Ministria e Shëndetësisë. Konferencë Kombëtare

Transcription

1 Ministria e Shëndetësisë Konferencë Kombëtare Tiranë, tetor 2004

2 Tiranë 2004

3 Çfarë është Plani i Veprimit për Shëndetin dhe Mjedisin për Fëmijët (CEHAPE)? CEHAPE paraqet një dokument strategjik, që synon përmirësimin e kushteve mjedisore dhe shëndetësore ku jetojnë fëmijët. Pesë synimet kryesore, tashmë të miratuara, të Planit Europian të Veprimit janë: Zbatimi i së drejtës së fëmijëve për një mjedis të shëndetshëm dhe të sigurt; Zbatimi i së drejtës së fëmijëve për ajër të pastër në mjediset e brendshme dhe të jashtme; Zbatimi i së drejtës së fëmijëve për ujë dhe mjedis të pastër dhe të sigurt; Zbatimi i së drejtës së fëmijëve për të qenë të mbrojtur nga lëndët e rrezikshme dhe nga agjentë të tjerë fizikë; Zbatimi i Planeve Kombëtare për Mjedisin dhe Shëndetin e Fëmijëve. CEHAP-i shqiptar do të bazohet në Planin Kombëtar të Veprimit për Mjedisin dhe Shëndetin (NEHAP), të përgatitur me nismën e Ministrisë së Shëndetësisë (1999) dhe me kontributin e një sërë institucionesh e organizmash (Ministria e Mjedisit; ministri të tjera, OJF, institute kërkimore etj.) Puna për hartimin dhe zbatimin e këtyre dokumenteve strategjike është në të njëjtën linjë me proceset mbareuropiane dhe sipas udhëzimeve të Organizatës Botërore të Shëndetësisë. Konferenca Ministrore për Shëndetin dhe Mjedisin - Budapest, qershor 2004 Konferenca e 4-t ndërministrore e Budapestit, e zhvilluar në qershor të këtij viti, ishte përgjigje ndaj situatës tejet të rënduar mjedisore në mbarë globin. Kjo Konferencë bashkoi ministrat e Shëndetësisë dhe të Mjedisit të Europës, si dhe aktorë të tjerë të interesuar në fushën e mjedisit. Ministrat pjesëmarrës në përfundim të kësaj konference arritën një konsensus, duke dalë me një deklaratë të përbashkët, e cila shprehte angazhimet e tyre në realizimin e prioriteteve në ndryshim të situatës mjedisore dhe shëndetësore në Europë. Në mënyrë unanime, në këtë takim të nivelit të lartë, ministrat respektivë miratuan edhe Planin e Veprimit për Shëndetin dhe Mjedisin e Fëmijëve 3

4 Konferenca Kombëtare Një mjedis më i mirë për fëmijë më të shëndetshëm (CEHAPE), duke marrë edhe angazhimet përkatëse. Dokumentet përfundimtare të Konferencës së 4-t ndërministrore për Mjedisin dhe Shëndetin janë: - Deklarata e Konferencës - Plani i Veprimit për Mjedisin dhe Shëndetin e Fëmijëve për Europën - Deklarata e Komisionit Europian në Konferencën e Budapestit për Mjedisin dhe Shëndetin - Deklarata e të rinjve - Përgatitja e setit të treguesve të mjedisit dhe të shëndetit Konferenca Kombëtare Një mjedis më i mirë për fëmijë të shëndetshëm Tiranë, tetor 2004 Pas Konferencës Ministrore në Budapest, bazuar në dokumentet europiane të miratura aty dhe në NEHAP për Shqipërinë, në këtë Konferencë kombëtare të gjitha organizmat dhe institucionet e interesuara do të diskutojnë për arritjet e deritanishme dhe mundësitë për bashkërendimin e të gjitha veprimeve dhe zbatimin në praktikë të këtyre dokumenteve strategjike. Pjesëmarrja e të gjitha strukturave të interesuara (Ministria e Shëndetësisë, Ministria e Mjedisit, ministri të tjera, organizata ndërkombëtare, institucione kërkimore, edukative e arsimore, OJF, mësues, të rinj, specialistë etj.) do të sigurojë shkëmbimin e informacionit dhe mundësitë për një përfshirje në shkallë të gjerë të të gjithë aktorëve për përmbushjen e synimeve të këtyre dokumenteve strategjike. Prezantimet që do të mbahen nga specialistë të ndryshëm, si dhe diskutimet e komentet, do të mundësojnë nisjen e një përfshirjeje të gjerë për hartimin e dokumenteve me një bazë të gjerë konsensusi dhe për zbatimin sa më të mirë të tyre në praktikë. 4

5 faqe

6 Konferenca Kombëtare Një mjedis më i mirë për fëmijë më të shëndetshëm

7 Dëshiroj që, në emër të Ministrisë së Shëndetësisë, të falënderoj Qendrën Rajonale të Mjedisit, për ndihmën e dhënë në organizimin e këtij aktiviteti për t'i dhënë shtysë më tej zbatimit të Strategjive, tashmë, të përgatitura prej kohësh nga Ministria e Shëndetësisë në lidhje me Shëndetin Mjedisor. Në kuadrin e ndryshimeve politike, ekonomike dhe sociale, që kanë ndodhur këto vitet e fundit në vendin tonë, autoritetet shqiptare kanë rritur bashkëpunimin me organizmat ndërkombëtare, duke realizuar njëkohësisht angazhimet e vendit tonë ndaj komunitetit ndërkombëtar dhe atij europian. Në lidhje me problematikën që do të diskutohet në këtë Konferencë është bashkëpunuar prej vitesh me aktorë të tjerë, përveç Ministrisë së Mjedisit, duke marrë në konsideratë rekomandimet e OBSH-së, e cila e ka iniciuar këtë proces shumë vite më parë. Gjatë dy dekadave të fundit është pranuar gjerësisht se suksesi në mbrojtjen dhe promovimin e shëndetit të njerëzve lidhet ngushtë me cilësinë e mjedisit. Shqetësimi për efektet në shëndetin e fëmijëve, të shkaktuara nga mjedisi jo i shëndetshëm, ka ardhur vazhdimisht në rritje. Fëmijët janë të ekspozuar ndaj faktorëve të tillë mjedisorë, si ndotja e ujit, ajri i ndotur, mbeturinat, toka dhe ushqimet e kontaminuara, vendbanime jo të shëndetshme, transport jo i sigurt etj. Në Rajonin Europian rreth një e treta e sëmundjeve për moshat deri në 18 vjeç shkaktohen nga mjedisi i ndotur. Ekspozimi ndaj ujit, ajrit apo ushqimeve të kontaminuara shkakton sëmundje gastrointestinale, sëmundje respiratore, azmë, alergji etj. Në vitin 2000 afërsisht 5 milionë fëmijë kanë vdekur në botë si pasojë e mjedisit jo të shëndetshëm, me përqindje të madhe të infeksioneve respiratore akute dhe diarre. Në përgjigje të shqetësimit në rritje për gjendjen e mjedisit dhe të shëndetit, u mbajt në 7

8 Konferenca Kombëtare Një mjedis më i mirë për fëmijë më të shëndetshëm Budapest Konferenca e Katërt, në datat qershor 2004, me moton E ardhmja e fëmijëve tanë. Ky aktivitet i rëndësishëm pati si qëllim ndërmarrjen e masave konkrete për parandalimin e ndotjes, që ndikon në shëndetin e njeriut e, veçanërisht, te fëmijët. Shqipëria ka qenë pjesëmarrëse aktive në procesin e ndërmarrë nga vendet e Rajonit Europian në përgatitjen dhe zbatimin e strategjive dhe të planeve të përbashkëta për Mjedisin dhe Shëndetin. Që prej vitit 1999, kur përfundoi përgatitja e Planit Kombëtar të Veprimit për Mjedisin dhe Shëndetin për vendin tonë, i cili u miratua nga Këshilli i Ministrave, janë ndërmarrë hapa të rëndësishme dhe janë bërë përpjekje maksimale për të zbatuar këtë Plan, duke bashkëpunuar, njëkohësisht, me vendet e tjera të Rajonit. Në këtë Plan (NEHAP) trajtohen me hollësi mjaft probleme që, në mënyrë të drejtpërdrejtë apo të tërthortë, lidhen me shëndetin e njeriut, si problemet e cilësisë së ajrit, të administrimit të mbeturinave urbane, industriale, spitalore, pastrimit të ujrave të zeza, përmirësimit të cilësisë së ujit të pijshëm, cilësisë e sigurisë së ushqimeve etj. Ambiciet tona për një integrim sa më të shpejtë dhe të plotë në Europë bëjnë që synimet t'i përmbushim duke bashkuar përpjekjet tona me ato të vendeve të tjera dhe të organizmave europiane për një botë të shëndetshme. Në Rajonin Europian, gjatë viteve të fundit është bërë një progres i madh në identifikimin dhe zgjidhjen e problemeve të Mjedisit dhe Shëndetit dhe në Konferencën e Budapestit (Qershor 2004) u prezantua Plani Europian i Veprimit për Mjedisin dhe Shëndetin e Fëmijëve (CEHAPE), çka detyron edhe vendin tonë për zbatimin e tij, duke u fokusuar në problemet konkrete që ka vendi ynë. Në deklaratën e Konferencës së Katërt u rekomandua që të ndërmerren hapa të sigurta për të realizuar dhe për të përmbushur të gjitha detyrimet për shqetësimin e përbashkët për të ardhmen e fëmijëve, duke mundësuar, njëkohësisht, pjesëmarrjen aktive të fëmijëve gjatë zbatimit të tij. 8

9 Pra, del nevojë urgjente që edhe ne të përmbushim objektivat kryesore të këtij plani, si: Parandalimi dhe zvogëlimi i sëmundshmërisë dhe i vdekshmërisë si pasojë e çrregullimeve gastrointestinale dhe efekteve të tjera në shëndet, duke siguruar marrjen e masave për të përmirësuar mundësitë për ujë të sigurt dhe të pastër për të gjithë fëmijët. Parandalimi dhe pakësimi i pasojave në shëndet nga aksidentet dhe dëmtimet, ulja e sëmundshmërisë nga mungesa e aktivitetit fizik duke promovuar vendbanime të sigurta, veçanërisht për fëmijët (promovim i ciklizmit, transportit publik, krijimi i mundësive për ecje të shëndetshme në komunitet). Parandalimi dhe pakësimi i sëmundjeve respiratore me origjinë nga ndotja e ajrit në mjediset e brendshme dhe të jashtme. Pakësimi i vdekshmërisë nga sëmundjet respiratore akute dhe kronike. Reduktimi i rrezikut ndaj sëmundjeve dhe paaftësive si rezultat i rritjes së ekspozimit ndaj kimikateve të rrezikshme, agjentëve fizikë (zhurmat tej niveleve) etj. Në përfundim, do të theksoj se Ministria e Shëndetësisë do të vazhdojë të bëjë përpjekje maksimale për të përmbushur këto objektiva, duke bashkëpunuar me të gjithë aktorët, përfshi këtu edhe fëmijët, për të siguruar një mjedis sa më të shëndetshëm për ta, duke kontribuar në këtë mënyrë në uljen e sëmundshmërisë së tyre. Tiranë, 6 tetor

10 10 Konferenca Kombëtare Një mjedis më i mirë për fëmijë më të shëndetshëm

11 Të nderuar zonja dhe zotërinj, Konferenca e organizuar sot Një mjedis më i mirë për fëmijë më të shëndetshëm është një nismë, që merr shkas nga Konferenca e Katërt Ministeriale Europiane për Mjedisin dhe Shëndetin, me temë E ardhmja e fëmijëve tanë, e zhvilluar në Budapest (Hungari) më qershor 2004, me iniciativën e Organizatës Botërore të Shëndetësisë. Për organizimin e saj do të doja të falënderoja OBSH-në për angazhimin e përhershëm dhe kujdesin për një mjedis dhe shëndet më të mirë për fëmijët, si dhe Qendrën Rajonale të Mjedisit (REC), zyra në Shqipëri. Personalisht e konsideroj si një mundësi mjaft të mirë shkëmbimi informacioni ndërinstitucional për një bashkërendim të punës drejt një synimi të përbashkët: sigurimi i një mjedisi më të mirë, i një cilësie jete më të mirë dhe, si rezultat, shëndet më të mirë për fëmijët tanë. Në punimet e kësaj Konference, tematikat kryesore do të lidhen me Planin Europian me temë Mjedisi dhe Shëndeti për Fëmijët, 5 objektiva të të cilit janë: Sigurimi i të drejtës së fëmijëve për mjedise të sigurta banimi dhe jetese; Sigurimi i të drejtës së fëmijëve për ajër të pastër brenda dhe jashtë mjediseve ku jetojnë; Sigurimi i të drejtës së fëmijëve për ujë të pastër dhe për mjedis sanitar; Sigurimi i të drejtës së fëmijëve për t'u mbrojtur nga kimikatet e rrezikshme dhe të tjerë agjentë fizikë; Zbatimi i planeve kombëtare për mjedisin dhe për shëndetin e fëmijëve. Për të arritur objektivat e mësipërme, në kuadër edhe të angazhimeve për mbrojtjen e mjedisit në tërësi, të Planit Kombëtar të Veprimit në Mjedis, Planit Kombëtar të Veprimit për Mjedisin dhe Shëndetin, të Strategjisë Kombëtare të Zhvillimit Ekonomik dhe Social të vendit, të dokumentit të partneritetit dhe të detyrave funksionale të saj për vitin 2004 dhe në vazhdim, Ministria e Mjedisit është e angazhuar kryesisht për: 11

12 Konferenca Kombëtare Një mjedis më i mirë për fëmijë më të shëndetshëm - Plotësimin dhe zbatimin e legjislacionit kombëtar në fushën e mbrojtjes së mjedisit: një paketë prej mëse 12 aktesh ligjore dhe të tjera akte nënligjore në fushën e mbrojtjes së mjedisit janë hartuar dhe miratuar aktualisht. Përpara del sfida e madhe në përpjekje për zbatimin e kësaj pakete ligjore; - Harmonizimin e legjislacionit me atë të Bashkimit Europian (inicuar nga Ministria e Integrimit Europian): Ministria e Mjedisit ka filluar e para përpjekjen madhore për hartimin e Planit afatshkurtër/mesëm dhe afatgjatë të harmonizimit të legjislacionit me direktivat europiane në fushën e mjedisit; - Përmirësimin e cilësisë së ajrit: një grup ndërministror, i kryesuar nga Ministria e Mjedisit, është ngritur me urdhër të Kryeministrit për përmirësimin e cilësisë së ajrit, kryesisht në Tiranë, Elbasan etj., nëpërmjet planifikimit të masave që lidhen me sektorin e industrisë, transportit, ndërtimit dhe që përfshijnë edhe mekanizmat financiare apo instrumentet politike përkatëse për reduktimin e shkarkimeve në ajër nga burimet stacionare dhe të lëvizshme të ndotjes së ajrit; - Rehabilitimin e zonave të nxehta mjedisore: 1. Ish-uzina kimike e Porto Romanos: me fonde të qeverisë shqiptare është mundësuar ndërhyrja e parë konkrete për ndërtimin e një muri rrethues për izolimin e mbetjeve të rrezikshme të lindanit në ish-territorin e uzinës, ndërsa, me përpjekje të përbashkëta të Qeverisë Holandeze dhe Bankës Botërore, në vazhdim të studimit të fizibilitetit, të kryer me fonde të Bankës Botërore, do të mundësohen rehabilitimi i zonës dhe ripaketimi e asgjësimi i kimikateve në ish-magazinat e Bishtit të Pallës. Angazhimi i Bashkisë së Durrësit është largimi i familjeve që jetojnë pranë territorit të ishfabrikës së pesticideve, jeta e të cilave është në rrezik të vazhdueshëm. 2. Ish-uzina e Plehrave Azotike në Fier: me fonde të BE-së nën programin CARDS ka filluar puna konkrete për asgjësimin e solucionit arsenikal në Fier, për pastrimin e pajisjeve dhe të tokës së kontaminuar. Projekti do të përfundojë brenda vitit 2004; 3. Ish-uzina kimike e PVC-së në Vlorë: me fonde të UNEP-MAP (Plani i Veprimit për Mesdheun në kuadër të Programit të Kombeve të Bashkuara për Mjedisin) po kryhet dhe është drejt përfundimit studimi i fizibilitetit për rehabilitimin e kësaj zone të nxehtë mjedisore dhe për t'i dhënë zgjidhje problemit të administrimit të mbetjeve urbane në këtë qytet; 4. Studimi i fizibilitetit dhe projektimi i landfillit të mbetjeve të rrezikshme, me fonde të Programit CARDS për mjedisin. Fondet janë siguruar në parim edhe për ndërtimin e këtij landfilli; 5. Uzina e Përpunimit të Naftës në Ballsh: me fonde të Programit CARDS po përgatiten termat e referencës për projektin e rivënies në punë të impiantit të trajtimit të ujërave të ndotura dhe për 12

13 menaxhimin e mbetjeve të ngurta; Studime fizibiliteti janë duke u zhvilluar, me fonde të qeverisë shqiptare, edhe për Elbasanin, Laçin, Pogradecin dhe Rubikun. - Administrimi mjedisor i mbetjeve të ngurta: me fonde të SIDA-s pritet të fillojë së shpejti projekti për mbetjet urbane me zonë-pilot Qarkun e Korçës, ndërsa një projekt i financuar nga Kooperacioni Italian synon të rehabilitojë Sharrën në Tiranë deri në mbyllje në një periudhë 5- vjeçare; - Trajtimi i shkarkimeve të lëngëta: së shpejti fillon zbatimi i projektit për lagunat artificiale në Lezhë, Durrës dhe Sarandë; Po të njëtin angazhim dhe seriozitet Ministria e Mjedisit po e drejton në: -Zonat e mbrojtura dhe për biodiversitetin; -Edukimin mjedisor dhe bashkëpunimin me OJF-të mjedisore; -Zbatimin e detyrimeve në kuadër të Konventave Mjedisore, ku Shqipëria është palë. Të gjitha këto masa dhe projekte synojnë përmirësimin e mjedisit në përgjithësi dhe, në veçanti, në ato zona që janë të rrethuara nga komunitete, cilësia e jetës të të cilave vihet vazhdimisht në rrezik nga ndotja. Sigurimi i një cilësie më të mirë jetese është një detyrim i veçantë për fëmijët, shëndeti i të cilëve vihet në rrezik shumë më tepër se ai i të rriturve. Detyrimi i Ministrisë së Mjedisit është edhe informimi i publikut për rreziqet që shfaqen nga ndotja. Për këtë arsye, kemi ndërmarrë shpesh konferenca shtypi për të bërë të ditur dhe për t'i bërë qytetarët të kuptojnë se një mjedis më i mirë ka nevojë për bashkëpunimin dhe për kontributin e të gjithëve dhe se pa një mjedis të shëndetshëm nuk mund të kemi fëmijë të shëndetshëm. Tiranë, 6 tetor

14 46 Konferenca Kombëtare Një mjedis më i mirë për fëmijë më të shëndetshëm

15 Dr. Agim Shehi Drejtor Drejtoria e Kujdesit Shëndetësor Parësor Ministria e Shëndetësisë Në përgjigje të shqetësimit në rritje për gjendjen e mjedisit dhe shëndetit, Konferenca e Parë Europiane mbi Shëndetin dhe Mjedisin, organizuar nga OBSH, e mbajtur në dhjetor 1989, në Frankfurt të Gjermanisë, mblodhi së bashku ministrat dhe përfaqësues të tjerë të lartë nga administratat e Mjedisit dhe të Shëndetit të 29 shteteve europiane anëtare, si dhe të Komisionit për Mjedisin të Komunitetit Europian. Konferenca njëzëri aprovoi Kartën Europiane për Mjedisin dhe Shëndetin, e cila zgjeron strategjinë europiane të SHPGJ në lidhje me mjedisin dhe përbën një hap të madh përpara në zhvillimin e përbashkët të shëndetit publik dhe në politikat mjedisore. Karta njeh që çdo individ ka të drejtë për një mjedis që mundëson nivelin më të lartë të arritshëm për shëndetin dhe mirëqenien; ajo nënvizon përgjegjësitë e individëve, të autoriteteve publike dhe të sektorëve ekonomikë në shoqëri për mbrojtjen e këtij mjedisi dhe parimet e politikës publike. Në Konferencën e Dytë Ministeriale për Mjedisin dhe Shëndetin, mbajtur në Helsinki më qershor 1994, ministrat e Shëndetësisë dhe të Mjedisit u angazhuan për përpilimin e Planeve Kombëtare të Veprimit për Mjedisin dhe Shëndetin, duke u bazuar në Planin e Veprimit të Mjedisit dhe Shëndetit për Europën (CEHAPE). Konferenca e Tretë e Ministrave të Mjedisit dhe të Shëndetit (qershor 1999, Londër) pati si moto Veprime në Partneritet. Në këtë kohë përfundoi përgatitja e Planeve kombëtare të Veprimit për Mjedisin dhe Shëndetin në shumicën e vendeve europiane. Vendi ynë e përgatiti këtë Plan (NEHAP), i cili u miratua nga Këshilli i Ministrave në qershor 1999, disa ditë përpara Konferences së Tretë të Ministrave. Pas Samitit të Rios, brenda periudhës 10-vjeçare deri në Samitin e Johanesburgut u bë mëse e qartë vlera në investime për mjedise të shëndetshme. Gjatë dekadës së fundit kanë bashkëpunuar shumë partnerë, si ministritë e interesuara së bashku me OJF-të dhe partnerët privatë për të punuar së bashku për një mjedis të shëndetshëm. 15

16 Konferenca Kombëtare Një mjedis më i mirë për fëmijë më të shëndetshëm Konferenca e Katërt e Ministrave të Mjedisit dhe të Shëndetit (e mbajtur në Budapest, në qershor 2004), me moto E ardhmja për fëmijët tanë në konteksitin e Zhvillimit të Qëndrueshëm, zhvilloi me sukses punimet, duke dalë me disa objektiva për të ardhmen dhe rekomandoi përgatitjen dhe fillimin e fazës së zbatimit të Planit të Veprimit për Mjedisin dhe Shëndetin e Fëmijëve CEHAP. Tashmë, Shqipëria ka hyrë në fazën e zbatimit të NEHAP-it. Përgatitja e NEHAP-it është një nga sukseset e arritura këto vitet e fundit dhe mund të theksojmë se vendi ynë e ka përgatitur atë duke qëndruar përbri shumë vendeve të tjera të zhvilluara të Rajonit Europian. Nuk mund të lemë pa theksuar edhe përpjekjet e bëra gjatë tre vjetëve të fundit për përgatitjen e strategjive dhe planeve të veprimit për mjedisin dhe shëndetin në nivel lokal (LEHAP-e). Në periudhën tre-vjeçare , Ministria e Shëndetësisë ka bërë përpjekje maksimale për përgatitjen e Planeve Lokale të Veprimit për Mjedisin dhe Shëndetin në katër rrethe të vendit, si Durrës, Vlorë, Elbasan dhe Korçë. Pozicioni i Ministrisë së Shëndetësisë gjatë procesit të përgatijes së LEHAP-eve ka qenë ai i mbështetësit konstant të të gjithë iniciativave lokale, qoftë në planin teknik, promovues dhe politik, duke mbajtur edhe lidhje intensive me OBSH-në, për t'u azhornuar me arritjet bashkëkohore në problematikat e NEHAP-eve, me evolucionin dhe eksperiencat në vende të ndryshme. Ndërkohë, paralelisht, gjatë periudhës kohore nga Konferenca e Tretë në atë të Katërtën, janë bërë të gjitha përpjekjet për të zbatuar NEHAP-in, duke bashkëpunuar dhe forcuar komunikimin me Ministrinë e Mjedisit dhe ministri të tjera të përfshira në proces. Gjithashtu, janë në proces përgatitja e Sistemit të Informacionit për Mjedisin dhe Shëndetin dhe përpunimi i Setit të Indikatorëve, të rekomanduar nga OBSH-ja, si një nga produktet më të rëndësishme të Konferencës së Katërt e që mori shtysë që në Konferencën e Londrës. Një nga detyrimet kryesore dhe një nga objektivat e paraqitura në Planin Kombëtar është dhe Përgatitja e Planit Kombëtar të Ushqimit dhe të Ushqyerjes, çka u realizua gjatë viteve të fundit. Ky Plan përfundoi në qershor Ky është një angazhim serioz, i drejtuar nga Ministria e Shëndetësisë, që, në përputhje me filozofinë e zhvillimit të qëndrueshëm dhe me platformën Shëndet 21, kërkon të ofrojë mundësi në drejtim të identifikimit të përparësive në fushën e Ushqimit dhe të Ushqyerjes, të planifikimit shkencor, të koordinimit të veprimtarive planifikuese 16

17 me të gjithë sektorët e tjerë ekonomikë dhe në gjetjen e mekanizmave për përmbushjen e tyre. E drejta për një ushqim të shëndetshëm, si një e drejtë bazë e njeriut, u theksua në Konferencën Ndërkombëtare të Ushqyerjes të vitit 1992 dhe në Samitin Botëror të Ushqimit të vitit Furnizimi me ushqim të sigurt është një domosdoshmëri për mbrojtjen e shëndetit publik dhe veçanërisht e rëndësishme për fëmijët. Në kushtet aktuale lind nevoja e pakësimit të sëmundjeve me origjinë ushqimore, veçanërisht te fëmijët, që do të ndikojë, njëkohësisht, në uljen e kostos për shërbimet shëndetësore. Ky dokument ka për qëllim të mbrojë e të promovojë shëndetin dhe të pakësojë sëmundjet me origjinë ushqimore, duke kontribuar, njëkohësisht, në zhvillimin social-ekonomik dhe për një mjedis të qëndrueshëm. Ai insiston në rolin plotësues dhe ndihmës që duhet të luajnë sektorët e ndryshëm në zbatimin e kësaj politike. Në takimin e Komitetit Rajonal të OBSH-së për Europën, që u mbajt në shtator 2000, u miratua nga shtetet anëtare dokumenti Ndikimi i Ushqimit dhe i Ushqyerjes në Shëndetin Publik: Nevoja për një Politikë të Ushqimit dhe të Ushqyerjes dhe Plani i Veprimit për OBSH-në në Rajonin Europian për vitet Ishte pikërisht ky dokument që nxiti dhe ndihmoi në përpilimin e Planit Kombëtar të Veprimit për Ushqimin dhe Ushqyerjen, duke u fokusuar në problematikën e vendit tonë dhe në përparësitë aktuale. Në kryerjen e kësaj detyre na inkurajoi edhe angazhimi i një pjesë të madhe të vendeve europiane në formulimin e planeve të tyre për Ushqimin dhe Ushqyerjen. Në këtë mënyrë përmbushet edhe një nga pretendimet tona për promovimin e ushqyerjes së shëndetshme. Produktet kryesore të Konferencës së Tretë të Ministrave të Mjedisit dhe të Shëndetit, të mbajtur në Londër, në qershor 1999, janë: Protokolli Uji dhe Shëndeti, sipas Konventës së vitit 1992 mbi Mbrojtjen dhe Përdorimin e Ujërave Ndërkufitare dhe Liqeneve Ndërkombëtare; Karta e Transportit, Mjedisit dhe e Shëndetit; Deklarata e Konferencës së Katërt, që përkufizon angazhimet për veprime në lidhje me 17

18 Konferenca Kombëtare Një mjedis më i mirë për fëmijë më të shëndetshëm Protokollin dhe Kartën, si dhe masat që lidhen me to, proceset e zbatimit të NEHAP-eve, atyre në nivel lokal (LEHAP-e), kërkime në mjedis dhe menaxhimin e sigurisë, ndryshimet klimatike dhe shkatërrimin e Ozonit, shëndetin dhe mjedisin për fëmijët. Rezulton se vendet e Rajonit kanë bërë perpjekje për të realizuar e plotësuar angazhimet e marra dhe OBSH-ja ka marrë përgjigje në formë pyetësorësh të dërguar nga Ministritë e Mjedisit dhe Shëndetësisë në të gjithë Rajonin Europian. Protokolli Uji dhe Shëndeti Aktualisht ky Protokoll është ratifikuar nga 11 shtete në Rajon; ndërkohë nevojitet që ai të ratifikohet edhe nga pesë shtete të tjera, për të hyrë në fuqi. Pritet që ky proces të përfundojë në vitin Vendi ynë është një nga ato shtete që e kanë ratifikuar nga Parlamenti (2002). Ndërkohë, është krijuar një grup pune për të ndihmuar dhe për të siguruar ndihmë teknike dhe shkencore në këtë fushë. Shihet si nevojë në të ardhmen përmirësimi në mbledhjen e informacionit lidhur me sëmundjet me origjinë nga uji. OBSH-ja e ka mbështetur dhe asistuar punën, duke rishikuar Udhëzimet për Cilësinë e Ujit të Pijshëm, dhe në zhvillimin dhe dhënien e udhëzimeve të tjera për ruajtjen e ujërave nëntokësore, në vlerësimin e rrezikut për shëndetin dhe në vëzhgimin e sëmjundjeve me origjinë ujore. Direktiva e re e Bashkimit Europian për Ujin pritet të sigurojë ndihmë shtesë për zbatimin e parimeve të Protokollit. Karta mbi Transportin, Mjedisin dhe Shëndetin Në vlerësimin e bërë në vitin 2002, është evidencuar se kjo Kartë ka ndikuar në nxitjen e bashkëpunimit ndërsektorial për integrimin e shëndetit në axhendën e transportit dhe mjedisit, në futjen e metodave të reja për vlerësimin dhe koston ekonomike të transportit lidhur me efektet në shëndet, si dhe duke mbledhur së bashku dhe bërjen disponibël të njohurive ekzistuese për efektet e transportit në shëndet dhe në mjedis. Karta ka mobilizuar 30 shtete anëtare për aksione të tilla. Këtu mund të përmendim se përfshirja e shteteve të Europës Lindore nuk ka qenë shumë premtuese dhe e dukshme. Megjithatë, përpjekjet e bëra gjatë kësaj periudhe rezultuan në nxitjen e procesit ndërkombëtar për transportin, mjedisin dhe shëndetin, që u formalizuan në vitin 2002 me miratimin e Programit Pan-Europian për Transportin, Shëndetin dhe Mjedisin (PEP), nga ministrat dhe përfaqësuesit e sektorëve të transportit, mjedisit dhe shëndetit të 30 shteteve anëtare. 18

