Nevton KODHELAJ 1, Nevina KOJA 1, Fatjona LEVANI 2,

Transcription

1 NDIKIMET MBI MJEDIS TË INDUSTRISË NXJERRËSE TË NAFTËS, VLERËSIMI I MJEDISIT NË VENDBURIMIN E VISOKËS DHE RRUGËT QË DUHET TË NDIQEN PËR REHABILITIMIN E TIJ Nevton KODHELAJ 1, Nevina KOJA 1, Fatjona LEVANI 2, Fjalët kyçe: Vendburimi i Visokës, nafta, ndotja e mjedisit, trajtimi i njollave të naftës, dispergantët. Qëllimi Artikulli ka për qëllim evidentimin e disa prej problemeve kryesore të ndotjes së mjedisit nga industria nxjerrëse e naftës. Kjo industri, si sektori ndoshta më strategjik energjetik i ekonomisë shqiptare në vite, për shkak të politikave tëndjekura, të teknologjisë së aplikuar, por edhe të një numri problemesh me natyrë kryesisht subjektive, ka shkaktuar dëme të mëdha mbi mjedis. Për ta bërë më të lehtë perceptimin e tyre është bërë një analizë e detajuar e gjendjes së mjedisit për vendburimin e naftës Visokë. Ndotja nga derdhja e naftës është prezent, pa përjashtim, në të gjitha puset e Visokës, qofshin ata aktivë ose joaktivë. Ndikimi ndihet në plazhin e Semanit e më gjerë. Pa përjashtim, të gjitha puset janë të ndotur në sipërfaqen pranë grykës së tyre. Pothuajse të gjitha puset janë të pajisur me gropa ekologjike, por ato janë të tejmbushura dhe dukshëm material i ndotur i mbledhur në to është derdhur dhe shpërndarë në sipërfaqen pranë. Ky konstatim dëshmon për faktin së asnjëherë nuk është bërë pastrimi i këtyre gropave të grumbullimit të naftës së derdhur. Rrugët që mund të ndiqen për pastrimin e mjedisit në këtë vendburim, të provuara në vendburimet analoge në Shqipëri por, edhe bazuar në përvojën më të mirë ndërkombëtare janë: Filtrimi me sita, Sedimentimi, Ajrizimi, Qarkullimi apo trajtimi i njollave të naftës me dispergantë. 1 NDËRTIMI GJEOLOGJIK I VENDBURIMIT VISOKË Vendburimi i Visokës ndodhet në një nga rajonet gjeologjik më të studiuar, pasi janë shpuar një numër i madh pusesh, dhe janë realizuar studime të shumta. Në strukturën e Patos-Verbasit dhe rajonin e Visokës janë gjetur tre tipa formacionesh: Gëlqerorë, Flishe dhe Molasik. Formacionet gëlqerorë fillojnë me Miocenin e poshtëm dhe të mesëm dhe vazhdojnë dolomitët e Triasikut të sipërm, të evidentuar përmes pusit të thellë Verbasi-3. Seksioni prodhimtar i vendburimit të Visokës është i moshës Kretak-Eocen. Këta formacione janë të tipit gëlqerorë në pjesën e sipërme dhe gradualisht shndërrohen në gëlqerorë kokrrizorë dhe coprizorë duke shkuar drejt pjesës së poshtme të Eocenit. Depozitat më të vjetra, ato të Paleocenit, prezenca e coprizave dhe kokrrizave ndikon në përmirësimin e vetive kolektorale. Pakoja naftëmbajtëse e Visokës lidhet kryesisht me këto formacione të cilët mbështetur në vetitë kolektorale dhe për arsye praktike ndahen në dy pako litologjike. Pjesa qendrore e strukturës është e eroduar. Tavani i gëlqerorëve mbulohet nga një zonë tranzicionale me trashësi m. Gëlqerorët e Miocenit të poshtëm dhe të mesëm mbulohen nga depozita flishore me trashësi të madhe, të Oligocenit (Pg3). Flishet ndërthuren me shtresa argjilore, alevrolitësh dhe ranorësh. Mbi këto formacione gjenden depozitimet flishoide të Langanian-Serravalianit. Formacionet Molasike përfaqëson tipin e tretë dhe përfshin depozitimet e Miocenit të sipërm. Ato vendosen trasgresivisht mbi depozitimet më të vjetër, duke respektuar ndryshimet në moshën e tyre. Në pjesën më të ngritur të strukturës, atë të Zharrëz-Sheqishtes, ata mbivendosen me seksionin e eroduar të gëlqerorëve, të ngopur me naftë. Strukturat naftëmbajtëse të Goranit, Drizave dhe Marinzës, të cilat formojnë vendburimin e Patos- 1 Fakulteti i Gjeologjisë dhe i Minierave (Departamenti i Burimeve të Energjisë) 2 A. R. M. Fier

