REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE NATYRORE DEPARTAMENTI I BIOLOGJISË DIZERTACION. Për marrjen e gradës shkencore

Transcription

1 REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE NATYRORE DEPARTAMENTI I BIOLOGJISË DIZERTACION Për marrjen e gradës shkencore DOKTOR Tema: VLERËSIMI I CILËSISË SË UJËRAVE TË LIQENIT TË SHKODRËS DHE LUMENJVE DRINI E BUNA NËPËRMJET ANALIZAVE MIKROBIOLOGJIKE DHE FIZIKO-KIMIKE (PJESA SHQIPTARE). MSc. NEVILA BUSHATI UDHËHEQËS SHKENCOR Prof. Dr. MARGARITA HYSKO TIRANË, 213

2 REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE NATYRORE DEPARTAMENTI I BIOLOGJISË DIZERTACION Për marrjen e gradës shkencore DOKTOR Vlerësimi i cilësisë së ujërave të Liqenit të Shkodrës dhe Lumenjve Drini e Buna nëpërmjet analizave mikrobiologjike dhe fiziko-kimike (pjesa shqiptare) Mbrohet përpara komisionit më... Përbërja e komisionit: 1. (Kryetar) 2. (Anëtar, oponent) 3. (Anëtar, oponent) 4. (Anëtar) 5. (Anëtar) Tiranë, 213 Vlerësimi i cilësisë së ujërave të liqenit të Shkodrës dhe lumenjve Drini e Buna nëpërmjet

3 PËRMBAJTJA E LËNDËS PARATHËNIE... HYRJE... RËNDËSIA DHE QËLLIMI I STUDIMIT... v vi viii PJESA TEORIKE 1.KARAKTERISTIKAT E LIQENIT TË SHKODRËS DHE LUMENJVE DRINI E BUNA Pellgu ujëmbledhës i Liqenit të Shkodrës dhe përshkrimi i zonës së studimit Klima dhe hidrologjia Karakteristikat fiziko-kimike të ujërave të liqenit të Shkodrës Biodiversiteti i Liqenit të Shkodrës Popullatat e mikroorganizmave në liqenin e Shkodrës Diatometë e liqenit të Shkodrës Bakteret amonifikuese, azotofiksuese, sulfurore dhe të hekurit Ndikimi i veprimtarisë njerëzore në ekosistemin e Liqenit të Shkodrës Rëndësia dhe statusi i mbrojtjes Lumi Buna dhe karakteristikat e tij Lumi Drin dhe karakteristikat e tij NJOHURI TË PËRGJITHSHME MBI MIKROORGANIZMAT Cilësia mikrobiologjike e ujërave Koliformët totale Koliformët fekale Bakteret patogjene oportuniste Escherichia coli, indikator i ndotjes së ujërave Streptokokët fekal dhe Enterokokët intestinal Direktivat e EU-së për klasifikimin e ujërave sipërfaqësore dhe ujërat e pijshëm bazuar në parametrat mikrobiologjikë të tyre PJESA EKSPERIMENTALE MATERIALI DHE METODAT Stacionet e kampionimit të marra në studim Kampionimi dhe transportimi i mostrave Përcaktimi i parametrave fizike-kimike të mostrave i 22

4 1.4 PËRCAKTIMI I PARAMETRAVE MIKROBIOLOGJIKË Përcaktimi i Escherichia coli nëpërmjet metodës së MPN-së në tubat me laktozë Testi i indolit për vërtetimin e Escherichia coli Teknika e metodës së filtrimit për koliformët total dhe Escherichia coli Teknika e metodës së filtrimit për përcaktimin e Enterokokëve intestinal ANALIZA ME SISTEMET BIOKIMIKE API 2 E DHE ENTEROPLURI Sistemi Enteropluri për identifikimin e specieve të Familjes Enterobacteriaceae Aplikimi i sistemit Enteropluri Analiza biokimike API 2 E Përpunimi statistikor i analizave REZULTATE DHE DISKUTIME Treguesit statistikor të parametrave fiziko-kimike (ph, temperaturë, përcjellshmëri, turbiditet) për pellgun ujëmbledhës të Liqenit të Shkodrës Vlerat e ph të ujit për pellgun ujëmbledhës të Liqenit të Shkodrës Vlerat e temperaturës për pellgun ujëmbledhës të Liqenit të Shkodrës Vlerat e përcjellshmërisë elektrike për pellgun ujëmbledhës të Liqenit të Shkodrës Vlerat e turbiditetit për pellgun ujëmbledhës të Liqenit të Shkodrës Treguesit statistikor të parametrave mikrobiologjikë (koliformë total, MPN/E.coli, Escherichia coli me MF, Enterokokë intestinal) për pellgun ujëmbledhës të Liqenit të Shkodrës Vlerat e koliformëve total për pellgun ujëmbledhës të Liqenit të Shkodrës Vlerat e MPN/E.coli për pellgun ujëmbledhës të Liqenit të Shkodrës Vlerat e Escherichia coli për pellgun ujëmbledhës të Liqenit të Shkodrës Vlerat e Enterokokëve intestinal për pellgun ujëmbledhës të Liqenit të Shkodrës Statistika përshkruese për parametrat mikrobiologjikë sipas stacioneve të ndryshme të kampionimit Statistika përshkruese për koliformët total Statistika përshkruese e MPN/Escherichia coli Statistika përshkruese e Escherichia coli sipas stacioneve të kampionimit Statistika përshkruese e Enterokokëve intestinal sipas pikave Statistika përshkruese e parametrave mikrobiologjik përshkruese sipas stinëve: pranverë, verë, vjeshtë Statistika përshkruese e koliformëve total për stinët pranverë, verë, vjeshtë Statistika përshkruese e MPN/E.coli për stinët pranverë, verë, vjeshtë Statistika përshkruese e Escherichia coli për stinët pranverë, verë, vjeshtë Statistika përshkruese e Enterokokëve intestinal për stinët pranverë, verë, vjeshtë.. ii

5 3.5 HARTAT GEOSTATISTIKE OSE IZO Shpërndarja e vlerave të parametrave mikrobiologjikë sipas stinëve të ndryshme në stacionet e kampionimit. 3.6 Probabiliteti i shpërndarjes së vlerave të parametrave të matura Koefiçienti i korrelacionit Pearson Analiza faktoriale Ecuria e parametrave mikrobiologjikë gjatë viteve Rezultatet e analizave nëpërmjet sistemit biokimik të identifikimit API 2 E dhe Enteropluri REZULTATET E ANALIZAVE TË PUSEVE DHE SHPIMEVE NË ZONËN PËRRETH LIQENIT Rezultatet e analizave mikrobiologjikë për puset dhe shpimet shpimet Rezultatet e sistemit biokimik API 2 E për puset dhe shpimet PËRFUNDIME DHE REKOMANDIME LITERATURA... SHTOJCË 1... SHTOJCË 2... ANEKS 1... ANEKS 2... PËRMBLEDHJE... ABSTRACT iii

6 Kontributi më i mirë për përmirësimin e shëndetit të njeriut është përmirësimi i cilësisë së ujit. William C. Clark, 1988 iv

7 PARATHËNIE Punimi i dizertacionit mbi vlerësimin e cilësisë së ujërave të liqenit të Shkodrës dhe lumenjve Drini e Buna e ka zanafillën në rekomandimin e dhënë nga Prof. Dr. Wolfdieter Sixl nga Instituti i Higjienës së Gracit disa vite më parë, i cili i kushtonte rëndësi të veçantë cilësisë së ujërave lidhur me problemet që mund të shfaqen tek shëndeti i popullatës. Me mbështetjen e Prof. Dr. Walter Hoeflechner mu krijua mundësia që të marr pjesë në vitin 2 në disa trajnime në Institutin e Higjienës së Gracit, në Laboratorin e Ujërave të drejtuar nga Prof. Dr. Franz Mascher. Në këtë kohë u analizuan një numër i konsiderueshëm kampione ujërash (analiza pusesh dhe ujësjellësash për qytetin e Shkodrës), duke përcaktuar një sërë bakteriesh të ndryshme me metodën API 2 E dhe API 2 NE. Në periudhën Maj të vitit 21 u ngrit Laboratori i Mikrobiologjisë së Ujërave në Universitetin e Shkodrës, sot Qendra e Diagnostikimit Mikrobiologjik Wolfdieter Sixl, i cili u menaxhua nga Instituti i Higjienës Graz, Austri dhe u financua nga Konferenca e Rektorëve të Gjermanisë (HRK) në kuadrin e projektit për Liqenin e Shkodrës. Në periudha të ndryshme kohore nga viti 2-23 kam marrë pjesë në trajnime të ndryshme në Institutin e Higjienës së Grazit, ku prioritare ishin përvetësimi i metodave analitike lidhur me vlerësimin e cilësisë së ujërave nga ana mikrobiologjike. Gjatë viteve në vazhdim duke marrë pjesë në Projektin e HRK-së për Liqenin e Shkodrës nuk e kam ndaluar punën time, për vlerësimin e cilësisë së ujërave të pijshëm dhe atyre sipërfaqësorë. Me këtë rast, falenderoj përzemërsisht Prof. Dr. Wolfdieter Sixl, i cili ka qënë edhe udhëheqësi i diplomës dhe i Masterit dhe porosia e tij e vazhdueshme është vlerësimi i cilësisë së ujërave të pijshëm dhe atyre sipërfaqësore si një kontribut në përmirësimin e shëndetit të njeriut. Gjithashtu, dua të falenderoj Mag. Sabine Platzer për gatishmërinë e treguar gjatë periudhës së punimit të doktoraturës për vërtetimin e serive biokimike API 2 E. Falenderoj përzemërsisht Prof. Dr. Margarita Hysko, e cila me dashamirësi pranoi të jetë udhëheqësja e doktoraturës sime duke më dhënë vazhdimisht sygjerimet dhe këshillimet e duhura në përgatitjen e temës së dizertacionit. Falenderime të veçanta për stafin e Departamentit të Biologji-Kimisë dhe në mënyrë të veçantë Prof. Dr. Dhimitër Dhora, Prof as. Dr. Adem Bekteshi, Prof. as. Dr. Anila Neziri për mbështetjen e dhënë vazhdimisht. Një falenderim i veçantë i takon dhe familjes time dhe në mënyrë të veçantë babait tim, Fiqiretit për mbështetjen morale dhe shkencore në përfundimin me sukses të temës së dizertacionit. Bashkëshortin Florjanin dhe dy vajzat e mia Jehonën dhe Isrën, të cilët më mbështeten vazhdimisht gjatë gjithë kësaj kohe. Në kujtim të nënës sime të dashur dhe të paharruar Ixhlalit që nuk jeton më dhe që më mungon shumë. v

8 HYRJE Burimet ujore (liqenet, lumenjtë, detet) përdoren nga njeriu për aktivitete të ndryshme si: (not, peshkim, lundrim, zhytje etj.) Këto aktivitete duhet të jenë të sigurta dhe kryesisht vëmendje duhet ti kushtohet rreziqeve që i kanosen shëndetit të njeriut nga ndotjet që vijnë nga ujërat e zeza (Bartram, 2). Ndotja e ujërave, është një kërcënim si për vetë ekosistemin ashtu dhe për shëndetin e njerëzve. Ky është një problem me rëndësi dhe shfaq interes të madh për zgjidhje veçanërisht për vendet në zhvillim, ku praktikat e administrimit të mjedisit nuk mund të sigurojnë përshtatje me zhvillimin ekonomik (Agusto & Bamigbola, 27). Cilësia e ujërave është e lidhur me karakteristikat fiziko-kimike dhe mikrobiologjike të tij. Vlerësimi i parametrave fiziko-kimik dhe mikrobiologjik i ujërave të lumenjve dhe liqeneve kanë qënë objekt studimi edhe i shumë shkencëtarë të huaj si p.sh. (Bezuidehot et al., 22; Servais. 25; Dere et al., 26; Kirschner. et al. 29; Hacioglu. N., 29; Purnell. 211 etj). Direktiva e Kuadrit Ujor 2/6/EC e Parlamentit Europian parashtron tek shtetet anëtare të Bashkimit Europian arritjen e statusit të mirë sasior dhe cilësor të të gjithë tërësisë ujore (duke përfshirë ujërat detare deri në.5 km kilometra nga bregu) deri në vitin 215 (WFD, 2). Liqeni i Shkodrës përfaqëson një ekosistem të rëndësishëm jo vetëm për Shqipërinë, por edhe në aspektin rajonal. Liqeni i Shkodrës ofron vlera të mëdha ekologjike, historike, kulturore, rurale dhe turistike. Ai është një rezervat i biodiversitetit dhe një rrugë migrimi për shumë specie të rajonit. Kjo zonë përfaqëson gjithashtu vlera në aspektin hidrologjik dhe ekologjik, po të konsiderojmë lidhjen e liqenit me një rrjet më të madh hidrografik në Ballkan, si Lumi Drin (Liqenet e Ohrit dhe të Prespës) dhe me Detin Adriatik përmes Lumit Buna, (Anonimous, 27). Pellgu ujëmbledhës i Liqenit të Shkodrës ka një histori të gjatë në lidhje me studimet e ndryshme të realizuara në fushën e analizave fiziko-kimike dhe mikrobiologjike. Vlerësimet rreth analizave fiziko-kimike dhe mikrobiologjike për liqenin kanë filluar në mesin e viteve 6 në Mal të Zi, të cilat janë realizuar nga Instituti i Hidrometerologjisë dhe Instituti i Shëndetit Publik. (Ristanovic, 1981), ka punuar për identifikimin e bakterieve psikrofile, mezofile dhe heterofile të liqenit të Shkodrës. Të dhënat ndër vite, përsa i takon parametrave mikrobiologjikë janë realizuar vetëm për pjesën malazeze. Një ndër studimet e plota rreth liqenit të Shkodrës me grup autorësh e ka fillimin në vitin 1981 me Biotën dhe Limnologjinë e Liqenit të Shkodrës. Studime të tjera rreth liqenit janë realizuar edhe nga shumë autorë të ndryshëm, të cilët janë të listuar në Bibliografinë e Liqenit të Shkodrës. Ndër të cilët po citojmë ato më të rëndësishmit që kanë lidhje edhe me rëndësinë e studimit tonë duke filluar nga: (Beka. 1994) Karakteristikat fiziko-kimike të ujit të Liqenit të Shkodrës: (Bekteshi. 1997) Vlerësimi kimiko-analitik i gjendjes mjedisore të ujërave të Liqenit të Shkodrës: (Kashta. 1999) Përhapja e disa bimëve të rralla dhe të kërcënuara në Liqenin e Shkodrës: (Rakaj. 21) Studimi i fitoplanktonit të Liqenit të Shkodrës: (Dhora. 23) Molusqet e Liqenit të Shkodrës. vi

9 (Alushi. 24) Lista paraprake e protozoarëve të Liqenit të Shkodrës: (Filipovic. 1981) Efektet e ndotjes së liqenit të Shkodrës dhe degëve të saj më të rëndësishme: (Mijovic et al 27) Klasifikimi Pan-Europian i Liqenit të Shkodrës bazuar në standartet mjedisore sipas direktivave të Komunitetit Europian: (Neziri. 29) Aplikimi i metodave të kampionimit pasiv për përcaktimin e ndotësve organikë dhe metaleve të rënda në Liqenin e Shkodrës etj. Shtimi i aktivitetit njerëzor gjatë dekadës së fundit dhe rëndësia e evidentimit të cilësisë së ujërave nga këndvështrimi shkencor solli si domosdoshmëri studimin mikrobiologjik të cilësisë së ujërave të bazenit të Liqenit të Shkodrës duke pasur parasysh edhe ndikimin e cilësisë së ujit në shëndetin e njerëzve. Studimi u mbështet në punën shumëvjeçare në drejtim të analizave mikrobiologjike të ujërave të zonës së Shkodrës të realizuara në Laboratorin Mikrobiologjik sot Qendra e Diagnostikimit Mikrobiologjik Wolfdieter Sixl në Universitetin e Shkodrës në kuadrin e Projektit për Liqenin e Shkodrës "Monitorimi dhe Kërkimi i Integruar i Liqenit të Shkodrës" dhe më pas (në periudhën 24-26) në Projektin "Monitorimi i integruar ekologjik dhe kërkime të Liqenit të Shkodrës-EULIMNOS", financuar nga HRK, (Konferenca e Rektorëve të Shkollave të Larta), Gjermani. Në këtë studim janë paraqitur të dhëna të plota të cilësisë së ujërave të pellgut ujëmbledhës të Liqenit të Shkodrës duke sjell një kontribut modest në fondin e studimeve paraardhëse. vii

10 RËNDËSIA DHE QËLLIMET E STUDIMIT Gjatë dy dekadave të fundit pellgu ujëmbledhës i Liqenit të Shkodrës ka qënë nën ndikimin e vazhdueshëm të veprimtarive të pakontrolluara antropogjene dhe natyrore, të cilat kanë dëmtuar ekosistemin e këtij pellgu ujëmbledhës. Deri tani nga ana shqiptare ka pasur vetëm studime të parametrave fiziko-kimikë. Përsa i përket parametrave mikrobiologjikë nuk ka pasur ndonjë studim të mirëfilltë disavjeçar. Studime të mirëfillta disavjeçare të parametrave mikrobiologjikë nuk janë bërë për pjesën shqiptare por edhe ato ekzistueset janë sporadike. Qëllimi i studimit ishte vlerësimi mikrobiologjik dhe fiziko-kimik i ujërave të pellgut ujëmbledhës të Liqenit të Shkodrës duke u bazuar në Direktivat 76/16/EEC dhe 26/7/EC të Parlamentit Europian dhe duke pasur parasysh rëndësinë që kanë studimet e vazhdueshme të ekosistemeve ujore natyrore. Objektivat kryesore të këtij studimi ishin: Vlerësimi i cilësisë së ujërave sipërfaqësore bazuar në analizat mikrobiologjike dhe fiziko-kimike duke ditur që ujërat e pellgut ujëmbledhës të Liqenit të Shkodrës pёrdoren si ujёra për larje dhe shkalla e cilësisë higjienike të tyre ndikon shumë në mbrojtjen e shëndetit të popullatës. Vlerёsimi i cilёsisё sё ujërave është bërë duke krahasuar Direktivën e vjetër 76/16/EEC me Direktivën e re 26/7/EC të Parlamentit Europian, e cila ka si qëllim ruajtjen, mbrojtjen, përmirësimin e cilësisë së mjedisit dhe mbrojtjen e shëndetit të njeriut. Vlerësimi i parametrave mikrobiologjikë i ujërave nëntokësore të pellgut ujëmbledhës të Liqenit të Shkodrës, të cilët përdoren nga pjesa më e madhe e popullatës për ujë të pijshëm, si puse dhe shpime. Identifikimi i specieve patogjene oportuniste nëpërmjet testeve biokimike API 2 E dhe Enteropluri për kampionet e ujërave sipërfaqësore dhe atyre nëntokësorë (puse dhe shpime) përbën fazën e tretë të studimit, por edhe kjo me një rëndësi të veçantë për shëndetin e popullatës duke ditur që bakteret oportuniste patogjene në kushte të veçanta bëhen të rrezikshme për shëndetin e njeriut. Vlerësimi i parametrave fiziko-kimikë dhe mikrobiologjikë i lumenjve Drini dhe Buna duke pasur parasysh që në studimet paraardhëse nuk është studiuar në mënyrë periodike cilësia e ujërave të këtyre dy lumenjve. viii

11 PJESA TEORIKE 1. Karakteristikat e Liqenit të Shkodrës dhe lumenjve Drini e Buna 1.1 Pellgu ujëmbledhës i Liqenit të Shkodrës dhe përshkrimi i zonës së studimit Liqeni i Shkodrës është një personazh i njohur i publikimeve të shumta të bëra prej kohës së lashtë e deri më sot. Ai me të vertetë është pranë Shkodrës, por ka famë në të gjithë Shqipërinë, Ballkan, Europë dhe Rruzullin Tokësor (Dhora, 212). Liqeni i Shkodrës bën pjesë në kompleksin ujor Liqeni i Shkodrës-Drini-Buna dhe përfaqëson një nga sistemet hidrografike më të komplikuara dhe më interesante në Ballkan (Figura I1). Kompleksi që përfshin lumin Moraça, Liqenin e Shkodrës, lumenjtë Buna dhe Drini, liqenin e Ohrit dhe të Prespës përfaqëson një sistem unikal me vlera të rëndësishme natyrore të spikatura në shkallë botërore (Dhora, 212). Figura I-1: Bazeni i Liqenit të Shkodrës (burimi: Anonymous, 26) 1

12 Liqeni i Shkodrës është liqeni më i madh në Gadishullin Ballkanik, për sa i përket sipërfaqes ujore. Liqeni i Shkodrës përfshihet në pellgun ujëmbledhës të detit Adriatik. Pasqyra ujore e tij ka një sipërfaqe prej 368 km2, nga të cilat 149 km2 përfshihen brenda territorit shtetëror të Shqipërisë, ndërsa pjesa tjetër ndodhet në Malin e Zi. Ai shtrihet në kufirin midis vendit tonë dhe Malit të Zi, në pjesën jugore të Alpeve Dinarike, ndërmjet dhe në veri (Malo Blato, Sinjaç), dhe 19 3 në jug (hyrja e Bunës), dhe 19 3 në lindje (ana e qytetit të Shkodrës), dhe (pranë Rijeka Crnojevicës) në perëndim. Baseni i liqenit shtrihet në një sipërfaqe prej 55 km2 (447 km2 në Malin e Zi dhe 13 km2 në Shqipëri), (Lasca et al.,1981). Zonat kryesore të pellgut ujëmbledhës të Liqenit të Shkodrës janë: fushat e Nikshiqit dhe Cetinjës, ultësira e Zetës, Shkodër, Lumi Moraça, Përroi i Thatë, si dhe sipërfaqe të tjera më të vogla, si: lugina e Crnojevicës dhe lugina e Rrjollit. Pellgu ujëmbledhës ka sipërfaqe prej 55 km2 dhe lartësia mesatare e bazenit mbi nivelin e detit është rreth 77m, që tregon se liqeni në fjalë mbledh ujërat e një zone malore. Liqeni i Shkodrës lidhet me Detin Adriatik nëpërmjet emisarit të vetëm të tij, Lumit Buna. Sipërfaqja e liqenit luhatet nga 368 km2 në periudhë të thatë në 5 km2 në periudhë të lagësht, (Anonymous, 26). Tabela I-1: Të dhëna të përgjithshme, morfometrike dhe limnologjike të Liqenit të Shkodrës (Lasca et al.,1981). Të dhëna të përgjithshme Lartësia mes. mbi nivelin e detit Sipërfaqja e përgjithshme ujore Sipërfaqja e pellgut ujëmbledhës Raporti i pellgut me sip. liqenit Vëllimi i ujit Gjatësia maksimale Gjerësia maksimale Gjerësia mesatare Thellësia mesatare Thellësia maksimale e liqenit Gjatësia e bregut Temperatura mesatare e ujit Reshjet mesatare vjetore Avullimi mesatar Shkarkimi mesatar nga lumi Buna Prurjet mesatare të lumit Moraça Vlerat 5.6 m 368 km², brenda RSH 149 km² 55 km², brenda RSH 13 km² miliard metër kub 45.2 km 26.1 km 8.2 km 5.2 m 8.3 m 27 km, 57.5 km në RSH 14.9 C mm/vit 11 m³/s 321 m³/s 21 m³/s 2

13 1.2 Klima dhe hidrologjia Në pellgun ujëmbledhës të Liqenit të Shkodrës mbizotëron klima mesdhetare. Numri mesatar i ditëve me diell në liqen është 116.4, ndërsa i ditëve me re Aktiviteti i erës përcaktohet nga faktorët ciklonikë të Mesdheut dhe Ballkanit, por dhe nga faktorët lokale. Temperatura mesatare vjetore e ajrit është 14ºC-16ºC. Temperatura mesatare më e lartë në pjesën shqiptare është regjistruar në Gusht (21,4ºC-27,5ºC) dhe më e ulëta në Janar (, 5ºC-6,5ºC). Lagështia maksimale është regjistruar në Nëntor (77%), ndërsa më e ulëta në Korrik (55%). Reshjet mesatare mbi liqen lëvizin nga mm, por në zona të veçanta të pellgut të liqenit arrijnë mbi 3 mm (Anonimous, 27). Temperatura mesatare e ujit të liqenit në stacionet Vranjinë dhe Virpazar janë përcaktuar në vlerat të ulëta 19.6 C dhe 21.3 C (Tadic et al, 21). Ndryshimi i temperaturës së ujit nga njëra stinë në tjetrën ndikon dhe në ndryshimin e parametrave të tjerë (Bekteshi, 2). Thellësia mesatare e liqenit është 5-6 m. Gjatësia maksimale është 44 km, ndërsa gjerësia maksimale 14 km. Vija e breg-liqenit, duke përfshirë ishujt, është 27 km (Lasca, et al.,1981). Figura I-2: Pellgu ujëmbledhës i Liqenit të Shkodrës me lumenjtë 3

14 dhe përrenjtë kryesore (sipas; Anonymous, 26) Lumenjtë kryesorë që derdhen në liqen: nga veriu janë Moraça, Crnojevica, Orahovshtica, Karatuna, Baragurska nga Mali i Zi dhe Përroi i Thatë, Rjolli dhe Përroi i Vrakës në Shqipëri. Në liqen përfundojnë edhe shumë përrenj të vegjël, sidomos në pjesën perëndimore të tij. Reshjet dhe ujërat nëntokësorë kontribuojnë gjithashtu në prurjet në liqen. Dy lloj burimesh kryesore nëntokësore mund të dallohen në pellg: akuiferet në rrafshinën e Zetas dhe burimet karstike, kryesisht në pjesën jug-perëndimore të liqenit. Një pjesë e ujit të liqenit, rreth 34% e zenë ujërat nëntokësore që përbëhen nga një numër burimesh karstike përreth bregut të liqenit (Lasca, et al.,1981). Rreth 9% e ujërave të Liqenit të Shkodrës vjen prej burimeve karstike ose syreve. Në pjesën shqiptare deri tani njihen mbi 2 syre, të cilat gjenden në anën lindore dhe juglindore të Liqenit. Disa nga syret më të mëdhenj për pjesën shqiptare të Liqenit janë: Syret e Hotit, Syri i Zi, Syri i Sheganit, Syri i Virit, Syri i Gjonit, Syri i Sumajve, Syri i Vrakës etj (Rakaj, 26). Sipas (Bekteshi, 26), ujërat e syreve mund të klasifikohen me shkallë të lartë pastërtie dhe si ujëra tipike karstike. Emisari i vetëm i Liqenit të Shkodrës është Lumi Buna, rrjedhja e të cilit drejt detit, në rastet e reshjeve të mëdha, pengohet nga prurjet e Lumit Drin, i cili derdhet në Bunë, jo më larg se 1 km larg nga liqeni (SAP për Liqenin e Shkodrës - Shqipëri & Montenegro 27). Lumi Buna është një hallkë ndërmjetëse midis dy hallkave shumë të rëndësishme, Liqenit dhe Detit. Ajo përfaqëson korridorin kryesor të lidhjes së Liqenit në rrjetin e sistemeve ekologjike ujore (Dhora, 212). Tabela I-2: Përrenjtë dhe lumenjtë kryesorë që derdhen në liqenin e Shkodrës (Kolaneci, M., et.al 21) Nr Lumi Përroi i Vrakës Përroi i Banushit Përroi i Rrjollit Përroi i Thatë Lumi i Kirit Lumi i Gjadrit Buna Shkodër Drini Vau Dejës Qmaks m3/s (1 vjet) Sip. km² Karakteristikat fiziko-kimike të ujërave të liqenit të Shkodrës Analizat e ndryshme rreth cilësive fiziko-kimike të ujërave të liqenit kanë treguar se ato varen nga karakteristikat gjeokimike të pellgut ujëmbledhës të tij. Liqeni i Shkodrës është liqen alkalin, ku mbizotërojnë jonet karbonate dhe bikarbonate. ph, arsyet e ndryshimeve natyrale të ph janë proçeset e fotosintezës, frymëmarjes dhe të dekompozimit. Proçesi i fotosintezës kryhet me pjesëmarrjen e joneve hidrogjen, gjë që shkakton rritje të vlerave të ph, ndërsa proçesi i frymëmarrjes dhe dekompozimit kryhen 4

