Vlerësimi Mjedisor në Shqipëri pas Konfliktit

Transcription

1 Vlerësimi Mjedisor në Shqipëri pas Konfliktit

2 Botuar për herë të parë në Zvicër në vitin 2000 prej Programit të Mjedisit të Kombeve të Bashkuara. Copyright 2000, United Nations Environment Programme Ky botim mund të riprodhohet tërësisht ose pjesërisht në çfarëdo lloj forme, për qëllime edukimi dhe jo përfitimi, pa marrë leje të veçantë nga zotëruesi i së drejtës së autorit, por me kusht që të bëhet i njohur burimi. UNEP-i do ta çmonte aktin e dhurimit të një kopjeje nga çdo botim që do të përdorte këtë material si burim informacioni. Nuk mund të përdoret ky botim për shitje apo qëllime të tjera tregtare, pa marrë më parë leje me shkrim nga Programi i Mjedisit i Kombeve të Bashkuara (UNEP). United Nation Environment Programme PO Box Nairobi Kenya Tel : Fax : cpiinfo@unep.org Web : Deklaratë Përmbajtja e këtij vëllimi nuk pasqyron domosdoshmërisht pikëpamjet e UNEP-it apo të organizatave kontribuese. Përcaktimet e përdorura dhe paraqitjet e bëra nuk nënkuptojnë shprehjen e një opinioni të caktuar nga ana e UNEP-it apo organizatave kontribuese në lidhje me statusin ligjor të ndonjë shteti, territori, qyteti, zone ose autoriteti të tij, si dhe në lidhje me përcaktimin e kufijve të ndryshëm. Prodhimi dhe skica e kopertinës: Kim & Cie S.A. Hartat nga GRID Arendal Fotografia e kopertinës: UNEP dhe Robert Goddyns; fotografitë e tjera : UNEP Shtypur nga: SADAG, France Shtypur në letër pa klor.

3 Vlerësimi Mjedisor në Shqipëri pas Konfliktit

4 Vlerësimi Mjedisor në Shqipëri pas Konfliktit Vlerësimi Mjedisor në Shqipëri pas Konfliktit Tabela e lëndës Parathënie 5 nga Drejtori Ekzekutiv i UNEP-it ➊ Hyrje 6 ➋ Konteksti mjedisor 12 ➌ Pikat e nxehta kryesore të shqyrtuara nga misioni 24 ➍ Zona të tjera industriale të vëzhguara nga UNEP- i 34 ➎ Administrimi i krizës së refugjatëve kosovarë: pasojat në mjedis 38 ➏ Kapacitetet institucionale për administrim mjedisor 46 ➐ Rekomandime 52 Shtojca I Bibliografi 62 II Fjalorth 66 III Marrëveshje mjedisore shumëpalëshe në të cilat Shqipëria është pjesëtare 78 IV Lista e kontribuesve 79 4

5 Parathënie Gjatë dekadës së fundit Shqipëria kaloi nëpër një periudhë të vështirë tranzicioni. Reformat ekonomike dhe civile u shoqëruan me një ndërgjegjësim gjithnjë e më të madh të shoqërisë për mjedisin si edhe me krijimin e një Agjencie Kombëtare të Mjedisit. Konflikti në Kosovë i dha një përmasë të re e të domosdoshme sfidave dhe përpjekjeve humanitare. Ky raport vjen pas sondazheve të kryera nga Programi i Mjedisit i Kombeve të Bashkuara (UNEP) mbi ndikimin e konfliktit kosovar në mjedis. Ai zgjeron njohuritë rreth ndikimit të konflikteve mbi mjedisin dhe sfidave me të cilat po përballet Shqipëria. Raporti do të jetë një mjet i dobishëm për ata anëtarë të bashkësisë ndërkombëtare që duan të vlerësojnë nevojat e Shqipërisë dhe ta ndihmojnë atë. Ai thekson, gjithashtu, rëndësinë e administrimit të mjedisit gjatë procesit të dhënies së ndihmës humanitare. Gjatë vlerësimit të kryer, UNEP-i shfrytëzoi aftësitë e ekspertëve ndërkombëtarë nga fusha të ndryshme të shkencës dhe të politikave mjedisore. Gjatë një misioni në terren, grupi vizitoi kampet e refugjatëve dhe pikat e nxehta mjedisore, përfshirë këtu dhe zona industriale të braktisura. Ai mori gjithashtu mostra dhe analizoi të dhëna mbi mjedisin dhe vendbanimet e njerëzve. Do të doja t i shprehja falenderimet e mia këtij grupi të përkushtuar dhe mjaft të aftë për punën e vështirë që ka kryer. UNEP-i është angazhuar në vlerësimin e zonave të ndryshme të botës që kanë një degradim të madh të mjedisit si pasojë e konflikteve civile apo të fatkeqësive natyrore. Kjo punë filloi pas konfliktit të vitit të kaluar në Kosovë, kur u krijua Forca Ndërhyrëse Ballkanike (FNB) e përbashkët mes UNEP-it dhe UNCHS-së. FNB-ja kreu një vlerësim të shpejtë që u kurorëzua me botimin e raportit Konflikti në Kosovë: Pasojat për mjedisin dhe vendbanimet e njerëzve. Që nga ajo kohë UNEP-i ka zbatuar projekte humanitare për të zbutur ndotjen në pikat e nxehta mjedisore që u identifikuan. Ky raport i UNEP-it, Vlerësimi Mjedisor në Shqipëri pas Konfliktit, u mundësua me përkrahjen bujare të Hollandës, si edhe nga bashkëpunimi i ngushtë me Paktin e Stabilitetit për Europën Juglindore, me Programin e Zhvillimit të Kombeve të Bashkuara, me Komisionin Ekonomik të Kombeve të Bashkuara për Europën dhe me Përfaqësuesin e Lartë të Kombeve të Bashkuara për Refugjatët. Dëshiroj të falenderoj, gjithashtu, qeverinë hollandeze dhe organizatat partnere për kontributin dhe mbështetjen e tyre të pallogaritshme. Klaus Toepfer Zëvendës-sekretar i Përgjithshëm i Kombeve të Bashkuara Drejtor Ekzekutiv i Programit të Kombeve të Bashkuara për Mjedisin 5

6 Hyrje Vlerësimi Mjedisor në Shqipëri pas Konfliktit P as konflikteve lindin gjithnjë mundësira të reja për ripërtëritje. Gjatë dhjetë vjetëve të fundit Europa Juglindore kaloi në një periudhë trazirash dhe paqëndrueshmërie. U ndezën konflikte dhe u ndanë komunitete. Shumë njerëz lanë shtëpitë dhe atdheun e tyre për t i shpëtuar rrezikut. Me përqendrimin e vëmendjes në çështje të tjera, mjedisi i pasur natyror i rajonit u dëmtua edhe më shumë. Situata sot në Ballkan, për fat të mirë, nuk është më ajo e mëparshmja. Po forcohet paqja, demokracia dhe stabiliteti. Po rritet bashkëpunimi brendapërbrenda rajonit si dhe me vendet e tjera europiane. Kanë filluar përpjekjet për rindërtim dhe mbrojtja e mjedisit po del si përparësi. Ky raport vlerësimi përqendrohet në nevojat mjedisore të Shqipërisë, të para këto në kuadrin e zhvillimeve të gjera rajonale. Ashtu si edhe shtetet fqinje të saj, Shqipëria është vendi i disa prej burimeve natyrore më të çmuara dhe të pasura të Europës. Këto burime, megjithatë, kanë vuajtur pasojat e dekadave kur aktiviteti industrial në vend nuk kryhej sipas standardeve të duhura. Në Shqipëri sot po ndodh transformimi demokratik i institucioneve. Mbrojtja e mjedisit po hedh hapa përpara krahas zhvillimit ekonomik. Tani Shqipëria ka mundësinë të ndalojë shkatërrimin e mjedisit të saj të çmuar dhe, në të njëjtën kohë, të krijojë një ekonomi të fortë dhe begati për shtetasit e saj. Ky raport nuk pretendon të jetë një analizë e plotë për mjedisin, por një vlerësim i shpejtë, strategjik, që synon identifikimin e nevojave mjedisore më të ngutshme të Shqipërisë, me qëllim që të caktohen përparësitë për fondet e rehabilitimit. Në përputhje me këtë, raporti përqendrohet në vendet me ndotje më të madhe, në pikat e nxehta që kërkojnë vëmendje të menjëhershme, në pasojat mbi mjedis të të ardhurve nga konflikti i Kosovës, si dhe në veprimet që mund të ndërmerren për të forcuar politikat dhe institucionet mjedisore shqiptare. Përgjegjësia për të përmirësuar mjedisin e Shqipërisë u takon vetë shqiptarëve. Bashkësia ndërkombëtare mund të luajë një rol të vlefshëm për ta ndihmuar Shqipërinë në përmbushjen e programit të saj, por duhet të jetë vetë Shqipëria ajo që do ta hartojë këtë program. UNEP-i shpreson se rekomandimet që përmban ky raport do të përshpejtojnë veprimet. Në mënyrë të veçantë UNEP-i i bën thirrje bashkësisë ndërkombëtare që të ndihmojë sa më parë autoritetet lokale për zgjidhjen e problemeve në pikat e nxehta. Ky vlerësim u krye me kërkesën e qeverisë shqiptare dhe në kuadrin e Paktit të Stabilitetit për Europën Juglindore. Ai plotëson raportet: Konflikti në Kosovë, pasojat për mjedisin & vendbanimet e njerëzve (1999) dhe Vlerësim mjedisor i situatës pas konfliktit Republika ish-jugosllave e Maqedonisë (2000). 6

7 Harta 1 : Rajoni i Ballkanit 1 Austria Ljubljana Slovenia Istria Zagreb Croatia Hungarian Plain Save Bosnia- Herzegovina Hungary VOJVODINE Belgrade Transylvania m Romania Bucarest Moldova Ukraine Hyrje FR Yugoslavia Adriatic Italy Sea Sarajevo Podgorica Tirana SERBIA MONTENEGRO KOSOVO Skopje FYR of Macedonia Sofia m Bulgaria Black Sea Istanbul Albania Mediterranean Greece Aegean Sea Turkey Sea National capital meters km Source: Atlas de Poche, Editions du Livre de Poche, Paris, Metoda e vlerësimit Reagimet e zakonshme në raste emergjencash përqendrohen kryesisht tek veprimtaria humanitare. Vlerësimet mjedisore pas konflikteve, të kryera nga UNEP-i, i përgjigjen nevojës globale për vlerësime të shpejta dhe të pavaruara të mjediseve të prekura prej konflikteve dhe emergjencave të tjera. Si pikë e rëndësishme për bashkësinë botërore të mjedisit, UNEP-i ka tashmë një rol të përcaktuar që konsiston në bashkërendimin e punës së partnerëve ndërkombëtarë dhe në grumbullimin e ekspertizës së nevojshme për analizimin e dinamikave komplekse pasemergjente. Me këtë synohet të sigurohen analiza të përqendruara, strategjike, të cilat do të ndihmojnë shtete të ndryshme të hartojnë programe mjedisore dhe të riintegrohen në komunitetin rajonal dhe botëror. Çka është më e rëndësishme, UNEP-i synon të ndihmojë vendet donatore në përcaktimin e zonave parësore për bashkërendim të punës në fushën e mjedisit. 7

8 Vlerësimi Mjedisor në Shqipëri pas Konfliktit Vlerësimet pas konflikteve të kryera prej UNEP-it përbëjnë një analizë të gjendjes mjedisore me synim parandalimin e emergjencave dhe vënien në gatishmëri ndaj tyre, ashtu si dhe zbutjen e kundërveprimin ndaj tyre. Kjo kërkon një analizë në një kontekst më të gjerë, siç është ai i kushteve dhe kapaciteteve ekzistuese të një vendi. Këto vlerësime kërkojnë, pra, analiza të thelluara për çështje të caktuara mjedisore, takime me të interesuarit kryesorë, ekspedita, botim raportesh dhe përpjekje për të përshpejtuar veprimet konkrete për përmirësimin e mjedisit. Vlerësimi mjedisor i UNEP-it për Shqipërinë u krye në bashkëpunim të ngushtë dhe me mbështetjen e Agjencisë Kombëtare shqiptare të Mjedisit (AKM). Procesi i vlerësimit nisi me një shqyrtim të literaturës dhe të të dhënave ekzistuese për mjedisin në Shqipëri. Një ekspeditë paraprake e UNEP-it zhvilloi takime me drejtues të organizmave shtetërore, joshtetërore dhe akademike që merren me mjedisin. Mbështetur në këto kërkime, UNEP-i vendosi ta përqendrojë këtë vlerësim në tri çështje kryesore me interes: zonat e emergjencës mjedisore, siç janë "pikat e nxehta" ndikimi i fluksit të refugjatëve mbi mjedisin në Shqipëri kapacitetet institucionale të administrimit të mjedisit në Shqipëri Gjatë një periudhe njëjavore (17-24 shtator 2000) një mision i UNEP-it i ftuar nga Agjencia Kombëtare e Mjedisit bëri një vëzhgim të gjëndjes në Shqipëri. Misioni përbëhej nga specialistë të proceseve kimike dhe teknologjike, të administrimit të mbetjeve të ngurta, të biodiversitetit, ujërave, cilësisë së ajrit, tokave, planifikimit urban, legjislacionit, përfaqësues të qeverisë, specialistë të ndihmës humanitare, të menaxhimit të emergjencave, ekonomisë mjedisore, informacionit mjedisor dhe mediave. Grupi u shoqërua nga ekspertë kombëtarë shqiptarë të cilët ofruan informacione të vlefshme. 8 Misioni u nda në tre grupe, të cilët u përqendruan përkatësisht në "pikat e nxehta", pasojat e refugjatëve dhe në kapacitetin institucional. Gjatë javës së qëndrimit, anëtarët e misionit kryen dhjetëra takime me përfaqësues të qeverisë, organizatave joqeveritare, fondacioneve, akademisë dhe të mediave. Grupi i "pikave të nxehta" vizitoi nëntë zona, të cilat paraqiten në mënyrë të hollësishme në kapitujt 3 dhe 4. Këto pika u përzgjodhën që përpara ardhjes së misionit, bazuar në konsultat e zhvilluara me ekspertë vendës. Qëllimi ishte të vëzhgoheshin ato pika të konsideruara, pas të gjitha gjasave, me rrezikshmëri të drejtpërdrejtë për mjedisin dhe shëndetin e njeriut. Në çdo pikë, grupi i ekspertëve zhvilloi takime me përfaqësuesit e uzinave dhe me zyrtar-ë vendorë, inspektoi impiantet dhe, aty ku ishte e mundur, mori mostra të tokës, ujit e të ajrit. Ekspertë nga grupi u takuan gjithashtu me përfaqësues nga organizatat joqeveritare, Instituti Hidrometereologjik, Instituti i Shëndetit Publik, Fakulteti i Shkencave të Natyrës të Universitetit të Tiranës dhe Instituti i Studimit të Tokave. Grupi i specializuar për probleme të ndikimit të mundshëm të refugjatëve zhvilloi takime me shtatë agjenci dhe organizata të përfshira drejtpërdrejt ose tërthorazi

9 Harta 2 : Vendet e vlerësuara nga misioni i UNEP-it 1 MALSIE MADHE Vermosh Valbone Bajram Curri Tropojë FR Y ugoslavia Hyrje Koplik TROPOJË HAS Lake Scutari SHKODËR Shkodër (Scutari) Pukë PUKË Krumë Lake Fierzës Kukës KUKËS LEZHË MIRDITË Rubik Lezhë Rrëshen DIBRA Peshkopi Durrës DURRËS Laç LAÇ Shijak KRUJË Krujë Lake Ulzës Tiranë (Tirana) MAT Burrel Maqellarë Bulquizë BULQIZË FYR of Macedonia Adriatic Sea FIER Fier TIRANË Kavajë Elbasan KAVAJË PEQIN Peqin LUSHNJË Lushnjë Selenicë Vlorë Patos Kuçovë KUÇOVË Berat Ballsh MALLA- KASTER BERAT Cërrik ELBASAN Gramsh GRAMSH SKRAPAR Çorovodë Librazhd LIBRAZHD Pogradec POGRADEC Maliq KORÇE Lake Ohrid Korçe Bilisht Lake Prespa DEVOLL VLORË TEPELENË Memaliaj Tepelenë Ersekë PËRMET KOLONJË Përmet Dhërmi GJIROKASTËR Gjirokastër Greece District boundary DELVINË Airport National capital Delvinë Main Road District capital Railroad Town, village Sarandë Source: Department of Public Information of the United Nations (UNDPI), Cartographic Section, New York ; United Nations Environment Programme (UNEP). SARANDË Konispol Sites visited Refugee Hot spot km 9

10 Vlerësimi Mjedisor në Shqipëri pas Konfliktit në administrimin e fluksit të refugjatëve. Ndër këta ishin përfaqësuesit lokalë të Komisionerit të Lartë të Kombeve të Bashkuara për Refugjatët dhe të Programit të Zhvillimit të Kombeve të Bashkuara, Agjencisë Kombëtare të Mjedisit, përfaqësues të agjencive rajonale të mjedisit (të Durrësit, Fierit dhe Shkodrës) dhe Ministrisë së Bujqësisë dhe të Ushqimit. Mbështetur në kërkimet paraprake dhe në përmbajtjen e intervistave të sipërpërmendura, grupi inspektoi dymbëdhjetë zona vendstrehimi të refugjatëve: kampin e refugjatëve të Spitallës, Hamallajn 3, Rrushkullin 1, Kampin austriak, atë të Ndihmës Islamike, Shirokës dhe të Shpresës, Pallatin e Sportit, Qendrën Olimpike dhe Fabrikën e Duhanit, Parkun Kombëtar të Tiranës dhe Kompleksin e Pishinave në Tiranë. Grupi i kapacitetit institucional u takua me përfaqësues të Agjencisë Kombëtare të Mjedisit, Qendrës Mjedisore për Administrim dhe Teknologji (ECAT-Tiranë), Bashkisë së Tiranës, Ministrisë së Shëndetësisë, Ministrisë së Transportit, Ministrisë së Punëve Publike, Ministrisë së Bujqësisë dhe Ushqimit, Drejtorisë së Pyjeve dhe Kullotave, Sekretariatit të Këshillit Kombëtar të Ujërave, Agjencisë Rajonale të Mjedisit (Durrës), Institutit të Tokave, Ministrisë së Ekonomisë Publike dhe Privatizimit, Këshillit të Rregullimit të Territorit, Institutit Metereologjik, Qendrës Rajonale të Mjedisit, Bashkimit Europian (EU/PHARE), Institutit të Shëndetit Publik, Bankës Botërore, si dhe me përfaqësues të fondacioneve e të organizatave joqeveritare. Në disa prej pikave të vizituara informacioni teknik i disponueshëm ishte i kufizuar ose i vjetëruar. Si rrjedhim, misioni shqyrtoi të dhëna plotësuese, përfshirë këtu dhe rezultatet e mostrave të mbledhura në terren nga ekspertët e UNEP-it. PËRFUNDIME TË RËNDËSISHME 1. UNEP-i përcaktoi si "pika të nxehta" pesë nga pikat e vizituara në terren: Uzinën kimike, Durrës Ndërmarrjen e PVC-së, Vlorë Puset e naftës, Patos Rafinerinë e naftës, Ballsh Pikën e shkarkimit të mbeturinave, Sharrë Në këto pika nevojitet vëmendje e menjëhershme, me qëllim që të parandalohet rreziku i madh për shëndetin dhe mjedisin përqark. Bashkësia ndërkombëtare duhet të ofrojë ndihmë emergjente për këto zona përparësore. (Për rekomandimet mbi "pikat e nxehta", shih fq. 53). 10

11 2. Katër pikat e tjera të vizituara nga misioni i UNEP-it paraqesin probleme serioze të mjedisit. Këto probleme kërkojnë shqyrtime, zbatim të masave përmirësuese dhe monitorim afatgjatë, me qëllim që të evitohen rreziqet e mëtejshme për natyrën dhe shëndetin e njeriut. 3. Fluksi i refugjatëve në Shqipëri nuk pati ndonjë ndikim të madh me veprim afatgjatë mbi mjedisin. UNEP-i, sidoqoftë, vëzhgoi zona jo shumë të degraduara, që mund të ishin evituar me anë të një planifikimi mjedisor të një shkalle më të lartë e të një administrimi dhe bashkëpunimi më të mirë ndërmjet agjencive. Për më tepër, shumica e kampeve nuk ishin rehabilituar siç duhej. (Për rekomandimet mbi administrimin e refugjatëve, shiko fq.56). 1 Hyrje 4. Qeveria po bën hapa të rëndësishëm përpara në drejtim të zhvillimit të kapaciteteve në fushën e mbrojtjes së mjedisit. Legjislacioni dhe programet mjedisore janë përmirësuar vitet e fundit. Përgjegjësitë për mjedisin në qeveri janë, megjithatë, të shpërndara dhe shpeshherë të mbivendosura. Si pasojë, politikat nuk bashkërendohen dhe zbatimi i tyre është i ngadaltë. Monitorimi i kushteve mjedisore dhe shëndetësore është gjithashtu i pamjaftueshëm. Krijimi i një Ministrie të Mjedisit, të fuqishme dhe të mirëfinancuar, do të ndihmonte për qartësimin e përgjegjësive, forcimin e politikave e detyrimeve ligjore si dhe rritjen e shkallës së ndërgjegjësimit mjedisor në Shqipëri. (Për rekomandimet mbi kapacitetet institucionale, shiko fq.59). Falënderime Misioni vlerësues i UNEP-it u financua tërësisht nga qeveria hollandeze në kuadër të Paktit të Stabilitetit për Europën Juglindore. Veç kësaj, UNEP-i, UNHCR-ja dhe Komisioni Ekonomik i Kombeve të Bashkuara për Europën siguruan mbështetjen bazë për planifikimin dhe zbatimin e projektit. Një mirënjohje e veçantë i takon përfaqësuesit lokal dhe personelit të zyrës së UNDP-së në Tiranë, pa drejtimin dhe mbështetjen logjistike të të cilëve UNEP-i nuk do të mund ta kishte kryer vlerësimin. Qeveria dhe shtetasit shqiptarë i dhanë një ndihmë të jashtëzakonshme UNEP-it. AKM-ja dhe ECAT Tirana meritojnë falenderime të veçanta për mbështetjen e tyre të vazhdueshme, këshillat dhe ndihmën e tyre aq të nevojshme. UNEP-i e mirëpriti bashkëpunimin shumë të rëndësishëm të një numri ministrish, autoritetesh, organizatash joqeveritare dhe të biznesit në Shqipëri. UNEP-i u shpreh mirënjohjen më të thellë të gjithë partnerëve të tij në vlerësimin e kryer. 11

12 2 Konteksti mjedisor Vlerësimi Mjedisor në Shqipëri pas Konfliktit Hyrje Shqipëria shtrihet në pjesën perëndimore të Gadishullit Ballkanik. Ajo kufizohet në veri dhe verilindje me Republikën Federale të Jugosllavisë, në lindje me ish-republikën Jugosllave të Maqedonisë dhe në jug me Greqinë. Bregu perëndimor laget nga detet Adriatik dhe Jon. Një pjesë e madhe e sipërfaqes prej km 2 ka karakter malor. Vendi ka afërsisht 3.5 milion banorë, 46% prej të cilëve banojnë në zonat urbane. Gjatë periudhës , qeveria shqiptare u drejtua nga Partia Komuniste, e njohur për një kohë të gjatë si Partia e Punës e Shqipërisë. Shteti në këtë periudhë drejtonte veprimtarinë ekonomike, kurse pronësia dhe sipërmarrjet private ishin të ndaluara. Infrastruktura industriale (si p.sh. industria shkrirëse, industria kimike, metalurgjike dhe e përpunimit të vajrave) importohej kryesisht nga Kina dhe Bashkimi Sovjetik. Kontrolli i shkarkimeve dhe trajtimi i ujërave të ndotura nuk parashikoheshin në planifikimin e pjesës më të madhe të fabrikave. Pothuajse gjysma e krahut të punës në Shqipëri ishte në kooperativat bujqësore. Investime të konsiderueshme u kryen për bonifikimin, ujitjen dhe plehërimin e tokave, por gjatë këtij procesi nuk u morën parasysh kriteret mjedisore dhe masat për ruajtjen e tokave. Nga fundi i viteve 80-të Europa Lindore u përfshi në një vorbull trazirash politike. E gjendur nën një presion politik në rritje, qeveria shqiptare rivendosi lirinë e besimit dhe të lëvizjes, si dhe ligjëroi partitë opozitare. Destabilizimi i vazhdueshëm ekonomik, social dhe politik çoi në përmbysjen e disa qeverive. Në mars 1992 opozita korri një fitore vendimtare elektorale dhe Shqipëria u fut në rrugën e tranzicionit drejt një ekonomie të lirë tregu. Shqipëria doli nga epoka komuniste si vendi më i varfër i Europës. Për përballimin e këtij problemi qeveria e re hartoi programin e një reforme ekonomike afatgjatë. U privatizuan shumë prona shtetërore, u decentralizuan politikat e prodhimit dhe u hoqën kufizimet mbi tregtinë dhe investimet e huaja. Gjatë periudhës ekonomia pësoi një rënie domethënëse. Fabrikat filluan të mbylleshin, kurse në ato që vazhduan të funksiononin, niveli i prodhimit u ul ndjeshëm. Nga pikëpamja mjedisore, sidoqoftë, kjo ekonomi e dobësuar ishte në njëfarë mënyre si një bekim. Rënia e madhe e prodhimit industrial bëri që nivelet e ndotjes të binin. Në këtë periudhë uzinat ose u braktisën, duke lënë nga pas pak ndotje, ose u privatizuan në kushte që nuk merrnin parasysh ndikimin në mjedis. 12