2 Prodhimi i naftës, ujit dhe fluidit në vite (m 3 ) Marinzës janë pjesë e këtij formacioni. Ky formacion përbëhet nga depozitime Molasike të ciklit post-orogjen dhe janë shtresa ranore të ngopura me naftë, të ndara nga shtresa argjilore të papërshkueshme. Në pjesën e sipërme gjendet suita e ranorëve të Kuçovës, e ngopur me ujë. Trashësia e tyre është rreth m, e cila rritet duke ecur drejt veriperëndimit. Depozitimet më të reja të Pliocenit ndodhen mbi ata më të vjetër. Këta depozitime përfaqësohen nga facia argjilore dhe konglomeratet Astiniane. Harta e porozitetit Poroziteti Harta e çarjeve Thellësia dhe sipërfaqja e kontaktit naftë-ujë. Figura 1: Modeli 3D i rezervuarit të Visokës Modeli i rezervuarit Vendburimi i Visokës u zbulua në vitin 1963 përmes pusit G-622. Numri i puseve të shpuar arriti 129. Pra, periudha e vënies në shfrytëzim të plotë të vendburimit zgjati rreth 10 vite. Prodhimi maksimal i naftës u arrit në vitin 1969 me tonë naftë. Në figurën 2 paraqiten grafikisht debitet e naftës, ujit dhe fluidit në vendburimin e Visokës në vite Fluidi i prodhuar (m 3 ) Nafta e prodhuar (m 3 ) Uji i prodhuar (m 3 ) Vite Figura 2: Ecuria e debitit të naftës, ujit dhe fluidit në vendburimin e Visokës

3 2 GJENDJA E MJEDISIT NË VENDBURIMIN E VISOKËS Vendburimi i Visokës është i vendosur pranë pellgut ujëmbajtës të lumit Gjanica. Lumi i Gjanicës, degë e Semanit, është lumi me ndotjen më të rëndë në Shqipëri. Menjëherë pas burimit, ai ndotet rëndë me mbeturina me origjinë nafte dhe nënprodukte të saj nga sipërfaqja naftënxjerrëse e Patos-Marinëz dhe gjithashtu, prej Uzinës së Përpunimit të Naftës në Ballsh. Duke kaluar mes qytetit të Fierit, përpara se të bashkohet me Semanin në të shkarkohen mbeturinat urbane, duke e bërë ujin e tij pa asnjë formë jete. Është vlerësuar se çdo muaj në Gjanicë derdhen rreth m 3 mbeturina të lëngshme me përmbajtje hidrokarburesh dhe vajra industriale (AKM/NEA, ). Në këtë zonë, edhe vlera e BTEX (benzen, toluen, etil-benzen, ksilen) mund të jetë shumë e lartë. Krahas dëmit në florën dhe faunën natyrore ujore, përdorimi i ujit për vaditje dhe blegtori është me rrezik. Gjatë vitit 2003 Qendra Shkencore Kombëtare e Hidrokarbureve në bazë të kontratës me MM, ka kryer monitorimin e cilësisë së ujërave sipërfaqësore për zonën Kasnicë-Kash-Ballsh (objektet e dekantimit, sistemet e grumbullimit të naftës dhe shkarkimit të ujërave shtresor) për indikatorët: Përmbajtja e H 2 S së tretur në ujërat e shkarkimeve të impianteve të dekantimit dhe objekteve të tjera të monitorimit; Përmbajtja e klorureve në ujërat shoqërues të naftës si në grupet, impianteve të dekantimit si dhe në sistemet hidrike të rajonit ku ato shkarkohen; Përmbajtja e naftës së tretur në mjediset ujore të sistemeve të mësipërme në 21 stacione monitorimi, të cilat janë pika të tjera nga ato të monitoruara gjatë 2002 për të siguruar një informacion më të plotë për ndotjen e ujërave në një rrjet më të gjerë shtrirjeje me frekuencën e matjeve: 3 herë në vit; Përmbajtja e gazit sulfihdrik (H 2 S) në ujërat qe shkarkohen vihet re kryesisht ne grupet e: Puseve të shfrytëzimit; Impiantet e dekantimit. Përmbajtja e naftës së tretur. Nafta në mjediset ujore takohet në formë cipash notuese dhe në forme të tretur. Te gjitha mostrat e analizuara kanë përmbajtje të naftës së tretur. Shkarkimet e mësipërme ndikojnë ndjeshëm në ndotjen e ujit sipërfaqësore të lumit Gjanicë. Përmbajtja e naftës së tretur në ujë është treguesi kryesor për vlerësimin e ndotjeve në mjediset ujore. Rrezikshmëria e ndotjes së ujit nga nafta është e lartë edhe për faktin se lumi Gjanicë përshkon një rrugë të gjate dhe kalon nëpër qytetin e Fierit që është një zonë urbane shumë e populluar dhe derdhet në lumin Seman, ujërat e të cilit shkarkohen në detin Adriatik duke e ndotur këtë bregdet. Në rajon veçohen këto tip ndotjeje: Ndotja nga ujërat e sedimentimit; Ndotja nga ujërat e kombinuar (ujërat e sedimentit dhe ujërat shoqërues); Ndotja nga ujërat shoqërues të naftës; Ndotja nga ujërat shoqërues me mineralizim të ulët dhe përmbajtje të lartë të naftës; Ndotja e ujërave sipërfaqësore nga shkarkimet e ujërave ndotës të naftës; Në lumin Gjanicë derdhen edhe llumrat që dalin gjatë pastrimit të depove të lëndës së parë në sasinë 50 ton në vit. 2.1 Gjendja e puseve të shfrytëzimit Sipas projektit fillestar, çdo pus në vendburimin e Visokës duhet të ketë një sipërfaqe prej 850m 2, ku përfshihet: pusi, vendndodhja e tubove dhe e purtekave, gropa e dheut (20m 2 ) që shërben për grumbullimin e derdhjeve të naftës dhe gropa e ujit (20m 2 ) për larjen e