15 në ph të ulëta. Vlerat e ph janë më të larta gjatë orëve me diell dhe gjatë periudhës së lulëzimit të algave. Ky parametër paraqet një ndikim të madh në zhvillimin e reaksioneve kimike si dhe në vendosjen e ekuilibrave biologjik të një liqeni. ph i ujërave të liqenit është rreth 8 (7.38.4) dhe ndryshojnë pak horizontalisht. ph lehtësisht alkalin në ujë vjen si rezultat i veprimit të sistemit puferik karbonat-bikarbonat që vepron në liqen (Bekteshi, 2). Në pjesën malazeze ph varion nga (Petrovic, 1981). Përcjellshmëria elektrike paraqet një lidhje të drejtpërdrejtë me sasinë e joneve të tretura në ujë. nga shpërndarja e frekuencave për përcjellshmërinë elektrike 75% e matjeve bien në intervalin µs/m, (Bekteshi, 2). Konduktiviteti varion nga (1-343 µmhos, sidomos në veri), ky parametër duhet ti atribuohet variacionit të bikarbonateve, pasi përqendrimet dhe luhatjet e klorit, sulfatit dhe silicit janë të vogla, (Bekteshi, 22). Nivelet e përcjellshmërisë ndryshojnë me burimin e ujit: ujëra nëntokësorë, ujëra që vijnë nga fushat bujqësore, ujërave të zeza komunale dhe reshjeve (Dhora, 212). Temperatura luan një rol shumë të rëndësishëm në përmbajtjen e oksigjenit të tretur në ujë. Temperatura ndikon në proçeset kimike që zhvillohen në ujë, pasi shpejtësia e reaksioneve kimike rritet me rritjen e temperaturës. Temperatura ushtron një ndikim shumë të madh në aktivitetin biologjik si dhe proçeset e rritjes së organizmave. Sa më e lartë të jetë temperatura aq më i madh është aktiviteti biologjik. Temperatura, ndikon edhe në seleksionimin natyror të organizmave që jetojnë në liqen. Temperatura mesatare më e lartë në pjesën shqiptare është regjistruar në Gusht (21, 4ºC- 27, 5ºC) dhe më e ulëta në Janar (, 5ºC-6,5ºC), (Beka, 1994). Ndryshimet vertikale të temperaturës shkojnë nga 17.2 C poshtë në 25 C në sipërfaqe. Temperatura varion nga 24 C në 29.5 C në Korrik. Gjatë periudhës së dimrit temperaturat nuk ulen nën 5 C dhe temperaturat në stinën e verës nuk i kalojnë 3 C (Nedeljkovic, 1959). Turbullsia ose turbiditeti është një parametër që karakterizon nga ana sasiore nivelin e algave, mikroorganizmave dhe të grimcave të ngurta që shpërndajnë dhe absorbojnë dritën. Turbullsia e ujit të liqenit varion nga NTU ose 5-45 mg SiO2/l. Mesatarja është rreth 1.7 NTU (TDA, 26). Alkaliniteti, është mg/l-caco3. Sasia e CO2 është e lartë në muajin gusht. (Bekteshi, 1997). Në pikat më veriore të Liqenit vlerat janë më të larta. Alkaliniteti në pjesën malazeze varion nga mval/l (Petrovic, 1981). Fosfori është elementi thelbësor për jetën e organizmave ujore. Fosfori është më i rëndësishmi sepse paraqet shenjat e para të eutrofizimit të ujërave. Burime të fosforit për liqenin janë veprimtaria njerëzore (ujërat komunale). Në ujërat e liqenit të Shkodrës takohen përqendrime relativisht të larta të fosforit total (,3-,42 mg/l), (Bekteshi, 1997). Fosfori total luhatet në.4-.4 mg/l, por në derdhje të afluentëve dhe në litoral mund të shkojë në shifra 1-15 herë më të mëdha në pjesën malazeze (Petrovic, 1981). Azoti në formën e nitriteve dhe amoniumit (mbi,1 mg/l) ka efekt toksik mbi biotën e liqenit. Burime të azotit janë ujërat komunale, ujërat sipërfaqësore si dhe dekompozimet e materialeve të shumta organike me natyrë bimore dhe shtazore. Vlerat e azotit më të larta 5

16 janë në bregun lindor. Vlerat e nitriteve shkojnë deri në.3 mg/l, por në litoral shkojnë edhe shumë më tepër. Vlerat e amoniumit janë dukshëm më të larta në litoral se në pelagial, ku mund të shkojë në rreth.3 mg/l. Përqendrimi i nitrateve luhatet në pelagial mg/l, por në disa pika të liqenit shkon deri në 9 mg/l (Beka, 1994; Bekteshi, 1997; Dhora, 212). Oksigjeni i tretur, vlerat e oksigjenit të tretur në ujërat e liqenit variojnë nga 7.4 në 9.3 mg/l. Përqendrimi i oksigjenit të tretur varet drejtpërdrejtë nga temperatura dhe ndryshimi i përqendrimit të oksigjenit të tretur. Me rritjen e temperaturës ulet sasia e oksigjenit të tretur në ujëra dhe oksigjeni i tretur vlerën më të ulët e ka në verë. Përmbajtja e oksigjenit gjatë vitit varion nga 7-12 mg/l dhe 5-12 mg/l në ujërat e fundit (Bekteshi, 22). Vlerat e oksigjenit të tretur varen nga kushtet atmosferike, fotosinteza e bimëve ujore si dhe proçeset metabolike që zhvillohen në liqen (Bekteshi, 2). Në kushtet e reshjeve të ulta dhe nivelit minimal të ujit, rritja e temperaturave në verë sjell rritje të avullimit të ujit të liqenit. Duke iu referuar (Ndini, 211), rritja e temperaturave që mendohet se do të vazhdojë edhe për dekada të tjera, është rreziku më i madh për reduktimin e oksigjenit në liqen dhe për pasojë rrezikun e degradimit të habitateve ujore (Dhora, 212). Oksigjeni biologjik i kërkuar është masa e oksigjenit e përdorur nga mikroorganizmat për të dekompozuar mbetjet organike. Mikroorganizmat që jetojnë në ujëra të pasura me oksigjen përdorin oksigjenin e tretur për të konvertuar mbetjet organike në energji për rritje dhe riprodhim (SMEWW, 1998). Përmbajtja e NBO5 në lumin Drin është në vlera nga mg/l O2 dhe në stacionin e Bunës nga mg/l O2. Vlera më e lartë e këtij parametri në stacionin e Bunës i përket ndikimit ndotës urban dhe rritjes së sasisë së ujërave shpërlarës të zonës përreth tij (MMPAU, 29). Tabela I-3: Vlerat mesatare të parametrave fiziko-kimikë të përcaktuara (Bekteshi, A., 22) Parametri Njësia Buna Drini Liqeni i Shkodrës 8,2 8,2 8,1 ph mg/l 9,5 11,2 1,5 DO 79, DO% COD Përcjellshmëria Alkaliniteti Fortësia Ca KMnO4 PO4 NO2 NO3 NH4 mg O2/l µs/cm equ/l mg CaCO3/l Mg/l mg O2/l mg/l mg/l mg/l mg/lµ 16, ,85 135,7 41,2 7,5,44,2,83, ,65 152,6 43,2 5,6,5,1, , ,54,17,2,1,26

17 1.4 Biodiversiteti i Liqenit të Shkodrës Liqeni i Shkodrës dhe pellgu i tij ujëmbledhës përfaqëson një kompleksitet habitatesh, të përshtatshme për praninë e një larmie organizmash të gjallë. Ky diversitet i lartë biologjik i dedikohet veprimit të faktorëve favorizues kryesisht të karakterit ekologo-gjeografik. Këtu përfshihen disa tipe, nëntipe dhe shumë njësi klasifikimi më të vogla, si: lakustrine, palustrine, riverine, limnetike, litorale, emergjente, submergjente, notuese, pyll, shkurre, kaçube, bar etj. Për liqenin e Shkodrës njihen 85 specie bimore dhe 6 specie shtazore. Në pellgun e liqenit të Shkodres njihen 19 specie bimore dhe 35-4 specie shtazore. Ky diversitet habitatesh u jep strehë një numri të madh bimësh dhe kafshësh. Tabela më poshtë tregon numrin e specieve për grupet kryesore të habitateve të liqenit të Shkodrës (Dhora, 25; Dhora & Rakaj, 21). Tabela I-4: Numri i specieve në pellgun ujëmbledhës të Liqenit të Shkodrës (Dhora, 25; Dhora & Rakaj, 21) Speciet Bimë enëzore të pellgut të liqenit Molusqe të ujërave të ëmbla Insekte Peshq Amfibë Reptilë Shpendë Gjitarë Gjithsej Në ujëra Popullatat e mikroorganizmave në liqenin e Shkodrës Mikroorganizmat janë pjesëtarët më të rëndësishëm të ekosistemeve ujore, që luajnë rol të rëndësishëm në proçeset e oksido-reduktimit. Studimet mikrobiologjike dhe limnologjike të liqenit të Shkodrës të realizuara më parë kanë vlerësuar sasinë e bakterieve saprofitike (Ristic, 1964). Proçeset biokimike transformuese realizohen më mirë se në hallkat e tjera të zinxhirit ushqimor, prej aktivitetit enzimatik të mikrobeve. Komuniteti bakterial në sipërfaqe të sedimenteve është shumë herë më i lartë se ai në shtresat e sipërme të ujit (Ristanovic, 1981). Algat mikroskopike mund të përdoren për vlerësimin e gjendjes ushqyese dhe cilësisë së ujërave (Fott, 1971; Kelly & Whitton, 1995; John, 22). Gjithashtu, cianobakteriet mund të prodhojnë substanca të rrezikshme pë zooplanktonin, molusqet, peshqit dhe organizmat e tjerë ujorë, si alkaloidet neurotoksike (Anabaena, Aphanizomenon etj.) ose peptidet hepatotoksike (Microcystis, Nodularia etj). Zhvillimi i cianobakterieve fillon me periudhën e ngrohtë, kushte limnologjike të qëndrueshme dhe me rritjen e sasisë së lëndëve organike në verë. Sipas (Rakaj, 21), pranë fshatrave të banuara (Zogaj, Kamicë) janë gjetur këto specie cianobakteriesh siç janë: M. aeruginosa, M. wesenbergii, Plantolyngbbya limnetica, P. circumcreta, Nostoc coeruleum, Anabaena flos-aquae, Oscillatoria limosa etj. 7

18 1.5.1 Diatometë e liqenit të Shkodrës Në tërësi, Liqeni i Shkodrës dominohet nga specie oligo-mezotrofe dhe mezotrofe, si Asterionella formosa, Cyclotella ocellata, Fragillaria capucina, etj., por që shpesh shoqërohen edhe me specie me valencë eutrofe, si Fragillaria construens, F. ulna, Gymphonema acuminata, Navicula capitatoradiata, N. cryptotenella, Nitzschia recta etj. Prania e këtyre specieve eutrofe dhe veçanërisht abundanca e tyre e lartë gjatë verës në pjesën jugore të bregut përendimor (Shirokë) dhe fillimin e lumit Buna (Ura), dëshmojnë për një rritje të ushqyesve mbi vlerat normale. Kjo është pasojë e ndikimit të njeriut, si ndotja prej qytetit të Shkodrës dhe zonave të tjera të banuara përreth (Shirokë, Zogaj) dhe aktiviteteve të tjera të kryera përgjatë bazenit të tij. Kjo shtron si domosdoshmëri monitorimin e mëtejshëm të ujërave të liqenit me qëllim mbrojtjen dhe zhvillimin e vlerave natyrore të tij (Rakaj, 23). Figura I-3: Pamje nga liqeni i Shkodrës (Foto: Bushati,N.,211) Bakteriet amonifikuese, azotofiksuese, sulfurore dhe të hekurit Bakteriet amonifikuese të identifikuara, të cilat janë specie mbizotëruese në liqen janë: Pseudomonas fluorescens dhe Spirillium volants. Kushtet për bakteriet amonifikuese janë të qëndrueshme kudo në liqen, prej sipërfaqes deri në fund. Numri i bakterieve amonifikuese, aerobe dhe anaerobe fakultative në ujërat e hapura luhatet në një diapazon të gjërë, që shkon nga CFU/1 ml, por në raste të veçanta edhe më shumë, deri në 28 CFU/1 ml. Bakteriet azotofiksuese aerobe janë: Azotobacter agilis dhe Azotobacter chroococum. Bakteriet sulfurore janë: Beggiatoa alba, Beggiatoa leptomitiformis. Bakteriet e hekurit janë: Siderocapsa major është gjetur në ujërat sipërfaqësore (Ristanovic, 1981). 8

19 1.6 Ndikimi i veprimtarisë njerëzore në ekosistemin e Liqenit të Shkodrës Në trofinë e ujit të liqenit një ndikim mjaft të madh kanë shkarkimet e ujërave të zeza që përmbajnë lëndë organike për dekompozim, por edhe detergjentë me fosfor, si dhe plehërat kimike bujqësore, që drenojnë nga pellgu për në liqen. Ujërat e zeza janë një burim i madh ndotjesh, veçanërisht me lëndë organike në dekompozim, të cilat çojnë në rritjen e shkallës së saprobisë së ujërave dhe veçanërisht atyre të brigjeve (Dhora, 212). Ujërat e zeza nga qytetet janë burimi kryesor për ndotjen e ujërave nëntokësorë dhe sipërfaqësorë në bazenin e liqenit të Shkodrës. Në liqen shkarkohen edhe ujërat e zeza të Koplikut, Bajzës, Tuzit në Malin e Zi dhe shumë vende të banuar përreth liqenit (Dhora, 212). Analizat mikrobiologjike të viteve të fundit kanë treguar se shkalla e saprobisë së ujërave të liqenit është e lartë (Bushati et al., 21). Figura I-4: Burimet kryesore ndotëse të Liqenit (sipas; Anonymous, 26) Podgorica ka një impiant trajtimi të ujërave të zeza, por ajo ka një kapacitet për të trajtuar vetëm rreth 5% të tyre. Ujërat e zeza nga Cetinje dhe Nikshiq janë shkarkuar në ujëra të hapura pa asnjë trajtim. Mbeturinat që gjenerojnë për person në ditë është afërsisht.7.8 kg/person në ditë. Në Shqipëri, vetëm 5-7% e mbetjeve urbane depozitohet në vende të veçanta për mbetje dhe trajtimi i ujërave të zeza mungon (WB, 26), (Fig I-4). Bashkia Shkodër në bashkëpunim me qeverinë gjermane përmes KFV-së, atë austriake përmes agjencisë ADA dhe qeverisë zvicerane përmes SECO kanë nisur në vitin 211 punimet për ndërtimin e impiantit të përpunimit të ujërave të përdorura, të bardha e të zeza të zonës Shirokë, Zogaj, në minimizimin e impakteve negative mjedisore në liqenin 9

20 e Shkodrës. Impianti i Shirokës është i pari që do të bëjë trajtimin e ujit për 2 banorët e zonës. Impakti i tij do të jetë edhe më i madh për vetë mbrojtjen që do ti sigurojë Liqenit të Shkodrës (MPPT, 211). 1.7 Rëndësia dhe statusi i mbrojtjes Liqeni i Shkodrës është më i madhi në gadishullin e Ballkanit për sa i përket sipërfaqes ujore. Pjesa Malazeze e liqenit dhe zona përreth saj janë shpallur si park kombëtar në vitin Ky park është një nga rezervatet më të mëdha të zogjve në Europë, duke pasur 27 specie të zogjve ndërmjet të cilëve janë disa nga pelikanët e fundit në Europë. Në 1996, është përfshirë në listën Ramsar të ligatinave me rëndësi ndërkombëtare nga Konventa Ramsar për ligatinat. Qeveria Shqiptare e ka shpallur pjesën shqiptare të liqenit të Shkodrës Rezervë Natyrore e Menaxhuar, nëpërmjet vendimit të Këshillit të Ministrave, No. 684 datë Kompleksi ujor i pjesës Shqiptare të liqenit të Shkodrës dhe lumit Buna është aprovuar gjithashtu si zonë Ramsar në 25 (duke u përfshirë në listën ndërkombëtare të ligatinave të rëndësishme, veçanërisht si habitat i shpendëve ujorë), (SAP për Liqenin e Shkodrës - Shqipëri & Mali i Zi, 27). Figura I-5: Foto nga liqeni i Shkodrës (Foto: Bushati,N., 212) Mbrojtja dhe zhvillimi i liqenit të Shkodrës ka qenë fokus i një dialogu të vazhdueshëm dhe afatgjatë midis dy shteteve kufitare që e ndajnë atë. Për vlerat e mëdha kulturore, natyrore, biologjike, dhe peisazhin, pjesa malazeze e liqenit të Shkodrës është shpallur Park Kombëtar që në 1983 (Kategoria II sipas IUCN). Në vitin 1995 Parku Kombëtar i liqenit të Shkodrës u regjistrua në listën Ramsar (si zonë e lagët me rëndësi ndërkombëtare). Pjesa shqiptare e liqenit nuk kishte status të mbrojtur, deri në vitin 25, kur u shpall nga qeveria shqiptare Rezervat Natyror i Menaxhuar (kategoria IV sipas IUCN), sipas vendimit No. 684, datë Në shkurt 26, zona u shpall zonë Ramsar. 1

21 Liqeni i Shkodrës përfaqëson një ekosistem të rëndësishëm jo vetëm për Shqipërinë, por edhe në aspektin rajonal. Liqeni i Shkodrës ofron vlera të mëdha ekologjike, historike, kulturore, rurale dhe shumë zona unike për tu parë dhe vizituar. Ai është një rezervat i biodiversitetit dhe një rrugë migrimi për shumë specie të rajonit. Kjo zonë përfaqëson gjithashtu vlera në aspektin hidrologjik dhe ekologjik, po të konsiderojmë lidhjen e liqenit me një rrjet më të madh hidrografik në Ballkan, si Lumi Drin (Liqenet e Ohrit dhe të Prespës) dhe me Detin Adriatik përmes Lumit Buna, (Anonymous, 27). 1.8 Lumi Buna dhe karakteristikat e tij Lumi Buna ka gjatësi prej 44 km. Rreth 1,5 km prej daljes nga liqeni i Shkodrës, lumi Buna bashkohet me lumin Drin (Fig I-6). Lumi Buna ka prurje mesatare vjetore prej 32 m3/sek dhe së bashku me lumin Drin bëjnë 68 m3/sek, e cila e bën lumin Buna si i dyti në Pellgun e Adriatikut, pas lumit Po, si dhe të pestin në krejt Pellgun e Mesdheut, pas lumenjve Danubi, Nili, Rhine dhe Po (Qiriazi, 1986). Figura I-6: Bashkimi i lumenjve Drini dhe Buna (google earth) Prurja maksimale është 75 m3/sek. Në rregjimin e Bunës ndikojnë një sërë faktorësh që më kryesorët janë: Bllokimi i grykës së Bunës nga valët e mëdha që formohen nën veprimin e erërave të fuqishme të perëndimit dhe veriperëndimit dhe nga baticat, Ngushtimet dhe cektësia e lumit, Efektet rregullatore të liqenit të Shkodrës. Gjatë shkarkimeve të mëdha lumi Drin bllokon rrjedhjen e lumit Buna, dhe për pasojë niveli i ujit në liqenin e Shkodrës rritet dhe shkakton përmbytje në pjesën hyrëse të qytetit të Shkodrës (Kolaneci, 21). Një rol të rëndësishëm kanë edhe liqenet artificiale mbi lumin Drin. Lumi Buna për shkak të prurjeve të mëdha që ka, jep një ndikim të fuqishëm në Detin Adriatik. (Marini et al., 24) kanë shpjeguar se uji i ëmbël i lumit Buna ndjehet diagonal në det me kënd rreth 45 drejt jugut, deri në brigjet e Italisë. 11

22 Në afërsi të brigjeve, përgjatë rrjedhjes së lumit Buna jeton një popullsi rreth 15 banorë në 2 fshatra, aktiviteti kryesor i të cilëve është bujqësia. Kjo popullsi ndikon në ndotjen e Bunës. Vlerat e ph variojnë nga Këto vlera janë të ngjashme me vlerat e liqeni të Shkodrës. Ky ph është alkalin i lehtë dhe varet nga prania e karbonateve dhe bikarbonateve që influencojnë këto ujëra. Përcjellshmëria elektrike e ujërave të lumit Buna varion nga µS/cm. Këto vlera tregojnë për një shkallë mineralizimi të ulët (Beka, 212). Figura I-7: Lumi Buna (Foto: Bushati, N., 212) Vlerat e NH4 variojnë nga mg/in-nh4. Bazuar në përmbajtjen e NH4, cilësia e lumit Buna është cilësi mesatare. Bazuar në klasifikimin NIVA (Bratli, 2) lumi Buna konsiderohet si cilësi e mirë (Klasa II), (Beka, 212). Përmbajtja e NBO5 në stacionin e Bunës është në vlera në nga mg/l O2. Vlera më e lartë e këtij parametri në stacionin e Bunës i përket ndikimit ndotës urban dhe rritjes së sasisë së ujërave shpërlarës të zonës përreth tij. Në Lumin Buna, luhatjet e vlerave të fosforit tregojnë se përzierja e ujërave me Liqenin e Shkodrës ka sjellë një mundësi vetëpastrimi të ujërave të lumit, por ndikimi i shkarkimeve urbane në të është i ndjeshëm. Vlerat e nitrateve për lumin Buna luhaten në vlerat nga mg/l N-NO3, (MMPAU, 29). Burimi kryesor i ndotjes së ujërave sipërfaqësore në pellgun ujor të lumit Buna janë shkarkimet urbane, që përmbajnë lëndë organike, komponime të tretshme të fosforit dhe azotit, të cilat favorizojnë proçesin e eutrofikimit, baktere, cistet e protozoarëve, enteroviruset patogjene, metale të rënda si dhe lëndë që prishin pamjen e ujërave dhe u japin atyre erë të keqe. Në zonat me dendësi të ulët të popullsisë problemet e ndotjes së ujërave sipërfaqësorë nuk vërehen për shkak të aftësisë vetëpastruese të ujërave. Me rritjen e urbanizimit aftësia vetëpastruese e ujërave nuk arrin të përballojë shkarkimet e ujërave urbane të patrajtuara, si pasojë vërehen ndikime të dëmshme në biotën ujore (Kapisyzi, 212). Sipas Rakaj, 212, Lumi Buna bazuar në valencat trofike dhe indeksin 12

23 e saprobisë së 67 specieve të fitoplanktonit mund të klasifikohet si oligo-mezotrofik (oligo-β-mezosaprobe) ose ndërmjet klasës së I dhe të II për cilësi të ujërave. 1.9 Lumi Drin dhe karakteristikat e tij Lumi Drin është lumi më i madh i Shqipërisë dhe i gjithë bregut lindor të detrave Adriatik dhe Jon. Lumi ka gjatësi prej 285 km, ka karakter malor, ku pjerrësia mesatare është 2.4%. Drini i Zi buron nga Liqeni i Ohrit, me lartësi prej 694 metra mbi nivelin e detit, (Pano, 28). Drini i Bardhë buron në Bjeshkët e Namuna të Kosovës. Drini ka edhe shumë degë të tjera, si: Valbona që derdhet në Koman, Lumin e Shalës, që derdhet në Liqenin e Vaut të Dejës etj. Ushqimi me ujë i këtij lumi realizohet në rrugë sipërfaqësore (furnizim me reshje shiu dhe bore), dhe përbën rreth 69% të krejt ujit. Temperatura e ujit të lumit Drin në Janar është mesatarisht 5,3 C, ndërsa në Gusht mesatarisht 2,8 C (Dhora, 25). Figura I-8: Lumi Drin (Ura e Bahçallekut); (Foto: Bushati, N.,212) Përmbajtja e oksigjenit të tretur në ujërat e lumit Drin rezulton në vlerat nga mg/l O2, pasi kemi ndikimin e shkarkimeve urbane të qytetit si dhe të përzierjes së ujërave të lumit Drin me Bunën. Përmbajtja e NBO5 në lumin Drin është në vlera nga mg/l O2. Përmbajtja e fosforit total në lumin Drin ka luhatje të vogla e të qëndrueshme nga mg/l P. Në lumin Drin ecuria e përmbajtjes së nitrateve ka vlerat më të larta, pasi ujërat e kësaj pjesë janë nën ndikimin e shkarkimeve urbane të qytetit të Shkodrës. Vlerat luhaten për lumin Drin nga mg/l N-NO3, (MMPAU, 29). Në stacionin e Bahçallekut ecuria e përmbajtjes së nitrateve ka vlerat më të larta, pasi ujërat e kësaj pjesë të lumit Drin janë nën ndikimin e shkarkimeve urbane të qytetit të Shkodrës. Stacioni i Drinit vlerën e këtij treguesi e ka nga mg/l N-NO3 të cilët klasifikohen si ujëra të cilësisë mesatare (MMPAU, 29). 13

24 2. NJOHURI TË PËRGJITHSHME MBI MIKROORGANIZMAT 2.1 Cilësia mikrobiologjike e ujërave Mikroorganizmat janë përgjegjëse për proçeset më të mëdha në qarkullimin e elementeve në tokë dhe në mjediset ujore. Mikroorganizmat që janë në gjendje për të shkaktuar sëmundje në njerëz dhe kafshë përhapen në ujërat e liqeneve duke hyrë nëpërmjet ujërave të zeza të patrajtuara, gjatë reshjeve etj. Sot, është e pamundur të monitorohet përhapja e çdo mikroorganizmi patogjen që mund të jetë i pranishëm në ujërat e liqeneve dhe lumenjve (Figura II-1). Shqetësimi kryesor janë mikroorganizmat patogjene që transmetohen nëpërmjet feçeve dhe janë në gjendje të shkaktojnë epidemi nëpërmjet ujërave të kontaminuar (UNECE, 23). Prania e infeksioneve të ndryshme të shkaktuara nga mikrobet patogjene në ujë është mjaft e rrezikshme dhe kërcënon jetën e njerëzve. p.sh, bakteriet, parazitët dhe enteroviruset që jetojnë në traktin gastro-intestinal të njerëzve dhe tek kafshët me gjak të ngrohtë siç është; E. coli, Salmonela, Shigella, Vibrionet, Hepatiti A dhe D, Giardia intestinales mund të ndosin ose kontaminojnë ujin n.q.s feçet futen në ujë. Një numër i madh mikroorganizmash jetojnë në ujëra të freskëta. Historikisht, uji ka luajtur një rol me rëndësi në trasmetimin e sëmundjeve tek njerëzit. Zonat pranë brigjeve ofrojnë kushte të favorshme për rritjen e bakterieve dhe algave të ndryshme (Cabral, 21). Figurë II-1: Shkaktarët e ndotjes së ujit Raste me infeksione të shkaktuara nga kontakti ose konsumimi i ujit të kontaminuar me bakterie patogjene si E.coli janë raportuar nga vende të ndryshme të botës, shpeshherë duke shkaktuar edhe epidemi duke çuar deri në vdekje (Angulo et al., 1997). Monitorimi për praninë e bakterieve patogjene është çështje thelbësore e vlerësimit të cilësisë së ujit, ku përdorimi direkt ose indirekt çon në probleme serioze të shëndetit të njeriut (Chapman, 1992). Sipas OBSH (24), rreth 8% e të gjitha sëmundjeve dhe mbi 1/3 e vdekjeve në vendet në zhvillim shkaktohen nga pirja e ujit të kontaminuar. 14

25 2.2 Koliformët totale Koliformët totale janë bakterie Gram-negative, oksidazë negative, bacile jo sporformuese, që fermentojnë laktozën duke prodhuar gaz në temperaturën C, mbas 48 orësh, në terren me kripëra biliare. Kur testi i koliformëve realizohet me ujëra mjedisore, katër specie të veçanta të Familjes Enterobacteriaceae japin rezultate pozitive si: Escherichia, Klebsiella, Enterobacter dhe Citrobacter prandaj janë koliforme sipas këtij përkufizimi. Koliformët totalë sipas Cabral, 21 nuk janë masë e ndotjes fekale dhe për këtë arsye nuk kanë lidhje me ndryshimin e cilësisë së ujit (Figura II-2). Përcaktimi i aktivitetit të enzimës β-d-galaktozidazë (në 37 C) është zakonisht një tregues i mirë për të konfirmuar koliformët total në ujërat mjedisorë, përderisa pjesa me e madhe e bakterieve shfaq këtë aktivitetet enzimatik. Pjesa më e madhe e gjinive Escherichia, Citrobacter, Enterobacter, Klebsiella dhe Raoultella kanë galaktozidazë (Todar, 27), (Figura II-3). Shumë lloje të shtameve Proteus, Salmonella dhe Edwardsiella nuk kanë β-galaktozidazë, e cila ndan laktozën në glukozë dhe galaktozë, dhe mund të zbulohet duke përdorur ngjyrat ose shënuesit fluoreshentë që ndryshojnë ngjyrën mbas veprimit të enzimës, siç është XGAL (5-bromo-4-kloro-3-indol-βgalaktopiranozidë) dhe ONPG (O-nitrofenil-β-D-galaktopiranozide), (Kämpfer, et al.,1991; Kilian, et al., 1976; Muytjens, et al., 1984; Tryland, et al., 1998). Figura II-2: Mjedisi i bakterieve koliforme 15