19 Ky program është shpallur si inisiativa tip II në Samitin Botëror për Zhvillimin e Qëndrueshëm, në Johanesburg. PEP fokuson aktivitetet e OBSH-së dhe të Komisionit Ekonomik të Kombeve të Bashkuara për Europën (UNECE) në integrimin e aspekteve të mjedisit dhe të shëndetit në politikat dhe vendimet për transportin, drejt zhvillimit të transportit të qëndrueshëm dhe të transportit urban. Aktivitetet në të ardhmen përfshijnë zhvillimin e planeve urbane, me përfitime në drejtim të ndikimit në shëndet, veçanërisht te fëmijët, dhe zhvillimin e treguesve për të monitoruar integrimin e aspekteve të mjedisit dhe të shëndetit në politikat e transportit. Rreth një e treta e shteteve anëtare kanë përcaktuar disa kërkesa legale për vlerësimin strategjik të mjedisit dhe efektet mbi shëndetin, në politikat e propozuara apo planet dhe programet e ndryshme. Në nivel ndërkombëtar, ngjarja më e rëndësishme ka qenë miratimi i Protokollit për Vlerësimin Strategjik Mjedisor, që përmban kërkesa specifike për vlerësimin e shëndetit. 35 shtete, së bashku me Komunitetin Europian, kanë nënshkruar Protokollin në Konferencën e Pestë Ministeriale Mjedisi për Europën, që u mbajt në Kiev, në maj të vitit OBSH-ja ka mbështetur këtë zhvillim, duke siguruar udhëzime dhe asistencë teknike për vendet e ndryshme në zbatimin e projekteve për vlerësimin e ndikimit në shëndet. Zbatimi NEHAP-eve në partneritet Ndër 52 shtete anëtare të Rajonit Europian të OBSH-së, 44 prej tyre e kanë përgatitur NEHAP-in dhe shumica e tyre kanë hyrë në fazën e zbatimit të tij. Shqipëria është një ndër këto vende që po e Zbaton këtë Plan Veprimi. 12 shtete anëtare, përfshirë edhe vendin tonë, kanë përfunduar vlerësimin për zbatimin dhe ndikimin e NEHAP-it. Të dhënat kanë treguar se NEHAP-et kanë ecur si procese, duke bashkëpunuar me sektorin e mjedisit dhe të shëndetit dhe me sektorë të tjerë të interesuar. NEHAP-et kanë pasur një ndikim të moderuar në vendet e rajonit, kryesisht në përmirësimin e bashkëpunimit ndërmjet sektorëve të ndryshëm e veçanërisht në ato të mjedisit dhe të shëndetësisë. Në disa vende, e këtë mund të themi edhe për vendin tonë, ky proces ka ndikuar në fuqizimin dhe përmirësimin e legjislacionit, si dhe në ndërtimin institucional. Kjo ka pasur ndikim të madh edhe në nivel lokal, çka ka rezultuar në përgatitjen e LEHAP-eve. Proceset lokale për ndërmarrje aksionesh në mjedis dhe në shëndet Shumë shtete anëtare kanë vendosur mekanizëm nacional për të stimuluar përgatitjen dhe zbatimin e Planeve Lokale për Mjedisin dhe Shëndetin në nivel lokal, si dhe në zbatimin e projekteve të 19

20 Konferenca Kombëtare Një mjedis më i mirë për fëmijë më të shëndetshëm ndryshme, kryesisht duke siguruar informacion, monitorim dhe trajnim, si dhe duke ndihmuar me konsultime. OBSH-ja ka përgatitur udhëzime specifike për planet lokale të shëndetit mjedisor. Vendi ynë është një nga to që ka përgatitur LEHAP-e në disa rrethe të mëdha si Durrës, Vlorë, Elbasan dhe Korçë. E drejta për informacionin, pjesëmarrja e publikut dhe e drejta e Publikut për t'iu drejtuar drejtësisë për problemet e mjedisit dhe të shëndetit. Shqipëria është një ndër vendet që e ka ratifikuar Konventën e Aarhusit. Përgatitja e Indikatorëve të Shëndetit Mjedisor për Rajonin Europian Proces i nisur mbas Konferencës së 3-të të Ministrave dhe, aktualisht, rezulton në përfundimin e përgatitjes së setit të indikatorëve të Mjedisit dhe të Shëndetit. Ky set rekomandohet të vendoset në të gjitha vendet e Rajonit Europian. Konkretisht, Shqipëria ka bërë hapa në drejtim të përgatitjes së këtij seti, ndonëse duhen bërë ende përpjekje maksimale për të plotësuar atë. CEHAPE, Plani i Veprimit për Mjedisin dhe Shëndetin e Fëmijëve Duke qenë se ky plan model europian specifikon objektivat kryesore që duhen arritur për të reduktuar apo eliminuar ekspozimin ndaj faktorëve të dëmshëm të mjedisit te fëmijët, duke rekomanduar sektorët që duhet të reflektojnë për ndërmarrjen e aksioneve, si dhe të përgatitjes së CEHAP-eve sipas specifikave konkrete të vendit, na del detyrë që të vazhdojmë procesin e zbatimit të NEHAP-it apo LEHAP-eve, tashmë, të përgatitura në vendin tonë. Tiranë, 6 tetor

21 M.Sc. Mirela Kamberi Drejtor Drejtoria e Parandalimit të Ndotjeve Ministria e Mjedisit Konferenca Kombëtare Një mjedis më i mirë për fëmijë më të shëndetshëm organizohet në kuadër të Konferencës së Katërt Europiane Ministeriale për Mjedisin dhe Shëndetin, me temë E ardhmja e fëmijëve tanë, zhvilluar në Budapest (Hungari) më qershor 2004, arritjet kryesore të së cilës lidhen me përshtatjen e Planit të Veprimit për Europën me temë Mjedisi dhe Shëndeti për fëmijët. Ndër objektivat kryesore të Planit Europian renditen: Sigurimi i së drejtës së fëmijëve për mjedise të sigurta banimi dhe jetese; Sigurimi i së drejtës së fëmijëve për ajër të pastër brenda dhe jashtë mjediseve ku jetojnë; Sigurimi i së drejtës së fëmijëve për ujë të pastër dhe mjedis sanitar; Sigurimi i së drejtës së fëmijëve për t'u mbrojtur nga kimikatet e rrezikshme dhe të tjerë agjentë atmosferikë; Zbatimi i planeve kombëtare për mjedisin dhe shëndetin e fëmijëve. Në mbështetje të objektivave të mësipërme, rezultatet e një seti aksionesh të parashikuara në shkallë europiane deri në vitin 2007, pritet të jenë: Reduktimi deri në 30% i rasteve të vdekshmërisë te fëmijët, si pasojë e aksidenteve automobilistike; Deri në 30% e shkollave të pajisen me plane që sigurojnë lëvizshmëri të sigurt të fëmijëve; Reduktimi deri në 30% e numrit të: 1. Fëmijëve që jetojnë në mjedise ku digjet drejtpërsëdrejti lëndë djegëse për ngrohje/gatim; 2. Fëmijëve që ekspozohen në mjedise ku pihet duhan; 3. Grave shtatzëna që pijnë duhan. Reduktimi deri në 20% i ndotjes vjetore të ajrit urban dhe, përkatësisht, të lëndës në pezulli (PM10): në qytetet kryesore të arrihet niveli 30ìg/m3; Numri i fëmijëve që s'kanë mundësi për ujë të pastër dhe mjedise sanitare të zvogëlohet me 50%; 21

22 Konferenca Kombëtare Një mjedis më i mirë për fëmijë më të shëndetshëm Të reduktohen me 50% rastet e vdekshmërisë së fëmijëve nën 5 vjeç, që vijnë si pasojë e sëmundjeve diareike; Të reduktohet me 50% numri i fëmijëve me nivelin e plumbit në gjak mbi 5 mg/dl; Të kryhen vëzhgime periodike te fëmijët, për të njohur nivelin e pesticideve dhe të kimikateve të tjera në gjak. Vendet europiane, për rrjedhojë edhe Shqipëria, kanë detyrimin që mbi bazën e Planit të mësipërm të përshtasin planet përkatëse kombëtare për mjedisin dhe shëndetin e fëmijëve dhe, në këtë aspekt, përcaktimi i gjendjes së mjedisit është hapi i parë, mbi bazën e të cilit do të ndërtohen politika të posaçme që lidhin mjedisin me shëndetin e fëmijëve në kuadër edhe të NEHAP-eve (Planeve Kombëtare për Mjedisin dhe Shëndetin). Për vendin tonë, përfundimet për gjendjen e mjedisit, përsa i përket ndotjes, Ministria e Mjedisit i formulon kryesisht mbi bazën e monitorimit të ndotjes së mjedisit, i cili, nga ana e tij, kryhet bazuar në VKM Nr. 103, datë Për monitorimin e mjedisit në Republikën e Shqipërisë. Ministria e Mjedisit është përgjegjëse për Planin Kombëtar të Monitorimit, mbi bazën e të cilit kontrakton institucionet shkencore të vendit. Më poshtë jepen disa prej konkluzioneve më të rëndësishme të monitorimit për ajrin, ujërat dhe mbetjet. Monitorimi i ajrit urban Në konkluzionet e këtij monitorimi tërhiqet vëmendja se ajri urban në qytetet e monitoruara është i ndotur në një masë të konsiderueshme (nivele të larta të LGS-së në ajër, por një drejtim në rritje edhe për PM10, NO2, O3, dhe Pb). Kjo ndotje ka të bëjë kryesisht me: sektorin industrial (shkarkime përtej normave të lejuara, kryesisht në Elbasan); transportin (numrin e konsiderueshëm të automjeteve në qarkullim, vjetërsinë e motorave të tyre, cilësinë e karburanteve, cilësinë e rrugëve); ndërtimin; pastrimin e qyteteve; djegiet në venddepozitimet e mbetjeve urbane. Monitorimi i cilësisë së ujërave sipërfaqësore (lumenj, liqene dhe ujërat e plazheve) dhe i 22

23 shkarkimeve të lëngëta në to Ujërat sipërfaqësore ndoten me ujëra urbane dhe rurale të patrajtuara. Për pasojë, kanë kërkesë të lartë kimike dhe biologjike për oksigjen, amoniak dhe fosfate. Nga ana tjetër, ka ngarkesë të lartë të treguesve të ndotjes fekale të ekzaminuar. Mbetjet urbane Keqadministrimi i mbetjeve të ngurta urbane është i dukshëm në të gjitha hallkat, duke filluar me gjenerimin, transportin, trajtimin, depozitimin dhe asgjësimin e tyre; Mbetjet e ngurta urbane depozitohen në vende jo plotësisht të kontrolluara dhe në venddepozitime ilegale, për të cilat nuk ka inventar; Problemi kryesor mjedisor i venddepozitimeve janë zjarret, të cilat përbëjnë një burim të fuqishëm të ndotjes së ajrit. Gjithashtu, për shkak të mosplotësimit të kushteve mjedisore në venddepozitime, ka filtrime të ujërave të perkolatit në ujëra nëntokësore. Vetëm 70% shkon në venddepozitime të njohura, pjesa tjetër hidhet pa kriter, duke formuar venddepozitime ilegale, kështu që sasia e mbetjeve vjen duke u rritur. Zonat e nxehta mjedisore: Një tjetër problem i mprehtë mjedisor lidhet me zonat e nxehta të trashëguara, kryesisht, nga funksionimi i industrisë së para viteve '90-të. Më poshtë jepet një paraqitje e shkurtër bashkë me gjendjen aktuale të përpjekjeve për rehabilitimin e tyre: Ish-uzina kimike e Porto Romanos: me fonde të qeverisë shqiptare është mundësuar ndërhyrja e parë konkrete për ndërtimin e një muri rrethues për izolimin e mbetjeve të rrezikshme të lindanit në ish-territorin e uzinës, ndërsa me përpjekje të përbashkëta të Qeverisë Holandeze dhe Bankës Botërore, në vazhdim të studimit të fizibilitetit të kryer me fonde të Bankës Botërore, do të mundësohen rehabilitimi i zonës, ripaketimi dhe asgjësimi i kimikateve në ish-magazinat e Bishtit të Pallës; Ish-uzina e Plehrave Azotike në Fier: me fonde të Bashkimit Evropian nën programin PHARE, ka filluar puna konkrete për asgjësimin e solucionit arsenikal në Fier, për pastrimin e pajisjeve dhe të tokës së kontaminuar. Projekti do të përfundojë brenda vitit 2004; Ish-uzina kimike e PVC-së në Vlorë: me fonde të UNEP-MAP (Plani i Veprimit për Mesdheun në kuadër të Programit të Kombeve të Bashkuara për Mjedisin) po kryhet dhe është drejt përfundimit 23

24 Konferenca Kombëtare Një mjedis më i mirë për fëmijë më të shëndetshëm studimi i fizibilitetit për rehabilitimin e kësaj zone të nxehtë mjedisore dhe për t'i dhënë zgjidhje problemit të administrimit të mbetjeve urbane në këtë qytet; Studimi i fizibilitetit dhe projektimi i landfillit të mbetjeve të rrezikshme do të kryhen me fonde të Programit CARDS 2002 për Mjedisin. Fondet janë siguruar në parim edhe për ndërtimin e këtij landfilli; Uzina e Përpunimit të Naftës në Ballsh: me fonde të Programit CARDS po përgatiten ToR-s (Termat e Referencës) për projektin e rivënies në punë të impiantit të trajtimit të ujërave të ndotura dhe për menaxhimin e mbetjeve të ngurta; Studime fizibiliteti janë duke u kryer me fonde të qeverisë shqiptare edhe për Elbasanin, Laçin, Pogradecin dhe Rubikun. Kuadri i ri ligjor në fushën e parandalimit të ndotjes Hapi i parë i konceptuar nga Ministria e Mjedisit për parandalimin e ndotjes është plotësimi dhe, më pas, gjetja e rrugëve për zbatimin e legjislacionit kombëtar për mjedisin. Brenda një kohe të shkurtër janë përgatitur dhe miratuar një set i tërë ligjesh dhe të tjera akte nënligjore, që lidhen me mbrojtjen e mjedisit dhe të përbërësve të veçantë të tij, si: të ajrit, të ujërave sipërfaqësore dhe nëntokësore, të tokës, të mjedisit detar etj. Ligji për Mbrojtjen e Mjedisit; Ligji për Vlerësimin e Ndikimit në Mjedis; Ligji për Mbrojtjen e Ajrit; Ligji për Trajtimin Mjedisor të Ujërave të Ndotura; Ligji për Mbrojtjen e Mjedisit Detar nga Ndotja dhe Dëmtimi; Ligji për Administrimin Mjedisor të Mbetjeve të Ngurta; Ligji për Sistemin e Taksave në Republikën e Shqipërisë me kapitullin respektiv për Ekotaksat; VKM për Monitorimin e Mjedisit në Republikën e Shqipërisë etj. Ministria e Mjedisit po punon aktualisht për miratimin e normave dhe të standardeve mjedisore në linjë me direktivat e BE-së, që synojnë të stabilizojnë shkarkimet në ajër, ujëra, tokë etj., qoftë nga burimet stacionare apo dhe të lëvizshme të ndotjes. 24

25 Konventat ndërkombëtare në fushën e mbrojtjes së mjedisit nga ndotja dhe dëmtimet Një tjetër instrument i rëndësishëm në fushën e mbrojtjes së mjedisit lidhet edhe me pjesëmarrjen si palë në një numër të konsiderueshëm konventash dhe protokollesh ndërkombëtare për mjedisin. Qenia palë në këto Konventa/Protokolle nënkupton një sërë detyrimesh për zbatim nga të gjitha palët, por, nga ana tjetër, për vende në zhvillim, si Shqipëria, mundësohet edhe sigurimi i asistencës tekniko-financiare për zbatimin e planeve të veprimit të këtyre Konventave/Protokolleve. Konventa e Aksidenteve Industriale; Konventa për Mbrojtjen e Ujërave Ndërkufitare dhe Liqeneve Ndërkombëtare; Konventa e Ozonit dhe Protokolli i Montrealit për Mbrojtjen e Shtresës së Ozonit; Konventa e Ndryshimeve Klimatike; Konventa e Barcelonës për Mbrojtjen e Mjedisit Detar dhe të Zonës Bregdetare të Detit Mesdhe; Konventa e Bazelit për Kontrollin e Lëvizjeve Ndërkufitare të Mbetjeve të Rrezikshme dhe Asgjësimin e tyre; Konventa e Stokholmit për NOQ (Ndotësit Organikë të Qëndrueshëm) etj. Përparësitë dhe Planet e Ministrisë së Mjedisit për parandalimin e ndotjes dhe për rehabilitimin e saj (aty ku konstatohet) për vitin 2004 dhe në vazhdim Rehabilitimi i zonave të nxehta mjedisore (Durrësi, Vlora, Fieri, Ballshi, Patos-Marinza): Përpjekje të përbashkëta të Qeverisë Shqiptare dhe donatorëve (Programi CARDS i BE-së për mjedisin, Banka Botërore, Qeveria Holandeze, Qeveria Italiane, SIDA etj.); Përmirësimi i cilësisë së ajrit, kryesisht, në Tiranë, Elbasan: Ngritja e Komitetit Ndër ministror dhe përgatitja e një sistemi masash që lidhen me sektorët e industrisë, të ndërtimit, të transportit, të pastrimit të qyteteve, të administrimit të mbetjeve urbane etj; Mbrojtja e mjediseve detare nga ndotja dhe dëmtimi: Ngritja e Komitetit Ndërministror dhe përgatitja e një sistemi masash për forcimin institucional dhe për ngritjen e kapaciteteve, për zbatimin e kuadrit ligjor për mjediset detare, për azhornimin e Planit Kombëtar të Emergjencave Detare etj. Harmonizimi i legjislacionit mjedisor me direktivat e BE-së: Përgatitja e Planit të Përafrimit të 25

26 Konferenca Kombëtare Një mjedis më i mirë për fëmijë më të shëndetshëm legjislacionit kombëtar në fushën e mbrojtjes së mjedisit me atë europian; Edukimi mjedisor, bashkëpunimi me OJF-të mjedisore: Dëshmi është edhe organizimi i kësaj Konference Kombëtare në vazhdën e një seri takimesh me nxënës të shkollave tetëvjeçare dhe të mesme në Tiranë, Shkodër, Vlorë, Elbasan dhe Pogradec, për mjedisin dhe shëndetin, organizuar nga REC, Ministria e Mjedisit dhe Ministria e Shëndetësisë; Plani Kombëtar i Veprimit në Mjedis; Plani Kombëtar i Veprimit për Mjedisin dhe Shëndetin; Plani Kombëtar i Veprimit për Mjedisin dhe Shëndetin e Fëmijëve; Plotësimi i detyrimeve ndërkombëtare. Tiranë, 6 tetor

27 Vasil Miho Zyrtari ndërlidhës i OBSH-së Organizata Botërore e Shëndetësisë (OBSH), krijuar në vitin 1948, është një Agjenci e specializuar e Kombeve të Bashkuara, me më tepër se 180 vende anëtare, me përgjegjësi parësore për çështje të shëndetit ndërkombëtar dhe të shëndetit publik. Shqipëria është anëtare e saj që prej vitit 1947, megjithatë, zyra e parë e hapur në Shqipëri i takon vitin Që nga ai moment korniza e bashkëpunimit midis Shqipërisë dhe OBSH-së kanë qenë Marrëveshjet dyvjeçare të bashkëpunimit, ku reflektohet përcaktimi i përparësive të bashkëpunimit midis Zyrës Rajonale të OBSH-së për Europën dhe Shqipërise (Ministrisë së Shëndetësisë). Pa dyshim që mes përparësive tradicionale, si zhvillimi i politikës shëndetësore, reforma e kujdesit shëndetësor, shëndeti i grave dhe i fëmijëve, sëmundjet e transmetueshme, sëmundjet jo të transmetueshme dhe promovimi i një shëndeti më të mirë, mjedisi dhe shëndeti, ka qenë gjithmonë një përparësi konstante. Si rezultat, Shqipëria ka qenë pjesë e procesit të veprimeve për mjedisin dhe shëndetin, që, më konkretisht, për rajonin europian ka filluar që në vitin Që nga ai moment, çdo pesë vjet, ministrat e Mjedisit dhe ministrat e Shëndetësisë nga i gjithë rajoni europian i OBSH-së takohen për të marrë vendime dhe për të vlerësuar përparimin e bërë. Për herë të parë ministrat e Mjedisit dhe të Shëndetit të vendeve anëtare të Rajonit të OBSHsë, janë takuar në Frankfurt mbi Main, më 7-8 dhjetor 1989, kur miratuan Kartën Europiane për Mjedisin dhe Shëndetin. Në Helsinki, në vitiv 1994 ministrat bënë një vlerësim të detajuar të gjendjes në Europë. Ata miratuan deklaratën për Veprim për Mjedisin dhe Shëndetin në Europë, e cila nxiti Planin e Veprimit Europian për Mjedisin dhe Shëndetin, morën zotimin e vendeve anëtare për të hartuar Planet Kombëtare për Mjedisin dhe Shëndetin dhe themeluan Komitetin e Parë Europian për Mjedisin dhe Shëndetin. 27

28 Konferenca Kombëtare Një mjedis më i mirë për fëmijë më të shëndetshëm Në Konferencën e Tretë Ministrore për Mjedisin dhe Shëndetin, në Londër, në vitin 1999, vendet pjesëmarrëse nënshkruan Protokollin për Ujin dhe Shëndetin, miratuan Kartën e Transportit dhe të Mjedisit, nënshkruan Deklaratën e Londrës dhe u zotuan lidhur me çështje të tjera të shëndetit mjedisor. Konferenca e Katërt Ministrore për Mjedisin dhe Shëndetin me temë E ardhmja për fëmijët tanë, u mbajt në qershor 2004, në Budapest. Axhenda e Konferencës përfshinte: Progresin e bërë lidhur me mjedisin dhe shëndetin në Europë Mjetet e hartimit të politikave, përfshirë një sistem të informacionit shëndetësor mjedisor Çështje gjithnjë e më shqetësuese, si strehimi dhe shëndeti dhe ngjarje ekstreme të motit Planin e Veprimit për Mjedisin dhe Shëndetin për Fëmijët Vendimet e Konferencës së Budapestit ishin produkt i konsultimeve shumë të gjera me qeveritë, shkencëtarët, organizatat ndërkombëtare dhe me shoqërinë civile, përfshirë edhe katër takime përgatitore qeveritare të nivelit të lartë (në Itali, Suedi, Portugali dhe Maltë), si dhe të grupeve të shumta të punës dhe Task-Forca-ve Përse fëmijët në fokus? Pikë së pari, organizmi në zhvillim i fëmijës është veçanërisht delikat. Faktet po shtohen gjithnjë e më shumë se mjedisi po dëmton shëndetin e fëmijëve. Fëmijët janë e ardhmja jonë dhe ata duhet të mbrohen me veprime që u përshtaten nevojave të tyre specifike, veçanërisht sepse, si organizma në zhvillim, trupi dhe truri i tyre janë më të cenueshëm se ata të të rriturve thotë Mark Danzon, Drejtori Rajonal për Europën i OBSH-së. Fëmijët janë e ardhmja jonë Ata përbëjnë mbi 2.3 miliard të popullsisë së botës (nga mosha 0-19) dhe përfaqësojnë një potencial të pakufishëm. Mbijetesa dhe zhvillimi i fëmijëve kërkojnë sigurimin e nevojave bazë në mbështetje 28

29 të jetës, ndërmjet të cilave themelore është një mjedis i sigurt, i shëndetshëm dhe i pastër. Sëmundjet e fëmijëve që lidhen me mjedisin përfaqësojnë një problem të madh publik botëror, veçanërisht në vendet në zhvillim dhe në komunitetet e varfëra. Çfarë nodh kur fëmijët jetojnë në një mjedis jo të shëndetshëm? Mbi pesë milion fëmijë vdesin çdo vit nga sëmundje dhe nga gjendje të shkaktuara nga mjedisi në të cilin ata jetojnë, mësojnë dhe luajnë. Fëmijët që jetojnë në varfëri janë veçanërisht në rrezik nga uji i ndotur dhe ajri, nga ushqyerja jo e duhur, nga strehimi jo i mirë dhe nga rreziku i punës së fëmijëve. Rreth dy milionë fëmijë nën pesë vjeç vdesin çdo vit nga infeksione akute respiratore, që janë vrasësit më të mëdhenj të fëmijëve të vegjël. Këto infeksione keqësohen nga rreziqet potenciale mjedisore, si ndotja e ajrit të mjediseve të brendshme. Shkaku i dytë më i zakonshëm i vdekjeve te fëmijët është diarrea, që mendohet se është përgjegjëse për 12% të vdekjeve te fëmijët nën pesë vjeç, në vendet në zhvillim, dhe një total prej 1.3 milion vdekjesh çdo vit. Diarreja mund të vijë nga një seri shkaqesh të ndryshme. Shpesh është rezultat i marrjes së shkaktarëve patogjenë ose i toksinave nëpërmjet duarve të pista ose nëpërmjet ujit apo ushqimit të kontaminuar. Prej malarjes vdesin afërsisht një milion fëmijë në vit, shumë prej tyre nën moshën pesë vjeç. Në vendet në zhvillim, një shkak i madh i vdekjes së fëmijëve janë substancat që shkaktojnë helmime, të cilat përfshijnë pesticidet, monoksidin e karbonit ose vajgurin që përdoret si lënde djegëse shtëpiake. Disa kancere te fëmijët po shfaqin një tendencë në rritje. Në Bashkimin Europian helmimi është përgjegjës për dy për qind të të gjitha vdekjeve te fëmijët. Rreth fëmijë të moshës 0-14 vjeç vdesin çdo ditë si pasojë e helmimit padashje. Shkaku më i madh i vdekjes nga plagosjet padashje te fëmijët është trafiku rrugor (21%) dhe 29

30 Konferenca Kombëtare Një mjedis më i mirë për fëmijë më të shëndetshëm mbytjet (19%). Shumica dërrmuese e dëmtimeve padashje, midis fëmijëve, haset në vendet me të ardhura të pakta dhe të mesme. Në vitin 2001 vlerësohet se fëmijë nën moshën 15 vjeç vdiqën prej dëmtimeve padashje, përfshirë këtu aksidentet automobilistike, rrëzimet, djegiet dhe mbytjet. Në të gjithë botën, rreth 20% e vdekjeve nga të tilla shkaqe hasen te fëmijët nën 15 vjeç dhe janë një prej dhjetë shkaqeve kryesore për vdekjet në këtë grup-moshë. Azma dhe alergjitë te fëmijët mbajnë nivele rekord. Mbi lëndë kimike sintetike përdoren sot në jetën e përditshme dhe shumë pak prej tyre janë testuar tërësisht. Ushtrimet fizike të pakta po shkaktojnë edhe mbipeshë. Promovimi i një mjedisi të shëndetshëm për fëmijët është një detyrë madhore. Shëndeti i fëmijëve dhe mjedisi ndodhen në qendër të zhvillimit të qëndrueshëm. Kjo është një sfidë për të gjitha shoqëritë. Mbrojtja e fëmijëve nga rreziqet mjedisore tani, do të sjellë një përfitim për mirëqenien e popullsisë në aspektin afatgjatë. Për këtë arsye, edhe tema e Ditës Botërore të Shëndetit në vitin 2003 iu kushtua mjedisit dhe fëmijëve. Kërcënimet që vijnë nga ndotja e mjedisit shaktojnë deri në 33% të peshës botërore të sëmundjeve; 40% e kësaj peshe mendohet se bie mbi fëmijët nën 5 vjeç, megjithëse këta përfaqësojnë vetëm 10% të popullsisë globale. Politika e OBSH-së Midis Konferencës së Tretë Ministrore në Londër të vitin 1999 dhe Konferencës së Katërt në Budapest të vitit 2004, Zyra Rajonale e OBSH-së për Europën është përpjekur për të reduktuar peshën e sëmundjeve që lidhen me mjedisin. U hartua një plan veprimi për Euopën për të vendosur shëndetin e fëmijëve në krye të axhendës politike për mjedisin dhe shëndetin. Ky plan paraqet masat që synojnë sektorë të ndryshëm për të ulur ekspozimin mjedisor dhe t'i japin përparësi parandalimit të azmës, alergjive dhe sëmundjeve respiratore, si dhe çrregulllimeve të zhvillimit nervor dhe defekteve në lindje, sëmundjeve që lidhen 30

31 me ujin dhe ushqimet, dëmtimeve fizike. Bazuar në të dhënat nga e gjithë Europa, Plani i Veprimit ofron një kornizë, tek e cila vendet anëtare mund të mbështeten për të hartuar planet dhe politikat e tyre kombëtare të përshtatura sipas nevojave të tyre. Ai përmban mjete për monitorimin dhe zbatimin e tyre, një seri bazë dhe të gjerë treguesish dhe raste studimi tipike, përfshirë praktika të mira dhe mënyra për të siguruar lehtësi për informacion mjedisor shëndetësor dhe edukues. Çfarë mund të bëjmë më konkretisht ne për të trajtuar rreziqet mjedisore që u kanosen fëmijëve tanë? Sigurimi i ujit në shtëpi Ruajtja e ujit të pastër në shtëpi dhe trajtimi i ujit, kur cilësia e tij është e dyshimtë, reduktojnë ndotjen e ujit dhe çojnë në përfitime të vërtetuara shëndetësore. Higjiena Larja e duarve me sapun përpara përgatitjes së ushqimit, përpara ngrënies dhe pas daljes jashtë, mund të reduktojnë në mënyrë të ndjeshme riskun e sëmundjeve diarreike. Ndotja e ajrit Një ventilim i mirë në shtëpi, lëndë djegëse të pastra dhe soba gatuese të përmirësuara ulin ndotjen e ajrit brenda shtëpive, acarimin dhe zhvillimin e infeksioneve akute respiratore. Vektorët e sëmundjeve Meqë fëmijët, zakonisht, bien të flenë më herët sesa të rriturit, pra, në kohën kur mushkonjat bëhen aktive, përdorimi i rrjetave të trajtuara me insekticid dhe mbrojtja e dritareve dhe e dyerve ofron një mjet shumë të efektshëm kundër malarjes. Rreziqet potenciale nga lëndët kimike Sigurimi i ruajtjes, paketimi, përdorimi dhe etiketimi i qartë i lëndëve pastruese, i lëndëve djegëse, i tretësve, pesticideve dhe i lëndëve kimike të tjera të përdoruara në shtëpi dhe shkolla. 31