4 puseve. Rrjedhjet e naftës dhe gazit në grykat e puseve janë të dukshme dhe problematike. Mungesa e kanalit kufizues bën që të mos ketë barriera mbrojtëse rreth shesheve të puseve për të izoluar këto rrjedhje. Fotot në vijim (figura 3) demonstrojnë qartë këtë rrezik. Thellësia e ndotjes së tokës shkon nga m. Figura 3: Situata mjedisore e puseve të shfrytëzimit në vendburimin e Visokës 2.2 Ndotja e territorit në vendburimin e Visokës Për shkak të shfrytëzimit thuajse të papërgjegjshëm, nga pikëpamja mjedisore, të vendburimit për një kohë shumë të gjatë, edhe mbi territor, veçanërisht në fshatin Visokë janë shkaktuar dëme të shumta. Dëmi ka ardhur jo vetëm si pasojë e rrjedhjeve të pakontrolluar të naftës, por edhe nga infrastruktura e ndërtuar në vite për transportin, grumbullimin dhe trajtimin sipërfaqësor të hidrokarbureve. Njollat/pellgjet e naftës dhe grupet e grumbullimit të shpërndara mbi territorin e fshatit Visokë përbëjnë kërcënim shumë serioz për jetën e gjallë, sidomos kafshët qofshin ato shtëpiake ashtu edhe të egra. Në figurën 4 mund të shihen disa prej këtyre efekteve. Figura 4: Situata mjedisore e territorit në vendburimin e Visokës

5 3 KARAKTERISTIKAT E NJOLLAVE TË NAFTËS Karakteristikat e njollave të naftës varen nga shumë faktorë, duke filluar nga tipi dhe vetitë e naftës së derdhur, kushtet klimatike, niveli i baticave dhe shumëllojshmëria e jetës së gjallë në zonën e ndotur. Edhe pse çdo njollë nafte ka vetitë e saj, nuk bëhet ndonjë gabim shumë i madh duke bërë një përgjithësim të rezultateve të arritura me njollat e naftës të trajtuar me dispergantë, apo të pastruara mekanikisht, kudo që të jenë bërë këto procese. Drejtimi i lëvizjes dhe përhapja e njollave të naftës, është një proces fizik tërësisht i interpretuar nga pikëpamja shkencore [1]. Shpejtësia e përhapjes së njollës së naftës është afërisht sa % e shpejtësisë mesatare të erës. Një tjetër faktor që kushtëzon shpejtësinë e përhapjes së saj është edhe niveli i baticave në zonën e ndotur. Vektori i përhapjes së njollës së naftës është vektori rezultant i këtyre dy vektorëve. Edhe pse në disa raste është përdorur korrektimi Coriolis (efekti Coriolis-shmangia e dukshme e një objekti lëvizës, të përfshirë në një lëvizje rrotulluese, i shkaktuar nga rrotullimi i tokës dhe inercia e masës në lëvizje), rezultatet praktike kanë treguar se nuk ka qenë i nevojshëm. Përhapja e njollës së naftës kushtëzohet gjithashtu edhe nga forcat gravitative si edhe tensioni sipërfaqësor i naftës. Procesi i përhapjes së njollës së naftës shoqërohet me shumë procese të tjera, avullimi i naftës, tretja e fraksioneve të lehta të saj, krijimi i emulsioneve, oksidimi si edhe degradimi bakterial. Shpejtësia dhe niveli i avullimit varet nga përbërja e naftës, era dhe kushtet e valëzimit detar dhe shpejtësia e tretjes. Avullimi i fraksioneve më të lehta të naftës, C 6 e poshtë ndodh brenda 2 3 orëve të para, ndërsa brenda 24 orëshit të parë avullojnë fraksionet më të rënda deri te C 12, C 14. Procesi i avullimit dhe tretjes së fraksioneve të naftës shoqërohet me krijimin e emulsioneve. Ky proces ndihmohet nga përzierësit e shtuar në naftë apo edhe shndërrimet kimike që shoqërojnë degradimin bakterial të saj. Megjithëse emulsionet krijohen më ngadalë se procesi i avullimit dhe tretjes së fraksioneve të naftës, duke qenë se ndryshon natyrën e njollës, është