-MARRJE NË SHQIPËRI STUDIM (draft) Tiranë, Maj 2015 1. Përmbledhje Ekzekutive Pavarësisht se të rinjtë nën-moshën 25 vjeç përbëjnë gjysmën e popullsisë në

More information

Metoda alternative të matjes së produktit potencial në Shqipëri

Metoda alternative të matjes së produktit potencial në Shqipëri Banka e Shqipërisë Metoda alternative të matjes së produktit potencial në Shqipëri Nëntor 2007 Vasilika Kota* -- -2- Përmbajtja Abstrakt 5 I. Hyrje 7 II. Rishikimi i metodologjive kryesore 8 II.1 Metoda

More information

Përgaditja e punimit shkencor dhe temës master

Përgaditja e punimit shkencor dhe temës master (Master) Ligjerata 11 Metodologjia hulumtuese Përgaditja e punimit shkencor dhe temës master Prof.asc. Avdullah Hoti 1 Literatura relevante 1. Bourner, T. (1996): The research process: four steps to success;

More information

Kostoja e ciklit të jetës

Kostoja e ciklit të jetës Udhëzimi 34 Shtator 2016 Prokurimi publik Kostoja e ciklit të jetës PËRMBAJTJA Hyrje Çfarë është Kostoja e Ciklit të Jetës (LCC) dhe pse përdoret ajo? Çfarë thotë Direktiva për LCC-në dhe si duhet të zbatohen

More information

Republika e Kosovës Republika Kosova-Republic of Kosovo

Republika e Kosovës Republika Kosova-Republic of Kosovo Republika e Kosovës Republika Kosova-Republic of Kosovo Autoriteti Rregullativ i Komunikimeve Elektronike dhe Postare Regulatory Authority of Electronic and Postal Communications Regulatorni Autoritet

More information

Analizë e Sistemit të Tregut. Sektori i Turizmit në Shqipëri dhe pengesat e biznesit për rritje. Raport nga: DMO: Destination Management Organisation

Analizë e Sistemit të Tregut. Sektori i Turizmit në Shqipëri dhe pengesat e biznesit për rritje. Raport nga: DMO: Destination Management Organisation 1 Analizë e Sistemit të Tregut Sektori i Turizmit në Shqipëri dhe pengesat e biznesit për rritje Raport nga: DMO: Destination Management Organisation (Dorëzuar në Nëntor 2014) 2 SHKURTIME: ATA OSB CEDEFOP

More information

Raport MBI VLERËN EKONOMIKE TË SEKTORIT JOFITIMPRURËS NË BALLKANIN PERËNDIMOR & TURQI

Raport MBI VLERËN EKONOMIKE TË SEKTORIT JOFITIMPRURËS NË BALLKANIN PERËNDIMOR & TURQI Raport MBI VLERËN EKONOMIKE TË SEKTORIT JOFITIMPRURËS NË BALLKANIN PERËNDIMOR & TURQI 2015 Balkan Civil Society Development Network Rrjeti Ballkanik për Zhvillimin e Shoqërisë Civile (BCSDN) Adresa: Mitropolit

More information

Gjendja e demokracisë shqiptare në prag të zgjedhjeve parlamentare Perceptime 2013

Gjendja e demokracisë shqiptare në prag të zgjedhjeve parlamentare Perceptime 2013 Gjendja e demokracisë shqiptare në prag të zgjedhjeve parlamentare 2013 Perceptime 2013 Tiranë, 2013 Editor: Shkrimi dhe analiza: Përkthimi: Redaktimi anglisht: Redaktimi shqip: Grafika: Albert Rakipi,

More information

Strehimi Social në Shqipëri

Strehimi Social në Shqipëri 2016 Strehimi Social në Shqipëri VLERËSIM I SITUATËS QERSHOR, 2016 Ky raport është përgatitur nga Programi Mbështetja e Kombeve të Bashkuara për Përfshirjen Sociale në Shqipëri (UNSSIA), financuar nga