26 2.3 Koliformët fekale Koliformët fekale janë përcaktuar tradicionalisht si koliforme që fermentojnë laktozën në temperaturën 44.5 C në terren me kripëra biliare mbas 48 orësh. Përcaktimi i aktivitetit β-d-glukuronidazë (në 44.5 C) është në përgjithësi, një shënues i mirë për koliformët fekale në mjediset ujore të ndotura dhe shumë specifik për Escherichia coli. Në bakteriet Gram negative, ky aktivitet enzimatik mund të gjendet në disa shtame të E.coli dhe në disa shtame të Salmonelës dhe Shigelës (Fig. II-3). Shtamet Aeromonas, Citrobacter, Enterobacter, por jo Escherichia coli, Hafnia, Klebsiella, Proteus, Serratia, Vibrio, Yersinia, dhe më shumë shtame të Salmonelave nuk shfaqin aktivitet β-glukuronidazë (Tryland, 1998), (Fig. II-4). Aktiviteti i β-d-glukuronidazës mund të përcaktohet duke përdorur ngjyrues ose shënues fluoroshent që ndryshojnë ngjyrën mbas veprimit të enzimës siç është XGLUC (5-bromo4-kloro-3-indoksil-β-D-glukuronide), IBDG (indoksil-β-glukuronid), and MUGLU (4metilumbeliferil-β-D-glukuronide), (Cabral, 21). Përveç E.coli llojet e disa gjinive: Klebsiella, Enterobacter, Citrobacter, Hafnia, Pantoea, Raoultella, Serratia bëjnë pjesë në grupin e koliformëve totale shumë prej tyre janë termotolerante (Leclerc et al., 21). Megjithatë, anëtarët e këtyre gjinive janë gjithashtu të pranishme në mjedis (Beauchamp et al., 26) dhe prezenca e tyre në ujë nuk është e lidhur domosdoshmërisht me ndotjen fekale (Alonso et al., 1999). Shanset për të përcaktuar Escherichia coli janë më të mira sesa për të përcaktuar bakteret dhe viruset që shkaktojnë sëmundje. Escherichia coli ka avantazhet për të mos u rritur dhe riprodhuar në ujë (përveçse në ujërat e ngrohta) mbi 1 C (Todar, 27). Escherichia coli është tregues i ndotjes fekale në ujërat e ëmbla dhe prania e tij është tregues direkt i ndotjes fekale prej kafshëve me gjak të ngrohtë. Edhe pse zakonisht të padëmshme, E. coli mund të shkaktojë sëmundje të tilla si: meningjit, septicemi, infeksione të traktit urinar dhe infeksione të zorrëve. 16

27 analizave mikrobiologjike dhe fiziko-kimike (pjesa shqiptare) Figura II-3: Familja Enterobacteriaceae sipas irsc.edu 17

28 2.4 Bakteriet patogjene oportuniste Sipas figurës II-3, një pjesë e koliformëve totale që bëjnë pjesë në familjen Enterobacteriaceae janë bakterie patogjene oportuniste, të cilat janë mikroorganizma që mund të shkaktojnë sëmundje vetëm në kushte të caktuara. Ato janë në gjendje të shkaktojnë infeksione tek personat me forca imunitare të ulëta, tek fëmijët e vegjël, të moshuarit, tek të sëmurët kronik etj. Këto specie bakterore patogjene oportuniste të pranishme në ujërat sipëfaqësore dhe ujërat nëntokësore mund të identifikohen nëpërmjet testeve biokimike API 2E dhe Enteropluri. Speciet patogjene oportuniste që shkaktojnë infeksione në momente të caktuara janë speciet e disa gjinive si p.sh: Enterobacter, Pantoea, Serratia, Proteus, Citrobacter etj. Këto specie bakterore kanë kërkesa të ndryshme për tu shumuar dhe shkaktuar infeksione në njerëz (Kämpfer, et al.,1991; Kilian, et al., 1976; Muytjens, et al., 1984; Tryland, et al., 1998). Enterobacter cloacae është bakterie patogjene nozokomiale, e cila mund të merret nëpërmjet lëkurës, traktit gastrointestinal, traktit urinar etj. Megjithatë disa specie të Enterobakterieve, sikurse është Enterobacter sakazaki, janë patogjene oportuniste për njerëzit. Enterobacter gergoviae, është bakterie patogjene oportuniste dhe mund të izolohet nga trakti respirator, trakti urinar dhe gjaku, por mund të izolohet edhe nga mjedisi siç janë ujërat e zeza, toka dhe ushqimet. Raportohet të jetë izoluar edhe nga produktet kozmetike dhe në përgjithësi është rezistente ndaj parabenëve (substancave konservuese) që përdoren në kozmetike për ruatjen e kremrave dhe shampove nga prishja (Grimont, 23). Pantoea spp. është bakterie gram negative që i përket familjes Enterobakteriaceae. Ky bakter është i njohur si patogjen oportunist tek njerëzit me imunitet të ulët duke shkaktuar infeksion tek plagët, gjaku dhe infeksionet e traktit urinar dhe izolohet zakonisht nga feçet e njerëzve dhe kafshëve (Winn, 26). Pantoea agglomerans është bakterie oportuniste patogjen tek njerëzit me imunitet të ulët, shkakton infeksione të plagëve, të gjakut, urinës etj. Është shumë e vështirë për të diferencuar Pantoea spp, nga pjesëtarët e tjerë të kësaj familjeje, siç janë speciet, Enterobacter, Klebsiella, dhe Serratia (Cruz1. 27). Citrobacter spp. janë pjesë e familjes Enterobacteriaceae, janë bacile, anaerobe fakultative. Citrobacter spp mund të gjenden në tokë, ujë, ujëra të zeza, ushqime dhe traktet intestinale të njerëzve dhe kafshëve (Wang, 2). p.sh Citrobacter freundii është bakterie patogjene oportuniste përgjegjëse për një numër të lartë infeksionesh. Njihet si shkaktar i një numri të madh infeksionesh nozokomiale të traktit respirator, traktit urinar, gjakut etj. Ky mikrob megjithëse infektiv për njerëzit luan një rol pozitiv në mjedis. C. freundii është përgjegjës për reduktimin e nitrateve në nitrite (Puchenkova, 1996). Ky konvertim është një fazë e rëndësishme dhe vendimtare në ciklin e azotit. Bakteret gjithashtu ndihmojnë në riciklimin e azotit. Citrobacter freundii luan rol të rëndësishëm në biodegradimin e acidit tanik që përdoret për regjen e lëkurave (Whalen, 27). 18

29 Xanthomonas maltophilia është bakterie aerobe, Gram negative, jofermentuese, patogjene oportuniste. Individët që janë në rrezik më të lartë të marrjes së infeksionit janë të sëmurët me fibrozë cistike, personat me imunitet të ulët, transplant të organeve, kimioterapi etj. Uji i ndotur ose pajisjet mjekësore në mjediset spitalore janë shkaqet kryesore të infeksionit. Individët me sistem imun të paprekur mund të infektohen gjithashtu në qoftë se X. maltophilia hyn në trup nëpërmjet plagëve të kontaminuara etj (Waters, 27). Klebsiellae pneumoniae është patogjene oportuniste për njerëzit dhe kafshët dhe është e pranishme zakonisht në traktin gastro-intestinal, gjendet e pranishme në ujërat e zeza, në ujëra të ndotura dhe në tokë. Kafshët shtëpiake siç janë gjedhët dhe kuajt janë bujtësit kryesorë për Klebsiella spp. Higjiena jo e mirë mund të ndikojë në kontaminimin e burimeve ujore me Klebsiella spp (Podschun et al., 21). Raoultella ornithinolytica është e njohur si ornitinë pozitive dhe mund të haset shpeshherë edhe me emrin Klebsiellae oxytoca. R. ornithinolytica është shkaktare e helmimeve nga histaminat nëpërmjet peshqve (Stock, 21). Pseudomonas aeruginosa edhe pse klasifikohet si një mikroorganizëm aerob është konsideruar nga shumë studiues si mikroorganizëm anaerob fakultativ. P. aeruginosa, si edhe shumë Pseudomonas të tjerë, mund të degradojnë hidrokarburet aromatike si metilbenzenet, të cilat janë nënproduktet e naftës dhe përdoren zakonisht si hollues për smaltrat dhe ngjyrat, si dhe në prodhimin e drogave dhe kimikateve. Metilbenzenet janë konsideruar si ndotësit mjedisore që janë të pranishme në atmosferë, në ujërat nëntokësore dhe sipërfaqësore dhe tokë (Todar, 24). Pseudomonas aeruginosa mund të degradojë toluenin, formën më të thjeshtë të metilbenzenit. Pseudomonas aeruginosa degradon toluenin përmes oksidimit të grupit metil tek aldehidet, alkoolet, i cili konvertohet më pas në katekol. Prandaj, P. aeruginosa mund të përdoret në kontrollin e ndotjes. P. aeruginosa mund të katabolizojnë një gamë të gjerë të molekulave organike, duke përfshirë edhe komponimet organike të tilla si, benzoate. Për këto specifika që zotëron P. aeruginosa gjendet kudo në florën e lëkurës, në tokë, ujë, bimë, njerëz, kafshë, ujëra të zeza dhe spitale (Todar, 24). 2.5 Escherichia coli, indikator i ndotjes së ujërave Escherichia coli bën pjesë në familjen Enterobactericeae dhe rendin Eubacteriales. Këto bakterie janë fakultative anaerobe, gram negative të cilat mund të rriten në kushte aerobe dhe anaerobe (Chapelle, 21). Në mungesë të oksigjenit molekular, këto mikroorganizma përdorin fermentimin si mjet alternativ të mbijetesës (Berg, 2; Chapelle, 21). Bakteriet që i përkasin gjinisë Escherichia janë të lëvizshme në sajë flagjeleve peritrike dhe nuk formojnë spore për të mbijetuar në kushtet e pafavorshme të mjedisit (Todar, 22). Ato janë zakonisht të pakapsuluara dhe rriten mirë në terrene të zakonshme në t =1-45 C. Temperatura optimale është 37 C. Kolonitë tipike të Escherichia coli dallohen zakonisht lehtë nga pamja e tyre karakteristike në terrene të ndryshme, sepse ato fermentojnë laktozën. Në terrenin Endo kolonitë e Escherichia coli japin shkëlqim metalik. 19

30 Escherichia coli është bakter fakultativ anaerob që gjendet me shumicë në fekale; 1-2 milion qeliza bakterore/gram (ndërkaq kujtojmë se bakteriet strikte anaerobe, në fekale ndodhen në sasi 1 herë më të madhe). Shtamet e Escherichia coli prodhojnë acid dhe gaz nga fermentimi i shumë karbohidrateve (Fig II-4). Prova e indolit dhe e metilit të kuq janë pozitive, ndërsa ato të Voges Proskauerit dhe Simmon s Citratit janë negative. Escherichia coli shkakton infeksione të organeve të brendshme, cistit, pielit, meningit, peritonit, septicemi etj, (Andoni, 29). Shkarkimet e ujërave të zeza në ujëra të freskët dhe në ujërat detare janë burim i madh i mikroorganizmave fekalë, duke përfshirë patogjenët që shkaktojnë sëmundje. Gjatë reshjeve, shkrirjes së borës etj, E. coli mund të kalojë në përrenj, lumenj, liqene ose ujëra nëntokësorë. Prania e E. coli në ujë është tregues i fortë i ndotjes nga ujërat e zeza dhe nga organizmat me gjak të ngrohtë (Alam et al., 26). E.coli O157:H7 është një nga 1 llojet e bakterit E. coli, i cili prodhon një toksinë të fuqishme dhe mund të shkaktojë sëmundje të rënda. Infeksioni shpesh shkakton diarre me gjak dhe dhimbje barku (Todar, 27). E. coli O157: H7 është e lidhur me epidemitë që lidhen me ujin. Ajo është izoluar nga ujërat sipërfaqësore dhe nëntokësore (Hamner et al.,27) dhe kjo specie është e aftë të mbijetojë në ujë për ditë ose javë të tëra. Megjithatë, një pjesë e llojeve të E.coli janë të parrezikshme dhe jetojnë në zorrët e njerëzve të shëndetshëm dhe kafshëve. Uji është shumë i rëndësishëm për jetën, por shumica e njerëzve nuk kanë mundësinë për ta pastruar dhe për të pirë një ujë të pastër dhe shumica e tyre vdesin nga infeksionet bakteriale. Në terma të përgjithshme, rreziqet më të mëdha mikrobike janë të lidhura me pirjen e ujit të kontaminuar, i cili është ndotur me materialet fekale të njerëzve dhe kafshëve (Cabral, 21). 2.6 Streptokokët fekal dhe Enterokokët intestinal Streptokokët fekal i përkasin tradicionalisht treguesve të ndotjes fekale. Streptokokët fekal janë Gram-pozitive, katalazë negative, koke që nuk formojnë spore, të cilat rriten në 35 C në terren me kripëra bile, dhe sodium azide. Qelizat hidrolizojnë eskulinën (WHO, 28; Grabow, 1996; George, 22). Enterokokët intestinal (E. faecalis, E. faecium, E. avium dhe E. gallinarum) janë Streptokokë fekal që rriten në prani të 6.5% NaCl në temperaturën 45 C. Terrenet selektive përdorin këto karakteristika të veçanta për të ndarë enterokokët nga streptokokët e tjerë. E. faecalis dhe E. faecium janë të pranishme në feçet e njerëzve dhe të kafshëve (Klein & Kuhn. 23). Grupi i Enterokokëve intestinal është përdorur si tregues i ndotjes fekale. Në feçet e njerëzve, numri i Enterokokëve intestinal është në përgjithësi më i ulët se numri i E.coli. Enterokokët intestinal janë në gjendje të mbijetojnë më gjatë se E.coli, (WHO 28; Payment, 23). Në ujërat e zeza urbane, Streptokoku fekal është i pranishëm në përqendrimet 1-1 herë më shumë se koliformët fekal (Sinton, 1998). Shkalla e Enterokokëve intestinal nga Streptokokët fekal ndryshon ndërmjet specieve vertebrore. Njerëzit kanë një numër shumë të lartë me enterokokë, ndërsa kafshët përmbajnë numër të madh streptokokësh (Wilson, 25). Faktorët e tjerë që influencojnë në mbijetesë janë, përqendrimi i karbonit organik të tretur, intensiteti i rrezatimit diellor etj (Isobe, 24). 2

31 analizave mikrobiologjike dhe fiziko-kimike (pjesa shqiptare) Figura II-4: Karakteristikat e Enterobakterieve nëpërmjet testeve biokimike, burimi Schmid,

32 2.7 Direktivat e EU-së për klasifikimin e ujërave sipërfaqësore dhe ujërat e pijshëm bazuar në parametrat mikrobiologjikë të tyre Në bazë të Direktivës Kuadër të Ujit (WFD; Bashkimi Europian 2) shtetet anëtare të Bashkimit Europian janë të detyruar të vlerësojnë dhe raportojnë për statusin ekologjik të të gjitha tërësive ujore (duke përfshirë ujërat detare deri në,5 km² kilometra nga bregu) deri më 215 (WFD, 2). Direktiva e EU-së për cilësinë e ujërave sipërfaqësorë (76/16/EEC) synon të sigurojë që ujërat e brigjeve dhe atyre nëntokësore të përdorura zakonisht për larje nuk lejohet të përmbajnë ndotje bakteriale dhe kimike, të cilat mund të paraqesin një rrezik për shëndetin e njeriut. Direktiva është aprovuar në vitin 1976 dhe është një nga ligjet mjedisore më të vjetra të EU-së, e cila ka qënë një forcë drejtuese në përmirësimin e qëndrueshëm të cilësisë së ujërave sipërfaqësore përreth Europës, siç tregohet edhe nga Raportet Vjetore të Komisionit për ujërat sipërfaqësorë, i cili publikohet çdo pranverë. Tabela II-1: Direktiva e vjetër 76/16/EEC për ujërat sipërfaqësorë Parametër Streptokoku fekal (CFU/1ml) Escherichia coli (CFU/1ml) Cilësi e shkëlqyeshme (A) 5 Cilësi e mirë (B) E mjaftueshme (C) 5-1 > > 2 Marrëveshjet ndërmjet Këshillit të Europës dhe Parlamentit Europian në Tetor të vitit 26 kanë bërë të mundur rishikimin e Direktivës së Ujërave Sipërfaqësore në mënyrë që ajo të përshtatet me standartet e tanishme. Direktiva e re e EU-së për ujërat e larjes (26/7/EC) do të zbatohet me përparësi, për menaxhimin e cilësisë së ujërave sipërfaqësore për larje dhe do të shfuqizojë Direktivën (76/16/EEC). Termi Streptokok fekal do të zëvendësohet me termin Enterokokë intestinal. Tabela II-2: Direktiva e re 26/7/EC për ujërat sipërfaqësorë Parametër Cilësi e shkëlqyeshme (A) 2 Cilësi e mirë (B) 4 E mjaftueshme (C) 33 Enterokokë intestinal (cfu/1ml) Escherichia coli (cfu/1ml) Kërkesa kryesore në lidhje me cilësinë e ujërave për përdorim publik është se ato duhet të jenë të shëndetshëm për t u përdorur. Kërkesat e standardeve për cilësinë e ujërave të pijshëm janë shumë të rrepta. Direktiva e Këshillit Europian 98/83/EC e 3 Nëntorit 1998 mbi cilësinë e ujit të destinuar për konsum njerëzor, nuk lejon përmbajtjen të asnjë kolonie nga E.coli dhe Enterokokë në 1 ml ujë të pijshëm (Tabela II-3). 22

33 Tabela II-3: Direktiva e Këshillit Europian 98/83/EC e 3 Nëntorit 1998 mbi cilësinë e ujit të destinuar për konsum njerëzor. Parametri Escherichia coli Enterokokë Vlera e parametrit (nr/1 ml) /1 ml /1 ml Cilësia e ujërave për përdorim publik specifikohet nëpërmjet parametrave fizik, kimik dhe mikrobiologjik. Direktiva e re e EU-së për ujërat e larjes (26/7/EC) siguron në kohë informacion për publikun gjatë sezonit të larjes, me një detyrim për shtetet anëtare për të shpërndarë informacionin në mënyrë aktive dhe të menjëhershme për cilësinë e ujit për banjo. Direktiva 26/7/EC parashikon marrjen e mostrave nga data 15 Maj deri me 3 Shtator. Në veçanti, njoftimet për ndalimin ose këshillimin kundër larjes duhet të jenë të shpejta dhe lehtësisht të identifikueshme, Gjatë sezonit të larjes direktiva e EU rekomandon vendosjen e tabelave me simbolet përkatëse me qëllim informimin e publikut për vendet ku lejohet larja ose ndalohet ajo. Figura II-5. Simbolet për informim për klasifikimin e ujit për larje Figura II-6. Simbolet për informim për ndalim banje ose këshilla kundër larjes 23

34 PJESA EKSPERIMENTALE 1. MATERIALI DHE METODAT 1.1 Stacionet e kampionimit të marra në studim Punimi i këtij studimi u realizua brenda harkut kohor Mars 21-Nëntor 21, Mars 211-Nëntor 211, Qershor 212-Korrik 212 shoqëruar me kampionimin dhe analizimin e mostrave të ujërave sipërfaqësore të Liqenit të Shkodrës dhe lumenjve Drini dhe Buna në Qendrën e Diagnostikimit Mikrobiologjik Wolfdieter Sixl, Universiteti i Shkodrës. Stacionet e kampionimit u përzgjodhën në bazë të ndikimit të burimit të ndotjeve antropogjene, duke u pozicionuar në afërsi të zonave të banuara (Figura I-1). Mostrat e ujërave janë marrë në tetë pika të ndryshme të emërtuara stacione (Tabela I-1, Koordinatat gjeografike të stacioneve të kampionimit): Stacioni S1(Kamica), i pozicionuar në krahun lindor të pjesës së liqenit të Shkodrës. Stacioni S2 (Lumi Buna), grykëderdhja e lumit Buna. Stacioni S3 (Lumi Drin), i pozicionuar në hyrje të Shkodrës. Stacioni S4 (Mesi i Liqenit), ujëra të hapura. Stacioni S5 (Sterbeq), i pozicionuar në krahun lindor të liqenit dhe i distancuar nga fshatrat që e kufizojnë. Stacioni S6 (Shirokë), i pozicionuar në krahun perëndimor të liqenit të Shkodrës, zonë e banuar. Stacioni S7 (Zogaj), i pozicionuar në krahun perëndimor të liqenit të Shkodrës, zonë e banuar. Stacioni S8 (Zus), i pozicionuar në pikën e bashkimit të lumit Buna me lumin Drin. Tabela I-1: Koordinatat gjeografike të stacioneve të kampionimit Nr. Stacionet e kampionimit Koordinatat gjeografike 1. Kamica ( N, E) 2 Lumi Buna ( N, E) 3. Lumi Drin ( N, E) 4. Mesi i Liqenit ( N, E) 5. Sterbeq ( N, E) 6. Shiroka ( N, E) 7. Zogaj ( N, E) 8. Zus ( N E) 24

35 Figura I-1: Stacionet e kampionimit të mostrave 25

36 S1. Kamicë S2. Lumi Buna S3. Lumi Drin S4. Mesi i liqenit S5. Mesi i liqenit S6. Shirokë 26

37 S7. Zogaj S8. Zus Figura I-2: Stacionet e kampionimit të mostrave, (Pamje nga Google Earth) (S1, S2, S3, S4, S5, S6, S7, S8) 1.2 Kampionimi dhe transportimi i mostrave Marrja e mostrave të ujërave dhe ruajtja është realizuar në përputhje me Metodat Standarte të Ekzaminimit të Ujërave, (APHA, AWWA, WEF 1995; WPCF 1998). Periudha e marrjes së mostrave ishte një herë në muaj duke filluar nga muaji Mars 21Korrik 212. Mostrat e ujit për analiza bakteriologjike u morrën nëpërmjet shisheve sterile 25 ml, ku u shënua data dhe vendi i marrjes së mostrave. Mostrat e ujit u morrën në thellësinë 3-5 cm nga ujërat sipërfaqësore dhe me një distancë nga bregu deri në 3 metra (Figura I-3 a,b). a. b. Figura I-3.(a,b): Kampionimi i mostrave 27

38 Kampionimi i mostrave të ujërave është realizuar nëpërmjet marrësit teleskopik (TeleScoop), i cili lehtëson proçedurën e marrjes së mostrave. Matjet in situ janë realizuar nëpërmjet tipit të pajisjeve të sistemit AQUALYTIC për matjen e ph, temperaturës dhe përcjellshmërisë. Turbiditeti është matur duke përdorur Turb 43 IR/T. Figura I-4. AQUALYTIC (ph, temp, përcjellshmëri) Figura I-5. Turb 43 IR/T Mostrat u ruajtën dhe u transportuan në termobokse të pajisura me pllaka amoniaku dhe u dërguan në Qendrën e Diagnostikimit Mikrobiologjik Wolfdieter Sixl të Universitetit të Shkodrës Luigj Gurakuqi, ku iu nënshtruan metodës përkatëse. Kampionimi i mostrave të ujërave nga shpimet dhe puset është realizuar në stinën e verës. Ndërsa marrja e mostrave nga shpimet dhe puset është realizuar nga rubineti i çezmës, meqenëse këto puse janë të lidhura me pompa të cilat e çojnë ujin deri në shtëpi. Për të marrë mostrën e ujit të pijshëm nga rubineti, lihet hapur që të rrjedhë uji për 4-5 minuta dhe mbushet shishja duke e mbajtur në mënyrë të tillë që curili i ujit të bjerë në shishe pa spërkatje (Hysko, 27). 1.3 PËRCAKTIMI I PARAMETRAVE FIZIKO-KIMIKE TË MOSTRAVE Përcaktimi i ph Përcaktimi i ph është realizuar duke përdorur metodën potenciometrike. Përcaktimi i ph u bë në pikën e marrjes së mostrave duke përdorur sistemin AQUALYTIC, ph metër portabile. Tarimi i aparatit u bë duke përdorur tretësirat puferike me ph=4 dhe ph=7. Përcaktimi i ph u raportua për temperaturën referuese 25 C Përcaktimi i temperaturës Matja e temperaturës të ujërave të liqenit të Shkodrës dhe lumenjve Drini dhe Buna është realizuar duke përdorur sistemin AQUALYTIC portabile, i cili realizon matjet in situ duke përdorur sensorë elektronikë të përcaktimit të temperaturës dhe duke bërë përcaktimin bërë drejtpërsëdrejti në pikën e marrjes së mostrave. 28

39 1.3.3 Përcaktimi i përcjellshmërisë elektrike Matja e përcjellshmërisë elektrike të ujërave të liqenit është bërë duke përdorur metodën konduktometrike. Matja e përcjellshmërisë elektrike të mostrave u bë në pikën e marrjes së mostrave (in situ). Matja e përcjellshmërisë elektrike u bë duke përdorur sistemin AQUALYTIC, konduktimetër portabile. Kalibrimi i aparatit u bë me tretësirë KCl.1 N në temperaturën 25 C. Për të arritur temperaturën 25 C u përdor banjomari Përcaktimi i turbiditetit Turbiditeti është matur duke përdorur Turb 43 IR/T. Kalibrimi i aparatit është realizuar me tretësirat standarte.2 NTU/FNU, 1. NTU/FNU, 1. NTU/FNU. Matja e parametrit të turbiditetit u realizua në Laboratorin e Qendrës së Diagnostikimit Mikrobiologjik Wolfdieter Sixl, Universiteti i Shkodrës, nëpërmjet aparatit Turb 43 IR/T. 1.4 PËRCAKTIMI I PARAMETRAVE MIKROBIOLOGJIKË Përcaktimi i Escherichia coli nëpërmjet metodës së MPN-së në tubat me laktozë Metoda Most Probable Number ose MPN e njohur ndryshe si metoda zero e Poissonit, është një metodë për të marrë të dhëna sasiore mbi përqendrimet e artikujve diskrete nga të dhënat pozitive/negative (Taras, 1998). Teknika e MPN-së vlerëson popullatat mikrobike në terren të lëngshëm (laktozë). Numri i koliformëve fekalë si; Escherichia coli në mostrat e ujërave u përcaktua nga vlerësimi statistikor i quajtur Most Probable Number (MPN), që është numri më i mundshëm i koliformëve në 1 ml ujë (Wilrich, 21). Ky vlerësim statistikor përcaktohet në bazë të tabelave të veçanta të bazuara në formulat e probabilitetit. Një seri tubash të vendosur në stativa që përmbajnë terren të lëngshëm laktozë të pajisur me tuba të vegjël Durham (shërbejnë për grumbullimin e gazit) të kthyer përmbys u inokuluan me mostra uji përkatësisht: 1 ml mostër uji u inokulua në tre tubat e parë të cilët përmbajnë laktozë 2-fish të përqendruar, 1mL ujë u inokulua në serinë e dytë me nga tre tuba, të cilët përmbajnë laktozë 1-fish të përqendruar dhe,1 ml ujë u inokulua në tre tubat e tretë të cilët përmbajnë terren laktozë 1-fish të përqendruar. Mbas inokulimit u realizua vendosja e tubave në termostat për 48 orë në temperaturën 44 C (Wilrich, 21). Ekuacioni i MPN-së: Ku exp(x) jep ex, dhe K tregon numrin e hollimeve, gj tregon numrin e tubave pozitivë në hollimin jth, mj tregon sasinë e mostrës origjinale të hedhur në çdo hollim jth, tj tregon numrin e tubave në hollimin jth. 29

40 Rezultatet raportohen si Most Probable Number (MPN)/1 ml ujë, (APHA/AWWA, 1998). Rekomandimet Europiane dhe WHO (World Health Organization) janë përdorur në analizat standarte: ISO 8199 (1986); ISO (1991); ISO 774 (1985) ; ISO 9381 (2) ; ISO (199). Terreni i përdorur ishte laktozë broth. Figura I-6: Proçedura e MPN/1 ml, numri më i mundshëm në serinë e hollimeve sipas, inst.bact.wisc.edu Figura I-7: Raste pozitive të MPN/1 ml në tubat me laktozë (inst.bact.wisc.edu) Testi i indolit për vërtetimin e Escherichia coli Testi i indolit është një test biokimik, i cili u përdor për të përcaktuar praninë e specieve indol pozitive, të cilat kanë aftësinë për të ndarë indolin nga triptofani (figura II-8). Bakteret indol pozitive janë: Aeromonas hydrophila, Escherichia coli, Flavobacterium sp., Klebsiellae oxytoca, Proteus spp, Streptococcus faecalis and Vibrio sp. (Baron, 199; MacFaddin, 2; Reddy, 27). Prova për të vënë në dukje prodhimin e indolit, u realizua duke inokuluar kulturën bakteriale të zhvilluar në terrenin laktozë në solucionin ujë pepton-tripton dhe duke e inkubuar në termostat për 24 orë në temperaturën 37 C. Mbas 24 orëve, hodhëm dy pika nga reagenti i Kovaçit për të vënë në dukje praninë e 3