një problem serioz. Vlerësimi i ndikimit në mjedis të një njolle nafte është një proces shumë interesant, qoftë në rast se rrezja e ndikimit është e madhe apo e vogël. Lidhja e përhapjes në kohë dhe hapësirë të njollës me proceset fizike, biologjike dhe kimike të cila dëmtojnë ekosistemin paraqitet në figurën 5. Ndërveprimi erë-valë Thyerja e valës Konturet e njollës së naftës Emulsion naftë-ujë Avullim Oksidim Konturet e njollës së naftës Naftë e tretur në ujë Uji dhe nafta lëvizin me shpejtësi të ndryshme Piklat e naftës gëlltiten nga gjallesat detare Degradim bakterial i njollës së naftës Nafta transportohet përmes sedimenteve Pikla nafte gjenden të disperguara në ujin e detit Piklat e naftës gëlltiten dhe transportohen nga planktonet Piklat e naftës asimilohen dhe pastrohen nga gjallesat bentike a Sedimente të dekantuara Figura 5: Proceset që ndodhin me njollat e naftës

6 3.1 Përdorimi i kimikateve për kontrollin dhe minimizimin e dëmeve të shkaktuara nga njollat e naftës Pastrimi mekanik i njollave të naftës, është një teknologji e cila ka përfituar nga e gjithë eksperienca e mbledhur në aksidentet e ndodhura dhe dhjetëra milionë dollarë të investuara për këtë qëllim. Ka rajone në të cilat pastrimi mekanik i njollave del me efektivitet ekonomik dhe të tjera ku del më i leverdishëm pastrimi kimik i tyre. Dispergantët mund të përdoren për: Prodhimin e naftës, për mirëmbajtjen e platformave të shfrytëzimit dhe atyre të shpimit; Dispergimin e naftës me qëllim mbrojtjen e personelit dhe pajisjeve në raste fontanash të pakontrolluara; Neutralizimin e anijeve dhe tankerëve; Pastrimin e derdhjeve aksidentale; Aksidentet rrugore me autobote; Nga repartet e mbrojtjes nga zjarret; Spërkatje nga ajri të njollave të mëdha të naftës; Dispergimin e njollave të naftës në oqeane; Metodat e përmirësimit të naftënxjerrjes. Megjithatë nga industria kimike e prodhimit të dispergantëve asnjëherë nuk është pretenduar se ato janë i vetmi mjet i eliminimit të njollave të naftës. Prej një prodhuesi të tillë u aplikua për herë të parë në vitin 1960, ndërtimi i pritave mekanike të tregtueshme, pasi është më i lehtë pastrimi i një zone të limituar nga ai i tërë lumit. Kimikatet mbeten ende e vetmja rrugë, nëse kushtet klimatike e bëjnë të pamundur pastrimin mekanik të njollave të naftës. Dispergantët modernë kanë edhe një tjetër avantazh: ata nuk e ndotin mjedisin. Ata vetëm përmirësojnë procesin natyror të biodegradimit të naftës. Në disa raste ky proces rezulton fitimprurës, në disa të tjerë ai rezulton jofizibël. Koha është jashtëzakonisht e rëndësishme për suksesin e metodës. Ndërhyrja duhet të jetë e menjëhershme. Faktorët mjedisorë, problemet operacionale dhe impakti ekologjik ndikojnë por nuk duhet të pengojnë aplikimin e tyre për pastrimin e njollave të naftës. Dispergantët që përdoren për pastrimin e njollave të naftës ndahen në tre grupe kryesore: Produkte me bazë uji; Produkte me bazë tretësish (solventësh); Koncentrate. 3.2 Trajtimi kimik/fizik i ujit të ndotur Ndarja gravitative (sedimentimi) Është një nga proceset më të përdorshëm për ndarjen e grimcave të ngurta nga uji. Përgjatë këtij procesi realizohet ndarja e lëndëve si lecka, mbledhja (përqendrimi) e sedimenteve, pastrimi i suspensioneve biologjike dhe ndarja gravitative e llumit më të trashë Filtrimi me sita Ky lloj filtrimi është i pari në radhën e ndërhyrjeve që bëhen me qëllim pastrimin e ujit të ndotur. Përmes tij pastrohen mbeturinat si lecka, copëra druri etj. Rrjetat apo tamburet përdoren për ndërtimin e filtrit. Ata mund te jenë të aftë të filtrojnë ndotës të përmasave 10, 20, 50 mm por në përputhje me kushtet konkrete edhe më të vegjël apo më të mëdhenj Sedimentimi Sedimentimi është procesi i ndarjes së ujit nga ndotësit përmes procesit të diferencimit gravitativ. Nga ky proces të gjithë elementët më të rëndë se uji dekantojnë në fund të filtrit.