13 Harta 3 : Republika e Shqipërisë 2 FR Y ugoslavia Lake Scutari Vermosh MALSIE MADHE Koplik SHKODËR Shkodër (Scutari) Valbone Bajram Curri Pukë TROPOJË PUKË Tropojë HAS Krumë Lake Fierzës Kukës KUKËS Konteksti Mjedisor LEZHË Lezhë MIRDITË Rrëshen DIBRA Peshkopi Durrës DURRËS Laç LAÇ Shijak KRUJË Krujë Lake Ulzës Tiranë (Tirana) MAT Burrel Maqellarë Bulquizë BULQIZË FYR of Macedonia Adriatic Sea FIER Fier TIRANË Kavajë Elbasan KAVAJË PEQIN Peqin LUSHNJË Lushnjë Selenicë Vlorë VLORË Patos Kuçovë KUÇOVË Berat Ballsh MALLA- KASTER Memaliaj BERAT TEPELENË Tepelenë Cërrik ELBASAN Gramsh GRAMSH SKRAPAR Çorovodë Librazhd PËRMET LIBRAZHD Pogradec POGRADEC Përmet Maliq KORÇE Korçe KOLONJË Lake Ohrid Ersekë Bilisht Lake Prespa DEVOLL Dhërmi GJIROKASTËR Gjirokastër District boundary Airport Main Road Railroad National capital District capital Town, village Source: Department of Public Information of the United Nations (UNDPI), Cartographic Section, New York ; UNEP-GRIDArendal, Norway. DELVINË Delvinë Sarandë SARANDË Konispol Greece km 13

14 Vlerësimi Mjedisor në Shqipëri pas Konfliktit Në vitin 1993 prodhimi kombëtar bruto u rrit me 11%. Në vitin 1994 u rrit me 7% dhe në 1995 me 6%, që përbën nivelin më të lartë në Europë. Nga viti 1992 deri në 1995 inflacioni ra nga një mesatare vjetore prej 226% në 7%. Brenda një gjysmë dekade shteti arriti të kontrollonte 40% të ekonomisë së përgjithshme. Nxitur nga privatizimi dhe reforma e tokës, biznesi fshatar lulëzoi, duke i dhënë ekonomisë një shtysë të madhe përpara. Në vitin 1997 Shqipëria kaloi një periudhë të vështirë destabilizimi dhe problemesh civile. Pasojat ishin të rënda për ekonominë, aq sa dhe sot e kësaj dite Shqipëria vazhdon të përballet me shumë vështirësi. Pjesa dërrmuese e industrive qëndrojnë ende të mbyllura dhe papunësia është në një nivel të lartë. Varfëria është mjaft e përhapur. Një prej pasojave të rënies së vazhdueshme ekonomike ishte emigrimi i popullsisë. Shumë njerëz u larguan nga Shqipëria për arsye ekonomike. Të tjerë u zhvendosën nga zonat rurale me një gjendje të vështirë ekonomike, drejt qyteteve. Problemi u rëndua edhe nga rritja e shpejtë e popullsisë. Popullsia e Tiranës është më se dyfishuar gjatë dhjetë viteve të fundit. Infrastruktura urbane, megjithatë, nuk ka njohur rritje të njëkohshme. Sistemi i furnizimit me ujë të pijshëm dhe ai i trajtimit të mbetjeve janë mbingarkuar përtej kapaciteteve. Në raste të skajshme, ka familje që, në mungesë të alternativave, kanë ngritur shtëpi në zona tepër të rrezikshme industriale, siç do të përshkruhet më gjerë në kapitullin 3. Shqipëria po përballet, në të vërtetë, me një krizë të brendshme refugjatësh. Po të shohim anën tjetër të spektrit ekonomik, vihet re se, me qëllim për të shmangur taksat, nuk raportohen drejt sasi të konsiderueshme të ardhurash, duke dëmtuar në këtë mënyrë buxhetin e shtetit. Po kështu, ndërtimet e shumta pa leje po shpërfytyrojnë peizazhin shqiptar dhe po shkatërrojnë më tej administratën e paqëndrueshme të vendit. 14 Gjendja e mjedisit Megjithë sfidat e vështira sociale dhe ekonomike, Shqipëria ka nisur krijimin e një kuadri për përballimin e problemeve mjedisore që kanë dalë gjatë dekadave të industrializimit dhe më pas. Kushtetuta e vendit parashikon që republika të ruajë "një mjedis të shëndetshëm dhe ekologjikisht të përshtatshëm për brezat e sotëm dhe të ardhshëm". Burimet natyrore duhet të "shfrytëzohen në mënyrë racionale" sipas "parimit të zhvillimit të qëndrueshëm". Nga kjo direktivë e kushtetutës rodhën një sërë zhvillimesh pozitive. Në vitin 1993 qeveria miratoi për herë të parë Planin Kombëtar të Veprimit për Mjedisin. Aty u përcaktuan qëllimet e Shqipërisë për mjedisin si dhe u rekomandua një plan veprimi. U përcaktuan gjithashtu disa përparësi afatshkurtra, si:

15 Monitorimi i ndotjes industriale dhe urbane, përfshirë ndotjen e ajrit dhe të ujërave Vendosja e standardeve të lejueshme të ndotjes Ndalimi i prerjeve të paligjshme të pyjeve dhe caktimi i masave parandaluese kundër erozionit të tokës Përcaktimi i nevojave mjedisore të bregdetit shqiptar Rehabilitimi i zonave të ndotura rëndë Zbatimi i mekanizmave mjedisorë të nivelit europian. Për realizimin e këtyre qëllimeve po ndërmerren shumë nisma. Në të njëjtën kohë ka filluar procesi i rinovimit të Planit Kombëtar të Veprimit për Mjedisin (PKVM). PKVM-ja e rishikuar pritet të vërë theksin në: Bashkëpunimin më të ngushtë ndërqeveritar Ngritjen e njësive mjedisore në ministritë kryesore dhe bashkitë Përmirësimin e sistemit të inspektimit të mjedisit Ngritjen e një sistemi informacioni mjedisor Fuqizimin e sistemit të vlerësimit të ndikimit në mjedis Plotësimin e kuadrit ligjor mjedisor 2 Konteksti Mjedisor Ligji për Mbrojtjen e Mjedisit, një ligj thelbësor i këtij kuadri, u miratua në vitin 1993 dhe u amendua më Ai plotëson spektrin e çështjeve të politikës mjedisore. Ligji kërkon, gjithashtu, botimin e Raportit mbi Gjendjen e Mjedisit (RGJM). Raporti i parë mbi gjendjen e mjedisit u botua më 1993, i katërti më Këto dokumente ndodhen në internet në adresën: albania/soe/htmls/ Bashkimi i lumit Buna me liqenin e Shkodrës Në vitin 1998 qeveria krijoi Agjencinë Kombëtare të Mjedisit (fillimisht Komiteti i Mbrojtjes së Mjedisit), duke u dhënë kështu çështjeve mjedisore një rëndësi kombëtare. Agjencia Kombëtare e Mjedisit diskutohet më gjerësisht në kapitullin 6. 15

16 Vlerësimi Mjedisor në Shqipëri pas Konfliktit Depozitime të paligjshme të plehrave në bregun e liqenit të Shkodrës, Shkodër Mbeturinat Mungesa e administrimit të hedhurinave të ngurta është një problem shumë i madh dhe tepër i ndjeshëm në Shqipëri. Me kalimin e shoqërisë shqiptare në ekonominë e tregut, prodhimi i hedhurinave të ngurta në vend u rrit në mënyrë të dukshme. Një sërë produktesh importi hynë për herë të parë në tregun shqiptar. Rritja e shpejtë e popullsisë, urbanizimi dhe shpërthimi i aktiviteteve nxorën në pah një sistem joefikas të administrimit të hedhurinave. Sot në Shqipëri thuajse nuk ekziston një administrim i organizuar i hedhurinave të ngurta. Nuk ka vende trajtimi apo djegieje të miradministruar nga shteti dhe as objektiva për pakësimin e hedhurinave apo programe për monitorimin e gjendjes së tyre. Në vitin 1998 sasia e hedhurinave të ngurta të prodhuara në vend ishte rreth ton. Po këtë vit, shërbimi i heqjes së hedhurinave nga bashkia përfshinte vetëm 55% të popullsisë. Hedhurinat e ngurta shkarkohen në vende të papërshtatshme e të ndaluara, dukuri kjo e shfaqur në mbarë territorin e vendit. Ato zakonisht digjen duke ndotur kështu krejt hapësirën përreth. Të gjitha këto lejojnë ekspozimin e banorëve të zonës dhe të kafshëve ndaj lëndëve helmuese të rrezikshme. Zona të tilla gjenden shpesh pranë lumenjve ose objekteve të tjera ujore, disa prej të cilave përdoren edhe për furnizimin me ujë të pijshëm. Përveç kërcënimit të shëndetit publik nga ndotja e ajrit dhe ujit, vendshkarkimet po shkatërrojnë peizazhin e mrekullueshëm shqiptar. 16

17 Është ende në shqyrtim hartimi i një ligji të ri për administrimin e mbeturinave. Ndërkaq, janë hartuar projektpropozime për të ndërtuar gjashtë vendshkarkime. Një prej këtyre projekteve po zbatohet aktualisht në Lezhë, ndërsa për të tjerët nevojiten financime. Janë bërë, gjithashtu, përpjekje për të kryer ndarjen e mbeturinave dhe riciklimin e letrës, qelqit dhe të metaleve. Një problem tjetër tepër serioz është plotësimi i mangësive në administrimin e mbeturinave industriale dhe të rrezikshme. Në gjithë vendin gjenden të depozituara afërsisht ton kimikate dhe mbetje të rrezikshme. Në shumë raste ato janë ruajtur pa u bazuar në një sistem monitorimi apo pa u marrë masa mbrojtëse. Mbeturinat nga minierat e bakrit e të kromit dhe nga nxjerrja e rafinimi i naftës paraqesin një kërcënim serioz për mjedisin. Problem serioz paraqet dhe mungesa e një administrimi të mirë të mbeturinave spitalore. Një projekt i ECAT-it në bashkëpunim me AKM-në, Ministrinë e Shëndetësisë dhe Organizatën Botërore të Shëndetësisë i financuar nga BE-ja parashikon hartimin e një Plani Strategjik për Administrimin e Mbeturinave Spitalore në Tiranë. 2 Konteksti Mjedisor Një ekspert i UNEP-it duke marrë mostër toke në vendshkarkimin e Sharrës 17

18 Harta 4 : Cilësia e ujit në Shqipëri Vlerësimi Mjedisor në Shqipëri pas Konfliktit Adriatic Sea Lake Scutari Durrës FIER Koplik Fier MALSIE MADHE Vermosh km LAÇ Krujë KRUJË Shijak Source: Department of Public Information of the United Nations, Cartographic Section (UNDPI), New York ; Environmental Review and Environmental Strategy Studies - Final Report for Phase 1, World Bank, Government of Albania, Committee of Environment Protection and Preservation. Report produced by TEI s.p.a and elc electroconsult s.p.a, October 1992 ; United Nations Environment Programme (UNEP). Valbone TIRANË Kavajë Peqin LUSHNJË Lushnjë Selenicë Shkodër (Scutari) Vlorë Lezhë Laç DURRËS Patos VLORË SHKODËR KAVAJË LEZHË Dhërmi Bajram Curri PEQIN Pukë Rrëshen Memaliaj Tepelenë Burrel Elbasan Kuçovë KUÇOVË Berat Ballsh MALLA- KASTER MIRDITË Lake Ulzës Tropojë TROPOJË PUKË MAT Tiranë (Tirana) BERAT TEPELENË DELVINË Delvinë Cërrik ELBASAN Sarandë Konispol DIBRA Peshkopi Maqellarë Bulquizë BULQIZË Gramsh GRAMSH SKRAPAR GJIROKASTËR SARANDË HAS Çorovodë Gjirokastër Krumë PËRMET FR Lake Fierzës Kukës KUKËS Librazhd LIBRAZHD Pogradec POGRADEC Përmet Y ugoslavia Maliq KORÇE KOLONJË Ersekë Water Quality Discharge Urban FYR of Macedonia Lake Ohrid Bilisht Korçe DEVOLL Moderately polluted river Organic polluted river Airport Industrially polluted river Lake Prespa Greece National capital District capital Town, village District boundary Polluted lakes and sea areas Industrial 18

19 Uji Burimet ujore në Shqipëri janë të bollshme, por ato po kërcënohen seriozisht. Në Shqipëri nuk ka në të vërtetë trajtim ujërash. Ujërat e zeza dhe shkarkimet industriale derdhen drejtpërdrejt në kanalet ujëmbledhës. Këto shkarkime nuk maten, kurse monitorimi i ujrave sipërfaqësore dhe nëntokësore nuk bëhet rregullisht. Ndër burimet ndotëse industriale janë prodhuesit e çimentos, lëkurës, qeramikës, tekstileve, minierat, impiantet shkrirëse, prodhuesit e naftës e të gazit dhe impiantet e përpunimit të drurit. Me rënien e prodhimit industrial gjatë viteve të fundit, mbetjet urbane janë bërë gjithnjë e më tepër burim problemesh për cilësinë e ujit. 2 Konteksti Mjedisor Lumi Drin Sistemi urban i furnizimit me ujë në Shqipëri ka probleme të shumta. Llogaritet, për shembull, që 50% e ujit të Tiranës humbet në rrjetin shpërndarës të qytetit. Ndërtimet e pakontrolluara, lëvizjet drejt qytetit si dhe ndërhyrjet e paligjshme i kanë përkeqësuar problemet e sistemit të furnizimit me ujë, veçanërisht në periferitë urbane. Veç kësaj, infiltrimet prej tubacioneve të ujërave të zeza shkaktojnë ndotje të herëpasherëshme të ujërave. Në Shqipëri mblidhen të ardhura vetëm për 30-40% të ujit të konsumuar. Në rast se nuk merren masa për të përmirësuar bazën financiare të sistemit të furnizimit me ujë, infrastruktura e këtij sistemi do të ketë rënie të mëtejshme. Në Shqipëri ka vetëm tre impiante të ujit të pijshëm (dy në Tiranë dhe një në Durrës). Më 1997-n standardet e ujit të pijshëm u rinovuan për t u bërë të krahasueshme me normat e Organizatës Botërore të Shëndetësisë dhe të Bashkimit Europian. Monitorimi kryhet për rreth pesëmbëdhjetë parametra fizikë dhe kimikë, kurse për pesticidet, metalet e rënda, ndotësit e qëndrueshëm organikë dhe hidrokarburet, monitorimi nuk bëhet sistematikisht. Një strategji kombëtare e ujit që u paraqit si projekt më 1996, nuk është miratuar ende. Ndërsa një ligj i vitit 1996 për burimet ujore, ndonëse i miratuar, nuk është zbatuar si duhet. Një projekt i financuar nga Banka Botërore, qeveria e Kuvajtit dhe ajo shqiptare do të përmirësojë infrastrukturën ujitëse të Shqipërisë. 19

20 Vlerësimi Mjedisor në Shqipëri pas Konfliktit Tymra prej djegies së plehrave në vendshkarkimin e Sharrës Ajri Për cilësinë e ajrit në Shqipëri nuk mund të flitet bindshëm. Me ligj parashikohet që në qendrat urbane duhet të monitorohet dioksidi i squfurit (SO 2 ) dhe oksidet e azotit (NOx). Por në praktikë monitorimi në shkallë vendi nuk kryhet rregullisht dhe nuk është i plotë, çka kërkon ndërhyrje të menjëhershme. Burime kryesore të ndotjes së ajrit në Shqipëri kanë qenë historikisht industria e shkrirjes së kromit, ajo e bakrit, metalurgjia e gizës dhe e çelikut, si dhe termocentralet. Që nga viti 1992 shumë prej këtyre industrive janë mbyllur. Megjithëse përgjithësisht nuk ka të dhëna për emetimet e gazrave, nuk është e vështirë të kuptohet që cilësia e ajrit është përmirësuar. Burime kryesore të ndotjes së ajrit sot janë nxjerrja dhe përpunimi i naftës, ngrohja shtëpiake, prodhimi i çimentos, si dhe djegia e pakontrolluar e plehrave. Transporti është një tjetër shkaktar i ndotjes së ajrit. Në vitin 1989 në Shqipëri kishte rreth makina. Deri në 1998-n ky numër u rrit në , nga automjete gjithsej në mbarë vendin. Makinat janë përgjithësisht të vjetra dhe përdorin benzinë me plumb ose naftë. Kjo rritje e shpejtë mund të çojë, pas gjasash, në shtimin e sasisë të NOx, SO 2, CO, të pluhurit dhe hidrokarbureve. Agjencia Kombëtare e Mjedisit ka përpunuar një ligj për ruajtjen e cilësisë së ajrit si dhe po përditëson standardet kombëtare të vitit 1974 për emetimet e gazeve nga burime ndotëse të palëvizshme, në përputhje me direktivat e Bashkimit Europian. Aktualisht nuk ekzistojnë standarde për burimet e lëvizshme të ndotjes. 20

21 Toka Erozioni i tokës është një shqetësim serioz në Shqipëri. Edhe pse topografia malore dhe tipet e klimave në vend e favorizojnë erozionin, aktiviteti i njerëzve (si gërmimi i shtretërve të lumenjve për të nxjerrë materiale ndërtimi, prerja e drurëve, kullotja pa kriter), po e keqëson gjendjen dhe po sjell pasoja të rënda. Tokat e varfra e ulin prodhimin bujqësor dhe nxisin shtrirjen e bujqësisë në habitate të papërshtatshme. Dinamikat lumore po ndryshojnë duke ndikuar negativisht në cilësinë e ujit dhe regjimin e rrjedhjes. Elemente të rëndësishëm të infrastrukturës, si urat dhe rrugët automobilistike, janë të prishura ose po shkatërrohen nga rrëshqitjet e dheut. Ministria e Bujqësisë dhe e Ushqimit po përgatit aktualisht legjislacionin për mbrojtjen dhe administrimin e tokës. Planet për zhvillimin e një strategjie për ruajtjen e tokës presin të financohen. Kimikatet Në Shqipëri nuk janë hartuar politika për përdorimin e mbeturinave industriale dhe të rrezikshme, si dhe politika mbi përdorimin dhe administrimin e kimikateve. Keqadministrimi i bifenileve të polikloruara, i kimikateve shkatërruese të shtresës së ozonit, pesticideve bujqësore dhe i biocideve mund të çojë në avullimin ose kalimin e këtyre kimikateve në mjedis, duke sjellë pasoja serioze në shëndetin e njeriut dhe në natyrë. 2 Konteksti Mjedisor Energjia Aktualisht Shqipëria po kalon një krizë energjetike. Furnizimi me energji elektrike është i kufizuar dhe ka ndërprerje të rregullta. Përdorimi për ngrohje i energjisë Kimikate të ruajtura pa masa sigurie, Durrës elektrike, faturat e papaguara nga konsumatorët dhe shtimi i lidhjeve të paligjshme e kanë mbingarkuar rrjetin elektrik. Sipas ekspertëve vendës, 50% e energjisë elektrike humbet në rrjet, kurse të ardhurat mblidhen vetëm për 1/3 e sasisë së energjisë së konsumuar. Për të rritur furnizimin me energji elektrike Shqipëria po e importon atë aktualisht nga Sllovenia dhe Mali i Zi. Shqipëria historikisht e ka siguruar vetë pjesën më të madhe të energjisë së saj. Një shoqëri shtetërore prodhon gaz dhe naftë. Një tjetër prodhon energji elektrike, 90% e së cilës vjen nga hidrocentralet. Importi i energjisë parashikohet të rritet ndjeshëm gjatë dhjetë viteve të ardhshëm, kryesisht për shkak të kërkesave të mëdha për energji elektrike si dhe të nevojave në rritje të sektorit të transportit. Shteti ka planifikuar mbulimin e nevojave në rritje për energji elektrike përmes ndërtimit të një termocentrali të ri. 21

22 Më 1999 Agjencia Kombëtare e Energjisë hartoi një Strategji Kombëtare të Energjisë në bashkëpunim me programin Phare. Përmes kësaj strategjie synohet të sigurohet një politikë energjetike gjithëpërfshirëse që të shërbejë si rregullator për ristrukturimin e sektorit energjetik, bazuar në parimet e ekonomisë së tregut. Vlerësimi Mjedisor në Shqipëri pas Konfliktit Biodiversiteti Shqipëria, në raport me sipërfaqen, ka një diversitetit biologjik mjaft të larmishëm. Aty mund të gjenden 30% e specieve bimore europiane dhe 42% e gjitarëve europianë. Larmia e ligatinave, lagunave dhe e liqeneve të mëdha në Shqipëri përbën një habitat dimëror të rëndësishëm për shpendët shtegtarë. Gjithë kjo pasuri e çmuar është mjaft e kërcënuar. Sot Shqipëria ka shkallën më të lartë të humbjes së biodiversitetit në Europë. Shpyllëzimi, erozioni i tokës, përdorimi pa kriter i saj dhe ndotja, të gjitha këto po i shkatërrojnë me shpejtësi burimet e çmuara natyrore të Shqipërisë. Shumë prej shqiptarëve që jetojnë jashtë zonës urbane, përdorin lëndë druri për zjarr dhe ngrohje. Diversiteti po kërcënohet, gjithashtu, nga gjuetia, peshkimi dhe kullotja pa kriter; 36% e specieve vertebrore në vend janë seriozisht të rrezikuara ose të kërcënuara. Megjithëse janë bërë përpjekje të vazhdueshme për të shpallur zona të mbrojtura, ato sot mbulojnë vetëm 6% të territorit. Për fat të keq edhe në këto zona janë bërë ndërhyrje të paligjshme në gjueti, peshkim dhe prerje drurësh, çka ka bërë që të preket integriteti biologjik. Monitorimi dhe ruajtja e zonave të mbrojtura nuk është ende në nivelet e duhura si dhe nuk ekzistojnë ende plane administrimi. Në 1999 u hartua në Shqipëri një Strategji Biodiversiteti dhe Plani i Veprimit me ndihmën e Fondit Global për Mjedisin. Kjo gjë do të rritë zonat e mbrojtura në afërsisht 15% të territorit shqiptar, do t'u japë përparësi kërkimeve shkencore në vend në fushën e biodiversitetit që aktualisht po ecën me ritme të ulta, si dhe krijimit të planeve të veprimit për ekosistemet, habitatet dhe speciet. Qeveria e ka miratuar Strategjinë e Biodiversitetit dhe Planin e Veprimit, por ende nuk e ka zbatuar. Një projekt i Bankës Botërore po nxit administrimin komunal të pyjeve dhe parashikon përfshirjen e 40% të tyre në struktura administruese komunale deri në vitin Për të rritur mbrojtjen e tyre është amenduar Akti i Pyjeve i vitit

23 Harta 5 : Ruajtja e Natyrës në Shqipëri 2 Lake Scutari BUNA RIVER Koplik Vermosh MALSIE MADHE THETHI SHKODËR Shkodër (Scutari) Valbona Bajram Curri TROPOJË PUKË Pukë VALBONA Tropojë HAS Kukës FR Krumë Lake Fierzës KUKËS Y ugoslavia Konteksti Mjedisor VELIPOJA Adriatic Sea Durrës DIVJAKA KARAVASTA LAGOON KUNE-VAIN LOGARA FUSHE KUQE PATOK Fier Selenicë Laç LAÇ Krujë KRUJË Shijak Kavajë KAVAJË KULAR FIER PISHE PORO DURRËS LUSHNJË Vlorë KARABURUN LEZHË Lezhë Lushnjë Patos VLORË km Tiranë (Tirana) DAJTI PEQIN Rrëshen Peqin Memaliaj Source: Department of Public Information of the United Nations (UNDPI), Cartographic Section, NewYork ; Biodiversity Strategy andaction Plan 1999, GEF/World Bank. Elbasan Burrel Kuçovë KUÇOVË Berat Ballsh MALLA- KASTER Lake Ulzës MIRDITË MAT TIRANË TOMORI BERAT TEPELENË ZALL GJOCAJ QAFE MOLLE Cërrik ELBASAN Tepelenë DELVINË Sarandë Delvinë Konispol LURA Maqellarë Bulquizë BULQIZË Librazhd Gramsh GRAMSH SKRAPAR SARANDË DIBRA LIBRAZHD Çorovodë PËRMET Përmet KARDHIQI Dhërmi PORTO PALERMO GJIROKASTËR Gjirokastër Peshkopi KUTURMAN RRAJCA Pogradec POGRADEC Maliq KORÇE Lake Ohrid Korçe BREDI I DRENOVES KOLONJË Ersekë FYR of Macedonia Protected areas Existing Proposed DEVOLL Lake Prespa Bilisht Greece Airport National capital District capital Town, village District boundary Habitat containing rare and endangered species 23

24 3 Vlerësimi Mjedisor në Shqipëri pas Konfliktit "Pikat e nxehta" kryesore të shqyrtuara nga misioni Vështrim i përgjithshëm Pas kryerjes së një sërë kërkimesh paraprake të zgjeruara dhe konsultash në shkallë kombëtare me ekspertë të mjedisit, UNEP-i shqyrtoi nëntë zona të Shqipërisë të konsideruara si "pika të nxehta" të saj. Pikat e vizituara përmbanin impiante nga çdo sektor i rëndësishëm industrial i vendit. Grupi zhvilloi takime me përfaqësues të firmave lokale për të diskutuar për proceset e impianteve dhe kushtet mjedisore. Takimet vijuan me inspektimin e impianteve, gjatë të cilave ekspertët e UNEP-it morën mostra të ujit, tokës dhe të ajrit. Aty ku ishte e mundur, grupi u takua me zyrtarë lokalë dhe të interesuar. Në vijim të misionit ekspertët e UNEP-it analizuan të dhëna shtesë nga këto pika. UNEP-i arriti në përfundimin që pesë nga nëntë pikat e vizituara duhen konsideruar si "pika të nxehta" për mjedisin. Të gjitha këto zona paraqesin probleme serioze që përbëjnë rrezik aktual për shëndetin e njeriut e mjedisin dhe kanë nevojë për veprime ndërhyrëse të menjëhershme. Rekomandimet përkatëse mund të gjenden në kapitullin 7. Ndërmarrja Kimike - Durrës Durrës Problemet kryesore Një sipërfaqe prej disa km 2 është ndotur rëndë prej kimikateve të rrezikshme dhe mbeturinave të ishndërmarrjes kimike, prej një pike shkarkimi plehrash dhe një depoje të braktisur kimikatesh. Mijëra qytetarë që janë dyndur nga zonat e tjera të Shqipërisë, jetojnë brenda ose përreth zonës së ndotur me lëndë toksike. Rreziqe të mëdha paraqiten për shëndetin e njerëzve, ujërat nëntokësorë dhe habitatet detare. 24