41 indolit (Figura I-8). Rezultati u vlerësua pozitiv kur u shfaq formimi i ngjyrës së kuqe si unazë brenda 1-2 minutash. Rezultati u vlerësua negativ kur ngjyra mbeti jeshile. Figura I-8: Testi i indolit (Bushati, 211) 1.5 Teknika e metodës së filtrimit për koliformët total dhe Escherichia coli Teknika e membranës së filtrit (MF) është metodë, e cila u përdor për të analizuar sasi të mëdha uji (Sartory, 198). Kjo metodë jep rezultate më shpejt se proçedura me tuba të shumtë fermentimi. Teknika e membranës së filtrit është shumë e përdorshme për monitorimin e ujërave të pijshëm dhe një numër të madh ujërash natyrorë. Megjithatë, metoda e teknikës së filtrimit ka kufizime, veçanërisht kur analizohen ujëra me turbullueshmëri të lartë ose bakterie jokoliforme (SMEWW, 2th). Figura I-9: Proçedura e filtrimit me pompë vakumi duke përdorur membrana,45 µm burimi, Benjamin Cumings 26 31

42 Analizimi i mostrave të ujit u realizua nëpërmjet metodës me filtrim me pompë vakumi. Nëpërmjet hinkave sterile u filtruan sasi uji prej 1 ml për çdo analizë. Membranat e përdorura ishin prej nitroceluloze me pore,45 µ m, në të cilën mbeten bakteriet që janë të pranishme në mostrën e ujit. Filtrat me përmbajtjen e ujit të filtruar u vendosën në pjata Petri me terrene: Endo-Agar, për 24 orë, temperaturën 37 ºC janë kultivuar koliformët total, ndërsa në terrenin Endo-Agar, për 48 orë, temperaturën 44.5ºC është kultivuar Escherichia coli (koloni me shkëlqim metalik) (Fig I-11), si dhe është përdorur terreni mfc Agar në disa raste për të vertetuar praninë e Escherichia coli, e cila jep koloni me ngjyrë blu në terrenin mfc (SMEWW, 2th), (Fig I-1). Testi i indolit u përdor edhe për kolonitë e zhvilluara në terrenin Endo-Agar (figura I-8). Figura I-1: Terreni mfc(e.coli) (Bushati, 211) Figura I-11: Terreni Endo (E. coli) (Bushati, 211) 1.6 Teknika e metodës së filtrimit për përcaktimin e Enterokokëve intestinal Nëpërmjet hinkave sterile u filtruan sasi uji prej 1 ml. Membranat e përdorura ishin prej nitroceluloze me pore,45 µm, në të cilën mbeten bakteriet që janë të pranishme në mostrën e ujit. Për kultivimin e Enterokokëve intestinal u përdor terreni selektiv për Enterokokë sipas Slanetz-Bartley, Bio-Chemika (Fluka). Filtrat me përmbajtjen e ujit të filtruar u vendosën në pjata Petri me terren Slanetz-Bartley për 48 orë në temperaturën 44.5ºC (Slanetz & Bartley1955). Mbas 48 orëve u bë vlerësimi i kolonive në ngjyrë të kuqe, të cilat ishin Enterokokë intestinal, (Figura I-12). Figura I-12: Enterokoku intestinal në terrenin Slanetz-Bartley (Bushati, 211) 32

43 2. ANALIZA ME SISTEMET BIOKIMIKE API 2 E DHE ENTEROPLURI 2.1 Sistemi Enteropluri për identifikimin e specieve të Familjes Enterobacteriaceae Sistemi Enteropluri u përdor gjatë studimit tonë për të bërë identifikimin e specieve të tjera Gram negative, oksidazë negative. Testi Enteropluri është një sistem biokimik me 12 sektorë që përmban terrene të veçanta që lejojnë identifikimin e specieve të familjes Enterobakteriaceae (Ewing, 1973). Figura II-1: Sistemi Enteropluri sipas Liofilchem Sistemi lejoi inokulimin e njëkohshëm të të gjithë terreneve të pranishme në sektorët e ekzekutimit të 12 reaksioneve biokimike. Mikroorganizmat u identifikuan duke vlerësuar ndryshimin e ngjyrës së terreneve të ndryshme të kulturës mbas orë inkubimi në temp 36 C±1 C përmes kodifikimit numerik të reaksioneve biokimike (EnteroPluri-Test, REF , Liofilchem). Mikroorganizmi që u identifikua nëpërmjet këtij sistemi ishte i freskët (18-24 orësh). Përpara proçedurës së mbjelljes së mikroorganizmit u aplikua ngjyrimi i Gramit dhe testi i oksidazës (Gaby, 1958), (figura II-2). Në këtë sistem u kultivuan vetëm bakteriet gram negative, oksidazë negative. Figura II-2: Testi i oksidazës sipas inst.bact.wisc.edu Aplikimi i sistemit Enteropluri Gjatë aplikimit të sistemit Enteropluri u çvidhosen të dy kapakët e tubit: me shtizë, prekëm një koloni të veçuar pa e shpuar terrenin ku u përzgjodh kolonia. Shtiza me të cilën u përzgjodh kolonia u kalua tek sistemi Enteropluri duke e rrotulluar shtizën, duke e tërhequr atë dhe duke e futur prapë deri në shenjën ku shtizën e këputëm me lehtësi (Figura II-3). Shtiza e mbetur në tub siguroi kushtet anaerobe të nevojshme për fermentimin e glukozës, dekarboksilimin e lizinës dhe ornitinës dhe përcaktimin e prodhimit të gazit sipas Liofilchem. Me pjesën e këputur të shtizës shpuam mbulesën plastike tek dhomëzat e fundit në shenjën e tyre (adonit, laktozë, arabinozë, sorbit, VP, dulcit/pa, ure, citrat), në mënyrë që të siguronim kushte aerobe rritjeje në këto dhomëza (Figura II-3). 33

44 Figura II-3: Etapat e aplikimit të sistemit EnteroPluri (sipas Liofilchem) Enterotubi u inkubua në termostat në temp C duke e vendosur në një suport në pozicionin vertikal për 2-24 orë. Rezultatet u shënuan në fletën përkatëse. Rezultati është negativ kur ngjyra mbetet e pandryshuar (përjashtuar indolin dhe Voges Proskauer). Për të bërë provën e indolit shpuam mbulesën plastike të dhomëzës përkatëse. Me një shiringë hodhëm 3-4 pika reagent Kovaç sipas (Baron, 199). Reaksioni është pozitiv kur reagenti Kovaç merr ngjyrë të kuqe për pak sekonda. Për të bërë provën Voges Proskauer injektojmë 3 pika solucion alfa naftol (reagent I) dhe 2 pika hidroksid kaliumi (reagent II) në dhomëzën përkatëse (Barrit, 1943). Reaksioni është pozitiv kur reagentët e shtënë marrin ngjyrë të kuqe, brenda 1 minutave. Vlerësimi i sistemit Enteropluri bazohet tek ndryshimi i ngjyrës në strishën e testit (Fig II-4), (Tabela II-1). Pseudomonas aeruginosa është oksidazë pozitivë, dhe për këtë nuk është e përfshirë në Librin e përcaktimit të Kodeve të EnteroPluri (Gaby, 1958). Përcaktimi i kodeve të testit EnteroPluri mund të përcaktohet online në 34

45 Tabela II-1: Reaksionet biokimike pozitive dhe negative të sistemit Enteropluri Sektori Reaksionet biokimike Glukozë/Gaz Fermentimi i glukozës Prodhimi i gazit Dekarboksilimi i lizinës Reaksioni negativ E kuqe Mbulesë parafine E verdhë Reaksioni pozitiv E verdhë Mbulesë parafine Vjollcë Dekarboksilimi i ornitinës Formimi i H2S Testi i indolit Fermentimi i adonitolit Fermentimi i laktozës Fermentimi i arabinozës Fermentimi i sorbitolit Prodhimi i acetoinës E verdhë Bezhë Pa ngjyrë E kuqe E kuqe E kuqe E kuqe Pa ngjyrë Vjollcë Kafe e errët Rozë në të kuqe E verdhë E verdhë E verdhë E verdhë E kuqe Fermentimi i dulcitit Deaminimi i fenilalaninës Hidroliza e uresë çon në prodhimin e amoniakut Përdorimi i citratit E gjelbër E gjelbër Bezhë E verdhë Kafe e errët E purpurt E gjelbër Blu Lizinë Ornitinë H2S/Indol Adonitol Laktozë Arabinozë Sorbitol Voges Proskauer Dulcit/PA Urea Citrati Ndryshimet e ngjyrës Figura II-4: Rezultatet pozitive të sistemit Enteropluri (Bushati, 212) 35

46 2.2 Analiza biokimike API 2 E Sistemi API 2 E është një sistem i standartizuar i cili u përdor për përcaktimin e mikroorganizmave që bëjnë pjesë në Familjen Enterobacteriaceae dhe bacileve të tjera Gram negative (biomerieux, Inc., Hazelwood,MO: Willey, 28). Sistemi API 2E është i përbërë nga 2 mikroepruveta që përmbajnë substrat të dehidratuar. Mbasi u bë izolimi i mikroorganizmave në terrenin përkatës u bë prova e oksidazës e cila shërbeu për të përjashtuar anëtarët e gjinisë Aeromonas, Alcaligenes, Vibrio, Campylobacter dhe Pseudomonas, të cilët japin reaksion pozitiv ndërsa Enterobakteriet japin reaksion negativ. Çdo kupolë është një gropëz e vogël në të cilën u inokulua me pipetë suspensioni bakteror (Figura II-5). Figura II-5: Inokulimi në shiritin API 2E me pipetë Paster sipas Biomerieux Figura II-6: Proçedura e testit API 2 E sipas Biomerieux Mbi gropëzat e dekarboksilazës dhe ureazës shtuam vaj parafine që të krijohet mjedis anaerob (Figura II-6). Inkubimi u bë në temp 36.5 C për 24 orë. Reaksionet e marra gjatë periudhës së inkubimit ndryshuan ngjyrat e kupolave ose mund të ndryshojnë gjatë 36

47 shtimit të reaktivëve të ndryshëm p.sh. testi TDA (ngjyrë kafe në të kuqe), testi i indolit (ngjyrë e kuqe pozitiv), testi Voges Proskauer (reagentët VP 1 dhe VP2, ngjyrë e kuqe e lehtë që shfaqet mbas 1 minutash), (Pinon, 1979). Substratet që përmban sistemi API 2E janë: ONPG (ortho-nitrophenyl-β-galactoside), Argininë dihidrolazë (ADH), Lizinë dekarboksilazë (LDC), Ornitinë dekarboksilazë (ODC), Citrat (CIT), Hydrogen sulfide (H2S), Ureazë (Ure), Triptofan (Tri), Fenilalaninë deaminazë (shtojmë 1% FeCl3, (TDA), Indol (Ind), Voges Proskauer (shtojmë KOH dhe alfa naftol, VP), Gelatinë (gel), Glukozë (glu), Manit (Man), Inozit (Ino), Sorbitol (Sor), Rhamnozë (RhA), Sakarozë (Sak), Melobiozë (Mel), Amygdalin (Amy), (Pinon, 1979). Pas periudhës së inkubimit vlerësuam me shenjën + ose shenjën -, rezultatet positive ose negative sipas tabelës II-2. Kodet e marra nga rezultatet sipas fletës që përmbahet në testin API iu referua shifrave të katalogut, ku përbri u shënua lloji i bakterit që identifikuam (Figura II-7). Tabela II-2: Interpretimi i reaksioneve biokimike pozitive dhe negative të sistemit API 2 E MIKROEPRUVETAT ONPG ADH (Argininë) NEGATIVE Pa ngjyrë E verdhë/e verdhë në portokall LDC (Lizinë dekarboksilazë) E verdhë/e verdhë në portokall ODC(Ornitinë dekarboksilazë E verdhë/e verdhë në portokall CIT (Citrat) E gjelbër e lehtë ose e verdhë H2S (Acid sulfhidrik) Ngjyra e zezë jo e pranishme URE (Ureazë) E verdhë TDA (Triptofan deaminazë) IND (Indol) E verdhë E verdhë/jo ngjyrë të kuqe VP (Voges Proskauer) GEL (Xhelatinë) Jo rozë në të kuqe Kokrrizat e zeza të vendosura në fund të kupolës. GLU (Glukozë) MAN (Manitol) INO (Inozitol) SOR (Sorbitol) RHA (Rhamnozë) SAC (Saharozë) MEL (Melobiozë) AMY (Amygdalin) ARA (Arabinozë) Blu ose blu në jeshil 37 POZITIVE E verdhë E kuqe/portokall e kuqe E kuqe/portokall e kuqe E kuqe/portokall e kuqe Blu i errët Ngjyrosja në të zezë e terrenit Ngjyrë roze ose korale Kafe e errët Unazë e kuqe në sipërfaqen e kupolës Rozë në të kuqe Përhapja e kokrrizave të zeza përgjatë kupolës E verdhë ose e verdhë në jeshil

48 Figura II-7: Rezultati pozitiv në shiritin API 2 E, Serratia ficaria (Bushati, 212) 2.3 Përpunimi statistikor i analizave Përpunimi statistikor i analizave u realizua duke përdorur programin statistikor Minitab 16. Për përpunimin e parametrave fiziko-kimikë dhe mikrobiologjikë u përcaktuan treguesit statistikorë të mëposhtëm si: 1. Vlera mesatare, shmangia standarde, vlera minimale, vlera maksimale, mediana, kuartila e parë, kuartila e tretë, moda, amplituda e matjeve, pjerrtësia (Skewness), shpërndarja normale (Kurtosis). 2. Statistika përshkruese për parametrat mikrobiologjikë sipas pikave dhe sipas stinëve pranverë, verë, vjeshtë. 3. Probabiliteti i shpërndarjes së vlerave të matura. 4. Korrelacionet lineare ndërmjet parametrave të ndryshëm. 5. Shpërndarja log_normale. 6. Kurbat e korrelacionit ndërmjet log (MPN) me Log (E.coli), dhe Log (MPN) me Log (E.intestinal) 7. Analiza faktoriale Përpunimi i analizave nëpërmjet programit statistikor Minitab 16 krijoi mundësinë e interpretimit të rezultateve në mënyrë statistikore. 38

49 3. REZULTATE DHE DISKUTIME Treguesit statistikorë të parametrave të përcaktuar (ph, temperaturë, përcjellshmëri, turbiditet, koliformë total, MPN/E.coli, Enterokokë intestinal, Escherichia coli), paraqiten në (Tabelën III-1). Rezultatet që po paraqesim më poshtë i përkasin pikave të ndryshme të studimit për pellgun ujëmbledhës të Liqenit të Shkodrës. Përpunimi statistikor u realizua nëpërmjet programit statistikor Minitab 16. Për parametrat e lartpërmendur është përcaktuar vlera mesatare, shmangia standarde, vlera minimale, vlera maksimale, mediana, kuartila e parë, kuartila e tretë, moda, amplituda e matjeve, pjerrtësia (Skewness) dhe shpërhapja e vlerave krahasuar me shpërhapjen e vlerave me shpërndarjen normale (Kurtosis). 3.1 Treguesit statistikor të parametrave fiziko-kimike (ph, temperaturë, përcjellshmëri, turbiditet) për pellgun ujëmbledhës të Liqenit të Shkodrës Vlerat e ph të ujit për pellgun ujëmbledhës të Liqenit të Shkodrës Nëpërmjet përpunimit statistikor vlera mesatare e ph gjatë periudhës së matjeve ishte 8.5 e matur në njësi ph, pra ujërat e liqenit, lumit Buna dhe lumit Drin janë lehtësisht bazike. Vlera e ph në këto ujëra konfirmohet dhe nga punimet e tjera të gjetura (Bekteshi, 2; 22; Babani, 29; Riva, 21). ph nga 6-9 është i favorshëm për biotën ujore. Gjatë periudhës së matjeve vlera e ph varioi nga 7.36 në 8.94 njësi ph, amplituda e matjeve ishte 1.58 njësi ph duke treguar qëndrueshmëri gjatë periudhës së matjeve (Tabela III-1). Frekuencën më të lartë ndër vlerat e ph e paraqiti moda 8.5 gjithsej në 7 matje (Figura III-1). Figura III-1. Figura e shpërndarjes së vlerave të ph Rreth 5% e vlerave të matura të ph ka rënë në zonën ndërmjet kuartilës së parë 8.4 dhe kuartilës së tretë 8.7 që tregon qëndrueshmëri në vlerën e ph. Vlera e vogël e shmangies standarde (Shmangia standarde =.3) tregon se pjesa kryesore e frekuencave të vëzhguara të vlerave të ph përqendrohen kryesisht rreth vlerës mesatare. Shpërndarja e frekuencave të vëzhguara nuk përputhet me shpërndarjen normale, vlera negative e pjerrtësisë sugjeron se frekuencat e larta janë më të shumta, ndërsa vlera 3.7 e 39

50 kurtosis tregon se shpërhapja e vlerave është më e madhe se sa ajo normale, kjo paraqitet në (Figurën III-1: Figura e shpërndarjes së vlerave të ph) Vlerat e temperaturës për pellgun ujëmbledhës të Liqenit të Shkodrës Vlera mesatare e temperaturës gjatë periudhës së matjeve ishte 19.9 C dhe shmangia standarde 4.3. Nga matjet rezultoi se ujërat e liqenit dhe të lumit Buna treguan temperaturë pothuajse të njëjtë, ndërsa ujërat e lumit Drin janë më të ftohta. Temperatura në këto ujëra konfirmohet dhe nga punimet e tjera të gjetura për liqenin e Shkodrës dhe lumenjtë Drini dhe Buna (Beka, 1994; Beeton, 1981; Babani, 29; Tadic, 21). Gjatë periudhës së matjeve vlera e temperaturës varioi nga 12.1 C në 26.9 C, amplituda e matjeve ishte 14.8 C. Kjo tregon se vlerat e frekuencave të vëzhguara të temperaturave nuk ndryshuan shumë gjatë periudhës së matjeve (Figura III-2). Figura III-2: Shpërndarja e frekuencave të vëzhguara për vlerat e temperaturës Frekuencën më të lartë ndër vlerat e temperaturës e paraqiti moda 18.1 gjithsej në 5 matje. Rreth 5% e vlerave të matura të temperaturës ka rënë në zonën ndërmjet kuartilës së parë 16.8 dhe kuartilës së tretë 24.8, që tregon qëndrueshmëri në vlerën e temperaturës. Vlera e vogël e shmangies standarde (SH.S = 4.3) tregon se pjesa kryesore e frekuencave të vëzhguara të vlerave të temperaturës përqendrohen kryesisht rreth vlerës mesatare. Shpërndarja e frekuencave të vëzhguara paraqitet e afërt me atë të shpërndarjes normale, vlera e vogël e pjerrtësisë.9, kurtosis -1.2 sugjeron një shpërhapje të frekuencave të vëzhguara të afërta me atë të shpërndarjes normale, kjo paraqitet në (Figurën III-2: Shpërndarja e frekuencave të vëzhguara për vlerat e temperaturës). 4

51 analizave mikrobiologjike dhe fiziko-kimike (pjesa shqiptare) Tabela III-1. Treguesit statistikorë për parametrat fiziko-kimikë dhe mikrobiologjikë të përcaktuara për pellgun ujëmbledhës të Liqenit të Shkodrës Parametri Njësia e Numri matjes matjeve Mes StDev Min Q1 Media- Q3 Max Ampli Mode na N për Skewness Kurtosis mode ph Temp C , Përcjellshmëria µs/cm Turbiditeti NTU/FN U Koliformë total cfu/1ml MPN/E.coli cfu/1ml Escherichia coli cfu/1ml Enterokokë cfu/1ml intestinal 41

52 3.1.3 Vlerat e përcjellshmërisë elektrike për pellgun ujëmbledhës të Liqenit të Shkodrës Vlera mesatare e përcjellshmërisë elektrike gjatë periudhës së matjeve ishte μs/cm, e cila konfirmon se ujërat e liqenit, lumit Buna dhe lumit Drin janë ujëra me shkallë mineralizimi të ulët. Vlera e përcjellshmërisë në këto ujëra konfirmohet dhe nga punimet e mëposhtme (Beeton, 1981; Bekteshi, ; TDA, 26). Gjatë periudhës së matjeve vlera e përcjellshmërisë varioi nga 18.1 deri në μs/cm, amplituda e matjeve ishte μs/cm (Tabela III-1: Treguesit statistikorë për parametrat e përcaktuara). Frekuencën më të lartë ndër vlerat e përcjellshmërisë e paraqiti moda dhe moda gjithsej në 4 matje. Rreth 5% e vlerave të matura të përcjellshmërisë ka rënë në zonën ndërmjet kuartilës së parë dhe kuartilës së tretë që tregon një ndryshim relativisht të ulët në vlerat e matura të përcjellshmërisë. Vlera e vogël e shmangies standarde (SH.S = 18.82) tregon se pjesa kryesore e frekuencave të vëzhguara të vlerave të përcjellshmërisë përqendrohen kryesisht rreth vlerës mesatare. Shpërndarja e frekuencave të vëzhguara paraqitet e afërt me atë të shpërndarjes normale, vlera e vogël e pjerrtësisë.4 dhe kurtosis 1.49 sugjeron se shpërhapja e frekuencave është e afërt me atë normale, kjo paraqitet në (Figurën III-3: Figura e shpërndarjes së vlerave të përcjellshmërisë). Figura III-3: Shpërndarja e frekuencave të vëzhguara për vlerat e përcjellshmërisë Gjatë kësaj periudhe studimi është vërejtur se ka pasur vetëm ndryshime të vogla gjatë muajve të ndryshëm në varësi të sasisë së reshjeve. Vlerat më të larta të përcjellshmërisë u vërejtën në stacionin e kampionimit lumi Drin. Vlera më e lartë e përcjellshmërisë ishte në muajin Nëntor 298 µs/cm dhe temperatura 17.5 C. 42

53 3.1.4 Vlerat e turbiditetit për pellgun ujëmbledhës të Liqenit të Shkodrës Nga përpunimi statistikor rezultoi se vlera mesatare e turbiditetit gjatë periudhës së matjeve ishte 1.94 e matur në njësi NTU/FNU, kjo tregon që ujërat e pellgut ujëmbledhës të liqenit të Shkodrës janë brenda vlerave normale të lejuara të turbiditetit, e cila i klasifikon si kategori A, 5 NTU/FNU. Nga punimet e ndryshme rreth liqenit ka rezultuar se vlera mesatare e turbiditetit është 1.7 NTU, e cila lidhet edhe me qartësinë e ujit të këtij liqeni sipas (Anonimous, 26). Këto vlera të ulta të turbiditetit tregojnë që ujërat e këtij pellgu ujëmbledhës kanë aftësi të madhe vetëpastruese, meqënëse janë ujëra që rrjedhin. Punimet e tjera të gjetura për pellgun ujëmbledhës të Liqenit të Shkodrës sipas (Anonimous, 26) konfirmojnë gjithashtu vlera të ulta të turbiditetit. Në ujërat e liqeneve nivelet e larta të turbiditetit mund të ulin sasinë e dritës, e cila mund pengojë zhvillimin e bimëve ujore submerse (Lenntech, 211). Gjatë periudhës së matjeve vlera e turbiditetit varioi nga.34 në 5.28 njësi NTU/FNU, amplituda e matjeve ishte 4.94 njësi NTU/FNU duke treguar qëndrueshmëri gjatë periudhës së matjeve. Frekuencën më të lartë ndër vlerat e turbiditetit e paraqiti moda.61 gjithsej në 6 matje. Rreth 5% e vlerave të matura të turbiditetit ka rënë në zonën ndërmjet kuartilës së parë.86 dhe kuartilës së tretë 2.53 që tregon qëndrueshmëri në vlerën e turbiditetit. Vlera e vogël e shmangies standarde (Sh.S = 1.321) tregon se pjesa kryesore e frekuencave të vëzhguara të vlerave të turbiditetit përqendrohen kryesisht rreth vlerës mesatare. Shpërndarja e frekuencave të vëzhguara nuk përputhet me shpërndarjen normale, vlera negative e pjerrtësisë.95 sugjeron se frekuencat e larta janë më të shumta ndërsa vlera -.11 e kurtosis tregon se shpërhapja e vlerave është më e madhe se sa ajo normale, kjo paraqitet në (Figurën III-4. Figura e shpërndarjes së vlerave të turbiditetit). Figura III-4. Shpërndarja e frekuencave të vëzhguara për turbiditetin 43

54 3.2 Treguesit statistikor të parametrave mikrobiologjikë (koliformë total, MPN/E.coli, Escherichia coli me MF, Enterokokë intestinal) për pellgun ujëmbledhës të Liqenit të Shkodrës Vlerat e koliformëve total për pellgun ujëmbledhës të Liqenit të Shkodrës Vlera mesatare e koliformëve total gjatë periudhës së matjeve ishte e matur në njësi CFU/1 ml ujë. Duke u bazuar në vlerat e sugjeruara nga standardet europiane (Direktiva 76/16/EEC) për përmbajtjen e koliformëve total mund të thuhet se ujërat e liqenit, lumit Buna dhe lumit Drin klasifikohen në Klasën A e cila lejon deri në 5* CFU/1 ml (* bazohet në 8% e përputhjes me mostrën). Vlerësimi i këtij parametri u bë nëpërmjet Direktivës 76/16/EEC, e cila e përmban si parametër për vlerësimin e ujërave sipërfaqësorë. Koliformët totalë nuk janë masë e ndotjes fekale dhe për këtë arsye nuk kanë lidhje me ndryshimin e cilësisë së ujit (Cabral, 21). Vlerat e koliformëve total në këto ujëra konfirmohen dhe nga punimet e tjera të gjetura për liqenin e Shkodrës dhe lumenjtë Drini dhe Buna (Anonimous, 21; Mijovic, 26; Bushati, 26). Gjatë periudhës së matjeve vlera e koliformëve total varioi nga 24. në 83 CFU/1 ml, amplituda e matjeve ishte 86 CFU/1 ml, duke treguar se këto vlera kanë luhatje në pika të ndryshme të liqenit bazuar dhe në kërkesat e rritjes që kanë koliformët totale. a. b. Figura III-5. Shpërndarja e frekuencave të vëzhguara për: a. koliformë total b. Logaritmi i koliformëve total Frekuencën më të lartë ndër vlerat e koliformëve total e paraqiti moda 78 gjithsej në 6 matje. Rreth 5% e vlerave të matura të koliformëve total kanë rënë në zonën ndërmjet kuartilës së parë 14.8 dhe kuartilës së tretë që tregon se vlerat e gjetura në matjet e ndryshme të bëra për koliformët total variojnë gjatë periudhës së matjeve (Tabela III-1. Treguesit statistikorë për parametrat e përcaktuara). Vlera e shmangies standarde (Sh. S = 175.7), tregon se pjesa kryesore e frekuencave të vëzhguara të vlerave të koliformëve total kanë një shpërndarje relativisht të lartë. Shpërndarja e frekuencave të vëzhguara nuk përputhet me shpërndarjen normale, vlera negative e pjerrtësisë 1.5 sugjeron se frekuencat e larta janë më të shumta, ndërsa vlera.34 e kurtosis tregon se shpërhapja e vlerave është më e madhe se sa ajo normale, kjo paraqitet në (Figurën III-5a, figura e shpërndarjes së vlerave të koliformëve total). Shpërndarja e frekuencave të vëzhguara për koliformë total përputhet më mirë me shpërndarjen log_normale. Në (Figurën III-5.b) 44