7 Ky proces aplikohet për ndarjen e llumit, të copërave të ngurta etj. Ndarja mund të bëhet përmes trajtimit biologjik (duke injektuar fluid të ngopur me baktere dhe protozoar) apo trajtimit kimik përmes procesit të koagulimit. Depozitat ku bëhet sedimentimi mund të jenë rrethore apo drejtkëndore Ajrizimi Ajrizimi është një proces shumë i rëndësishëm për trajtimin e ujit të ndotur. Përmes tij realizohet heqja e substancave që përbëjnë kërcënim për shëndetin e qenieve të gjalla. Procesi realizohet përmes dërgimit të oksigjenit në ujin e ndotur, me qëllim nxitjen dhe mbështetjen e trajtimit biologjik Qarkullimi Përmes këtij procesi realizohet jo vetëm ndarja nga vaji, yndyra por edhe suspensionet. Një nga sistemet më efektivë për pastrimin e suspensioneve me përmbajtje vaji apo yndyre është ai i qarkullimit të ajrit të tretur Koagulimi Procesi i koagulimit përdoret në trajtimin e ujit të pastër por edhe atij të ndotur. Përmes tij realizohet ndarja e mbetjeve të ngurta, qofshin ato në trajtë suspensioni apo koloidale. Pjesëzat koloidale të cilat kanë ngarkesë të njëjtë. Forcat shtytëse midis tyre, shkaktuar nga fusha elektromagnetike e krijuar, parandalon bashkimin e tyre në copëza të mëdha, të afta të sedimentojnë Adsorbimi Materialet organike të copëzuar, të cilat është shumë e vështirë të hiqen përmes trajtimeve biologjike të zakonshme, mund të hiqen përmes absorbimit me karbon aktiv. Përgjithësisht substancat me masë molare më të madhe absorbohen më lehtësisht. Përdorimi i karbonit aktiv heq erën e pakëndshme dhe përmirëson shijen e ujit. Kjo bën që të përdoret gjerësisht për trajtimin e ujit të pijshëm. Mbeturinat kockore dhe disa lloje bimësh, zhavorret dhe rëra janë përdorur gjerësisht për filtrimin e ujit të pijshëm, për mijëra vjet, derisa u zëvendësuan nga filtrat e karbonit. Këta filtra përbëhen nga mikrokristale grafiti. Ata janë të vegjël dhe pa formë. Përmasat e kokrrizave, sipërfaqja, struktura poroze, aciditeti, temperatura dhe natyra e materialit që do të absorbohet janë faktorët me ndikim maksimal në efektivitetin e procesit. 3.3 Metodat e pastrimit të dhèut të ndotur me njolla nafte Industria globale varet nga burimet fosile. Nafta përmban molekula të quajtura hopanoide, të cilat gjenden kryesisht në qelizat bakteriale. Mikroorganizmat, natyrorë apo O. M. Gj., i transformojnë përmes mineralizimit hidrokarburet aromatikë toksikë policiklikë (H. A. T. P) në dyoksid karboni dhe ujë, figura 6. Në shumicën e rasteve suksesi i procesit ka ardhur pas përdorimit të lëndëve sipërfaqësore aktive. Në dhérat e ndotur me naftë, benzen, toluen, etilbenzen dhe ksilen, izomeret e tyre gjenden në trajtën e emulsioneve ujë-ndotës [10]. Megjithatë, ndotësit më të rrezikshëm të naftës janë hidrokarburet policiklikë aromatikë (H. P. A.). Ata janë hidrofobë dhe përbëhen nga zinxhirë aromatikë të cilët përmbajnë vetëm karbon dhe hidrogjen. Ndotja e tokës me hidrokarbure dëmton rëndë biodiversitetin. Ndryshimet mjedisore ndikojnë strukturën dhe prodhueshmërinë e tokës, dhe rrjedhimisht florën dhe faunën e saj. Përgjithësisht toka e ndotur me to bëhet sterile. Megjithatë njihen dhe zbatohen suksesshëm disa mënyra për pastrimin e zonave të ndotura me naftë si thithja e naftës së derdhur, apo gërmimi i dhéut të ndotur dhe pastrimi i tij përmes përdorimit të metodave kimike, fizike apo biologjike. Nga të gjitha metodat që aplikohen për pastrimin e zonave të ndotura me naftë biorehabilitimi ka koston më të ulët. Disa mikroorganizma, përfshirë bakteret dhe kërpudhat, janë të afta të biodegradojnë H. P.

8 A., që gjenden në tokë, duke mundësuar kështu rehabilitimin në vend të dhéut të ndotur. Përdorimi i tyre për detoksifikimin dhe rehabilitimin e tokës, përfaqëson një metodë efektive nga pikëpamja ekonomike dhe njëkohësisht ekologjike. Kapaciteti biorehabilitues mund të përmirësohet përmes fytjes së mikroorganizmave të- veçantë, veçanërisht atyre me origjinë nga rizosfera (pjesa e tokës ku gjenden rrënjët e bimëve, pemëve etj.). Rehabilitimi kushtëzohet nga sasia e karbonit të lirë, fosforit dhe azotit. Azoti është më i rëndësishmi ndër ta pasi përmes tij realizohet sinteza e proteinave, acideve nukleikë dhe komponentëve të tjerë qelizorë. Azoti atmosferik është kimikisht inert, për shkak të lidhjes trevalente midis dy atomeve të tij. Pra, azoti duhet të fiksohet nga bakteret për të mundësuar rritjen e bimëve, termiteve dhe protozoave. H. A. T. P. Hapësira