More information

STRATEGJITË E MARKETINGUT NË QENDRAT TREGTARE NË REPUBLIKËN E KOSOVËS

STRATEGJITË E MARKETINGUT NË QENDRAT TREGTARE NË REPUBLIKËN E KOSOVËS REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI MARKETING - TURIZËM STRATEGJITË E MARKETINGUT NË QENDRAT TREGTARE NË REPUBLIKËN E KOSOVËS Disertacion për marrjen e gradës

More information

Revistë kërkimore-shkencore. Dega Ferizaj

Revistë kërkimore-shkencore. Dega Ferizaj ABSTR TRAKT Revistë kërkimore-shkencore ABSTRAKT Nr.1, 2015 Dega Ferizaj Keshilli redaktues: Medain Hashani Bujar Tafa Lindita Jusufi Roberta Bajrami Shqipe Shaqiri Driton Sejdiu 2 Abstrakt, nr.1, 2015

More information

ZGJËNDRRA E LUMTURISË RASTE STUDIMORE PËR MARTESËN NË MOSHË TË MITUR NË KORÇË DHE VLORË SË MARTESËS SË HERSHME: KY STUDIM, PUNA KËRKIMORE DHE

ZGJËNDRRA E LUMTURISË RASTE STUDIMORE PËR MARTESËN NË MOSHË TË MITUR NË KORÇË DHE VLORË SË MARTESËS SË HERSHME: KY STUDIM, PUNA KËRKIMORE DHE ZGJËNDRRA E LUMTURISË SË MARTESËS SË HERSHME: RASTE STUDIMORE PËR MARTESËN NË MOSHË TË MITUR NË KORÇË DHE VLORË KY STUDIM, PUNA KËRKIMORE DHE VEPRIMTARITË, JANË MBËSHTETUR NGA FONDI KANADEZ PËR NISMAT

More information

Decentralizimi Fiskal dhe Transferimi i Granteve Në Vendet në Tranzicion: Një Perspektivë Kritike

Decentralizimi Fiskal dhe Transferimi i Granteve Në Vendet në Tranzicion: Një Perspektivë Kritike NISPAcee Rrjeti i Instituteve dhe Shkollave të Administratës Publike Në Evropën Qendrore dhe Lindore Decentralizimi Fiskal dhe Transferimi i Granteve Në Vendet në Tranzicion: Një Perspektivë Kritike Editor

More information

Le të ngritet shoqëria civile e vërtetë!

Le të ngritet shoqëria civile e vërtetë! Instituti kërkimor Demokraci për zhvillim Seria: Interesi Publik Nr. 3 Prishtinë, 2013 Le të ngritet shoqëria civile e vërtetë! Roli i shoqatave me anëtarësi në formësimin e vendimmarrjes në shërbim të

More information

Kursi bazë 1: Rëndësia e BE

Kursi bazë 1: Rëndësia e BE Kursi bazë 1: Rëndësia e BE Përse merremi me BE? Rëndësia praktike Në kuadër të këtij kursi të parë bazë rreth BE duam të marrim pak kohë për të menduar rreth objektit, me të cilin kërkojmë të merremi,

More information

REPUBLIKA E SHQIPЁRISЁ UNIVERSITETI I TIRANЁS FAKULTETI I HISTORIS Ё DHE I FILOLOGJISЁ DEPARTAMENTI I HISTORIS Ё

REPUBLIKA E SHQIPЁRISЁ UNIVERSITETI I TIRANЁS FAKULTETI I HISTORIS Ё DHE I FILOLOGJISЁ DEPARTAMENTI I HISTORIS Ё ROLI I SHOQËRISË CIVILE NË PROCESIN E INTEGRIMIT TË SHQIPËRISË NË BE (1990-2009). Me aspiratat e çdo qeverie Shqiptare pas rënies së komunizmit dhe të popullit shqiptar për tu bashkuar me familjen e madhe

More information

Korniza Afatmesme e Shpenzimeve

Korniza Afatmesme e Shpenzimeve Republika e Kosovës Republika Kosova- Republic of Kosovo Qeveria- Vlada- Govenrment Ministia e Financave Ministarstvo za Finansije Ministry of Finance Korniza Afatmesme e Shpenzimeve 2016-2018 Prill, 2015

More information

INICIATIVA E FERMERËVE SIPËRMARRËS

INICIATIVA E FERMERËVE SIPËRMARRËS INICIATIVA E FERMERËVE SIPËRMARRËS Kooperativa si mjet i rritjes ekonomike & instrument politik Authors Entrepreneurial Farmer s Initiative Adriatik Kotorri Rezart Prifti Cooperatives as a mean to growth

More information

SISTEMET E INFORMACIONIT TË KREDITIT NË SHQIPËRI

SISTEMET E INFORMACIONIT TË KREDITIT NË SHQIPËRI UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I I EKONOMISË DEPARTAMENTI I STATISTIKËS DHE INFORMATIKËS SË ZBATUAR SISTEMET E INFORMACIONIT TË KREDITIT NË SHQIPËRI Kandidati Valbona ÇINAJ Udhëheqës: Prof. Dr. BASHKIM

More information

I. Ekonomia informale dhe tranzicioni drejt ekonomisë së tregut

I. Ekonomia informale dhe tranzicioni drejt ekonomisë së tregut I. Ekonomia informale dhe tranzicioni drejt ekonomisë së tregut II. Rrugët e reduktimit të ekonomisë informale dhe përfi timet e komunitetit të biznesit Ferizaj Pejë Prizren Mbështetur nga: Udhëheqës të

More information

ABSTRACT AUTORI ORIGJINAL: TODARO PERKTHIMI NGA STUDENTET: *PJESE TE PERKTHYERA NE GJUHEN SHQIPE EKONOMIKSI I ZHVILLIMIT

ABSTRACT AUTORI ORIGJINAL: TODARO PERKTHIMI NGA STUDENTET: *PJESE TE PERKTHYERA NE GJUHEN SHQIPE EKONOMIKSI I ZHVILLIMIT ABSTRACT AUTORI ORIGJINAL: TODARO PERKTHIMI NGA STUDENTET: *PJESE TE PERKTHYERA NE GJUHEN SHQIPE EKONOMIKSI I ZHVILLIMIT Faqe 564-593 TEORIA E TREGTISË NDËRKOMBËTARE DHE STRATEGJIA E ZHVILLIMIT Teoria

More information

Shqipëria: Një Vlerësim i Tregut të Punës

Shqipëria: Një Vlerësim i Tregut të Punës Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized Nr. raportit 34597-AL Shqipëria: Një Vlerësim i Tregut të Punës maj 2006 Njësia e Sektorit

More information

SHOQËRIA CIVILE DHE ZHVILLIMI

SHOQËRIA CIVILE DHE ZHVILLIMI SHOQËRIA CIVILE DHE ZHVILLIMI Raporti për Zhvillimin Njerëzor i Kosovës 2008 Pikëpamjet e shprehura në këtë raport janë të autorit dhe nuk paraqesin domosdo ato të Programit të Kombeve të Bashkuara për

More information

COURSE FOR BUSINESS SUPPORT ORGANIZATIONS ALBANIAN LANGUAGE AGRO-START PROJECT

COURSE FOR BUSINESS SUPPORT ORGANIZATIONS ALBANIAN LANGUAGE AGRO-START PROJECT COURSE FOR BUSINESS SUPPORT ORGANIZATIONS ALBANIAN LANGUAGE AGRO-START PROJECT PLATFORMA E-LEARNING DHE KURSET KURSET E-LEARNING Platforma E-learning është një mjet bazuar ne platformen web vendosur në

More information