55 paraqitet shpërndarja e frekuencave të vëzhguara për koliformë total në vlerat e logaritmit të përmbajtjes së koliformëve total /1 ml ujë Vlerat e MPN/E.coli për pellgun ujëmbledhës të Liqenit të Shkodrës Vlera mesatare e MPN/E.coli gjatë periudhës së matjeve ishte e matur në njësi CFU/1 ml ujë, bazuar në parametrin e MPN/terren laktozë ujërat e pellgut ujëmbledhës të Liqenit të Shkodrës klasifikohen në klasën A bazuar në Direktivën 26/7/EC. Vlerat e gjetura për MPN për këto ujëra konfirmohet dhe nga punimet e tjera të gjetura për liqenin e Shkodrës dhe lumenjtë Drini dhe Buna (Anonimous 21, Bushati 22, 23, 26). Gjatë periudhës së matjeve vlera e MPN/E.coli varioi nga. në 11 CFU/1 ml, amplituda e matjeve ishte 11 CFU/1 ml duke treguar se gjatë matjeve të bëra në pikat e marrjes së mostrave vlera e MPN-së paraqet luhatje, të cilat shkaktohen nga prania e ujërave të zeza në pika të ndryshme që ndodhen në afërsi të pikave të marrjes së mostrave. Bazuar në vlerat maksimale të MPN/E.coli këto ujëra klasifikohen në klasën B të Direktivës 26/7/EC. Mean StDev N Frequency MPN Figura III-6. Shpërndarja e frekuencave të vëzhguara të MPN/E.coli Frekuencën më të lartë ndër vlerat e MPN/E.coli e paraqiti moda gjithsej në 24 matje që do të thotë se ne disa pika të marrjes së mostrave nuk vërehet prania e MPN-së. Duhet të theksohet se metoda e MPN në terren laktozë përdoret zakonisht për ujëra shumë të ndotur (APHA/AWWA, 1998). Rreth 5% e vlerave të MPN/E.coli kanë rënë në zonën ndërmjet kuartilës së parë 4 dhe kuartilës së tretë 93., duke parë dhe vlerat maksimale të MPN-së mund të themi se vlerat e vëzhguara të MPN-së janë kryesisht vlerat e ulta. Vlera e shmangies standarde (Sh. S = 116.5) tregon se pjesa kryesore e frekuencave të vëzhguara të vlerave të MPN-së përqendrohen kryesisht rreth vlerës minimale. Shpërndarja e frekuencave të vëzhguara nuk përputhet me shpërndarjen normale, vlera e llogaritur e pjerrtësisë 5.8 sugjeron se frekuencat e ulta janë më të shumta, ndërsa vlera e kurtosis tregon se shpërhapja e vlerave është më e gjerë se sa ajo normale, kjo paraqitet në (Figurën III-6: Figura e shpërndarjes së vlerave të MPN-së/1 ml ujë). 45

56 3.2.3 Vlerat e Escherichia coli për pellgun ujëmbledhës të Liqenit të Shkodrës Vlera mesatare e Escherichia coli gjatë periudhës së matjeve ishte e matur në njësi CFU/1 ml ujë (Tabela III-1). Bazuar në vlerat mesatare të E.coli, Direktiva 26/7/EC i klasifikon në klasën A. Vlerat e gjetura për Escherichia coli/mf për këto ujëra konfirmohet dhe nga punimet e tjera të gjetura për pellgun ujëmbledhës të Liqenit të Shkodrës (Anonimous, 21; Bushati, 22, 23, 26). Gjatë periudhës së matjeve vlera e Escherichia coli varioi nga. në 71 CFU/1 ml, amplituda e matjeve ishte 71 CFU/1 ml duke treguar se këto vlera kanë luhatje në pika të ndryshme të liqenit bazuar dhe në kërkesat e rritjes që ka Escherichia coli. Vlera 71 CFU/1 ml lidhet me stacionin e kampionimit lumi Buna, e cila këtë ngarkesë të lartë për Escherichia coli e ka nga shkarkimi i ujërave të zeza në këtë pikë. Vlerat më të larta për Escherichia coli kanë rezultuar në Shtator 211 me 71 CFU/1 ml për lumin Buna, këto vlera i klasifikojnë stacionet e kampionimit ndërmjet klasës A dhe B sipas Direktivës 26/7/EC (5-1 CFU/1ml). Frekuencën më të lartë ndër vlerat e Escherichia coli e paraqiti moda 18 gjithsej në 6 matje. 5% e vlerave të koliformëve total kanë rënë në zonën ndërmjet kuartilës së parë 21.5 dhe kuartilës së tretë që tregon qëndrueshmëri në vlerat e Escherichia coliit. Vlera e shmangies standarde (SH. S = ) tregon se pjesa kryesore e frekuencave të vëzhguara të vlerave të Escherichia coli përqendrohen kryesisht rreth vlerës mesatare. Shpërndarja e frekuencave të vëzhguara nuk përputhet me shpërndarjen normale, vlera negative e pjerrtësisë 1.87 sugjeron se frekuencat e larta janë më të shumta, ndërsa vlera 4.39 e kurtosis tregon se shpërhapja e vlerave është më e madhe se sa ajo normale, kjo paraqitet në (Figurën III-7.a - Figura e shpërndarjes së vlerave të Escherichia coli). Në figurën III-7.b paraqitet shpërndarja e frekuencave të vëzhguara të Escherichia coli-it të paraqitura në njësitë e log Escherichia coli. Mean StDev N Frequency Escherichia coli Figura III-7. Shpërndarja e frekuencave të vëzhguara për: a. Escherichia coli b. Logaritmi i Escherichia coli 46

57 3.2.4 Vlerat e Enterokokëve intestinal për pellgun ujëmbledhës të Liqenit të Shkodrës Vlera mesatare e Enterokokëve intestinal gjatë periudhës së matjeve ishte e matur në njësi CFU/1 ml ujë, bazuar në parametrin e Enterokokëve intestinal. Ujërat e pellgut ujëmbledhës të Liqenit të Shkodrës përsa i përket Enterokokëve intestinal, Direktiva 26/7/EC e Parlamentit Europian i klasifikon në klasën A, e cila shkon deri në 2CFU/1 ml. Vlerat e Enterokokëve intestinal në këto ujëra konfirmohen dhe nga punimet e tjera të gjetura për liqenin e Shkodrës dhe lumenjtë Drini dhe Buna nga (Anonimous 21, Bushati, 22, 23, 26). Gjatë periudhës së matjeve vlera e Enterokokëve intestinal varioi nga. në 65 CFU/1 ml, amplituda e matjeve ishte 65 CFU/1 ml duke treguar se këto vlera kanë luhatje në pika të ndryshme të liqenit duke u ndikuar nga ndotjet që vijnë nga ujërat e zeza. Kjo ngarkesë e lartë e Enterokokëve intestinal lidhet me pikën e kampionimit lumi Buna për muajin Shtator 211 si dhe me dy stacionet e tjera lumi Drin dhe Zus. Direktiva 26/7/EC e Parlamentit Europian i klasifikon në klasën B dhe C, e cila lejon deri në 4 CFU/1ml. Prania e Enterokokëve intestinal tregon për burime të vjetra të ndotjes, të cilat e kanë origjinën nga shkarkimet e ujërave të zeza në lumin Drin përpara shumë vitesh dhe lumin Buna derdhje të vazhdueshme të ujërave të zeza, ndërsa Zusi përfaqëson bashkimin e lumit Drin me lumin Buna. Figura III-8. Shpërndarja e frekuencave të vëzhguara për: a. Enterokokë intestinal b. Logaritmi i Enterokokë intestinal Frekuencën më të lartë ndër vlerat e Enterokokëve intestinal e paraqiti moda gjithsej në 61 matje. Rreth 5% e vlerave të Enterokokëve intestinal/1 ml ujë kanë rënë në zonën ndërmjet kuartilës së parë. dhe kuartilës së tretë 79. që tregon luhatje në vlerat e Enterokokëve intestinalë (Tabela III-1. Treguesit statistikorë për parametrat e përcaktuara). Vlera e shmangies standarde (Sh. S = 95.53) tregon se frekuencat e vëzhguara të vlerave të Enterokokëve intestinal kanë një shpërhapje relativisht të lartë rreth vlerës mesatare. Shpërndarja e frekuencave të vëzhguara nuk përputhet me shpërndarjen normale, vlera negative e pjerrtësisë 2.71 sugjeron se frekuencat e larta janë më të shumta, ndërsa vlera 1.7 e kurtosis tregon se shpërhapja e vlerave është më e madhe se sa ajo normale, kjo paraqitet në figurën III-8.a. Në figurën III-8.b paraqiten vlerat e vëzhguara të Enterokokëve intestinal dhe logaritmi i Enterokokëve intestinal dhe nga figura vërehet se frekuencat e vëzhguara të Enterokokëve intestinal përputhen më shumë me shpërndarjen log_normale. 47

58 3.3 Statistika përshkruese për parametrat mikrobiologjikë sipas stacioneve të ndryshme të kampionimit Statistika përshkruese për koliformët total Vlera mesatare më e lartë përsa i takon koliformëve total gjatë periudhës së matjeve ishte 41 CFU/1 ml për stacionin e monitorimit Zus, ndërsa për stacionet e tjera të kampionimit këto vlera ishin më të ulëta sikurse shihen edhe në tabelën III-2. Direktiva 76/16/EEC i klasifikon ujërat e pellgut ujëmbledhës së Liqenit të Shkodrës për këtë parametër në Klasën A, e cila lejon 5 CFU/1 ml (Tabela III-3). Vlerën minimale e paraqiti Mesi i Liqenit me 24 CFU/1 ml për këtë parametër dhe vlerën maksimale e paraqiti Lumi Drin me 83 CFU/1 ml (Tabela III-2). Vlera e koliformëve total konfirmohet edhe nga punimet e tjera të gjetura (Raporti mjedisor 29, Bushati, 22, 23, 26). Nga statistika përshkruese për koliformët total sipas stacioneve të kampionimit rezulton se ujërat e pellgut ujëmbledhës të Liqenit të Shkodrës bazuar në Direktivën 76/16/EEC klasifikohen në Klasën A. Tabela III-2. Statistika përshkruese e koliformëve total sipas stacioneve të kampionimit Koliformë total Parametri Pikat Mesatarja SH.S Min Mediana Maks Amplituda Kamicë Lumi Buna Lumi Drin Mesi i liqenit Sterbeq Shirokë Zogaj Zus Tabela III-3. Direktiva e EU, 76/16/EEC dhe limitet irlandeze (SI) 155/1992 Parametri Vlerat limite (numri i organizmave/1 ml) EU (G) EU (I) Direktiva kombëtare irlandeze 5a 1c 5a Koliformët total 1 a 2c 1a Koliformët fekal b 1 Jo e specifikuar 3c Streptokokët fekal G=guidë (që synohet të arrihet), I=mandatory (e detyrueshme) Shënimet: a. 8% përputhje e nevojshme b. 9% përputhje e nevojshme c. 95% përputhje d. Jo e specifikuar 48

59 3.3.2 Statistika përshkruese e MPN/Escherichia coli Vlera mesatare e MPN/E.coli gjatë periudhës së matjeve për stacionin e monitorimit Kamicë (Tabela III-4) ishte 17 CFU/1 ml. Gjatë periudhës së analizimit indeksi i MPN varioi nga -47 CFU/1 ml. Amplituda e matjeve ishte 47 CFU/1 ml. Vlera e MPN për stacionin e monitorimit Kamicë konfirmohet edhe në punimet e tjera (Bushati. 26). Përsa i përket vlerësimit bazuar në Direktivën 26/7/EC për indeksin e MPN/E.coli, Kamica paraqitet me një cilësi që i përket Klasës A të klasifikimit. Tabela III-4. Statistika përshkruese e MPN/E.coli sipas stacioneve të kampionimit Parametri Pikat Mesatarja SH.S Min Mediana Maks MPN Kamicë Lumi Buna Lumi Drin Mesi i liqenit Sterbeq Shirokë Zogaj Zus Amplitud a Vlera mesatare e MPN/E.coli gjatë periudhës së matjeve për stacionin e monitorimit Lumi Buna (Tabela III-4) ishte 92 CFU/1 ml. Gjatë periudhës së analizimit indeksi i MPN/E.coli varioi nga -46 CFU/1 ml. Amplituda e matjeve ishte 46 CFU/1 ml. Indeksi i MPN/E.coli për stacionin e monitorimit Lumi Buna konfirmohet edhe në punimet e tjera (Bushati. 22, 23, 26). Përsa i përket vlerësimit bazuar në Direktivën 26/7/EC për E.coli, Lumi Buna paraqitet me një cilësi ndërmjet klasës A dhe B. Vlera mesatare e MPN/E.coli gjatë periudhës së matjeve për stacionin e monitorimit Lumi Drin ishte 99 CFU/1 ml. Gjatë periudhës së analizimit indeksi i MPN/E.coli varioi nga -23 CFU/1 ml. Amplituda e matjeve ishte 23 CFU/1 ml. Përsa i përket vlerësimit bazuar në Direktivën 26/7/EC për indeksin e MPN-së, Lumi Drin klasifikohet në klasën A të kësaj Direktive (Tabela III-8), ndërsa Direktiva 76/16/EC (Tabela III-7) do ta klasifikonte në Klasën B. Vlera mesatare e indeksit të MPN/E.coli gjatë periudhës së matjeve për stacionin e monitorimit, Mesi i liqenit ishte 7 CFU/1 ml. Gjatë periudhës së analizimit indeksi i MPN/E.coli varioi nga -48 CFU/1 ml. Amplituda e matjeve ishte 48 CFU/1 ml. Indeksi i MPN/E.coli për stacionin e monitorimit Mesi i Liqenit konfirmohet edhe në punimet e tjera (Bushati, 22, 23, 26). Përsa i përket vlerësimit bazuar në Direktivën 26/7/EC, Mesi i liqenit paraqitet me një cilësi që i përket Klasës A. Duhet theksuar se ujërat e Mesit të Liqenit janë ujëra të hapur. 49

60 Vlera mesatare e MPN/E.coli gjatë periudhës së matjeve për stacionin e monitorimit Sterbeq ishte 23 CFU/1 ml. Gjatë periudhës së analizimit indeksi i MPN/E.coli varioi nga -149 CFU/1 ml. Amplituda e matjeve ishte 149 CFU/1 ml (Tabela III-4) Stacioni i kampionimit Sterbeq bazuar në Direktivën 26/7/EC klasifikohet në Klasën A. Vlera mesatare e MPN/E.coli gjatë periudhës së matjeve për stacionin e monitorimit Shirokë ishte 18 CFU/1 ml. Gjatë periudhës së analizimit indeksi i MPN/E.coli varioi nga -44 CFU/1 ml. Amplituda e matjeve ishte 44 CFU/1 ml (Tabela III-4). Përsa i përket vlerësimit bazuar në Direktivën 26/7/EC për indeksin e MPN/E.coli stacioni i kampionimit Shirokë klasifikohet në Klasën A. Direktiva 76/16/EEC për indeksin e MPN/Escherichia coli do ta klasifikonte në klasën B. Megjithëse, vlerësimi në bazë të Direktivës 76/16/EEC do të vazhdojë të zbatohet deri në vitin 214. Vlera mesatare e MPN/E.coli gjatë periudhës së matjeve për stacionin e monitorimit Zogaj ishte 45 CFU/1 ml. Gjatë periudhës së analizimit indeksi i MPN/E.coli varioi nga -12 CFU/1 ml. Amplituda e matjeve ishte 12 CFU/1 ml (Tabela III-4). Përsa i përket vlerësimit bazuar në Direktivën 26/7/EC për indeksin e MPN/E.coli stacioni i kampionimit Zogaj klasifikohet në Klasën A. Vlera mesatare e MPN/E.coli gjatë periudhës së matjeve për stacionin e monitorimit Zus ishte 17 CFU/1 ml. Gjatë periudhës së analizimit indeksi i MPN/E.coli varioi nga 1711 CFU/1 ml (Tabela III-4). Amplituda e matjeve ishte 183 CFU/1 ml. Përsa i përket vlerësimit bazuar në Direktivën 26/7/EC për indeksin e MPN/E.coli, stacioni i monitorimit Zus klasifikohet ndërmjet Klasës A dhe B. Statistika përshkruese e MPN/Escherichia coli sipas stacioneve të kampionimit bazuar në Direktivën 26/7/EC i klasifikon ujërat e Mesit të Liqenit, Sterbeq, Kamicë, Zogaj, Shirokë dhe Lumi Drin në Klasën A, ndërsa Lumi Buna dhe Zusi klasifikohen në bazë të kësaj Direktive ndërmjet Klasës A dhe B Statistika përshkruese e Escherichia coli sipas stacioneve të kampionimit Vlera mesatare e Escherichia coli gjatë periudhës së matjeve për stacionin e monitorimit Kamicë ishte CFU/1 ml. Gjatë periudhës së analizimit numri i Escherichia coli varioi nga 4-76 CFU/1 ml. Përsa i përket vlerësimit bazuar në Direktivën 26/7/EC për Escherichia coli, Kamica paraqitet me një cilësi që i përket Klasës A. Kjo cilësi e mirë është tregues që kjo pikë e marrë në studim nuk paraqet ndotje të lartë me prejardhje antropogjene. Vlera mesatare e Escherichia coli gjatë periudhës së matjeve për stacionin e monitorimit Lumi Buna ishte CFU/1 ml (Tabela III-5). Gjatë periudhës së analizimit numri i Escherichia coli varioi nga -71 CFU/1 ml. Këto vlera tregojnë së ngarkesa mikrobike ndryshon shumë në pikat e marrjes së mostrave. Vlera e Escherichia coli për stacionin e monitorimit Lumi Buna konfirmohet edhe në punimet e tjera (Bushati, 22, 23, 26; Kapisyzi, 212). Shkaku kryesor i ndotjes së ujërave të lumit Buna është 5

61 shkarkimi i kolektorit që përmbledh të gjithë ujërat e zeza të qytetit të Shkodrës në pjesën fillestare të lumit Buna. Përsa i përket vlerësimit bazuar në Direktivën 26/7/EC për Escherichia coli, Lumi Buna paraqitet me një cilësi ndërmjet klasës A dhe B. Tabela III-5. Statistika përshkruese e Escherichia coli sipas stacioneve të kampionimit MF/Escherichia coli Parametri Pikat Kamicë Lumi Buna Lumi Drin Mesi i liqenit Sterbeq Shirokë Zogaj Zus Mesatarja SH.S Min 4.. Mediana Maks Amplituda Vlera mesatare e Escherichia coli gjatë periudhës së matjeve për stacionin e monitorimit Lumi Drin ishte 18 CFU/1 ml. Vlera minimale e ngarkesës mikrobike e shprehur në njësi CFU/1 ml ujë ishte 26 dhe varioi deri në 46 CFU/1 ml. Këto vlera tregojnë se ngarkesa mikrobike ndryshon në varësi të stinëve dhe temperaturave të ndryshme. Amplituda e matjeve ishte 38 CFU/1 ml. Përsa i përket vlerësimit bazuar në Direktivën 26/7/EC për Escherichia coli, lumi Drin klasifikohet me një cilësi që i përket Klasës A. Cilësia e ujërave të lumenjve Drin dhe Bunë klasifikohet si e cilësisë së mirë sipas (Anonimous. 212). Vlera mesatare e Escherichia coli gjatë periudhës së matjeve për stacionin e monitorimit Mesi i liqenit ishte 19 CFU/1 ml. Gjatë periudhës së analizimit numri i Escherichia coli varioi nga -35 CFU/1 ml. Amplituda e matjeve arrin në 35 CFU/1 ml. Përsa i përket vlerësimit bazuar në Direktivën 26/7/EC për Escherichia coli, Mesi i liqenit i takon klasës A për sa i përket shkallës së pastërtisë. Vlera mesatare e Escherichia coli gjatë periudhës së matjeve për stacionin e monitorimit Sterbeq ishte 31 CFU/1 ml. Gjatë periudhës së analizimit numri i Escherichia coli varioi nga -5 CFU/1 ml. Amplituda e matjeve ishte 5 CFU/1 ml. Përsa i përket vlerësimit bazuar në Direktivën 26/7/EC për Escherichia coli, Sterbeqi paraqitet me një cilësi që i përket Klasës A, e cila lejon 5 CFU/1 ml. Vlera mesatare e Escherichia coli gjatë periudhës së matjeve për stacionin e monitorimit Shirokë ishte 129 CFU/1 ml. Gjatë periudhës së analizimit numri i Escherichia coli varioi nga -389 CFU/1 ml. Vlerat e Escherichia coli ndryshojnë shumë në varësi të stinëve, temperaturave, reshjeve etj. Amplituda e matjeve arrin në 389 CFU/1 ml. Përsa i përket vlerësimit bazuar në Direktivën 26/7/EC për Escherichia coli, Shiroka paraqitet me një cilësi që i përket Klasës A. 51

62 Vlera mesatare e Escherichia coli gjatë periudhës së matjeve për stacionin e monitorimit Zogaj ishte 77 CFU/1 ml. Gjatë periudhës së analizimit numri i Escherichia coli varioi nga -27 CFU/1 ml. Amplituda e matjeve ishte 27 CFU/1 ml. Vlera e Escherichia coli për stacionin e monitorimit Zogaj konfirmohet edhe në punimet e tjera (Bushati, 22, 23, 26). Përsa i përket vlerësimit bazuar në Direktivën 26/7/EC për Escherichia coli, Zogaj paraqitet me një cilësi që i përket Klasës A. Vlera mesatare e Escherichia coli gjatë periudhës së matjeve për stacionin e monitorimit Zus ishte 189 CFU/1 ml. Gjatë periudhës së analizimit numri i Escherichia coli varioi nga CFU/1 ml. Përsa i përket vlerësimit bazuar në Direktivën 26/7/EC për Escherichia coli, Zogaj paraqitet me një cilësi që i përket Klasës A. Statistika përshkruese për Escherichia coli sipas stacioneve të kampionimit bazuar në Direktivën 26/7/EC i klasifikon ujërat e Kamicës, Mesi i Liqenit, Sterbeq, Shirokë, Zogaj, Zus dhe Lumi Drin në Klasën A, ndërsa Lumi Buna klasifikohet në bazë të kësaj Direktive ndërmjet Klasës A dhe B (Tabela III-8). Direktiva e vjetër 76/16/EEC për ujërat sipërfaqësorë do ti klasifikonte ujërat Lumit Buna, Lumit Drin, Shirokë, Zogaj dhe Zus ndërmjet Klasave A dhe B (Tabela III-7). Diskutime Krahasimi i metodës MPN(me tuba të shumtë fermentimi) dhe MF (metodës së filtrimit) për kampionet e ujërave sipërfaqësore për Escherichia coli. Nëpërmjet aplikimit të dy metodave MPN dhe MF për Escherichia coli për të njëjtat mostra, tabela III-4 dhe tabela III-5 u bë një krahasim dhe u nxorrën këto përfundime: a. Ndjeshmëria e metodës MF është shumë e lartë në krahasim me metodën MPN, që pasqyrohet tek vlerat mesatare tabela III-4 dhe tabela III-5. b. Metoda e filtrimit (MF) jep përsëritshmëri të lartë të rezultateve. c. Metoda e filtrimit (MF) mund të analizojë vëllime të mëdha mostrash me përqendrime të ulëta mikroorganizmash. d. Disavantazhi i metodës MF është analizimi i mostrave me ngarkesë të lartë mikrobike. e. Avantazhet e MPN janë se ajo mund të përdoret për të gjitha llojet e mostrave ujore. 52

63 Tabela III-6. Tabelë përmbledhëse me dy direktivat 76/16/EEC dhe 26/7/EC Direktiva Lloji i ujit Parametri (cfuª/1 ml) Cilësi e shkëlqyeshme Cilësi e mirë Vlerësimi 76/1/EC Ujëra sipërfaqësore Koliformët total 5** 1* *i domosdoshëm, 95% përputhje me mostrën Koliformët fekal 1** 2* **drejtuese, 8% përputhje me mostrën Streptokokët fekal 1*** Nuk vlerë ka *** drejtuese, 9% përputhje me mostrën Escherichia coli 5 1 Enterococcus intestinales 2 4 Klasifikimi bazuar në 95% e vlerësimit të të dhënave nga vlerësimi i të dhënave nga katër stinët banje mëvonshme, të përbërë nga të paktën 16 mostra 26/7/EC Ujëra sipërfaqësore Tabela III-7. Direktiva e vjetër 76/16/EEC për ujërat sipërfaqësorë Parametër Streptokoku fekal (cfu/1ml) Escherichia coli (cfu/1ml) A Cilësi e shkëlqyeshme 5 koloni/1 ml B Cilësi e mirë C E mjaftueshme 5-1 koloni/1ml Mbi 1 koloni/1ml 1 koloni/1 ml 1-2 koloni/1ml Mbi 2 koloni/1ml Tabela III-8. Direktiva 26/7/EC e Parlamentit Europian Parameter Enterokokë intestinal (cfu/1ml) A Cilësi e shkëlqyeshme 2 (*) B Cilësi e mirë C E mjaftueshme 4 (*) 33 (**) 1 (*) 9(**) Escherichia coli 5 (*) (cfu/1ml) (*) bazuar në 95 % e vlerësimit, (**) bazuar në 9% e vlerësimit 53

64 Statistika përshkruese e Enterokokëve intestinal sipas pikave Vlera mesatare e Enterokokëve intestinal gjatë periudhës së matjeve për stacionin e monitorimit Kamicë ishte 9 CFU/1 ml. Gjatë periudhës së analizimit numri i Enterokokëve intestinal varioi nga -41 CFU/1 ml. Amplituda e matjeve ishte 41 CFU/1 ml (Tabela III-9). Vlera e Enterokokëve intestinal për stacionin e monitorimit Kamicë konfirmohet edhe në punimet e tjera (Bushati, 26). Përsa i përket vlerësimit bazuar në Direktivën 26/7/EC për Enterokokë intestinal, Kamica paraqitet me një cilësi që i përket Klasës A. Vlera mesatare e Enterokokëve intestinal gjatë periudhës së matjeve për stacionin e monitorimit Lumi Buna ishte 95 CFU/1 ml. Gjatë periudhës së analizimit numri i Enterokokëve intestinal varioi nga -65 CFU/1 ml. Amplituda e matjeve ishte 65 CFU/1 ml (Tabela III-9).Vlerat maksimale për Enterokokë intestinal në lumin Buna tregojnë për ndotje të vjetër nga ujërat e zeza. Duke u bazuar në Direktivën 26/7/EC për Enterokokë intestinal, lumi Buna klasifikohet ndërmjet Klasës A dhe B. Nëse vlerësimi do të bazohej në direktivën e vjetër 76/16/EEC (Tabela III-6, 7), ujin e Lumit Buna për Enterokokë intestinal do ta klasifikonte në ujëra të kategorisë C (cilësi e mjaftueshme). Tabela III-9. Statistika përshkruese e Enterokokëve intestinal sipas stacioneve të kampionimit Enterokokë intestinal Parametri Pikat Kamicë Lumi Buna Lumi Drin Mesi i liqenit Sterbeq Shirokë Zogaj Zus Mesatarja SH.S Min Mediana Maks Amplituda Vlera mesatare e Enterokokëve intestinal gjatë periudhës së matjeve për stacionin e monitorimit Lumi Drin ishte 122 CFU/1 ml. Gjatë periudhës së analizimit numri i Enterokokëve intestinalë varioi nga CFU/1 ml. Amplituda e matjeve ishte 254 CFU/1 ml ujë. Përsa i përket vlerësimit bazuar në Direktivën 26/7/EC (Tabela III-6), për Enterokokë intestinal, Lumi Drin paraqitet me një cilësi që i përket Klasës A dhe B. Sipas raportit për gjendjen e mjedisit në Shqipëri 212, lumi Drin paraqitet me cilësi të mirë (Gjendja e Mjedisit në Shqipëri, 212). Vlera mesatare e Enterokokëve intestinal gjatë periudhës së matjeve për stacionin e monitorimit Mesi i Liqenit ishte CFU/1 ml. Vlerat e ulëta të Enterokokëve intestinal për stacionin e monitorimit Mesi i liqenit konfirmohet edhe në punimet e tjera (Bushati, 54

65 22, 23, 26). Përsa i përket vlerësimit bazuar në Direktivën 26/7/EC për Enterokokë intestinal, Mesi i liqenit paraqitet me një cilësi që i përket Klasës A të vlerësimit. (Tabela III-6). Vlera mesatare e Enterokokëve intestinal gjatë periudhës së matjeve për stacionin e monitorimit Sterbeq ishte 7 CFU/1 ml. Gjatë periudhës së analizimit numri i Enterokokëve intestinal varioi nga -32 CFU/1 ml. Vlera e Enterokokëve intestinal për stacionin e monitorimit Sterbeq konfirmohet edhe në punimet e tjera (Bushati, 22, 23, 26). Përsa i përket vlerësimit bazuar në Direktivën 26/7/EC për Enterokokë intestinal, Sterbeqi paraqitet me një cilësi të shkëlqyeshme që i përket Klasës A të vlerësimit. Vlera mesatare e Enterokokëve intestinal gjatë periudhës së matjeve për stacionin e monitorimit Shirokë ishte 3 CFU/1 ml. Gjatë periudhës së analizimit numri i Enterokokëve intestinal varioi nga -87 CFU/1 ml. Amplituda e matjeve ishte 87 CFU/1 ml. Vlera e Enterokokëve intestinal për stacionin e monitorimit Shirokë konfirmohet edhe në punimet e tjera (Bushati, 22, 23, 26). Përsa i përket vlerësimit bazuar në Direktivën 26/7/EC për Enterokokë intestinal, Shiroka paraqitet me një cilësi të klasës A. Vlera mesatare e Enterokokëve intestinalë gjatë periudhës së matjeve për stacionin e monitorimit Zogaj ishte 34 CFU/1 ml. Gjatë periudhës së analizimit numri i Enterokokëve intestinal varioi nga -88 CFU/1 ml. Amplituda e matjeve ishte 88 CFU/1 ml. Vlera e Enterokokëve intestinal për stacionin e monitorimit Zogaj konfirmohet edhe në punimet e tjera (Bushati, 22, 23, 26). Përsa i përket vlerësimit bazuar në Direktivën 26/7/EC për Enterokokë intestinal, Zogaj paraqitet me një cilësi që i takon klasës A të vlerësimit. Ngarkesa mesatare e Enterokokëve intestinal gjatë periudhës së matjeve për stacionin e monitorimit Zus ishte 181 CFU/1 ml. Vlera minimale e shprehur në njësi CFU/1 ml për Enterokokë intestinalë ishte 15 CFU/1 ml dhe varioi deri në 383 CFU/1 ml. Amplituda e matjeve ishte 368 CFU/1 ml. Përsa i përket vlerësimit bazuar në Direktivën 26/7/EC për Enterokokë intestinal, Zusi klasifikohet ndërmjet klasës A dhe B. Kjo ndotje ndikohet edhe nga bashkimi i lumit Drin me lumin Buna, por ngarkesa e lartë mikrobikë për Enterokokë intestinal tregon që kjo ndotje i dedikohet ndotjeve të vjetra, që e kanë prejardhjen nga shkarkimet e ujërave të zeza në këto dy lumenj. Nga statistika përshkruese e Enterokokëve intestinal sipas stacioneve të kampionimit rezulton që ujërat e Kamicës, Mesit të Liqenit, Sterbeq, Shirokë, Zogaj bazuar në Direktivën 26/7/EC i klasifikon si ujëra të Klasës A, e cila lejon deri në 2 CFU/1 ml, ndërsa Lumin Buna, Lumin Drin dhe Zusin ndërmjet Klasës A dhe B, me 4 CFU/1 ml (Tabela III-6). 55