32 Konferenca Kombëtare Një mjedis më i mirë për fëmijë më të shëndetshëm Dëmtimet fizike padashje Ngritja e zërit për rrugë më të sigurta dhe trafik të organizuar. Fushat e mëposhtme konsiderohen si parësore për punën e OBSH-së lidhur me shëndetin e fëmijëve dhe mjedisin Hartimi i profileve kombëtare: OBSH po përpiqet t'u ofrojë vendeve anëtare një mjet për të vlerësuar gatishmërinë e tyre për të përmirësuar sistemet që mbështesin shëndetin dhe sigurinë e fëmijëve në mjediset ku ata jetojnë, mësojnë, punojnë dhe luajnë. Përgatitja e treguesve: Mbrojtja e fëmijëve nga ekspozimi ndaj rreziqeve potenciale mjedisore kërkon që ne të kuptojmë më mirë lidhjen midis mjedisit dhe ndikimit të tij në shëndetin e njerëzve. Disa marrëveshje ndërkombëtare të kohëve të fundit kanë nënvizuar posaçërisht nevojën për vlerësimin e shëndetit mjedisor të fëmijëve dhe monitorimin e progresit dhe kanë bërë thirrje për veprim për të hartuar itreguesit e shëndetit mjedisor për fëmijët. Zhvillimi i kapaciteteve: OBSH-ja njeh nevojën për të edukuar dhe për të trajnuar ofruesit e kujdesit shëndetësor në të gjitha nivelet -në parandalim, diagnozë dhe në menaxhimin e sëmundjeve të fëmijëve, që lidhen me mjedisin. Po bëhen përpjekje për të aftësuar ata njerëz, atë staf mjekësor që merret me shëndetin e fëmijëve dhe të adoleshentëve, për të njohur, vlerësuar dhe parandaluar sëmundjet që lidhen ose që shpërthejnë prej faktorëve mjedisorë. Bashkëpunimi në punën kërkimore: Promovimi i punës kërkimore në shëndetin mjedisor të fëmijëve mes shkencëtarëve në vendet në zhvillim dhe në ato të zhvilluara është kritik në trajtimin e problemeve shëndetësore në nivel kombëtar dhe atij global. Rezultatet e studimeve kërkimore mund të përdoren për të zbatuar strategjitë përkatëse. Shqipëria është një vend me popullsinë më të re në rajon. 32% e popullsisë së saj është e moshës deri në 18 vjeç. Me gjithë faktin që shëndeti i fëmijëve është një përparësi në kuadrin e politikës kombëtare, lidhja midis ekspozimit dhe ndikimit në shëndetin e fëmijëve është pothuaj e panjohur. Megjithatë, përpjekje janë bërë dhe po bëhen lidhur me çështje të mjedisit në përgjithësi. Për shembull, me mbështetjen e OBSH-së janë prodhuar NEHAP-i dhe LEHAP-et shqiptare. NEHAP-i shqiptar është miratuar nga qeveria në qershor të vitit 1999 dhe, në Konferencën e Tretë, 32

33 që u mbajt në Londër, Shqipëria u prezantua me një dokument. Në vitin 2000 filloi përgatitja e LEHAP-eve në disa rrethe të vendit. Gjatë periudhës u përgatitën LEHAP-et në katër rrethe. OBSH-ja ka bashkëpunuar dhe ka asistuar procesin e përgatitjes së NEHAP-it dhe LEHAPE-eve. Tashmë, Shqipëria ka hyrë në fazën e zbatimit të këtyre planeve të veprimit. OBSH-ja ka ndihmuar edhe më tej në procesin e përgatitjes së Planit të Veprimit për Ushqimin dhe Ushqyerjen , që është një nga përparësitë e NEHAP-it. Në vitin 2003 përfundoi së përgatituri ky plan, i cili u miratua nga Qeveria në qershor OBSH-ja, si agjenci e Kombeve të Bashkuara, bashkëpunon ngushtë edhe në kuadër të objektivave te BE-së, dhe disa prej problemeve mundohet t'i trajtojë në bashkëpunim me organizatat e tjera simotra. Më i dukshëm është bërë sidomos bashkëpunimi në kuadrin e Objektivave të Mijëvjeçarit. Objektivi i 7-të ka të bëjë me garantimin e një mjedisi të qëndrueshëm. Tiranë, 6 tetor

34 34 Konferenca Kombëtare Një mjedis më i mirë për fëmijë më të shëndetshëm

35 Prof. As. Dr.Narin Panariti Drejtor Drejtoria e Politikave, Legjislacionit dhe Integrimit Ministria e Mjedisit Gjithnjë e më shumë koha ka vërtetuar se mirëqenia sociale nuk është vetëm një koncept material, por një kompleks faktorësh, midis të cilëve një vend shumë të rëndësishëm zë cilësia e mjedisit. Koha, faktet e grumbulluara në vazhdimësi dhe analizat e tyre kanë treguar korrelacionin e drejtë që ekziston midis cilësisë së mjedisit dhe cilësisë së jetës në tërësi, shëndetit e, sidomos, shëndetit të fëmijëve, në veçanti. Ndër botimet e kohëve të fundit që analizojnë këto lidhje vlen të përmendet Raporti i Tretë Mjedisi i Europës, përgatitur nga Agjencia Europiane e Mjedisit dhe paraqitur në Konferencën e 5-të Pan-Europiane të Ministrave të Mjedisit në Kiev, në maj Në Kapitullin 12 të tij, Mjedisi dhe Shëndeti, paraqiten gjetje të konfirmuara për lidhjet e përmendura më lart. Megjithëse fëmijët sot jetojnë në kushte shumë më të mira jetese se në të kaluarën, kanë më shumë ushqim (cilësi e sasi), kanë banesa më të mira, ujë të ngrohtë të rrjedhshëm, ngrohje, kujdes shëndetësor, vaksina, etj., shpesh shfaqin simptoma të sëmundjeve apo të çrregullimeve të panjohura apo pak të njohura në të kaluarën. Ndër sëmundjet e reja pediatrike që kanë pësuar rritje në Europën Perëndimore e që koincidojnë me ndryshimet mjedisore dhe me produktet e reja (sidomos të kimikateve të reja sintetike) të këtyre kohëve, dhe faktorët e jetës moderne, në përgjithësi, rreshtohen rreziku i rritur për kancere, defektet në lindje, astma dhe alergjitë, dëmtimet e trurit të shprehura në koeficient të ulur të inteligjencës, çrregullime të sjelljes, si autizmi, çrregullimet e deficitit të vëmendjes dhe hiperaktivitetit etj. Fëmijët janë pjesa e shoqërisë më e ekspozuar ndaj rrezikut mjedisor, për shkak të prekshmërisë më të lartë të tyre ndaj ndotësve, zhvillimit jo të plotë biologjik, sjelljes dhe metabolizmit, ekspozimit të zgjatur, që fillon që në fillim të jetës, ndaj ndotësve, raportit me peshën trupore etj. Thënia e njohur Helmin e bën doza sot është saktësuar më tej në Helmin e bën koha kur merret doza. Faktet kanë treguar se rreziku i ekspozimit ndaj një mjedisi të ndotur dhe 35

36 Konferenca Kombëtare Një mjedis më i mirë për fëmijë më të shëndetshëm ndikimi në shëndet është më i lartë te fëmijët. Është vërtetuar se ndër kimikatet që dëmtojnë trurin dhe sjelljen bëjnë pjesë plumbi, zhiva, PCB-të, dioksinat, kromi etj., që janë të pranishëm edhe në mjediset urbane dhe/apo në zonat e nxehta mjedisore të vendit tonë. Këto kimikate grumbullohen në yndyrnat e trupit dhe transmetohen tek truri i fetusit, që është edhe më i prekshëm se truri i fëmijëve. Elementet radioaktive në zonat me ndotje të tilla futen dhe mbeten përjetë në trupin e fëmijëve, duke dëmtuar kodin gjenetik dhe sistemin imunitar të tyre. Nga ana tjetër, çka e vështirëson akoma më shumë zbulimin dhe kurimin e problemit është fakti se disa ndikime nga ekspozimi në fëmijëri shfaqen vetëm në moshë të rritur. Këtu përfshihen çrregullimet në riprodhim, astma, alergjitë, leuçemia dhe tumoret e sistemit nervor. Lidhjet midis shëndetit dhe mjedisit janë njohur dhe pranuar herët në Shqipëri. Kjo provohet edhe me historinë e marrëdhënieve institucionale mjedis-shëndet. Që në vitin 1991, Komiteti i Mbrojtjes së Mjedisit u krijua si një institucion më vete pranë Ministrisë së Shëndetësisë dhe Mjedisit. Kjo lidhje vazhdoi deri në vitin 1998, kur Komiteti,i shndërruar në Agjencinë Kombëtare të Mjedisit, u shkëput dhe u vendos në varësi të drejtpërdrejtë të Këshillit të Ministrave. Edhe dokumentet e para strategjike në fushën e mjedisit, si Strategjia e parë e mjedisit (1993) dhe Plani Kombëtar i Veprimit për Mjedisin (PKVM, 1994) ndër përparësitë mjedisore përcaktonin ajrin, ujin, ndotjen dhe erozionin e tokës dhe pyjet, të gjitha këto të para në lidhje të ngushtë me shëndetin publik. PKVM i vitit 1994 shtronte detyra për hartimin e standarteve mjedisore dhe për bashkëpunimin ndërsektorial shëndetësi-mjedis në këtë drejtim. Edhe në përzgjedhjen e projekteve, kriter bazë ishte reduktimi i ndikimit negativ të mjedisit në shëndet. Pas tyre janë hartuar e miratuar një numër dokumentesh të tjerë strategjike, si: Strategjia për Stabilizim-Asociimin. Strategjia Kombëtare për Zhvillim Socio-Ekonomik (SKZHES). Objektivat e Zhvillimit të Mijëvjeçarit (MDGs). Vlerësimi i Performancës në Mjedis Marrëveshja e Stabilizim-Asociimit Dokumenti i Partneritetit Europian me Shqipërinë Plani i Financimit Afatmesëm (MTF) Programi i Investimeve Parësore (PIP) Në shumë prej tyre trajtohet në mënyrë të veçantë lidhja mjedis-shëndet, ndërsa në të tjera, kjo lidhje nuk paraqitet në mënyrë të veçantë. 36

37 Strategjia për Stabilizim-Asociimin e vendit, e hartuar në vitin 2001, kishte si qëllim kryesor përcaktimin e rrugës dhe të masave për Stabilizim-Asociimin e vendit. Në fushat kryesore të këtij dokumenti bën pjesë edhe mjedisi. Kapitujt kryesorë për mjedisin përfshijnë, veç të tjerash, edhe çështje të tilla të lidhura me shëndetin, si: Monitorimi i mjedisit; Informacioni mjedisor dhe rritja e rolit të shoqërisë civile në vendimmarrje; Përmirësimi i cilësisë së mjedisit, rehabilitimi i hot spoteve etj. Ndërkaq, programi PHARE dhe CARDS 2002, 2004, kanë në qendër të vëmendjes asistencën financiare e teknike për zgjidhjen e problemeve me mbetjet e rrezikshme toksike të trashëguara nga e kaluara, të lëna jashtë kontrollit në mjediset rreth ish-zonave industriale të vendit. Në këtë kuadër janë konceptuar dhe/ose po zbatohen disa projekte, si ai për ngritjen e impiantit për trajtimin e ujërave shoqëruese të naftës në Rafinerinë e Naftës në Ballsh, eliminimi i solucionit arsenikal në ish-uzinën e Nitrat Amonit në Fier, studimi i fizibilitetit, që do të pasohet më tej me ndërtimin e një landfilli për mbetjet e rrezikshme, ngritja e një rrjeti integral e bashkëkohor për monitorimin e mjedisit etj. Të gjitha këto projekte janë të lidhura ngushtë dhe kanë qëllim final përmirësimin e shëndetit të komuniteteve lokale pranë zonave të nxehta mjedisore, menaxhimin e mbetjeve të rrezikshme me metoda bashkëkohore, njohjen më të mirë të situatës mjedisore etj. Edhe Strategjia Kombëtare për Zhvillim Socio - Ekonomik (SKZHES), e hartuar fillimisht në vitin 2001, në fushën e mjedisit ka si qëllim kryesor lehtësimin e procesit të rritjes/zhvillimit ekonomik e social përmes përmirësimit të mjedisit dhe arritjes së standardeve mjedisore në përputhje me angazhimet e vendit në Procesin e Stabilizim-Asociimit. Edhe objektivat afatmesme të kësaj strategjie përfshijnë frenimin e degradimit të mjedisit dhe krijimin e kushteve për rehabilitimin e zonave të ndotura brenda standardeve minimale të sigurisë. SKZHES parashikon edhe azhornimin e strategjisë kombëtare për mjedisin për t'i dhënë asaj drejtimin e kërkuar për integrimin europian të vendit, e cila do të plotësohet me disa komponente të reja, si strategjia për monitorimin e mjedisit dhe strategjia për edukimin e zhvillimit të qëndrueshëm etj. Në këtë strategji, kur bëhet fjalë për reduktimin e ndotjes ekzistuese, kriteret e zgjedhjes së zonave përfshijnë, veç te tjerash, edhe praninë e zonave të banuara dhe rrezikun e dëmtimit të vlerave të 37

38 Konferenca Kombëtare Një mjedis më i mirë për fëmijë më të shëndetshëm konsiderueshme ekonomike. Në dokumentin Objektivat e Zhvillimit të Mijëvjeçarit, objektivi i 7-të është zhvillimi i qëndrueshëm përmes mjedisit të qëndrueshëm. Ndër drejtimet parësore, ku do të synohet për arritjen e këtij objektivi, bëjnë pjesë: Integrimi i parimeve të zhvillimit të qëndrueshëm në politikat dhe programet sektoriale; Shmangia e humbjes së burimeve mjedisore; Mbrojtja dhe ruajtja e habitateve dhe e biodiversitetit; Reduktimi i pjesës së popullsisë që s'ka akses në ujë të pijshëm dhe kanalizime; Forcimi i njohurive për zhvillimin e qëndrueshëm në sistemin arsimor. Vlerësimi i Performancës në Mjedis në Shqipëri (i ashtuquajturi EPR i përgatitur nga UNECE në bashkëpunim me strukturat dhe ekspertët e vendit) i ka kushtuar një kapitull të veçantë marrëdhënieve shëndet - mjedis. Pasi pasqyron situatën në vend, dokumenti jep edhe një sërë rekomandimesh të rëndësishme, si më poshtë: Ministria e Mjedisit dhe Ministria e Shëndetësisë duhet të forcojnë bashkëpunimin ndërsektorial në zbatim të politikës për shëndetin mjedisor dhe të punojnë së bashku për të përcaktuar më mirë detyrat dhe masat që duhen marrë për realizimin e tyre. Ministria e Mjedisit dhe Ministria e Shëndetësisë, në kuadrin e reformës për kujdesin shëndetësor të rishikojnë rolet dhe organizimin e inspektorateve të tyre për të siguruar koordinim dhe përdorim eficient të burimeve të kufizuara të tyre. Të përmirësohen kushtet e punës dhe më shumë vëmendje t'u kushtohet memorjes institucionale dhe trajnimit të përshtatshëm të të gjithë inspektorëve. Ministria e Shëndetësisë të qartësojë dhe të vlerësojë rolet respektive të institucioneve të saj të angazhuara në aktivitetet e mjedisit dhe të shëndetit dhe t'u kushtojë vëmendjen e duhur në kuadër të reformës për kujdesin shëndetësor. Ministria e Shëndetësisë të zhvillojë një metodologji për përfshirjen e aspekteve të shëndetit në studimet e Vlerësimit të Ndikimit në Mjedis. Ministria e Shëndetësisë në bashkëpunim me Ministrinë e Mjedisit të zhvillojë një sistem informacioni për shëndetin mjedisor me mbulesë të mirë kohore dhe hapësinore. Ministria e Shëndetësisë të promovojë studime që sqarojnë ndikimet e ndotjes në shëndet, me fokus të veçantë qendrat urbane dhe zonat e nxehta mjedisore. Ministria e Transportit dhe Telekomunikacionit, Ministria e Shëndetësisë dhe Ministria e 38

39 Mjedisit të ndërmarrin veprime për të zbatuar Kartën e Organizatës Botërore të Shëndetësisë (OBSH) për Transportin, Mjedisin dhe Shëndetin dhe t'i kushtojnë vëmendje Programit Pan Europian të Komisionit Ekonomik të Kombeve të Bashkuara për Europën (UNECE) Transporti, Shëndeti, Mjedisi. Ministria e Shëndetësisë të përmirësojë menaxhimin e mbetjeve të dala nga sistemi i kujdesit shëndetësor duke: hartuar politikën kombëtare për menaxhimin e tyre; vendosur një grup standardesh minimale, që duhen zbatuar në çdo spital; i dhënë stafit mjekësor përgjegjësi të qarta për menaxhimin e mbetjeve të kujdesit shëndetësor në departamentet e tyre; Ministria e Shëndetësisë dhe Ministria e Mjedisit të përmirësojnë dhe të stimulojnë grumbullimin e veçuar të mbetjeve spitalore në të gjitha spitalet dhe t'i trajtojë apo t'i djegë ato. Për këtë spitalet duhet të marrin fonde vjetore shtesë nga buxheti. Në disa dokumente të tjera, si Dokumenti i Partneritetit Europian me Shqipërinë, BE rekomandon që çështje të tilla, si ato të zonave të nxehta (Porto Romano, Vlora, Ballshi, Elbasani, Tirana), cilësia e ujërave, monitorimi, të jenë në qendër të vëmendjes së Ministrisë së Mjedisit. Gjithashtu, BE thekson nevojën për integrim ndërsektorial dhe rol koordinues të Ministrisë së Mjedisit për çështjet e mjedisit brenda qeverisë. Këto rekomandime janë të lidhura ngushtë me shëndetin mjedisor dhe përfshijnë edhe nevojën për koordinim midis institucioneve të shëndetit dhe atyre të mjedisit. Dokumenti i Planit të Financimit Afatmesëm (MTF) trajton shëndetin në përgjithësi (por pa ndalur në mënyrë të veçantë në shëndetin e fëmijëve) si fushë parësore, për të cilën do të jepen burime në rritje. Programi i Investimeve Parësore (PIP) parashikon investime në fusha të tilla, si ujërat, kanalizimet, mbetjet urbane, mjedisi urban etj., të gjitha të lidhura me shëndetin publik, por pa asnjë theks të veçantë mbi shëndetin e fëmijëve. Nga ky shqyrtim i shpejtë i çështjeve të shëndetit dhe të mjedisit në dokumentet strategjike të vendit, është arritur në përfundimin se: Ato kanë në fokus shëndetin në përgjithësi, por jo shëndetin e fëmijëve në veçanti; Ka nevojë për monitorimin në mënyrë të veçantë të ekspozimit të fëmijëve ndaj faktorëve/rreziqeve mjedisore (sidomos pranë zonave të nxehta të vendit); 39

40 Konferenca Kombëtare Një mjedis më i mirë për fëmijë më të shëndetshëm Me gjithë shkallën e lartë të njohur të vështirësisë për veçimin e sëmundshmërisë dhe mortalitetit të shkaktuar nga faktorët mjedisorë, të lidhur, si me kufizimet në informacion, ashtu edhe në fonde, ka nevojë të realizohen studime sidomos në zonat e nxehta mjedisore pranë ish-zonave industriale dhe zonave urbane; Ka nevojë të mbahen dhe të publikohen statistika me rezultatet e monitorimit dhe të studimeve për lidhjen e shëndetit të fëmijëve me mjedisin; Ka nevojë të hartohen standarde të ekspozimit ndaj riskut mjedisor, të posaçme për fëmijët; Duhen marrë masa për reduktimin e ekspozimit ndaj riskut mjedisor (përfshirë rehabilitimin e mjedisit, përmirësimin e cilësisë së karburanteve, të automjeteve etj.); Ka nevojë për ndërgjegjësim të vazhdueshëm të konsumatorëve për shkarkimet në ajër, ujë e tokë dhe për mbetjet e lëndëve të rrezikshme në produktet e konsumit; Ka nevojë për edukim të vazhdueshëm të personelit mjekësor dhe të prindërve për rrezikun mjedisor në shëndetin e fëmijëve dhe ndikimet e mundshme në jetën e tyre prej të rrituri. Ka nevojë për më shumë integrim ndërsektorial dhe koordinim të punës me sektorë të tjerë që lidhen me mjedisin. Duhen marrë masa për zbatimin e rekomandimeve të lëna nga grupi i ekspertëve të UNECE-s për Shëndetin dhe Mjedisin (EPR). Në vitin 2005 do të raportohet në UNECE progresi i bërë, jo vetëm nga Ministria e Mjedisit, por edhe nga Qeveria Shqiptare, në zbatim të rekomandimeve të EPR. Duke vlerësuar në mënyrë të veçantë peshën që zë shëndeti i fëmijëve në mirëqenien e shoqërisë, vlen që kjo çështje të zërë një vend të veçantë dhe të dallueshëm në studimet dhe në dokumentet politike në të ardhmen. Tiranë, 6 tetor

41 Dr.Silva Bino, Mphil, PhD Instituti i Shëndetit Publik Tashmë, dihet se përmirësimi i shëndetit të popullatës vjen nga sigurimi i ujit dhe ajrit të pastër. Kjo del nga studimet e kryera dy shekuj më parë. Shekulli i 19-të njihet si shekulli i Rizgjimit të madh sanitar pasi në këtë periudhë identifikimi i pisllëkut si shkak i sëmundjeve dhe transmetues i tyre dhe përqafimi i pastërtisë u bënë një tregues kryesor i reformave sociale. Në atë kohë u pa edhe se ndryshimet në mjedis dhe reformat sociale, si dhe përmirësimi i gjendjes shëndetësore ishin ngushtësisht të lidhura me njëra-tjetrën. Revolucioni industrial solli rritje të urbanizimit dhe të kushteve për përhapjen e sëmundjeve në një mjedis jo të pastër dhe jo të shëndetshëm. Me urbanizimin e vendit, të pasurit nuk mund të izoloheshim nga më të varfërit dhe sëmundjet u bënë një tregues i problemeve sociale dhe, njëkohësisht, i atyre individuale. Të sëmurët nga sëmundjet ngjitëse vinin, në më të shumtën e rasteve, nga shtresat e varfëra, por shpeshherë ndodhnin epidemi, që përfshinin të gjitha shtresat. Një sërë botimesh dhe studimesh të kryera në shekullin e 19-të treguan lidhjen e mjedisit dhe të shëndetit, ku mund të përmendim: Studimi mbi shëndetin e punëtorëve në Francë-Villerme, 1840 Raporti i përgjithshëm mbi gjendjen sanitare të popullatës punëtore në Angli - Chadëick, 1842 Gjendja e klasës punëtore në Angli - Engels, 1844 Gjendja sanitare e punëtorëve në Nju Jork, me sugjerime për përmirësimin e saj - Griscom, 1848 Themelimi i Revistës së reformës mjekësore dhe raportet mbi tifon në Gjermani - Virchov, 1848 Raporti i Komisionit sanitar të Masaçusets - Shattucks, 1850 Po kështu, edhe në Shqipëri i famshmi Faik Konica filloi të shkruante për gjendjen e mjedisit dhe të kushteve higjienike, si dhe për lidhjet e tyre me sëmundjet, dhe fliste për mungesën e 41

42 Konferenca Kombëtare Një mjedis më i mirë për fëmijë më të shëndetshëm vëmendjes ndaj këtyre problemeve nga mjekët dhe klasa politike e asaj kohe nëpërmjet të famshmit personazh Doktor Gjilpëra, Ndryshime thelbësore ndodhën pas vitit 1945 në drejtim të përmirësimit të mjedisit dhe ndërtimit të programeve të shëndetit publik. Ndër më të rëndësishmet, së bashku me ndërtimin e strukturave përkatëse, do të përmendnim: Programi i zhdukjes së Malarjes në vitet '50 Drejtoria e Edukimit Shëndetësor, Qendra Kombëtare e Promocionit dhe Edukimit të Shëndetit, 1955 Instituti i Higjienës dhe Epidemiologjisë, 1969 Programi i kontrollit të brucelozës Departamenti i Higjienës në vitet '70 Monitorimi i mjedisit në vitet '70-'80 Monitorimi i shëndetit në punë në vitet '70-'80 Por, vitet '90-të e gjetën vendin tonë përsëri me një sërë mangësish në drejtim të trajtimit bashkëkohor, të trajtimit nga pikëpamja e shëndetit publik, të problemeve mjedisore dhe kërkoheshin hartimi i politikave dhe ngritja e institucioneve përkatëse të tjera. Ndër to duhet të përmendim si më të rëndësishme : Instituti i Shëndetit Publik dhe Departamenti i Shëndetit Mjedisor, 1995 Rritja e rolit të Drejtorisë së Kujdesit Shëndetësor Parësor në Ministrinë e Shëndetësisë në drejtim të koncepteve moderne mbi mjedisin dhe shëndetin, e në vazhdim Buletini kombëtar i ujit të pijshëm, e në vazhdim Plani Kombëtar i Mjedisit dhe Shëndetit, 1999 Planet Lokale të Mjedisit dhe Shëndetit, e në vazhdim Identifikimi i zonave të nxehta, 2000 Ministria e Mjedisit, 2001 Programet e monitorimit në bashkëpunim me AKM-në dhe më pas me Ministrinë e Mjedisit, 2000 VKM Nr.103, 2002, Për monitorimin e mjedisit në Republikën e Shqipërisë (Roli i ISHP-së) Strategjia Kombëtare e Shëndetit Publik dhe e Promocionit të Shëndetit,

43 Përcaktimi i treguesve të shëndetit dhe të mjedisit, e në vazhdim Vlerësimi i ndikimit të mjedisit në shëndet trajtohet si parësor në sektorin e shëndetit publik, në strategjinë e shëndetit publik dhe promocionit të shëndetit, të përgatitur nga Ministria e Shëndetësisë në bashkëpunim me ministritë e tjera, duke specifikuar rëndësinë që ka ky problem për fëmijët. Ndërkohë, një sërë ndryshimesh kanë ndodhur në praktikë në drejtim të rritjes së cilësisë së monitorimit, si dhe të treguesve specifikë shëndetësorë, nga të cilët mund të përmendim : - Rritje e gamës së treguesve të ndotjes së mjedisit në ajër dhe në ujë - PM10, ozoni dhe plumbi - Përmirësimi në treguesit e ndotjes së ujit - Përmirësimi dhe modernizimi i aparaturave të matjes së zhurmave - Përmirësimi dhe shtimi i numrit të pajisjeve - Përmirësimi i laboratorëve të shëndetit publik - Studime mbi kontaminimin e tokës në zona të caktuara - Studime mbi ndikimin e mjedisit në shëndet (keqformimet e lindura, sëmundjet pulmonare, sëmundjet e gjakut etj.) Ndërkohë, ndryshime të mëdha në aspektin mjedisor ndodhën edhe në strukturën shoqërore, të cilat nuk kishin si të mos ndikonin në shëndetin publik. Më poshtë do të japim disa shembuj që tregojnë përkeqësimin, por edhe përmirësimin e kushteve, kur biznesi bëhet i përgjegjshëm dhe vendos teknologji të përparuara e, po kështu, mund të shpjegohen disa ndryshime të quajtura nga shumica si paradoksale në drejtim të treguesve shëndetësorë. Kështu, p.sh. kemi përkeqësim të ndotjes së ajrit urban (figura 1) ndërsa tabela 1 tregon përmirësim të tij në mjediset e brendshme të një ndërmarrjeje, çka nuk ka se si të mos ndikojë në shëndetin e popullatës. 43

44 Konferenca Kombëtare Një mjedis më i mirë për fëmijë më të shëndetshëm µg/m3 bloze Tirana Elbasani Fieri Norma Fig.1.Përmbajtja e blozës në ajër në Tiranë, Elbasan dhe Fier, në vitet Viti Tab. 1. Ndotja në fabrikën e çimentos në Elbasan për vitet 1978 dhe 2003 Tetor 1978 Shtator 2003 CO 11 3,4 SO2 5,5 2,4 LGS 83,4 5,3 PM10 1,9 Shembuj të tillë mund të përmendim edhe lidhur me ekspozimin nga zhurmat industriale të studiuara në veçanti deri në vitet '90, dhe në vazhdim, që rezultojnë si më poshtë: Lloji i industrisë Vlerat maksimale para '90 Vlerat maksimale pas '90 Industria e lehtë (tezgjahu) db (A) 97 db (A) Industria metalurgjike db (A) Industria mekanike 102 db (A) 100 db(a) (mini-industri poshtë pallateve) Industria e drurit 108 db (A) 90 db (A) (mini-industri poshtë pallateve) Industria energjitike (TEC) 107 db (A) Industria kimike 102 db (A) db (A) s'ka ndryshuar procesi teknologjik 44

45 Pra, nga shembujt e mësipërm shihet qartë se struktura e problemit ka ndryshuar si pasojë e ndryshimeve të ndodhura pas viteve '90, ndër të cilat përmendim: Urbanizimin Migrimin e pakontrolluar Shtimin e makinave Mbylljen dhe degradimin e industrisë Ndryshimet e organizimit të sistemit Mungesën e programeve komunitare Kompetencat jo të qarta Mungesat e kapaciteteve në aftësitë analitike ndaj ekspozimit dhe vlerësimit të rrezikut Mangësitë në fonde për studime dhe vrojtime Mbetjet e sistemit shëndetësor Ndërkohë, në rast se do të analizonim treguesit shëndetësorë, në përgjithësi, për të parë nëse vihen re ndryshime negative, do të shihnim se: Vërehet një ulje e sëmundjeve respiratore bllokuese në shkallë vendi (regjistri spitalor) Nuk ka rritje të kancereve të pulmonit, por ka një rritje të kancereve në përgjithësi Nuk ka rritje të kancereve në moshat fëminore Këto që përmendëm, sigurisht që nuk janë të mjaftueshme për të parë ndikimin në shëndet në përgjithësi dhe në atë të fëmijëve në veçanti. Megjithëse prirjet pozitive në disa drejtime do të ishin të pritshme, si pasojë e mbylljes së mjaft industrive dhe e faktorëve të tjerë, për të vlerësuar si duhet ndikimin në shëndet, kemi nevojë për studime dhe ndërhyrje specifike. Një nga ato që mendohet se është më e rëndësishme dhe për të cilën është nevoja të ndërhyjmë menjëherë është: Gjurmimi i problemeve të shëndetit publik mjedisor për arsyet e mëposhtme: Lidhja midis rrezikut, ekspozimit dhe efekteve në shëndet Shfrytëzimi i përvojës ndërkombëtare për raste që mbështeten në fakte Nuk kemi një sistem në nivel kombëtar që të gjurmojë në të njëjtën kohë shumicën e ekspozimeve dhe efektet në shëndet, që mund të lidhen me rreziqet mjedisore Sistemet që ne kemi nuk përputhen me njëri-tjetrin dhe lidhja midis tyre është e vështirë 45

46 Konferenca Kombëtare Një mjedis më i mirë për fëmijë më të shëndetshëm Gjurmimi i problemeve të shëndetit publik mjedisor, që do të thotë mbledhja, analiza dhe interpretimi i vazhueshëm i të dhënave mbi rreziqet mjedisore, ekspozimi ndaj rreziqeve dhe efekteve në shëndetin e njerëzve që mund të lidhen me ekspozimin ndaj rreziqeve mjedisore. Informimi i vazhdueshëm Pavarësisht se ka një sërë agjencish të mjedisit, struktura të shëndetit publik dhe shoqata që veprojnë në këtë fushë, është e nevojshme të përmirësohet dhe të vendoset: Një rrjet i qëndrueshëm kombëtar i agjencive Përmirësimi i bashkëpunimit Rritje e kapaciteteve analitike dhe të atyre të vlerësimit të rrezikut Ndërtimi i një adresari kombëtar, duke përfshirë edhe organizmat jo qeveritare Zhvillimi i modeleve të ndryshme në nivel lokal Shkëmbimi i informacionit Informimi në kohë Programe që përfshijnë mjekët e familjes dhe që shtrihen në të gjithë sistemin shëndetësor Programe dhe analiza në nivele komunitare. Po kështu, është nevojë emergjente që të ngrihen struktura dhe të krijohen regjistra kombëtarë, të cilët do të bëjnë që të vlerësohet ndikimi i mjedisit në shëndet, nga analiza e të dhënave rutinë, që janë edhe më pak të kushtueshme dhe që lejojnë më pas ndërmarrjen e studimeve specifike, si: Regjistri i astmës dhe i sëmundjeve bllokuese pulmonare Regjistri dhe mbikëqyrja e keqformimeve të lindura Regjistri i kancerit (përmirësimi dhe forcimi i tij) Tiranë, 6 tetor

47 Dr. Jorgo Kosta Drejtoria e Kujdesit Shëndetësor Parësor Ministria e Shëndetësisë Në këto 50 vitet e fundit, në shumë vende të zhvilluara është shfaqur një ndryshim i thellë në disa tipe patologjish. Aplikimi sistematik i masave të parandalimit me anë të vaksinave dhe imunoglobulinave ka çuar në përmirësimin e cilësisë së jetës së bashku me rritjen e nivelit të kushteve higjienosanitare, duke reduktuar në mënyrë drastike sëmundjet infektive, madje edhe duke eleminuar disa prej tyre (variola, poliomieliti etj.). Në kushtet e këtyre arritjeve nataliteti mbetet i lartë, gjë që ka çuar në rritjen e popullsisë dhe në rritjen e jetëgjatësisë. Në vitet kur mortaliteti nga sëmundjet infektive ishte shumë i lartë, mortaliteti nga sëmundjet jo infektive ishte shumë i ulët (shih fig.1 dhe fig.2). 78 vjeç Sëmundje infektive Sëmundje jo infektive 47 vjeç Tumore Semundje kardio/vascul Br. Pneumoni chronice Semundje te metabolizmit Semundje mendore etj 1. Zakone personale Ushqyerja Pirja e duhanit Alkoolit Droga Jeta sedentare 2. Ndotja mjedisit Ndotja atmosferes Ndotja ujit Ndotja ushqimeve Fig.2 Ecuria e jetës dhe sëmundjes Fig. 1 Sëmundjet jo-infektive Në vendin tonë ka mjaft dukuri që përafrohen me këtë konkluzion, që paraqiten në figurat 1 dhe 2, por ende sëmundjet infektive me origjinë nga uji dhe ushqimet, me gjithë ndërhyrjet e bëra për përmirësimin e kushteve higjieno-sanitare, në përgjithësi, dhe, në veçanti, në sigurimin e ujit dhe të ushqimeve, ato vazhdojnë të përbëjnë problem për shëndetin publik. 47

48 Konferenca Kombëtare Një mjedis më i mirë për fëmijë më të shëndetshëm Hepatiti Viral Faktorët rrezikues janë të pranishëm dhe mbikqyrja e këtyre sëmundjeve, si në aspektin epidemiologjik dhe në atë laboratorik (konfirmues), mbeten probleme që duhen përmirësuar e konsoliduar më tej sipas rekomandimeve më të fundit të OBSH-së. Rritja në nivel të lartë e ndotjes mjedisore dhe ndryshimet në zakonet personale çojnë në rritje progresive të shpërthimit të sëmundjeve jo infektive në të gjitha shtresat e popullsisë. viti Total <1 vjec 1-4 vjeç 5-9 vjeç vjeç vjec Total Rep Pesha specifike % , , , , , ,6 Paraqitja grafike e Hepatitit Viral gjate periudhes ne grup-moshe n 0-19 vjec <1 vjec 1-4 v j 5-9 v j vj v jec Por sot ende mjaft sëmundje infektive ndikojnë në rritjen e morbozitetit dhe të vdekshmërisë që në moshë të re. Treguesit që po paraqesim për sëmundjet infektive kryesore, që ndikohen nga uji i pijshëm dhe ushqimet, tregojnë nivele shumë të larta sidomos në moshat fëminore 0-9 vjeç, si në rastin e sëmundjeve diarreike me origjinë të papërcaktuar, hepatitit viral (ky në vendin tonë dominon me formën A), shigeloza, salmonelozat etj. (shih tabelat e sëmundjeve ngjitëse). 48

49 Pesha specifike e hepatitit viral në grupmoshën 0-19 vjeç, kundrejt rasteve të përgjithshme si Republikë, është 81,8 %, çka tregon se kemi të bëjmë me raste të hepatitit viral A, që transmetohet Gastroenteritet e paspecifikuar Paraqitja g rafik e e Gastr oen ter iteve te p aspe cifiku ar gjat e pe riud hes ne grup - mo shat 0-19 vjec <1 vjec 1-4 vj 5-9 vj vj vjec me rrugë fekalo-orale (uji, ushqimet). Këtë e tregon edhe fakti që nga kjo sëmundje është më e prekur grupmosha 0-9 vjeç dhe pesha specifike e kësaj grupmoshe është 76% kundrejt rasteve në grupmoshën 0-19 vjeç. Fëmijët në moshën 0-9 vjeç janë të vaksinuar kundër hepatitit B. Ndikim të theksuar në sëmundshmërinë e Hepatitit A në këto mosha kanë pasur edhe shpërthimet e lokalizuara të herëpashershme në kolektiva fëminore (kopshte fëmijësh), si dhe gjatë përmbytjeve në disa qytete të vendit, ku ndotet uji i pijshëm me ujërat fekale. Shigeloza Në plan të dytë, ndër sëmundjet me origjinë nga uji dhe ushqimet, qëndrojnë gastroenteritet e paspecifikuara, me 73.2 %, ku moshat 0-4 vjeç kanë përqindjen më të lartë (66.5 %), kundrejt rasteve në moshat 0-19 vjeç; pastaj vijnë shigeloza (67.3 %), salmoneloza jotifoide (65.4 %) dhe helmimet ushqimore (43 %). Përsa u takon salmonelozave Paraqitja grafike e Shigelozes gjate periudhes ne grup-moshen 0-19 vjec <1 vjec 1-4 vj 5-9 vj vj vjec jotifoide, të cilat kanë peshë specifike më të lartë në grupmoshën 0-4 vjeç, përhapja e tyre lidhet me mjediset spitalore, pra, ato përbëjnë më shumë infeksion brendaspitalor (në reparte pediatrike), i cili, 49

50 Konferenca Kombëtare Një mjedis më i mirë për fëmijë më të shëndetshëm Salmoneloza (jo tifoide) Paraqitja grafike e Salmoneloza (jo tifoide) gjate periudhe s ne grupmos hen 0-19 vjec <1 vjec 1-4 vj 5-9 vj vj vjec ndonëse është në shifra më të ulta kundrejt viteve të kaluara, ende ekziston në spitalet tona. Pesha specifike e këtyre sëmundjeve (në %) në raport me totalin e rasteve të regjistruara në shkallë vendi për vitet është e lartë, po të kemi parasysh që grup-mosha nga 0-19 vjeç përbën 40% të popullatës. Helmimet ushqimore (mikrobike) Paraqitja grafike e Helmim eve ushqimor e (mikrobike ) gjate periudhes ne grup-moshen 0-19 vjec <1 vjec 1-4 vj 5-9 vj vj vjec Rrethet Ekzaminuar Pozitiv % Tepelena ,5 Gramshi Mirdita Librazhdi Lushnja Delvina Tirana Berati Saranda Bilisht Elbasan ,2 Gjirokastra ,5 B.Curri ,3 Në një tabelë tjetër kemi mundur të nxjerrim të dhëna mbi përhapjen e gjeo-parazitozave në disa rrethe të vendit, për vitin 2003, që rezulton nga ekzaminimet laboratorike të kryera kryesisht në moshat fëminore. Përqindjet e larta, sidomos në zonat malore ku mungojnë asfaltimi dhe kushtet e tjera higjienosanitare, tregojnë për ndiki- min e mjedisit në përhapjen e gjeo-parazitozave.rrethet me përq indje të larta të parazitozave intestinale (askaridoza, trikineloza etj.) janë B.Curri, Tepelena, Gramshi, Librazhdi, Mirdita etj. 50

51 Incidenca e Asthma Bronchiale në grup-mosha Vitet Incide Incide Incide Incide Incide <1 vj 1-4 vjeç 5-14 vjeç vjeç >55 vjeç Incidenca e Bronchitit chronic viti Përsa i përket sëmundshmërisë respiratore, që bazohet në të dhënat e shtrimeve në spital (morbozitet spitalor), në mungesën totale të të dhënave nga shërbimi ambulator, nuk mund të nxjerrim konkluzione lidhur me shpërthimin e këtyre sëmundjeve që ndikohen nga ndotja e ajrit, sidomos për moshat fëminore, ku, në shumë raste, nivelet janë të ulta, por që nuk pasqyrojnë realitetin. Ndikimi i ajrit të ndotur në sëmundshmërinë respiratore te fëmijët është shumë i shprehur në patologjitë akute respiratore (bronkite, bronkopneumoni). Këtu kemi të bëjmë me një ndikim të tërthortë, të shkaktuar nga faktorë fizikë, si temperatura, lagështia relative dhe agjente virale e bakteriale. Me rritjen e moshës, patologjitë kronike (si bronkiti kronik) kanë një peshë specifike më të lartë, sidomos në moshat mbi 55 vjeç, ku ndikimi i mjedisit ajror, pirja e duhanit etj. është më i shprehur; por, në fund të fundit, këto sëmundje janë tregues i kalimit të patologjive akute në fëmijëri. Kryerja e studimeve epidemiologjike, veçanërisht në zona të ndotura do të na japin mundësinë në të ardhmen për të saktësuar origjinën e këtyre sëmundjeve. Vitet incide

52 Konferenca Kombëtare Një mjedis më i mirë për fëmijë më të shëndetshëm Megjithatë, siç rezulton nga të dhënat, incidenca e bronkitit kronik, si dhe e azmës bronkiale është në shifra të larta në shkallë Republike për vitet Shfaqja e Asthma Bronchialis është e lartë edhe në moshat fëminore, ku si shkak kryesor është thithja e ajrit të ndotur, i grimcave të pluhurit (LGS, PM 10), që janë në nivele të larta në qytetet tona. Këto grimca të pluhurit përmbajnë përzierje të alergjentëve të ndryshëm. Studimet komplekse të morbozitetit dhe të vdekshmërisë, të lidhur me mjedisin, janë të domosdoshme. Përveç fondeve të veçanta, ato kërkojnë edhe një personel të përgatitur të sektorëve të shëndetit publik, si dhe bashkëpunim me klinikat e specializuara dhe me shërbimet ambulatore. Largimi i specialistëve epidemiologë dhe higjienistë dhe mospërgatitja e tyre, sipas nevojave, janë bërë një dukuri e zakonshme në mjaft rrethe të vendit. Prandaj, reformimi i institucioneve të specializuara të shëndetit publik, motivimi i punonjësve të tyre dhe trajnimi mbeten probleme, që duhen vlerësuar më shumë nga institucionet qendrore të shtetit. Tiranë

53 Dr. Nurie Çaushi Sektori i Statistikes dhe Informacionit Ministria e Shëndetësisë Fëmijët nuk jetojnë e nuk rriten në një vakuum. Pastërtia e ushqimit dhe e ujit, cilësia e ajrit, mjedisi i sigurt në shkollë dhe në shtëpi janë faktorë të rëndësishëm, që ndikojnë në shëndetin dhe zhvillimin e tyre. Në fëmijëri ekspozimi në mjedise me mbetje toksike mund jo vetëm të shkaktojë sëmundje të menjëhershme, por edhe rrit rrezikun e problemeve kronike për një kohë të gjatë. Për këtë arsye ekspertët e shëndetit kanë studiuar me dekada ndikimin në mjedis të lëndëve toksike, të ajrit, ujit, ushqimit, të kushteve të punës dhe të banimit, të klimës rrethuese të trupave tanë etj. Duke e parë në këtë këndvështrim, një nga përparësitë kryesore të iniciuara nga Komisioni Europian është strategjia për reduktimin e sëmundjeve të lidhura me faktorët mjedisorë, në qershor të vitit Kryesisht, kjo strategji mbështetet në pesë elemente kyç. Një nga fokusimet kryesore është ajo mbi fëmijët, si grupi më i prekshëm nga ndotja e mjedisit. Sipas studimeve, në Europë janë të ekspozuar 157 milionë fëmijë, shumica e të cilëve jetojnë në zonat urbane me probleme të shëndetit të shkaktuara nga mjedisi. Për këtë arsye, janë specifikuar katër përparësi të efekteve mbi shëndetin në moshën fëminore. Sëmundjet respiratore të fëmijëve: astma, alergjia; Çrregullime të zhvillimit mendor; Tumore fëminore; Çrregullime endokrine. Duke parë në këtë aspekt dhe duke ditur që vendi ynë ka një popullsi të re, 33% e saj janë të moshës nën 15 vjeç, dhe, gjithashtu, duke ditur që shumë faktorë të ndryshëm mjedisorë veprojnë dhe në vendin tonë, fëmijët janë më të ndjeshëm ndaj veprimit të faktorëve mjedisorë se sa të rriturit. Siç e dimë, vendi ynë gjatë periudhës së tranzicionit u përball me lëvizje demografike brenda territoreve të tij, duke sjellë mbipopullimin e qendrave urbane, rritjen e ndotjes së mjedisit, si dhe ndryshimet në zakonet personale, të cilat kanë çuar në ndryshimin e strukturës së sëmundshmërisë dhe të vdekshmërisë në të gjitha moshat, sidomos në atë foshnjore dhe fëminore. 53

54 Konferenca Kombëtare Një mjedis më i mirë për fëmijë më të shëndetshëm Duke e parë në një këndvështrim më të gjerë, për sa u përket shkaqeve të vdekjeve për vitet e fundit, grup-sëmundjet kryesore, që për vite japin vdekshmërinë më të lartë në Shqipëri, janë: Vdekjet për 100 mijë banorë (vitet ) Kodi / Code Shkaqet e vdekjeve Shkaqet e Vdekjeve/Cause of death ICD Infektive e parazitare Tumorale Endokrine dhe te ushqyerit Gjakut dhe te organeve tet tij Çrregullime mendore Sistemi Nervor Aparati i Qarkullimit Aparati i frymemarrjes Aparati i Tretjes Sistemi Urogenital Nderlikime te barres ne lindje lekura dhe indi Kockave&Muskujve Malformacione te lindura Perinatale Simptoma te percaktuara Trauma&Helmime&Aksidente Gjithsej Infekti ve dhe Parazit are Tumorale Sistemi N ervor Q ëndror Ap. Qarkullimit te gjakut Ap. i Frymëmarrjes Ap. i Tret jes Sistemi u rogjenital Simtoma te p apërcakt uara Trauma, hemim e dhe aksidente Dhe kur analizohen modelet e vdekshmërisë sipas grup-moshave të veçanta, shikohet që grupmosha 0-1 vjeç dhe 1-4 vjeç ka vdekshmërinë më të lartë në sistemim e sëmundjeve respiratore, 54

55 sëmundjeve gastrointestinale dhe sëmundjeve infektive. Ndikim të madh në këto grup-sëmundje kanë mënyra e ushqyerjes, kushtet higjieno-sanitare, faktorët e industrializimit, faktorët gjeofizikë etj. Rritja në nivele të larta e ndotjes së mjedisit dhe ndryshimet në zakonet personale kanë çuar në ndryshimin e sëmundshmërisë dhe, për pasojë, dhe të strukturës së vdekshmërisë në këto 10 vjetët e fundit. Në tabelën e mëposhtme janë pasqyruar vdekjet e moshës 0-1 vjeç, sipas strukturës, tipit, seksit dhe vendbanimit. Shkaqet e vdekjeve të moshës 0-1 vjeç, sipas diagnozave, gjinisë dhe vendndodhjes, viti 2002 Sipas gjinis Sipas tipit Sipas vendba nimit By place residence Kodi By sex By type Code Gjithsej meshkuj femra Natyrore Aksidentale qytet fshat Gr. ICD -9 Grup- sëmundjet Total male female Natyral Aksidentale urban rural Infektive e parazitare Tumorale Endokrine dhe e t ushqyerit te Gjakut dhe te t organeve te t saj rregullime Çrregullime mendore Mendore Sistemi Nervor Aparati I Qarkullimit Aparati i Frym marjes Frymemearjes Aparati i Tretjes Sistemi Urogenital Kockave&Muskujve Malformime Malformacione t lindura te Perinatale Simptoma t pap rcaktuara te paprecaktuara E999 Trauma&Helmime&Aksidente Tab 2. Burrimi INSTAT: (Shkaqet e vdekjeve për Vitin 2002) 55

56 Konferenca Kombëtare Një mjedis më i mirë për fëmijë më të shëndetshëm Shpërndarja sipas vendbanimit viti % Siç shikohet dhe nga analiza e këtyre të dhënave, vdekshmëria foshnjore është më e lartë në zonat rurale, në 59% të saj. Janë zona që mendoj se kanë probleme klimaterike, të ndotjes dhe gjeoparazitare. 59% Siç shikohet edhe në shpërndarjen teritoriale, vërehet se duhet të bëhen studime të plota për problemet që shkakton mjedisi në moshat foshnjore. Në aspektin e patologjive për këtë grup-moshë, do të veçonim sëmundjet e aparatit të frymëmarrjes, që zënë 27% të rasteve të vdekjes nga kjo patologji, e pasuar nga sëmundje të moshës perinatale, sëmundje siptomatike, sëmundje të aparatit të qarkullimit të gjakut, infeksione të sistemit nervor qendror, sëmundje infektive etj. Kjo pasqyrohet mjaft qartë në grafikun e mëposhtëm 16% 2% 0% 2% 1% 0% 7% 11% qytet fshat Shpërndarja e vdekshmëris foshnjore për 1000 lindje 23% 27% 6% 4% 1% 0% Tumore Endokrine Gjaku Çrr eg. Me ndore Sistm. N.Q. Ap. Q. jakut G Ap. Fr ym. Ap. Tretjes Sist.urogj. Kockve, muskujve Malformime Perinatal e Simpt oma Trauma Upper 2-nd 3-rd 4-th Lower No data 56

57 Elbasan Gramsh Librazhd Peqin Qarku Vendi Tab. 3 Burimi: Ministria e Shëndetsisë Vdekjet sipas rretheve dhe të moshës fëminore (0-14 vjeç) për vitin 2002 Gjithsej Vdekje të moshës 0-14 vjeç % e grup moshes 0-14 vjeç, ndaj totali Nr. Rrethet Total 1 Berat Bulqizë Delvinë Devoll Dibër Durrës Elbasan Fier Gramsh Gjirokastër Has Kavajë Kolonjë Korçë Krujë Kuçovë Kukës Kurbin Lezhë Librazhd Lushnje Malsi e madhe Mallakastër Mat Mirditë Peqin Përmet Pogradec Pukë Sarandë Skrapar Shkodër Tepelenë Tiranë Tropojë Vlorë Të panjohura Gjithsej:Total Për këtë problem duhen studime të mirëfillta për ndikimin e faktorëve mjedisorë në shëndetin e fëmijëve dhe sidomos në moshat më të prekshme (0-1 vjeç dhe nën 5 vjeç), sepse rrethe dhe qarqe të caktuara kanë vdekshmërinë foshnjore më të lartë se mesatarja e Republikës, si p.sh., në qarkun e Elbasanit si vdekshmëri foshnjore dhe ajo fëminore janë ne nivele të larta, gjë që kërkon studime të faktorëve mjedisorë në grupmoshat më të ndjeshme në këtë zonë. Nga analiza e skedave të vdekjes, rezulton se sëmundjet që shkaktojnë vdekje në grup-moshën 0-14 vjeç zënë 6.2% të vdekshmërisë në përgjithësi. Kryesisht, kjo është e lartë në rrethet Bulqizë, Dibër, Has, Pukë, Tropojë, Gramsh, Elbasan, Lib - razhd, Kurbin. Mendojmë që kjo shpërndarje ka të bëjë si me faktorët social-ekonomikë edhe me faktorë mjedisorë (ushqyerja, kushtet higjieno-sanitare, ndotja e mjedisit dhe e atmosferës etj.), që ndikojnë në këto rrethe. 57

58 Konferenca Kombëtare Një mjedis më i mirë për fëmijë më të shëndetshëm % e Vdekshmërisë 0-14 vjeç Berat Bulqiza Delvinë Devoll Dibër Durrë Elbasan Fier Gramsh Gjirokastër Has Kavaja Kolonja Korça Kruja Kuçova Kukës Kurbin Lezha Librazhd Lushnja Malsi e Madhe Mallakastra Mat Mirditë Peqin Përmet Pogradec Puka Saranda Skrapar Shkodra Tepelena Tirana Tropoja Vlora Aktualisht, te fëmijët më të përhapura janë sëmundjet e sistemit respirator. Sipas studimeve, në Europë vuajnë prej simptomave të astmës 10% e fëmijëve. Astma dhe të tjera sëmundje respiratore akute dhe kronike janë shkaqet kryesore për trajtimin dhe hospitalizimin e fëmijëve. Gjithashtu, siç u theksua më sipër, ato janë një grup sëmundjesh që japin një vdekshmëri të lartë në këtë grup-moshë në vendin tonë, sepse fëmijët janë grupi më i prekshëm nga ndotja e mjedisit dhe nuk duhet të konsiderohen si small adults ( të rriturit e vegjël ). Ata janë veçanërisht të ekspozuar nga toksinat në ujë, ushqim dhe në ajër, pasi ata pijnë më shumë ujë, hanë më shumë 58

59 ushqim dhe marrin më shumë ajër se të rriturit, në raport me vëllimin e trupit. Ata absorbojnë më shumë nga lëndët që marrin. Ndërsa i rrituri absorbon 10% të plumbit në ushqim, fëmija absorbon 40% të tij. Vdekshmëria në moshën 0-14 vjeç nga sëmundjet respiratore, viti 2002 Vdekje totale Mosha 0-14 vjeç Sëmundjet akute Të rrugëve të frymëmarjes ( ) Pneumoni dhe Bronkopneumoni ( ) Sëmundje kronike dhe astma ( ) Pneumokonjoz ( ) Sëmundje të tjera ( ) 919 Raste 25% 4.4% 0.4% 82.4% 9.3% 0.4% 3.08% Shpërndarja e Tumoreve për moshën 0-14 vjeç, % 22% 78% Siç shihet dhe nga tabela, ¼-ën e vdekjeve në përgjithësi e zënë ato të sistemit respirator në moshën 0-14 vjeç, ku pjesa më kryesore, rreth 82.4% e rasteve janë të grupit të pneumonisë dhe bronkopneumonisë; në vend të dytë vijnë sëmundjet kronike dhe astma, me 9.3%. Gjithashtu, po të shikojmë këto 10 vjetët e fundit, del se një nga shkaqet kryesore të vdekshmërisë janë sëmundjet tumorale, me 86.9 raste vdekjeje për 100 mijë banorë, ku mosha 0-14 vjeç zë 1.4%. Në vështrimin e parë kjo përqindje nuk duket e lartë. Por, po ta analizojmë me hollësi dhe të shikojmë shpërndarjen sipas zonave dhe seksit, do të vihet re se 78% e rasteve të vdekjeve janë në zonat rurale dhe 22% janë të zonave urbane. Qytet Fshat Nuk duhet të lëmë pa përmendur dhe sëmundjet e aparatit të qarkullimit të gjakut (ku hyjnë sëmundjet kardiovaskulare dhe të enëve të trurit), vdekje për 100 mijë banorë të të gjithë vdekjeve sipas raportimit të shkaqeve të vdekjeve për vitin 2002 nga INSTAT. 36.6% të peshës specifike të kësaj sëmundjeje e zënë sëmundjet e enëve të gjakut të trurit, pas tyre vjen grupi i sëmundjeve ishemike të zemrës, me 27.7%, ndërsa në vend të tretë brenda këtij grupi, me 17.7%, janë format e tjera kronike të sëmundjeve të zemrës (ku përfshihen perikarditet, endokarditet, miokarditet, çrregullime të përçimit të zemrës etj). 59

60 Konferenca Kombëtare Një mjedis më i mirë për fëmijë më të shëndetshëm Nga sa u tha më lart, kjo tablo u përket të gjitha rasteve të raportuara në skedën e vdekjeve, ndërsa në moshën fëminore (0-14 vjeç) këto sëmundje zënë 2% të vdekshmërisë (brenda këtij grupi). Kryesisht vdekjet e ndodhura janë në diagnozat e grupeve të sëmundjeve kronike (perikardite, endokardite, miokardite), me 41.8% të rasteve, në 20.3% të rasteve në sëmundje që kanë të bëjnë me vaskularizimin e trurit. Nisur nga tema e kësaj konference Një mjedis më i mirë për fëmijë më të shëndetshëm dhe duke e parë dhe në këndvështrimin e analizave të mësipërme, duhet: Të bashkëpunohet në një kuptim më të mirë të lidhjeve të faktorëve mjedisorë dhe të shëndetit. Të bashkëpunohet për kryerjen e studimeve për faktorët mjedisorë, që ndikojnë mbi shëndetin. Të bëhet e mundur identifikimi i faktorëve mjedisorë dhe reduktimi i pasojave të shkaktuara nga këta faktorë. Tiranë, 6 tetor

61 Pëllumb Abeshi Sekretar i Përgjithshëm Ministria e Mjedisit Burimet e ndotjes që shkaktojnë përkeqësim të cilësisë së ajrit lidhen kryesisht me: 1. Trafikun e makinave: Në Tiranë qarkullojnë çdo ditë rreth 100 mijë makina, nga të cilat 70 mijë janë të qytetit të Tiranës dhe rreth 30 mijë hyjnë çdo ditë në Tiranë nga rrethe të tjera. Struktura ekzistuese e mjeteve të transportit përbëhet nga: rreth 20% me benzinë dhe rreth 80% me naftë. Mosha e makinave dominohet nga ato të prodhimit të para 10 vjetëve. Makinat nën 5 vjet në përdorim zënë 2% të numrit të përgjithshëm, makinat me 5-10 vjet në përdorim janë rreth 6% dhe makinat mbi 10 vjet në përdorim janë 92%. Kjo strukturë e makinave të vjetra, ku dominojnë makinat me naftë, është burimi kryesor i ndotjes. 2. Ndotja nga emetimi i gazrave të Sharrës së Tiranës: Venddepozitimi i mbetjeve të ngurta urbane në Sharrë të Tiranës është një hot spot tepër i rrezikshëm, ku nga djegia e mbetjeve çlirohen në atmosferë re tymi me përmbajtje të gazrave toksike, si dioksina etj. Këto gazra përbëjnë një rrezik të madh për banorët e Tiranës dhe të fshatrave përreth venddepozitimit. Për minimizimin e ndotjes kërkohen të merren masa teknike dhe administrative për përpunimin dhe eliminimin e zjarreve në venddepozitim. 3. Sektorin e ndërtimit: Ky sektor është një ndër burimet ndotëse të Tiranës dhe të shumë qyteteve të vendit. Nëpërmjet transportit të lëndëve inerte, ndoten rrugët nëpër të cilat kalojnë mjetet. Po ashtu, ndërtimi ndot edhe në zonën ku punohet, nëpërmjet shpërndarjes së inerteve rreth territorit të ndërtimit. Niveli më i lartë i ndotjes është në Tiranë, pasi edhe numri i ndërtimeve është shumë më i madh se në rrethet e tjera. 4. Aktivitetin industrial: Firmat Darfo, Kurum dhe fabrika e çimentos, me aktivitetin e tyre janë ndotësit më të mëdhenj të rajonit të Elbasanit. Ato nuk kanë parametrat mjedisore bashkëkohore dhe si rrugë e përshtatshme për përmirësimin e gjendjes është rinovimi i teknologjisë. Deri tani në këtë proces është përfshirë vetëm kompania Darfo, ndërkohë që në proces e sipër janë edhe kompanitë e tjera. Për minimizimin e ndotjes në këtë zonë si masë e vetme është montimi i impianteve për pastrimin e ajrit. Institucionet me të cilat kërkohet të bashkëpunohet Ministria e Transportit dhe e Telekomunikacionit për problemet e ndotjes nga transporti. 61

62 Konferenca Kombëtare Një mjedis më i mirë për fëmijë më të shëndetshëm Ministria e Financave për problemet e taksave mbi makinat dhe karburantet, të taksës së pastrimit etj. Ministria e Rregullimit të Territorit dhe Turizmit për problemet e ndërtimeve. Ministria e Industrisë dhe Energjetikës për ndotjen industriale. Ministria e Rendit Publik për disiplinimin e qarkullimit rrugor. Bashkitë e Tiranës dhe të Elbasanit. Masat që propozohen Në fushën e transportit: Përgatitja e normave të lejuara të shkarkimeve të gazta nga burimet e lëvizshme (Udhëzim i përbashkët i ministrit të Transportit dhe Telekomunikacionit dhe ministrit të Mjedisit) në zbatim të Ligjit Nr. 8897, datë Për mbrojtjen e ajrit nga ndotja ). Afati - brenda vitit Përgatitja e rregulloreve përkatëse në zbatim të Udhëzimit të Përbashkët të ministrit të Transportit dhe Telekomunikacionit dhe ministrit të Mjedisit për normat e lejuara të shkarkimeve të gazta nga mjetet e lëvizshme. Afati - 6mujori i parë i vitit Drejtoria e Përgjithshme e Transportit dhe strukturat e tjera përgjegjëse në Ministrinë e Transportit dhe Telekomunikacionit, brenda 6 mujorit të parë të vitit 2005, të përgatisin infrastrukturën e nevojshme për kontrollin periodik të mjeteve të transportit për shkarkimet në ajër, sipas normave të lejuara dhe të marrin masat e nevojshme për trajnimin e stafit teknik. Ministria e Mjedisit, në bashkëpunim me institucionet monitoruese, të bëjë monitorimin e vazhdueshëm të shkarkimeve në ajër nga mjetet e lëvizshme, monitorim i cili duhet të kryhet mbi bazë të VKM Nr. 103, datë Për monitorimin e mjedisit në Republikën e Shqipërisë. Ministria e Transportit dhe Telekomunikacionit të raportojë rregullisht për gjendjen e mjedisit lidhur me shkarkimet në ajër nga mjetet e transportit dhe masat për përmirësimin e tij. Afati e në vazhdim. Ministria e Industrisë dhe Energjetikës dhe Ministria e Financave të marrin masat për zbatimin e VKMë Nr. 646 datë Për miratimin e standardeve dhe të kushteve teknike të projektimit dhe zbatimit në fushat e industrisë dhe energjetikës, të cilat duhet të marrin statusin (Rregulla teknike të detyrueshme për zbatim) si dhe unifikimin e standardeve kombëtare (për lëndët djegëse, diezel dhe benzinë, të importuara për përdorim në automjetet) me standardet europiane dhe të ndiqet zbatimi i tyre nga strukturat përkatëse (Ministria e Industrisë dhe Energjetikës, Ministria e Financave dhe Drejtoria e Përgjithshme e Doganave), brenda vitit

63 Institucionet përgjegjëse të hartojnë planin e masave lidhur me trajnimin e punonjësve për njohjen e standardeve dhe për mënyrën e kontrollit të tyre. Gjithashtu, laboratorët përkatës të pajisen brenda një kohe sa më të shkurtër me infrastrukturën e nevojshme për kryerjen e kontrollit të cilësisë së karburanteve (viti 2005 e në vazhdim). Ministria e Industrisë dhe Energjetikës të marrë masat për përgatitjen e standardeve të reja lidhur me vajrat lubrifikante të importuara konform parametrave cilësorë të vajrave, që qarkullojnë në tregun europian (brenda vitit 2005). Për karburantet e vendit, që nuk plotësojnë standardet e Bashkimit Europian, të shihet mundësia e përdorimit të tyre për traktorët bujqësorë, transportin detar, peshkimin dhe për ngrohje, duke minimizuar përdorimin e tyre nga mjetet e transportit rrugor. Ministria e Industrisë dhe Energjetikës të hartojë planin e masave për realizimin e këtij objektivi (gjatë vitit 2005 e në vazhdim). Ministria e Transportit dhe Telekomunikacionit, Ministria e Mjedisit, Ministria e Financave dhe Ministria e Industrisë dhe Energjetikës të angazhohen për Planin e Masave për zbatimin e Strategjisë Kombëtare të Energjisë pika IV Nxitja e transportit publik dhe masa të tjera në sektorin e transportit (gjatë vitit 2005). Ministria e Transportit dhe Telekomunikacionit, Ministria e Mjedisit, Ministria e Rregullimit të Territorit dhe Turizmit të marrin masat për përgatitjen e Strategjisë Kombëtare të transportit të qëndrueshëm, me qëllim studimin dhe promovimin e metodave të përshtatshme të transportit publik dhe përdorimit të mjeteve të tjera miqësore për mjedisin si biçikleta etj. (vitet ). Ministria e Pushtetit Vendor dhe Decentralizimit, si dhe Organet e pushtetit vendor të marrin masat për përgatitjen e planeve lokale të veprimit në mjedis në bashkëpunim me Ministrinë e Mjedisit, Ministrinë e Rregullimit të Territorit dhe Turizmit dhe me Ministrinë e Transportit dhe Telekomunikacionit, ku të parashikojnë masat që lidhen me përmirësimin e transportit publik, parkimeve etj.), referuar detyrimeve që rrjedhin nga neni 36 i ligjit Nr. 8378, datë Kodi rrugor i Republikës së Shqipërisë (viti 2005 e në vazhdim). Hartimi i aktit përkatës nënligjor për grumbullimin, riciklimin ose asgjësimin e g omave të dala jashtë përdorimit. Për këtë qëllim, Ministria e Mjedisit, Ministria e Industrisë dhe Energjetikës dhe Ministria e Financave të përgatisin aktin përkatës për ndalimin e importimit të gomave të përdorura (gjatë vitit 2005). Ministria e Transportit dhe Telekomunikacionit dhe Ministria e Pushtetit Vendor dhe 63

64 Konferenca Kombëtare Një mjedis më i mirë për fëmijë më të shëndetshëm Decentralizimit të përgatisin kuadrin ligjor përkatës për disiplinimin e aktiviteteve të kryerjes së serviseve të makinave, me qëllim minimizimin e ndotjes nga këto shërbime (gjatë vitit 2005). Masat fiskale: Ndërmarrja e masave fiskale me qëllim përmirësimin e strukturës së mjeteve të transportit. Për këtë: Ministria e Financave dhe Minisitria e Mjedisit të rishikojnë taksat doganore dhe tarifat e importit për automjetet, duke favorizuar mjetet e reja dhe ato që përdorin si lëndë djegëse benzinën (6- mujori i parë 2005). Rishikimi i akcizës së karburanteve, me qëllim favorizimin e benzinës, (Ministria e Financave, Minisitria e Mjedisit, 6-mujori i parë 2005). Shqyrtimi i mundësive për krijimin e kushteve për shitjen me kredi të buta të mjeteve të reja (Ministria e Financave, Ministria e Mjedisit, 6-mujori i parë 2005). Ministria e Transportit dhe Telekomunikacionit të përgatisë rregulloren për vendosjen e kufijve limit për vitin e prodhimit, për kilometrazhin e bërë të mjeteve të përdorura, që importohen në vendin tonë (gjatë vitit 2005). Ministria e Transportit dhe Telekomunikacionit, në bashkëpunim me Ministrinë e Financave dhe Ministrinë e Mjedisit të përgatisin propozimet për tarifat fiskale për pajisjet dhe pjesët e këmbimit për mjetet e përdorura në raport me pajisjet dhe pjesët e këmbimit për mjetet e reja (6-mujori i parë 2005). Përdorimi me destinacion i të ardhurave të siguruara nga tarifat e parkimeve në ndërtimin e parkimeve të nëndheshme ose të mbidheshme (Ministria e Rregullimit të Territorit dhe Turizmit, Ministria e Pushtetit Vendor dhe Decentralizimit në bashkëpunim me organet e pushtetit vendor), të përgatisin aktin përkatës (gjatë 6-mujorit të parë 2005). Në fushën e ndërtimit: Hartimi i rregullores së kantiereve të ndërtimit për respektimin e normave për mbrojtjen e mjedisit nga ndotja (Ministria e Rregullimit të Territorit dhe Turizmit, Ministria e Mjedisit - gjatë vitit 2005). Kontrolli për respektimin e rregullave të transportit të lëndëve inerte për ndërtim, me qëllim shmangien e shpërndarjes së tyre në mjedis dhe në rrugët nëpër të cilat qarkullojnë (inspektoriati rrugor, policia bashkiake - vazhdimisht). 64

65 Kontrolli për respektimin e vendosjes së rrjetave mbrojtëse në pallatet në ndërtim (policia ndërtimore, policia bashkiake - vazhdimisht). Hartimi i ligjit për inspektoriatin teknik, me qëllim rritjen e efektivitetit të kontrolleve në kantieret e ndërtimit (Ministria e Rregullimit të Territorit dhe Turizmit, Ministria e Pushtetit Vendor dhe Decentralizimit - gjatë vitit 2005). Vendosja e kushteve që kantieret e ndërtimit të marrin masat për pastrimin e gomave të automjeteve para daljes së tyre nga kantieri (Ministria e Rregullimit të Territorit dhe Turizmit - gjatë vitit 2005). Projektet për rikonstruksionin e rrugëve të përmbajnë si zë të veçantë të preventivave të tyre lagien e rrugëve gjatë procesit të ndërtimit (Ministria e Rregullimit të Territorit dhe Turizmit e në vazhdim). Ministria e Rregullimit të Territorit dhe Turizmit dhe Ministria e Mjedisit të rishikojnë normat në ndërtim lidhur me raportet midis sipërfaqes ndërtuese dhe sipërfaqeve të gjelbra, me qëllim rritjen e tyre. Gjelbërimi i mjediseve rreth ndërtimeve të jetë një kusht ndërtimor (viti 2005 e në vazhdim). Përfshirja në ligjin e ri të urbanistikës (që është në proces hartimi) i koncepteve dhe parimeve që lidhen me mbrojtjen e mjedisit (tokës, ujërave, pyjeve, peizazhit etj.) dhe me zhvillimin e qëndrueshëm (Ministria e Rregullimit të Territorit dhe Turizmit dhe Ministria e Mjedisit - gjatë vitit 2004). Firmat ndërtuese për zbatimin e projektit të gjelbërimit duhet të angazhojnë inxhinierë projektues dhe zbatues për gjelbërimin. Për këtë, Ministria e Rregullimit të Territorit dhe Turizmit dhe Ministria e Mjedisit të përgatisin aktin përkatës (6-mujori i parë 2005). Në fushën e industrisë: Ministria e Industrisë dhe Energjetikës dhe Ministria e Mjedisit të ndjekin zbatimin e VKM Nr. 435, datë Për miratimin e normave të shkarkimeve në ajër në Republikën e Shqipërisë, si dhe të VKM Nr. 248, datë Për miratimin e normave të përkohshme të shkarkimeve në ajër dhe zbatimin e tyre nga burimet stacionare ekzistuese dhe burimet e reja stacionare të ndotjes së ajrit (vazhdimisht). Ministria e Industrisë dhe Energjetikës në zbatim të VKM Nr.103, datë Për monitorimin e mjedisit në Republikën e Shqipërisë të bëjë raportimin e rregullt vjetor për gjendjen e mjedisit për të gjitha strukturat në varësi të saj dhe të ndjekë zbatimin e planeve dhe të programeve 65

66 Konferenca Kombëtare Një mjedis më i mirë për fëmijë më të shëndetshëm të përmirësimit të teknologjisë, me qëllim minimizimin e shkarkimeve në ajër nga operatorët industrialë në varësi të saj (viti 2005 e në vazhdim). Ministria e Industrisë dhe Energjetikës të përgatisë Planin e Veprimeve në zbatim të Strategjisë Kombëtare të Industrisë jo-ushqimore, për pjesën që lidhet me mbrojtjen e mjedisit dhe veçanërisht për mbrojtjen e cilësisë së ajrit (gjatë vitit 2005). Ministria e Mjedisit të ndjekë zbatimin e normave të shkarkimeve në ajër nga firma Kurum International sh.p.k Elbasan, ECF sh.p.k Elbasan, Fabrika e tullave Besa sh.p.k Elbasan dhe programet e paraqitura prej tyre për përmirësimin e cilësisë së ajrit (vazhdimisht). Ministria e Mjedisit, Ministria e Rregullimit të Territorit dhe Turizmit dhe Ministria e Industrisë dhe Energjetikës të ndjekin zbatimin e programeve për normat e shkarkimeve në ajër nga firmat Albpetrol sh.a, ARMO sh.a, Qendra e Prodhimit të Naftës Gorisht, fabrika e tullave Pojani Elbasan, shoqëria ndërtuese Spartaku Fier dhe fabrika e tullave Volalba Lushnje dhe programet e paraqitura prej tyre për përmirësimin e cilësisë së ajrit (vazhdimisht). Ministria e Pushtetit Vendor dhe Decentralizimit të koordinojë punën e organeve të pushtetit vendor në përgatitjen e Planeve Lokale të Veprimit në Mjedis në bashkëpunim me Ministrinë e Mjedisit dhe Ministrinë e Industrisë dhe Energjetikës, ku të parashikojnë masat që lidhen me përmirësimin e cilësisë së ajrit nga të gjitha subjektet që ushtrojnë veprimtari industriale në territoret që ata kanë në juridiksion (dhjetor 2005). Ministria e Mjedisit, Ministria e Rregullimit të Territorit dhe Turizmit, Ministria e Transportit dhe Telekomunikacionit, Ministria e Bujqësisë dhe Ushqimit, Ministria e Industrisë dhe Energjetikës dhe ministri të tjera të marrin masat për inventarizimin e burimeve të ndotjes dhe, mbi bazën e tij, të merren masat për përmirësimin e cilësisë së ajrit (vitet ). Ministria e Mjedisit të marrë masat për aderim në Konventën e Ajrit dhe në protokollet përkatëse të saj (gjatë vitit 2005). Ministria e Industrisë dhe Energjetikës dhe Ministria e Financave të marrin masat për furnizimin e rregullt me energji dhe për krijimin e lehtësirave fiskale ndaj operatorëve që programojnë dhe zbatojnë investime që u shërbejnë përmirësimit të cilësisë së ajrit dhe mbrojtjes së mjedisit (viti 2005 e në vazhdim). Tiranë, 6 tetor

67 Qeramudin Kodra Agron Deliu Instituti i Shëndetit Publik Situata në botë Rrjedha në dekadat e fundit dëshmoi për një rëndim të situatës, madje, përmasat e vlerësuara në terma të ekspozimit dhe të efektit, e vendosen problemin ndër përparësitë e njerëzimit (Paris, 1972). Prej më se 30 vjetësh, ndotja është pranuar si një prej katër problemeve madhore të periudhës (paqja ose lufta, çarmatimi ose armatimi, mirushqyerja ose uria dhe mjedisi i pastër ose ndotja). Transkurimi i ndotjes në tërësinë e saj është arkivuar si një përvojë negative, e mbushur me kërcënime, rreziqe potenciale dhe me efekte të padëshiruara në nivel lokal, rajonal dhe global. Sot, parandalimi dhe luftimi i ndotjes janë vendosur në platformën e Zhvillimit të Qëndrueshëm dhe janë fiksuar në një radhë dokumentesh ligjore - programore të rëndësishme, si: Karta, Konventa, Konferenca (samitet), Direktiva etj., Udhëzime dhe Standarde Programe (CET, EXPOLIS, APHEIS, Healthy cities etj.) Tregues të zhvillimit të qëndrueshëm të UN, US EPA, METAP etj. Ndotja e ajrit në Shqipëri - Fillesat dhe rrjedha Trajtimi i cilësisë së ajrit apo më saktë, i ndotjes së ajrit në vendin tonë ka nisur në nëntor të vitit 1973, kur u miratua dekreti nr Për mbrojtjen e mjedisit nga ndotja, i cili brenda pak muajve u pasua me VKM nr.205, 1973 Mbi masat për mbrojtjen e mjedisit nga ndotja, me Rregulloren Mbi mbrojtjen e mjedisit nga ndotja dhe me Listën e përqëndrimeve të lejueshme në mjediset e banuara (shkurt 1974). Dekreti dhe vendimi i KM synonin një mbulim ligjor, institucional dhe shkencor të problemit, që, me kalimin e viteve, u dëshmua të jetë pjesërisht i realizueshëm, në radhë të parë, për shkak të një procesi industrializimi tepër të distancuar nga sa përmbante vetë kuadri ligjor dhe rregullues i periudhës. 67

68 Konferenca Kombëtare Një mjedis më i mirë për fëmijë më të shëndetshëm Gjithsesi, vlerësimi i problemit në pikëpamje të vlerësimit të ekspozimit dhe të rrezikut për shëndetin pati zhvillime të rëndësishme, sidomos me aktivizimet e IKHE (sot ISHP) për inventarizimin e burimeve dhe për vrojtimet epidemiologjike, të mbështetura kryesisht në të dhënat e monitorimit mjedisor, procedurë që nisi në vitin 1976, me Tiranën, për të vijuar me 10 qytete të tjerë pas vitit Ndër informimet më kryesore janë ato të bëra në: Konferencën e A.SH më 1978, në Konferencën Shkencore të Mjekësisë më 1986 dhe Konferencën mbarëkombëtare për Mjedisin, më Pas viteve '91/'92 ndodhin ndryshime të rëndësishme në strukturën ligjore, institucionale dhe programore, të përcaktuara nga drejtimi i ri politik dhe ekonomiko-social i vendit: krijimi i një baze të re ligjore, krijimi i rrjetit të mjedisit, hartimi i planeve të veprimit etj. Me rëndësi të veçantë është fillimi i botimit periodik të raportit Gjendja e mjedisit në Shqipëri vjetët e fundit dëgjohet të flitet gjithnjë e më shpesh për zhvillim të qëndrueshëm, madje, jo vetëm për fushën e mjedisit, por edhe të ekonomisë, turizmit, transportit etj. Problemi që shtrohet është: 'masa në të cilën koncepti i zhvillimit të qëndrueshëm ka gjetur, po gjen dhe do të gjejë zbatim në praktikë'. Veçoritë e problemit * Ndotja e ajrit është komplekse dhe, si e tillë, kërkon një vlerësim tërësor. Kompleksiteti i saj buron nga prania në mjedis e një radhë agjentëve ndotës të natyrës fizike (zhurmat, fushat elektromagnetike - FEM, radoni etj.), të natyrës kimike (irritante, toksike, kancerogjene etj.) dhe të natyrës mikrobike (mikrobe patogjene). * Ekspozimi me shtrirje hapësinore dhe gjithëkohore (out - dhe indoor). * Veçoritë morfo-fiziologjike të moshës (përfshirë periudhën fetale), që e përcaktojnë atë si kategori e prekshme, brenda të cilës ka një grup edhe më të prekshëm për shkak të gjendjes së ushqyerjes, reaktivitetit të rritur, sëmundjeve të ndryshme. * Efekte afatshkurtra dhe afatgjata, duke filluar nga ato minore (shqetësimet publike etj.) deri në ato të rënda, madje, edhe letale, të përfshira nën emërtimin Patologji mjedisore. Efektet e ndotjes së ajrit në shëndetin e fëmijëve mund të shfaqen në sisteme e në organe të ndryshme, sidomos në aparatin e frymëmarrjes dhe në zemër - gjak, në uljen e jetëgjatësisë, në uljen e cilësisë së jetesës, në rëndimin e sëmundjeve ekzistuese etj. 68

69 * Ndotja e ajrit është e vështirë të mbahet nën kontroll (krahasuar me ujin, ushqimet etj). * ISHP ka qenë formacioni më i fuqishëm dhe me kontributet më të rëndësishme në shkallë vendi. Madje, edhe sot ai zotëron potencialet më të mëdha. Metodologjia e vlerësimit Të gjitha analizat dhe raportimet rreth problemeve të fushës 'Mjedisi dhe Shëndeti' sot bëhen sipas modelii P -S - R (Pressure - State - Response) ose varianteve më të përpunuara të tij. Hapësirat për të vepruar me skema të tjera janë ngushtuar së tepërmi. Vlerësime (me pak fjalë) të periudhës pas vitit 1991/1992: (P - Pressure) Presionet Pamja demografike - ka patur si karakteristike zhvendosjet masive, të shpejta dhe të pakontrolluara të popullatës nga periferia drejt qendrave urbane (në nivel lokal) dhe, përgjithësisht, drejt Ultësirës Perëndimore e, veçanërisht, drejt hapësirës Tiranë - Durrës (në nivel kombëtar). Kështu, kemi rritje të shpejtë të popullatës urbane dhe, proporcionalisht, rritje të numrit të fëmijëve të ekspozuar në atmosferën e qyteteve. Transporti - është bërë faktori kryesor i ndotjes urbane. Prej rreth automjete gjithsej në fundin e viteve '80, vetëm Tirana numron sot rreth , ku duhet të shtohen edhe disa dhjetëra mijëra që hyjnë çdo ditë nga rrethet. Vjetërsia, gjendja motorike e automjeteve, cilësia e karburantit, infrastruktura dhe lëvizjet 'parazitare' janë 5 elemente që duhen marrë në konsideratë gjatë procesit të analizës, vlerësimit dhe programimit të ndërhyrjeve. Me vëmendje duhet parë edhe shtimi i automjeteve në qendrat e llojit 'fshat - qytet'. Energjia - ende zotërohet nga hidroenergjia. Ky është tipari kryesor dhe më pozitiv në pikëpamje të cilësisë së ajrit në shkallë vendi, pavarësisht nga regjimi i furnizimit jo të rregullt, që ka provokuar shtimin e konsumit të gazit, përdorimin e gjeneratorëve, përkeqësimin e komfortit klimatik në banesa dhe një radhë efektesh negative të tjera. Përdorimi i energjisë alternative, të quajtur 'energjia diellore' meriton vëmendje, stimulim dhe mbështetje të fuqishme, për faktin se ajo nuk 'prodhon' asnjë lloj ndotjeje dhe Shqipëria ka potenciale të mëdha për zhvillimin e saj. Ndërtimi - ka patur një 'boom' në këto 12 vjetët e fundit dhe sasi të mëdha lëndësh ndërtimore i janë kaluar mjediseve urbane në trajtën e pluhurit dhe pa dyshim që kjo ka peshën e saj në nivelet e lëndës së grimcuar të pranishme në mjediset urbane. Gjithësesi, kjo nuk e 'zbut' situatën e ndotjes 69

70 Konferenca Kombëtare Një mjedis më i mirë për fëmijë më të shëndetshëm nga burimet e tjera, sidomos nga trafiku automobilistik. Industria tashmë, është e zotëruar nga ndërmarrjet e mesme e të vogla. Tërheq vëmendjen fakti që një numër jashtëzakonisht i madh aktivitetesh (kryesisht njësi prodhimi të vogla) kanë 'infiltruar' në brendësi të qendrave të banuara, duke u bërë burim pasojash negative për mjediset përreth. Efekti i tyre në prishjen e cilësisë së jetës është i konsiderueshëm dhe dukuria është bërë shqetësuese. (S - State) Gjendja Monitorimi - ka qenë dhe mbetet burimi kryesor i njohjes dhe i vlerësimit të gjendjes. Monitorimi i ndotjes së ajrit nga ana e ISHP (që prej vitit 1976) vazhdon të jetë i konceptuar si një proces i orientuar kryesisht drejt vlerësimit të ekspozimit të popullatës. Pavarësisht nga përmirësimet, ai ende ka kufizime në shtrirjen gjeografike, në mbulesën kohore dhe në nivelin e teknikës së përdorur, çka do të thotë kufizime në cilësinë dhe sasinë e informacionit aq të domosdoshme për vendimmarrjen, për operimin me tregues, për mbështetjen e vrojtimeve epidemiologjike etj. Popullata e ekspozuar - ka një rritje drastike në vitet e fundit për shkak të shtimit të popullsisë urbane. Efektet e pritshme (shih më poshtë). (R - Response) Përgjigjet Kuadri ligjor - ka njohur zhvillime të konsiderueshme, efekti i të cilave, natyrisht, nuk duhet pritur të jetë i menjëhershëm: Ligji për VNM (të cilit, për fat të keq, i mungon komponenti i VNSH apo nuk është i shoqëruar me një ligj të tillë), Ligji për mbrojtjen e cilësisë së ajrit, VKM për emisionet, VKM për monitorimin së bashku me VKM për standardet e cilësisë së ajrit apo për kufijtë e lejueshëm janë pesë elemente bazë të kuadrit ligjor të fushës. Pra, në këtë pikëpamje sistemi i mjedisit ka përparuar në mënyrë të dukshme. E rëndësishme është që ligji i vlerësimit të ndikimit në mjedis të amendohet apo të shoqërohet edhe me vlerësimin e ndikimit në shëndet. Sidoqoftë, në kuadrin ligjor ekzistues nuk ka asnjë referencë specifike për mbrojtjen e fëmijëve dhe zbatimi i këtij ligji vuan në një shkallë të konsiderueshme. Kuadri programor - zhvillimet bazë i ka patur në hartimin dhe kalimin në praktikë të Planit Kombëtar të Veprimit për Mjedisin (PKVM) dhe Planit Kombëtar të Veprimit për 'Mjedisin dhe Shëndetin' (PKV 'M&SH'). Ky i fundit është pasuar edhe me Planet Lokale (PLV 'M&SH') në disa 70

71 rrethe. Mangësitë serioze në adresimin e përgjegjësive, në afatet e zbatimit të tij etj., tashmë, janë të thëna e të qarta. Vlerësimi i tij është një ndër detyrat më të ngutshme. Kuadri veprues (aktivitete) - më i rëndësishmi në fushën e cilësisë së ajrit dhe të shëndetit publik ka qenë projekti 'PKV 'M&SH' - Ajri', pjesë e marrvëshjes dypalëshe OBSH - MSH, me katër elemente kryesore: monitorimin 'shtesë'; ëorkshopin në nivel lokal, me pjesëmarrjen e të gjithë aktorëve; vrojtimin me pyetësorë dhe Ëorkshopin Kombëtar për cilësinë e ajrit, i zhvilluar në Tiranë, në prill 2003 (i cili, në fakt, pati nivelin e një konference dhe në punimet e të cilit mund të gjendet informacioni më i plotë dhe i pasur për problemin). Të dhëna për ekspozimin Nivelet 'fon' / Pika referencë të monitorimit të ajrit g / m3 Rezultatet mesatare të cilësisë së ajrit urban për vitin 2003 dhe komentet 71

72 Konferenca Kombëtare Një mjedis më i mirë për fëmijë më të shëndetshëm 72

73 P rq ndrimi i PM 73

74 Konferenca Kombëtare Një mjedis më i mirë për fëmijë më të shëndetshëm Po të shqyrtohet tabela e rezultateve mesatare vjetore, vërehet: Nivelet e ndotësve në mjediset spitalore Rezultatet mesatare të matjeve të cilësisë së ajrit në zonën e QSU 'Nënë Tereza' Tiranë (kardiologji, onkologji, pediatri dhe Drejtoria e spitaleve) Lënda e grimcuar pezull (LGP) = 326 mikrogram / m3 ajër, Grimcat me diametër < 10 mikrometër (PM 10) = 223 Bioksidi i azotit (NO2) = 32 Ozoni (O3) = 55 Bioksidi i squfurit (SO2) = 16 Standardet e lejuara për ndotësit e ajrit mjedisor të matur (sipas VKM Nr. 803, datë ) Lënda e grimcuar pezull (LGP) = 140 mikrogram / m3 ajër, Grimcat me diametër < 10 mikrometër (PM 10) = 70 Bioksidi i azotit (NO2) = 60 Ozoni (O3) = 120 Bioksidi i squfurit (SO2) = 60 Vlerësime të gjendjes, sipas disa referencave a. Vlerësimi i ekspozimit, referuar: * niveleve 'fon': kapërcimi i tyre në qendrat urbane është i kuptueshëm; * niveleve të lejueshëm / standardeve: siç dëshmojnë të dhënat e monitorimit tejkalohen në mjaft hapësira urbane, veçanërisht në qytetet Tiranë, Durrës, Elbasan dhe Fier; tejkalimet (e niveleve të 74

75 lëndës së grimcuar, shprehur si LGP, PM10 dhe PM2.5) janë gjithëvjetore dhe arrijnë deri në shumëfishin e normave të lejuara, tashmë, vepruese edhe në vendin tonë. * treguesve të fushës: gjykuar mbi bazën e nivelit të PM10, i cili sot rekomandohet si treguesi kryesor i ndotjes urbane me interes për vlerësimin e ndikimeve në shëndet, duhet thënë se ekspozimi i popullatës, në përgjithësi, dhe fëmijëve, në veçanti, është i rrezikuar; vlerësimet rreth treguesit që shpreh nivelin e sëmundshmërisë (dhe të vdekshmërisë) janë të pamundura, për shkak të pamjaftueshmërisë së të dhënave respektive) dhe i vështirë, për shkak të qartësimit të lidhjeve shkakësore ekspozim - efekt; * niveleve të objektivave (praktikë ende e paaplikuar te ne). * niveleve të mëparshme: vërehet përkeqësim i situatës (shih A. Deliu etj. 'Ndotja e ajrit në Shqipëri, 2004); e rëndësishme është të vihet në dukje prirja përkeqësuese e gjendjes. * niveleve në zona apo vende të tjera: jepet nga krahasimet me të dhënat e ekspozimit në qytete të tjera të rajonit e të botës (shih grafikun me të dhënat krahasuese të disa qyteteve të botës). b. Vlerësimi i efekteve Dy pista veprimi janë të mundshme: 1. Krahasuar me rezultatet e studimeve (epidemiologjike) të institucioneve ndërkombëtare dhe të autorëve të vendeve të përparuara. Evidenca rreth efekteve të ndotjes së ajrit në shëndetin e popullatës dhe të fëmijëve, e mbledhur në këto dy-tre dhjetëvjeçarët e fundit, flet për rritje të morbozitetit për shkak të ekspozimit kundrejt përqendrimeve të rritura të ndotësve atmosferikë. Sipas botimit të Organizatës Botërore të Shëndetësisë dhe Agjencisë Europiane të Mjedisit (ËHO - EEA, Children's health and environment: A revieë of evidence. Environmental issue report N0. 29', Copenhagen 2002), problemi i ndikimit të ndotjes së ajrit në shëndetin e fëmijëve është mjaft shqetësues. Një evidencë e qartë vjen edhe nga rezultatet e studimit të Dr. F. Priftanjit në vendin tonë rreth simptomave të astmës në Shqipëri, ndër të paktët studime të llojit në vendin tonë rreth rritjes së reaktivitetit bronkial. 2. Llogaritja e efekteve të pritshme mbi bazën e të dhënave për ekspozimin. Procedura në fjalë (ndonëse në përmirësim e sipër) po aplikohet për të siguruar të dhëna rreth skenarit të efekteve shëndetësore të lidhura me veprimet afatgjata të ndotësve në vitet e ardhshme. Për ilustrim, sjellim rezultatet e një studimi të OBSH rreth vlerësimit të rrezikut të efekteve 75

76 Konferenca Kombëtare Një mjedis më i mirë për fëmijë më të shëndetshëm shëndetësore respiratore, për shkak të ekspozimit afatgjatë kundrejt PM2.5, të bërë në një kontingjent prej fëmijësh (në një popullatë prej ). Shifrat janë tepër domethënëse: dyfishim i rasteve me simptomë bronkiti (prej në 6.700) dhe po dyfishim të numrit të rasteve me rënie të kapacitetit vital të sforcuar / për sekond (prej në 8.000), për një rritje me 10 mikrogram të PM2.5. Të dhëna të përafërta dhe më të zgjeruara nga Schëartz, Schëartz dhe Dockery, Pope etj. jepen rreth ndryshimeve në përqindje të vdekshmërisë ditore për rritjet respektive me 10 mikrogram/m3 të LGP, PM10 dhe PM2.5. Ne kemi në proces përpjekjen për të llogaritur efektet e pritshme, edhe pse të dhënat e disponueshme nuk kanë shtrirjen dhe nivelin e dëshiruar. Përfundime dhe rekomandime * Ndotja e ajrit, tashmë, ka arritur në nivele krejt të papranueshme dhe dokumentimi i rrezikut të shfaqjes së efekteve negative në shëndet, veçanërisht në atë të fëmijëve, mbetet për t'u evidencuar e deklaruar, proces që nuk mund të thuhet se ka pasur vëmendjen e duhur në momentin e duhur. Ndotja në vitet e ardhshme pritet të ketë një përkeqësim të mëtejshëm (sigurisht, nëse nuk do të ketë ndërhyrje energjike). Është koha të shtrohet dhe të diskutohet çështja: A meritojnë emërtimin hot - spot segmente të caktuara të disa prej qyteteve tona (si Tirana, Elbasani, Durrësi dhe Fieri)? * Bazuar në të dhënat e monitorimit të ekspozimit (nivelet dhe popullatën e ekspozuar) dhe në llogaritjen e efekteve të pritshme, çështja duhet të marrë përparësinë që i takon në të gjitha nivelet e qeverisjes, programet e zhvillimit urban dhe social-ekonomik, aktivitetet e institucioneve shkencore-teknike etj. * Një analizë e thellë dhe e gjerë e gjendjes dhe e prognozës së problemit, shoqëruar me hartimin e një raporti (nga një grup specialistësh, që, në një farë mënyre, mund të konsiderohen të pavaruar) është e ngutshme. * Të hartohet një Plan Veprimi apo Program, i cili të thithë kapacitetet e disponueshme shkencore, teknike dhe financiare të të gjithë sektorëve që kanë detyrime apo angazhime për të garantuar zhvillim të qëndrueshëm, pra, një plan ndërsektorial, dhe këtë herë të shoqëruar me faturë 76

77 financiare dhe me afate e adresime përgjegjësish të arsyeshme (grup pune). * Të ndërmerret me urgjencë një studim i përqendruar në marrëdhëniet ekspozim efekt, sipas një projekti, i cili të synojë vlerësim tërësor. Studimi të mobilizojë shërbimin nëna - fëmija dhe atë familjar dhe të jetë i përqendruar në grupet e prekshme të shoqërisë (në radhë të parë te fëmijët). Hartimi dhe drejtimi nga ISHP (i cili disponon një pjesë të mirë të potencialeve njerëzore e teknike).projekt pilot. * Monitorimit (mjedisor dhe biologjik) sipas një skeme më të avancuar, që garanton mbulesë hapësinore e kohore më të mirë, i duhet kushtuar vëmendje e posaçme, thjesht pasi informacioni që ofron është me interes për vendimmarrjen, orienton dhe mbështet interpretimin e të dhënave të vrojtimeve epidemiologjike në popullatë, mundëson operimin me indikatorë, përbën bazën e një sistemi mbikqyrës etj. (është koha të kapen kërkesat e Sistemit Informativ Gjeografik). Projekt i veçantë për zhvillimin e monitorimit * Konsiderimi i problemit të të drejtave të fëmijve në raport me Kartën përkatëse të Kombeve të Bashkuara. * Ndërmarrja e një fushate informimi në të gjitha nivelet dhe në mënyrë të veçantë, hartimi dhe botimi i një ose disa materialeve që informojnë dhe sensibilizojnë fëmijët për të qenë më të ndërgjegjshëm, më të interesuar dhe më aktivë në ruajtjen e shëndetit të tyre, si dhe në krijimin e 'kulturës' së nevojshme në përdorimin e automjetit (reduktimi i lëvizjeve 'parazitare', mënyrën e parkimit etj). Hartimi i një programi, përfshirë botimin e materialeve për studentë dhe specialistë. * Ftesë për kontribut organizmave ndërkombëtare operuese në Shqipëri, veçanërisht UNICEF-it, për asistencë teknike e financiare në zgjidhjen e disa prej problemeve që kanë të bëjnë me mbrojtjen e shëndetit të fëmijëve nga ndikimi i ndotjes së ajrit. Tiranë, 6 tetor

78 78 Konferenca Kombëtare Një mjedis më i mirë për fëmijë më të shëndetshëm

79 Ogerta Manastirlliu Drejtor Zyra e projekteve Bashkia Tiranë Gjatë dekadës së fundit Tirana është rritur nga në banorë. Në fund të viteve' 90, të paktën 6% e popullsisë ka migruar nga fshati në drejtim të qytetit. Qyteti i Tiranës, duke qenë kryeqyteti i vendit dhe me mundësi ekonomike më të mëdha, është kthyer në pikën kryesore të migrimit të brendshëm. Situata mjedisore në Tiranë është drejtpërdrejt e lidhur me situatën e përgjithshme socialekonomike. Rritja e menjëhershme e popullsisë, si dhe ndërtimet e pakontrolluara dhe të paligjshme, rritja shumë e madhe e mjeteve të transportit, qarkullimi i automjeteve tejet të vjetëruara dhe të amortizuara, përdorimi nga ana e automjeteve i karburanteve me përmbajtje të lartë plumbi dhe të një cilësie jo të mirë, aktiviteti ekonomik i disa firmave, të cilat, gjatë prodhimit të mallrave të tyre, çlirojnë lëndë helmuese apo të dëmshme për banorët përreth, si dhe mostrajtimi i tyre dhe aktivitete të tjera ekonomike josistematike janë shkaqet e rritjes së sasisë së mbeturinave, zvogëlimit të sipërfaqeve të gjelbra dhe ndotjes së lartë mjedisore të Tiranës. Nga ana tjetër, niveli i edukatës dhe i kulturës mjedisore në shoqërinë shqiptare mbetet ende i ulët. Mungon marrja e iniciativave dhe e përgjegjësive për probleme të mjedisit nga ana e komunitetit ose, edhe kur ekziston, ajo është spontane dhe e paorganizuar. Ndërkohë që edhe në shkolla dhënia e njohurive të edukimit mjedisor ka qenë spontane, jo praktike dhe jo e mirëharmonizuar. Përparësitë e Bashkisë së Tiranës janë : Mbetjet urbane Trafiku Uji Përmirësimi i hapësirave të gjelbra Edukimi mjedisor Veprimet konkrete që kanë filluar të ndërmerren në vitin 2004 për Mbetjet Urbane: Rehabilitimi i plotë i vendgrumbullimit të mbeturinave të Sharrës (Fillimi i projektit të Kooperacionit Italian). 79

80 Konferenca Kombëtare Një mjedis më i mirë për fëmijë më të shëndetshëm Promovimi i ndarjes dhe i riciklimit të mbetjeve urbane. Miradministrimi i mbeturinave urbane. Shtimi i kontenierëve të mbeturinave. Hartimi i Rregullores për grumbullimin, largimin dhe administrimin e mbeturinave bashkiake. Disiplinimi i hedhjes së pakontrolluar dhe voluminoze të mbeturinave tregtare (nga njësitë tregtare). Disiplinimi i hedhjes së mbeturinave inerte (me orare dhe plane veprimi të përcaktuara). Përcaktimi i orareve të pastrimit për rrugët me parking të përhershëm. Projekti i zonës pilot për administrimin e mbeturinave (Rimodelimi i pikave të depozitimit të mbeturinave, financuar nga USAID, USD). Veprimet konkrete që kanë filluar të ndërmerren në vitin 2004 për transportin: Shkurtimi i kohës në qarkullim, që do të thotë rritje e shpejtësisë mesatare të mjeteve në të gjithë rrjetin rrugor. Studimi dhe përcaktimi i parkimit të automjeteve sipas aktivitetit dhe popullsisë së zonave. Përmirësimi i standardeve të karburanteve dhe të mirëmbajtjes së automjeteve. Kontrolli periodik i lejeve të dhëna të karburanteve që zhvillojnë aktivitet në Tiranë. Kontrolli i masave të sigurisë dhe kontrolli i ndotjes së mjedisit. Rritja e përqindjes së banorëve që përdorin transportin publik ose të atyre që përdorin biçikletat dhe marrja e masave për mbajtjen pastër të mjedisit nga automjetet. Eliminimi i xhepave të tepërt në vendparkimet. Mundësia e formimit të korsive të rezervuara për linjat urbane, veçanërisht në rrjetin rrugor të rikonstruktuar. Përmirësimi i cilësisë së autobusëve urbanë (në përputhje me kërkesat teknike). Ndalimi i qarkullimit të automjeteve në ditët festive, për segmente rrugore të veçanta, me qëllim pastrimin e mjedisit gjatë aktiviteteve. Kontrolli i zbatimit të normave të lejuara dhe të parashikuara në kodin rrugor për evitimin e zhurmave akustike brenda zonës urbane (ndalim burie, kasetofoni etj.). Veprimet konkrete që kanë filluar të ndërmerren në vitin 2004 për shtimin e hapësirave të gjelbra: Përmirësimi i hapësirave të gjelbra ekzistuese. Përmirësimi i Parkut Rinia, faza I. 80

81 Projekti i rivitalizimit të Parkut të madh të Liqenit Artificial të Tiranës. Rikonstruksioni i lulishtes në Sheshin Skënderbej. Rikonstruksioni i parqeve të gjelbra në lagjen e Kombinatit. Shtimi i sipërfaqeve të gjelbra. Rehabilitimi i skarpateve të Lanës në gjatësinë e mbetur (vazhdimi projektit Clean & Green ). Gjelbërimi i sipërfaqeve të brendshme të blloqeve të pallateve (Hartimi i projekteve për hapësirat e gjelbra dhe minirekreacionet për fëmijë mes blloqeve të pallateve). Mbikëqyrje e respektimit të kushteve urbanistike për sipërfaqet e gjelbra (leje ndërtimi, leje shfrytëzimi). Planifikimi i ndërtimit të sipërfaqeve të gjelbra nga firmat e ndërtimit. Kontrolli i sipërfaqeve të gjelbra të parashikuara, para se të merret leja e shfrytëzimit. Veprimet konkrete që kanë filluar të ndërmerren në vitin 2004 për Ujësjellësin: Rehabilitimi i rrjetit dhe i sistemit të furnizimit me ujë të qytetit të Tiranës (bashkëpunim me KUZ, deri në kalimin e kësaj ndërmarrjeje në varësi të Bashkisë së Tiranës). Veprimet konkrete që kanë filluar të ndërmerren në vitin 2004 për Edukimin Mjedisor: Vënia në dispozicion dhe reklamimi i numrave të gjelbër për hedhjen e mbeturinave në vendet e palejuara dhe për ndotjen e hapësirave të përbashkëta. Rritja e ndërgjegjësimit të komunitetit për mbajtjen pastër të mjediseve përreth, si dhe për minimizimin e mbeturinave urbane. Stimulimi i iniciativave rinore për vullnetarizmin, në kuadër të ruajtjes dhe të kujdesjes për mjedisin Informimi i publikut lidhur me çështjet mjedisore. Përparësi mbetet ende dhe decentralizimi i Arsimit Parauniversitar. Në kuadër të procesit të decentralizimit të arsimit parauniversitar, Bashkia e Tiranës ka marrë masa emergjente, duke iu përgjigjur, kështu, nevojave në rritje të popullsisë. Kjo është aritur me anë të përmirësimit të standardeve, me anë të investimeve, mirëmbajtjes dhe kryerjes së studimeve për vlerësimin e nevojave të shkollave. Në qytetin e Tiranës për vitin mësimor funksionojnë këto institucione arsimore publike: 81

82 Konferenca Kombëtare Një mjedis më i mirë për fëmijë më të shëndetshëm 43 kopshte 57 shkolla tetëvjeçare 23 shkolla të mesme të përgjithshme dhe profesionale Gjatë vitit u ndërtuan dy shkolla të mesme të reja: Sinan Tafaj, Sandër Prosi. Në kuadër të përmirësimit të cilësisë së shërbimeve, së bashku me donatorë, po punohet për ndërtimin e 11 fushave Minifutbolli dhe të 10 këndeve të hapura sportive. Partneriteti: Një theks i veçantë duhet të vihet në aktivitetet që do ndërmerren së bashku me komunitetin dhe me partnerë të tjerë. Shkollat publike, shkollat private dhe, në përgjithësi, arsimi parauniversitar duhet të shihen si pjesë e këtij partneriteti në zbatimin e planeve të veprimit lokal. Pra, në këtë pikë, zhvillimi i qëndrueshëm duhet të jetë jo vetëm synimi kufitar, por edhe pjesë integrale e planeve të veprimit, duke qëndruar në çdo pjesë të aktiviteteve. Si partnerë duhet të shihen edhe organizmat, të cilat kanë për qëllim ruajtjen e mjedisit dhe ndërgjegjësimin e njerëzve për një mjedis sa më të pastër dhe të kulturuar. Në nivel lokal, partneriteti lokal strategjik mund të jetë në fokus të planeve të veprimit, duke përfshirë të gjitha organizatat, sipërmarrësit dhe punonjësit e çdo kategorie. Edukimi shkollor: Nxënësit duhet të përfitojnë njohuritë, aftësitë dhe vlerat bazë për të qenë qytetarë aktivë dhe për të krijuar një shoqëri të qëndrueshme. Mësuesit dhe drejtuesit e shkollave duhet të kenë akses dhe të informohen, ndërkohë që duhet të përcjellin informacione periodike te nxënësit, përveç kurrikulës shkollore të detyrueshme. Nëpër shkolla duhet të mësohen, jo vetëm detyrat, por edhe të sigurohet një mjedis i qëndrueshëm për zhvillimin e aktiviteteve jashtëshkollore. Pra, ajo që mendohet të arrihet është rritja e njohurive dhe e respektimit të mjedisit ku jetojnë, duke siguruar angazhime të mëtejshme për zhvillimin në nivel lokal e kombëtar. Nëpër shkolla duhet të përfshihen lëndë mësimore që përfshijnë edhe edukimin dhe kulturën mjedisore. Duhet të zhvillohen aktivitete të ndryshme, në bashkëpunim me shkollat, në funksion të mjedisit, aktivitete të cilat duhet të përfshihen në çdo projekt bashkëpunimi me organizma të ndryshme. Sporti: Promovimi i aktiviteteve sportive Ecja me biçikletë 82

83 Ecja me patina Krose masive Sporte në grup (futboll, basketboll, volejboll etj.) Mbështetja e aktiviteteve shkollore dhe koordinimi në nivel lokal Shërbimet sociale konsistojnë më shumë në monitorimin e gjendjes së fëmijëve, promovimi i njohjes së fëmijëve me të drejtat e tyre, evitimin e braktisjes së shkollës, parandalimin e përdorimit të drogës, politika për shëndetin riprodhues, reduktimin e numrit të vdekjeve foshnjore, enfatizimin e konsultoreve familjare. Komisionet qytetare: Roli i tyre ndihmës në Bashkinë e Tiranës, ka hapur një këndvështrim të ri në kuadër të proceseve të vendimmarrjes dhe të përparësive të saj. Komisionet qytetare veprojnë si struktura të Bashkisë së Tiranës në cilësinë e matësve të problematikave sociale, kulturore, ekonomike etj. Personat e përzgjedhur si anëtarë të Komisioneve Qytetare janë njerëz të të gjitha shtresave sociale. Komisionet mblidhen periodikisht në mjediset e Bashkisë dhe organizohen për çështje të ndryshme, që secili i ndjek sipas një grafiku të përcaktuar. Komisionet luajnë rol të rëndësishëm në proceset vendimarrëse, duke përcjellë fjalën e qytetarëve dhe duke dhënë ndihmesë të vlefshme në të gjitha sferat dhe shërbimet që Bashkia e Tiranës ofron. Anëtarët e çdo komisioni kanë të drejtë të kërkojnë shpjegime për vendimet që Bashkia ndërmerr, të japin sugjerime, opinione për problematika të caktuara dhe të luajnë rol aktiv në të gjitha aktivitetet që organizon institucioni. Këto komisione janë: Komisioni Qytetar i Mbrojtjes së Mjedisit Komisioni Qytetar i Politikave të Zhvillimit Komisioni Qytetar i Arsimit Komisioni i Miqve të Shtëpisë Komisioni Qytetar i Moshës së Tretë Komisioni Qytetar i të Rinjve Komisioni Qytetar i Zhvillimit Ekonomik Tiranë, 6 tetor

84 84 Konferenca Kombëtare Një mjedis më i mirë për fëmijë më të shëndetshëm

85 Dr. Arben LUZATI, Dr. Valbona BARA, Dr. Luljeta LENO, MSc.Enkeleda MEMA Dr. Artan SIMAKU. Instituti i Shëndetit Publik Shëndeti është një e drejtë e njeriut, ku përfshihen të gjitha gjërat e domosdoshme, një ndër të cilat është cilësia e lartë dhe sasia e mjaftueshme e ujit. Politikat shëndetësore të OBSH-së për Europën mbështeten në solidaritetin dhe në drejtimet ndërsektoriale të shëndetit, duke konstatuar që popullsia e ekspozuar ndaj ndotësve fizikë, mikrobialë dhe kimikë në ujë, në ajër, në mbeturina dhe në tokë, të rrezikshme për shëndetin, duhet të jetë realisht e vogël, në përputhje me parashikimet dhe me reduktimin e rasteve të përcaktuara në planet kombëtare të veprimit për mjedisin dhe shëndetin. Shekulli në vazhdim do të ofrojë një sërë përparësish për mjedisin ujor. Këto përparësi do të arrihen nëpërmjet drejtimit të koordinuar të grumbullimit të të dhënave, përpunimit dhe menaxhimit të tyre për të mbështetur vendimmarrjen dhe për të rritur besueshmërinë e informacionit mjedisor. Faktorët që kushtëzojnë cilësinë e ujit të pijshëm Cilësia e ujit të pijshëm në rrjet varet nga shumë faktorë, ndër të cilër, si më kryesorët mund të përmendim: Cilësia e ujit të papërpunuar në burim. Shtrirja dhe lloji i trajtimit dhe dezinfektimit të përdorur. Integriteti i sistemit të shpërndarjes. Mbajtja e presionit pozitiv brenda rrjetit. Gërryerjet minerale dhe erozioni i madh mund të shkaktojnë, gjithashtu, kontaminimin e rezervave ujore nëntokësore. Përpjekjet për të mbajtur nën kontroll cilësinë e ujit të pijshëm në vendin tonë. Vendi ynë ka mjaft rezerva ujore, indeksi i shfrytëzimit dhe i përdorimit të të cilave akoma 85

86 Konferenca Kombëtare Një mjedis më i mirë për fëmijë më të shëndetshëm nuk është në koeficentin e duhur. Kjo vjen si rezultat i shumë faktorëve socialë dhe ekonomikë. Duhet thënë se në shfrytëzimin e shumë burimeve ujore, në rikonstruksionet e depove dhe të rrjetit ujësjellës, si dhe në përmirësimin e sistemeve të klorinimit nuk kanë arritur akoma shkallën e kërkuar, për shkak të mungesës së investimeve dhe një infrastrukture shumë efikase. Ky vlerësim na bën që ujin e pijshëm ta konsiderojmë si pikën më delikate dhe parësore në fushën e Shëndetit Publik. Një ndër objektivat kryesore në punën tonë në këtë drejtim është vlerësimi dhe eliminimi i rreziqeve shëndetësore që vijnë nga konsumi i ujit të pijshëm higjienikisht jo të pastër, gjë që sjell parandalimin e shpërthimeve epidemike me origjinë nga uji. Në këtë drejtim, në Ministrinë e Shëndetësisë, në ISHP dhe në DSHP-të e rretheve funksionon Inspektoriati Sanitar Shtetëror, i cili kontrollon zbatimin e rregullave higjieno-sanitare në projektimin, ndërtimin, rikonstruksionin dhe në shfrytëzimin e veprave të furnizimit me ujë të pijshëm, të përcaktuara në rregulloren higjieno-sanitare për kontrollin e cilësisë së ujit të pijshëm në bazë të VKM Nr. 145, datë Gjithashtu, në mënyrë të përditshme, nga DSHP-të e rretheve realizohen analizat e mostrave të ujit, të marra në pika të caktuara në rrjetin ujësjellës, në depo dhe në rubinetin e konsumatorëve. Zgjedhja e pikave të kontrollit realizohet në bashkëpunim me Inspektoriatin Sanitar Shtetëror të rrethit dhe me Ndërmarrjet e Ujësjellësit, në mënyrë të tillë që të japin një tablo përfaqësuese të cilësisë së ujit të shpërndarë në të gjithë territorin që mbulohet nga rrjeti i ujësjellësit. Numri i pikave të kontrollit vendoset në bazë të numrit të popullsisë së çdo qyteti. Ndër treguesit kryesorë të monitorimit përmendim: E. Coli Klori rezidual Për çdo shmangie nga vlerat normale të konstatuara në mostrat e ujit gjatë monitorimit, ISSH-ja e rrethit vë në dijeni Ndërmarrjet e Ujësjellësit dhe së bashku marrin masa për eliminimin e shkakut të ndotjes. Të dhënat e përftuara gjatë monitorimit dërgohen çdo muaj në Institutin e Shëndetit Publik, i cili bën analizën e të dhënave, përcaktimin dhe vlerësimin e rrezikut shëndetësor në rastet e vërejtura të ndotjeve bakteriale në ujë. Ky vlerësim, në formën e buletinit mujor, dërgohet në Ministrinë e 86

87 Niveli i ndotjes se ujit per Vitin 2003 Shëndetësisë, në Ministrinë e Pushtetit Lokal dhe në Ministrinë e Rregullimit të Territorit dhe Turizmit. Ndotja (ne %) Cilësia e ujit të pijshëm në vendin tonë gjatë vitit Qytetet Viti 2003 Për vlerësimin higjieno-sanitar të ujit janë shfrytëzuar të dhënat analitike mikrobiologjike (treguesi E. Coli ) dhe të klorit rezidual të monitorimit për vitin Gjithashtu, janë marrë në konsideratë inspektimet dhe ekspertizat e realizuara në sistemet e ujësjellësve. Përpunimi i të dhënave statistikore për vlerësimin mikrobiologjik është bërë në bazë të rekomandimeve të OBSH-së për indikatorët e mjedisit (ujin e pijshëm). Nga monitorimi i ujësjellësve në studim gjatë vitit 2003 rezultoi : 44,4 % e ujësjellësve të qyteteve pa ndotje mikrobike. 33,4 % me ndotje të lehtë dhe të moderuar mikrobike të ujit të pijshëm. 22,2 % me ndotje mikrobike të ujit të pijshëm. Nivelet e klorit rezidual në ujësjellësat e qyteteve për vitin 2003 (grafiku 2) 87

88 Konferenca Kombëtare Një mjedis më i mirë për fëmijë më të shëndetshëm nr. i diteve Ballsh Berat Bilisht Nivelet e klorit rezidual ne ujesjellesat e qyteteve Bulqize Burrel Corovode Delvine Durres Elbasan Erseke Fier Qytetet F. Arrez Has Gramsh Gjirokaster Kavaje Kelcyre Koplik Korce Kruje Nivelet e klorit rezidual në ujësjellësat e qyteteve për vitin 2003(grafiku 1) mg/l mg/l mbi 1 mg/l 0 mg/l Faktorët që kanë favorizuar ndotjet bakteriale të ujit të pijshëm : Amortizimi i rrjetit ujësjellës dhe i atij të ujërave të zeza, intersektimet ndërmjet tyre dhe ndërhyrjet pa kriter në rrjete që konsiderohen të shumta në të gjithë ujësjellësat. Sistemet e papërshtatshme të klorinimit të ujësjellësve në pjesën më të madhe të vendit dhe, në shumë raste, mosklorinimi jo korrekt i ujit nga Ndërmarrjet e Ujësjellësit. n r. i d ite ve Nivelet e klorit rezidual ne ujesjellesat e qyteteve Ku c ov e Ku kes L ac Lez h e L ibraz h d L us hnje Patos Pe qin Permet Pes hko pi Pe rrenja s Po lic an Pogr adec Qytetet Pu ke Rres he n S arande Sh koder Tepe lene Tira ne Tropo je Ura-V ajguro re Nivelet e klorit rezidual në ujësjellësat e qyteteve për vitin 2003(grafiku 2) V lore mg/l mg/l mbi 1 mg/l 0 mg/l Mosrespektimi dhe prishja e zonave sanitare në disa ujësjellës, sidomos pas viteve 1990, si pasojë e lëvizjeve jo të rregullta demografike dhe të pastudiuara të popullatës në shumë qytete. Ndikimi në shëndet i ujit të pijshëm dhe sëmundjet e transmetuara prej tij Është fakt i njohur roli i ujit të pijshëm të kontaminuar dhe ndikimi shëndetësor në përhapjen e shumë sëmundjeve infektive gastro-intestinale. Ky lloj ndikimi është veçanërisht i dukshëm në vendet në zhvillim dhe në ato të varfëra. Shembuj të infeksioneve kryesore, që lidhen me ujin e pijshëm, janë sëmundshmëria dhe vdekshmëria e popullatës në rrezik. Në tabelën e mëposhtme jepen disa nga infeksionet gastro-intestinale që transmetohen nëpërmjet ujit me rrugë orale nga patogenë të ndryshëm. 88

89 Shkaktari patogen Siç shihet nga tabela e mësipërme të gjithë shkaktarët patogenë paraqesin një rëndësi të madhe nga ana sanitare dhe që shkaktojnë patologji me shtrim spitalor të lartë. Përsa i përket klorit, të gjitha llojet e bakterieve paraqesin ndjeshmëri të Rëndësia Sanitare Rezistenca ndaj klorit Infeksione gastro-intestinale, patologji të tjera. Vibrio kolere e madhe e dobët Shigela spp. e madhe e dobët Simptoma gastro-enteritesh të formave të ndryshme, Campylobakter jejuni e madhe e dobët të vjella deri në dehidratim Salmonela typhi, jo e madhe e dobët dhe gjendje toksikoze të shkallëve typhi të ndryshme. Escherichia coli e madhe e dobët patogen Enterovirusi human e madhe e moderuar Meningite, encephalite etj. Poliovirusi e madhe e moderuar Sëmundja e poliomelitit Virusi hepatitit A e madhe e moderuar Hepatiti A Cryptosporidium spp. e madhe e lartë Simptoma gastro-enteritesh të formave të ndryshme (në varësi të sistemit imunitar të organizmit). Giardia intestinalis e madhe e lartë Diarre, crampe,nauze,anoreksi lartë ndaj tij. Ndërsa paraqesin rezistencë ndaj klorit viruset dhe protozoarët. Në këtë këndvështrim, klorinimi i rregullt i ujit dhe në nivele të kërkuara është një ndër faktorët më të rëndësishëm për ruajtjen e cilësisë së ujit të pijshëm, për shëndetësimin e tij dhe për parandalimin e shpërthimeve epidemike me origjinë hidrike. Në grupin e ndotësve të ujit të pijshëm, përveç shkaktarëve me natyrë biologjike, një vend të rëndësishëm zënë dhe shkaktarët kimikë, një pjesë e të cilëve kanë një toksicitet më të lartë për fëmijët. Ndër më kryesorët mund të përmendim: Ndotësit me natyrë kimike: Plumbi (intoksikacionet e të cilit te fëmijët shkaktojnë prapambetje mendore) Nitritet dhe nitratet (methemoglobinemia sindroma blu e foshnjës) Herbicidet dhe pesticidet (leucemia, nefroblastoma, limfoma jo Hoghkin dhe Ca të ndryshëm). Për ndikimin negativ shëndetësor në popullatë nga konsumi i ujit të pijshëm të kontaminuar bakteriologjikisht flet edhe shpërthimi epidemik i hepatitit viral në qytetin e Laçit gjatë periudhës nëntor maj 2003, me një numër total të rasteve 298, nga të cilët 200 raste me hepatit viral ishin të grup-moshave nga 0-14 vjeç, përkatësisht: Grup-mosha 0-1vjeç - 0% grup-mosha 1-4 vjeç - 18% grup-mosha 5-9 vjeç - 44% grup-mosha vjeç - 28% 69% e rasteve i përkasin grup-moshës 0-14 vjeç, ndër të cilët 44% janë fëmijë të moshës 5-9 vjeç. 89

90 Konferenca Kombëtare Një mjedis më i mirë për fëmijë më të shëndetshëm Duke iu referuar të dhënave epidemiologjike për gastroenteritet e paspecifikuara, rezulton: Numri total i gastroenteriteve në shkallë vendi Incidenca në shkallë vendi (raste/ banorë). Numri total i gastroenteriteve për grup-moshën 0-14 vjeç Pesha specifike për grup-moshën 0-14 (përqindje ndaj totalit) %. Për gastroenteritet e paspecifikuara 67.6% të rasteve i përkisnin grup-moshës 0-14 vjeç (të dhëna të vitit 2003) Siç shihet, nga të dhënat statistikore për hepatitin viral dhe gastroenteritet të paspecifikuara, peshën specifike më të lartë e zë grup-mosha 0-14 vjeç, e cila është më e ndjeshme ndaj këtyre sëmundjeve. REKOMANDIME Sigurimi me ujë të pijshëm, cilësisht të pastër dhe të vazhdueshëm kërkon një koordinim më të efektshëm midis strukturave të Pushtetit Vendor dhe atij Lokal, Ndërmarrjeve të Ujësjellësve dhe Strukturave të Shëndetit Publik. Më tepër iniciativë për studime në fushën e shëndetit të fëmijëve. Rikompozimi i Seksionit të Shëndetit të Fëmijëve. Kërkohet që buxhetet të jenë eficentë për projektet studimore. 90

91 Prof. Ass. Dr. Luljeta Leno Dr. Arben Luzati Dr. Silva Bino Prof. Ass.Ramazan Bukli Edlira Sherifaj Zaira Poga Shoqata Gruaja Ambjentaliste Shqiptare Instituti Shëndetit Publik Ndotësit në mjedis, sa vijnë dhe shtohen, hamendjet për ndikimin e ndotësve të ndryshëm kimikë në shëndetin e njerëzve, gjatë ekspozimit për një periudhë të gjatë ndaj tyre, akoma mbeten të paqarta. Studimet e deritanishme japin rezultate të ndryshme e shpeshherë kontradiktore dhe jo krejtësisht të bazuara. Në këtë studim jemi përpjekur të vlerësojmë nëse ekziston ndonjë lidhje ndërmjet keqformimeve të lindura, në popullatën që banon në afërsi të vendeve ku mendohej se kishte mbeturina të rrezikshme në vendin tonë; në rrethet Tiranë, Durrës, Kavajë, Elbasan, Fier, Vlorë dhe Shkodër. Janë marrë në studim lindjet me keqformime (16 raste) në raport me numrin e përgjithshëm të lindjeve që është 1213, në popullatën që jeton në afërsi të vendeve të hedhjes së mbeturinave të rrezikshme në ish-zonat industriale të rretheve të sipërmendura, për një periudhë kohore dyvjeçare Gjithashtu, është marrë në studim një grup kontrolli prej lindjesh, 77 prej të cilave ishin me keqformime, në rrethet e studiuara. Sasia e lindjeve me keqformime të lindura në zonat e përfshira në studim del në nivelin 1.31% në raport me popullsinë tjetër të studiuar ku sasia e lindjeve me keqformime ishte 0.44%. Pas kontrollit të faktorëve konfondues që mund të ndikojnë në këto keqformacione, rezultatet treguan se te nënat shtatzëna që jetojnë në afërsi të vendeve me mbeturina toksike, mund të ekzistojë një rrezik potencial në lindjen e fëmijëve me keqformime të lindura. Kjo mendojmë se është më e qartë në zonën e Porto Romanos në Durrës, ku sasia e keqformimeve të lindura të fëmijëve të lindur gjatë periudhës është më e larta, 3.94 %, në zonën e Sharrës në Kombinat, në rrethin e Tiranës, ku sasia e lindjeve me keqformime ishte 2.12 %. Përqindja e lartë e sasisë e gjetur në rrethin e Fierit, 2.73 %, mendojmë se ka të bëjë me faktorë të tjerë të rriskut, që janë të lidhura me industrinë, e cila është në aktivitet, po ashtu edhe në rrethin e Elbasanit ku sasia ishte 1%. Megjithatë, edhe prania e mbeturinave të rrezikshme mund të jetë një faktor i rëndësishëm që ka ndikuar në lindjet me keqformime në këto rrethe. Nga rezultatet e përftuara nga ky studim, del se mund të ekzistojë një lidhje në 91

92 Konferenca Kombëtare Një mjedis më i mirë për fëmijë më të shëndetshëm lindjen e fëmijëve me keqformacione te lindura dhe ekspozimit ndaj kimikateve toksike. Sidoqoftë, janë të nevojshme studime të tjera më të thella, më të plota, që kërkojnë kohë, për të nxjerrë përfundime akoma më të qarta të shkaqeve të lindjeve me keqformacione, duke marrë në konsideratë të gjithë faktorët e mundshëm konfondues. Të përgjithshme Kohët e fundit, nisur edhe nga publikimet dhe mediat elektronike, të vendit del se është rritur sensibilizimi i publikut lidhur me ndikimin e ndotjes së mjedisit në përgjithësi, dhe mbeturinave të rrezikshme, në veçanti, në lindjen e fëmijëve me keqformime. Megjithatë, nuk është krejtësisht e qartë nëse nënat që jetojnë në afërsi të vendeve të grumbullimit apo depozitimit të mbeturinave të rrezikshme marrin dozën e mjaftueshme të kimikateve për të ndikuar negativisht në shëndetin riprodhues. Nga ana tjetër, jo e gjithë zhurma e bërë është e drejtë në lidhje me kimikatet apo lëndët toksike të mbetura në mjedis. Rreziku i shfaqjes së keqformacioneve të lindura mund të ekzistojë në rajone të veçanta të vendit, ku realisht ndodhen sasira të shumta mbetjesh toksike, të cilat kanë infektuar tokën, ujërat sipërfaqësore, ujërat nëntokësore etj. dhe njëkohësisht, emetojnë, lëndë toksike në ajër nga proceset e zbërthimit të tyrë ose nga djegia. Shumë kimikate toksike kanë veti citotoksike. Këto kimikate veprojnë mbi qelizat në faza të ndryshme të zhvillimit të tyre, duke frenuar rritjen e tyre ose duke e dëmtuar atë. Ky ndikim është shumë i rëndësishëm sidomos në zhvillimin embrional, dhe embrioni e fetusi, kanë gjithmonë qeliza në fazën e rritjes. Studimet e kryera nga studiues të ndryshëm, kanë treguar se ekspozimi ndaj kimikateve mund të shkaktojë keqformime te lindura. Studime të tjera te punëtorë të ekspozuar ndaj kimikateve të ndryshme kanë treguar efekte të njëjta, sidomos te nënat e ekspozuara gjatë proceseve të punës, që kanë lindur fëmijë me defekte. Raste të shumta të lindjeve me difekte, janë gjetur te fëmijët e punëtorëve të ekspozuar ndaj mërkurit, solventëve organikë dhe kimikateve të tjera. Megjithatë, studimet e kryera në grupe të ndryshme të popullatës që banon në afërsi të vendeve ku ndodhen mbeturina të rrezikshme, jo gjithmonë kanë arritur në rezultate të rëndësishme, që të konfirmojnë direkt, ndikimin e ekspozimit të individëve dhe rasteve të lindjeve të fëmijëve me keqformime. Këto rezultate mund të reflektojnë problemet e vetë metodologjisë së përdorur në të tilla studime, 92

93 ose mund të tregojnë se efekte të tilla të kundërta nuk ekzistojnë. Në të dyja këto raste, literatura lidhur me studime epidemiologjike apo studime të tjera në zonat e ekspozimeve dhe defekteve të lindjeve te njerëzit është e rrallë dhe është shpejtë të nxjerrësh konkluzione përfundimtare në lidhje me etiologjinë mjedisore të defekteve të lindura në bazë të të dhënave që ekzistojnë. Në këtë studim u përpoqëm të vlerësojmë problemin e ndikimit të kimikateve toksike në shëndetin riprodhues, nëse ekziston. Materiali dhe metoda Për kryerjen e këtij studimi u përdorën dy lloje të dhënash bazë. Të dhënat statistikore të institucioneve shëndetësore dhe shtëpive të lindjes, të rretheve Tiranë, Durrës, Kavajë, Elbasan, Fier, Vlorë dhe Shkodër, si dhe të dhënat e Inspektoriatit Sanitar Shtetëror, lidhur me vendet e grumbullimit apo depozitimit të mbeturinave të rrezikshme, në mënyrë që të mund të vlerësonim lidhjen e përshkruar më sipër. Nga ana tjetër, u kryen inspektimet higjieno-sanitare në vendet ku mendohej se kishte grumbullime mbeturinash të rrezikshme, në këto rrethe, për të vlerësuar ekzistencën e tyre, përmbajtjen dhe sasinë. Keqformimet e lindura Rastet e keqformimeve të lindura u morën nga regjistrat e lindjeve në maternitete dhe qendra shëndetësore në rrethet Tiranë, Durrës, Kavajë, Elbasan, Fier, Vlorë dhe Shkodër, për të gjitha lindjet e fëmijëve, të cilët janë diagnostikuar gjatë periudhës dyvjeçare me keqformime të lindura ose me difekte të dukshme. Informacioni është plotësuar me të dhënat për keqformimet e lindura nga spitalet, konsultoret dhe qendrat shëndetësore të zonave të përfshira në studim, në mënyrë që të siguronim cilësinë dhe saktësinë e të dhënave të grumbulluara. Vendet e grumbullimit të mbeturinave të rrezikshme Përsa, u përket vendeve të grumbullimit të mbeturinave të rrezikshme, u morën në konsideratë rrethet që përpara viteve'90 kanë pasur industri të ndryshme, të cilat kanë përdorur kimikate të ndryshme gjatë procesit të prodhimit ose kanë prodhuar të tilla dhe njëkohësisht kanë shkarkuar në mjedis, nëpërmjet derdhjeve në ujëra dhe në tokë ose gazra në ajër, mbeturina teknologjike toksike. 93

94 Konferenca Kombëtare Një mjedis më i mirë për fëmijë më të shëndetshëm Këto industri përfshinin atë kimike, të letrës, uzinën e telave, metalurgjike, prodhimin e llampave, përpunimin e lëkurëve, etj. etj. U morën të dhënat që dispononte Inspektoriati Sanitar Shtetëror për rrethet e përfshira në studim, si dhe u kryen në vend inspektime për konfirmimin e këtyre të dhënave. Nga vlerësimi i të dhënave të grumbulluara, rrethet e përfshira në studim i ndamë në 4 kategori: së pari, vende ku ndodheshin mbeturina të rrezikshme toksike, që mund të ndikojnë në lindjen e fëmijëve me keqformime të lindura, së dyti, vende ku kishte mbeturina të tilla, por, njëkohësisht funksiononte edhe industria, si një faktor shumë i rëndësishëm konfondues në ndikimin e lindjeve me keqformime, së treti, vende ku nuk funksiononte industria, por që mendojmë se duhet t'u nënështrohen studimeve më të hollësishme dhe analizave laboratorike, dhe së katërti, vende ku nuk funksiononte industria, nuk ndodheshin mbeturina toksike dhe që, për mendimin tonë, nuk përbëjnë problem në lindjet me keqformime. U konstatua se mbeturina të rrezikshme kimike, që përbëjnë problem në shëndetin publik dhe që mund të ndikojnë në lindjen e fëmijëve me anomali, ndodhen në zonën e ish-uzinës kimike në Porto Romano në rrethin e Durrësit, si dhe në ish-magazinat e kësaj uzine, po në Porto Romano. Nga kimikatet që janë prezente në këtë zonë, më evidente janë shllamet e lindanit, që ishin depozituar në territoret e ndërmarrjes kimike të prodhimit të pesticideve dhe bikromati i sodiumit, që përmban kromin 6 valent i cili ka veti shumë të fuqishme kancerogjene e citotoksike. Një tjetër zonë problematike, që u konstatua gjatë inspektimit higjieno-sanitar, ishte zona e hedhjes së mbeturinave të ngurta të qytetit të Tiranës, në Sharrë. Nga të dhënat e grumbulluara për zonën e Sharrës, vendin e hedhjes së mbeturinave urbane të qytetit të Tiranës, u konstatuan mbeturina të tilla, si bateri makinash, plastika të ndryshme, mbeturina të rrezikshme të qendrave shëndetësore etj. Problemi madhor i këtij vendi të grumbullimit të mbeturinave, ku përfshihen edhe ato të rrezikshme, ishte djegia e tyre. Nga kjo djegie emetohen në ajër çdo ditë sasira të shumta gazrash toksike, dioksinat, bloze etj., madje, gjatë inspektimit u konstatua se kjo djegie ishte më e madhe gjatë natës. Për këtë arsye zona e Sharrës çdo mëngjes ishte plotësisht e mbuluar me tymrat dhe gazrat e djegies së mbeturinave. Ky tym ishte pjesërisht i përhapur edhe në zonën e Kombinatit (faktor konfondues), por jo në atë nivel që u konstatua në Sharrë. Pra, si rezultat i të dhënave të grumbulluara si nga ana e ISSH-së dhe nga inspektimet higjienosanitare, dy janë vendet që u konsideruan pika të nxehta për sa i përket mbeturinave toksike: rajoni i 94

95 Porto-Romanos, në rrethin e Durrësit dhe rajoni i Sharrës, në rrethin e Tiranës. Rrethet e Elbasanit dhe të Fierit u konsideruan si zona industriale me probleme nga shkarkimet e fabrikave në funksionim, ndërsa rrethet e Shkodrës dhe të Vlorës duhet t'u nënshtrohen studimeve të tjera, ku të përfshihen ekzaminimet laboratorike për vlerësimin e veprimit mjedisor në tokë,në ujërat sipërfaqësore dhe ujërat nëntokësore, kurse Kavaja u konsiderua si rrethi me më pak probleme lidhur me mbeturinat toksike, ku sasia e keqformimeve të lindura në ish-zonën industriale rezultoi zero. Rastet U studiuan gjithsej lindje normale dhe 100 keqformime individuale të regjistruara në regjistrat e shtëpive të lindjes në vitet 2002 dhe 2003, nga të cilat u përjashtuan 5210 raste lindjesh normale dhe 23 lindje me keqformime për mungesa të rëndësishme informacioni. Gjithashtu, u studiuan 1213 lindje normale dhe 16 lindje me anomali te lindura në zonat ku ndodheshin mbeturina të rrezikshme. Disa keqformime, 6 raste, u mënjanuan në studim për arsye të mungesës së të dhënave të plota, ose adresa të pasakta. Keqformime u lanë jashtë nga studimi në rastet e të ardhurve nga rrethe të tjera dhe që kishin kryer lindje në rrethet e përfshira në studim. Në studim nuk u morën në konsideratë, gjithashtu, edhe rastet e ndërprerjeve të shtatzanisë, numri i të cilave ishte i konsiderueshëm, ku ishin konstatuar keqformime të fetusit me anë të ekografisë dhe ndërprerja e shtatzanisë është bërë përpara kohe. Gjithashtu, nuk u morën në konsideratë lindjet premature, hypotrofe, dështime të pakryera apo aborte të përsëritura, sepse në vlerësimin e tyre do të duhej një studim më i thellë e më i plotë. Sidoqoftë, vlen për t'u përmendur numri i madh i rasteve me dështime të pakryera në rrethet e studiuara. Në shumë raste të ndërprerjes së shtatzanisë, megjithëse fetusi mund të ishte me anomali, nuk ishte e regjistruar adresa e nënës. Në disa raste të tjera nuk u gjetën të dhëna të plota, sepse popullsia në zonat e përfshira në studim ishte e ardhur rishtaz dhe ndonjëherë e paregjistruar ose kishte lëvizje të shumta të popullsisë nga këto vendbanime për në zona të tjera të vendit. Të gjitha keqformimet u klasifikuan në bazë të ngjashmërisë anatomike dhe klasifikimit të sëmundshmërisë. U përpoqëm të bënim edhe një klasifikim të keqformimeve sipas ekspozimit kimik, por ishte shumë e vështirë. Në keqformimet e gjetura, përfshihen anomali të aparatit kardiovaskular, defekte muskulo-skeletike, të sistemit nervor apo të sistemit urinar, etj. Kontrollet 95

96 Konferenca Kombëtare Një mjedis më i mirë për fëmijë më të shëndetshëm Për të kryer një krahasim të përqindjes së rasteve me keqformime në popullatën e ekspozuar në vendet e grumbullimit të mbeturinave toksike në raport me popullsinë e paekspozuar, u mor në studim numri i përgjithshëm i lindjeve dhe numri i përgjithshëm i keqformimeve për secilin rreth. Kontrollet u seleksionuan nga regjistrat e lindjeve, duke përdorur të njëjtat kritere si për rastet e keqformimeve. Po ashtu u përjashtuan rastet për të cilat nuk kishte informacion të saktë dhe të plotë. Faktorët konfondues Ekzistojnë gjithnjë faktorë konfondues që mund të ndikojnë në rezultatet e studimit, faktorë që ndërthuren me faktorin e marrë në studim. Të dhënat potencialisht konfonduese të riskut u nxorën nga rastet dhe kontrollet e certifikatave të lindjeve. Ky informacion përfshinte moshën e nënave, edukimin, numrin e lindjes (primiparitetin) adresat dhe lagjet e banimit, komplikacionet gjatë barrës, peshën e lindjes etj. Një rëndësi të madhe në faktorët konfondues përbën trashëgimia dhe roli i saj në lindjet defektoze, por ky faktor ishte i vështirë të përcaktohej, për shkak të mungesës së informacionit. Po ashtu, një faktor i rëndësishëm konfondues, është ushqyerja, për të cilin do duheshin studime të veçanta për të përcaktuar ndikimin e tij në keqformimet. Sidoqoftë, ishte e vështirë të përcaktohej qartë ndikimi i mbeturinave toksike dhe faktorëve konfondues në lindjet me keqformimet. Ekspozimi Vendet e hedhjes së mbeturinave të rrezikshme u vlerësuan duke përdorur vlerësimin e rriskut, mbështetur në identifikimin e rreziqeve potenciale mbi shëndetin, duke vlerësuar mundësisnë e ekspozimit të popullatës që banon në distancë rreth 2 km pranë vendeve të hedhjes së mbeturinave të rrezikshme (me anë të inhalimit, ingestionit dhe kontaktit të drejtpërdrejtë me lëkurën) nëpërmjet rrugëve madhore të ekspozimit mjedisor (ajër, ujëra nëntokësore, ujëra sipërfaqësore dhe tokë). Sidoqoftë, kjo mënyrë është relative dhe nuk është e qartë nëse ato reflektojnë riskun absolut të ekspozimit. Rezultatet Rezultatet e përfituara nga studimi paraqiten në tabelat e mëposhtme. Një analizë e rezultateve të përfshira, tregon se ekspozimi ndaj vendeve të mbeturinave toksike dhe defekteve të lindura ekziston. 96

97 Tabela 1 Viti 2002 Lindje Gjithsej Lindje zonat e riskuara Lindje Anomali Prevalen Lindje Anomali Prevalen Normale kongenitale ca Normale kongenitale ca Tabela 2 Viti Kjo vihet re në sasinë më të lartë të rasteve me keqformime të lindura në zonat e riskuara ndaj rasteve të kontrollit tabela % Rastet e malformacioneve kongenitale dhe prevalenca e tyre për qytetet e studiuara Prevalenca e lindjeve me malformime në zonat e riskuara sipas rretheve 1.31% Durrësi Tirana- Fieri Elbasani Vlora Kavaja 2002 Sharra % 2.12 % 2.73 % 1.0 % 0. 96% 0 % Prevalenca e lindjeve me malformime në zonat e riskuara sipas rretheve Në tabelën 2 paraqitet sasia e rasteve me keqformime të lindura për qytetet e përfshira në studim për zonat e rrezikuara. Kjo sasi paraqitet më e lartë në zonën e Porto- Romanos, në rrethin e Durrësit, ku mendohet se ndikimi i kimikateve toksike në lindjet me defekte në popullatën e kësaj zone është mjaft i lartë. Sasia e lindjeve me keqformime 3.94% në krahasim me rajonet e tjera të përfshira në studim është më e larta. Më pas renditet Sharra, në zonën e Kombinatit,në Tiranë 2.12 %. Përsa i përket sasisë së lindjeve së zonës industriale në qytetin e Fierit, 2.73%, mendohet se kjo është e lidhur me tepër me ekspozimin ndaj shkarki-- meve të gazta në ajër nga industria. Po ashtu, edhe në zonën industriale të rajonit të Elbasanit, sasia e lindjeve prej 1.0 %, që është konsideruar si kufiri i ndikimit të ndotësve mjedisorë në lindjen e fëmijëve me keqformime është pasojë më tepër e industrisë, që funksion në këtë qytet, sesa, e afërsisë me vendin e mbeturinave toksike. Ndikimi mund të jetë dhe i dyfishtë. Sasia e lindjeve me keqformime në ish-zonën industriale të Vlorës paraqitet 0.96%, më e ulta në shtatë rrethet e përfshira në studim, dhe 0 % në qytetin e Kavajës. Përsa i përket qytetit të Shkodrës, të dhënat e përfshira nuk ishin plotësisht të sakta për zonën 97

98 Konferenca Kombëtare Një mjedis më i mirë për fëmijë më të shëndetshëm Tabela 3 Lloji i anomalisë sipas organeve Anomali të aparatit kardiovaskular Sistemi Nervor Anomali Muskulo-skeletike Aparati Respirator Anomali të traktit urinar industriale, kështu që nuk kemi nxjerrë % e sasisë për rastet me keqformime të lindura. Vlerësimi i keqformimeve të lindura sipas organeve dhe sistemeve të organizmit, paraqitet në tabelën 3. Numri më i lartë i keqformimeve të lindura i përket sistemit kardio-vaskular në përqindje % të rasteve të përfshira në studim, me keqformime muskulo-skeletike %, keqformime të SN 12.5 %,të aparatit urinar 6.25 % dhe të aparatit të frymëmarrjes 6.25 % të rasteve të marra në studim. Në keqformimet kardiovaskulare, të cilat rezultuan në përqindje më të lartë, mendojmë se mund të kenë ndikuar kimikatet toksike të grupit të pesticideve klororganike, si dhe metalet e rënda kromi, zhiva, etj. Sidoqoftë, ky është një supozim. Numri i rasteve % e numrit të rasteve 62.5 % 12.5 % 12.5 % 6.25 % 6.25 % Llojet e anomalive sipas organeve dhe % e tyre në raport me numrin e lindjeve me defekte Diskutim Ky studim tregon se një rritje e riskut, statistikisht e rëndësishme, ekziston në ndikimin e defekteve të lindura në afërsi të vendeve të grumbullimit të mbeturinave toksike. Ky përfundim mbështetet nga rezultatet e arritura në çdo nivel të analizave. Sidoqoftë, këto përfundime duhet të vlerësohen nën dritën e faktit që numri i fëmijëve të analizuar nuk është i madh. Megjithëse këto rezultate nuk mund të provojnë ekzaktësisht shkakun, ato tregojnë qartë shumë fakte të lidhjeve shkakësore. Në rast se analiza e fakteve bëhet më e fokusuar, rezultatet tregojnë një lidhje, përgjithësisht më të fortë në rastin e Porto-Romanos, në rrethin e Durrësit (një nga pikat e nxehta me prioritare në vendin tonë, ku sasia e lindjeve është shumë e lartë 3.94 %) dhe në rastin e Sharrës (po ashtu pikë e nxehtë parësore, ku sasia e lindjeve është 2.12 %). Të dhënat e literaturës paraqesin një sërë rastesh me defekte të lindura, që lidhen me ekspozimin ndaj kimikateve toksike, statistikisht të vlerësuara, edhe kur mundësia për të zbuluar efektin e tyre ishte shumë e vogël. Megjithëse rezultatet e përftuara vërtetojnë hipotezat e ndikimit të mbeturinave toksike në lindjet, me keqformime, ky studim ka disa kufizime. Ai nuk përfshin të dhëna të veçanta për abortet 98

99 spontane, vdekjet fetale, dështimet e pakryera, probleme të errëta të shëndetit riprodhues, të cilat gjithashtu,mund të rrjedhin nga ekspozimi afër vendeve të hedhjes së mbeturinave të rrezikshme, sepse ky studim nuk përmbledh të gjitha lindjet apo abortet me defekte, dhe rezultatet mund të përgjithësohen vetëm për ato defekte të lindura, që janë të regjistruara në regjistra pas lindjes. Përsa i përket etiologjisë së keqformacioneve brenda të njëjtit grup klasifikimi (p.sh. defekte të SN, anomali kardiovaskulare, etj.) ishte e pamundur përcaktimi i këtyre keqformimeve në mënyrë të saktë, sepse regjistrimi ishte krejtësisht i papërcaktuar. Është e paqartë se cilat defekte brenda grupit janë me të vërtetë të lidhura me ekspozimin, çka redukton mundësinë e zbulimit të lidhjes së saktë ndërmjet llojit të keqformimit dhe afërsisë me vendet e hedhjes së mbeturinave toksike. Të lindurit me defekte mund të mos kenë qenë afër vendeve të mbeturinave toksike (gjë e cila gjatë studimit tonë ishte e vështirë të përcaktohej) për tremujorin e parë të shtatëzënisë, periudhë, e cila në termin e defekteve të lindura, është realisht periudha më e rëndësishme e ekspozimit. Vlerësimi i ekspozimit në këtë rast është i tërthortë. Përdorimi i distancës rreth 2 km nga vendet e hedhjes së mbeturinave të rrezikshme, është marrë apriori dhe mund të keqklasifikojë ekspozimin e nënave ndaj ndotësve të tjerë që mund të ndodhen në ajër. Kjo pikë e errët e studimit është më e qartë në rastin e rretheve Fier dhe Elbasan, ku industria është në funksionim dhe ndotësit e ajrit shtojnë mundësinë e keqinterpretimit të ekspozimit. Gjithashtu, një numër potencial faktorësh konfondues të tjerë ishte e vështirë të kontrolloheshin për të nxjerrë një informacion statistikor më të besueshëm; pirja e duhanit, alkoolizmi, ekspozimet profesionale të nënave dhe gjendja e ushqyerjes, gjithashtu, nuk kanë qenë në dispozicion. Ndikimi i këtyre faktorëve në popullatë për të shkaktuar defekte në lindje (me përjashtim të rrethanave specifike) është larg nga e sigurta. Nga të dhënat e literaturës, del se studiues të ndryshëm paraqesin faktin se pirja e duhanit ka qenë e lidhur me peshën e lindjes, ndërsa alkooli është i lidhur me sindromin alkoolik të fetusit, por për të vërtetuar një lidhje me keqformacionet e tjera të lindura, kjo ka qenë e vështirë. Ndikimi i shkarkimeve nga oxhaqet industriale në gjendje pune, në afërsi të vendepozitimit të mbeturinave të rrezikshme, është një faktor që është marrë në konsideratë në këtë studim. Është e mundur që gratë që jetojnë afër këtyre vendeve me mbeturina toksike kanë risk më të lartë në lindjen e fëmijëve me defekte, për arsye të këtyre faktorëve, gjë e cila në studimin tonë mund të vihet re në përqindjen e lartë të prevalencës në zonën industriale të qytetit të Fierit, ku sasia e lindjeve me 99

100 Konferenca Kombëtare Një mjedis më i mirë për fëmijë më të shëndetshëm defekte është 2.73 %. Faktorët profesionalë mund të jenë, gjithashtu shumë të rëndësishëm. Të dhënat e reja tregojnë që ekspozimi atëror mund të luajë një rol të madh në etiologjine e defekteve të lindura. Ekspozimi profesional i prindërve ose shkarkimet në ajër mund të tregojnë se është ekspozimi ndaj kimikateve që shton mundësitë për riskun e keqformimeve të lindura. Së fundi, megjithëse nuk ka informacion lidhur me gjendjen e të ushqyerit të subjekteve të përfshira në studim, ky faktor mund të jetë i lidhur me gjendjen social-ekonomike, faktor i rëndësishëm që mund të ndikojë në lindjet me keqformime, por që në studimin tonë ishte e pamundur të verifikohej. Ky studim, për vetë faktin e numrit të vogël të subjekteve së studiuara, ul mundësinë e rezultateve statistikore domethënëse, për të nxjerrë në pah efekte potencialisht të rëndësishme. Sidoqoftë, rezultatet tregojnë që jetesa në afërsi të vendeve të hedhjes së mbeturinave toksike mund të jetë e lidhur me rrezikun e lindjeve të fëmijëve me keqformime te lindura. Duket, gjithashtu, se ka një grup keqformimesh (keqformimet e lindura të aparatit kardio-vaskular) ose situatë ekspozimi, ku rreziqet janë më të larta. Në të ardhmen nevojiten studime të tjera që të vërtetojnë këto rezultate, duke përdorur të dhënat e monitorimit mjedisor dhe biologjik, për përcaktimin më të saktë të gjendjes së ekspozimit. Të dhënat e konfirmuara të studimeve të tilla, do të forcojnë përfundimet shkakësore përsa i përket teratogenicitetit të rezidentëve të ekspozuar ndaj vendeve ku gjenden mbeturina të rrezikshme. Literatura Gale T. Embriotoxic effects of chromium trioxide in hamster. Environ. Res. 1978, Murray F, John J, BalmerM, etal. Teratologic evaluation of styrene given to rats and rabits by inhalation or by gavage. Toxicology 1978;11, Sikorski R, Juszkieëicz T, Paszkoëski T, et al. Woman in dental sergeries ; reproductive hazards in occupational exposure to metallic mercury. Int.Arch Environ. Health 1987; 59, Sandra G. Geschëind. Jan A.J. Stolëijk,, Michael Bracken, Edëard Fitzgerald, Alice Stark, Carolyn Olsen and James Melius; Risk of Congenital Keqformations Associated ëith the Proximity to Hazardous Waste Sites. A. J. of Epidemiology 1992, 135,1. 100

101 Dr. Marita Selfo Drejtoria e Kujdesit Shëndetësor Parësor Ministria e Shëndetësisë Një nga problemet madhore të diskutuara në Konferencën e Katërt të Ministrave të Mjedisit dhe të Shëndetit, për të vazhduar punën dhe përpjekjet për zbatimin e Planit Kombëtar të Veprimit për Mjedisin dhe Shëndetin (NEHAP) dhe Planit të Veprimit për Mjedisin dhe Shëndetin e Fëmijëve (CEHAP) në të ardhmen, është Sistemi i Treguesve të Mjedisit dhe të Shëndetit. Pa dyshim që sistemi i treguesve të prezantuar në këtë Konferencë do të shërbejë si një mekanizëm i rëndësishëm për vendimmarrjen për problemet e Mjedisit dhe të Shëndetit. Ky model apo sistem treguesish, i rekomanduar nga OBSH-ja dhe i pilotuar në 15 vende të Rajonit, do të luajë një rol të madh për formulimin dhe vlerësimin e politikave për Sistemin e Informacionit për Mjedisin dhe Shëndetin. Vendet e ndryshme kanë, tashmë, nevojë për të krahasuar progresin e bërë në drejtim të zbatimit të NEHAP-eve në Rajonin Europian dhe, njëkohësisht, të vlerësojnë gjendjen e shëndetit mjedisor dhe problemet e shëndetit publik, të krijuara nga ndikimi i mjedisit, duke e krahasuar atë me vitet e mëparshme, e bëhet veçanërishit të fokusuar në moshën fëminore. Në të njëjtën kohë, do të krijohet mundësia që të bëhet edhe krahasimi i situatës ndërmjet vendeve të Rajonit. Të gjitha shtetet kanë nevojë për evidenca dhe të dhëna, kështu që paraqitet një nevojë urgjente përgatitja e treguesve specifikë të mjedisit dhe të shëndetit, për të siguruar një lidhje të ngushtë në zixhirin të dhëna dhe vendimmarrje jo vetëm në nivel nacional, por edhe lokal, si dhe për të përmirësuar komunikimin me publikun për ndërgjegjësimin e tij për probleme kaq të rëndësishme që kanë të bëjnë me shëndetin e njerëzve. Duke vijuar vendimin e marrë në Konferencën e Tretë të mbajtur në 1999 në Londër, Qendra Europiane e OBSH-së për Mjedisin dhe Shëndetin, ndërmori një projekt konkret: Përgatitja e sistemit të informacionit për Mjedisin dhe Shëndetin, në kuadër të të cilit u 101

102 Konferenca Kombëtare Një mjedis më i mirë për fëmijë më të shëndetshëm propozua një sistem i treguesve të mjedisit dhe të shëndetit, që do të sigurojë integrimin e informacionit të monitorimit të mjedisit dhe mbikqyrjes së shëndetit të popullates. Aktualisht, mbledhja në rutinë e të dhënave është shumë e kufizuar dhe lind si nevojë urgjente forcimi i bashkëpunimit ndërmjet agjencive të ndryshme ndërkombëtare dhe shteteve anëtare të Rajonit Europian, të cilat duhet të shtojnë përpjekjet për të realizuar vendosjen dhe përdorimin në nivel Rajonal të sistemit të informacionit të shëndetit mjedisor. Në mënyrë figurative mund të paraqitet roli që luan sistemi i informacionit të mjedisit dhe të shëndetit në formulimin dhe vlerësimin e politikave dhe më tej, në fazën e zbatimit të këtyre politikave. Implementimi Formulimi Politika Sistemi i informacionit per mjedisin dhe shëndetin Performanca Vlerësimi Monitorimi Figura paraqet rolin e Sistemit të Informacionit të Mjedisit dhe të Shëndetit në formulimin, vlerësimin e politikave dhe në zbatimin e tyre. Nevoja për Sistemin e Informacionit për Mjedisin dhe Shëndetin në përgatitjen e politikave Sistemi i Informacionit për Mjedisin dhe Shëndetin (SIMSH) është një mekanizëm apo mjet shumë i vlefshëm për monitorimin, vlerësimin, zbatimin dhe modifikimin apo përmirësimin e politikave, duke siguruar grumbullimin dhe evidencimin sistematik të dhënave. Objektivi ka qenë që të zhvillohet një sistem informacioni që do t'u shërbejë politikëbërësve në Rajonin Europian, si dhe të jetë njëkohësisht i nevojshëm dhe i përdorshëm edhe në nivel nacional dhe lokal, duke qenë njëkohësisht, në shërbim të medias dhe publikut. Gjithashtu, SIMSH do të kontribuojë në vlerësimin e integruar të progresit dhe në raportimin për Zhvillimin e Qëndrueshëm në Europë. Ishte tepër e nevojshme dhe domosdoshmëri përgatitja e një sistemi të tillë treguesish për të bërë vlerësimin e situatës dhe ndryshimeve që ndodhin kohë mbas kohe. Treguesit tradicionalë shpesh tregojnë vetëm efektet në shëndet apo në mjedis. Sistemi i Treguesve do të shërbejë për monitorimin, dhe njëkohësisht, do të arrijë të bëjë lidhjen midis 102

103 ndryshimeve në mjedis dhe efektit mbi shëndetin e njerëzve duke qenë i bazuar në të dhëna shkencore. Treguesit do të sigurojnë një monitorim efikas të politikave dhe të aksioneve të ndryshme dhe njëkohësisht do të vlerësojnë njëkohësisht efektin e tyre në shëndetin e popullatës. Treguesit mund të sigurojnë, gjithashtu një monitorim efikas të politikave dhe të aksioneve dhe të vlerësojnë efektin e tyre në shëndetin publik U pa e arsyeshme që ky sistem treguesish do të ndihmonte, njëkohësisht, në vlerësimin e zbatimit të NEHAP-eve si dhe të Planeve të Nivelit Lokal, tashmë të përgatitura në shumicën e vendeve në Rajon. Gjithashtu, do të minimizojë mbledhjen dhe raportimin e të dhënave ndërmjet shteteve në rajon, duke minimizuar dhe pakësuar mbingarkesën dhe mbledhjen e informacioneve të panevojshme. Avantazhet nga SIMSH Treguesit mbështetin vendosjen e përparësive për politikëbërësit Identifikojnë shembuj të praktikave të mira Ndihmojnë në monitorimin e progresit në përgjithësi Lehtësojnë krahasimin në nivel ndërkombëtar Janë lehtësisht të përdorshëm në shkallë vendi Dobia dhe disa vlera të tjera Do të minimizojë ngarkesën e madhe për mbledhjen dhe raportimin e të dhënave ndërmjet shteteve të ndryshme Raportimi i rregullt nuk do të kërkojë fonde shtesë (do të shfrytezohet burimi ekzistues i të dhënave) Treguesit sigurojnë evidencë për përfitimet që rezultojnë nga politika OBSH-ja ka përgatitur një metodologji për një grup treguesish të Shëndetit Mjedisor, për 10 tematika, bazuar në skemën apo modelin DPSEEA (Forca lëvizëse-presioni-gjendja-ekspozimiefekti-aksione) 103

104 Konferenca Kombëtare Një mjedis më i mirë për fëmijë më të shëndetshëm Modeli DPSEEA është i dobishëm në përgatitjen e sistemit të treguesve të Mjedisit dhe të Shëndetit, në kuadrin e vendimmarrjes. Ky model është propozuar për të përshkruar dhe për të analizuar lidhjen midis shëndetit, mjedisit dhe zhvillimit, dhe është përdorur në analizimin e situatës së përgjithshme lidhur me këto probleme. Në këtë model: 1. Forca Lëvizëse - ky element u referohet faktorëve që motivojnë dhe shtyjnë proceset mjedisore. 2. Presioni- Këto rezultojnë në gjenerimin e Presioneve mbi mjedisin. 3. Gjendja e Mjedisit - në përgjigje të presioneve të tilla, Gjendja e Mjedisit shpesh do të ndryshojë. Shkatërrimi apo prishja e gjendjes së mjedisit është premisë për rreziqe në shëndetin e njerëzve vetëm kur ka një ndërveprim ndërmjet njeriut dhe lëndëve të rrezikshme në mjedis. 4. Ekspozimi - është në këtë mënyrë një pasojë e pranisë së mbetjeve, por që kërkon që njerëzit të jenë të pranishëm në vendin dhe në kohën kur ky ndikim i mbetjeve të rrezikshme ndodh. 5. Efekte - ekspozimi ndaj mbetjeve të rrezikshme mjedisore çon në Efekte në shëndet, të cilat mund të jenë të menjëhershme nëpërmjet lëkurës, akute dhe kronike. Disa mbetje të rrezikshme mund të kenë një efekt të shpejtë, që vijon pas ekspozimit, ndërsa të tjerët mund të kërkojnë një kohë të gjatë për të prodhuar një efekt në shëndet. Në modelin DPSEEA, elementët Ekspozim dhe Efekt në Shëndet, janë më të rëndësishmit nga pikpamja e mjedisit dhe e shëndetit publik. Mbetjet e rrezikshme të ndryshme mund të futen në mënyra të ndryshme në trupin e njeriut si thithjes në rrugët e frymëmarrjes, tretjes ose nëpërmjet lëkurës. Sasia e ndotësve të thithur doza, varet nga zgjatja dhe intensiteti i ekspozimit. 6. Aksione- shoqëria është orvatur të adaptojë dhe zbatojë një sërë Aksionesh. Këto aksione mund të ndërmerren për të reduktuar ose kontrolluar mbetjet e rrezikshme, si psh. shkarkimet e ndotësve apo të marrë masa për kontroll. Aksionet më efikase dhe që kanë jetë gjatësi janë ato që kanë qëndrim parandalues dhe që kanë për qëllim të eleminojnë apo të pakësojnë forcën që lëviz këtë sistem. Në mënyrë skematike po paraqesim modelin DPSEEA. 104

105 Modeli DPSEEA Forca lëvizëse Presione Gjendja Ekspozimi Efektet Aksion Në një periudhë trevjeçare 15 vende në Rajonin Europian kanë marrë pjesë në zbatimin e Projektit të inicuar nga OBSH-ja për përgatitjen e Sistemit të Treguesve të Mjedisit dhe të Shëndetit. Gjatë vitit 2003, vendi yne u ftua të marrë pjesë dhe bashkëpunoi në këtë proces të ndërtimit të këtij sistemi treguesish. U krye një studim fizibiliteti për vendin tonë, duke vlerësuar gjendjen aktuale në vend dhe u saktësua mundësia e mbledhjes së të dhënave konkrete për një grup treguesish ato të ujit dhe shëndetit. E shohim me vend përgatitjen e këtij sistemi treguesish edhe në vendin tonë, mbasi ekzistojnë infrastruktura dhe kapacitetet e nevojshme për të ndërmarrë këtë nismë. Kjo nismë është në vijim të aktiviteteve të ndërmarra në kuadrin e zbatimit të NEHAP-it apo LEHAP-eve në vendin tonë. Njëkohësisht, ky proces do të ndihmojë në përgatitjen e herëpashershme të analizës së situatës së mjedisit dhe të shëndetit në vend dhe do t'i hapë rrugë zgjidhjes së problemeve të ndryshme të shëndetit mjedisor në nivel nacional dhe lokal. Do të punohet për të realizuar ndërtimin e këtij grupi treguesish, duke marrë në konsideratë rekomandimet e OBSH-së dhe duke e përshtatur këtë model me kushtet specifike të vendit tonë e veçanërisht duke e parë në prizmin e mundësisë për t'u realizuar në nivel lokal. Qëllimi final është të sigurohet informacion për ekspozimin,për efektet mbi shëndetin, e që do të shërbejnë më tej në ndërmarrjen e aksioneve për zgjidhjen e tyre. Në këtë mënyrë do të harmonizohet mbledhja e të dhënave dhe mbikqyrja e shëndetit, dhe do t'i hapet rrugë përgatitjes së politikave për manaxhimin racional të riskut të shëndetit mjedisor. 105

106 Konferenca Kombëtare Një mjedis më i mirë për fëmijë më të shëndetshëm Grupi i Treguesve të Mjedisit dhe të Shëndetit 1. Cilësia e Ajrit Ajri D1 Kilometra të udhëtuara për tip transporti për frymë Ajri D2 Konsumi i karburantit për tip transporti Ajri P1 Shkarkimi i ndotësve të ajrit Ajri Ex1 Ekspozimi ndaj ndotësve në ajër (urban) Ajri E1 Vdekshmëria foshnjore prej sëmundjeve respiratore Ajri E2 Vdekshmëria prej sëmundjeve respiratore Ajri E3 Vdekshmëria prej sëmundjeve kardiovaskulare Ajri A1 Politikat për reduktimin e ekspozimit ndaj tymit të duhanit 2. Hapësirat e banimit dhe vendbanimet Banimi S1 Sipërfaqe e banuar për person Banimi Ex1 Popullata që jeton në kushte banimi nën standard Banimi E1 Vdekshmëria, nga shkaqe të jashtme, te fëmijet nën 5 vjeç Banimi A1 Qëllimi dhe Zbatimi i rregulloreve të ndërtimit Banimi A2 Përdorimi i tokës dhe rregulloret e planifikimit të territorit 3. Aksidentet nga trafiku Traf E1 Vdekshmëria nga aksidentet e trafikut Traf E2 Numri i dëmtimeve nga aksidentet e trafikut 4. Zhurmat Zhurma E1 Zhurma E2 Shqetësimi i popullatës nga burime të ndryshme zhur me Çrregullime të gjumit si pasojë e zhurmave 5. Mbeturinat dhe tokat e ndotura Mbet P1 Gjenerimi i mbeturinave të rrezikshme Mbet S1 Sipërfaqja e tokave të ndotura Mbet A1 Aplikimi i rregulloreve dhe i masave për kufizimin e mënjanimin e zhurmave 106

107 6. Radiacioni Rad E1 Rad A1 Shfaqja e kancerit të lëkurës Efektiviteti i monitorimit në mjedis të aktiviteteve që çlirojnë rrezatim 7. Uji dhe Saniteti U/San P1 Shkalla e trajtimit të ujërave të përdorura U/San S1 Tejkalimi i kufijve të parametrave mikrobiologjike për ujëra rekreative U/San S2 Tejkalim i rekomandimeve të OBSH për parametra mikrobiologjikë të ujit të pijshëm. U/San S3 Tejkalim i rekomandimeve të OBSH për parametra kimike ujë i pijshëm. U/San Ex1 Mundësi për ujë të pijshëm U/San Ex2 Mundësi për një shëndet të mirë U/San E1 Shpërthime të sëmundjeve me origjinë nga uji. U/San E2 Shtrimi spitalor për diarre te fëmijët U/San A1 Monitorimi efikas i ujërave rekreative 8. Siguria Ushqimore Ushq Ex1 Monitorimi i rreziqeve kimike në ushqime potencialisht të ekspozuara Ushq E1 Shpërthime të sëmundjeve me origjinë ushqimore Ushq E2 Shpërthimi i sëmundjeve me origjinë ushqimore Ushq A1 Politikat e përgjithshme për sigurinë ushqimore Ushq A2 Efektiviteti i kontrolleve për sigurinë ushqimore 9. Emergjencat kimike Chem P1 Pika që përmbajnë sasi të mëdha kimikatesh Chem E1 Vdekshmëria nga aksidentet kimike Chem. A1 Kërkesat rregullatore për planifikimin e përdorimit të tokës Chem. A2 Regjistri i aksidenteve kimike Chem. A3 Shërbimi i qendrës së helmimeve Chem. A4 Udhëzime për trajtimin mjekësor Chem. A5 Gatishmëria në nivel qeverie 107

108 Konferenca Kombëtare Një mjedis më i mirë për fëmijë më të shëndetshëm 10. Shëndeti në Punë Punë E1 Numri i aksidenteve fatale në vendin e punës Pune E2 Numri i plagosjeve (dëmtimeve) Pune E3 Sasia e mungesave për arsye shëndetësore Pune A1 Raportet për gjendjen e sëmundjeve profesionale Rekomandime Përgatitja e Treguesve si një element i rëndësishëm i Sistemit të Informacionit për Mjedisin dhe Shëndetin, si domosdoshmëri për të analizuar dhe për të vlerësuar ndikimin e politikave të Shëndetit Mjedisor, për të monitoruar ndryshimet në ekspozimin e popullatës dhe efektet që rezultojnë nga aksionet e ndërmarra. Mbështetje teknike të përhershme nga institucione ndërkombëtare e veçanërisht nga OBSH-ja për koordinimin dhe bashkëpunimin edhe me vende të tjera në Rajon,për harmonizimin në sistemin e mbledhjes së të dhënave. Forcimi i bashkëpunimit ndërmjet Ministrisë së Shëndetësisë dhe ministrive e institucioneve të tjera, të interesuara dhe të përfshira në procesin e përgatitjes së Sistemit të Treguesve të Mjedisit dhe Shëndetit. Trajnimi vazhdueshëm i stafit me metodologjinë e rekomanduar nga OBSH për Treguesit e Shëndetit Mjedisor. Mundësia e grumbullimit dhe përpunimit të të dhënave (Trguesit e Shëndetit Mjedisor) në disa shtete të Rajonit Europian. Tiranë, 6 tetor

109 Dr. Mihallaq Qirjo Drejtor i Qendrës Rajonale të Mjedisit (REC), Zyra në Shqipëri Pedagog i Ekologjisë Fak. Shkencave Natyrore Universiteti i Tiranës Zhvillimet intensive të dekadave të fundit në Shqipëri dhe në mbarë botën, lidhur me ndikimin që dëmtimi dhe ndotja e mjedisit kanë në shëndetin e njerëzve, kanë rritur dukshëm edhe ndërgjegjësimin e njerëzve rreth pasojave të vëzhguara apo të pritshme. Në vendin tonë procesi i njohjes dhe i të kuptuarit në këtë fushë është ndeshur edhe me presionin e ushtruar nga faktorë të tjerë, si ata socialë, dhe ata ekonomikë, duke mos e konsideruar mjedisin një forcë drejtuese në zhvillimet e shoqërisë së sotme shqiptare. Për rrjedhojë, edhe përpjekjet në procesin e formimit dhe të edukimit mjedisor kanë qenë sporadike dhe në konkurrencë me shumë fusha të tjera relativisht të reja, si ato të edukimit shëndetësor ndaj sëmundjeve seksualisht të trashëgueshme dhe HIV/AIDS, të drejat e njeriut etj. Në këtë drejtim, vitet mund të karakterizohen më shumë si vitet e edukimit mjedisor, kryesisht përmes aktiviteteve në lëvizjen mjedisore të shoqatave. Ndjeshmëria më e lartë e grupit të njerëzve me formim në fusha të mjedisit apo të afërta me të, solli, ndërmjet të tjerash, edhe nevojën për të përvijuar një edukim të veçantë mjedisor, në rrugën e ndjekur edhe nga vendet e tjera Perëndimore pas viteve Këto përpjekje kanë pasur një ndikim të konsiderueshëm në përforcimin praktik të elementeve teorike rreth fushave të mjedisit dhe në ndikimin në shëndet, me të cilat tekstet shkollore janë jo pak të ngarkuara. Në fund të këtij dhjetëvjeçari, pa zbehur vlerën dhe përkushtimin, aktivitetet mjedisore ende karakterizoheshin nga sporadiciteti dhe shkalla e ulët e organizimit dhe e zbatimit metodik. Shpesh, përpjekjet për të futur koncepte apo për të organizuar aktivitete me shkollat, kanë lënë jashtë publikun më të gjerë dhe janë paraqitur si veprime amatoreske dhe të pamaturuara, që zor se kanë lënë gjurmë në kujtesën e atyre që kanë marrë pjesë. Mungesa e mbështetjes nga sistemi shkollor e ka bazuar përkrahjen prej mësuesve thjesht në dëshirën e tyre për të marrë pjesë dhe për të organizuar aktivitete të tilla. Pavarësisht nga këndvështrimi kritik i sotëm, edukimi mjedisor përbën në vetvete një proces të gjithanshëm të formimit dhe të ndërgjegjësimit të mbarë shoqërisë, e cila më pas kërkon të 109

110 Konferenca Kombëtare Një mjedis më i mirë për fëmijë më të shëndetshëm bëjë ndryshime edhe në formatimin e arsimimit të brezave të rinj apo të ndryshojë sjelljen e vet. Prirje të qarta në pozicionimin më të saktë lidhur me këtë lloj edukimi vërehen pas vitit 2000 e në vijim. Në këto vite vërehet qartë një trajtim më i shpeshtë dhe më i thellë i problemeve mjedisore lokale dhe kombëtare dhe një diskutim më i mprehtë në forumet e vendimmarrjes, i shoqëruar nga presioni publik në rritje, sidomos në momentet kritike për mjedisin shqiptar, si ndalimi i shpyllëzimeve, dëmtimi i zonave lagunore për qëllime zhvillimi ekonomik (p.sh., shpimi i pusit të naftës në Lagunën e Nartës), futja e prodhimeve gjenetikisht të modifikuara dhe çështje të lidhura me menaxhimin e mbeturinave (p.sh. ngritja e impiantit të djegies së mbeturinave në Kashar). Zhvillimet brenda vendit përkojnë edhe me ngritjen shumë fort të çështjeve mjedisore dhe atyre të ndikimit mbi shëndetin, në axhendat dhe diskutimet rajonale, europiane apo mbarëbotërore, siç mund të përmenden shumë takime kryetarësh të shteteve (Johanesburg, 2002) apo ministrash europianë të mjedisit dhe atyre të shëndetit (Kiev, 2003, Budapest, 2004) për diskutimin e masave konkrete lidhur me përmirësimin e mjedisit dhe me ndalimin e dëmtimit e të shkatërrimit të mëtejshëm të tij. Gjatë viteve të fundit në shkolla ka patur përpjekje të qenësishme për të realizuar ndryshime të qëndrueshme në edukimin mjedisor, duke prekur dhe strukturuar programin e sotëm të mësimdhënies. Zhvillimi i një kurrikule të veçantë apo trajtimi kroskurrikular është ende një çështje jo e rëndësishme në diskutim. Cilado nga zgjidhjet duhet të krijojë dhe të rrënjosë te nxënësit sjellje të reja të përgjegjshmërisë ndaj mjedisit ku jetojmë, jo vetëm si përpjekje për t'i shpëtuar një pasoje të drejpërdrejtë shëndetësore ose ekonomike, por si një nevojë për të ruajtur një trashëgimi dhe vlerë identiteti pa kufij shtetërorë apo kombëtarë. Fillesat pozitive në marrjen në konsideratë të koncepteve mjedisore në standardet dhe në arritjet e shkollës do të çojnë drejt nevojës për të nxjerrë në pah qartësisht komponentin mjedisor në bagazhin e njohurive, dijes, kulturës dhe të vlerave që krijon shkolla. Për këtë arsye, zhvillimi kroskurrikular i këtyre koncepteve mund të ketë një ndikim më të plotë dhe shumë më të shpejtë në kohë. Qëmtimi dhe interpretimi i dijeve në tekstet ekzistuese në këndvështrimin mjedisor dhe shëndetësor ka treguar se ky bagazh është i konsiderueshëm dhe mund të përbëjë një fillesë për zhvillime të mëtejshme. Qartësimi i aspekteve metodike në edukimin mjedisor aktiv, si për shembull, Të mësuarit dhe të praktikuarit rreth mjedisit, Të mësuarit dhe të praktikuarit në mjedis, Të mësuarit dhe të praktikuarit për mjedisin, përbën një risi, që hap rrugën e një veprimi praktik dhe demostrimi si pjesë e qenësishme dhe e pandashme e një edukimi më të gjerë, të atij qytetar. 110

111 Pavarësisht nga kuptimi në rritje i nevojës dhe i zgjidhjes së saj, ka disa faktorë pengues, të natyrës praktike dhe të burimeve njerëzore, që shoqërojnë një proces të tillë. Mësuesit mbeten ende të papërgatitur nga sistemi i shkollës së lartë dhe i universiteteve për konceptet mjedisore dhe për lidhjen me shëndetin, meqë nuk ka asnjë lëndë të tillë apo leksione të veçanta të zhvilluara deri më sot. Kualifikimi i mësuesve të rinj dhe i atyre me përvojë në mësimdhënie bazohet vetëm në trajnimet sporadike të pastrukturuara dhe në numër të kufizuar. Në mungesë të teksteve mësimore apo praktike, të literaturës së botuar në shqip apo të përkthyer, nxënësit dhe mësuesit shpesh bien pre e informacioneve jo thelbësore dhe të paorganizuara që jepen nga media si lajmi i fundit apo si kuriozitete në formën e dokumentarëve nga vende të largëta të botës. Faktor tjetër që duhet konsideruar i rëndësishëm dhe me ndikim, jo vetëm në fushën që po diskutojmë, është edhe motivi i mësuesve për të zhvilluar tematika, të tilla në të cilat shumica e mësuesve e shohin mjedisin në një këndvështrim përjashtues për veten e tyre, duke i dhënë vetëm orientimin biologjik e deri diku gjeografik. Të tjerë e kanë të vështirë të trajtojnë në mënyrë më të thelluar koncepte të veçanta mjedisore, për shkak të bazës së varfër ilustruese, të numrit të madh të nxënësve në klasë apo të ngarkesës së tejngopur mësimore të shkollës. Ndonëse shkolla luan një rol parësor në futjen e koncepteve dhe të sjelljeve të reja, familja mbetet njësia ku fëmija formohet dhe bën të vetat sjellje të mira përpara sesa shkolla të fillojë procesin e saj të edukimit. Në këtë këndvështrim, ndryshimet në sjelljen dhe në qëndrimet e anëtarëve të familjes janë ndikimi më i thellë dhe më i shpejtë në ndryshimet e sjelljeve të të gjithë shoqërisë për të mbrojtur mjedisin ku jetojmë. Për standardin e jetës në shoqërinë tonë, shpesh shohim se një sjellje e mirë ndaj mjedisit kufizohet vetëm në mbajtjen pastër të tij, por lë mënjanë aspekte të tjera shumë të rëndësishme, si, për shembull, përdorimi i kursyer i burimeve natyrore dhe i lëndëve të tjera brenda familjes dhe në komunitet. Këto dy njësi të shoqërisë, familja dhe komuniteti, përbëjnë një fushë të gjerë gati tërësisht të paprekur për edukimin mjedisor, që deri tani ka ecur në mënyrë kaotike, bazuar vetëm në ndikime të dobëta të medias, të disa organizatave jofitimprurëse apo të intuitës së disa prindërve më të arsimuar. Dhjetëvjeçari i ardhshëm , i njohur si dhjetëvjeçari i edukimit për zhvillimin e qëndrueshëm nën kujdesin e Organizatës së Kombeve të Bashkuara, përbën një nxitës të rëndësishëm, me trajtimin më të programuar dhe cilësor të edukimit mjedisor dhe të atij hëndetësor në sistemin arsimor shqiptar, si dhe në edukimin komunitar për gjithsecilin. 111

112 Konferenca Kombëtare Një mjedis më i mirë për fëmijë më të shëndetshëm Paketa e Gjelbër edhe në Shqipëri Paketa e Gjelbër është një kurrikulum i edukimit mjedisor, i nivelit mesatar, kryesisht për fëmijë, i orientuar për mësuesit e shkollave tetëvjeçare europiane dhe për nxënësit e tyre, megjithatë, ai mund të përdoret dhe nga nivelet e tjera të arsimimit. Ai fokuson, në mënyrë të veçantë, aspektet e mbrojtjes së mjedisit dhe zhvillimin e qëndrueshëm dhe përfshin një numër të madh materialesh edukative, siç është: libri i mësuesit bashkë me planin e leksioneve dhe fletët informuese për studentët, kaseta video me filma të shkurtër vizatimorë dhe edukativë, CD me informacion më të zgjeruar mbi temat mjedisore, si dhe lojërat e dilemave. Planifikuar për t'u futur në vitin mësimor Përdoruesit e kësaj pakete, të mund të ndjekin një plan mësimor, duke e plotësuar me prezantimin e asaj çka përmban videoja, si dhe informacion nga CD-ja dhe faqet e tjera të internetit për edukimin mjedisor. Paketa e Gjelbër formon vlera të reja te nxënësit, si dhe krijon një model të ri sjelljeje në shkollë, shtëpi dhe në shoqëri. Ajo nuk është thjesht një përmbledhje njohurish në fushat e mjedisit. Nxënësit janë partnerë me mësuesit në kryerjen e aktiviteteve të ndryshme, në diskutime dhe në vendimmarrje. Mesazhet kryesore të kësaj pakete shpërndahen nëpërmjet nxënësve dhe mësuesve, në mënyrë shumë efektive, edhe tek anëtarët e tjerë të familjes dhe të shoqërisë. Zhvillimi i Paketës së Gjelbër është bërë i mundur falë bashkëpunimit dhe dëshirës së mirë të shumë individëve dhe organizatave, që kanë kontribuar në përmbajtjen e saj. 112

113 Modelet specifike për çdo vend janë përgatitur dhe janë futur në sistemin arsimor të Polonisë, Bullgarisë, Hungarisë, Çekisë, Sllovakisë dhe po punohet për të në Shqipëri, Turqi dhe Rusi. Paketa e Gjelbër përmban 22 tema që lidhen me mbrojten e mjedisit dhe me zhvillimin e qëndrueshëm, të ndara në 5 kapituj. Elementet e mjedisit: ajri, uji, toka dhe biodiversiteti Kërcënimet mjedisore: urbanizimi, zhurma, mbetjet dhe kimikatet Aktiviteti dhe ndikimi i njeriut: energjia, transporti, industria, bujqësia, pyjet dhe turizmi Sfidat globale: ndryshimet klimatike, hollimi i shtresës së ozonit, acidifikimi dhe çështjet që ndikojnë mbi detet dhe oqeanet. Vlerat etike dhe vlerat e lidhura me konsumin, me shëndetin njerëzor dhe me mjedisin, të drejtat e qytetarëve dhe përgjegjësitë për të ardhmen e Tokës. Secili prej përbërësve kryesorë te Paketa e Gjelbër, CD-ja, libri i mësuesit, kaseta e videos, si dhe dilemat ndjekin të njëjtën strukturë. Libri i mësuesit është orientuar, kryesisht, për mësuesit europianë dhe të studentët e tyre. Elementet kryesorë janë skenari i mësimeve, i cili rekomandohet të përdoret i kombinuar me përbërësit e tjerë të Paketës së Gjelbër, si videon, CD-në dhe lojën e dilemave. Çdonjëra prej temave mjedisore është e mbuluar nga një ose më shumë mësime. Skenarët janë menduar të tillë që të mund t'i sigurojnë përdoruesit informacion rreth koncepteve kryesore, çështjeve mjedisore, materialeve të nevojshme, kohëzgjatjes së aktivitetit, vendit e zhvillimit, objektivave dhe metodologjis së mësimit ose të aktivitetit. CD-ja është krijuar veçanërisht për punën e mësuesit dhe të edukatorëve në fushën e edukimit mjedisor dhe të zhvillimit të qëndrueshëm. Informacioni është i paraqitur me tekst, me piktura, foto, harta, teste, tabela tërheqëse, si dhe me ilustrime, por duhen theksuar dhe videoklipet. CD-ja përmban, gjithashtu, dhe adresa interneti të faqeve mjedisore ndërkombëtare dhe kombëtare, që trajtojnë po këto çështje. Plani i mësimeve është i njëjtë me atë të librit të mësuesit në format pdf, që mund të merren dhe të përdoren si aktivitete në klasë. 113

114 Konferenca Kombëtare Një mjedis më i mirë për fëmijë më të shëndetshëm Video: 180 minuta, të cilat përmbajnë 32 videoklipe, filma të shkurtër dokumentarë dhe edukativë. Loja e dilemës: 22 raste studimore (një për çdo temë mjedisore) të organizuara në formën e lojës së dilemës. Secili prej rasteve studimore paraqet një situatë, si dhe një numër zgjidhjesh të mundshme për situatën e paraqitur, zgjidhjen e problemit dhe komentet mbi aspektet pozitive e negative për çdo përgjigje. Duke punuar me dilema, në këtë lojë, mësuesit dhe nxënësit mund të përfshihen në një diskutim të thellë për çështje dhe aspekte të veçanta të mbrojtjes së mjedisit apo të konfliktit me zhvillimin ekonomik. Kjo lojë ndihmon nxënësit në përgatitjen e tyre për respektimin e mendimit të tjetrit, për kuptimin dhe për ndërtimin e konsensusit. Mjedisi në qytetin tim - libër për edukimin mjedisor në zonat urbane Si një nismë e Bashkisë së Tiranës dhe PNUD-it, Qendra Rajonale e Mjedisit (REC) Zyra në Shqipëri përgatiti dhe botoi librin e parë të këtij lloji të titulluar Mjedisi në qytetin tim. Ky libër synon të plotësojë formimin e nxënësve të shkollës tetëvjeçare me njohuri dhe koncepte të reja për mjedisin, si dhe të rrisë aktivizimin e tyre në veprime konkrete brenda dhe jashtë shkollës. Përvoja e grumbulluar nga REC Shqipëri gjatë 10 vjetëve aktivitet në vendin tonë, e kombinuar me ndihmesën e një grupi të gjerë specialistësh të institucioneve të ndryshme të nivelit qendror dhe lokal, universiteteve, shkollave etj., u materializua në një botim, që shkon përtej përdorimit vetëm nga nxënësit dhe mësuesit. Libri synon të jetë pjesë aktive e Edukimit mjedisor në shkollë, nga klasa e tretë deri në atë të nëntë, duke ndërthurur njohuritë e fushave të ndryshme. Duke e menduar si material ndërdisiplinor, ai mund të shërbejë si material burimor për informacionin mjedisor dhe shëndetësor për veprimin e pavarur apo në grup, për tolerancën dhe zgjedhjen midis alternativave. Përmes diskutimit dhe debatit për problematikën mësimore, ky botim synon të luajë rolin e promovuesit për përgjegjësinë qytetare ndaj mjedisit ku jetojmë, duke plotësuar, kështu, formimin e përgjithshëm qytetar të individëve në komunitetet ku jetojnë. 114

115 I organizuar në tri module kryesore, që rimarrin të njëjtën tematikë, por në një shkallë më të lartë informacioni dhe veprimi, libri kalon nga shembujt lokalë për Tiranën, në ata kombëtarë dhe mbarëbotërorë. Nxënësi kupton qartë se ndikimi lokal, sado i kufizuar të jetë, çon në dëmtime mjedisore më të gjera dhe më të vështira për t'u riparuar. Organizimi i mësimeve me pjesë të shkurtra teorike, kuriozitete, shifra dhe fakte, pyetje dhe detyra, fletë pune etj., e mban lexuesin në një kureshti të vazhdueshme për të lexuar më tej. Nisma e ndërmarrë nga REC synon të shtrihet më tej, duke përgatitur materiale të tilla specifike për zona të tjera të vendit, me anë të të cilave edhe lidhja me vendlindjen bëhet më e fortë dhe më e natyrshme. 115