kozmike Temperaturë e ulët dhe rrezatim UV Ujërat primordialë: ketone alkoolikë, H. A. T. P., aminoacide, temperaturë e ulët, UV, forma të tjera të jetës së gjallë njëqelizore gjatë kohëve gjeologjike. Evolucioni i jetës së gjallë në tokë përgjatë më shumë se 350 miliardë vjetëve. H. A. T. P., gjenden te qymyret, nafta, pyjet e djegur, ushqimi dhe tymi cigares. H. A. T. P. Dhe epoksidet. Inxhinieria gjenetike, metabolike dhe bioteknologjia. Komponentë që janë mutagjenikë, gjenotoksikë dhe/ose karcinogjenë për njerëzit dhe kafshët. Organizmat e modifikuar gjenetikisht (O. M. Gj.) Ekologjia e mikroorganizmave Biorehabilitimi Figura 6: Rreziku, toksiciteti dhe metodat e rehabilitimit nga ndotja me H. A. T. P Bimët dhe fitorehabilitimi Prania e bimëve në tokat e ndotura me naftë mundëson rritjen e një numri shumë të madh mikroorganizmash të cilët ushtrojnë aktivitetin e tyre metabolik atje. Në disa raste suksesi në pastrimin e dhéut të ndotur me naftë është arritur në sajë të fitorehabilitimit. Bimët mund të reduktojnë nivelin e hidrokarbureve që gjenden në tokë përmes një mekanizmi ende jo tërësisht të njohur. Megjithatë aftësia vepruese e tyre kushtëzohet edhe nga vetitë lipofilike të hidrokarbureve, që kushtëzojnë depërtimin e tyre përmes membranës së qelizës. Në këtë proces përfshihen: Fitostabilizimi; Fitoavullimi; Fitostimulimi; Fitotransformimi; Fitoekstraktimi. Për procesin e fitorehabilitimit janë përdorur një numër bimësh barishtore, bishtajore apo pemësh që rriten shumë shpejt si halorët apo shelgjet. Suksesi i procesit të biorehabilitimit varet nga një numër faktorësh si proceset metabolike, numri i mikroorganizmave, ndërveprimi i tyre me mikroorganizma të tjerë dhe faktorët ekologjikë. Komunitet mikrobiale ndikohen nga rrënjët e bimëve në mënyra të ndryshme, si nga substancat e çliruara prej tyre, lagështia, ndryshimi vlerës së ph etj Biodegradimi CO 2+H 2O Teknologjia e biorehabilitimit konsiderohet si më efektivja, në këndvështrimin ekonomik, për trajtimin dhe pastrimin e dhérave të ndotur me naftë, qoftë në vend ashtu edhe jashtë vendndotjes. Nëse trajtimi në vend nuk është i mundur, për shkak të kornizës ligjore apo mungesës së sipërfaqes së mjaftueshme të tokës, dhéu i ndotur duhet gërryer, transportuar dhe depozituar në rreshta (figura 7) ose bioreaktorë ku nënshtrohet procesit të

9 biodegradimit. Biorehabilitimi është një proces natyror, efektiv dhe me leverdi ekonomike i cili njëkohësisht përfaqëson një metodë të aftë për të operuar suksesshëm në shumë drejtime. Aktualisht aplikohet mbjellja e baktereve të modifikuara gjenetikisht (16SrADN) apo metodës së gjenetikës së aplikuar. Efektiviteti i biorehabilitimit varet nga burimet dhe sasia e ushqimeve që gjenden ne terrenet e ndotur, kryesisht karbonit të lirë, fosforit dhe/ose azotit. Mikroorganizmat vetë mund të transportohen në rrugë të ndryshme. Shpejtësia dhe intensiteti i procesit të degradimit varet nga disa faktorë si: burimet dhe sasia e ushqimit, ph, temperatura, përmbajtja e lagështisë, cilësia, sasia dhe karakteristikat biologjike të ndotësit si edhe vetitë e tokës vetë. Një nga disavantazhet e procesit është fakti që ai shfaq vështirësi në trajtimin e dhèrave me nivel ndotjeje më të madh se 80 85%. Po ashtu kjo teknologji nuk mund të parandalojë avullimin e hidrokarbureve me peshë të vogël molekulare si aromatikët policiklikë, të cilët kryesisht avullojnë në vend që të biodegradohen. Procesi i biodegradimit mund të ndodhë për vlera të ph nga 6 8. Për të ndryshuar vlerën e ph shtohet gëlqere nëse ph<6 (dhérat acidë) dhe squfur ose sulfat amoni për ph>8 (dhérat alkalinë). Shpejtësia e biodegradimit rritet kur kalohet nga temperaturat psikrofilike ( C) drejt atyre mezofilike (25 40 C). Temperatura optimale për procesin e biorehabilitimit është në rangun C. Temperatura ndikon përmes ndryshimit të përbërjes kimike dhe gjendjes fazore (fizike) të naftës por ndikon edhe në aktivitetin metabolik, pra numrin dhe përbërjen e komunitetit mikrobial. Temperaturat e ulëta reduktojnë shpejtësinë e avullimit të hidrokarbureve me masë molekulare të ulët. Procesi i biodegradimit të dhérave të ndotur me naftë mund të bëhet me dy mënyra: me rreshta ose me togje. Mbetjet e ngurta Pluhurzim Lagështi Llum (kopshtarie/ujërash të zeza) Rreshtat e materialit organik Makineria e kthimit të rreshtave Mbeturina Transporti i materialit të dekompozuar Filtra Figura 7: Skema e biodegradimit me