66 3.4 STATISTIKA PËRSHKRUESE E PARAMETRAVE MIKROBIOLOGJIK PËRSHKRUESE SIPAS STINËVE: PRANVERË, VERË, VJESHTË Statistika përshkruese e koliformëve total për stinët pranverë, verë, vjeshtë Nga statistika përshkruese e koliformëve total për stinën e pranverës, rezultoi se mesatarja e këtij parametri është 233 CFU/1 ml. Gjatë periudhës së analizimit numri i koliformëve total për stinën e pranverës varioi nga 3-83 CFU/1 ml (Tabela III-1). Mesatarja e koliformëve total për stinën e verës ishte 267 CFU/1 ml. Numri i koliformëve total gjatë verës varioi nga CFU/1 ml (Tabela III-1), (Fig III-9). Përsa i përket stinës së vjeshtës mesatarja rezultoi me 192 CFU/1 ml dhe numri i koliformëve total për këtë stinë varioi nga 37-7 CFU/1 ml. Bazuar në Direktivën 76/16/EEC këto ujëra klasifikohen në klasën A. Koliformët totalë nuk përfshihen në Direktivën 26/7/EC. Tabela III-1. Mesatarja e koliformëve total për stinët pranverë, verë dhe vjeshtë Parametri Koliformë totalë Stina Pranverë Verë Vjeshtë Mesatarja SH.S Min Max Amplituda Figura III-9. Histogramë e koliformëve total sipas stinëve 56

67 3.4.2 Statistika përshkruese e MPN/E.coli për stinët pranverë, verë, vjeshtë Nga vlerësimi i tre viteve të marra në studim rezulton se mesatarja e MPN/E.coli për stinën e pranverës në liqenin e Shkodrës dhe lumenjtë Drini dhe Buna ishte 5 CFU/1 ml. Gjatë periudhës së analizimit numri i MPN/E.coli për stinën e pranverës varioi nga 11 CFU/1 ml. Në stinën e verës vlera mesatare e MPN/E.coli rezultoi me 86 CFU/1 ml. Indeksi i MPN/E.coli gjatë stinës së verës varioi nga -46 CFU/1 ml. Mesatarja e MPN/E.coli për stinën e vjeshtës rezultoi me 6 CFU/1 ml. Gjatë periudhës së analizimit numri i MPN/E.coli varioi nga -23 CFU/1 ml (Tabela III11). Të dhënat e klasifikuara në bazë të stinëve paraqiten në histogramën e Escherichia coli me MPN sipas stinëve (Figura III-1), e cila vlerat maksimale i arrin në stinën e pranverës me 11 CFU/1 ml. Direktiva 76/16/EEC i klasifikon në kategorinë A dhe B të cilësisë ndërsa Direktiva 26/7/EC i klasifikon në ujëra të klasës A. Tabela III-11. Mesatarja e MPN-së/E.coli për stinët pranverë, verë dhe vjeshtë Parametri MPN Stina Pranverë Verë Vjeshtë Mesatarja SH.S Min... Max Figura III-1. Histogramë e MPN/E.coli sipas stinëve 57 Amplituda

68 3.4.3 Statistika përshkruese e Escherichia coli për stinët pranverë, verë, vjeshtë Nga vlerësimi i tre viteve të marra në studim rezulton se mesatarja e Escherichia coli për stinën e pranverës në liqenin e Shkodrës dhe lumenjtë Drini dhe Buna ishte 46 CFU/1 ml. Gjatë periudhës së analizimit numri i Escherichia coli për stinën e pranverës varioi nga -32 CFU/1 ml. Në stinën e verës Escherichia coli rezultoi me 142 CFU/1 ml. Escherichia coli gjatë stinës së verës varioi nga 2-71 CFU/1 ml. Mesatarja e Escherichia coli për stinën e vjeshtës rezultoi me 8 CFU/1 ml. Gjatë periudhës së analizimit numri i Escherichia coli varioi nga 1-31 CFU/1 ml (Tabela III-12), (Fig III-11). Direktiva 26/7/EC e Parlamentit Europian bazuar në mesataret e Escherichia coli sipas stinëve i klasifikon në Klasën A. Vlerat më të larta për Escherichia coli i përkasin stinës së verës me 78 CFU/1 ml. Bazuar në vlerat mesatare të parametrit Escherichia coli për stinën e verës këto ujëra në bazë të Direktivës së Vjetër 76/16/EEC do të klasifikoheshn në klasën B për ujërat sipërfaqësorë. Tabela III-12. Mesatarja e Escherichia coli-it për stinët pranverë, verë dhe vjeshtë Parametri Stina Escherichia Pranverë coli Verë Vjeshtë Mesatarja SH.S Min Max Figura III-11. Histogramë e MF/E.coli sipas stinëve 58 Amplituda

69 3.4.4 Statistika përshkruese e Enterokokëve intestinal për stinët pranverë, verë, vjeshtë Nga vlerësimi i tre viteve të marra në studim rezulton se mesatarja e Enterokokëve intestinalë për stinën e pranverës në liqenin e Shkodrës dhe lumenjve Drini dhe Buna ishte 37 CFU/1 ml. Gjatë periudhës së analizimit mesatarja e Enterokokëve intestinal për stinën e pranverës varioi nga -325 CFU/1 ml. Në stinën e verës Enterokoku intestinal rezultoi me 78 CFU/1 ml. Enterokoku intestinal gjatë stinës së verës varioi nga -65 CFU/1 ml. Mesatarja e Enterokokëve intestinal për stinën e vjeshtës rezultoi me 46 CFU/1 ml. Gjatë periudhës së analizimit numri i Enterokokëve intestinal varioi nga -325 CFU/1 ml (Tabela III-13). Të dhënat e klasifikuara në bazë të stinëve paraqiten në histogramën e Enterokokëve intestinal sipas stinëve (Figura III-12). Direktiva 26/7/EC e Parlamentit Europian bazuar në mesataret e Enterokokëve intestinal sipas stinëve i klasifikon këto ujëra në Klasën A, ndërsa maksimumi i vlerave për të gjitha stinët i klasifikon në klasën B përsa i përket këtij parametri. Vlerat më të larta për Enterokokë intestinal i përkasin stinës së verës. Tabela III-13. Mesatarja e Enterokokëve intestinal për stinët pranverë, verë dhe vjeshtë Parametri Stina Enterokokë Pranverë intestinalë Verë Vjeshtë Mesatarja SH.S Min... Max Figura III-12. Histogramë e Enterokokëve intestinal sipas stinëve 59 Amplituda

70 3.5 HARTAT GEOSTATISTIKE OSE IZO Shpërndarja e vlerave të parametrave mikrobiologjikë sipas stinëve të ndryshme në stacionet e kampionimit Hartat IZO paraqesin shpërndarjen e vlerave të parametrave mikrobiologjikë të matur gjatë stinëve pranverë, verë dhe vjeshtë në stacionet e kampionimit të mostrave. Parametrat e paraqitur janë koliformët totalë, MPN, E.coli, E. intestinalë. Nëpërmjet hartave IZO u realizua vlerësimi i parametrave mikrobiologjikë duke bërë interpretimin e tyre në stacionet e ndryshme të kampionimit të mostrave. Sikurse, shihet nga hartat IZO periudha e pranverës karakterizohet nga një ngarkesë mesatare e koliformëve total në pikën e Zusit si dhe në lumenjtë Drini dhe Buna, ndërsa në stinën e verës ngarkesa për koliformë total është më e lartë, e cila influencohet nga rritja e temperaturës, reshjet, shpërlarja e tokës dhe kalimi i papastërtive në pjesën e ujërave sipërfaqësore. a.pranverë b. verë c. vjeshtë Figura III-13 (a,b,c), vlerat e koliformëve total sipas stinëve Në stinën e vjeshtës ngarkesa mikrobike ulet përsa i përket koliformëve totalë, figura III13 (a,b,c). Megjithëse ky parametër nuk është tregues i fuqishëm i ndotjes fekale në ujërat sipërfaqësore. Përsa i përket normave të lejuara europiane parametri për koliformë total është brenda vlerave normale duke i klasifikuar këto ujëra në Klasën A, e cila lejon deri në 5 CFU/1 ml për tu klasifikuar në kategorinë A (Direktiva 76/16/EEC). 6

71 a.pranverë b. verë c. vjeshtë Figura III-14(a,b,c), vlerat e MPN/E.coli sipas stinëve Në periudhën e pranverës dhe të vjeshtës ngarkesa mikrobike e MPN/E.coli paraqitet brenda vlerave normale, ndërsa në periudhën e verës ujërat e liqenit dhe të lumenjve Drini dhe Buna paraqiten lehtësisht të ndotur. Ngarkesa e ulët mikrobike e MPN-së në këto ujëra tregon për cilësi të klasës A bazuar në Direktivën 26/7/EC. a.pranverë b. verë c. vjeshtë Figurë III-15(a,b,c), vlerat e Escherichia coli sipas stinëve Hartat IZO në stinën e pranverës dhe të vjeshtës japin një ngarkesë mikrobike të ulët përsa i takon parametrit për Escherichia coli. Siç, vihet re nga këto harta IZO ngarkesa mikrobike për Escherichia coli në stinën e verës është më e lartë në lumenjtë Drini dhe Buna, Zus dhe pasohet nga Shiroka (figura III-15.b). Ngarkesa mikrobike për E.coli në Shirokë influencohet edhe nga rritja e temperaturave, e cila krijon kushte të favorshme për rritjen e këtij bakteri. Në këtë kohë si periudhë verë ngarkesa mikrobike rritet edhe nga frekuentimi i pushuesve në pikën e pushimit në Shirokë. Bakteriet me origjinë fekale temperaturën e rritjen e kanë deri në 44 C, kështu që rritja e temperaturave në periudhën e verës krijon kushte të përshtashme për rritje të këtij lloj bakteri. 61

72 Vlerësimi në bazë të Direktivës së vjetër 76/16/EEC i klasifikon ndërmjet kategorisë A dhe B të cilësisë. Në bazë të këtij parametri këto ujëra klasifikohen në Klasën A bazuar në Direktivën 26/7/EC. a.pranverë b. verë c. vjeshtë Figurë III-16(a,b,c), vlerat e Enterokokëve intestinalë sipas stinëve Përsa i takon Enterokokëve intestinalë në stinën e pranverës ngarkesa maksimale mikrobike për stinët pranverë, verë, vjeshtë shkon në 21 CFU/1ml. Pjesa që jep këtë ngarkesë i takon pikave Zus, lumi Buna dhe lumi Drin që kanë ndotje me origjinë antropogjene. Vlerësimi mbi bazën e Direktivës 76/16/EEC i klasifikon ujërat e lumit Buna, lumit Drin dhe Zusit në kategorinë B të cilësisë. Vlen të theksohet se Direktiva e vjetër 76/16/EEC është më strikte përsa i takon vlerësimit të cilësisë së ujërave sipërfaqësorë duke garantuar më shumë mbrojtjen e shëndetit të njeriut. Bazuar në Direktivën 26/7/EC, pikat e tjera të marrjes së mostrave i përkasin klasës A të cilësisë. 62

73 3.6 PROBABILITETI I SHPËRNDARJES SË VLERAVE TË PARAMETRAVE TË MATURA Në figurën III-17(a,b,c,ç,d,e,f,g), janë paraqitur shpërndarjet probabilitare të parametrave të matura. Nga figurat vërehet se për të gjitha parametrat e matura shpërndarja nuk përputhet me shpërndarjen normale. Vlerat e P-së për secilin rast janë me të vogla se vlera kufi P <.5. Për rastin e ph, predominojnë vlerat e ph lehtësisht bazik, pasi 5% e matjeve bien në vlerën e ph 8.5. Për temperaturën gjatë periudhës së matjeve predominuan vlerat mesatare, 5% e matjeve kanë vlerë më të lartë se sa C. Përcjellshmëria dhe turbiditeti paraqitën vlera të ulta, me 5% të rasteve në vlerat respektive mikrosiemens/cm dhe 1.94 NTU. Probability Plot of Percjellshmeria Probability Plot of Temp Mean StDev N AD P-Value Percent Percent < Temp Percjellshmeria a. Probability Plot of ph < Percent ph <.5 Probability Plot of Turbiditeti Mean StDev N AD P-Value Mean StDev N AD P-Value <.5 b Percent 275 Mean StDev N AD P-Value c -2 2 Turbiditeti ç

74 Probability Plot of Enterokokë intestinalë < Percent Percent Probability Plot of Escherichia coli Mean StDev N AD P-Value Enterokokë intestinalë Escherichia coli Probability Plot of Koliformë totalë Mean StDev N AD P-Value < < Percent Koliformë totalë 8 Probability Plot of MPN Mean StDev N AD P-Value e Percent < d. -5 Mean StDev N AD P-Value MPN f. g. Figurë III-17(a,b,c,ç,d,e,f,g). Probabiliteti i shpërndarjes së vlerave, (a-temp, b-përcjellshmëria, c-ph, ç-turbiditeti, d-e.intestinal, e-e.coli, f-koliformë total, g-mpn). Në rastin e koliformëve totalë, 95% e vlerave janë më të vogla se sa 5 CFU/1 ml. Në rastin e E.coli-it, 99% e vlerave të përcaktuara janë më të vogla se sa 5 CFU/1 ml mostër. Kjo tregon se ujërat e liqenit të lumit Buna dhe Drin gjatë periudhës në studim mund të klasifikohen si ujëra që kanë cilësi shumë të mirë për nga përmbajtja e E.coli. Për rastin e përmbajtjes së Enterokokëve intestinal 95% e rasteve kanë vlera më të vogla se sa 2 CFU/1 ml duke plotësuar kushtet e cilësisë së shkëlqyer për ujërat e ëmbla bazuar në treguesin Enterokokë intestinal. Në rastin e MPN, 95% e rasteve të përcaktuara kishin vlerën më të vogël se sa 25 CFU/1 ml mostër. Nga rezultatet e diskutuara mund të themi se ujërat e liqenit të Shkodrës, Lumit Buna dhe Drin përmbushin kriteret e Komunitetit europian për cilësinë e ujërave bazuar në rezultatet e analizave mikrobiologjike. 64

75 3.7 KOEFIÇIENTI I KORRELACIONIT PEARSON Nga tabela III-14, vihet re se ndërmjet treguesve mikrobiologjikë të matur ka një korrelacion të lartë. Korrelacion i lartë vërehet veçanërisht në E.coli me Enterokokë intestinal dhe E.colit me MPN. Këto korrelacione janë paraqitur në tabelën III-14 dhe sugjerojnë prejardhjen e ndotjes nga i njëjti burim. Tabela III-14. Koefiçienti i korrelacionit Pearson ndërmjet parametrave të ndryshëm Parametri ph Temp Përcjellshmëria Temp Përcjellshmëria Koliformë total Escherichia coli Enterokokë intestinal MPN Koliformë totalë Escherichia coli Enterokokë intestinal Figurë III-18. Kurba e korrelacionit linear ndërmjet E.coli me Enterokokë intestinal 65

76 Figura III-19. Kurba e korrelacionit linear ndërmjet E.coli-it dhe MPN-së Figurat III-18 dhe III-19 paraqesin kurbat e korrelacionit linear ndërmjet Escherichia coli Enterokokë intestinale dhe Escherichia coli MPN. Nga grafikët dhe nga vlerat e dhëna vërehet se në korrelacionin Escherichia coli Enterokokë intestinal 53% e variacionit të Enterokokë intestinal mund të shpjegohet me variacionin e Escherichia coli. Në rastin e kurbës së korrelacionit linear ndërmjet Escherichia coli MPN rreth 44% e variacionit të vlerës së MPN përcaktohet me ndryshimin e Escherichia coli-it. Tabela III-15. Shpërndarja log normale Log_koli Log Log E.coli E.int Log_koli.489 Log E.coli Log E.int Log MPN... Nga tabela III-15 e shpërndarjes log_normale vërehet se shpërndarja e frekuencave përputhet më mirë me shpërndarjen log_normale. Kështu, duke bërë korrelacionet ndërmjet log të vlerave të parametrave mikrobiologjikë, vërejmë se koeficientët e korrelacionit janë të lartë duke sugjeruar një korrelim më të mirë të vlerave të llogaritura. Në figurat III-2 dhe III-21 paraqiten kurbat e korrelacionit ndërmjet disa parametrave mikrobiologjikë në madhësitë logaritmike. Në të dyja rastet vërehet se rritet vlera e R. 66

77 Log (E. Coli) = Log (MPN) 3. Regression 95% CI S R-Sq R-Sq(adj) % 62.2% Log(E.Coli) Log(MPN) Figura III-2. Kurba e korrelacionit ndërmjet Log (MPN) dhe Log (E.coli) Figura III-21. Kurba e korrelacionit ndërmjet Log (MPN) dhe Log (E.intestinal) Në figurën III-2, jepet kurba e korrelacionit ndërmjet log (MPN) dhe log (Escherichia coli), vihet re se 62% e variacionit të log MPN shpjegohet me variacionin e Escherichia coli. Në figurën III-21, jepet kurba e korrelacionit ndërmjet log (MPN) dhe log (Enterokokë intestinal), vihet re se 5% e variacionit të log (MPN) shpjegohet me variacionin e log (Enterokokë intestinal). 67

78 3.8 ANALIZA FAKTORIALE Nga analiza faktoriale e paraqitur në figurën III-22, vihet se tre janë faktorët që ndikojnë në vlerat e parametrave të matura. Nga 7 komponentët që janë përcaktuar, vlerat e 4 prej tyre nuk ndikojnë ose (ndikojnë shumë pak) në vlerat e parametrave të përcaktuara. Figura III-22. Analiza faktoriale Në figurën III-23 paraqiten ndikimet e dy faktorëve kryesorë në vlerat e parametrave si dhe grupimi në bazë të faktorëve të përcaktuar. Figura III-23. Faktorët që ndikojnë në vlerat e parametrave të përcaktuara 68

79 Tre faktorët kryesorë që ndikojnë në vlerat e parametrave të përcaktuara janë: Faktori 1. Ndotja antropogjene Ndotja antropogjene ndikon në vlerat e koliformëve totalë, MPN, Escherichia coli dhe Enterokokëve intestinal. Escherichia coli e përcaktuar nëpërmjet metodës me membranë filtri jep një korrelacion mjaft të mirë me MPN/E.coli, e cila jep përsëri praninë e Escherichia coli, por nëpërmjet metodës me tuba të shumtë fermentimi. Nga analiza faktoriale e realizuar del se të dy metodat paraqesin prejardhjen e bakterit Escherichia coli me origjinë nga ndotjet humane. Faktori 2. Kushtet natyrore Temperatura dhe përcjellshmëria. Nga matjet vërehet se temperatura e ujit ndryshon me kohën. Ndryshimi i temperaturës së ujit sjell edhe ndryshimin e përcjellshmërisë (koefiçienti i korrelacionit r =.696). Të dy këto parametra ndryshojnë me ndryshimin e faktorëve klimaterikë. Faktori 3. Karakteristikat e bazenit Ky faktor përcakton vlerat e ph-it. ph i ujit varet nga karakteristikat e bazenit dhe nuk paraqet variacion në lidhje me temperaturën e ujit ose ndryshimet stinore, (r=.87). Dendrogram Similarity ph Te m p Pe je rc hm lls ia er m or l if Ko ë lë ta to a hi ric e ch Es li co ko ro te n E kë ë al in t s te in PN M Variables Figura III-24. Dendrogramë e ngjashmërisë së parametrave të përcaktuara Nga dendrograma e paraqitur në figurën III-24 vërehet gjithashtu se parametrat e përcaktuara janë të grupuara në tre grupe në bazë të afërsisë që paraqesin vlerat e matura. Grupi i parë janë parametrat mikrobiologjikë, Koliformë total, Escherichia coli, Enterokokë intestinal dhe MPN, vlerat e të cilave varen kryesisht nga ndotja humane. 69

80 Grupi i dytë janë temperatura dhe përcjellshmëria. Temperatura dhe përcjellshmëria janë parametra të korreluara me një koefiçient korrelimi relativisht të lartë (r=.696), ndryshimi i këtyre parametrave shkaktohet kryesisht nga kushtet atmosferike. Në grupin e tretë të parametrave të përcaktuara bën pjesë ph i ujit. Ky parametër paraqitet me vlera të ndryshme nga parametrat e tjera të përcaktuara në këtë studim. Dendrogram Similarity Kamice Sterbeq Mesi i Liqenit Shirokë Zogaj Lumi Buna Zus Lumi Drin Pikat e marrjes së mostrave Figura III-25. Dendrograma e ngjashmërisë ndërmjet pikave të marrjes së mostrave Nga figura III-25, vërehet se pikat e marrjes së mostrave paraqesin një ngjashmëri në funksion të parametrave të përcaktuara. Kështu, ngjashmërinë më të lartë në lidhje me parametrat e përcaktuara e paraqesin pikat e marrjes së mostrave Kamicë, Stërbeq dhe Mesi i Liqenit këto pika paraqiten si më të pastra nga ana e treguesve mikrobiologjikë. Dy pikat e tjera Shirokë dhe Zogaj paraqesin karakteristika të përafërta bazuar në parametrat e përcaktuara. Pikat e tjera nuk kanë ngjashmëri dhe renditen si më poshtë Lumi Buna, Zus dhe Lumi Drin. Pikat e marrjes së mostrave pranë Fshatit Zus dhe në Lumin Drin paraqesin ndryshim më të madh me karakteristikat e tyre në krahasim me pikat e tjera. Këto pika paraqesin vlera më të larta të parametrave mikrobiologjikë se sa pikat e tjera. 7

81 3.9 Ecuria e parametrave mikrobiologjikë gjatë viteve Figura III-26 dhe III-27 paraqet ecurinë e analizave mikrobiologjike të matura gjatë viteve të ndryshme duke filluar nga viti për parametrat Escherichia coli dhe Enterokokë intestinal, të cilat janë realizuar në kuadrin e studimeve të ndryshme. Përsa i takon trendit për parametrin E.coli ka pasur një ecuri pak a shumë të njëjtë gjatë viteve, ndërsa parametri Enterokokë intestinal ka pësuar një rritje të lehtë gjatë viteve. Trend Analysis Plot for E.coli Linear Trend Model Yt = *t 8 Variable A ctual Fits 7 6 E.coli Index Figurë III-26. Ecuria e parametrit për Escherichia coli gjatë viteve Trend Analysis Plot for Enterokoke intestinale Linear Trend Model Yt = *t 7 Variable A ctual Fits Enterokoke intestinale Index Figurë III-27. Ecuria e parametrit për Enterokokë intestinal gjatë viteve

82 3.1 REZULTATET E ANALIZAVE NËPËRMJET SISTEMIT BIOKIMIK TË IDENTIFIKIMIT API 2 E DHE ENTEROPLURI Gjatë studimit, përdorimi i serisë biokimike API 2 E dhe Enteropluri krijuan mundësinë e identifikimit të disa specieve oportuniste patogjene që bëjnë pjesë në Familjen Enterobacteriaceae, të cilat janë bakterie gram negative, oksidazë negative. Përdorimi i testit të oksidazës rezultoi pozitiv në stacionet e kampionimit Shirokë, Zogaj dhe Ura e Bunës, e cila vërtetoi praninë e Pseudomonas aeruginosa në këto ujëra. Bakteriet oportuniste patogjene të përcaktuara gjatë studimit janë paraqitur në tabelën III-16. Me serinë biokimike API 2 E në stacionin Zogaj u përcaktuan: Enterobacter cloacae, Pantoea spp, Serratia ficaria, Klebsiellae pneumoniae: në Shirokë u përcaktuan; Rauoltella ornithinolytica, Serratia odorifera; në lumin Buna u përcaktua; Enterobacter cloacae; në lumin Drin u përcaktua: Pantoea agglomerans, në Kamicë: Enterobacter sakazakii, Klebsiellae oxytoca, Sterbeq dhe Mesi i liqenit: Xanthomonas maltophila. Tabela III-16. Rezultatet e testeve biokimike API 2 E Speciet oksidazë negative sipas stacioneve Speciet (API 2 E) Rauoltella ornithinolytica Enterobacter cloacae Xanthomonas maltophila Enterobacter sakazakii Pantoea spp Shirokë Zogaj Zus Lumi Drin Sterbeq Kamicë Mesi i liqenit Serratia ficaria Serratia odorifera Klebsiellae pneumoniae Klebsiellae oxytoca Lumi Buna Pantoea agglomerans Tek tabela III-16, vihet re që një pjesë e specieve të bakterieve oportuniste patogjene të përcaktuara gjatë studimit tonë janë përcaktuar edhe nga Instituti i Toksikologjisë, Mali i Zi gjatë Projektit Italian (COOPI-25) për pikat Bunë, Shirokë, Kamicë. Nga kjo arrihet në përfundimin që një pjesë e specieve bakterore të referuara nga (COOPI 25) janë të njëjta edhe me një pjesë të specieve bakterore të përcaktuara me serinë biokimike API 2 E dhe Enteropluri gjatë studimit. Gjatë vitit 25 në Grykëderdhjen e Lumit Moraça, Oko Radus janë përcaktuar speciet e koliformëve total, të cilat rezultojnë pak a shumë 72

83 të njëjta edhe në pjesën shqiptare: Escherichia, Klebsiellae, Serratia, Enterokokë. Ndërsa përsa i takon Clostridium sp. nuk është gjetur nga (COOPI 25). Gjatë studimit u përdor testi i indolit për të përcaktuar praninë e specieve indol pozitive, të cilat kanë aftësinë për të ndarë indolin nga triptofani. Bakteret indol pozitive janë: Aeromonas hydrophila, Escherichia coli, Flavobacterium sp., Klebsiellae oxytoca, Proteus spp, Streptococcus faecalis and Vibrio sp. (MacFaddin, 2). Gjatë studimit tonë prova e indolit rezultoi pozitive në stacionet e marrjes së mostrave, Ura e Bunës, Drini, Zus, Shirokë, Zogaj duke vërtetuar praninë e këtyre specieve bakteriale në stacionet e kampionimit. Duke u bazuar në identifikimin nëpërmjet serisë biokimike API 2 E, vërtetohet prania e këtyre specieve indol pozitive në stacionet e ndryshme të monitorimit. Figura III-28 dhe III-36 jep disa nga speciet e përcaktuara gjatë studimit, me biokodet , Serratia ficaria në Zogaj dhe Pantoea spp. në lumin Drin. Speciet e përcaktuara nëpërmjet serisë biokimike API 2 E janë paraqitur në figurën III-29, speciet bakterore paraqiten të vendosura në pika të ndryshme të monitorimit. Figura III-28, Serratia ficaria (Bushati, 212) Figura III-29, Pantoea spp (Bushati, 212) Në figurën III-3 jepet harta e pellgut ujëmbledhës me speciet e ndryshme bakterore të përcaktuara nëpërmjet serisë biokimike API 2 E. Speciet e përcaktuara jepen në hartë nëpërmjet një legjende e cila në bazë të ngjyrës tregon speciet bakteriale që janë gjetur në stacionet e ndryshme të kampionimit. Këtyre specieve oportuniste patogjene duhet ti kushtohet gjithashtu një rëndësi e veçantë në studimet e ardhshme duke identifikuar edhe infeksionet e ndryshme tek personat me forca imunitare të dobëta. 73

84 Figura III-3. Hartë e pellgut ujëmbledhës me speciet e ndryshme bakterore të përcaktuara nëpërmjet serisë biokimike API 2 E 74