25 3 Dele duke kullotur në tokat e ish-ndërrmarjes kimike, Durrës Ish-ndërmarrja kimike Durrës është një zonë e katastrofës mjedisore. Deri në momentin që u mbyll (1990), ndërmarrja prodhonte bikromat natriumi për përpunimin e lëkurës, si dhe pesticide, p.sh. lindan (gama-hch) dhe tiram. Ndotja, si pasojë e këtyre proceseve, ka kontaminuar rëndë zonën që përfshin ish-ndërmarrjen, një vend shkarkimi plehrash dhe një depo të braktisur kimikatesh. Sot zona përfaqëson një nga pikat më të nxehta mjedisore në Ballkan. Disa mijëra qytetarë jetojnë brenda dhe rrotull saj. Kërkohet ndërhyrje urgjente me qëllim që të mbrohet shëndeti dhe siguria e fëmijëve dhe e të rriturve. Në shumë zona ka ndodhur një kontaminim i rëndë i tokës dhe i ujit. Zona më problematike është ajo ku ndodhej ndërmarrja. Toka është kontaminuar me lindan dhe përmban, gjithashtu, kripëra të kromitit. Familjet jetojnë në shtëpi të ndërtuara me tulla të kontaminuara nga ish-ndërmarrja. Fëmijët luajnë në toka të kontaminuara. Lopët, dhitë dhe delet që përdoren për qumësht dhe ushqim për vendasit, kullosin në tokat e kontaminuara të ndërmarrjes. Kafshët shtëpiake pijnë ujë pusi të kontaminuar. "Pikat e nxehta" kryesore të shqyrtuara nga misioni Mostrat e marra nga UNEP-i vërtetojnë degradimin e dukshëm të zonës. Një mostër uji nëntokësor e marrë prej një pusi uji përmbante 4.4 mg/l klorbenzen, herë më tepër se niveli i pranueshëm për ujin e pijshëm në disa vende të Bashkimit Europian. Ekspozimi i vazhdueshëm ndaj sasive të mëdha të klorbenzenit mund të shkaktojë pasoja negative në sistemin nervor, palcën e kockave, mëlçi, veshka, gjak dhe në organet riprodhuese. Një mostër qumështi e marrë nga një lopë shtëpiake rezultoi me përqendrim të izomerit beta-hch 100 herë më të lartë se sa në disa vende të Bashkimit Europian. Mostrat nga toka rezultuan me përqendrime jashtëzakonisht të larta të izomerit HCH, në shkallën mg/kg deri në mg/kg. Në Hollandë, për shembull, në rastin kur përqendrimi i plotë i izomerit HCH në tokë është mbi 2 mg/kg, kërkohet 25

26 Vlerësimi Mjedisor në Shqipëri pas Konfliktit ndërhyrje. Lindani në përgjithësi konsiderohet si një nga kimikatet më të rrezikshme. Ai është një substancë kancerogjene, që shpesh shkakton kancer të mëlçisë. Edhe ekspozimi në nivele mesatare ka shkaktuar kancer të mëlçisë, veshkave dhe sistemit imunitar. Lindani gjithashtu është i qëndrueshëm në mjedis dhe i bioakumulueshëm në zinxhirin ushqimor. Ndotja prej kromit është një tjetër burim serioz shqetësimi. Megjithëse mostrat e pakta që u morën, nuk treguan nivele të larta të kromit (VI), një kancerogjen ky i njohur, nevojiten urgjentisht kërkime të mëtejshme për këtë formë si dhe për format e tjera të kontaminimit që u përmendën më lart. Vlen gjithashtu të theksohet fakti i përdorimit për ndërtimin e rrugëve lokale të mbetjeve të pasura me krom të ndërmarrjes. Këto kushte, në tërësi, paraqesin rrezikshmëri të lartë për shëndetin e njeriut. Bashkia e Durrësit nuk ka bërë përpjekje për largimin e qytetarëve nga kjo zonë e kontaminuar. Përkundrazi, sipas Agjencisë Rajonale të Mjedisit, po bëhen përgatitje për të përmirësuar infrastrukturën e nevojshme, me qëllim që qytetarët të qëndrojnë në këtë zonë. Prej kohësh shteti ka instaluar rezervuarë septikë, por shumica prej tyre nuk funksionojnë më siç duhet. Një zonë tjetër problematike është një ligatinë aty pranë, e përdorur si vend shkarkimi plehrash. Zona, të cilën e ndan nga deti Adriatik vetëm një rrugë,përmban rreth ton mbeturinash toksike, ndër të cilat lindan dhe mbetje të pasura me krom. Në këtë vendshkarkim po ndërtohen shtëpi pa asnjë masë parandaluese. Sipas autoriteteve lokale, Bashkia e Durrësit ka planifikuar ta shfrytëzojë këtë sipërfaqe për banim. Në një kanal aty pranë, i cili derdhet në det, u vunë re sasi të mëdha peshqish të ngordhur. Refugjatët e ardhur si pasojë e konfliktit në Kosovë qëndruan në një kamp pikërisht në këtë zonë. Vendi i fushimit u pastrua, por rigjenerimi natyral është penguar nga një mori faktorësh, ndër të cilët mund të përmendet kontaminimi me metale të rënda, ngjeshja e tokës për banim dhe përmbajtja e lartë e kripës në tokë. Zona e tretë problematike është një vend depozitimi rreth 1.5 km larg ndërmarrjes. Pika e depozitimit përbëhet nga tri ndërtesa që përmbajnë një sasi prej rreth 370 ton kimikate. Sipas ekspertëve lokalë, por dhe nga inspektimi i zonës, rezulton se aty ka lindan, metanol, sulfur karboni, bikromat kaliumi, monometilaminë dhe dimetilaminë. Kimikatet rrjedhin prej fuçive të ndryshkura dhe thasëve të grisur. Hyrja në vendet e magazinimit është e lirë. Kafshët kullotin përreth ndërtesave dhe aty pranë janë në ndërtim e sipër godina plazhi. Ka gjasa që ujërat e ndotura të derdhen në det. 26

27 Uzina e PVC-Vlorë Vlorë Problemet kryesore Familje të tëra, së bashku me kafshët shtëpiake, jetojnë në kushte jashtëzakonisht të rrezikshme në prani të një ndotjeje të lartë nga merkuri. Përpjekjet e qeverisë për t'i zhvendosur këto familje kanë rezultuar të pasuksesshme. Nuk janë ndërmarrë masa për të parandaluar ndotjen e mjedisit prej llumrave me merkur të hedhura aty pranë. Katër kilometra në veri të Vlorës ndodhet vendi ku ka qenë më parë një kompleks prodhimi kimik, i përbërë nga një fabrikë e klorit dhe alkalit, një njësi për prodhimin e monomerit të klorurit të vinilit (VCM) dhe një njësi për prodhimin e klorurit të polivinilit (PVC). Fabrika u mbyll në vitin 1992 dhe u shkatërrua thuajse krejt gjatë trazirave civile të vitit Ndërmarrja sot paraqet një kërcënim të jashtëzakonshëm për shëndetin e rreth 180 familjeve që jetojnë brenda dhe përreth zonës. Kërkohet të merren masa urgjente për të mbrojtur shëndetin publik dhe për të parandaluar kontaminimin e mëtejshëm të mjedisit. Gjatë kohës së funksionimit të fabrikës bëhej elektroliza e klorit dhe e sodës kaustike duke përdorur sasi të mëdha merkuri. Sipas ekspertëve lokalë, prej një studimi të vitit 1992 dilte që afërsisht m 2 të tokës së ish-ndërmarrjes ishin të kontaminuara me merkur në një thellësi që shkonte deri në m. Një mostër toke e marrë nga UNEP-i përmbante më shumë se mg/kg merkur, që e kalon rreth herë kufirin e lejueshëm të Bashkimit Europian. Përveç merkurit, ka shumë mundësi që hidrokarburet e kloruara dhe ndotës të tjerë të rrezikshëm të çliruar nga njësitë prodhuese të ish-ndërmarrjes, të kenë mbetur në tokën përreth këtyre njësive. 3 "Pikat e nxehta" kryesore të shqyrtuara nga misioni Sot në këto toka luajnë fëmijët. Në rrënojat e kontaminuara kullosin kafshët shtëpiake. Perime të kultivuara në këtë tokë përdoren për të ushqyer familjet. Merkuri është jashtëzakonisht i rrezikshëm për shëndetin e njeriut. Ekspozimi ndaj niveleve të larta të tij mund të shkaktojë dëmtime të përhershme në tru, veshka dhe mushkëri. Veçanërisht bebet dhe fëmijët janë të ndjeshëm ndaj ndikimit të merkurit, i cili mund të depërtojë tek ata përmes uterusit dhe qumështit të gjirit. Përveç faktit që merkuri shkakton pasoja mjaft të rënda shëndetësore, ai bioakumulohet në zinxhirin ushqimor. 27

28 Vlerësimi Mjedisor në Shqipëri pas Konfliktit Vëzhgim në terren në Uzinën e Vlorës Shteti po i furnizon familjet me ujë të pijshëm dhe po i shet hekurishtet dhe tullat e kontaminuara të fabrikës që ato të përdoren diku tjetër. Megjithëse janë bërë përpjekje të vazhdueshme për t'i ndaluar qytetarët të jetojnë në këtë zonë, ato kanë rezultuar të pasuksesshme. Ndërkohë, puset në zonën e ndërmarrjes po përdoren për kafshët shtëpiake dhe ujitjen e perimeve. Dikur ndërmarrja i shkarkonte ujërat e ndotura në Gjirin e Vlorës pa u bërë atyre asnjë lloj përpunimi. Llumrat e krijuara gjatë proceseve të prodhimit depozitoheshin në një zonë midis ndërmarrjes dhe Gjirit. Nuk merrej asnjë masë për parandalimin e kontaminimit të mjedisit përreth. Mendohet që këto llumra të kenë përmbajtje të lartë merkuri. Ka shumë mundësi që ujërat nëntokësore të kontaminuara të derdhen në det. Sipas ekspertëve kombëtarë, analizat e sedimenteve dhe të gjallesave detare në thellësi të Gjirit flasin për pasoja negative prej kontaminimit me merkur. 28

29 Fusha e naftëmbajtëse e Marinzës, Patos Patos Problemet kryesore: Familjet që jetojnë pranë fushave të naftës janë të ekspozuara ndaj rreziqeve serioze për shëndetin. Ujërat nëntokësore po ndoten rëndë nga nafta, për shkak të puseve, pompave, oxhaqeve dhe impianteve të paratrajtimit. Shkarkimet e gazit sulfuror dhe të hidrokarbureve po ndotin atmosferën përqark. Fusha e Marinzës në Patos me rreth puse që zënë një sipërfaqe prej 200 km 2, është një nga fushat më të mëdha dhe më të rëndësishme të naftës në Shqipëri. Kjo është një nga pesë fushat e zonës që furnizojnë rafinerinë e Ballshit. Në zonën e Patosit aktualisht nxirren 400 ton naftë e papërpunuar në ditë, nga ton që nxirreshin dikur. Fusha, për fat të keq, është burim i një kontaminimi të lartë të tokës, ujërave nëntokësorë dhe ajrit. Familjet që jetojnë në një fshat të vogël brenda saj janë të ekspozuara ndaj rreziqeve të mëdha për shëndetin. Ka disa burime që kontaminojnë rëndë tokën dhe ujërat nëntokësore. Sipas ekspertëve kombëtarë, puset e ujit të pijshëm furnizohen nga një shtresë ujëmbajtëse e cekët, e cila mbrohet vetëm prej një shtrese argjilore. Puset e naftës depërtojnë shtresën argjilore duke lejuar kontaminimin e ujit të pijshëm nga hidrokarburet. Pompat në fushë nuk mirëmbahen siç duhet dhe prej tyre rrjedhin sasi të mëdha nafte në mjedisin përreth. Nafta transportohet nga pompat për tek impiantet përpunuese paraprake përmes tubacioneve të naftës. Edhe këto tubacione nuk mirëmbahen siç duhet, duke çuar në rrjedhje dhe humbje të sasive të mëdha të naftës. 3 "Pikat e nxehta" kryesore të shqyrtuara nga misioni Kontaminimi i fushës së naftës dhe i zonës përreth saj asnjëherë nuk është analizuar rregullisht. Shoqëritë nuk e kanë përllogaritur sasinë e naftës që derdhet në fushë, por një vlerësim i përafërt tregon për një humbje 1-2% të sasisë së përgjithshme që nxirret, çka do të thotë 4-8 ton në ditë. Drejtuesit e shoqërive hartuan një projekt për mbylljen e puseve, hapjen e puseve të reja dhe grumbullimin në to të ujërave të ndotura dhe të disa fraksioneve që dalin gjatë procesit të parapërpunimit të naftës. Ky projekt ka objektiva serioze, por mungojnë fondet për ta zbatuar. 29

30 Vlerësimi Mjedisor në Shqipëri pas Konfliktit Fusha e naftës Marinzë Patos Në këtë zonë probleme serioze paraqet edhe një fushë naftëmbajtëse më e vogël. Impianti i paratrajtimit aty ka qenë konceptuar në mënyrë të tillë që të kryente dehidratimin dhe veçimin e pjesëzave të ngurta nga nafta, përpara se ajo të transportohej në rafineri. Një pjesë e naftës që del gjatë procesit të paratrajtimit duhet të riciklohet. Meqenëse impiantet e paratrajtimit nuk funksionojnë mirë, ujërat e ndotura të papërpunuara që përmbajnë naftë bruto, shkarkohen drejtpërdrejt në mjedis dhe më tej derdhen në lumin e Gjanicës që gjendet aty pranë. Lumi furnizon banorët e zonës me ujë të pijshëm nëpërmjet puseve private që ndodhen në fushë. Meqenëse puset ndodhen pranë lumit, uji i pijshëm ka të ngjarë të ndikohet nga cilësia e ujit të lumit. Fushat naftëmbajtëse janë burim edhe për ndotjen e ajrit. Nafta depozitohet në rezervuarë të hapur, prej nga avullojnë hidrokarburet. Në fushën e madhe pompat shkarkojnë përditë rreth m 3 gaz me përbërje squfuri. Megjithëse një e pesta e kësaj sasie shfrytëzohet për të prodhuar korrent për puset, katër të pestat që mbeten, çlirohen drejtpërdrejt në atmosferë. Kjo shifër është e barabartë me afërsisht 115 ton squfur të çliruar në vit. Ajri ka një erë të rëndë hidrokarburesh dhe sulfuri hidrogjeni. Ekspozimi i zgjatur ndaj sulfurit të hidrogjenit mund të shkaktojë dëmtime të aparatit të frymëmarrjes. Një mostër e UNEP-it kishte përqendrime të hidrokarbureve alifatike dhe aromatike në shkallën 4-90 mikrogram/m 3. 30

31 RAFINERIA E NAFTËS- Ballsh Problemet kryesore: Sasi të mëdha nafte nga rafineria shkarkohen në mjedisin rrethues 3 Ballsh Ujërat e ndotura që përmbajnë papastërti të naftës, shkarkohen në një kanal duke kontaminuar lumin Gjanica e duke krijuar në këtë mënyrë rrezik për kontaminimin e ujit të pijshëm të zonës. Rafineria shkarkon në atmosferë një sërë ndotësish toksikë të ajrit. Rafineria e Ballshit prodhon ton naftë të rafinuar në vit, çka përbën më pak se 1/3 e kapacitetit të saj. Uzina shkarkon sasi të mëdha nafte në mjedisin përreth, veçanërisht në lumin Gjanica. Cilësia e ujit të pijshëm të puseve private të vendosura përgjatë lumit mund të ndikohet mjaft nga ujërat e tij. Një nga problemet kryesore të uzinës është rrjedhja e naftës. Rafineria ishte ndërtuar në mënyrë të tillë që të shfrytëzonte 97% të naftës që rafinonte. Sipas drejtuesve, rrjedhjet nga i gjithë sistemi sjellin humbje të prodhimit që arrin mesatarisht në 7%, ose ton në vit. Një nga shkaqet e humbjeve të naftës në mjedis është mosfunksionimi i impiantit të përpunimit të ujërave të ndotura të uzinës. Ky impiant ishte parashikuar të derdhte ujëra me një përqendrim maksimal prej 300 mg/l komponentë nafte të tretur. Sipas drejtuesve, projekti i uzinës nuk parashikonte as cilësinë e dobët të naftës në këtë zonë, me përmbajtje të lartë (6%) squfuri, as sasinë e madhe të materialeve të ngurta të naftës si pasojë e një paratrajtimi joefikas në fushë. Si rezultat, uzina nuk funksionon siç duhet. Ujërat e ndotura që përmbajnë shtresë nafte dhe komponentë të tretur nafte, shkarkohen drejtpërdrejt në një kanal që derdhet në lumin Gjanica. "Pikat e nxehta" kryesore të shqyrtuara nga misioni Gjanica furnizon banorët e zonës me ujë të pijshëm nëpërmjet puseve private përgjatë gjithë bregut të saj. Sipas autoriteteve lokale, depozitime nafte janë identifikuar përgjatë lumit disa kilometra poshtë rafinerisë. Këto të dhëna u konfirmuan me anë të një inspektimi me sy të lumit, si dhe me faktin që një mostër uji e marrë km në vijim të rrjedhës së tij, tregoi gjurmë nafte. Mund të mendohet që uji i pijshëm i puseve private pranë lumit ndikohet nga cilësia e ujit të tij. 31

32 Rafineria çliron, veç të tjerave, edhe dioksid squfuri, hidrokarbure dhe dioksid karboni në atmosferë. Hidrokarburet dhe sulfuri i hidrogjenit mund të nuhaten lehtë. Vlerësimi Mjedisor në Shqipëri pas Konfliktit Vëzhgime apo programe monitorimi për vlerësimin e nivelit të ndotjes së tokës dhe të ujërave nëntokësore në zonën e rafinerisë dhe përgjatë bregut të lumit nuk janë zhvilluar ende. Të dhënat për ndotjen e ajrit nuk iu vunë në dispozicion UNEP-it. Vendi i shkarkimit të hedhurinave-sharrë Sharra Problemet kryesore: Hedhurinat e Sharrës mund të përmbajnë ndotës toksikë si pasojë e mungesës në vend të impianteve përpunuese të mbeturinave të rrezikshme. Tymi dhe pluhurat toksikë çlirohen gjatë djegies së hedhurinave, duke i ekspozuar banorët e zonës ndaj rreziqesh serioze për shëndetin. Lëngu nga vendshkarkimi i hedhurinave kalon në ujërat nëntokësorë dhe kontaminon ato përreth. 32 Sharra është pika kryesore e grumbullimit të plehrave në Tiranë. Pjesa më e madhe e hedhurinave urbane joindustriale si dhe mbeturinat spitalore grumbullohen e digjen në Sharrë. Në kushtet e sotme, vendi i shkarkimit paraqet një kërcënim shumë të madh për shëndetin e banorëve të zonës. Në zonën përreth nuk janë kryer matje të cilësisë së ajrit. Hedhurinat e ngurta, përgjithësisht, e ndotin ajrin nëpërmjet prodhimit të erërave, të metanit dhe djegieve. Sharra çliron erëra dhe sasi të konsiderueshme tymrash. Grupi i vlerësimit vëzhgoi një re tymi dhe një erë të rëndë në një zonë banimi pesë kilometra poshtë Sharrës. Duke patur parasysh përmbajtjen e hedhurinave të ngurta në Sharrë, ka mundësi që ky vendshkarkim të çlirojë metan dhe grimca pluhuri me përmbajtje metalesh të rënda, si dhe përbërje të tjera inorganike e organike (p.sh. dioksina, furane). Në një mostër ajri të marrë nga UNEP-i u gjetën derivate të benzenit, gazra të efektit serrë dhe freone. Si përfundim, kushtet e cilësisë së ajrit në vendshkarkim paraqesin kërcënime serioze për të rriturit dhe fëmijët, të cilët mbledhin dhe riciklojnë mbeturinat nga ky vend. Vendshkarkimi ndodhet në shpatin e një lugine, në pellgun ujëmbledhës të lumit Erzen në jugperëndim të Tiranës. Megjithëse vendshkarkimi është ngritur mbi shtresa argjilore, ekspertët kombëtarë thonë se shtrati i luginës përmban rërë dhe sedimente

33 zhavorri. Vendshkarkimi nuk ka veshje mbrojtëse në pjesën e poshtme dhe në faqet anësore. Nuk ka, gjithashtu, sistem kullimi për rrjedhjet dhe filtrimet nga masa e hedhurinave. Ujërat që kullojnë nga vendshkarkimi mund të derdhen me lehtësi në ujëmbledhësin dytësor dhe në lumin Erzen. Ujërat nëntokësore që rrjedhin nga vendshkarkimi, përdoren për ujë të pijshëm dhe ujitje. Nuk është kryer asnjë vlerësim i plotë për ndikimin e vendshkarkimit mbi tokën dhe ujin e mjedisit rrethues. Analiza të pjesshme janë përqëndruar në parametrat tradicionalë të ujit të pijshëm dhe nuk janë bërë ekzaminime të elementëve të tjerë problematikë, si nevoja biologjike për oksigjen, metalet, përbërjet organike dhe pesticidet. Eksperti i UNEP-it duke marrë mostra uji nga lumi Erzen Puset që ndodhen në bregun e lumit Erzen, në Pezën e Vogël, një fshat poshtë Sharrës, furnizojnë tetë fshatrat e zonës me ujë të pijshëm. Fusha mbedh ujin nëpërmjet tri puseve kulluese që ndodhen m larg lumit. Puset e thithin ujin nga një thellësi prej 5-8 m nën tokë. Për shkak të afërsisë së puseve me lumin dhe niveleve relativisht të cekëta të seleksionimit, filtrimi është i kufizuar. Si rrjedhojë, cilësia e ujërave duhet të ndikohet mjaft nga cilësia e ujit të lumit. 3 "Pikat e nxehta" kryesore të shqyrtuara nga misioni Me t'u nxjerrë, uji trajtohet me klor dhe kalon nëpër një dekantues përpara se të furnizojë fshatrat. Instituti i Shëndetit Publik kryen monitorime të herëpashershme të ujërave. Monitorimi i tanishëm nuk analizon substancat e rrezikshme, të cilat mund të kontaminonin lumin dhe puset e fushës. Një tjetër vendshkarkim plehrash, më i vogël, mund ta kontaminojë po ashtu ujin që furnizon Pezën e Vogël. I vendosur afërsisht 2 km sipër rrjedhës, vendshkarkimi i Pezë-Helmësit ndodhet në brigjet e lumit Erzen. Megjithëse zona është e mbyllur, ajo vazhdon të përdoret herë pas here si vendshkarkim. Ajo është e paadministruar dhe, në rastet kur nivelet e ujërave janë të larta, ndodh që hedhurinat bien në kontakt të drejtpërdrejtë me lumin. Mostrat e marra nga lumi në afërsi të vendshkarkimit përmbanin metale të rënda në nivele të papërfillshme dhe përbërje organike me përqendrim 10 mg/l, nivele këto të zakonshme për hedhurinat urbane. 33

34 4 Vlerësimi Mjedisor në Shqipëri pas Konfliktit Vende të tjera industriale të vëzhguara nga UNEP-i Në këtë kapitull përshkruhen katër vende të tjera të vëzhguara nga UNEP-i. Duhet theksuar që, megjithëse pikat e nxehta të përshkruara në kapitujt paraardhës kërkojnë ndërhyrje urgjente në interes të mbrojtjes së shëndetit publik, pikat që do të diskutohen më poshtë paraqesin probleme mjedisore serioze që kërkojnë ndërhyrje të menjëhershme. Uzina e Plehrave Azotike - Fier Fier Problemet kryesore : 850 m 3 tretësirë arsenati dhe solucion arseniti duhen eliminuar. Toka dhe sidomos ujërat, kryesisht ujrat nëntokësore, janë të kontaminuara me arsenik në nivele të larta. Një lumë që furnizon puset lokale të ujit të pijshëm ushqehet nga ujërat nëntokësore të kontaminuara. Ujëra të ndotura të patrajtuara shkarkohen në të njëjtin lumë. Uzina e Fierit ka prodhuar plehra kimike nga viti 1967 deri në vitin Gjatë një periudhe katërvjeçare, , uzina ka përdorur naftë bruto me përmbajtje te lartë squfuri. Squfuri largohej me tretësira arsenati dhe arseniti. Problemi kryesor i uzinës është si të eliminohen 850 m 3 tretësirë arsenati dhe arseniti. Tretësira ka një përqendrim 25 g/l. Aktualisht ruhet në katër kulla çeliku 30 vjeçare. Kullat, ku janë të dukshme shenjat e korozionit, janë të vendosura në një bazament betoni 200 m 3, që është ndërtuar për të penguar infiltrimet në Kullat e çelikut me tretësirë arsenati dhe arseniti, Fier 34

35 mjedisin përreth, në rast rrjedhje të tretësirës nga kullat. Veshja e brendshme e bazamentit të betonuar ndërkohë nuk ka mbetur e paprekur. Në mostrën e ujit që u mor nga rrjedhjet e bazamentit, u gjet arsenik me përqendrim 97.7 mg/l. Mostrat e tokës që u morën në një rreze prej 50 m nga kullat me tretësirë, rezultuan të kishin përqendrime të arsenikut nga mg/kg. Rajoni i kontaminuar me arsenik duket të jetë i vogël. Nivelet e arsenikut të gjetur, megjithatë krahasohen, fjala vjen, me nivelin e lejuar të arsenikut në zonat industriale në Gjermani, që është 140 mg/kg. Duke u mbështetur në këto rezultate mund të supozohet që shtresa e sipërme ujëmbajtëse nëntokësore është e kontaminuar me arsenik. Shtresa ujëmbajtëse derdhet në lumin e Gjanicës, që mund të shërbejë si burim furnizimi me ujë për fshatrat përgjatë brigjeve të tij. Arseniku rradhitet ndër elementët kancerogjen. Ekspertët kombëtarë kanë hartuar një plan për eliminimin e tretësirës së arsenatit dhe të arsenitit, i cili nuk është zbatuar për mungesë fondesh. Sipas këtij plani të propozuar, tretësira duhet të trajtohet me komponime, që të zvogëlohet sasia e saj dhe pastaj të largohet e të hidhet në një vendshkarkim mbeturinash. Megjithëse prodhimi i uzinës është shumë i vogël, ujërat e ndotura derdhen në Lumin e Gjanicës pa u trajtuar. Nuk ka asnjë program monitorimi, që të vlerësojë ndikimin e ujërave të ndotura në mjedis. Kombinati Metalurgjik Elbasan Problemet kryesore : Mbeturinat e depozituara që kanë përqendrime të larta të metaleve të rënda, mund të kontaminojnë burimet e ujërave të pijshme përreth. 4 Zona të tjera industriale të vëzhguara nga UNEP-i Elbasan Ujërat e ndotura të patrajtuara të kombinatit shkarkohen në një lumë aty pranë. Pamje nga Kombinati i Elbasanit 35