rreshta 4 BURIMET E NDOTJES NË VENDBURIMIN E VISOKËS DHE RRUGËT E TRAJTIMIT TË TYRE 4.1 Ndotja e ajrit Për shkak të faktit që rezervuari i vendburimit të Visokës është i ngopur me naftë me gaz të tretur, por edhe gaze të tjerë (veçanërisht H 2 S), ndotja atmosferike ka qenë realisht problematike. Problemi i ndotjes së ajrit mund të zgjidhet përmes investimeve në teknologji, fokusuar në përmirësimin e pajisjeve sipërfaqësore që përdoren, duke filluar nga gryka e puseve dhe deri në stacionet e trajtimit të fluideve. Bazuar në fakatin që faktori gazor është ende shumë i lartë, 29.3 nm 3 /m 3 instalimi i stacioneve të separatorëve me disa shkallë ndarjeje, do ët mundësojë kapjen e gjithë kësaj sasie, dhe më pas tregtimin e tij, duke e bërë kështu procesin fitimprurës. Problemi më i madhe mbetet H 2 S, i cili është edhe gaz acid. Rruga më ekonomike dhe më e sigurt duket të jetë kapja e tij dhe riinjektimi në

10 shtresë, duke zgjidhur njëkohësisht dy probleme: eliminimin/minimizimin e ndotjes dhe duke ndikuar pozitivisht në ruajtjen e presionit të shtresës produktive. Përsa i përket rrugëve të tjera që lidhen me tregtimin e tij drejt industrive kimike, me qëllim prodhimin e squfurit dhe nënprodukteve të tij, ende në vendin tonë nuk mund të realizohet, për shkak të mungesës thuajse të plotë të industrisë kimike. 4.2 Ndotja e dhéut të ndotur, trajtimi dhe rezultatet e pritshme Për shkak të numrit të madhe të puseve të shfrytëzimit të shpuar në vendburimin e Viskosë, 240 të tillë dhe sipërfaqes së tokës dedikuar çdo njërit prej tyre, mund të llogaritet një vëllim prej rreth m 3 dhé i ndotur me naftë. Shkalla e ndotjes varion në hapësirë dhe kohë. Duke qenë se trajtimi i tij me metoda termike apo mekanike (centrifugimi) nuk është fizibël për shkak të natyrës dhe strukturës së tokës, por edhe vetive të naftës, rruga më e përshtashme duket të mbetet biodegradimi. Praktikisht duhet të gërryhet e gjithë sipëfaqja e ndotur me naftë, deri në thellësinë 30 cm dhe të transportohet në gropat ekologjike të Manekajat dhe Kuqarit, ose në një stacion të ndërtuar për trajtimin bakteriologjik të saj. Mbështetur në praktikën botërore, pas jo më shumë se 4 muajsh shkalla e reduktimit të ndotjes do të jetë më shumë se 50% [2,6,9]. Produkti ose mund të dërgohet në landfille, ose mund të vazhdohet procesi deri në pastrimin e plotë, pra në eliminimin e plotë të çdo rreziku. Projektimi i rezultateve të pritshme paraqitet në figurën 8 Figura 8: Rehabilitimi i sipërfaqes së tokës së ndotur përreth puseve të shfrytëzimit, Visokë 4.3 Ndotja e ujit dhe trajtimi i tij Problemet e ndotjes së ujit në vendburimin e Visokës e kanë origjinën nga uji shtresor, i ardhur në sipërfaqe së bashku me naftën e prodhuar dhe ndotja e tyre (ujërave sipërfaqësore) me naftën e derdhur, shkarkimet e ndryshme, rrjedhjet etj Trajtimi i ujërave shtresorë Rruga më e mirë dhe ekonomike për trajtimin e ujërave shtresorë mbetet injektimi i tyre. Vëllimi i ujit të prodhuar nga vendburimi i vendburimi i Visokës është rreth m 3 /muaj (figura 2). Përmes riinjektimit zgjidhet jo vetëm problemi i ndotjes së mjedisit

11 (frenimit të saj, veçanërisht duke mbajtur parasysh faktin që këto ujëra kanë mineralizim shumë të lartë) por edhe mund të ndikojë në përmirësimin e koeficientit të naftënxjerrjes (pra mund të konsiderohet si M. V. Sh.). Kujdes i madh duhet treguar në zgjedhjen e puseve të riinjektimit, të cilët duhet të jenë kryesisht në konturet e vb, përveç rasteve kur vetitë e formacionit sidomos anizotropia e përshkueshmërisë e lejojnë atë. Projektimi i kujdesshëm i metodës mund të rrisë ndjeshëm efektivitetin e saj Ndotja e ujërave sipëfaqësorë (lumit Gjanica) Gjendja aktuale e lumit Gjanica është dramatike. Shkarkimet e llumrave të naftës vlerësohen të jenë rreth 74 tonë/vit. Vlerat e disa prej parametrave më të rëndësishëm janë ph=8.3, NKO=4.8 mg/l, NBO=40 mg/l, përmbajtja e fosfateve 0.5 mg/l dhe përmbajtja e NH mg/l [3, 5]. Efektet e kësaj ndotjeje janë shtritë edhe në lumin Seman e përmes tij deri në bregdetin e Adriatikut (Seman, Darëzezë e Re). Në këto kushte, pas frenimit të shkarkimit të ndotësve, përdorimi i dispergantëve me bazë uji tip 2 [4, 7, 8] në dozën l/m 2 do të japë rezultate shumë pozitive. Provat laboratorike dhe llogaritjet me modele të gatshëm tregojnë se përqëndrimi i naftës do të bjerë nga mg/l në mg/l, pas vetëm 15 minutash (në sipërfaqe) dhe nga mg/l në mg/l (thellësia 30 cm). Grafikisht paraqitet në figurën 9. Figura 9: Rezultatet e pritshme nga trajtimi i ujit me dispergatin tip 2 (2 nivele) 5 PËRFUNDIME Bazuar në gjendjen thuajse katastrofike të terrenit në vendburimin e Visokës, rrjetit hidrik mbi dhe nëntokësor të shkaktuar për thuajse 50 vite të një shfrytëzimi të papërgjegjshëm mund të thuhet se është e domosdoshme të ndërhyhet me shpejtësi të madhe për të frenuar ndotjen e mëtejshme të tij. Po ashtu duhet filluar me rehabilitimin e mjedisit në këtë zonë dhe me gjerë. Në këtë proces duhet synuar: Pastrimi i dhèut të ndotur; Pastrimi i ujit të ndotur;