85 Tabela III-17. Rezultatet e sistemit biokimik Enteropluri Speciet Pantoea agglomerans Enterobacter gergoviae Enterobacter cancerogenus Klebsiellae pneumoniae Enterobacter cloacae Serratia rubidae Proteus mirabilis Pus Kamicë Kamicë Shirokë Zogaj Zus Lumi Drin Nëpërmjet sistemit biokimik Enteropluri u arrit të përcaktoheshin disa specie oksidazë negative sikurse dhe me API 2E. Në Zogaj u përcaktuan: Enterobacter cloacae, Klebsiellae pneumoniae, Proteus mirabilis; në Shirokë u përcaktuan Pantoea agglomerans, Klebsiellae pneumonia, Enterobacter cloacae, në lumin Drin u përcaktua Pantoea agglomerans, në Zus u përcaktuan Pantoea agglomerans, Serratia rubidae, në Kamicë Enterobacter gergoviae dhe Enterobacter cancerogenus ndërsa në një kampion ujë pusi në stacionin Kamicë me sistemin Enteropluri u përcaktua Pantoea agglomerans. Këto specie bakterore të identifikuara me sistemet biokimike API 2 E dhe Enteropluri konfirmuan në një pjesë të përcaktimeve të njëjtat specie në stacionet e kampionimit (Tabela III-18). Speciet bakterore të identifikuara kanë kërkesa të ndryshme për tu shumuar dhe shkaktuar infeksione në njerëz (Kämpfer, et al.,1991; Kilian, et al., 1976; Muytjens, et al., 1984; Tryland, et al., 1998). Prania e specieve të ndryshme oportuniste patogjene lidhet edhe me derdhjet e ujërave të zeza. Por këto bakterie nuk merren si tregues të ndotjes fekale (Tryland, et al., 1998). Këto specie, oksidazë negative mund të shkaktojnë sëmundje vetëm në kushte të caktuara. Ato janë në gjendje të shkaktojnë infeksione tek personat me forca imunitare të ulëta, tek fëmijët e vegjël, të moshuarit, tek të sëmurët kronik etj (Kämpfer, et al.,1991; Kilian, et al., 1976). Rëndësia e këtyre baktereve oportuniste patogjene të identifikuara jepet nga literatura të ndryshme, sikurse mund të përmendim më poshtë sipas specieve që identifikuam. Citrobacter spp. mund të gjendet në tokë, ujë, ujëra të zeza, ushqime dhe traktet gastrointestinale të njerëzve dhe kafshëve (Wang, 2). C. freundii është përgjegjës për reduktimin e nitrateve në nitrite (Puchenkova, 1996). Pantoea agglomerans është bakter opportunist patogjen tek njerëzit me imunitet të ulët, duke shkaktuar infeksione të 75

86 plagëve, të gjakut, urinës etj (Cruz1. A., 27). Klebsiellae pneumonia është patogjene oportuniste për njerëzit dhe kafshët dhe është e pranishme zakonisht në traktin gastrointestinal gjendet e pranishme në ujërat e zeza, në ujëra të ndotur dhe në tokë (Podschun et al., 21). Higjiena jo e mirë mund të ndikojë në kontaminimin e burimeve ujore me Klebsiella spp (Podschun et al., 21). Identifikimi i species Enterobacter gergoviae në Kamicë mund ta lidhim me derdhjet e industrisë farmaceutike nga ana malazeze, të cilat favorizojnë rritjen dhe përshtatjen e disa specieve si p.sh Enterobacter gergoviae, e cila është në përgjithësi rezistente ndaj parabenëve që përdoren në kozmetike (substanca konservuese), kontaminimi i kozmetikëve që përmbajnë konservuesa parabene nga E.gergoviae (Grimont, 23). Xanthomonas maltophilia hyn në trup nëpërmjet plagëve të kontaminuara etj. (Waters, 27). Pseudomonas aeruginosa edhe pse klasifikohet si një mikroorganizëm aerob është konsideruar nga shumë studiues si mikroorganizëm anaerob fakultativ. P. aeruginosa shkakton infeksione të traktit urinar, infeksione të sistemit respirator, bakteremi, infeksione gastro-intestinale dhe një shumëllojshmëri të infeksioneve sistemike, veçanërisht në pacientët me djegie të rënda dhe të sëmurët me kancer dhe AIDS, të cilët janë me imunitet të ulët. P. aeruginosa, si edhe shumë Pseudomonas të tjerë, mund të degradojnë hidrokarburet aromatike si metilbenzenet. Metilbenzenet janë konsideruar si ndotësit mjedisore që janë të pranishme në atmosferë, në ujërat nëntokësore dhe sipërfaqësore dhe tokë (Todar, 24). Tabela III-18. Numri i specieve oksidazë negative të përcaktuara nëpërmjet sistemeve API 2 E dhe Enteropluri, biokodet. Speciet e përcaktuara API 2 E Enteropluri Biokodet Raoultella ornithinolytica , 6773, 6763 Enterobacter cloacae Enterobacter sakazakii Enterobacter gergoviae Enterobacter cancerogenus Pantoea agglomerans , 6763, 7363 Klebsiellae pneumoniae Klebsiellae oxytoca Klyvera spp , , , Pantoea spp , 6172, 4122, Pantoea agglomerans Proteus mirabilis , , Serratia ficaria Serratia odorifera Serratia rubidae Xanthomonas maltophila 76

87 Figura III-31. Hartë e pellgut ujëmbledhës me speciet e ndryshme bakterore të përcaktuara nëpërmjet sistemit biokimik Enteropluri Në figurën III-31 jepet harta e pellgut ujëmbledhës me speciet e ndryshme bakterore të përcaktuara nëpërmjet sistemit Enteropluri. Speciet e përcaktuara jepen në hartë nëpërmjet një legjende, e cila në bazë të ngjyrës tregon speciet oportuniste patogjene që janë gjetur në stacionet e ndryshme të kampionimit. 77

88 4. REZULTATET E ANALIZAVE TË ZONËN PËRRETH LIQENIT PUSEVE DHE SHPIMEVE NË 4.1 Rezultatet e analizave mikrobiologjikë për puset dhe shpimet Gjatë studimit një rëndësi iu është dhënë edhe vlerësimit të cilësisë së ujërave të puseve dhe shpimeve në zonën përreth liqenit, i cili në përgjithësi përdoret për tu pirë. Mostrat janë marrë nga puset dhe shpimet pranë liqenit të Shkodrës në periudhën e verës dhe janë analizuar për parametra të ndryshëm mikrobiologjikë si: Koliformë total, Escherichia coli dhe Enterokokë intestinal. Kampionet e ujërave janë marrë në shtëpi të ndryshme dhe restorante përreth zonës së liqenit në Zogaj, Shirokë, Fshati i Paqes, Zus, Shegan, të cilat kanë rezultuar me ngarkesë të lartë mikrobike, gjë që tregon se kjo ngarkesë mikrobike ndikohet nga ndotja antropogjenike e lidhur me zonat e banuara të fshatrave përreth liqenit (Tabela IV-1), (Fig IV-1). Tabela IV-1. Rezultatet e puseve dhe shpimeve, Zogaj Vendet e Koliformë total Escherichia coli Enterokokë kampionimit (CFU/1ml) (CFU/1ml) intestinal (CFU/1ml) Pus (Zogaj 1) Pus (Zogaj 2) Pus (Zogaj 3) Shpim (Zogaj 1) Shpim (Zogaj 2) Ujësjellës (Zogaj) E. intestinal CFU/1 ml E. coli CFU/1 ml Koliformë total CFU/1 ml Figura IV-1. Parametrat mikrobiologjikë për puset dhe shpimet Zogaj Nga figura IV-1, vihet re se parametrat mikrobiologjikë në Zogaj për puse dhe shpime janë mbi normat e lejuara për ujëra të pijshëm 98/83/EC e 3 Nëntorit

89 Tabela IV-2. Rezultatet e puseve dhe shpimeve, Shirokë Vendet e kampionimit Pus (Shirokë 1) Pus (Shirokë 2) Shpim (Shirokë 1) Shpim (Restorant) Shpim (Fshati i Paqes) Koliformë total (CFU/1ml) Escherichia coli (CFU/1ml) Enterokokë intestinal (CFU/1ml) E. intestinal CFU/1 ml E. coli CFU/1 ml Koliformë total CFU/1 ml Figura IV-2. Parametrat mikrobiologjikë për puset dhe shpimet Shirokë Nga rezultatet e diskutuara figura IV-2, vihet re se parametrat mikrobiologjikë në Shirokë për puse dhe shpime janë mbi normat e lejuara për ujëra të pijshëm 98/83/EC e 3 Nëntorit Rezultatet e puseve dhe shpimeve në këtë zonë paraqesin një problem me rëndësi të madhe për shëndetin e njeriut, e cila ndikohet nga ndotjet që vijnë nga gropat septike. Ngarkesa e këtyre ujërave është jashtë çdo norme përsa i takon Direktivave Europiane për ujërat e pijshëm. 79

90 Tabela IV-3. Rezultatet e shpimeve Zus Vendet e kampionimit Shpim (Zus 1) Shpim (Zus 2) Shpim (Zus 3) Shpim (Restorant 1) Shpim (Restorant 2 ) Koliformë total (CFU/1ml) Escherichia coli (CFU/1ml) Enterokokë intestinal (CFU/1ml) E. intestinal CFU/1 ml E. coli CFU/1 ml Koliformë total CFU/1 ml Figura IV-3. Parametrat mikrobiologjikë për shpimet Zus Nga figura IV-3, vihet re se parametrat mikrobiologjikë në Zus për shpime janë mbi normat e lejuara për ujëra të pijshëm 98/83/EC e 3 Nëntorit Sikurse, vihet re në të gjitha shpimet dhe puset e analizuara në zonën përreth liqenit ngarkesa mikrobike është jashtë çdo norme, këto ujëra nuk duhet të përdoren për tu konsumuar nga popullata. Rezultatet e marra nga analizat mikrobiologjike tregojnë që aktiviteti antropogjenik, impakti dhe influenca e tij janë arsyeja kryesore për praninë e bakterieve në vlera të larta duke i klasifikuar si ujëra të ndoturr për konsum uji nga ana e populates (Bushati, 29). Marrëdhëniet mes përdorimit të tokës bujqësore dhe cilësisë mikrobiologjike të ujit është çështje kyçe për të kuptuar në shumë raste arsyet e ndotjes së ujit. 8

91 Tabela IV-4. Rezultatet e shpimeve Shegan dhe Kamicë Vendet e kampionimit Shpim (Shegan 1) Shpim (Shegan 2) Shpim (Shegan 3) Shpim (Shegan 4) Pus (Kamicë) Koliformë total (CFU/1ml) Escherichia coli (CFU/1ml) Enterokokë intestinal (CFU/1ml) E. intestinal CFU/1 ml E. coli CFU/1 ml Koliformë total CFU/1 ml Figura IV-4. Parametrat mikrobiologjikë për shpimet Shegan dhe pus Kamicë Ngarkesa bakteriale në këto puse ndikohet gjithashtu nga ndotja antropogjene e lidhur me zonat e banuara. Ujërat në këto puse dhe shpime nuk lejohen të konsumohen nga popullata. Prania e ndotjes bakteriologjike në këtë zonë varet në pozicionin ku janë ndërtuar puset dhe janë bërë shpimet. Shkaku i ndotjes së ujërave të puseve dhe shpimeve mund të jenë të ndryshme si: dëmtimi i shtresës së betonit që rrethon pusin, afërsia që mund të kenë këto puse me gropat e ujërave të zeza, etj. Përveç kësaj edhe largësia nga lumenjtë dhe përrenjtë duhet të përcaktohet në varësi të cilësisë së tokës dhe kapacitetit ujor të burimit nëntokësor të ujit (Möse, 2). Mostrat e ujërave të puseve dhe shpimeve të analizuara për parametrat bakteriologjikë treguan që janë mbi Normat Standarte Europiane të lejuara për ujin e pijshëm 98/83/EC e 3 Nëntorit 1998 e cila konfirmohet edhe nga (Bushati, 29), ku ujërat e pijshëm të kësaj zone rezultuan mbi normat e lejuara. Problemet që vijnë nga ujërat e pijshëm janë të shumta, sepse nga konsumimi i ujërave të kontaminuar mund të merret: tifoja abdominale, gastroenteritet, dizanteritë nga bakteret patogjene, parazitët etj. 81

92 4.2 REZULTATET E SISTEMIT BIOKIMIK API 2 E PËR PUSET DHE SHPIMET Studimet cilësore në drejtim të ujërave të pijshëm janë të rralla. Ky studim përveç analizave sasiore ofron të dhëna cilësore mbi ujërat e pijshëm. Pra, përveç parametrave bakteriologjikë, koliformë total, Escherichia coli dhe Enterokokë intestinal, një pjesë e kampioneve të ujërave janë analizuar edhe për të parë praninë e bakterieve oportuniste patogjene, të cilat mund të identifikohen nëpërmjet sistemit biokimik API 2 E. Tabela IV-5 jep rezultatet e marra nga sistemi biokimik API 2 E. Tabela IV-5. Rezultatet e sistemit biokimik API 2 E për puset dhe shpimet Speciet (API 2E) Shirokë pus (1) Pantoea spp Shirokë pus (2) Shirokë pus (3) Shirokë pus (4) Shirokë shpim 5 m Zogaj shpim (1) Zogaj shpim (2) Serratia ficaria Enterobacter cloacae Klebsiellae pneumoniae Klyvera spp. Kamicë pus Speciet oportuniste patogjene të përcaktuara nëpërmjet sistemit biokimik API 2 E treguan që lloji i baktereve në kampionet tona është i njëjtë për puset që ndodhen në Shirokë si p.sh, Pantoea spp. Pantoea spp është bakterie patogjene oportuniste tek njerëzit me imunitet të ulët duke shkaktuar infeksione të traktit urinar dhe izolohet zakonisht nga feçet e njerëzve dhe kafshëve (Winn, 26). Kafshët shtëpiake siç janë gjedhët dhe kuajt janë bujtësit kryesorë për Klebsiella spp. Higjiena jo e mirë mund të ndikojë në kontaminimin e burimeve të ujit me Klebsiella spp (Podschun et al., 21). Enterobacter cloacae janë patogjene nozokomial, të cilët mund të merren nëpërmjet lëkurës, traktit gastrointestinal, traktit urinar etj. Të gjitha këto bakterie për nga specifika që kanë janë në gjendje të japin infeksione nga më të ndryshmet n.q.s organizmi i njeriut zotëron një imunitet të ulët. 82

93 V. PËRFUNDIME DHE REKOMANDIME Bazuar në rezultatet e analizave mikrobiologjike dhe fiziko-kimike arrijmë në këto përfundime: 1. Bazuar në vlerat mesatare të treguesve mikrobiologjikë për koliformët total ujërat e liqenit të Shkodrës, lumit Buna dhe lumit Drin klasifikohen në Klasën A të Direktivës 76/16/EEC, ndërsa përsa i përket vlerave mesatare të treguesve mikrobiologjikë, MPN/E.coli, Escherichia coli, Enterokokë intestinal klasifikohen ndërmjet Klasës A dhe B të Direktivës 76/16/EEC dhe në Klasën A të Direktivës 26/7/EC si ujëra që përdoren për larje. 2. Nga krahasimi i dy metodave MPN dhe MF për Escherichia coli u arrit në përfundimin se metoda e filtrimit (MF) është më efikase dhe më e ndjeshme se metoda MPN. 3. Ujërat e liqenit të Shkodrës janë lehtësisht bazike. Vlera mesatare e temperaturës i karakterizon si ujëra tipike ciprinide. Këto ujëra kanë shkallë mineralizimi të ulët. Ujërat e lumit Buna dhe lumit Drin karakterizohen nga shkallë e ulët mineralizimi, kanë karakter lehtësisht bazik. Ujërat e lumit Drin paraqiten me temperaturë më të ulët se sa ato të lumit Buna dhe liqenit. 4. Prejardhja antropogjene e ndotjeve sugjerohet dhe nga analiza faktoriale dhe korrelative e të dhënave. Parametrat mikrobiologjikë të përcaktuar paraqesin korrelacion të lartë ndërmjet tyre dhe analiza faktoriale përcakton të njëjtin faktor që ndikon në vlerën e këtyre parametrave. 5. Analiza për përcaktimin e specieve bakteriale oportuniste patogjene me API 2 E dhe Enteropluri identifikuan 15 lloje bakteriesh. Më shumë lloje bakteriesh u identifikuan në pikën Zogaj me 7 specie, Shirokë me 6 specie, Kamicë me 5 specie, ndërsa Drini dhe Zusi me nga 3 specie të ndryshme, Buna, Sterbeq dhe Mesi i liqenit me nga 1 specie. 6. Mostrat e ujërave të puseve dhe shpimeve të analizuara për parametrat bakteriologjik treguan që janë mbi Normat Standarte Europiane të lejuara për ujin e pijshëm 98/83/EC e 3 Nëntorit 1998 mbi cilësinë e ujit të destinuar për konsum njerëzor. Analiza për përcaktimin e specieve bakteriale oportuniste me API 2 E bëri të mundur identifikimin e 5 specieve bakterore oportuniste patogjene në kampionet e ujërave të puseve dhe shpimeve. 83

94 REKOMANDIME 1. Realizimi i monitorimeve të vazhdueshme për vlerësimin mikrobiologjik dhe fiziko-kimikë të ujërave sipërfaqësorë si nga ana e organeve kompetente ashtu edhe nga studimet që mund të realizohen në rradhë të parë nga ana e Universitetit dhe nga specialistët e tjerë të këtyre fushave. 2. Drejtorisë së Shëndetit Publik Shkodër bazuar edhe në udhëzimet që jep Direktiva 26/7/EC për ujërat sipërfaqësore që në bashkëpunim me autoritetet lokale të aplikojnë vendosjen e tabelave në plazhet e zonës përreth liqenit të cilët nuk ekzistojnë me qëllim informimin e popullatës mbi cilësinë e ujërave për larje kur ndotja mikrobiologjike rezulton mbi normat e lejuara. Në mënyrë të tillë që të mund të shmangen infeksionet e mundshme që mund të merren nga fëmijët e vegjël, të rriturit dhe të moshuarit. 3. Monitorimi i herëpashershëm i shpimeve dhe puseve është një kontribut me rëndësi për mbrojtjen dhe mbajtjen nën kontroll të cilësisë mikrobike dhe fizikokimike të këtyre burimeve ujore, e cila ndikon ndjeshëm në parandalimin e shumë infeksioneve gastro-intestinale. 4. Krahas kësaj qendra e promocionit shëndetësor duhet të sensibilizojë publikun e këtyre zonave nëpërmjet bisedave të ndryshme, nëpërmjet televizionit dhe shpërndarjes së fletëpalosjeve për njohjen më me hollësi të rreziqeve që e kërcënojnë nga përdorimi i ujërave me ngarkesa mikrobike mbi normat e lejuara të direktivës së ujërave për ujë të pijshëm 98/83/EC. 5. Përfundimi i impiantit për përpunimin e ujërave të ndotura Shirokë-Zogaj si dhe pyllëzimi gradual i bregut perëndimor të zonave Shirokë Zogaj do të ndikonte në ruajtjen dhe përmirësimin e ekosistemit ujor të liqenit të Shkodrës. 84

95 Literatura: Agusto, F., Bamigbola, M., 27: Numerical Treatment of the Mathematical Models for Water Pollution, Research Journal of applied Sciences 2(5): , Medwell Journals. Alam M., 26: Phenotypic and Molecular Characteristics of Escherichia coli Isolated from Aquatic Environ of Bangladesh. Microbiol. Immunology. 5: Andoni, R., 29: Bakteriologjia klinike, fq Alonso, J.L., 1999: Comparison and recovery of Escherichia coli and thermotolerant coliforms in water with a chromogenic medium incubated at 41 and 44.5 C. Applied and Environmental Microbiology, 65, Annonymus, 1984: Hidrologjia e Shqipërisë. Akademia e Shkencave të Shqipërisë. Tiranë. Anonymous, 21: Shkodra lake Project Conference Report 21. HRK Project, Germany. Anonymous, 26: World Bank (Ed.): Lake Shkoder Transboundary Diagnostics Analysis. Albania & Montenegro. World Bank (IBRD). 2 April 26. Final Report: Main Document. 9P6515: Anonymous, 27: Lake Skadar/Shkodra Integrated Ecosystem Management Project. The Strategic Action Plan (SAP) for Skadar/Shkodra Lake Albania & Montenegro. By: APAWA, CETI, SNV Montenegro. MoTE, MEFWA, GEF & World Bank (WB) (Eds.) Angulo J, et al., A Community Waterborne Outbreak of salmonellosis and the effectiveness of a Boil Water Order. American Journal of Public Health 87 (4): APHA, AWWA, WEF 1995: Standard Methods for the Examination of Water and Wastewater 19th Edition Washington, American Public Health Association. API 2 E, Systeme d identification des Enterobacteriaceae et autres bacillus a Gram negative non fastidieux, REF 2 1 /2 16. BIOMERIEUX APHA/AWWA/WPCF, 1998: Standard Methods for the Examination of Water and Wastewater. 2th Edition. Part 91. Microbiological examination. American Public Health Association, Washington. Babani, F., Ylli, A., Stamo, I., Kongjika, E., Kukali, E., 29; Characterization of water quality of some Albanian Lakes, Proceedings of International Conference Lakes and Nutrient Loads, April 29, Pogradec. Barritt. M., Notes on the α-naphthol modification of the Voges-Proskauer test and reference to the creatine modification J Hyg (Lond). September; 43(3): Baron, E., and S. Finegold. 199: Bailey and Scott s diagnostic microbiology, 8th ed. The Mosby Company, St. Louis, MO. Bartram J, Rees.G, 2: A practical guide to the design and implementation of assessments and monitoring programmes, Monitoring bathing waters-first publishing 2, Bezuidenhout, C.C., Mthembu, N., Puckree, T., and Lin, J. 22: Microbiological evaluation of the Mhlathuze River, Kwazulu-Natal (RSA). Water SA 28:

96 Bekteshi, A. 1997: Vlerësimi kimiko-analitik i gjendjes mjedisore të ujrave të liqenit të Shkodrës. (Dissertation) Location: University of Tirana, Faculty of Natural Sciences, Library; Tirana, Albania. Bekteshi, A. 2: Karakterizimi kimik i ujërave të liqenit të Shkodrës. Buletini i Universitetit të Shkodrës, Seria e Shkencave Natyrore, Nr.52 Bekteshi, A., Beka, I. & Neziri, A. 22: Karakteristikat fiziko-kimike të ujërave të Lumit Buna Universiteti i Shkodrës Luigj Gurakuqi Bul. Shk., Ser. Shk. Nat., 22. Nr. 52: Bekteshi, A., 26: Karakteristikat kimike të ujërave të disa burimeve ujore pranë liqenit të Shkodrës, BIO&EKO, Universiteti i Shkodrës Luigj Gurakuqi, Dhjetor 26, Nr.6. Beka, I. 1994: Karakteristikat fiziko kimike të ujit të Liqenit të Shkodrës., Buletini i Shkencave Natyrore Universiteti i Shkodrës Luigj Gurakuqi, Nr.1: Beka, I., Kastrati, D., Bushati, N., Rakaj, M; Integrated assessment of Water Quality of Buna River, helping in the Protection of Biodiversity of this Ennvironment. JIEAS, Vol. 7(5): (212). ISSN Berg HC., 2. Motile Behavior of Bacteria. Phys. Today, 53: Beauchamp, C.J., Simao-Beaunoir, A.M., Beaulieu, C. & Chalifour, F.P. (26). Confirmation of E.coli among other thermotolerant coliform bacteria in paper mill effluents, wood chips screening rejects and paper sludges. Water Research, 4, Bushati, N., Bushati, & Hysko, M. 21: Escherichia coli dhe Streptococcus faecalis në Liqenin e Shkodrës, si dhe lumenjtë Buna dhe Drini. Universiteti i Shkodrës Luigj Gurakuqi Bul. Shk., Ser. Shk. Nat., Nr. 6: Bushati, N., Bushati, F., 22. Të dhëna paraprake mbi analizën bakteriale të ujërave të Liqenit të Shkodrës. Bio & Eko, Botim i Sektorit të Liqenit të Shkodrës, Maj 22, Nr.4. Bushati, N., Bushati, F., 23. Disa Rezultate Mikrobiologjike të Ujërave të Liqenit të Shkodrës. Bio & Eko, Botim i Sektorit të Liqenit të Shkodrës, Maj 23, Nr.5. Bushati, N., Bushati, F., 26. Studim i cilësive bakteriologjike të ujërave të Liqenit të Shkodrës. Bio & Eko, Botim i Sektorit të Liqenit të Shkodrës, Maj 26, Nr.6. Bushati, N., Neziri, A. & Hysko, M. 21. Sediment Toxicity Determination of Lake Shkodra by using Bio-Assays. International Conference on Introducing RAMSAR Principles Towards Integrated Management of Lake Shkodra/Skadar & Buna/Bojana River Natural Resources 5-6 JUNE 21, Shkodër. Bushati, N., Neziri, A. & Hysko, M. 21. Investigation on physico-chemical and microbiological of the parameters of Lake Shkodra. BALWOIS, 25, 29 May 21, Ohrid, Republic of Macedonia. Bushati, N., Bushati, F. & Hysko, M Determination of Shkodra lake microflora based on classical methods of MPN and MF, Poster In International Conferences For Lakes And Nutrients, April 29, Pogradec. Bushati, N., Bushati, F. & Hysko, M Evaluation of shkodra lake water quality, drini and buna rivers through microbiological analysis. Skadarsko Jezero, Crnogorska Akademija Nauka i Umjetnosti Stanje i Perspektive, 4-6 June 211, Podgorica Skadar/Shkoder. 86

97 Bushati, N., Bushati, F. & Hysko, M Surface Water Quality of Shkodra Lake Based on Microbiological Paramethers. International Conference of Ecosystems (ICE), Tirana, ALBANIA, ISBN: , Tirane. Bushati, N., Neziri, A., Malollari, I. & Bushati, F. 29. Bacteriological Investigations of Wells Water near the Shkodra Lake. Journal of Environmental Protection and Ecology 1, No 3, Bushati, N., Neziri, A., Rastall, A., Hollert, H., Seiler, T. S., Otte, J. & Erdinger, L. 21. Ethoxyresorufin-O-Deethylase (EROD) Induction of Semipermeable Membrane Devices (SPMD) Samples from Shkodra/Skadar Lake. J. Int. Environmental Application & Science, Vol. 5 (1): Bushati, N., Bushati, F & Hysko, M. 21. Escherichia coli and Streptococcus faecalis in Shkodra lake, and Buna and Drini rivers. Bul. Shk., Ser. Shk. Nat., Universiteti i Shkodrës Luigj Gurakuqi, Nr. 6: Bushati, N., Neziri, A., Bushati, F., & Hysko, M Observations of monthly variations in physico-chemical and microbiological parameters of Lake Shkodra and River Buna. AJNTS 212 (1), XVIII (32), ISSN Bushati, N., Neziri, A., Bushati, F., & Hysko, M Physical-Chemical and Microbiological Data on Shkodra-Drini-Buna waters (Albania). J. Int. Environmental Application & Science Vol.7-Issue 2, ISSN: Cabral, P.S. Joao, Water Microbiology. Bacterial Pathoges and Water. 21. Int. J. Environ. Res. Public Health 21, 7, , ISSN Cappuccino, J & Sherman, N. 25-Microbiology-Laboratory Manual 7th Edition. Council Directive 76/16/EEC concerning the quality of bathing water. COUNCIL DIRECTIVE 98/83/EC of 3 November 1998 on the quality of water intended for human consumption Chapman, D., Water Quality Assessments - A Guide to Use of Biota, Sediments and Water in Environmental Monitoring Chapelle FH, John WS (21). Ground-Water Microbiol. and Geochem; Inc.: New York, NY, USA, p Dere S, Dalkiran N, Karacaoglu D, Elmaci A, Dulger B, Senturk E (26). Relation ships among epipelic diatom taxa, bacterial abundances and water quality in a highly polluted stream catchment, Bursa Turkey. Environ.Monit. Assess. 112; D.C.,Bartram J, Rees G, (2) A practical guide to the design and implementation of assessments and monitoring programmes, Monitoring bathing waters-first publishing 2, Direktiva e BE për cilësinë e ujit të pijshëm CEE/CEEA/CE no. 778 date 15/7/198 Directive 2/6/EC of the European Parliament and of the Council of 23 October 2, establishing a framework for Community action in the field of water policy. Official Journal of the European Communities Directive 26/7/EC. The management of bathing water quality and repealing directive 76/16/EEC, L64/37. European Parliament and European Council (EU and EC). Dhora, Dh., Rakaj, M., Lista e specieve të bimëve dhe kafshëve të liqenit të Shkodrës, 21 Dhora, Dh., 25, Lista e makrofiteve, rotifereve, anelideve, gaforreve, peshqëvë, reptileve, shpendëvë, gjitarevë të liqenit të shkodrës dhe pellgut ujembledhes i tij. 87

98 Dhora, Dh., Sokoli, F., 2 Liqeni i Shkodrës biodiversiteti. Dhora, Dh., 212; Liqeni i Shkodrës 212. CP, 13 f. Espigares, M.; Coca, C.; Fernández-Crehuet, M.; Moreno, O.; Gálvez, R. Chemical and Microbiologic Indicators of Faecal Contamination in the Guadalquivir (Spain). Eur. Water Pollut. Control 1996 EnteroPluri-Test, REF , Sistema per l identificazione delle Enterobacteriaceae e di altri batteri gram negativi, ossidasi negativi. Ewing, W. H.: Differentiation of Enterobacteriaceae by Biochemical Reactions. Washington, DC: U.S. dept. of Health Education and Welfare, Public Health Service, National Center for Disease Control, Ferreti, A., Projekti i Bashkëpunimit Italo-Shqiptar nr.6661/coopi/alb Mbështetja e peshkimit artisanal dhe mbrojtja mjedisore e liqenit të Shkodrës, Repuplika e Italisë, Ministria e Punëvë të Jashtme, Republika e Shqipërisë, Ministria e Mjedisit Pyjeve dhe e Menaxhimit të Ujërave. Filipovic, S., 1981: Effects of pollution on Lake Skadar and its most important tributaries, The biota and limnology of Lake Skadar, Location: Univerzitet Crne Gore, PMF, Odsjek za biologiju, Trg Kralja Nikole, 81 Podgorica, Montenegro, YU Fott, B., 1971: Algenkunde. Veb Gustav Fisher Verlang Jena, Wien Gaby, W. L., and L. Free Differential diagnosis of pseudomonas-like microorganisms in the clinical laboratory. J. Bateriol. 76: Geldreich, E. (1972): Water borne Pathogens, PP , in: Water Pollution Microbiology, R. Mitchell, Wiley Interscience, New York, London, Sydney, Toronto. George, I.; Servais, P. Sources et Dynamique des Coliformes dans le Basin de la Sein; Rapport de Synthèse; Programme PIREN-Seine , Sources et dynamique des coliformes dand le bassin de la Seine; C. N. R. S.: Paris, France, 22. Grabow, W. Waterborne Diseases: Update on Water Quality Assessment and Control. Water SA 1996, 22, Grimont, F.; Grimont, P.A.D. The Genus Enterobacter. In The Prokaryotes: An Evolving Electronic Resource for the Microbiological Community, electronic release 3.14, 3th ed.; Dworkin, M., Falkow, S., Rosenberg, E., Eds.; SpringerVerlag: New York, NY, USA, 23. Hacioglu. N, Dulger. B (29). Monthly variation of some physic-chemical and microbiological parameters in Biga Stream, Turkey. African Journal of Biotechnology Vol. 8 (9), pp Hamner S, Broadaway SC, Mishra VB, Tripathi A, Mishra RK, Pulcini E, Pyle BH, Ford TE (27). Isolation of Potentially Pathogenic Escherichia coli O157:H7 from the Ganges River. Appl. Environ.Microbiol., 73: Hysko. M, 27. Manuali i Mikrobiologjisë, Tiranë. ISO/DIS 8199 (1986) Technical Committee of International Organization for Standardization ISO/TC 147. Draft International Standard Water quality. General guide to the enumeration of microorganisms by culture. ISO (1991) Water quality -- Sampling -- Part 2: Guidance on sampling techniques, TC 147/SC6. 88

99 ISO 774 (1985) Water quality -- Evaluation of membrane filters used for microbiological analyses TC 147/SC 4. ISO (199) Water quality Detection and enumeration of coliform organisms, thermotolerant col-iform organisms and presumptive Escherichia coli Part 1: Membrane filtration method. Geneva, International Organization for Standardization (ISO 938-1). ISO (2) Detection and enumeration of Escherichia coli and coliform bacteria. Part 1: Membrane filtration method. Second edition ISO (199) Detection and enumeration of coliform organisms, thermotolerant coliform organism and presumptive Escherichia coli. First edition. Part 2: Multiple tube (most probable number) method. First edition Isobe, K.O.; Tarao, M.; Chiem, N.H.; Minh, L.Y.; Takada, H. Effect of Environmental Factors on the Relationship between Concentrations of Coprostanol and Fecal Indicator Bacteria in Tropical (Mekong Delta) and Temperate (Tokyo) Freshwaters. Appl. Environ. Microbiol. 24, 7, John, J., 22: Bioassesment of health of acquatic system by the use of diatoms. Modern Trends in Applied Ecology/ Plenum publishers. f. 1-2 Kashta. L., 1999: Perhapja e disa bimeve te rralla dhe te kercenuara ne Liqenin e Shkodres - Bio & Eko, nr. 2: 7 1.Location: University of Shkodra "Luigj Gurakuqi", Department of Biology, Sector of Bio-ecology for Shkodra Lake. Shkoder, Albania. Kapisyzi, N., 212-Lumi Buna dhe rëndësia e tij. Mikroteze. Kabo, M., ( )- Gjeografia fizike Shqipërisë, Volumi I dhe II. Akademia e Shkencave e Shqipërisë. Karaman, G.S & Beeton, A.M The Biota and Lymnology of Lake Skadar. GRO Prosveda Beograd.466 pp Kämpfer, P.; Rauhoff, O.; Dott, W. Glycosidase Profiles of Members of the Family Enterobacteriaceae. J. Clin. Microbiol. 1991, 29, Kelly, M. G., Whitton, B. A., 1995: The trophic diatom index: a new index for monitoring eutrophication in the rivers. -Journal of Applied Phycology, 7. f Kilian, M.; Bülow, P. Rapid Diagnoses of Enterobacteriaceae. I. Detection of Bacterial Glycosidases. Acta Pathol. Microbiol. Scandinavica 1976, 84, Kirschner, A., Kavka, G., Velimirov, B., Mach, R. et al Microbiological water quality along the Danube River: integrating data from two whole-river surveys and a transnational monitoring network Water Res, 43 (29), pp Klein, G. Taxonomy, Ecology and Antibiotic Resistance of Enterococci from Food and the Gastro-Intestinal Tract. Int. J. Food Microbiol. 23, 88, Kolaneci, M. Hydrographic characteristics of the area fq 61, FPA Balkans - Line 2.3 Environment and Sustainable Development Kolaneci, M., Shehu, B., Bogdani, M., Ndrita, M., Karakteristikat hidrografike të sistemit ujor (21), Liqeni i Shkodrës-Buna-Drini. Kühn, I. et al. Comparison of Enterococcal Populations in Animals, Humans, and the Environment An European Study. Int. J. Food Microbiol. 23, 88, Lasca. N., Radulovic. V., Ristic. R., Cherkauer. D. Geology, hydrology, climate and bathymethry of lake Skadar. The biota and Limnology of Lake Skadar, Titograd,

100 Lake Shkodër Integrated Ecosystem Management Project (GEF), Prill 24. Leonard J. & Crouset P. (1998) "Lakes and reservoir in the EEA area", European Environment Agency f Leclerc, H., Mossel, D.A.A., Edburg, S.C. & Struijk, C.B. (21). Advances in the bacteriology of the coliform group: their suitability as markers of microbial safety. Annual Review of Microbiology, 55, McCrady, M. H The numerical interpretation of fermentation-tube results. J. Infect. Dis. 17: MacFaddin, Jean F. "Biochemical Tests for Identification of Medical Bacteria." Williams & Wilkins, 198, pp MacFaddin, J. F. 2. Biochemical tests for identification of medical bacteria, 3rd ed. Lippincott Williams & Wilkins, Philadelphia, PA. Mijovic, S., Vukovic, Z., Mazgalj, A., A pan European classification of the Skadar Lake according to Environmental Standards, Physics, Chemistry and Technology Vol. 4, N=1, 26, pp Ministria e mjedisit, pyjeve dhe administrimit të ujërave, Agjencia e Mjedisit dhe Pyjeve, Raport mbi Gjendjen e Mjedisit, 29. MMPT, 211: Ministria e Punëve Publike dhe Transportit. Möse, J: Hygiene und Mikrobiologie:Styria, 2: ISBN: Murray, Baron, Pfaller, Tenorev, Yolken: Manual of clinical Microbiology (1999), 7th Edition Muytjens, H.L.; van der Ros-van de Repe, J.; nan Druten, H.A.M. Enzymatic Profiles of Enterobacter sakazakii and Related Species with Special Reference to the α-glucosidase Reaction and Reproducibility of the Test System. J. Clin. Microbiol. 1984, 2, Nedeljkovic. R., Skadersko jezero: Studija organske produkcije u jednom karsnom jezeru. Posebno izd. Biol.inst.4;1-156, Beograd Ndini, M., Muçaj, L. & Bruci, E. 211: Impacts of climate changes on water resources. CANU&ASHSH 15, Skadarsko Jezero Stanje i perspective/liqeni i Shkodrës - Gjendja dhe perspektivat, II: Podschun R, Pietsch S, Höller C, Ullmann U (21). Incidence of Klebsiella species in surface waters and their expression of virulence factors. J. Appl. Environ. Microbiol., 67(7): Pano, N : Sistemi hidrografik : Liqeni i Shkodrës Lumenjt Drin dhe Buna (The hidrography complex- The Shkodra lake The Drin and Buna Rivers). Gjeografia dhe Ekonomia, Tiranë, 1995 Payment, P.; Waite, M.; Dufour, A. Introducing parameters for the assessment of drinking water quality. In Assessing Microbial Safety of Drinking Water. Improving Approaches and Method; WHO & OECD, IWA Publishing: London, UK, 23; pp Pano, N.et al Hidrologjia e Shqipwrisw. AK.ShK.Rep. Shqipwrisw. Inst. Hidromet. Ed. Tiranw, f PANO, N. 28. Water Resources of Albania. Petrovic. G., Chemical investigations of Water and Sediments of Lake Skadar. The biota and Limnology of Lake Skadar, Titograd, Pinon. G., 1979, Use of the API 2E system for rapid identification of Enterobacteriaceae 9

101 Plani Strategjik i Veprimit (SAP) për Liqenin e Shkodrës/Skadar Shqipëria & Mali I Zi, 27, TDA, 27). Purnell, S.E., Ebdon, J.E., and Taylor, H.D. (211). Bacteriophage lysis of Enterococcus host strains: A tool for microbial source tracking? Environmental Science and Technology. 45 (24), pp DOI: Qiriazi, P. (1986): Gjeografia fizike e Shqipërisë. Pjesa 1. Tiranë. Rakaj, M : Studimi paraprak i llojeve dhe perhapjes se fitoplanktonit te pjeses jugore te Liqenit te Shkodres. Buletin Shkencor, seria e Shkencave Natyrore, Shkoder, nr. (49) 1: Rakaj. M., 21: Studimi i fitoplanktonit të Liqenit të Shkodrës (Perberja floristike, dinamika sezonale dhe niveli ushqyes). Tirane.(Disertacion), 146 pp. Location: Tirana University, Faculty of Natural Sciences, Library. Tirana, Albania. Rakaj, M 23. Disa diatome (Bacillariophyceae) të reja për Liqenin e Shkodrës. Bio&Eko, Botim i Sektorit të Liqenit të Shkodrës, Gusht 23, Nr.5. Rakaj, M., 21. Biological Water Quality of Lake Shkodra Based on the Diatoms and cyanobacteria Bioindicator Species. BALWOIS 21 - Ohrid, Republic of Macedonia - 25, 29 May 21 Raporti për gjendjen e Mjedisit 29, Ministria e Mjedisit Pyjeve dhe Administrimit të Ujërave, Tiranë 21. Reddy, C. A. (ed.). 27. Methods for general and molecular microbiology, 3rd ed. ASM Press, Washington, DC. Ristic, O Hydrobiologija Montenegrina, Titograd. Ristanovic, B., 1981: Microbiological studies of Lake Skadar-bacteria and fungi population. The biota and lymnology of Lake Skadar. GRO "Prosveta" Beograd. Titograd. Str Servais P, Armisen TG, Lepeuple AS, Lebaron P (25). An early warning method to detect faecal contamination of river waters. Annals Microbiol, 55 (2): Sinton, L.W.; Finlay, R.K.; Hannah, D.J. Distinguishing Human from Faecal Contamination in Water: A Review. New Zealand J. Marine Freshwater Res. 1998, 32, Slanetz, Bent, and Bartley Public Health Rep. 7:67. Strategic Action Plan (SAP) for Skadar/Shkodra lake Albania & Montenegro, Association for Protection of Aquatic Wildlife of Albania (APWA) & Center for Ecotoxicological Research of Montenegro (CETI), Global Environment Facility (GEF), World Bank (WB), April 27. Tadic, M., Sekulic, G., & Filipovic, S., Identification and Tracking Costs in Organization, International Journal for Quality Research, Vol. 4, Nr.3, 21. Taras. M., Greenberg. A., Hoak. R., Rand. M., 1998, Bacteriological Analytical Manual, 8th edition APHA, Washington. Todar.K., (22)Pathogenic Escherichia coli. Todar, K., (24) Pseudomonas and Pseudomonas like bacteria, Online Textbook of Bacteriology, University of Wisconsin-Madison. Todar, K., (27) Pathogenic Escherichia coli, Online Textbook of Bacteriology, University of Wisconsin-Madison. Tryland, I.; Fiksdal, L. Enzyme Characteristics of β-d-galactosidase- and β-dglucuronidase-positive Bacteria and their Interference in Rapid Methods for 91

102 Detection of Waterborne Coliforms and Escherichia coli. Appl. Environ. Microbiol. 1998, 64, UNECE, 23 Guidelines on Monitoring and Assessment of Transboundary and International Lakes, Part B, Helsinki 23 Vendim Nr. 115, datë Për Miratimin e Raportit për Gjendjen e Mjedisit në Shqipëri, për Vitin 21 Willey, J., Sherwood, L. and Woolverton, C. (28) Prescott, Harley & Klein s Microbiology 7th Edition. McGraw Hill. Winn, et al.; "Koneman's Color Atlas and Textbook of Diagnostic Microbiology", Sixth Edition, 26 Wilson, M. Microbial Inhabitants of Humans. Their Ecology and Role in Health and Disease; Cambridge University Press: Cambridge, UK, 25. Wilrich. P., 21. Reconsiderations of the derivation of Most Probable Numbers, their standard deviations, confidence bounds and rarity values. Journal of Applied Microbiology World Bank (Ed.) (26): Lake Shkoder Transboundary Diagnostics Analysis. Albania & Montenegro. World Bank (IBRD). 2 April 26. Final Report: Main Document. 9P6515: WHO (World Health Organization). Guidelines for Drinking-water Quality, Incorporating 1st and 2nd Addenda, Volume 1, Recommendations, 3rd ed.; WHO: Geneva, Switzerland, df World Health Organization,(24). Guidelines for drinking water quality. 3rd edition, Switzerland: WHO press pp.16,89 92

103 analizave mikrobiologjike dhe fiziko-kimike (pjesa shqiptare) SHTOJCË 1 REZULTATET E ANALIZAVE FIZIKO-KIMIKE DHE MIKROBIOLOGJIKE MARS 21-NËNTOR 21 Tabela 1: Rezultatet e analizave fiziko-kimike dhe mikrobiologjike, Mars 21 Pikat ph Temperatura Përcjellshmëri Zogaj Shiroka Lumi Buna Mesi i liqenit Lumi Drin Sterbeq Kamice Zus Koliformë totalë cfu/1ml Escherichia coli cfu/1ml Enterokokë intestinalë cfu/1ml MPN cfu/1ml 15 Tabela 2: Rezultatet e analizave fiziko-kimike dhe mikrobiologjike, Prill 21 Pikat ph Temperatura Përcjellshmëri Zogaj Shiroka Lumi Buna Mesi i liqenit Lumi Drin Sterbeq Kamice Zus Koliformë totalë cfu/1ml Escherichia coli cfu/1ml Enterokokë intestinalë cfu/1ml MPN cfu/1ml

104 analizave mikrobiologjike dhe fiziko-kimike (pjesa shqiptare) Tabela 3: Rezultatet e analizave fiziko-kimike dhe mikrobiologjike, Maj 21 Pikat Zogaj Shiroka Lumi Buna Mesi i liqenit Lumi Drin Sterbeq Kamice Zus ph Temperatura Përcjellshmëri Koliformë totalë cfu/1ml Escherichia coli cfu/1ml Enterokokë intestinalë cfu/1ml MPN cfu/1ml Tabela 4: Rezultatet e analizave fiziko-kimike dhe mikrobiologjike, Qershor 21 Pikat Zogaj Shiroka Lumi Buna Mesi i liqenit Lumi Drin Sterbeq Kamice Zus ph Temperatura Përcjellshmëri Koliformë totalë cfu/1ml Escherichia coli cfu/1ml Enterokokë intestinalë cfu/1ml MPN cfu/1ml

105 analizave mikrobiologjike dhe fiziko-kimike (pjesa shqiptare) Tabela 5: Rezultatet e analizave fiziko-kimike dhe mikrobiologjike, Korrik 21 Pikat Zogaj Shiroka Lumi Buna Mesi i liqenit Lumi Drin Sterbeq Kamice Zus ph Temperatura Përcjellshmëria Koliformë totalë cfu/1ml Escherichia coli cfu/1ml Enterokokë intestinalë cfu/1ml MPN cfu/1ml Tabela 6: Rezultatet e analizave fiziko-kimike dhe mikrobiologjike, Gusht 21 Pikat Zogaj Shiroka Lumi Buna Mesi i liqenit Lumi Drin Sterbeq Kamice Zus ph Temperatura Përcjellshmëria Koliformë totalë cfu/1ml Escherichia coli cfu/1ml Enterokokë intestinalë cfu/1ml MPN cfu/1ml

106 analizave mikrobiologjike dhe fiziko-kimike (pjesa shqiptare) Tabela 7: Rezultatet e analizave fiziko-kimike dhe mikrobiologjike, Shtator 21 Pikat Zogaj Shiroka Lumi Buna Mesi i liqenit Lumi Drin Sterbeq Kamice Zus ph Temperatura Përcjellshmëria Koliformë totalë cfu/1ml Escherichia coli cfu/1ml Enterokokë intestinalë cfu/1ml MPN cfu/1ml Tabela 8: Rezultatet e analizave fiziko-kimike dhe mikrobiologjike, Tetor 21 Pikat Zogaj Shiroka Lumi Buna Mesi i liqenit Lumi Drin Sterbeq Kamice Zus ph Temperatura Përcjellshmëria Koliformë totalë cfu/1ml Escherichia coli cfu/1ml Enterokokë MPN intestinalë cfu/1ml cfu/1ml

107 analizave mikrobiologjike dhe fiziko-kimike (pjesa shqiptare) Tabela 9: Rezultatet e analizave fiziko-kimike dhe mikrobiologjike, Nëntor 21 Pikat ph Zogaj Shiroka Lumi Buna Mesi i liqenit Lumi Drin Sterbeq Kamice Zus Temperatura Përcjellshmëria Koliformë totalë cfu/1ml Escherichia coli cfu/1ml Enterokokë MPN intestinalë cfu/1ml cfu/1ml REZULTATET E ANALIZAVE FIZIKO-KIMIKE DHE MIKROBIOLOGJIKE MARS 211-NËNTOR 211 Tabela 1: Rezultatet e analizave fiziko-kimike dhe mikrobiologjike, Mars 211 Pikat ph Shiroke Zogaj Zus Buna Drini Sterbeq Kamice Mesi i liqenit Përcjellshmeri Temp Turbiditeti Koliformë totalë cfu/1ml Escherichia coli cfu/1ml Enterokokë intestinalë cfu/1ml MPN cfu/1ml

108 analizave mikrobiologjike dhe fiziko-kimike (pjesa shqiptare) Tabela 11: Rezultatet e analizave fiziko-kimike dhe mikrobiologjike, Prill 211 Pikat ph Shiroke Zogaj Zus Buna Drini Sterbeq Kamice Mesi i liqenit Përcjellshmëri Temp Turbiditeti Koliformë totalë cfu/1ml Escherichia coli cfu/1ml Enterokokë intestinalë cfu/1ml MPN cfu/1ml Tabela 12: Rezultatet e analizave fiziko-kimike dhe mikrobiologjike, Maj 211 Pikat Shiroke Zogaj Zus Buna Drini Sterbeq Kamice Mesi i liqenit ph Përcjellshmëri Temp Turbiditeti Koliformë totalë cfu/1ml Escherichia coli cfu/1ml Enterokokë intestinalë cfu/1ml MPN cfu/1ml

109 analizave mikrobiologjike dhe fiziko-kimike (pjesa shqiptare) Tabela 13: Rezultatet e analizave fiziko-kimike dhe mikrobiologjike, Qershor 211 Pikat Shiroke Zogaj Zus Buna Drini Sterbeq Kamice Mesi i liqenit ph Përcjellshmëri Temp Turbiditeti Koliformë totalë cfu/1ml Escherichia coli cfu/1ml Enterokokë intestinalë cfu/1ml MPN cfu/1ml Tabela 14: Rezultatet e analizave fiziko-kimike dhe mikrobiologjike, Korrik 211 Pikat ph Përcjellshmëri Shiroke Zogaj Zus Buna Drini Sterbeq Kamice Mesi i liqenit Temp Turbiditeti Koliformë totalë cfu/1ml Escherichia coli cfu/1ml Enterokokë intestinalë cfu/1ml MPN cfu/1ml

110 analizave mikrobiologjike dhe fiziko-kimike (pjesa shqiptare) Tabela 15: Rezultatet e analizave fiziko-kimike dhe mikrobiologjike, Gusht 211 Pikat ph Shiroke Zogaj Zus Buna Drini Sterbeq Kamice Mesi i liqenit Përcjellshmëri Temp Turbiditeti Koliformë totalë cfu/1ml Escherichia coli cfu/1ml Enterokokë intestinalë cfu/1ml MPN cfu/1ml Tabela 16: Rezultatet e analizave fiziko-kimike dhe mikrobiologjike, Shtator 211 Pikat Shiroke Zogaj Zus Buna Drini Sterbeq Kamice Mesi i liqenit ph Përcjellshmëri Temp Turbiditeti Koliformë totalë cfu/1ml Escherichia coli cfu/1ml Enterokokë intestinalë cfu/1ml MPN cfu/1ml

111 analizave mikrobiologjike dhe fiziko-kimike (pjesa shqiptare) Tabela 17: Rezultatet e analizave fiziko-kimike dhe mikrobiologjike, Tetor 211 Pikat Shiroke Zogaj Zus Buna Drini Sterbeq Kamice Mesi i liqenit ph Percjellshmeria Temp Turbiditeti Koliformë totalë cfu/1ml Escherichia coli cfu/1ml Enterokokë intestinalë cfu/1ml MPN cfu/1ml Tabela 18: Rezultatet e analizave fiziko-kimike dhe mikrobiologjike, Nëntor 211 Pikat Shiroke Zogaj Zus Buna Drini Sterbeq Kamice Mesi i liqenit ph Percjellshmeria Temp Turbiditeti Koliformë totalë cfu/1ml Escherichia coli cfu/1ml Enterokokë intestinalë cfu/1ml MPN cfu/1ml

112 analizave mikrobiologjike dhe fiziko-kimike (pjesa shqiptare) REZULTATET E ANALIZAVE FIZIKO-KIMIKE DHE MIKROBIOLOGJIKE QERSHOR 212-KORRIK 212 Pikat Shiroke Zogaj Zus Buna Drini Sterbeq Kamice Mesi i liqenit ph Pikat ph Shiroke Zogaj Zus Buna Drini Sterbeq Kamice Mesi i liqenit Tabela 19: Rezultatet e analizave fiziko-kimike dhe mikrobiologjike, Qershor 212 Përcjellshmëri Temp Turbiditeti Koliformë Escherichia Enterokokë totalë coli intestinalë cfu/1ml cfu/1ml cfu/1ml Tabela 2: Rezultatet e analizave fiziko-kimike dhe mikrobiologjike, Korrik 212 Përcjellshmëri Temp Turbiditeti Koliformë Escherichia Enterokokë totalë coli intestinalë cfu/1ml cfu/1ml cfu/1ml MPN cfu/1ml MPN cfu/1ml

113 SHTOJCË 2. Tabela 1. VLERËSIMI I MPN-SË NUMRI I TUBAVE POZITIVË 3 tuba me nga 1 ml tuba me nga 1 ml INDEKSI MPN për 1 ml tuba me nga.1 ml % KUFIRI I BESUESHMËRISË TË ULTA TË LARTA <.5 <.5 < Tabelë.1. Burimi: METODAT STANDARTE PËR EKZAMINIMIN E UJËRAVE DHE UJËRAVE TË ZEZA, Botimi i XII-të. (NEW YORK, SHOQATA E SHËNDETIT PUBLIK AMERIKAN, P. 68). 13

114 Tabela 2. Kodet e përcaktimit me mundësi më të madhe API 2 E Nr Mikroorganizmi Citrobacter freundii Citrobacter youngae Enterobacter cloacae Hafnia alvei Klebsiella pneumoniae Morganella morganii Proteus mirabilis Salmonellae cholerasuis Salmonellae cholerasuis Serratia rubidaea Kodet ???++?? ?+??+?? ?++?? ??+?? ??+?? Përqindja 99.8% 99.8% 95% 99.7% 97% 99.9% 99.9% 93.4% 99.4% 92% Tabela 3. Përcaktimi i mikroorganizmave bazuar në Sistemin Enteropluri Gaz Lizinë Ornitinë H2S Indol Adonitol Laktoze Arabinozë Sorbitol VP Dulcitol PA Urea Citrati Escherichia coli 7534 Proteus mirabilis 667 Klebsiellae pneumonia Salmonella typhimurium 5214 Pseudomonas aeruginosa Glukoza Mikroorganimat ± + - ± ± ± ± Tabela 4. Përcaktimi i biokodeve të sistemit Enteropluri Grupi i parë Grupi i dytë Grupi i tretë Gaz Lizinë Ornitinë H2S Indoli Adonitol Laktozë Arabinozë Sorbitol VP Dulcitol PA Urea Citrate Kodi i pozitivitetit Rezultatet Kodi Grupi i pestë Glukoza Test Grupi i katërt = = = = =6

115 ANEKS 1. DISA FOTOGRAFI NGA SISTEMET BIOKIMIKE API 2 E DHE ENTEROPLURI Foto 1. Shiritat API 2 E të inokuluara, të painkubuara në termostat Foto 2. Shiritat API 2 E dhe Enteropluri mbas 18 orësh inkubim, në termostat në 36.5 C Foto 3. Shiritat API 2 E, Ngjyrat e kupolave ndryshuan gjatë inkubimit në termostat por edhe gjatë shtimit të reaktivëve të ndryshëm si p.sh. testi TDA (ngjyrë kafe në të kuqe), testi i indolit (ngjyrë e kuqe pozitiv), testi Voges Proskauer (reagentët VP 1 dhe VP2, ngjyrë e kuqe e lehtë që shfaqet mbas 1 minutash). 15

116 Foto 4. Biokodet: (Pantoea spp.) në Lumin Drin; Serratia ficaria dhe Serratia odorifera në Shirokë; Pantoea spp , Klebsiellae oxytoca, Raoultella ornithinolitica në Zus; Serratia ficaria dhe Pantoea spp. në Zogaj Foto 5. API 2 E dhe Enteropluri mbas inkubimit në thermostat Foto Pantoea spp. 16

117 Foto 7. API 2 E me biokodet e përcaktuara: Pantoea spp, Klebsiellae oxytoca, Raoultella ornithinolytica, Serratia ficaria Foto 8. Enteropluri, 6773 Klebsiellae pneumonia, Enterobacter cloacae (Zogaj) 17

118 Foto 9. Enteropluri, Enterobacter gergoviae, Enterobacter cancerogenus (Kamicë); Pantoea agglomerans (Pus Kamicë) Foto 1. Enteropluri, 6773 Klebsiellae pneumonia, Zogaj; 6172 Serratia rubidae Zus; 4122 dhe Pantoea agglomerans; Lumi Drin 18

119 ANEKS 2. FOTOGRAFI GJATË KAMPIONIMIT TË MOSTRAVE NË TERREN DHE ANALIZIMI I TYRE NË LABORATOR Foto 1. Kamicë Foto 2. Sterbeq Foto 3. Sterbeq Foto 4. Zus 19

120 Foto 5. Shirokë Foto 6,7: Foto në Sterbeq me varkë me babain tim Dr. Fiqiret Bushatin dhe personat që ndihmuan në kampionimin e mostrave në kohë të ndryshme 11

121 Foto 8. Vlerësimi i API 2 E dhe Enteropluri Foto 9. Matje me turbidimetër Foto 1. Vlerësimi i Enteroplurit 111