36 Kombinati i Elbasanit ka punuar nga viti 1977 deri në vitin Në fabrikat e tij është prodhuar kok, çelik, gizë dhe sasi të vogla nikeli. Sot, një furrë ku shkrihen hekurishte, përbën të vetmen shenjë aktiviteti të një kombinati ku dikur punonin vetë. Vlerësimi Mjedisor në Shqipëri pas Konfliktit Burimi më i madh ndotës në Elbasan është sasia e depozituar prej milion ton hedhurinash të ngurta, që mund të kenë shkaktuar kontaminimin e tokës dhe të ujërave nëntokësore. Hedhurinat - bishta dhe pluhuri nga prodhimi i kokut - përmbajnë metale të rënda. Kur Kombinati ishte në punë, hedhurinat transportoheshin nëpërmjet një kanali në një basen sedimentimi që ndodhet 15 km larg. Baseni ndodhet në një luginë që kullon në një lumë të vogël dhe më pas në lumin Shkumbin. Banorët që jetojnë përgjatë brigjeve të lumit, shfrytëzojnë puse private për furnizimin me ujë. Nuk është kryer asnjë vlerësim për shkallën e kontaminimit të tokës dhe të ujërave nëntokësorë në zonat ku ndikimi nga basenet e sedimentimit mund të jetë i madh. Një mostër toke që u mor në basen, tregoi nivele shumë të larta të kromit, nikelit dhe manganit. Në të ardhmen mund të ndodhë kontaminimi i ujërave nëntokësore dhe i puseve përreth, nëse kjo gjë nuk ka ndodhur tashmë. Brenda Kombinatit ka një uzinë të trajtimit të ujërave të ndotura e ndërtuar me qëllim që të trajtonte ujërat me përmbajtje fenoli. Uzina, megjithatë, ka kohë që nuk punon. Edhe pse procesi prej nga përftoheshin ujëra të ndotura me fenol nuk kryhet më, ujërat e ndotura të patrajtuara vazhdojnë të derdhen në lumin Shkumbin. Banorët në këtë zonë e marrin ujin e pijshëm nga puse private të ngritura përgjatë gjithë rrjedhjes së poshtme të lumit. Deri në çastin e mbylljes, Kombinati ishte burimi më i madh i ndotjes së ajrit në luginën përreth. Në ditët e sotme çlirimet janë shumë më të vogla, por nga procesi i prodhimit të çelikut ende çlirohen, sipas vlerësimeve, rreth ton grimca të ngurta, 924 ton CO si edhe SO 2 e pluhur hekuri. Fabrika e Bakrit Rubik Rubik Problemet kryesore: Stoqet e mbeturinave të pasura me bakër mund të kontaminojnë rezervat e ujit të pijshëm dhe të paraqesin rrezik për shëndetin e njerëzve. Fabrika e bakrit në Rubik u mbyll në 1998 pas 60 vitëve punë. Kur fabrika ishte në gjendje pune, ajo prodhonte produkte bakri të rafinuar për kabllo. Gjatë viteve të saj më produktive ajo prodhonte afërsisht ton mbeturina minerale në vit. 36

37 Ajo që dikur ka qënë një burim i madh i ndotjes së ajrit dhe i kontaminimit të ujrave nëntokësore, sot ka rënë në qetësi të plotë. Sipas drejtuesve, emetimet e mëparshme të gazrave SO 2 dhe të shkarkimeve të ujërave të ndotura acide ende vihen re në mjedisin përreth. Mbetjet e pasura në bakër nga procesi i prodhimit qëndrojnë të depozituara në mjediset e fabrikës. Grumbujt e mbetjeve ndodhen afër bregut të lumit Fan. Vendgrumbullimi qe ndërtuar pa asnjë përgatitje paraprake të tokës apo ndërtimin e ndonjë shtrese mbrojtëse nën të. Nuk ka, veç kësaj, asnjë sistem drenazhimi për mbledhjen e infiltrimeve. Mostrat e skorjeve të marra nga UNEP-i rezultuan me krom (492 mg/kg), plumb (99 mg/kg) dhe nivele të larta bakri (1.696 mg/kg). Këto komponente sipas të dhënave, treten nga shiu acid. Infiltrimet dhe lëngjet përshkuese nga vendi i depozitimit të mbeturinave po kontaminojnë, sipas shumë gjasash, shtresën e sipërme të zonës ujëmbajtëse sekondare të ujërave nëntokësorë,të cilat derdhen në lumin Fan. Lumi Fan dihet që furnizon lumin Mat. Puset e ujit të pijshëm në brigjet e lumit Mat, që shfrytëzohen nga banorët përreth, mund të kontaminohen duke paraqitur kështu rrezik për shëndetin e njerëzve. Nivelet e larta të bakrit janë shumë të rrezikshme për shëndetin e njeriut dhe dëmtojnë ekosistemet lumore. Uzina e Superfosfatit - Laç Laç Problemet kryesore: Një stok mbetjesh mund të lëshojë arsenik dhe bakër në ujërat nëntokësorë duke kontaminuar burimet e ujit të pijshëm. Uzina e Laçit ka punuar nga viti 1967 deri në fillimin e vitit 2000, periudhë gjatë së cilës është përdorur fosfati i kalciumit për të prodhuar plehra kimike. Uzina sot është e mbyllur. Përpjekjet për privatizim kanë përfunduar me shitjen e pjesshme të saj. 4 Zona të tjera industriale të vëzhguara nga UNEP-i Në territorin e uzinës janë depozituar rreth ton mbetje të pasura në hekur, të krijuara gjatë procesit të prodhimit. Vendgrumbullimi i mbetjeve është ngritur pa bërë ndonjë përgatitje paraprake të tokës, pa vendosur shtresë mbrojtëse të poshtme apo pa ndërtuar një sistem drenimi për të larguar infiltrimet. Një mostër mbetjesh e marrë nga specialistët e UNEP-it kishte përmbajtje të lartë arseniku dhe bakri Analizat e UNEP-it treguan, gjithashtu, se arseniku dhe bakri mund të infiltrohen për shkak të ujërave të shiut. Rrjedhimisht akuiferi i sipërm dytësor i shtresës ujëmbajtëse mendohet të jetë i kontaminuar. Mbështetur në harta dhe në mendimin e ekspertëve kombëtarë del se shtresat ujëmbajtëse nëntokësore rrjedhin drejt disa fushave me puse uji të pijshëm, që ndodhen në pjesën e poshtme të fabrikës. Arseniku dhe bakri janë të dy elemente shumë të rrezikshme për shëndetin e njeriut dhe që dëmtojnë rëndë ekosistemet ujore. 37

38 5 Vlerësimi Mjedisor në Shqipëri pas Konfliktit Administrimi i krizës së refugjatëve kosovarë: pasojat në mjedis Historia e krizës kosovare Në mars të vitit 1998 një valë refugjatësh nisën të kalonin kufirin me Shqipërinë për t i shpëtuar konfliktit në Kosovë, pjesë e Republikës Federale të Jugosllavisë. Ky numër erdhi duke u rritur në maj e në qershor 1998 dhe në fund të këtij viti, sipas vlerësimeve të UNHCR-së, në territorin shqiptar kishin hyrë nga Kosova afërsisht refugjatë. Një fluks më i vogël, por i vazhdueshëm refugjatësh, vazhdoi edhe gjatë tremujorit të parë të vitit Në 24 mars 1999, pas dështimit të bisedimeve të paqes të Rambujesë, NATO filloi sulmin ajror kundër Jugosllavisë. Thuajse brenda një nate qindra mijëra kosovarë vërshuan drejt Shqipërisë, Republikës së Maqedonisë, Malit të Zi dhe Bosnje-Hercegovinës. Fluksi i papritur i refugjatëve e vuri Shqipërinë dhe bashkësinë ndërkombëtare përpara një sfide të vështirë. Shqipëria u përgjigj duke strehuar një numër refugjatësh, aq sa i lejuan mundësitë. Qindra mijëra prej tyre u mirëpritën në shtëpitë e shqiptarëve dhe në komunitete për aq kohë sa qe e nevojshme. Shumë partnerë, duke përfshirë edhe agjenci të Kombeve të Bashkuara, organizata ndërkombëtare, donatorë dhe organizata joqeveritare, mbështetën operacionet e ndihmave në Shqipëri. Në 3 qershor 1999, pas më shumë se dy muaj bombardimesh intensive të NATO-s nga ajri, RFJ-ja ra dakord për një plan ndërkombëtar paqeje dhe tërhoqi trupat ushtarake nga Kosova. Numri i refugjatëve në Shqipëri arriti kulmin në 9 qershor 1999, kur ndihma humanitare u shtri ndër refugjatë. Nga raportet e UNHCR-së del se 61% e këtij numri refugjatësh qëndruan në familje pritëse, 18% jetuan në 50 kampe me çadra dhe 21% në 300 qendra kolektive. 38

39 Harta 6 : Shpërndarja e Refugjatëve në Shqipëri 5 Adriatic Sea Lake Scutari FR Durrës Koplik FIER Fier Airport National capital District capital Town, village District boundary Vermosh MALSIE MADHE SHKODËR Shkodër (Scutari) Shijak Valbone Pukë LEZHË MIRDITË Rubik Lezhë Rrëshen Krujë TIRANË Kavajë Elbasan KAVAJË PEQIN Peqin LUSHNJË Lushnjë Selenicë Vlorë Laç LAÇ KRUJË DURRËS VLORË Y ugoslavia Patos Dhërmi Bajram Curri Tiranë (Tirana) Memaliaj Tepelenë Source: Department of Public Information of the United Nations (UNDPI), Cartographic Section, New York ; United Nations High Commissioner for Refugees (UNHCR), Geneva. Burrel Kuçovë KUÇOVË Berat Ballsh MALLA- KASTER Lake Ulzës MAT Tropojë TROPOJË PUKË BERAT TEPELENË DELVINË Cërrik ELBASAN Sarandë Konispol Kukës Peshkopi Çorovodë Maqellarë Bulquizë BULQIZË Gjirokastër Delvinë DIBRA Gramsh GRAMSH SKRAPAR GJIROKASTËR SARANDË HAS Krumë PËRMET KUKËS Librazhd LIBRAZHD Pogradec POGRADEC Përmet Maliq KORÇE Korçe Ersekë KOLONJË 0 Lake Ohrid Cumulative refugee population FYR of Macedonia Bilisht Lake Prespa DEVOLL Albania FYR of Macedonia Greece Montenegro 23 March 22 April 12 May 28 May 9 June km Refugee population per district as of 3 May to to to to Administrimi i krizës së refugjatëve kosovarë : pasojat në mjedis 39

40 Në 10 qershor 1999, pas negociatave të vazhdueshme, NATO-ja i ndërpreu veprimet ushtarake në Kosovë dhe Këshilli i Sigurimit të Kombeve të Bashkuara miratoi Rezolutën 1244 për Planin e Paqes në Kosovë. Me mbarimin e konfliktit në Kosovë, refugjatët filluan të ktheheshin në shtëpitë e tyre. Vlerësimi Mjedisor në Shqipëri pas Konfliktit Kampi i Refugjatëve në Tiranë (Burimi : UNHCR) Administrimi i krizës së refugjatëve Zgjerimi i krizës së refugjatëve në Shqipëri ishte jashtë çdo parashikimi, ndonëse ekzistonin plane kombëtare dhe ndërkombëtare të emergjencës. Mobilizimi i qeverisë dhe i bashkësisë ndërkombëtare ishte i jashtëzakonshëm. Nga analiza e pasojave të krizës, megjithatë, rezulton se nuk pati kohë të hartohej një planifikim i përshtatshëm mjedisor. 40

41 Me fillimin e krizës, qeveria shqiptare krijoi Grupin e Emergjencës. Roli i këtij grupi ishte që të shërbente si një qendër informimi dhe të bashkërendonte shpërndarjen e shërbimeve dhe ndihmat humanitare për refugjatët. Grupi u vendos jashtë Kryeministrisë dhe përbëhej nga përfaqësues të agjencive të ndryshme qeveritare, bashkive dhe organizatave të huaja qeveritare. Përfaqësues të Agjencisë Rajonale të Mjedisit jepnin informacione për çështje mjedisore përmes prefekturave dhe pushtetit lokal. Grupi i Emergjencës ishte një përpjekje e re për të përqëndruar administrimin e krizës së refugjatëve. Në praktikë, megjithatë, ky grup nuk luajti ndonjë rol të rëndësishëm në vendimet strategjike. Bashkitë, prefekturat dhe agjencitë e ndihmës, sa për të dhënë një shembull, morën në dorë zgjedhjen e vendeve ku do të vendoseshin kampet, shpesh pa u këshilluar me qeverinë apo UNHCR-në. Për fat të keq, kriteret mjedisore shpesh nuk u morën në konsideratë gjatë këtij procesi, për shkak të mungesës së informacionit, mungesës së ekspertizës lokale dhe të kohës së pamjaftueshme. Veprimtaritë administruese dhe bashkërenduese për refugjatët kryeshin edhe nga agjenci të tjera. Disa prej kampeve u administruan nga UNHCR-ja, të tjerat nga autoritetet lokale, organizata joqeveritare dhe grupe ushtarake. Megjithëse zyrtarë të Agjencisë Rajonale të Mjedisit dhe anëtarë të stafit të UNHCR-së i këshillonin administruesit e kampeve të refugjatëve për mbrojtjen e mjedisit, standardet ndryshonin mjaft nga njëri kamp në tjetrin. Veprimtaritë bashkërenduese pas emergjencës u kryen përmes një bashkëpunimi ndërmjet GE-së, UNHCR-së, UNDP-së dhe ECAT Tirana. UNHCR-ja, gjithësesi, nuk nxorri ndonjë udhëzues zyrtar për mbylljen, pastrimin dhe rehabilitimin e kampeve deri në 8 korrik Deri atëherë pjesa më e madhe e refugjatëve ishin larguar nga kampet, kurse vëmendja e donatorëve dhe e bashkësisë ndërkombëtare u drejtua tjetërkund. Ndonëse të gjitha kampet e administruara nga UNHCR-ja u pastruan, zyrtarë të intervistuar nga UNEP-i raportonin për një numër të madh vendesh jo të pastruara apo të rehabilituara siç duhet. Ndikimi mbi mjedisin nga fluksi i refugjatëve Përparësia kryesore në një konflikt është sigurimi i ndihmës për refugjatët. Ushqimi, strehimi, kujdesi shëndetësor, këto nevoja bazë si dhe të tjera duhen siguruar në kohë. Me mbërritjen e flukseve të refugjatëve, duhet të shqyrtohet ndikimi i tyre i mundshëm në mjedis dhe të nxirren mësime për të ardhmen. 5 Administrimi i krizës së refugjatëve kosovarë : pasojat në mjedis Në Shqipëri qeveria dhe bashkësia ndërkombëtare plotësuan nevojat bazë për njerëz, një sukses i jashtëzakonshëm në sigurimin e ndihmës emergjente. UNHCR-ja dhe GE-ja, megjithë kohën e paktë dhe problemet e shumta që dilnin, morën masa për mbrojtjen e mjedisit shqiptar. Suksesi i këtyre masave padyshim u pasqyrua deri diku në faktin se ndikimet mbi mjedisin shqiptar ishin të pakta. 41

42 Vlerësimi Mjedisor në Shqipëri pas Konfliktit Me mbarimin e konfliktit në Kosovë u ngrit problemi që refugjatët mund të kishin shkaktuar një dëm të rëndë dhe me pasoja në infrastrukturën vendase të administrimit të mjedisit. Për rrjedhojë, një nga qëllimet kryesore të vlerësimit ishte përcaktimi i ndikimit të përgjithshëm mbi mjedis të fluksit të të ardhurve dhe shqyrtimi i hapave të mëtejshëm për të integruar mbrojtjen mjedisore në operacionet e ardhshme me refugjatët. Puna vazhdoi me vëzhgime dhe konkluzione të UNEP-it. Rekomandimet e përgjithshme dhe specifike për vendqëndrime të caktuara janë dhënë në kapitullin 7. Hedhurinat e ngurta Sasi të mëdha hedhurinash të ngurta dalin në mënyrë të pashmangshme si rrjedhojë e plotësimit të nevojave jetësore bazë të refugjatëve. Shkaku kryesor është sasia e madhe e ndihmave ushqimore dhe e materialeve të tjera të paketuara. Administrimi dhe eliminimi i suksesshëm i hedhurinave të tilla varet drejtpërdrejt nga infrastruktura administruese për hedhurinat e vendit pritës. Gjatë krizës në Shqipëri bashkitë me mbështetjen e UNHCR-së dhe të donatorëve hoqën dhe transportuan hedhurinat e ngurta nga kampet e refugjatëve për në vendshkarkimet lokale. Shërbimi bashkiak administroi, gjithashtu, hedhurinat e refugjatëve që qëndronin nëpër familje. Me gjithë ngarkesën në rritje, shërbimi bashkiak i përhershëm nuk u cënua nga kriza dhe nuk pati ndikime të rëndësishme në infrastrukturën ekzistuese të administrimit të hedhurinave. UNEP-i vëzhgoi hedhurinat e shpërndara në Parkun e Madh të Liqenit në Tiranë afër Kompleksit të Pishinave si dhe në brigjet e Liqenit të Shkodrës, në këtë qytet. Sipas ekspertëve lokalë, këto vende nuk ishin të dëmtuara përpara krizës kosovare. Hedhje të paligjshme të mbeturinave në parkun e madh të Tiranës 42

43 Në disa zona rurale dhe bashki, vendshkarkimet e përdorura më parë ilegalisht nga popullsia lokale u përdorën edhe për depozitimin e hedhurinave të refugjatëve. Në ndonjë rast u përdorën edhe vende krejt të reja. Vendshkarkime të tilla të paligjshme në afërsi të parqeve apo të ujërave u përdorën nga popullsia lokale edhe më vonë, pas krizës, në dëm të shëndetit publik dhe mjedisit. Ndër zonat e ndotura nga hedhja e paligjshme e mbeturinave ishin plazhet dhe pyjet bregdetare të Durrësit, Golemit, Divjakës dhe Lezhës. Nuk ka statistika të plota mbi sasinë e plehrave të prodhuara nga çdo kamp dhe familje pritëse. Megjithatë, nga të dhënat e marra në tre kampe (atë austriak, të Caritas-it dhe të Ndihmës Islame) çdo refugjat prodhonte aty një mesatare prej 1.7 kg plehra në ditë. Në dallim prej këtyre, për banorët e Tiranës gjatë të njëjtit vit është dhënë shifra e prodhimit prej 0.7 kg plehra për person në ditë, gjatë të njëjtit vit. Kjo diferencë flet për faktin se mund të mos jenë marrë masa të përshtatshme për të pakësuar prodhimin e plehrave prej refugjatëve. Ujërat e zeza Mungesa e impianteve për trajtimin e ujërave të zeza në Shqipëri u pasqyrua gjatë krizës në kampet e refugjatëve dhe në qendrat kolektive të tyre. Në rastin kur mungonte lidhja me tubacionet e ujërave të zeza të qytetit, u përdorën nevojtore portative me gropa. Nuk është e qartë se ç sasi e këtyre u ndërtuan siç duhej. Pas largimit të refugjatëve, pjesa më e madhe e tyre vetëm u mbuluan duke u lënë të mbushura. Potenciali kontaminues i nevojtoreve për ujërat nëntokësore dhe tokën ende nuk dihet. Bashkia e Tiranës mirëmban një sistem largimi të ujërave të ndotura me një shtrirje prej 540 km. Tubacionet që hiqnin ujërat e ndotura nga Kompleksi i Pishinave në Tiranë, u lidhën me sistemin e kanalizimit të qytetit. Pati bllokime dhe shkëputje të këtyre lidhjeve nga sistemi për shkak të lidhjeve që kryenin shtëpitë afër kampit, ndërtuar aty në mënyrë të paligjshme. Si pasojë, ujërat e ndotura u përhapën në një fushë aty pranë me drenim të keq. Në Shkodër ujërat e zeza të Kampit të Ndihmës Islame shkarkoheshin në një kanal të vogël drenues të ujërave të shiut, që ishte i lidhur me liqenin e Shkodrës. Liqeni i Shkodrës dhe ligatinat përreth dallohen për një prodhimtari dhe diversitet të lartë biologjik. Një pjesë e zonës po shqyrtohet që të shpallet zonë e mbrojtur kombëtare. Në një mjedis të tillë të ndjeshëm ujor, largimi i ujërave të ndotura të kampit duhet të ishte shqyrtuar më me kujdes. Lidhja e tyre me sistemin e ujërave të ndotura të qytetit të Shkodrës do të kish qenë një zgjidhje e parapëlqyer. 5 Administrimi i krizës së refugjatëve kosovarë : pasojat në mjedis Gjatë periudhës së kulmit të krizës refugjatët e strehuar në shtëpitë e qytetarëve shqiptarë e mbingarkuan sistemin urban të ujrave të ndotura. Kjo çoi në rritjen e ndotjes biologjike dhe kimike të patrajtuar që përfundonte në ujërat pritëse. 43

44 Vlerësimi Mjedisor në Shqipëri pas Konfliktit Furnizimi me ujë Furnizimi me ujë i refugjatëve përgjithësisht nuk ka shkaktuar ndikime negative afatgjata në sistemet e furnizimit. Kampet e refugjatëve nëpër fshatra u furnizuan me ujë të pijshëm me autobote ose nga puse arteziane. Ato të rajoneve urbane dhe suburbane u furnizuan nga sistemet e furnizimit pranë qytetit dhe brenda tij. Problemet e vendit për furnizimin me ujë u keqësuan nga fluksi i refugjatëve. Kërkesat në rritje për ujë dëmtuan tubacionet dhe krijuan kufizime në furnizim. Megjithëse racionimi i ujit ishte i detyruar, pati, për shkak të krizës, një rritje të humbjeve në sistemet urbane të furnizimit me ujë. Pyjet dhe biodiversiteti Në Shqipëri u pakësua prerja e paligjshme e drurëve dhe gjuajtja pa kriter e kafshëve nga refugjatët për shkak të furnizimit të tyre me mish dhe dru nga burime lokale. Nga kampet e refugjatëve u raportua një numër i vogël episodesh të gjuetisë pa kriter të kafshëve dhe të prerjes ilegale të drurëve. Megjithatë, nuk vihen re ndikime negative afatgjata. Agjencia Kombëtare e Mjedisit dhe përfaqësuesit rajonalë të saj bënë përpjekje aktive për të pakësuar numrin e kampeve të refugjatëve të vendosur në afërsi ose brenda zonave të mbrojtura. Në sajë të këtyre përpjekjeve u ndërtuan vetëm gjashtë kampe në afërsi të zonave të mbrojtura, kurse dy prej tyre nuk u lejuan të ndërtoheshin aty. Nuk ka asnjë të dhënë për ndikime ekologjike negative afatgjata apo humbje të biodiversitetit, ndonëse u vunë re disa prerje të paligjshme të drurëve në këto zona. Hedhurinat e ngurta megjithatë, mund të kenë kontaminuar tokën dhe ujërat nëntokësorë si dhe të kenë patur ndikim negativ mbi kafshët e egra të zonës. Përsa u përket refugjatëve që qëndruan në familje ose në qendra kolektive, nuk pati probleme të ndikimit në biodiversitet dhe pyje. Trevat bujqësore Vendet e sheshta dhe me drenim të mirë janë zakonisht ato që parapëlqehen për ndërtimin e kampeve. Për fat të keq, në trevat bujqësore kampet ngrihen pa vështirësi dhe me kosto të ulët. Nga raporti i Ministrisë së Bujqësisë dhe të Ushqimit të Shqipërisë rezulton se 500 ha tokë bujqësore u përdorën për ngritjen e kampeve të refugjatëve. Kjo shifër e tokës bujqësore përfshinte 379 ha tokë pjellore shtetërore, 87 ha tokë pjellore private dhe 34 ha tokë shtetërore jopjellore. Kampet kishin një kapacitet që shkonte nga 120 deri në njerëz, por zakonisht kapaciteti i tyre ishte për deri në vetë. Disa nga këto zona u pastruan nga UNHCR-ja. Megjithatë, në pjesën më të madhe të tyre ka mbetur zhavor, i cili pengon prodhimin e ardhshëm bujqësor. Ndërkohë që UNEP-i zhvillonte misionin e tij, 80% e tokës bujqësore kërkonte rehabilitim. Prodhimi i humbur i këtyre tokave pritet që të ketë ndikime negative jo të pakta në ekonominë e familjeve që mbahen prej tyre. 44

45 Një raport i botuar prej Organizatës së Bujqësisë dhe të Ushqimit të Kombeve të Bashkuara, i titulluar Ndikimi i Krizës Kosovare në Bujqësinë dhe Mjedisin Shqiptar, bën një vlerësim të plotë të ndikimit të krizës kosovare në bujqësi. 5 Kampi austriak i refugjatëve, Shkodër Hapësirat e gjelbërta urbane dhe mjediset shplodhëse Pjesa më e madhe e refugjatëve qëndroi në kampe, familje ose qendra kolektive. Disa strehëza të improvizuara, megjithatë, u vendosën edhe në hapësira të gjelbërta urbane dhe në mjedise shplodhëse. Një pjesë e madhe e bimësisë aty u shkel ose u zhduk duke dëmtuar vlerat estetike të destinuara për komunitetin. Probleme jo të vogla përbënë gjithashtu edhe hedhjet e plehrave dhe prerjet e drurëve. Parku i Fierit dhe parku i madh i Tiranës qenë ndër zonat e dëmtuara më pak. Administrimi i krizës së refugjatëve kosovarë : pasojat në mjedis 45

46 6 Vlerësimi Mjedisor në Shqipëri pas Konfliktit Kapacitetet institucionale për administrimin e mjedisit Vështrim i përgjithshëm Gjatë periudhës së misionit të UNEP-it një grup përgjegjës për vlerësimin e kapaciteteve administruese të mjedisit në Shqipëri u takua me shumë zyrtarë shqiptarë të mjedisit, punëve publike dhe të planifikimit. Grupi pati, gjithashtu, takime me përfaqësues të organizatave më të mëdha ndërkombëtare dhe joqeveritare që punojnë për mjedisin në Shqipëri. Veç kësaj, grupi punoi për rishikimin e statuteve, ligjshmërisë, raporteve dhe dokumenteve të tjera që lidhen me kapacitetet administruese institucionale të mjedisit në Shqipëri. Nga vëzhgimet e UNEP-it doli qartë që Shqipëria ka hedhur bazat për përparimin dhe mbrojtjen e mjedisit. Është krijuar Agjencia Kombëtare e Mjedisit si dhe është hartuar kuadri ligjor bazë për mbrojtjen e tij. Doli qartë, gjithashtu, se Shqipëria ka një grup të vogël, por shumë të aftë dhe të përkushtuar kuadrosh, ekspertë shkencorë dhe politikash mjedisore. Këto struktura të forta ngjallin shpresa për një të ardhme shumë të mirë të mjedisit në Shqipëri. Së fundi, shqiptarët janë të përgjegjshëm për të ardhmen e mjedisit në Shqipëri. Komuniteti ndërkombëtar mund ta ndihmojnë Shqipërinë në arritjen e objektivave të saj mjedisore duke financuar nisma për mbrojtjen e mjedisit, duke përshtatur programe institucionale për nevojat specifike shqiptare si duke bashkëpunuar ngushtë me të. Paragrafet e mëposhtme japin në mënyrë të përmbledhur çështjet përparësore të përcaktuara nga UNEP-i. 46 Përgjegjësitë e shtetit Sfidat e mëdha mjedisore në Shqipëri kërkojnë drejtim të fortë dhe burime të mjaftueshme financiare. Në 1998-ën, për të përmbushur këtë nevojë, Qeveria krijoi Agjencinë Kombëtare të Mjedisit, e cila varet drejtpërdrejt nga Kryeministri. Misioni i AKM-së është ndërmarrja dhe zbatimi i nismave mjedisore shtetërore, vendosja e standardeve të ndotjes dhe koordinimi i politikave me autoritete të tjera përgjegjëse për mbrojtjen e mjedisit.

47 AKM-ja drejtohet nga një Kryetar; ajo përmban pesë drejtori ( Drejtoria e Cilësisë së Ajrit, Ujit dhe e Menaxhimit të Mbetjeve; Drejtoria e Mbrojtjes së Natyrës dhe e Rehabilitimit të Tokës; Drejtoria e Zbatimit të Projekteve; Drejtoria e Shërbimit; Drejtoria e Burimeve Njerëzore), si dhe Sektorin Juridik, Marrëdhënieve me Publikun e të Marrëdhënieve me Jashtë. Agjencia ka 12 zyra rajonale përgjegjëse për mbrojtjen e mjedisit. Zyrat rajonale kryejnë inspektime, rishikojnë lejet mjedisore, vendosin rregulla dhe japin ndihmë teknike të kufizuar. Sot, me gjithë përpjekjet e AKM-së, ritmi i mbrojtjes dhe i përmirësimit të mjedisit mbetet i ulët. Me vetëm 0.01% të buxhetit të shtetit dhe me një organikë prej 70 vetash, kapaciteti i AKM-së është tepër i kufizuar për të siguruar drejtimin e duhur në përballimin e sfidave të shumta mjedisore në Shqipëri. Të ardhurat nga gjobat dhe taksat e liçensimit, që kalojnë për llogari të AKM-së, janë krejt të pamjaftueshme për të financuar investime të rëndësishme mjedisore. Janë hartuar plane për vendosjen e një takse ekologjike, por ato nuk janë miratuar. Qeveria po rishqyrton çështjen e financimit dhe po mendon për krijimin e një Fondi Ekologjik. Një rol të rëndësishëm në politikat mjedisore kanë dhe struktura të tjera shtetërore: Ministria e Bujqësisë dhe e Ushqimit, Ministria e Transportit, Ministria e Ekonomisë dhe e Privatizimit, Ministria e Punëve Publike, Ministria e Shëndetësisë, Këshilli Kombëtar i Ujit, Instituti i Shëndetit Publik, Instituti i Hidrometereologjisë, Këshilli i Rregullimit të Territorit dhe Instituti i Tokave. Ndihet nevoja e një bashkëpunimi dhe bashkërendimi më të madh të punës midis këtyre organizmave, me qëllim që të shfrytëzohen në mënyrë sa më të efektshme burimet në dispozicion, të rritet ndërgjegjësimi për mjedisin brenda qeverisë dhe të përmirësohen përpjekjet për administrimin e tij. Ndërgjegjësimi për mjedisin Në Shqipëri është e nevojshme të rritet shkalla e ndërgjegjësimit ndaj mjedisit. Për shkak të vështirësive ekonomike dhe përçarjeve shoqërore në vend, vëmendja është përqëndruar në probleme të tjera. Qytetarët shqiptarë përgjithësisht nuk janë të mirinformuar për rreziqet e ndotjes, për lidhjet midis mjedisit e shëndetit publik dhe përfitimet në ekonomi e shoqëri që vijnë nga një mjedis i pastër. 6 Kapacitetet institucionale për administrimin e mjedisit Pas dekadash të tëra të një kontrolli të rreptë nga ana e shtetit, sot gjithashtu ka mjaft skepticizëm të përgjithshëm për mandatet e Qeverisë që lidhen me mjedisin, por edhe me të tjera çështje. Gjithësesi, pa një elektorat të interesuar për mbrojtjen e mjedisit, politikat shtetërore, s do të njohin veçse një mbështetje të paktë dhe efektshmëri të ulët. Qeveria mund të luajë një rol të rëndësishëm për rritjen e ndërgjegjes publike. AKM-ja po ngre një qendër të informimit publik, por edhe në këtë rast financimi mungon. Botimi i Raportit mbi Gjendjen e Mjedisit si dhe mjete të tjera të informimit kanë ndihmuar për të kuptuar sfidat e mjedisit në vend. Një informacion publik më i madh dhe fushata të shumta në shtyp do ta rrisnin imazhin 47

48 e Agjencisë si një agjenci active, si dhe do të informonin qytetarët. Krijimi i një kulture më të madhe vlerësuese për mjedisin do të kërkojë, gjithësesi, një angazhim afatgjatë. Edukimi mjedisor në Shqipëri sot financohet pak dhe përfshin vetëm një numër të vogël të rinjsh shqiptarë. Vlerësimi Mjedisor në Shqipëri pas Konfliktit Komuniteti i OJQ-ve të mjedisit në Shqipëri duket se do të rritet në të ardhmen. Tani për tani, megjithatë, OJQ-të kanë prirje të përqëndrohen në Tiranë. Në disa raste ato janë më shumë organizata profesionistësh sesa organizata aktivistësh. Mbrojtja e mjedisit nuk është një model i konsoliduar. Nuk ka patur padi drejtuar gjykatës lidhur me mjedisin. Ekspertë kombëtarë shqiptarë dhe të UNEP-it duke vëzhguar rezervatin natyror në Shëngjin 48

49 Bashkëpunimi ndërkombëtar dhe vizioni strategjik 6 Takim i ekspertëve të UNEP-it dhe i atyre kombëtarë shqiptarë në Tiranë Vitet e fundit Shqipëria është bërë anëtare e një numri konventash dhe marrëveshjesh të rëndësishme ndërkombëtare, rajonale dhe dypalëshe. Në plan ndërkombëtar Shqipëria është anëtare e Konventës së Bazelit, Konventës së Vienës për Mbrojtjen e Shtresës së Ozonit, Konventës së Kombeve të Bashkuara për Ndryshimet Klimatike, Konventës së Biodiversitetit, Konventës së Ligatinave me Vlerë Ndërkombëtare sidomos Habitateve e të Shpendëve Ujorë (Ramsar), si dhe të Konventës për Mbrojtjen e Zonave Bregdetare e të Mjedisit Detar të Mesdheut (Programi i Veprimit për Mesdheun). (Shih shtojcën III për listën e plotë). Kapacitetet institucionale për administrimin e mjedisit Shqipëria është e përfshirë, gjithashtu, në procese të rëndësishme mjedisore të rajonit. Shqipëria është bashkuar me Greqinë dhe Republikën e Maqedonisë në një Memorandum Mirëkuptimi për t i çuar më tej përpjekjet e përbashkëta për mbrojtjen e mjedisit. Si anëtare e Programit për Ristrukturim Mjedisor Rajonal për Evropën Juglindore, Shqipëria ka vendosur marrëdhënie bashkëpunimi me vende të tjera të Ballkanit me synim forcimin e zhvillimit të politikës mjedisore dhe të institucioneve në Ballkan. Ky program i krijuar në mars të vitit 2000 ka për qëllim drejtimin e financimeve ndaj projekteve me përparësi mjedisore të vendeve anëtare. Programi, megjithatë, nuk ka arritur ende në nivelin e ndihmës ndërkombëtare që kërkohet për mbështetjen e pikave që përmban. 49

50 Vlerësimi Mjedisor në Shqipëri pas Konfliktit Zhvillime të tilla ndërkombëtare dhe rajonale kanë ndihmuar mjaft për nxitjen e kuadrit ligjor të mbrojtjes së mjedisit në vend. Megjithatë, në Shqipëri ka ende sfida të rëndësishme që duhen përballuar, ku mbi të gjitha, del nevoja për një vizion strategjik të qartë, që të sigurojë udhëheqje dhe bashkëpunim me partnerët ndërkombëtarë të Shqipërisë. Ky proces do të kërkojë ndër të tjera, harmonizimin dhe racionalizimin e strategjive të Qeverisë dhe të legjislacionit. Mjetet e administrimit të mjedisit Shqipëria ka sot shumë ligje dhe rregulla për mjedisin, të cilat nuk zbatohen. 44 inspektorë (32 rajonalë dhe 12 kombëtarë) janë përgjegjës për zbatimin e ligjeve mjedisore në vend. Inspektorët mund të vënë gjoba, të heqin licensa, të mbyllin ose pezullojnë veprime si dhe të denoncojnë për dëmtime të mjedisit. Gjobat, megjithatë, paguhen rrallë, për shkak të procedurave të ngadalta dhe burokratike të mbledhjes së tyre. Inspektorët rajonalë pengohen, gjithashtu, nga mungesa e mjeteve bazë (si p.sh. makina për të udhëtuar brenda prefekturave të tyre) dhe e kapaciteteve teknike. Këtyre problemeve u shtohet bashkëpunimi i dobët midis inspektoriateve përgjegjëse për mjedisin dhe atyre të shëndetit publik, siç janë AKM-ja, bashkia, shëndetësia, pylltaria dhe të tjera. Monitorimi i mjedisit është një hallkë e dobët në zinxhirin e administrimit të mjedisit në Shqipëri. Pas vitit 1990 ai u ndërpre plotësisht për disa vite, ndërsa sot është i vështirë sigurimi i informacionit të nevojshëm. Përgjegjësia për monitorim u takon institucioneve të ndryshme qeveritare, ku përfshihet AKM-ja, Instituti i Tokave, Instituti i Shëndetit Publik dhe Instituti i Metereologjisë. Kjo shpërndarje përgjegjësie ka sjellë grumbullim të të dhënave të tepërta si dhe mungesë të metodologjisë standarde. Po kështu, vihet re dhe një mungesë e theksuar njohjeje. Për disa çështje nuk kryhen monitorime (p.sh. për metalet e rënda në ujrat e pijshëm), ndërsa në raste të tjera mblidhen të dhëna, por ato nuk analizohen apo publikohen. Këto probleme duhet të ndreqen, me qëllim që të hartohen politika mjedisore të qëndrueshme dhe të detyrueshme. Autoritetet lokale dhe privatizimi Bashkitë kanë disa përgjegjësi për mjedisin, për sa i përket furnizimit me ujë, mbeturinave komunale, hedhurinave të ngurta dhe zonave të gjelbra. Me gjithë këto përgjegjësi, bashkitë marrin vetëm 0.6% të të ardhurave që ato mbledhin, pasi pjesa tjetër i shkon Qeverisë. Në kohën kur po bëhej ky vlerësim, Shqipëria po hartonte një ligj të ri, i cili do t i japë qeverisjes lokale përgjegjësi të tjera si dhe autoritetin e mbledhjes së detyrimeve në nivel lokal. 50

51 Është themelor fakti që bashkitë të kthehen në administruese të fuqishme të problemeve mjedisore në nivel lokal. Në të njëjtën kohë ato kanë nevojë të drejtohen nga Qeveria për çështje që kanë të bëjnë me standardet dhe objektivat për cilësinë e mjedisit. I rëndësishëm është gjithashtu monitorimi i mbledhjes së të ardhurave nga bashkia për sigurimin e bazës së financimit për të shlyer detyrimet që ka në bazë të ligjit të ri. Një përgjegjësi lokale e rëndësishme është edhe administrimi i pajisjeve industriale që nuk punojnë, të cilat përbëjnë gati 90% të sektorit industrial në Shqipëri. Siç u tregua në kapitullin 4, një numër prej këtyre pajisjeve janë të rrezikshme dhe kërkojnë vëmendje të menjëhershme. Në disa raste Qeveria ka ofruar ndihmë të menjëhershme dhe po bën përpjekje për fillimin e pastrimit të mbeturinave industriale. Privatizimi ka filluar, por është duke ecur me ritme të ngadalta. Është një çështje me rëndësi që duhet sqaruar, nëse do të jetë Qeveria, bashkitë apo pronarët e ardhshëm ata që do të marrin përgjegjësitë ligjore për përmirësimin e kushteve mjedisore të vendeve industriale që do të privatizohen. Deri sa të qartësohet çështja e përgjegjësive ligjore, kjo do të ndikojë, padyshim, negativisht tek shumë investitorë potencialë në industrinë shqiptare. Në mënyrë të ngjashme, ligji shqiptar i privatizimit parashikon një Vlerësim të Ndikimit në Mjedis (VNM) në rastet e kalimit të pronësisë mbi truallin. Si rrjedhim, është e paqartë se kush do ta drejtojë procesin e VNM-së. Instituti i Studimeve Bashkëkohore ka shqyrtuar kuadrin ligjor të mundshëm që do të zgjidhë këtë problem, por asgjë ende nuk është miratuar. 6 Kapacitetet institucionale për administrimin e mjedisit 51

52 7 Rekomandime Vlerësimi Mjedisor në Shqipëri pas Konfliktit Në pesë vjetët e fundit Shqipëria ka vuajtur pasojat e destabilizimit në rajon dhe të trazirave civile. Gjatë pranverës së vitit 1999 vendi u përball me një sfidë të re, pasi qindra mijëra refugjatë hynë në territorin shqiptar si pasojë e konfliktit në Kosovë. Shqipëria iu përgjigj kësaj sfide me një forcë të jashtëzakonshme duke marrë përsipër një barrë të madhe mbi infrastrukturën e saj, edhe ashtu të dobët mjedisore. Megjithatë, pasojat e konfliktit në Kosovë mbi mjedisin shqiptar janë, me sa duket, jo fort të rënda, krahasuar me sfida të tjera mjedisore. Pas dekadash të tëra lënieje pas dore të mjedisit, faktorët ekonomikë e kanë ngadalësuar zhvillimin industrial në Shqipëri. Për pasojë, nga fabrikat dhe minierat del më pak tym, ujë i ndotur industrial dhe mbeturina të ngurta. Pas vitesh të tëra aktiviteti industrial kanë mbetur, megjithatë, një numër vendesh mjaft të kontaminuara, që po kërcënojnë shëndetin e njerëzve dhe mjedisin. UNEP-i ka identifikuar pesë nga këto pika të nxehta. Disa prej uzinave në fjalë janë mbyllur, të tjera janë ende në punë, madje kanë edhe rëndësi për ekonominë shqiptare. Të gjitha kërkojnë vëmendje të ngutshme. Ndonëse një sërë zonash të hetuara nga misioni mund të mos konsiderohen në situatë emergjence, ato paraqesin, gjithësesi, probleme serioze të administrimit mjedisor. Këto zona kërkojnë, gjithashtu, një vëmendje të menjëherëshme, me qëllim që të parandalohen rreziqet e mëtejshme ndaj shëndetit të njerëzve dhe mjedisit. UNEP-i rekomandon në përgjithësi një veprim dykahësh për të përballuar ndotjen industriale në Shqipëri. Së pari, strategjitë e pakësimit të rreziqeve duhet të zhvillohen dhe të zbatohen shpejt për të ndrequr problemet që kanë dalë në zonat e pikave të nxehta. Strategji të ngjashme janë të nevojshme edhe për zonat e tjera industriale të diskutuara. Së dyti, nevoja e ngutshme për pastrimin e impianteve të ndotura të Shqipërisë kërkon një organizëm që do të merret me çështje më të strukturuara të administrimit mjedisor në Shqipëri. Administrimi i mbeturinave të rrezikshme, trajtimi i hedhurinave të ngurta, trajtimi i ujërave të ndotura, mbrojtja e tokës dhe e ujërave nëntoksore, monitorimi, zbatimi i ligjit, të gjitha këto çështje si dhe plot të tjera, kërkojnë një drejtim të fortë si dhe investime të qëndrueshme, që do të mbështesin përpjekjet e ekspertëve të përkushtuar vendas të mjedisit. Shqipëria duhet të bëjë përpara duke treguar një angazhim të fortë për mbrojtjen dhe përmirësimin e mjedisit. Përfitimet e saj mund të jenë të mëdha nga bashkëpunimi i ngushtë me shtetet fqinje. Nga ana e vet, komuniteti ndërkombëtar duhet të jetë i përgatitur për të mbështetur përpjekjet e këtij vendi në interes të mbrojtjes së shëndetit të njeriut dhe të nxitjes së një mjedisi të fortë dhe të shëndetshëm në rajon. Më poshtë jepen rekomandimet për veprime specifike, të cilat mbështeten në përfundimet e pasqyruara me hollësi më sipër. 52

53 Pikat e nxehta 1. Uzina kimike Durrës a) Të nisin përpjekjet për t iu përgjigjur emergjencës në mënyrë të koordinuar sipas udhëzimeve të AKM-së, që: Të ndalohet rreptësisht hyrja në uzinë, në vendin e hedhjes së hedhurinave dhe në impiantet e magazinimit të kimikateve. Të zhvendosen menjëherë të gjithë banorët që jetojnë brenda ose pranë uzinës dhe vendit të hedhjes së plehrave, për në vendbanime të përshtatshme, si dhe të sigurohet monitorimi i shëndetit të tyre. Kimikatet të magazinohen menjëherë dhe pa rrezik në një zonë të sigurt, derisa të sigurohet një transport dhe trajtim i përshtatshëm i tyre. Masa të rrepta sigurie duhet të ndërmerren për mbrojtjen e punëtorëve të përfshirë në procesin e transportit të kimikateve. Të kryhet një studim i plotë për ndotjen e ujit dhe të tokës në uzinë, në vendin e hedhjes së plehrave, në zonat e magazinimit, si dhe të rekomandohen masa afatshkurtra dhe afatgjata për zgjidhjen e problemeve të çdo zone. Të hapen puse monitorimi dhe të fillojë një program monitorimi që të përfshijë të tri zonat, si dhe formacionin ujëmbajtës të shtresës së sipërme, ujërat e të cilit derdhen në det. Të rindërtohen ose, të paktën, të riasfaltohen rrugët lokale që përmbajnë materiale të ndotura të uzinës. 7 Rekomandime 2. Uzina e PVC-së në Vlorë. a) Të nisin përpjekjet për t iu përgjigjur emergjencës në mënyrë të koordinuar, sipas udhëzimeve të AKM së, që: Të ndalohet rreptësisht hyrja në uzinë. Të zhvendosen menjëherë të gjithë banorët që banojnë brenda ose pranë uzinës për në vendbanime të përshtatshme, si dhe të sigurohet monitorimi i shëndetit të tyre. Të magazinohen brenda një kohe sa më të shkurtër mbeturinat e merkurit që gjenden pranë Uzinës së PVC-së. Të kryhet një studim i plotë për ndotjen e ujit dhe të tokës në uzinë si dhe të rekomandohen masa afatshkurtra dhe afatgjata për zgjidhjen e problemeve të çdo zone. Të happen puse monitorimi dhe të fillojë një program monitorimi që të përfshijë formacionin ujëmbajtës të shtresës së sipërme, që derdhet në gjirin e Vlorës. 53

54 Vlerësimi Mjedisor në Shqipëri pas Konfliktit 3. Fusha naftëmbajtëse e Marinzës-Patos a) Brenda një periudhe afatshkurtër: të mbyllen puset përgjatë një seksioni të fushës së naftës afër fshatit; të fillojë menjëherë rigjenerimi i tokës të ruhen, brenda mundësive, nivelet e prodhimit duke rritur prodhimin nga puset e naftës pranë impianteve paratrajtuese. b) Të përshpejtohen planet për rindërtimin e fushës, ku të përfshihet dhe rikthimi në puse i ujërave të ndotura dhe i disa fraksioneve nga paratrajtimi i naftës bruto. c) Të sigurohet që pajisjet paratrajtuese të kenë një ndarës vaji të mirë për riqarkullimin e naftës bruto. d) Të përmirësohen dhe forcohen puset, tubat, të lidhen si dhe të mbulohen cisternat naftëmbajtëse me qëllim mbrojten e cilësisë së ajrit. e) Të hapen puse monitorimi dhe të monitorohen ujërat dhe puset private të ujërave në pjesën e poshtme të fushës naftëmbajtëse. f) Të merren parasysh stimujt administrues ose metoda të tjera që nxisin minimizimin e humbjeve të naftës bruto gjatë procesit të prodhimit. 4. Rafineria e naftës Ballsh a) Të përcaktohen dhe të rregullohen menjëherë rrjedhjet e naftës bruto dhe të komponimeve të naftës në sistemin e prodhimit të naftës dhe përbërësit e rafinerisë së naftës. b) Të rindërtohet uzina e trajtimit të ujërave të ndotura për të llogaritur vëllimin dhe përbërjen e ujërave të prodhuara. c) Të hapen puse monituruese përgjatë brigjeve lumore të rrjedhës së poshtme nga rafineria; të hetohet cilësia e ujërave të lumit dhe e ujërave të puseve private. d) Të monitorohet cilësia e ajrit rreth zonës dhe të instalohen teknologji kontrolluese të ajrit. e) Të merren parasysh stimujt administrues dhe metoda të tjera që nxisin minimizimin e humbjeve të naftës bruto gjatë prodhimit Vendshkarkimi i plehrave Sharrë a) Të ndalohet rreptësisht hyrja e njerëzve dhe e kafshëve në vendshkarkim. b) Të përpilohet një sistem administrimi për vendshkarkimin që të përmbajë strategjitë për ndërprerjen e djegies së mbeturinave, përcaktimin e tipeve të tyre dhe kufizimin e kontaminimit të tokës dhe të ujërave nëntokësore. c) Të hapen puse monitoruese dhe të përshtaten ato sipas niveleve të ndryshme. Të hartohet një program monitorimi që përfshin ujërat sipërfaqësore dhe ato nëntokësore në pjesën e poshtme të lumit nga vendshkarkimi. Monitorimi duhet të kryhet për parametrat mikrobiologjikë dhe përbërjet organike. d) Autoritetet lokale duhet t i heqin plehrat nga vendshkarkimi i Pezë-Helmësit që ndodhet jashtë pesëmetërshit të vendshkarkimit (më afër lumit) për t i çuar ato brenda rrezes së vendshkarkimit. Të pakësohen rrjedhjet kontaminuese dhe të ndalohet kontakti me ujërat e lumit, të zëvendësohen plehrat e hequra me material argjili. e) Autoritetet lokale duhet të hetojnë cilësinë e ujit në zonën e poshtme të vendshkarkimit Helmës-Pezë, të ujërave të puseve private që furnizohen nga lumi dhe të ujërave që trajtohen në impiantin e Pezës së Vogël. Të merren mostra për komponimet organike dhe mikrobiologjike.

55 Vende të tjera industriale 6. Uzina e plehrave azotike - Fier a) Të përshpejtohen planet për zhvendosjen e tretësirës së arsenatit dhe të arsenitit nga uzina si dhe të përmirësohet zona përreth. b) Brenda një periudhe afatshkurtër : Të përcaktohet shkalla e kontaminimit me arsenik të tokës dhe të zhvendoset toka e kontaminuar, me qëllim parandalimin e kontaminimit të ujërave nëntokësore. Të rivishet nga brenda bazamenti prej betoni për të parandaluar rrjedhjet e mëtejshme në mjedisin përreth. Të analizohet toka dhe ujërat sipërfaqësore pranë vendit ku ruhen tretësirat. Ekspertët lokalë kanë hartuar një plan për pakësimin e vëllimit të tretësirës që kërkon ndërhyrje. Të shqyrtohet gjerësisht mundësia e zbatimit të këtij plani. c) Të shqyrtohet ndikimi i ujërave të ndotura të patrajtuara që dalin nga uzina tek ujërat ku ato derdhen. 7 Rekomandime 7. Kombinati metalurgjik Elbasan a) Të kontrollohet cilësia e ujërave sipërfaqësore dhe e ujit të pijshëm nëpër puset private të vendosura në rrjedhën e poshtme nga baseni i sedimentimit, si dhe cilësia e ujërave të ndotura të kombinatit. b) Të monitorohet toka dhe ujërat nëntokësore në afërsi të basenit të sedimentimit si dhe ujërat sipërfaqësore të rrjetit lumor të zonës. c) Të përdoren lëndë djegëse me përmbajtje të ulët squfuri dhe të monitorohet cilësia e ajrit në zonën përreth, sidomos për lëndët e grimcuara. Të ngrihen teknologji që kontrollojnë ndotjen e ajrit për të pakësuar emetimet si dhe të kërkohet ngritja e teknologjive të tilla përpara se të riaktivizohen proceset e kombinatit që shkaktojnë ndotje të ajrit. 8. Fabrika e bakrit Rubik a) Për të parandaluar kontaminimin e ujërave nëntokësore një mjet veprimi afatshkurtër është mbulimi i mbeturinave me gëlqere ose me gur gëlqeror. b) Të kontrollohet cilësia e ujit të puseve private në zonën e rrjedhës poshtë fabrikës, për të sqaruar rreziqet potenciale për shëndetin e njerëzve. c) Të hapen puse monitoruese midis fabrikës dhe lumit si dhe të monitorohet gjendja e ujërave të lumit dhe e ujërave të puseve private. d) Me qëllim që të eliminohet plotësisht kontaminimi potencial i zonës, mbeturinat duhet të transportohen në minierë. 9. Uzina e superfosfatit Laç a) Ndër mjetet afatshkurtra për të parandaluar kontaminimin e ujërave nëntokësore është mbulimi i mbeturinave me gëlqere ose me gur gëlqeror. b) Të kontrollohet cilësia e ujit të puseve private në rrjedhën e poshtme ndaj fabrikës, për të sqaruar rreziqet potenciale për shëndetin e njerëzve. c) Të hapen puse monitoruese midis fabrikës dhe lumit si dhe të monitorohet gjendja e ujërave të lumit. d) Për të eliminuar plotësisht kontaminimin potencial të zonës, mbeturinat duhet të zhvendosen në një vendruajtje të sigurt, p.sh. në një minierë. 55

56 Administrimi i pasojave të krizës kosovare mbi mjedisin Vlerësimi Mjedisor në Shqipëri pas Konfliktit 10. Të metat që u vunë re në Grupin e Emergjencës (GE) theksojnë nevojën e krijimit të një organizmi të vetëm bashkërendues që në fillimet e krizës së refugjatëve. Organizmat bashkërendues qeveritarë duhet të kenë mandate ligjore të përcaktuara për të gjitha aktivitetet që nga shpërndarja e ndihmave humanitare, zgjedhja e vendeve për vendosjen e kampeve, rehabilitimi dhe administrimi, si dhe mbështetje të plotë të agjencive të Kombeve të Bashkuara, organizatave ndërkombëtare dhe të OJQ-ve. Përvoja dhe ekspertiza e UNHCR-së duhet shfrytëzuar sa më shumë për përballimin e krizës së refugjatëve. 11. Vlerësimi i ciklit jetësor duhet përdorur si mjet planifikimi gjatë krizës së refugjatëve. Kjo kërkon që të merret në konsideratë, gjatë procesit përzgjedhës si dhe në vendimet e mëtejshme administruese, përdorimi perspektiv i vendit. Me këtë synohet të sigurohet që teknologjitë e përdorura në vend të ndihmojnë për përmirësimin dhe pakësimin e kostove rehabilituese. Përparësi duhet t i jepet përmirësimit të vendeve që sjellin përfitim të madh për bashkësinë lokale. 12. UNHCR-ja ka hartuar udhëzues dhe politika mjedisore për të pakësuar ndikimin e refugjatevë në mjedis. Dokumente të tilla, megjithatë, nuk iu shpërndanë në kohën dhe mënyrën e duhur agjencive përkatëse dhe drejtuesve të kampeve. UNHCR-ja duhet të bëjë përpjekje më të mëdha për t i shpërndarë këto materiale sapo të fillojnë operacionet me refugjatët. 13. Përpjekjet rehabilituese u mbështetën nga programi Projekti i Ndikimit të Shpejtë i UNHCR-së për vendet e prekura nga refugjatët, si dhe nga shumë agjenci dhe donatorë të tjerë. Me gjithë këto përpjekje, pjesa më e madhe e tokave bujqësore të prekura nga refugjatët nuk u rehabilitua. Financimi i projekteve të ardhshme rehabilituese duhet të përligjet nga nevojat dhe përparësitë e administrimit të përgjithshëm mjedisor në vend. Çdo punë rehabilituese në të ardhmen duhet të përfshijë Agjencinë Kombëtare të Mjedisit dhe autoritetet bashkiake përkatëse. 14. Me fillimin e emergjencave humanitare duhen vënë në përdorim teknologjitë mjedisore, që përfshijnë inventarin e Sistemit të Informacionit Gjeografik (SIGJ) dhe të dhëna të tjera të fjalës së fundit, me qëllim që të përcaktohen zonat e ndjeshme mjedisore në vend. Kjo do të bënte të mundur përzgjedhjen e vendeve me ndikim të ulët në mjedis dhe potencial të lartë përmirësues, si dhe përdorimin e teknologjive për të pakësuar ndikimet mjedisore mbi rajonet e ndjeshme të përzgjedhura. Në këtë proces mund të japin ndihmën e tyre Shërbimi Informativ Mjedisor i UNEP-it, UNHCR-ja dhe agjenci të tjera ndërkombëtare. Procesi i përzgjedhjes së vendeve duhet të marrë në konsideratë udhëzimet e agjencive kombëtare kompetente për mjedisin dhe ato të organizatave joqeveritare, ndërqeveritare dhe të bashkive. 15. Me qëllim që të pakësohet prodhimi i hedhurinave të ngurta, agjencitë e ndihmave dhe ato donatore duhet të zhvillojnë politika të tilla, të cilat kërkojnë që produktet ushqimore dhe mallrat e tjera që ata shpërndajnë, të përdorin 56

57 ambalazhe të biodegradueshme dhe sa më të vogla. Rekomandohet blerja me shumicë dhe shpërndarja e ushqimit me kontejnerë të ripërdorshëm. Duhen parapëlqyer mallra rezistente dhe që të vijojnë të përdoren aty pas riatdhesimit të refugjatëve. 16. Me qëllim që të pakësohet kontaminimi potencial nga ujërat e ndotura, duhet të përdoren rezervuarë metalikë si metodë e shpejtë në administrimin e ujërave të ndotura. Mund të përdoren gropat septike, n.q.s., sipas vlerësimeve të specialistëve, mund të ndodhë që topografia dhe kushtet mjedisore të veçanta pengojnë kullimin në kanalet nëntokësore. 17. Me qëllim që të vlerësohet ndikimi mbi mjedisin i kampeve të refugjatëve, duhet fotografuar terreni përpara, gjatë dhe pas ardhjes së tyre. Kjo teknikë e njohur si Fotomonitorim i vendit, do të ndihmojë për të dokumentuar kushtet e mjedisit gjatë kohës së qëndrimit të refugjatëve dhe për të pakësuar mundësinë për pretendime të paqena dëmtimesh. 7 Rekomandime 18. Rekomandime për vende konkrete : a) Vendi i kampit të Spitallës, Durrës: i vendosur mbi një ish-ligatinë, zona është pastruar, por rigjenerimi natyror aty është penguar për shkak të përmbajtjes së lartë të kripës në tokë dhe, pas gjasash, nga kontaminimi me metale të rënda prej ish-uzinës kimike aty pranë (Shih kap. 3). Rehabilitimi i vendit duhet bërë në kuadrin e një strategjie më të gjerë mjedisore për zonën (shih rekomandimet më sipër për Uzinën kimike, Durrës.) Një projekt pilot për të krijuar aty një pyll mund të japë informacion mbi stabilizimin vegjetativ të zonës si dhe të ndihmojë për rigjenerimin, nëqoftëse kontaminimi i tokës dhe nivelet e kripës në rajon do të kenë vlera jashtëzakonisht të larta. b) Hamallaj 3 (vendi i kampit spanjoll), Durrës: Megjithëse vendi është pastruar, gropat e WC-ve dhe kanalet e furnizimit me ujë janë të pambuluara si dhe kanë mbetur hapësira të gjera me zhavor. Rehabilitimi u pengua nga mosmarrëveshjet midis pronarëve të tokës. Çdo financim për rehabilitim në këtë zonë duhet parë në lidhje me përparësitë mjedisore lokale. c) Rrushkull 1 (vend kampi), Durrës: Vendi është pastruar dhe bimësia është ripërtërirë, por kanë mbetur ende dy ndërtesa betoni si dhe bazat e tendave të çimentuara. AKM-ja rekomandon që vendi të rikthehet në rezervat natyror për shpendët shtegtarë. Ky propozim kërkon fonde për një vlerësim dhe zbatim të mundshëm. Sipas një propozimi tjetër, vendin duhet ta marrë Departamenti i Pyjeve për të vendosur mjete për kërkime shkencore. Më e pakta që mund të bëhet është të hiqen strukturat e betonuara. 57

58 d) Kampi austriak / Kampi në aerodrom, Shkodër: Në vend kanë mbetur rrugë zhavori, gropa WC-sh të betonuara, kanale drenuese të pambuluara e plehra që nga koha e refugjatëve. Vlerësimi Mjedisor në Shqipëri pas Konfliktit Financimet duhet të shkojnë për pastrimin e një venddepozitimi të paligjshëm plehrash në breg të lumit, që u krijua në afërsi të qytetit të Shkodrës në kohën e krizës kosovare. Bashkia e Shkodrës dhe investitorët privatë duhet të studiojnë potencialin e rihapjes së aeroportit në fushën ku ishte vendosur kampi. e) Vendi i Kampit të Besimit Islamik, Shkodër: Ujërat e ndotura nga ky kamp u derdhën në një kanal drenues të hapur, i cili shkarkohet në liqenin e Shkodrës. Liqeni ka vlera të larta biodiversiteti dhe siguron habitate kritike për një larmi shpendësh uji. Nuk kërkohet ndonjë rehabilitim shtesë, ndërkohë që ka nisur aty puna private ndërtuese. f) Kampi i Shpresës, Fier: Është i vendosur mbi toka që mund të përmbyten. Infrastruktura u shpërngul dhe u vazhdua me pastrimin bazë, por kanë mbetur ende kanale drenuese të mbushura me zhavor, rrugë zhavori, si dhe soleta e pllaka betoni. Çdo financim për rehabilitim në këtë zonë duhet parë në lidhje me përparësitë mjedisore lokale. g) Qendra te Pishinat: Në kamp strehohen nëpër kapanone deri 150 refugjatë. Ai është vendosur mbi një fushë me gropa septike për trajtimin e ujërave të ndotura. Fusha është pa shtresa mbrojtëse dhe ende nuk dihet potenciali kontaminues për ujërat nëntokësore. Autoritet lokale të shëndetit duhet të kryejnë një vlerësim paraprak për të zbuluar kontaminimin e mundshëm nga gropat septike. Kur të largohen refugjatët, zona mund të kthehet në një mjedis argëtues dhe sportiv. h) Liqeni dhe Parku i Madh i Tiranës: Parku dhe liqeni janë një zonë shlodhjeje për qytetarët e Tiranës. Si rrjedhojë e mungesës së infrastrukturës për heqjen e hedhurinave të ngurta, janë krijuar vendgrumbullime të paligjshme hedhurinash në park si dhe përgjatë bregut të liqenit. Refugjatët i thelluan këto probleme dhe, veç kësaj, bënë prerje ilegale të drurëve. Duhet të hartohet një plan administrimi mjedisor për Parkun dhe Liqenin. Qytetarët duhet të njihen me praktikat e parandalimit të ndotjes. Duhet të ripyllëzohen zonat e shpyllëzuara. Duhet të përshtaten modele të huaja të sukseshme të strategjive administruese të parqeve. 58

59 Kapacitete institucionale për administrimin e mjedisit 19. Përgjegjësitë e shtetit a) Në Shqipëri ka patur diskutime lidhur me krijimin e një ministrie mjedisi. Kjo përbën një përparësi të rëndësishme kombëtare. Për të bërë përparime në fushën e mjedisit nevojitet një drejtim i fortë prej një institucioni të rëndësishëm shtetëror në rang kombëtar për mjedisin, i cili të financohet në mënyrë të mjaftueshme. Me qëllim që të mbahen përgjegjësitë e duhura për politikat mjedisore, autoritetet mjedisore duhet të bashkohen në një ministri. Ministria mund të bashkërendojë politikat shtetërore mjedisore dhe të forcojë administrimin, detyrimin ligjor dhe ndërgjegjësimin për mjedisin në Shqipëri. b) Duhet të mbështetet gjerësisht procesi i krijimit dhe i ristrukturimit të AKM-së. c) Përmes trajnimeve duhen siguruar njerëz të aftë profesionalisht, që të punojnë në AKM dhe në institucione të tjera qeveritare përgjegjëse për çështje të mjedisit. d) Duhen vazhduar përpjekjet për krijimin e një Eko-Fondi. Pa burimet e nevojshme të financimit, nuk mund të përmbushen qëllimet për një administrim mjedisor. e) Duhet të hartohet sa më shpejt një plan fizik kombëtar dhe rregullorja e duhur, me qëllim që të vihet nën kontroll urbanizimi dhe ndërtimet e paligjshme, të cilat po kanë pasoja shkatërruese në energjinë e vendit dhe në infrastrukturën dhe peizazhin mjedisor. 7 Rekomandime 20. Ndërgjegjësimi për mjedisin a) Përpjekjet e AKM-së për të organizuar një njësi informacioni meritojnë përkrahje të vazhdueshme. Kjo njësi duhet të organizojë informacionet për median; aktivitete publike; materiale informative; programe të dedikuara komunitare; lidhje me organe të tjera shtetërore, shkolla dhe universitete, si dhe iniciativa të tjera për edukimin mjedisor. b) Përpjekjet e vazhdueshme për të zhvilluar kërkesat e vlerësimit të ndikimit në mjedis duhet të përfshijnë pjesmarrjen e publikut dhe mekanizma të përshtatshme. c) Duhet të bëhen përpjekje për të zhvilluar një rrjet më të pavarur dhe aktiv OJQ-sh. Mundësitë për përfshirjen direkte të shtetasve në çështjet mjedisore e rrisin ndërgjegjësimin e publikut si dhe angazhimin për mbrojtjen e mjedisit. 21. Mjetet e administrimit a) Procedurat e zbatimit duhet të thjeshtësohen dhe masat detyruese të shtohen. b) Të arrihet ndërgjegjësimi dhe respekti për ligjin, masat detyruese duhet të botohen. c) Inspektorati i mjedisit të forcohet nëpërmjet pajisjes me resurse (si p.sh. makina për inspektorët rajonalë) dhe të përmirësohet dhënia e informacionit. d) Të zhvillohet bashkëpunim më i gjerë me inspektoratet e tjera nëpërmjet shkëmbimit të informacionit dhe organizimit të veprimtarive të përbashkëta periodike. e) Administrimi i mjedisit nuk mund të jetë i suksesshëm në mungesë të të dhënave të sakta dhe të përpikta. Dyfishimi i përpjekjeve i shpërqendron 59

60 mjetet aq të domosdoshme për monitorim. Përgjegjësitë monitoruese duhet të konsolidohen dhe të koordinohen sa më tepër që të jetë e mundur. Po kështu, metodologjitë e monitorimit duhet të harmonizohen brenda mundësive praktike. Vlerësimi Mjedisor në Shqipëri pas Konfliktit 22. Autoritetet lokale dhe Privatizimi a) Përpjekjet aktuale për të forcuar autonominë lokale duhet të sigurojnë një bazë të mjaftueshme të ardhurash për zgjerimin e përgjegjësive mjedisore në nivel bashkiak në fusha të tilla si hedhurinat e ngurta, furnizimi me ujë,ujërat e ndotura, monitorimi, zonat e gjelbra, si dhe hetimi dhe rehabilitimi me anë të pastrimit cilësor të zonave industriale. b) Hartimi i një inventari kombëtar për pikat prioritare për t u pastruar mund të ndihmojë për fokusimin e vëmendjes së donatorëve në pikat raste më të rënda për t u pastruar, ose në masa të tjera administruese të mjedisit. c) Përpjekjet për privatizim do të ndihmoheshin nga një përcaktim i qartë i detyrimeve ligjore për fushata pastrimi në zonat industriale të kontaminuara. 23. Hedhurinat a) Plani Kombëtar i Administrimit të Mbeturinave duhet të rinovohet dhe të mbështetet nga një ligj i ri për administrimin e mbetjeve të ngurta që përcakton qartë përgjegjësitë në administrimin e hedhurinave bashkiake. b) Të hartohen plane për ndërtimin e vendmbulimit të hedhurinave në shkallë kombëtare dhe të shtohen përpjekjet për riciklimin e tyre. c) Të rritet ndërgjegjësimi i publikut për të zvogëluar numrin e rasteve të djegies dhe të depozitimit të paligjshëm të hedhurinave dhe për të nxitur përpjekjet e popullsisë për pastrim. d) Të hartohet urgjentisht një strategji për administrimin e mbeturinave të rrezikshme dhe industriale si dhe legjislacioni e infrastruktura e administrimit të mbeturinave industriale. e) Të ndalohet rreptësisht importi i pesticideve dhe i plehrave kimike të skaduara. 24. Uji a) Të adoptohet Strategjia Kombëtare e Ujit dhe të zbatohet pa vonesë Ligji mbi Burimet Ujore i 1996-ës. b) Të forcohet bashkëpunimi dhe bashkërendimi i punës midis AKM-së dhe Këshillit Kombëtar të Ujit. c) Të zhvillohet plani kombëtar i burimeve ujore me pjesëmarrjen e të interesuarve kryesorë qeveritarë dhe joqeveritarë. d) Infrastruktura urbane e furnizimit me ujë kërkon ndërhyrje dhe burime urgjente. e) Të miratohet sa më shpejt projekt-ligji për mbrojtjen e tokës dhe të përkrahet zhvillimi i strategjisë së ruajtjes së tokës. 25. Ajri a) Të miratohen pa vonesë projekt-ligjet për standardet e ajrit dhe të shkarkimeve. b) Të hartohet dhe të rinovohet rregullisht një bazë kombëtare të dhënash për shkarkimet në ajër. c) Të krijohet një rrjet monitorimi kombëtar i cilësisë së ajrit për të siguruar të dhënat mbi cilësinë e ajrit, veçanërisht në zonat urbane. 60

61 d) Të hartohen standardet e shkarkimeve të makinaven si dhe të përpunohet një strategji për administrimin e trafikut, pakësimin e shkarkimeve nga trafiku dhe për zgjidhjen e çështjeve të tilla si p.sh. heqja nga përdorimi i benzinës me plumb, zvogëlimi i përdorimit të naftës (dizel) dhe përdorimi i konvertorëve katalitikë. 26. Kimikatet a) Të hartohet një strategji kombëtare dhe legjislacioni përkatës për të rregulluar importin, ruajtjen, shpërndarjen e kimikateve, veçanërisht të kimikateve të rrezikshme, atyre shkatërruese të shtresës së ozonit si dhe të biocideve e të pesticideve bujqësore. 7 Rekomandime 27. Biodiversiteti a) Të detajohet dhe të zbatohet në një plan veprimi të detajuar Strategjia e Biodiversitetit dhe Plani i Veprimit. Zgjerimi i zonave të mbrojtura dhe forcimi i administrimit të pyjeve dhe të natyrës duhet të jetë një përparësi. 61

62 Vlerësimi Mjedisor në Shqipëri pas Konfliktit Shtojca I BIBLIOGRAFI Burime të informacionit industrial, institucional dhe mjedisor Rafineria e Ballshit, Pa datë. Të dhëna për ujërat e ndotura nga Ballshi. Ballsh, Shqipëri Danish Environmental Protection Agency Management of Contaminated Sites and Land in Central and Eastern Europe:Albania. Copenhagen, Denmark Qendra për Administrimin dhe Teknologjinë e Mjedisit, (ECAT) Përmbledhje e projekteve në zbatim të ECAT-it. Tirana, Shqipëri Qendra për Administrimin dhe Teknologjinë e Mjedisit, (ECAT) Mbrojtja dhe shfrytëzimi i qëndrueshëm i ligatinave në pellgun e Mesdheut. Tirana, Shqipëri Qendra për Administrimin dhe Teknologjinë e Mjedisit, (ECAT) Vlerësimi i shfrytëzimit të qëndrueshëm i bimëve mjekësore nga Rajoni i Ohrit dhe i Prespës. Tirana, Shqipëri EU Phare Programme National Water Strategy for Albania. Tirana, Shqipëri Fondi Global për Mjedisin (GEF) dhe Agjencia Kombëtare e Mjedisit Strategjia e Biodiversitetit dhe Plani i Veprimit. Tirana, Shqipëri Global Resource Information Database Environmenatl Information Systems in Albania. Arendal, Norway. Instituti Hidrometereologjik Të dhëna për cilësinë e ajrit lidhur me SO 2 për disa qytete në Shqipëri. Tirana, Shqipëri. Instituti Hidrometereologjik Broshurë informuese për Institutin Hidrometereologjik. Tirana, Shqipëri. Instituti i Studimeve Mjedisore Projektpropozim: Tabelë elektronike dhe qendra informuese mjedisore në Tiranë. Tirana, Shqipëri. Instituti i Studimeve Mjedisore Projektpropozim: Riciklimi i materialeve plastike nga hedhurinat e ngurta të Bashkisë së Tiranës dhe të Shkupit. Tirana, Shqipëri. Instituti i Studimeve Mjedisore Projektpropozim: Qendër kontrolli për emetimet automobilistike në Tiranë. Tirana, Shqipëri. 62

63 Instituti i Studimeve Mjedisore dhe Instituti i Shëndetit Publik Faktorët e ndotjes atmosferike nga proceset industriale. Tirana, Shqipëri. I Instituti i Studimeve Mjedisore dhe Instituti i Shëndetit Publik Rezultate analitike rreth cilësisë së ajrit pë qytetet kryesore në Shqipëri, përfshirë parametra për pluhurat, LTS-në, blozën, SO2-shin, ozonin dhe NO2-shin. Tirana, Shqipëri. Instituti i Studimeve Mjedisore dhe Instituti i Shëndetit Publik Emetimet e ndotësve kryesorë të ajrit në Shqipëri, periudha , përfshirë HC, CO, NOx, SO 2,lëndët e grimcuara. Tirana, Shqipëri. Instituti i Studimeve Mjedisore dhe Instituti i Shëndetit Publik. Pa datë. Pikat e nxehta të ajrit në Shqipëri Shkarkimet industriale vjetore në Vlorë, Fier, Elbasan. Tirana, Shqipëri. Instituti i Shëndetit Publik Të dhëna për cilësinë e ajrit në mesatare mikrogram blozë për m 3 ajër. Tirana, Shqipëri. Ministria e Shëndetësisë Plani Kombëtar i Veprimit për Shëndetin Mjedisor në Shqipëri. Tirana, Shqipëri. Bashkia e Tiranës Raport mbi aktivitetet e Bashkisë së Tiranës nga 1996 deri në Tirana, Shqipëri. Komiteti Kombëtar i Energjisë Strategjia Kombëtar e Energjisë Shqipëri. Tirana, Shqipëri. Agjencia Kombëtare e Mjedisit dhe Qendra për Administrimin dhe Teknologjinë e Mjedisit (ECAT Tirana) Gjendja e Projekteve të financuara nga Bashkimi Europian-Programi Phare. Tirana, Shqipëri. Organization for Economic Cooperation and Development and the European Union SIGMA Public Management Profile:Albania Paris, France. Regional Environmental Center and Scandiaconsult Natura AB Strategic Environmental Analysis of Albania, Bosnia-Hercegovina, Kosovo and Macedonia Draft Annex Country report for Albania. Budapest, Hungary. Regional Environmental Center Regional Environmental Reconstruction Program for South Eastern Europe. Budapest, Hungary. Regional Environmental Center Doors to Democracy:Current Trends and Practices in Public Participation in Environmental Decision Making in Central and Eastern Europe. Budapest, Hungary. Regional Environmental Center Status of Public Participation Practices in Environmental Decisionmaking in Central and Eastern Europe. Budapest, Hungary. Regional Environmental Center Manual on Public Participation in Environmental Decisionmaking:Current Practice and FuturePossibilities in Central and Eastern Europe. Budapest, Hungary. 63

64 Regional Environmental Center Report on a Visit to Albania. Budapest, Hungary. Vlerësimi Mjedisor në Shqipëri pas Konfliktit Regional Environmental Center and the United Nations Environment Programme Report on the Status of Multilateral Environmental Agreements in the European Region. Budapest, Hungary. Republika e Shqipërisë Raport për Gjendjen e Mjedisit, Tirana, Shqipëri. Republika e Shqipërisë Raport për Gjendjen e Mjedisit, Tirana, Shqipëri. Republika e Shqipërisë dhe Banka Botërore Plani Kombëtar i Veprimit për Mjedisin. Tirana, Shqipëri. United Nations Department for Policy Coordination and Sustainable Development Albania Country Profile for the Implementation of Agenda 21. New York, United States of America. United Nations Environment Programme Biodiversity in Central and Eastern Europe CD-ROM. Geneva, Switzerland. United Nations Environment Programme and the United Nations Center for Human Settlements (Habitat) The Kosovo Conflict: Consequences for the Environment and Human Settlements. Geneva, Switzerland. World Bank Group Economic Impact of the Kosovo Crisis. Washington D.C., United States of America. World Bank Group The Road to Stability and Prosperity in South Eastern Europe : A Regional Strategy Paper. Washington D.C., United States of America. World Conservation Monitoring Center National assessment of implementation of the Convention on Biological Diversity : Albania. Cambridge, United Kingdom. 64 Burime informacioni për refugjatët Grupi i Emergjencës Gjendja e rehabilitimit të kampeve me tenda në Shqipëri. Tirana, Shqipëri. Food and Agricultural Organization of the United Nations and National Environmental Agency Joint Rehabilitation and Redevelopment proposal for Campsites in Albania. Rome, Italy. Ministria e Bujqësisë dhe e Ushqimit Sipërfaqja e tokave bujqësore të zëna nga kampet në Shqipëri. Tirana, Shqipëri. Ministria e Bujqësisë dhe e Ushqimit Vlerësimi i kostove të Rehabilitimit të Kampeve në Shqipëri. Tirana, Shqipëri.

65 Bashkia e Shkodrës Gjendja e kampeve dhe qendrave kolektive të rehabiltuara në Shkodër. Shkodër, Shqipëri. I Agjencia Kombëtare e Mjedisit Memorandum i brendshëm nga Agjencia Kombëtare e Mjedisit për N/Kryetarin e Këshillit të Ministrave që propozon kritere mjedisore për vendosjen e kampeve të refugjatëve. Tirana, Shqipëri. United Nations Development Programme Interagency Mission to Assess the Impact of Kosovo Refugee Crisis on Albania. Tirana, Albania. United Nations High Commissioner for Refugees The Kosovo Refugee Crisis: An Independent Evaluation of UNHCR s Emergency Preparedness and Response. Tirana, Albania. United Nations High Commissioner for Refugees Environmental Guidelines for Closure of Camps. Tirana, Albania. United Nations High Commissioner for Refugees Coordination of Water and Sanitation Sector Activities in Kukës 12 May to 5 August, Geneva, Switzerland. United Nations High Commissioner for Refugees Quick Impact Projects Mid Term Report Geneva, Switzerland. United Nations High Commissioner for Refugees QIPS 2000 Projects by IRC and CARE. Tirana, Albania. United Nations High Commissioner for Refugees Technical Programme 18 April 13 September, Geneva, Switzerland. United Nations High Commissioner for Refugees Provision of Refugee Shelter in Kosovo Emergency Operation, 11 June 10 September, Geneva, Switzerland. United Nations High Commissioner for Refugees UNHCR s Environmental Responsibilities : A Necessary Burden or a Unique Opportunity. Geneva, Switzerland. United Nations High Commissioner for Refugees Post Emergency Rehabilitation Programme and Quick Impact Projects in Alabania : Final Report. Tirana, Albania. United Nations High Commissioner for Refugees Rehabilitation Status of Spitalle Camp and Camp Hope. Tirana, Albania. United Nations High Commissioner for Refugees Rehabilitation Plan, Quick Impact Projects(QIPS). Tirana, Albania. United Nations High Commissioner for Refugees Global Report Albania: Achievements and Impacts. Tirana, Albania. United Nations High Commissioner for Refugees and Emergency Management Group Guidelines for Refugee Operations in Albania. Tirana, Albania. 65

66 Vlerësimi Mjedisor në Shqipëri pas Konfliktit Shtojca II FJALORTH A Amoniak (NH 3 ).Amoniaku është një gaz pa ngjyrë, me erë të fortë shpuese. Formohet nga shpërbërja natyrore e plehut, bimëve dhe kafshëve. Është i pranishëm në ujë, tokë, ajër dhe shërben si burim azoti për bimët dhe kafshët. Amoniaku prodhohet edhe në rrugë industriale, kryesisht si lëndë e parë për plehrat kimike. Përdoret në sasi të vogël në prodhimin e materialeve plastike, fibrave sintetike dhe eksplozivëve. Nuk është i qëndrueshëm në mjedis, por grumbullohet në nivele të larta rreth zonave të depozitimit të mbeturinave. Gazi i amoniakut është i tretshëm në ujë, ku formon hidroksid amoni. Amoniaku është shumë toksik për peshqit dhe mund të shkaktojë vdekjen e tyre edhe në përqendrime të ulëta. Ekspozimi i njeriut ndaj niveleve të larta të amoniakut është po ashtu vdekjeprurës. Vdekja mund të ndodhë menjëherë ose pas disa javësh për shkak të komplikacioneve dytësore. Ekspozimi ndaj tij mund të shkaktojë edhe djegie të lëkurës, syve, fytit dhe mushkërive, verbim të përhershëm apo sëmundje të mushkërive. Ekspozimi afatgjatë i kafshëve në kushte laboratorike ndaj niveleve të ulëta të amoniakut shkakton acarim dhe plagë në aparatin e frymëmarrjes. Arsenik (As). Arseniku është një element që gjendet në natyrë, nuk ka erë apo shije të veçantë. Është një substancë e ngurtë metalike në ngjyrë argjendi ose të bardhë. Arseniku organik zakonisht është më pak i dëmshëm sesa ai inorganik. Ky i fundit veçohet gjatë procesit të shkrirjes së bakrit dhe të plumbit dhe përdoret në industrinë kimike, për shembull, në pesticide dhe herbicide. Në qoftë se çlirohet në mjedis, arseniku nuk shpërbëhet, por ndryshon trajtën. Në qoftë se çlirohet në mjedis ujor, ai lidhet me sedimentet dhe merr pjesë në formimin e indeve të disa peshqve dhe guaskave. Punonjësit e ekspozuar ndaj pluhurit të arsenikut inorganik kanë irritime të membranës së mukozës së hundës dhe të fytit. Ekspozimi afatgjatë rrit rrezikun ndaj sëmundjeve të zemrës dhe formave të ndryshme të kancerit, si p.sh. atij të lëkurës, mushkërive, tëmthit, veshkave dhe mëlçisë. Shfaqja e lytheve ose kallove në pëllëmbë, shputë dhe në trup është gjithashtu simptomë e ekspozimit ndaj arsenikut. Ekspozimi ndaj niveleve të ulëta të tij mund të shkaktojë përzierje, të vjella, diarre, rritje të numrit të eritrociteve dhe leukociteve, ritëm anormal të zemrës, dëmtim të enëve të gjakut dhe një ndjesi pickimi në duar dhe këmbë. Dyshohet që arseniku ndikon në pjellorinë, zhvillimin e fetusit, prodhimin dhe rregullimin hormonal. Eliminimi i mbeturinave që përmbajnë arsenik parashikohet nga Konventa e Bazelit. Arsenati i natriumit (Na 3 AsO 4 ) Arsenati i natriumit është një material kristalin i pastër dhe pa ngjyrë që përdoret për ngjyrim dhe në tipografi. Rrezikshmëria ndaj shëndetit të njeriut është e njëjtë me atë të arsenikut. Arseniti i natriumit (Na 3 AsO 3 ) është një pluhur i bardhë ose gri në të bardhë. Përdoret si pesticid, konservant, antiseptik, si dhe në bojëra e sapune. Paraqet po ato rreziqe si arseniku për shëndetin e njeriut. 66

67 B II Bakri (Cu). Bakri është një metal i rëndë me ngjyrë të kuqe në kafe, i butë dhe i epshëm. Gjendet në natyrë në shumë lloje kripërash minerale dhe përbërje organike, si edhe në formë metali. Bakri përdoret gjerësisht në enët e gatimit dhe në sistemet e shpërndarjes së ujit, por edhe në prodhimin e plehrave, herbicideve dhe bojërave. Ai përdoret gjithashtu në ushqimin plotësues të kafshëve për stimulimin e rritjes dhe mbrojtjen ndaj sëmundjeve. Burimet antropogjene të emetimit përfshijnë furrat shkrirëse, termocentralet dhe furrat e djegieve të hedhurinave. Çlirimi më i madh i bakrit në tokë vjen prej mbeturinave të minierave të bakrit, llumrave të ujërave të zeza dhe pajisjeve bujqësore. Bakri në doza të vogla është i domosdoshëm për jetën, por në doza të larta ai shndërrohet në element toksik. Futja në organizmin e njeriut e disa gramëve kripëra bakri mund të shkaktojë dhembje barku të forta, vjellje, diarre, gjak ose proteina në urinë, hipertension, spazma, gjendje kome dhe vdekje. Evidencat tregojnë që përbërjet e bakrit janë spermicide. Eliminimi i mbeturinave me përbërje bakri parashikohet në Konventën e Bazelit. Bioakumulim. Bioakumulimi ka të bëjë me raportin ndërmjet përqendrimit të një përbërjeje kimike në organizëm dhe përqendrimit të saj në mjedis. Përbërja akumulohet sa herë që futet në organizëm dhe depozitohet më shpejt sesa transformohet në përbërje të tjera (metabolizohet) apo ekskretohet. Kur përbërja kalon përgjatë zinxhirit ushqimor (p.sh. nga planktoni i prekur nga ndotja te peshqit e vegjël, në peshqit e mëdhenj e më pas te njerëzit), ai mund të bëhet gjithnjë e më i përqendruar, duke sjellë pasoja toksike në organizmin bartës. Disa ndotës të qëndrueshëm që bioakumulohen janë metalet e rënda, si merkuri e plumbi dhe organokloruret. Kuptimi i procesit dinamik të bioakumulimit është shumë i rëndësishëm për mbrojtjen e njerëzve dhe organizmave të tjerë nga ekspozimi ndaj kimikateve të rrezikshme, çka është kthyer në një aspekt të rëndësishëm në rregulloren për kimikatet. Benzokloruri (C 6 H 5 Cl). Benzokloruri, i njohur edhe si monoklorbenzeni ose MCB, është një lëng i djegshëm. Ai nuk ndodhet në natyrë. Përdoret për prodhimin e ngjitësve, bojërave, pastruesve të bojërave, llaqeve, ngjyrave, ilaçeve dhe pesticideve (përfshirë DDT). Kur vihet në kontakt me ajrin, benzokloruri avullon dhe shpërbëhet në kimikate të tjera. Është deri diku i tretshëm në ujë dhe zakonisht nuk akumulohet nga indet e bimëve dhe kafshëve. Kontakti me benzoklorurin e lëngshëm ose të gaztë mund të irritojë lëkurën, sytë, hundën dhe fytin. Ekspozimi ndaj sasive të mëdha të tij mund të shkaktojë edhe pasoja negative në sistemin nervor, deri në humbje të ndjenjave. Punëtorët që thithin sasi të mëdha mund të kenë dhembje koke, spazma muskulore dhe pasoja negative në palcën e kockave. Ekspozimet e herëpashershme ndaj sasive të mëdha të benzoklorurit mund të kenë pasoja negative për mëlçinë, veshkat, gjakun dhe organet riprodhuese. Bikromati i natriumit (Na 2 Cr 2 O 7 ). Bikromati i natriumit është një përbërje e bardhë,pa erë që prodhohet në industri në formë kristaline. Ai përdoret për parandalimin e gërryerjeve në sistemet e ftohjes dhe në makineritë e tjera të ekspozuara ndaj lagështirës. Ai gjithashtu përdoret për agjentët bronxues, pigmentet e bojërave, filmat fotografikë, parfumet, aromat, vajrat esenciale, sakarinën, ilaçet dhe kokat e çpimeve të puseve të naftës. Thithja e tij mund të acarojë aparatin e frymëmarrjes dhe të shkaktojë kollitje, vështirësi frymëmarrjeje, 67

68 Vlerësimi Mjedisor në Shqipëri pas Konfliktit djegie fyti dhe rrjedhje hundësh. Futja në organizëm e bikromatit të natriumit mund të irritojë membranën e stomakut dhe zorrët, duke shkaktuar dhimbje barku, përzierje, të vjella dhe diarre. Pasoja të tjera janë zhurmimi në vesh, dobësi, rritje e tensionit të gjakut, dobësimi i shikimit dhe dridhje. Bikromati i natriumit mendohet të ketë cilësi kancerogjene dhe konsiderohet si tepër i rrezikshëm për shëndetin e njeriut. Nevojiten studime të mëtejshme për të kuptuar spektrin e gjerë të ndikimit të tij mbi shëndetin e njeriut dhe mjedisin. D DDT (C 4 H 9 C 15 ) DDT. DDT, ose diklordifeniltrikloretani është pesticidi i parë organik me bazë klori që është përdorur në mbarë botën. Paketohet në formë kristalesh pa ngjyrë ose pluhuri të bardhë. Kur u shpik, rezultoi që ishte insekticidi ideal, për arsye të kostos së ulët të prodhimit dhe toksicitetit në dukje të ulët për gjitarët. Megjithatë, në fund të viteve 40 filluan të shfaqen probleme nga përdorimi i tepërt i tij. Shumë lloje insektesh krijuan rezistencë ndaj DDT-së si dhe u zbulua që ishte shumë toksik për peshqit. Për më tepër, u gjet se DDT akumulohet në indet dhjamore të kafshëve dhe bioakumulohet në zinxhirin ushqimor. Ekspozimi ndaj DDT-së mund të shkaktojë të përziera, të vjella, konfuzion, humbje të kontrollit të muskujve dhe dridhje. DDT-ja mund të dëmtojë edhe mëlçinë e veshkat dhe të ndikojë në sistemin imunitar. Mendohet se ai është kancerogjen dhe duhet trajtuar me shumë kujdes. Çështja e tregtimit të DDT-së do të ngrihet në Konventën PIC. Një konventë e Kombeve të Bashkuara për Ndotësit e Qëndrueshëm Organikë (POPs) është në proces dhe synon kufizimin e mëtejshëm e kontrollin e përdorimit të DDT-së dhe të kimikateve të tjera të rrezikshme. Dimetilamina (C 2 H 7 N). Dimetilamina është një gaz ose lëng i djegshëm, pa ngjyrë,me një erë të rëndë peshku ose të ngjashme me amoniakun. Përdoret si lëndë e parë në sintezën e insekticideve, lubrifikantëve, izoluesve, produkteve të bronximit dhe depilimit, materialeve farmaceutike, detergjentëve, sapuneve dhe karburanteve të ndryshëm. Ekspozimi jo shumë i madh ndaj tij mund të acarojë sytë, hundën, fytin, lëkurën, si dhe të krijojë vështirësi në frymëmarrje. Kontakti i drejtpërdrejtë me lëkurën mund të shkaktojë djegie të rënda. Ekspozimet e përsëritura mund të shkaktojnë bronshit dhe dëmtim të mëlçisë. 68 Dioksinat (p.sh. C 12 H 4 C l4 O 2 ). Termat 'dioksinë' ose 'dioksinë dhe furan' i referohen në përgjithësi një grupi prej 210 ndotësish të kloruar, p-dibenzo-dioksinave dhe dibenzofuraneve. Dioksinat janë organoklorure dhe konsiderohen ndër ndotësit organikë më toksikë në botë. Ato janë nënprodukte të proceseve industriale që përmbajnë klor, si dhe të gjitha llojeve të djegieve. Sapo çlirohen në mjedis, dioksinat janë të qëndrueshme dhe priren të lidhen me sedimentet ose materialet pluskuese. Dioksinat mund të bioakumulohen në zinxhirin ushqimor dhe paraqesin rrezikshmëri serioze ndaj shëndetit mjedisor dhe njerëzor. Më toksikja ndër dioksinat dhe furanet, 2,3,4,8-tetraklordibenzo-p-dioksina (TCDD), përdoret si model toksikologjik i grupit dhe rreth saj janë bërë shumë kërkime. Ajo klasifikohet ndër lëndët kancerogjene për njeriun. Përveç faktit që shkakton kancer, studimet mbi kafshët kanë treguar që ajo dëmton sistemin nervor, sistemin imunitar, atë riprodhues, si dhe jep anomali të fetusit. Pasoja më e zakonshme tek njerëzit e ekspozuar ndaj dioksinave është një sëmund je e rëndë e lëkurës me

69 plagë në formë puçrrash, kryesisht në fytyrë dhe në pjesën e sipërmetë trupit. Pasoja të tjera në lëkurë janë irritimet, çngjyrimi dhe shtimi i qimeve. Janë vënë re, gjithashtu, ndryshime në gjak dhe urinë, që tregojnë dëmtim të mëlçisë. Trajtimi i mbetjeve të dioksinës parashikohet në Konventën e Bazelit. Një konventë e Kombeve të Bashkuara mbi Ndotësit e Qëndrueshëm Organikë (POPs) është në proces dhe synon të kufizojë më tej prodhimin e dioksinave dhe të kimikateve të tjera të rrezikshme. II Dioksidi i karbonit (CO 2 ). Dioksidi i karbonit është një gaz pa ngjyrë, me erë të lehtë dhe shije të athët. Në natyrë prodhohet nga kafshët gjatë frymëmarrjes dhe përdoret nga bimët gjatë fotosintezës. Megjithëse përbën 0.03% të atmosferës, ai është një nga gazet më të rëndësishëm të "efektit serrë". Djegia e lëndëve fosile po rrit përqendrimin e dioksidit të karbonit në atmosferë dhe mendohet se ky fakt ndikon në ngrohjen globale. Si rrjedhim, çlirimi global i dioksidit të karbonit do të parashikohet në Konventën e Kombeve të Bashkuara mbi Ndryshimet Klimatike. Disulfuri i karbonit (CS 2 ). Disulfuri i pastër i karbonit është një lëng pa ngjyrë, me erë të këndshme dhe të ëmbël, të ngjashme me kloroformin. Megjithatë, produkti industrial i papërpunuar është një lëng i verdhemë, me një erë të rëndë si rrënjë të prishura. Deri tani përdorimi më i rëndësishëm i disulfurit të karbonit është për prodhimin e fibrave të mëndafshit viskoz. Ai përdoret, gjithashtu, si tretës në procese të ndryshme industriale, përfshirë këtu prodhimin e naftës dhe parafinës si dhe, kohët e fundit, për prodhimin e agjentëve të pluskimit dhe herbicideve. Sulfuri i karbonit avullon shpejt në mjedis të hapur. Ai nuk duket të akumulohet prej organizmave ujorë. Thithja e avujve të disulfurit të karbonit mund të shkaktojë irritim të syve dhe të aparatit të frymëmarrjes. Disulfuri i karbonit është depresues i sistemit nervor qendror si dhe mund të shkaktojë dëmtime të mëlçisë dhe veshkave. Thithja për një kohë të gjatë e tij mund të shkaktojë sëmundje të zemrës dhe ndryshime në psikologji dhe sjellje. Disulfuri i karbonit është intoksikues për riprodhimin dhe ndikon në zhvillimin e fetusit. F FNB (Forca Ndërhyrëse Ballkanike). Ky është një projekt i përbashkët i UNEP-it dhe UNHCR-së për vlerësimin dhe monitorimin e ndikimit të konfliktit ballkanik mbi mjedisin dhe mbi zonat e banuara. G GRID. Baza e të Dhënave Informuese mbi Burimet Globale është një rrjet qendrash informacioni që u siguron vendimmarrësve dhe publikut një mundësi informimi mjedisor të cilësisë së lartë. Në botë gjenden aktualisht gjashtëmbëdhjetë qendra të tilla. Në Europë ato gjenden në Arendal, Budapest, Gjenevë, Moskë, Tbilisi, Varshavë dhe MAP/Zyra e Planit Blu. 69

70 H Vlerësimi Mjedisor në Shqipëri pas Konfliktit HCH (1,2,3,4,5,6 Hekzaklorciklohekzan). Shih Lindan. Hidroksid amoni (NH 4 OH). Hidroksidi i amonit është një lëng pa ngjyrë, që formohet nga veprimi i amoniakut të gaztë me ujin. Ka një erë të fortë irrituese dhe përdoret në detergjentë, zbardhues, heqës njollash, bojëra, fibra dhe rrëshirë. Është një përbërje gërryese që, në kontakt me lëkurën ose sytë, mund të shkaktojë dëmtime të përhershme. Rrezikshmëria për shëndetin e njeriut është e njëjtë si me amoniakun. Hekuri (Fe). Hekuri është një metal i rëndë në ngjyrë gri. Pothuajse i gjithë hekuri i prodhuar komercialisht përdoret në industrinë e çeliqeve dhe prodhohet në furrnaltë. Metali i pastër hyn shpejt në reaksion kimik dhe gërryhet lehtë, sidomos në ajër të lagësht ose në temperatura të larta. Hekuri është element thelbësor në dietë, sepse përdoret nga rruazat e kuqe të gjakut për fiksimin e oksigjenit. Futja e sasive të mëdha të hekurit në organizëm shoqërohet me rritjen e rrezikut ndaj sëmundjeve kardiovaskulare dhe kancerit të zorrëve. Raportet tregojnë, gjithashtu, që hekuri i tepërt mund të dëmtojë mëlçinë dhe pankreasin, duke shkaktuar në disa raste diabet. Por në përgjithësi hekuri nuk paraqet rrezik të madh për shëndetin e njeriut dhe të mjedisit. Hidrokarburet e naftës. Hidrokarburet e naftës janë formuar nga mbetjet e dekompozuara të bimëve dhe kafshëve parahistorike, që janë groposur në baltën prehistorike të kënetave, liqeneve dhe oqeaneve. Ato janë një përzierje komplekse përbërjesh kimike dhe përdoren në mbi procese industriale. Ndërkohë që benzina është produkti më i zakonshëm, në procese të tjera prodhohen materiale plastike, plehra dhe asfalt. Kur çlirohen në mjedis, hidrokarburet e naftës u nënshtrohen një sërë reaksioneve komplekse kimike, fotokimike dhe biokimike, duke sjellë si pasojë formimin e një numri të madh produktesh dytësore. Secili nga këta produkte ka një ndikim të vetin në mjedis dhe në shëndetin e njeriut, çka kërkon analiza dhe vlerësime të veçanta. Hidrokarburet e kloruara. Hidrokarbure të kloruara (CHC) është një term i përgjithshëm për përbërjet që përmbajnë klor, karbon dhe hidrogjen. Ky term mund të përdoret për pesticidet klororganike, si lindani dhe DDT-ja, kimikatet industriale, si bifenilet e polikloruara (PCB) dhe produktet e mbetjeve të kloruara, si dioksinat dhe furani. Këto përbërje janë të qëndrueshme në mjedis dhe shumica prej tyre bioakumulohen në zinxhirin ushqimor. Rrezikshmëria e hidrokarbureve të kloruara për mjedisin dhe shëndetin e njeriut varet nga përbërja në fjalë. Në përgjithësi mund të thuhet që ekspozimi ndaj hidrokarbureve të kloruara shoqërohet me shkatërrim të sistemit imunitar dhe me kancer. 70

71 K II Klori (Cl 2 ). Klori është një gaz i gjelbër në të verdhë me një erë të rëndë irrituese. Prodhohet me anë të elektrolizës së një tretësire kripe. Nganjëherë përdoret për t'u bashkuar me kimikate nafte për të prodhuar përbërje klororganike, si tretës, pesticide, plastike (sidomos PVC) dhe shumë kimikate të tjera. Klori i gaztë përdoret edhe si zbardhues në prodhimin e letrës dhe për dezinfektimin e ujit të pijshëm. Klori i gaztë është përdorur si armë kimike gjatë Luftës së Parë Botërore dhe ekspozimi ndaj tij është vdekjeprurës. Shpeshherë çlirime të klorit nga impiante industrialë kanë shkaktuar vdekje. Qëndrimi i zgjatur në mjedise me sasi të vogla klori shkakton probleme frymëmarrjeje dhe gërryerje të dhëmbëve. Klori është irritues i fuqishëm i syve, mushkërive dhe lëkurës. Klori nuk konsiderohet element kancerogjen për kafshët dhe njerëzit, por është tepër toksik për organizmat ujorë. Kloruri i vinilit (C 2 H 3 Cl). Kloruri i vinilit është një gaz pa ngjyrë, i ndezshëm, me erë të butë të ëmbël. Ai është një substancë që përdoret për prodhimin e klorur polivinilit (PVC) dhe të ngjitësve. PVC-ja përdoret në një sërë produktesh plastike, përfshirë këtu tubacionet, telat dhe veshjet e kabllove, si dhe tapiceritë e mobilieve. Kloruri i vinilit i formuar nga shpërbërja e PVC-së dhe kimikateve të tjera mund të hyjë në ujërat nëntokësorë, por zakonisht nuk akumulohet nga kafshët dhe bimët. Ekspozimi ndaj klorurit të vinilit mund të shkaktojë dhimbje koke, plogështi, lodhje, shqetësime të gjumit, humbje të kujtesës, dëmtim të nervave dhe dobësim të sistemit imunitar. Njerëzit që punojnë me klorur vinili, sipas raporteve, kanë probleme me enët e gjakut të duarve dhe në disa raste degjenerim të kockave të gishtave. Studime mbi kafshët tregojnë që ekspozimi afatgjatë ndaj klorurit të vinilit mund të dëmtojë spermën e testikulat si dhe të shkaktojë forma të ndryshme kanceri, përfshirë atë të mëlçisë, trurit dhe mushkërive. Konventa e Bazelit. Konventa e Bazelit për Kontrollin e Lëvizjeve Ndërkufitare të Mbeturinave të Rrezikshme dhe eliminimin e tyre hyri në fuqi në vitin Një nga qëllimet kryesore të Konventës së Bazelit është mbrojtja e shëndetit të njeriut dhe e mjedisit duke pakësuar, ku është e mundur, prodhimin e mbeturinave të rrezikshme nëpërmjet një administrimi të shëndoshë të mjedisit. Sipas kësaj konvente, mbeturinat e rrezikshme duhen administruar duke përdorur "mënyrën e ciklit jetësor të integruar", gjatë së cilës ushtrohet kontroll i rreptë që nga krijimi deri në depozitimin, transportin, trajtimin, ripërdorimin, riciklimin, rekuperimin dhe largimin përfundimtar. Konventa PIC. Konventa e Roterdamit mbi Marrjen e Pëlqimit Paraprakisht për Disa Kimikate dhe Pesticide të Rrezikshme në Tregtinë Ndërkombëtare nisi të nënshkruhej në vitin Ajo do të hyjë në fuqi kur 50 vende ta miratojnë përfundimisht. Konventa do të lejojë të bëhet monitorimi dhe kontrollimi në shkallë botërore i tregtisë së kimikateve të ndryshme që rrezikojnë shëndetin njerëzor dhe mjedisor. Ajo do të pajisë vendet importuese me fuqinë për vendimmarrje mbi ato kimikate që ata duan të futin dhe përjashtojnë ato që nuk mund t'i administrojnë me siguri. Në rast se tregtia nuk ndodh, kërkesat për etiketimin dhe përftimin e informacionit mbi pasojat e mundshme për shëndetin dhe mjedisin do të stimulojë përdorimin e sigurtë të këtyre kimikateve. 71

72 Konventa POP. Kombet e Bashkuara janë duke hartuar një konventë ndërkombëtare për reduktimin ose eliminimin e prodhimit të një numri ndotësish të qëndrueshëm organikë (POP). Vlerësimi Mjedisor në Shqipëri pas Konfliktit Konventa e Roterdamit. Shih Konventa PIC. L Lindani (C 6 H 6 Cl 6 ). Lindani është një pesticid organoklorik. Ai është një lëndë e ngurtë kristaline pa ngjyrë me pak ose aspak erë. Përbëhet nga rreth 99% HCH. Lindani ka qenë përdorur si insekticid bujqësor me spektër të gjerë që në fillim të viteve '50 dhe është 5-20 herë më toksik për insektet sesa DDT-ja. Ai përdoret gjithashtu në pomadat për trajtimin e parazitëve të kokës e trupit, si dhe të zgjebes. Është pak i tretshëm në ujë dhe bioakumulohet shpejt nga mikroorganizmat, invertebrorët, peshqit, zogjtë dhe njerëzit. Lindani, megjithatë, eliminohet shpejt prej trupit kur ekspozimi ndaj tij ndërpritet. Lindani mund të qëndrojë në ajër deri në 17 javë. Sipas raporteve, ekspozimi ndaj tij në vendin e punës shkakton çrregullime të gjakut, të përziera, dhimbje koke dhe ndryshim të nivelit të hormoneve seksuale. Futja në organizëm e sasive të mëdha shkakton konvulsione dhe vdekje, kurse futja në organizëm e tij në sasi mesatare jep pasoja në mëlçi, veshka, si dhe ulje të imunitetit. Lindani konsiderohet si kancerogjen dhe konkretisht është shkaktar i kancerit në mëlçi. Tregtia ndërkombëtare e lindanit do të parashikohet në Konventën PIC. M 72 Metanoli (CH 3 OH). Metanoli është një lëng i pastër, pa ngjyrë dhe i djegshëm, me erë të lehtë alkooli. Metanoli i pastër është një lëndë e rëndësishme për sintezën kimike dhe përdoret në prodhimin e një sërë përbërjesh komerciale, si rrëshirë, ilaçe, parfume, antingrirës automjetesh dhe tretës. Metanoli është gjithashtu një karburant me djegie të pastër, me numër të lartë oktani, i cili mund të përdoret si zëvendësues i benzinës në automjete. Futja e metanolit në mjedis është e lidhur me tymin e duhanit dhe gazrat e djegies së motorëve me benzinë dhe naftë. Metanoli është helmues dhe shkakton verbëri dhe vdekje, në rast se futet në organizëm në sasi të mëdha.and some are carcinogens. Metilamina (CH 5 N). Metilamina është një gaz ose lëng pa ngjyrë, me erë të ngjashme me amoniakun. Përdoret për prodhimin e substancave regjëse, bojërave, ilaçeve, insekticideve, fungicideve, heqësve të bojërave, proceseve të zhvillimit të fotografive, eksplozivëve dhe karburanteve të raketave. Ekspozimi ndaj metilaminës mund të acarojë hundën, fytin dhe mushkëritë. Ekspozimi i përsëritur mund të shkaktojë bronshit dhe probleme të frymëmarrjes. Metalet e rënda. Metale të rënda është emërtimi i një grupi metalesh dhe metaloidesh me dendësi më të madhe se gjashtë gram për centimetër kub. Shumë prej këtyre metaleve

73 janë toksike edhe në përqendrime shumë të ulëta. Duke qenë elemente bazë, ato janë të qëndrueshme në mjedis dhe bioakumulohen në zinxhirin ushqimor. Metalet e rënda që çlirohen në mjedisin ujor lidhen kryesisht me materialet pluskuese dhe akumulohen në sediment. II Merkuri (Hg). Merkuri është një metal që gjendet në natyrë në disa forma. Merkuri metalik është lëng i ndritshëm, në ngjyrë argjendi në të bardhë, pa erë. Në rast se nxehet, ai kthehet në gaz pa ngjyrë. Merkuri metalik përdoret për të prodhur klor të gaztë e sodë kaustike, si dhe në termometra, mbushje dentare e bateri. Merkuri çlirohet në ajër gjatë nxjerrjes nga depozitat minerale, nga djegia e qymyrit dhe e plehrave dhe nga uzinat prodhuese. Pasi ka hyrë në mjedis, merkuri mund të metilohet nga mikroorganizmat dhe të kthehet në forma organike të merkurit, kryesisht metilmerkur. Kjo përbërje e përshkon me shpejtësi membranën qelizore dhe dihet që bioakumulohet në zinxhirin ushqimor. Sistemi nervor është tepër i ndjeshëm ndaj të gjitha formave të merkurit dhe pasojat e shkaktuara janë acarim, druajtje, dridhje, ndryshime në pamje ose dëgjim dhe probleme të kujtesës. Ekspozimi ndaj niveleve të larta të merkurit mund të dëmtojë përfundimisht trurin, veshkat dhe mushkëritë. Fëmijët e vegjël janë më të ndjeshëm ndaj merkurit sesa të rriturit. Merkuri që gjendet në trupin e nënës kalon në fetus si dhe mund të përçohet te fëmija nëpërmjet qumështit të gjirit. Fëmijët e ekspozuar mund të kenë dëmtime në tru, moskoordinim muskular, verbëri, konvulsione dhe paaftësi në të folur. Eliminimi i mbeturinave me përmbajtje merkuri parashikohet në Konventën e Bazelit. Tregtimi i përbërjeve të merkurit do të diskutohet në konventën PIC. Monoksidi i karbonit (CO). Monoksidi i karbonit është një gaz pa ngjyrë, pa erë, pa shije, pak më i lehtë se ajri. Ai formohet nga djegia jo e plotë e karburanteve me përbërje karboni, si dhe nga disa procese industriale dhe biologjike. Në përqendrime të ulëta, monoksidi i karbonit mund të shkaktojë dhimbje koke, të përziera, moskoordinim të përkohshëm të muskujve, kujtesës dhe të shikimit. Ekspozimi i zgjatur ndaj sasive të vogla të monoksidit mund të shkaktojë sëmundje të zemrës dhe dëmtime të sistemit nervor qendror. Ekspozimi ndaj sasive të mëdha mund të dëmtojë aftësinë e gjakut për të mbartur oksigjen duke shkaktuar spazma, koma dhe vështirësi frymëmarrjeje. Ekspozimi gjatë shtatzanizë mund të shkaktojë lindje nën peshë dhe dëmtim të sistemit nervor të fëmijës. N Ndotësit Organikë të Qëndrueshëm (POP). Ndotësit Organikë të Qëndrueshëm (POP), janë substanca kimike të qëndrueshme në mjedis, që bioakumulohen nëpërmjet zinxhirit ushqimor dhe paraqesin rrezikshmëri për shkak të pasojave negative në shëndetin e njeriut dhe në mjedis. Bashkësia ndërkombëtare ka bërë thirrje për veprim global të menjëhershëm me qëllim që të pakësohet dhe eliminohet çlirimi i këtyre kimikateve (Shih Konventa POP). O Oksidet e azotit (NOx). Oksidet e azotit përfshijnë oksidin e azotit (NO) të gaztë, diok- 73

74 Vlerësimi Mjedisor në Shqipëri pas Konfliktit sidin e azotit (NO 2 ) të gaztë, si dhe shumë okside të tjera të gazta azoti. Burimi kryesor i këtyre gazeve në zonat urbane janë automjetet, sobat me gaz dhe ngrohësit me vajguri nëpër shtëpi. Mjegulla ngjyrë kafe që shihet mbi qytete përbëhet kryesisht nga okside azoti. Këto gaze janë pjesërisht përgjegjës për krijimin e ozonit, i cili prodhohet kur oksidet e azotit reagojnë me lëndë kimike të tjera në prani të dritës. Ekspozimi ndaj niveleve të larta të dioksidit të azotit mund të ndikojë në aftësinë e gjakut për të mbartur oksigjenin, duke shkaktuar dobësi dhe vështirësi të frymëmarrjes. Ekspozimi i zgjatur mund të shkaktojë bllokim frymëmarrjeje. Organokloruret. Termi organoklorure përfshin një gamë të gjerë kimikatesh me përmbajtje karboni, klori dhe disa elemente të tjera. Janë prodhuar një sërë përbërjesh organoklorike, përfshirë këtu shumë herbicide, insekticide, fungicide si dhe kimikate industriale si bifenilet e polikloruara (PCB). Këto përbërje karakterizohen nga qëndrueshmëria, tretshmëria në yndyrna dhe bioakumulimi. Organokloruret paraqesin rrezikshmëri të lartë për shëndetin e njeriut dhe disa prej tyre janë kancerogjene. P Pakti i Stabilitetit për Europën Qendrore dhe Lindore. Kjo nismë, e nënshkruar nga 27 shtete, synon stabilizimin, transformimin dhe integrimin e Europës Juglindore në bashkësinë Europiane dhe Transatlantike përmes nxitjes së bashkëpunimit dhe demokracisë shumetnike. Pakti u shpall fillimisht në Sarajevë në korrik 1999, gjatë një mbledhjeje ku morën pjesë më se 40 udhëheqës të Europës dhe Amerikës Veriore. PCB. Bifenilet e polikloruara janë përzierje e 209 lloje kimikatesh të ndryshme, që gjenden në forma të shumëllojshme, si lëngje vajore, të ngurta dhe rrëshira të forta. PCB-të janë organoklorure që prodhoheshin deri në mesin e viteve 80, por më pas u ndaluan për shkak të toksicitetit dhe të qëndrueshmërisë së tyre. PCB-të janë përdorur gjerësisht si izolatorë në pajisjet elektrike. Ato janë përdorur, gjithashtu, në prodhimin e lëngjeve hidraulike, lubrifikantëve, bojërave, ngjitëseve dhe insekticideve. PCB-të gjenden ende në pajisjet e vjetra elektrike dhe çlirimi i tyre në mjedis nga vendet e groposjes së plehrave vazhdon. PCB-të janë mjaft të qëndrueshme në mjedis dhe degradimi i tyre zgjat me vite. Ato janë tretës yndyrorë dhe bioakumulohen në indet shtazore. PCB-të konsiderohen si ndotës botërorë për shkak të transportimit të tyre në largësi të mëdha me anë të rrymave ajrore. Ekspozimi ndaj PCB-ve mund të dëmtojë përfundimisht sistemin nervor, riprodhues dhe imunitar të njeriut. PCB-të njihen mirë si kancerogjenë dhe kanë lidhje me zhvillimin e formave të ndryshme të kancerit, përfshirë lëkurën dhe mëlçinë. Tek gjitarët PCB-të kalojnë nëpërmjet placentës tek embrioni dhe nëpërmjet qumështit të gjirit te bebet e porsalindura. Eliminimi i hedhurinave me përmbajtje PCB-sh, është parashikuar në Konventën e Bazelit. Tregtimi i PCB-ve do të rregullohet në Konventën PIC. Një Konventë e Kombeve të Bashkuara mbi Ndotësit Organikë të Qëndrueshëm (POP), e cila do të kufizojë më tej përdorimin e PCB-ve dhe kimikateve të tjera të rrezikshme, është në proçes. 74 PHARE. Programi Phare i Bashkimit Europian ofron ndihmë në formë grantesh për vendet partnere të Europës Qendrore dhe Lindore, në mënyrë që të mbështetë përpjekjet e këtyre vendeve për të përmbushur detyrimet e pjesëmarrjes në BE. Këto vende janë Shqipëria,

75 Bosnjë-Hercegovina, Bullgaria, Republika Çeke, Estonia, IRJ e Maqedonisë, Hungaria, Letonia, Lituania, Polonia, Rumania dhe Sllovakia. II Pikat e nxehta Zona që paraqesin rrezikshmëri të madhe për shëndetin e njeriut dhe mjedisin rrethues. Në të gjitha zonat e përcaktuara si 'pika të nxehta' nevojiten masa të menjëhershme për pakësimin e rrezikshmërisë dhe njëkohësisht rehabilitimin dhe administrimin mjedisor. Plumbi (Pb). Plumbi është një metal i rëndë në ngjyrë blu në gri, që gjendet në natyrë në sasi të vogla në koren e tokës. Nuk ka erë apo shije të veçantë. Plumbi përdoret në municione, produkte metalike (aliazhe dhe tuba), çati, prodhimin e baterive, bojëra dhe në ekranet mbrojtëse ndaj rrezeve-x. Ndotja e mjedisit ndodh kryesisht gjatë shkrirjes dhe rafinimit të plumbit, si dhe djegies së karburanteve me përmbajtje plumbi. Në shtëpi, tubacionet dhe bojërat me përbërje plumbi janë po ashtu një burim i konsiderueshëm ekspozimi ndaj tij. Dihet që bimët tokësore dhe ujore e akumulojnë plumbin kur gjenden në mjedise të kontaminuara nga industria. Plumbi paraqet rrezikshmëri serioze për shëndetin e njeriut dhe ndikon negativisht pothuajse në çdo organ. Më i ndjeshëm është sistemi nervor qendror, por dëmtimi i sistemit imunitar dhe i veshkave është gjithashtu një pasojë tjetër e zakonshme. Ekspozimi ndaj plumbit gjatë shtatzanisë mund të shkaktojë abort spontan, ulje të peshës te të porsalindurit dhe dëmtime të pakorrigjueshme të trurit. Fëmijët janë veçanërisht të ndjeshëm ndaj helmimit me plumb, pasi ata absorbojnë dhe ruajnë më shumë plumb në raport me peshën e tyre sesa të rriturit. Vështirësitë në të mësuar dhe ulje të ritmit të rritjes janë efekte anësore të zakonshme të ekspozimit ndaj plumbit në fëmijëri. Për shkak të problemeve të shëndetit, sasia e plumbit të përdorur në karburante, bojëra, produkte qeramike, stuko dhe në saldimin e tubacioneve është reduktuar në masë të konsiderueshme gjatë viteve të fundit. Eliminimi i mbeturinave me përmbajtje plumbi parashikohet në Konventën e Bazelit. REC. Qendra Rajonale e Mjedisit për Europën Qendrore dhe Lindore (REC) është një organizatë jofitimprurëse. Misioni i saj është të ndihmojë në zgjidhjen e probleme mjedisore në Europën Qendrore dhe Lindore. Qendra e përmbush misionin e saj nëpërmjet nxitjes së bashkëpunimit ndërmjet organizatave joqeveritare, qeverive dhe bizneseve, duke mbështetur shkëmbimin e lirë të informacionit dhe nxitur pjesëmarrjen e publikut në procesin e vendimmarrjes për mjedisin. REC u formua në 1990 nga Shtetet e Bashkuara, Komisioni Europian dhe Hungaria. Sot REC-u ligjërisht mbështetet në një Kartë të nënshkruar nga qeveritë e 25 vendeve dhe Komisioni Europian, si dhe në një Marrëveshje Ndërkombëtare me qeverinë hungareze. REC -u e ka qendrën në Szentendre, Hungari dhe ka zyra lokale në 15 vendet përfituese të Europës Qendrore dhe Lindore, të cilët janë: Shqipëria, Bosnjë- Hercegovina, Bullgaria, Kroacia, Republika Çeke, Estonia, Hungaria, Latvia, Lituania, IRJ e Maqedonisë, Polonia, Rumania, Sllovakia, Sllovenia dhe Republika Federale e Jugosllavisë. RFJ. Republika Federale e Jugosllavisë. R IRJ e Maqedonisë. Ish-Republika Jugosllave e Maqedonisë. 75

76 S Vlerësimi Mjedisor në Shqipëri pas Konfliktit Soda kaustike (NaOH). Soda kaustike, e njohur edhe si hidroksid natriumi, është një substancë e ngurtë në ngjyrë të bardhë, pa erë dhe tepër gërryese. Ajo përdoret për prodhimin e disa kimikateve, në rafinimin e naftës dhe prodhimin e letrës. Është shumë e rrezikshme për sytë dhe mund të shkaktojë dëmtime të përhershme deri në verbëri. Kontakti me lëkurën mund të shkaktojë djegie dhe acarime. Thithja e saj mund të acarojë mushkëritë dhe të shkaktojë kollitje, vështirësi në frymëmarrje dhe grumbullim lëngjesh. Sulfuri i hidrogjenit (H 2 S). Sulfuri i hidrogjenit është një gaz pa ngjyrë, me erën karakteristike të vezëve të prishura. Ai është i tretshëm në ujë dhe nuk bioakumulohet. Në natyrë gjendet në gazet vullkanike dhe përftohet nga veprimi i bakterieve gjatë shpërbërjes së proteinave bimore dhe shtazore. Në industri zakonisht del si nënprodukt gjatë prodhimit të kokut nga qymyri squfurmbajtës, rafinimit të naftës squfurmbajtëse dhe prodhimit të letrës. Sulfuri i hidrogjenit është një gaz irritues dhe asfiksues. Veprimi i tij irritues i drejtpërdrejtë në indet e buta të syrit shkakton keratokonjuktivit, i njohur edhe si 'sy i gaztë'. Kur thithet, sulfuri i hidrogjenit acaron gjithë aparatin e frymëmarrjes, duke vështirësuar frymëmarrjen. Vështirësitë në frymëmarrje mund të ndodhin pas një ekspozimi të gjatë në përqendrime të mëdha. T Tirami (C 6 H 12 N 2 S 4 ). Tirami është një pesticid. Ai ekziston në formë të ngurtë me ngjyrë blu ose krem, si dhe në formë kristalesh të verdha. Tirami përdoret për të mbrojtur perimet, frutat dhe farat nga një sërë sëmundjesh kërpudhore. Ai përdoret, gjithashtu, për të larguar lepujt, brejtësit dhe drerët nga drurët frutorë dhe dekorativë. Pesticidi është relativisht toksik kur gëlltitet, por shumë toksik nëse merret me anë të frymëmarrjes. Ekspozimi afatshkurtër mund të shkaktojë te njerëzit dhimbje koke, marrje mendsh, lodhje, përzierje dhe diarre. Ekspozimi i zgjatur mund të shkaktojë topitje, konfuzion, humbje të aftësisë seksuale, mungesë koordinimi të muskujve, humbje të aftësisë folëse dhe konjuktivit. Në mjedis tirami është i paqëndrueshëm në prani të lagështisë dhe oksigjenit dhe shpërbëhet me shpejt ësi në etilentioure. Kjo përbërje shkakton strumë, defekte lindjeje dhe kancer tek kafshët. 76 U UNDP. Që më 1965 Programi i Zhvillimit i Kombeve të Bashkuara (UNDP) ka ndihmuar vende të ndryshme të arrijnë një zhvillim të qëndrueshëm përmes ndërtimit të kapaciteteve në katër fusha të rëndësishme: çrrënjosja e varfërisë; krijimi i mundësive për punësim dhe jetesë të qëndrueshme; fuqizimi i grave dhe mbrojtja dhe ripërtëritja e mjedisit. UNECE. Komisioni Ekonomik i Kombeve të Bashkuara për Europën u formua në 1947

77 si një forum, në të cilin vendet e Amerikës Veriore, Europës dhe Azisë Qendrore u mblodhën për të fuqizuar bashkëpunimin ekonomik. UNECE përqëndrohet në analizat ekonomike, mjedisin dhe vendbanimet njerëzore, statistikat, energjinë e qëndrueshme, tregtinë, zhvillimin e industrisë dhe ekonomisë private, lëndën e drurit dhe transportin. II UNEP. Programi i Mjedisit i Kombeve të Bashkuara ishte rezultat i Konferencës së Stokholmit për Mjedisin Njerëzor. Misioni i UNEP-it është të shërbejë si autoritet udhëheqës global për mjedisin, që përcakton programin global mjedisor; nxit zbatimin koherent të dimensionit mjedisor të zhvillimit të qëndrueshëm brendapërbrenda sistemit të Kombeve të Bashkuara; shërben si mbrojtës i autoritetshëm për mjedisin global si dhe nxit bashkëpunimin ndërkombëtar dhe veprimet e bazuara në aftësitë më të mira shkencore dhe teknike ekzistuese. UNHCR. Komisioneri i Lartë i Kombeve të Bashkuara për Refugjatët (UNHCR) u krijua në vitin UNHCR-ja ka mandatin për të drejtuar dhe bashkërenduar veprimet ndërkombëtare për mbrojtjen e refugjatëve në të gjithë botën dhe zgjidhjen e problemeve të tyre. Qëllimi kryesor i UNHCR-së është mbrojtja e të drejtave dhe e mirëqenies së refugjatëve. UNHCR-ja lufton për të siguruar që çdo njeri të ketë të drejtën të kërkojë azil, të gjejë strehim në një vend tjetër, si dhe të kthehet vullnetarisht në atdhe. UNHCS. Qendra e Kombeve të Bashkuara për Vendbanimet (habitatet) Njerëzore u krijua në vitin 1978, dy vjet pas mbajtjes së Konferencës së Kombeve të Bashkuara për Vendbanimet Njerëzore në Vankuver, Kanada. Qendra shërben si agjenci drejtuese për veprimaritë e zhvillimit të vendbanimeve njerëzore të Kombeve të Bashkuara, si dhe për shkëmbimin e informacionit në shkallë globale për vendbanimet e popullsisë, kushtet dhe prirjet e tyre. 77

78 III Shtojcë III MARRËVESHJE MJEDISORE SHUMËPALËSHE NË TË CILAT SHQIPËRIA ËSHTË PJESËTARE Konventa mbi të Drejtën për Informacion, Pjesëmarrje të Publikut në Vendimmarrje dhe Drejtësi për çështjet mjedisore (Aarhus), që më 25 Qershor Konventa mbi Diversitetin Biologjik, që më 5 Janar Konventa për Ruajtjen e Jetës së Egër në Europë dhe të Habitateve Natyrore, që në 13 Janar Konventa për Mbrojtjen e Trashëgimisë Botërore Natyrore dhe Kulturore, që në 10 korrik Konventa për Mbrojtjen e Mjedisit Detar dhe Rajonit Bregdetar të Mesdheut (Plani i Veprimit për Mesdheun), që në 30 Maj Konventa për Mbrojtjen dhe Përdorimin e Ujërave Ndërkufitare dhe Liqeneve Ndërkombëtare, që më 5 Janar Konventa për Ligatinat me Rëndësi Ndërkombëtare veçanërisht si Habitate të Shpendëve Ujorë (Ramsar), që në 29 mars Konventa për Vlerësimin e Ndikimit në Mjedis në Kuadër Ndërkufitar, që më 4 Tetor Konventa për Pasojat Ndërkufitare të Aksidenteve Industriale, që më 5 Janar Konventa e Bazelit për Kontrollin e Transportit Ndërkufitar të Mbeturinave të Rrezikshme dhe Depozitimi i tyre, që më 29 Qershor, Konventa e Vienës për Mbrojtjen e Shtresës së Ozonit, që më 8 Tetor Konventa në kuadrin e Ndryshimeve Klimatike, që më 3 Tetor Konventa për Luftimin e Thatësirës, që më 27 Prill Shënim : Shqipëria nuk është palë në Konventën e Kombeve të Bashkuara për Ligjin e Detit, në Konventën për Ndotjen Ndërkufitare të Ajrit në Largësi të madhe, në Konventën për Ruajtjen e Specieve Shtegtare të Kafshëve të Egra, apo në Konventën e Tregëtisë Ndërkombëtare të Specieve të Rrezikuara të Florës dhe të Faunës së Egër. 78

79 Shtojcë IV LISTA E KONTRIBUESVE IV UNEP Donald Kaniaru Pasi Rinne John Bennett Mikko Halonen Sabine Hoefnagel Tim Jones Takehiro Nakamura Drejtor, Kryetar i Misionit/DEPI Këshilltar kryesor/zv.kryetar i misionit Koordinator i raportit/koordinator i Misionit Ekspert mjedisi/raportues Ekspert udhëheqës për kapacitetet institucionale Koordinator i vlerësimit/asistent redaktues Ekspert udhëheqës për ndikimin në mjedis të fluksit të refugjatëve Otto Simonett Nëpunës informacioni/grid Arendal David Jensen Nëpunës asistent për informacionin/koordinator i misionit Mariya Kostytska Nëpunës asistent për informacionin Philippe Rekacewicz Nëpunës asistent për informacionin/grid Arendal Frederic Vogel Mjeshtër rrjeti/grid Geneva Henrik Slotte Kryetar i zyrës Ljerka Gosovic Asistent ekzekutiv Kate Ross Asistent Claudio Gagliano Shofer dhe asistent teknik Michael Williams Marrëdhëniet me shtypin 79

80 IV Shtojcë IV LISTA E KONTRIBUESVE Ekspertë Ndërkombëtarë Dennis Bruhn Mikko Jokinen Andrew Jones Magnus Nyström Karin Sjöberg Volker Wehner Bernard Wronski Kruger International Consult A/S, Denmark Qyteti Turku, Finlandë UNHCR Instituti Finlandez i Mjedisit, Finlandë Instituti Suedez për Studime Mjedisore, Ltd. Landesumweltambt Bradenburg, Germany Landesumweltamt Bradenburg, Germany Ekspertë Këshilltarë shqiptarë Drita Dade Maksim Deliana Agron Deliu Romeo Eftimi Gazmend Gjyli Tatjana Hema Kosta Koci Tania Lico Marieta Mima Genc Myftiu Majlinda Vasjari Violeta Zuna Agjencia Kombëtare e Mjedisit Kryetar, Grupi i Ekspertëve Kombëtarë Instituti i Shëndetit Publik ITA Consult Instituti i Teknologjisë Kimike Agjencia Kombëtare e Mjedisit Universiteti i Tiranës Instituti Teknologjik Qendra Mjedisore për Administrim dhe Teknologji Agjencia për Zhvillim Ekonomik të Qëndrueshëm Agjencia Kombëtare e Mjedisit Agjencia Kombëtare e Mjedisit 80

81 Raporti i Programit të Mjedisit të Kombeve të Bashkuara u mundësua nga ndihma bujare e Qeverisë hollandeze. Informacion shtesë Kopje të këtij raporti mund të porositen në : SMI (Distribution Services) Limited P.O. Box 119 Stevenage Hertfordshire SG1 4TP, UK Tel: Fax: Vëllimin mund ta porositni edhe në adresën e librarisë së UNEP-it në Internet : Informacion të mëtejshëm teknik mund të merrni në faqen e Internetit të UNEP-it Ballkan :

82 Vlerësimi i shpejtë strategjik për mjedisin i kryer nga UNEP kishte për objektiv nevojat më të ngutshme mjedisore të Shqipërisë menjeherë pas krizës kosovare. Vlerësimi u përqëndrua në tre fusha kryesore: Pikat e nxehta mjedisore që kërkojnë vëmendje të menjëhershme Pasojat mbi mjedisin të fluksit të refugjatëve për shkak të konfliktit në Kosovë Institucionet dhe politikat mjedisore në Shqipëri. Ky raport paraqet përfundimet e nxjerra nga UNEP-i. Rekomandohet ndërhyrje e menjëhershme në pesë pika të nxehta mjedisore. I vetëdijshëm për nevojën e veprimit të menjëhershëm, UNEP-i ka punuar për t i bërë të njohura faktet sa më shpejt që të ishte e mundur. UNEP-i shpreson që ky raport do ta përshpejtojë punën për mbrojtjen dhe përmirësimin e gjendjes së mjedisit në Shqipëri. PROGRAMI I MJEDISIT I KOMBEVE TE BASHKUARA