12 Pastrimi i plotë i sipërfaqes së vendburimit nga pajisjet e dala jashtë skemave funksionale. Për pastrimin e dhèut të ndotur, fillimisht në sipërfaqet e puseve dhe hap pas hapi në tërë sipërfaqen e vendburimit rrugët më efektive janë: Instalimi i centrifugave; Instalimi i impianteve me qëllim trajtimin termik të tyre; Biodegradimi (trajtimi bakterial). Veçoritë e terrenit dhe vetitë e naftës së vendburimit duket se e bëjnë më efektive biodegradimin e dhérave të ndotur, pavarësisht kohës së gjatë që kërkon aplikimi i metodës. Lidhur me trajtimin e ujit të ndotur përveç metodave të filtrimit të paraqitura më sipër, mbështetur edhe në përvojën më të mirë botërore, duket se metoda më efektive është trajtimi i tyre me dispergantë. Përsa i përket pastrimit të sipërfaqes nga teknologjia e dalë jashtë skeme ky proces ka filluar dhe duhet të përshpejtohen ritmet. Kjo është plotësisht e mundur pasi procesi ka kosto pozitive, duke qenë se ato shiten për skrap. 6 ENVIRONMENTAL IMPACT OF THE PETROLEUM INDUSTRY, IT ASSESMENT ON THE VISOKA OILFIELD AND THE MITIGATION WAYS (Summary) Visoka oilfield was explored in 1963 through the well G-622. Through all this years of its exploitation, the environmental pollution reached really dramatic values. The pollution extends on the Visoka village, affecting so the life for the entire community. The oil spills, the gas emissions and the formation water affected and polluted the Gjanica River, its delta and the Adriatic coast in the Semani beach. All the productive and non-productive wells territory is totally polluted with oil and formation water. Due to the technology used in the past, the wells had been equipped with a pit, whose actually are filled with oil, water and solid wastes. This is evidence that proves that the area had never been cleaned up properly. Actually the reservoir had been given in concession. The concessionary is already preparing the rehabilitation plan. Based on the best international experience the cleaning up ways will be based on the oil spill treatment, mainly through dispersants, the water treatment through dispersants, filtrations processes and reinjection and the emissions cleaning up mainly through reinjection. Evaluations, calculations and spatial distribution of the oil spills of the Gjanica River and Adriatic Sea are presented in this paper. 7 LITERATURA [1]. Agrawal, K.M., Sikdar, P.K., Deb, S.C. A Textbook of Environment. Macmillan India Limited, Kolkata. 454 pp, [2]. Kodhelaj, N. Albanian Possibilities on Geothermal Direct Utilization. Renewable and Sustainable Energy-Elsevier, vol. 15, issue 5, pages , [3]. Bhagi, A., Chatwal, G.R. Environmental Chemistry. Himalaya Publishing House, Girgaon, India. 506 pp, [4]. Bharucha, E. Textbook of Environmental Studies. Universities Press, Hyderabad, India. 276 pp, [5]. Bhatia, S.C. Environmental Pollution and Control in Chemical Process Industries. Khanna Publishers, New Delhi pp, [6]. Brady, N.C. and R.R. Weil The Nature and Properties of Soils (12 th Edition), Upper Saddle River, Printice Hall, New Jersey.

13 [7]. Broeckner, W.S. T. Takahashi, H.J. Simpson and T.H. Peng Fate of Fossil Fuel carbon dioxide and the Global Carbon Budget. Science 206: [8]. Brown, C.W. and Lynch, P.F., Tanker Tragedies: Identifying the Source and Determining the Fate of Petroleum in the Marine Environment. Tenth International Conference on Environmental Toxicity, Rochester, N.Y., may [9]. Buckman, H.O. and N.C. Brady The Nature and Properties of Soils (9 th Edition), Collier Mac Millan, New York. [10]. Prenafeta-Boldú, F. X., Vervoort, J., Grotenhuis, J. T. C., Van Groenestijn, J. W. (2002). Substrate interactions during the biodegradation of benzene, toluene, ethylbenzene, and xylene (BTEX) hydrocarbons by the fungus Cladophialophora sp. Strain T1. Appl Environ Microbiol 68: