KORNIZA KOSOVARE PËR MENAXHIM TË RREZIKUT NGA PËRMBYTJET

Transcription

1 KORNIZA KOSOVARE PËR MENAXHIM TË RREZIKUT NGA PËRMBYTJET Plani i Veprimit për Politika, Procedura dhe Koordinim Shkurt 2011 Përgatitur për Taskë Forcën e Ujit Zyra e Kryeministrit Kosovë Financuar nga Zyra Zvicerane për Bashkëpunim Kosovë

2 REFERENCË MBI RAPORTIN DHE AUTORËSIA Kosovo Flood Risk Management Frameëork Plani Veprues për Politika, Procedura dhe Koordinim Klienti Taskë Forca e Ujit, Zyra e Kryeministrit Ky dokument është përgatitur nga Brian Faulkner, Konsulent në E drejta e autorit të këtij materiali është vetëm e klientit. Nuk pranohet asnjë përgjegjësi që vjen nga përdorimi i pa autorizuar i këtij materiali nga cilado palë e tretë. Pikëpamjet e paraqitura janë pikëpamje profesionale të Konsulentit, dhe nuk paraqesin për momentin politikë ose udhëzues kombëtar. Përgatitur nga:... xxx Kontrolluar nga:... xxx Aprovuar nga: B L Faulkner Data e Lëshimit: 28 Shkurt 2011 KONTAKTI PËR AUTORIN E mail: office@waterconsultant.com UK Office : +44 (0) International M : +44 (0) Kosovo M : +377 (0) Ëebsite: HISTORIA E NDRYSHIMEVE Data Lëshimit Verzioni Amandamentimet Lëshuar për (inicialet) Final draft issued to WTF and SDC for comments and approval BB (WTF) RS/GB/A(SDC) Minor edits and corrections. Sent for translation. BB (WTF) RS/GB/(SDC) Final Albanian translation BB

3 PËRMBLEDHJE EKZEKUTIVE Ky dokument paraqet propozimet për një Kornizë për Menaxhim të Përmbytjeve në Kosovë. Është përpiluar me kërkesë të veçantë të Taskë Forcës së Ujit, Zyra e Kryeministrit. Aktualisht nuk ka asnjë sistem të duhur e të koordinuar kombëtar për përgatitje të planeve për menaxhim të përmbytjeve apo monitorimin e rreziqeve nga përmbytjet, por një sistem i tillë është urgjentisht i nevojshëm për shkak të a) një shkallë të lartë të ekspozimit ndaj përmbytjeve në disa nga qytetet e mërdha të Kosovës si dhe shume prej fshatrava më të vogla b) regjimi hidro meteorologjik që karakterizohet me shkrirje të konsiderueshme të borës si dhe nivele të larta të shkrirjes gjatë muajve të stinës së pranverës nga grykëderdhjet e pjerrëta malore c) rritjes së shpeshtësisë së përmbytjeve për shkak të ndryshimeve klimatike d) rritjes së popullësisë dhe zhvillimit të pakontrolluar në tokat me rrezik përmbytjesh e që rezulton në rritjen e rrezikut nga përmbytjet. 1. Hyrje dhe Arsyetim Kjo pjesë paraqet kornizan. Dëshmitë në Evropë tregojnë se forca e përmbytjeve si dhe frekuenca janë të mundshme për t u rritur ndjeshëm për shkak të ndryshimit të klimës gjatë 75 viteve të ardhshme. Menaxhimi i përmbytjeve kërkon punë të koordinuar të disa organizatave. Në mënyrë që të menaxhojnë në mënyrë efektive përmbytjet, është e rekomandueshme që një zyrtar i lartë i Qeverisë të emërohet si Koordinator i Përmbytjeve dhe se ai / ajo të mbështetet nga Këshilli teknik për Menaxhim të Përmbytjeve (KMP). Do të ishte përgjegjësi e KMP që të monitorojë në baza mujore tregues të ndryshëm e të rëndësishëm në lidhje me rrezikun nga përmbytja në nivel të pellgut lumor, si dhe të lëshojë faza të ndryshme të paralajmërimit varësisht nga vlerat e këtyre treguesve. Organizatat tjera pastaj do të ndjekin procedurat e përcaktuara qartë e kjo për të zvogëluar rrezikun e përmbytjeve në popullatën civile si dhe në infrastrukturë. Konsiderohet se korniza kombëtare për menaxhim të përmbytjeve përbëhet nga katër komponentë kryesorë. Politikat Evropiane dhe ato Kombëtare në lidhje me planifikimin dhe menaxhimin e rrezikut nga përmbytjet Sistemet e të dhënave dhe raportimi hidro meteorologjik Sistemet mbështetëse të vendim marrjes dhe gatishmërisë për përmbytje Planet e Komunave për Menaxhim të Rrezikut nga Përmbytjet 2. Pasqyrë Teknike e Përmbytjeve dhe Rrezikut nga Përmbytjet Kjo pjesë arsyeton burime dhe lloje të ndryshme. Për shkak të ndryshimit të klimës përmbytjet janë treguar të jenë në rritje për nga ashpërsia dhe kohëzgjatja në të gjithë Evropën. Kosova është potencialisht në rrezik nga të gjitha tre llojet kryesore të përmbytjeve, përmbytje të mëdha në ultësira, përmbytje të rrëmbyeshme në zonat malore, dhe përmbytjeve katastrofike si pasojë e kolapsit të digave'. Menaxhimi i Rrezikut është një shkencë shumë e zhvilluar, me procedura të formalizuara dhe gjuhë të vetën, dhe menaxhimi i rrezikut nga përmbytjet duhet të adoptojë këtë terminologji. Për laikët, konceptet e rëndësishme si probabiliteti i përmbytjes, rreziku nga përmbytjet, cenueshmëria nga përmbytjet dhe pasojat e përmbytjeve janë shpjeguar në detaje. Ka pasur shumë periudha të përmbytjeve afat shkurtëra në Kosovë, dhe një vit me përmbytje të konsiderueshme mesatarisht ndodh një herë në gjashtë vjet. Ka një shans prej 17% në çdo muaj se do të për të qenë një muaj i theksuar me përmbytje. Për këtë arsye nuk ka vend për vetëkënaqësi. PËRMBLEDHJE EKZEKUTIVE

4 3. Korniza Institucionale dhe Politikat Komisioni Evropian (KE) thekson se menaxhimi i përmbytjeve nuk është i kufizuar vetëm në procedurat emergjente. Në të vërtetë, përparësia kryesore e një kornize efekive të përmbytjeve duhet të jetë për të shmangur arritjen e fazave kritike ose emergjente sa më shumë që të jetë e mundur. Prandaj menaxhimi i duhur afatgjatë i përmbytjeve ashtu si është përcaktuar në Direktivën 2007/60/EC dhe implementuar në Planet Kombëtare për Menaxhim të Pellgjeve Lumore është e rëndësishme për reduktimin e rrezikut nga përmbytjet. Parimet themelore janë parandalimi, mbrojtja dhe gatishmëria. Në përputhje me Direktivën, Shtetet Anëtare duhet të përgatisin kornizën kombëtarë të përmbytjeve që përfshijnë Vlerësimin Paraprak të Rrezikut nga Përmbytjet në nivel kombëtar, përcjellur nga Hartat e Rrezikut nga Përmbytjet, Hartat e Kërcënimit nga Përmbytjet dhe në fund të Planeve për Menaxhimit të Rrezikut nga Përmbytjet në nivel të pellgjeve lumore ose të Komunave. Ministria e Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinor ka përgjegjësinë kryesore për të prodhuar Vlerësimin Paraprak për Rrezikun nga Përmbytjet si dhe të ofrojë udhëzime shtesë për Komunat mbi atë se si duhet interpretuar Hartat e Rrezikut nga Përmbytjet dhe Hartat e Kërcënimit nga Përmbytjet si dhe të përgatisin Planet për Menaxhimin e Rrezikut nga Përmbytjet. Ligji Kosovar i Ujërave është i mangët në lidhje me çështjet e emergjencave nga përmbytjet, dhe një është i nevojshëm një Urdhër Administrativ e kjo për të qartësuar rolet dhe përgjegjësitë. MMPH ka një nevojë urgjente për të emëruar një Planifikues të Rrezikut nga Përmbytjet si dhe një inxhinier lumor përbrenda Njësive të Pellgjeve Lumore të posaformuara e më mungesë të theksuar të personelit. 4. Sistemet e të Dhënave dhe Raportimi Hidro meteorologjik Një kornizë efektive për menaxhimin e përmbytjeve ka si themel të saj një sistem të vazhdueshëm dhe të besueshëm monitorimi për parametrat kritik hidrometeorologjik. Kjo përfshin nivelet e reshjes, sasinë e borës në malet e larta, rrjedhën e lumenjëve, nivelet e ujërave nëntokësore dhe nivelet e mundësive akumuluese të liqeneve. Të gjitha këto variabla duhet të monitorohen vazhdimisht DHE të raportohen nga qendra për agjencinë e përshtatshme që ka përgjegjësi për monitorimin kombëtar të përmbytjeve. Kjo mund të jetë IHMK ose AKMM. Gjendja e tanishme e rrjetit hidrometrik në Kosovë është e pamjaftueshme për të siguruar një sistem të parashikimit të plotë dhe të besueshëm për përmbytje (dhe për thatësirë). Vetëm 50% e stacioneve monitoruese janë operative. Duhet të ketë investime shtesë në rrjet dhe personelin mbështetës për të përmirësuar besueshmërinë dhe dobinë e tij, veçanërisht në lidhje me aftësinë për të transmetuar dhe për të lexuar të dhënat në kohë reale. IHMK urgjentisht ka nevojë të emërojë një Inxhinier Hidrolog me aftësi të validitimit të të dhënave si dhe analizimit të tyre. Praktikat më të mira ndërkombëtare sugjerojnë se statusi i përmbytjeve duhet të monitorohet nga një grup i qartë dhe i thjeshtë i treguesve hidro meteorologjik. Pastaj këta tregues përdoren për të nxitur nivelet e rritura të masave përkatëse për menaxhimin e përmbytjeve. Treguesit në përdorim të përbashkët ndërkombëtar janë Treguesi i Standardizuar i Reshjeve (TSRI) dhe Treguesi i Anomalisë së Lagështisë së Tokës. Ne konsiderojmë se është e domosdoshme që Institutit Hidrometeorologjik të Kosovës t'i jepet përgjegjësia për të monitoruar dhe publikuar çdo muaj të dhënat kombëtare për reshje. Treguesit e rëndësishëm për paralajmërim ndaj përmbytjeve poashtu duhet të publikohen në të njejtën kohë. Ne rekomandojmë që treguesit të botohen për secilin pellg lumor, dhe në rastet kur ekzistojnë të dhëna, edhe në nivel nën pellgu gjithashtu. Këto të dhëna mund të publikohen në faqen e internetit të AKMM. 5. Sistemet Mbështetëse të Vendimmarrjes për Gatishmërinë ndaj Përmbytjeve Mund të jetë shumë e vështirë për të vendosur nëse një përmbytje mund të ndodh ose jo. Shpesh, në momentin që përmbytja është shumë e avancuar, është tepër vonë për të ndërmarrë masat zbutëse. Prandaj është e nevojshme për të përgatitur që më parë tre grupe kritike të informacionit: PËRMBLEDHJE EKZEKUTIVE

5 Cilat pjesë të shoqërisë janë më të rrezikuarat nga përmbytja, dhe sa shpesh ato mund të ndikohen nga kjo? Cilat metoda dhe të dhëna hidro meteorologjike do të përdoren për të vendosur nëse po fillon një periudhe e përmbytjeve, dhe se si ky informacion do t i komunikohet të tjerëve? Cilat masa zbutëse do të përdoren në rastet kur fillon një përmbytje? Këto vendime duhet të mbështeten nga një gamë e gjerë e provave dhe të planifikimit paraprak. Ne rekomandojmë që analizat statistikore të prurjeve të përmbytjeve të ndërmerren për çdo pellg lumor në Kosovë. Kjo do të ofron një tregues të qartë të ashpërsisë së përmbytjes dhe frekuencës të përmbytjes nëpër pellgje të ndryshme të lumenjve. Ekzistojnë procedura hidrologjike për përgatitjen e vlerësimeve të tilla. Së dyti, cenueshmëria ndaj përmbytjes në qytete dhe regjione të ndryshme të Kosovës duhe të identifikohet, me anë të Vlerësimit Kombëtar Paraprak të Rrezikut nga Përmbytjet dhe me anë të llogaritjes së Treguesit për Mundësinë e Përmbytjet (K) për të gjitha pellgjet lumore. Kjo do të ndihmojë identifikimin e prioriteteve për reduktm të përmbytjes. Hartat e Rrezikutt nga Përmbytjet dhe Hartat e Kërcënimit nga Përmbytjet duhet të përpilohen për të gjitha zonat urbane në Kosovë, ku rreziku nga përmbytjet është konsideruar i lartë. Këto Harta do të kërkojnë inpute nga specialisti teknik dhe një angazhim të rëndësishëm buxhetor nga ana e MMPH si dhe Komunave. MMPH ka pranuar trajnim të rëndësishëm dhe ndërtim të kapaciteteve në këtë fushë, por Njësitë e Pellgjeve Lumore të sapo formuara kanë mungesë të madhe të personelit dhe kanë pak mbështetje në lidhje me objektivat e tyre strategjike. Në nivel të Komisionit ka mbështetje të konsiderueshme për Shtetet Anëtare në menaxhimin e përmbytjeve. Në veçanti Sistemi Evropian për Paralajmërim të Përmbytjeve (SEPP) dhe Sistemi Paralajmërues i Motit të Rënduar janë veçanërisht të dobishme si burime të parashikimit të përmbytjeve që duhet të përdoren nga agjencitë përkatëse në Kosovë e kjo për t'u përgatitur për përmbytjet. Fazat e rrezikut të përmbytjes duhet të identifikohen në bazë të TSR për secilin pellg lumor në Kosovë Kosovës. Ne fuqimisht rekomandojmë miratimin e një sistemi logjik të kodimit dhe raportimit për fazat e përmbytjes, e siç është paraqitur më poshtë: Kodi TSR Gjendja REAGIMI PËR MENAXHIMIN E PËRMBYTJES Niveli 3 Mobilizimi i shërbimeve të emergjencës, përgatitja për evakuimet e mëdha dhe për viktima RREZIKU NGA PËRMBYTJE EKSTREME Implementimi i masave për mbrojtje nga përmbytjet dhe rialokimi i asteve me rrezikshmëri të lartë Niveli 2 RREZIKU NGA PËRMBYTJE TË RËNDA Paralajmërime në media dhe gatishmëri e shtuar Niveli 1 RREZIKU NGA PËRMBYTJE TË MODERUARa Monitorim i trendit të muajit të kaluar dhe atij të ardhshëm 0.0 Normal NUK ËSHTË I NEVOJSHËM NDONJË VEPRIM PËRMBLEDHJE EKZEKUTIVE

6 Me rritjen e shkallës së përmbytjes (treguar nga vlera numerike e TSR), veprimet për zbutjen e përmbytjes si dhe veprimet e mbrojtjes nga përmbytjet duhet të zbatohen edhe me rritjen e niveleve të ndikimit. Një 3 Nivel i përmbytjes (TSR> 2.5) në aspektin statistikor do të jetë një përmbytje shumë e rrallë dhe katastrofike, dhe ka shumë gjasa të jetë një emergjence kombëtare e cila përfshin shpërnguljet masive dhe viktimat e mundshme. 6. Planet e Komunave për Menaxhim të Rrezikut nga Pëmrbytjet Komunat kanë rolin kryesor në mbrojtjen e qytetarëve nga dëmet prej përmbytjes sipas ligjit të Kosovës. Kjo qasje është e mbështetur në nivel Evropian, ku është e njohur se Komunat janë autoriteti më i përshtatshëm kompetent për të menaxhuar çështjet lokale nga përmbytjet me planet e tyre hapësinore dhe masat e gatishmërisë emergjente. Njësitë e Pellgjeve Lumore me MMPH kanë një rol bashkërendues mbi administrimin e Planeve për Menaxhim të Rrezikut nga Përmbytjet (PMRP) në nivel të pellgut lumor. Ekziston një nevojë urgjente për MMPH që të përpilojë udhëzuesin standard kombëtar për Komuna në lidhje me planifikimin e studimeve të rezikut të përmbytjes dhe Planeve për Menaxhim të Rrezikut nga Përmbytjet (PMRP). Nën drejtimin e Agjencisë për Menaxhim të Emergjencave, Komunat tashmë janë duke përpiluar planet lokale për reagim emergjent. Pasi që përmbytjet e mëdha ka të ngjarë të jenë një nga emergjencat më të rënda se çdo Komunë ka gjasa që të ballafaqohet, këto plane kanë nevojë urgjente për përfitim nga vlerësimi i duhur i rrezikut nga përmbytjet, një detyrë që mund të kryheë vetëm nga MMPH. Përsa i përket përmbytjeve të rënda ose të niveleve të jashtëzakonshme, është e rekomandueshme që Agjencia për Menaxhim të Emergjencave duhet të marrë një rol kryesor koordinues në kornizë të Planit të Reagimit Kombëtar POR të përforcuar nga kontributet e Komunës përmes Planeve për Menaxhim të Rrezikut nga Përmbytjet (PMRP) të saj. Secila Komunë duhet të përgatis Planet e tyre zyrtare për Menaxhim të Rrezikut nga Përmbytjet (PMRP). PMRP duhet të mbulojë aspektet e menaxhimit të të gjitha përmbytjeve, si atyre afat shkurtëra e poashtu edhe afat gjata. Masat afatgjata përfshijnë përdorimin e planit hapësinor vendor për parandalimin e ndërtimve të papërshtatshme në zonat e përmbytjeve dhe konsiderimin e vlerësimit të duhur të sistemeve për zbutje të përmbytjeve. Masat afatshkurtra përfshijnë mirëmbajtjen e kanaleve të lumit, dhe përgatitjën për raste urgjente, duke përfshirë mbrojtjen nga përmbytjet dhe planet për evakuim. PËRMBLEDHJE EKZEKUTIVE

7 PËRMBAJTJA 1. HYRJE DHE ARSYETIM Përmbajtja, Qëllimi dhe Fushëveprimi i Këtij Raporti Akterët, Konsultimet dhe Resurset Ndërkombëtare Rekomandimet për Role dhe Përgjegjësi të Qarta Korniza e Propozuar për Menaxhim të Rrezikut nga Përmbytjet PASQYRË TEKNIKE E PËRMBYTJEVE DHE RREZIKUT NGA PËRMBYTJET Origjinat dhe Llojet e Përmbytjeve Origjinat e Përmbytjeve Llojet e Përmbytjeve Përmbytjet e Mëdha në Ulëtsira Përmbytjet e Shpejta Përmbytjet si Pasojë e Dëmtimit të Digave Shpjegimi i Rrezikut nga Përmbytjet Koncepti Burimi Shtegu Bartësi Pasoja Kuptimi i Rrezikut nga Përmbytja Kuptimi i Probabilitetit të Përmbytjes Kuptimi i Cenueshmërisë nga Përmbytjet Rëndësia e Përmbytjeve në rastin e Kosovës Përmbytjet në Shkallë Evropiane Përmbytjet Historike në Kosovë Tejprurjet Stinore në Kosovë Ndryshimi Stinor Akumulimi i Borës si Tregues i Rrezikut nga Përmbytjet KORNIZA INSTITUCIONALE DHE POLITIKAT Niveli i BE Korniza për Ujin dhe Direktivat Tjera Rishikim Planet për Menaxhim të Pellgjeve Lumore dhe Planet për Menaxhim të Përmbytjeve Komisioni Evropian Programi i Veprimit në lidhje me Menaxhimin e Rrezikut nga Përmbytjet Direktiva 2007/60/EC Vlerësimi i Rrezikut nga Përmbytjet Udhëzimi i KE Vlerësimet Kombëtare të Rrezikut për Menaxhim të Fatëkeqësive Adaptimi ndaj Ndryshimeve Klimatike Niveli Kosovar Politikat dhe Planet e Ujit Rishikim Ligji Kosovar mbi Ujëra Njësitë e Pellgjeve Lumore Strategjia Kosovare për Sektorin e Ujit Vlerësimi i Rrezikut nga Përmbytjet përbrenda MMPH Livrimet Kryesore të Direktivës së Përmbytjeve Vlerësimi Preliminar i MMPH për Rrezikun nga Përmbytjet Planifikimi Emergjent dhe Koordinimi Përmbytjet si Emergjencë Kombëtare Plani Kosovar i Reagimit Kombëtar (PRK) Rekomandimet për Komponentin 1 të Kornizës së Përmbytjeve SISTEMET E TË DHËNAVE DHE RAPORTIMI HIDRO METEOROLOGJIK i PËRMBAJTJA

8 4.1 Rëndësia e Rrjetit të Besueshëm të të Dhënave Hidro meteorlogjike Variablat Hidro meteorologjike që Kontribojnë në Përmbytje Trashëisa e Borës Reshjet Nivelet e Liqeneve Akumuluese Niveli i Ujërave Nëntokësore Prurjet e Lumenjëve Të gjitha të Dhënat Hidro meteorologjike duhet të Monitorohen Sistemet Informative Hidro meterologjike sipas Praktikës më të Mirë Shembull i Sistemit Informativ Online në Kohë Reale Raportimi i Rekomanduar Hidro meteorologjik për Pellgje të Lumenjëve Avancimi i Paisjeve për Matjen të Reshjeve me Teknologjinë GPRS Instalimi i Paisjeve Matëse Manuale në Kompanitë Regjionale të Ujit Raportet Mujore me Shkrim në lidhje me Gjendjen Hidro meteorlogjike Treguesi i Standardizuar i Reshjeve si Tregues i Përmbytjes Rekomandimet për Komponentin 2 të Kornizës së Përmbytjeve SISTEMET MBËSHTETËSE PËR GATISHMËRI NDAJ PËRMBYTJEVE Përgatitja Shmang Krizat Komponentët Kryesorë të Sistemit Mbështetës për Marrje të Vendimeve Vlerësimi i Rrezikshmërisë nga Përmbytjet Rrezikshmëria si Komponentë e Rrezikut Llogaritja e Probabilitetit së Përmbytjeve Vënia në Hartë e Rrezikut nga Përmbytjet Treguesi për Përmbytje Potenciale sipas Pellgut Lumor (K) Hartat e Rrezikshmërisë për Gatishmëri ndaj Përmbytjeve Vlerësimi i Rrezikut nga Përmbytjet Hartat e Rrezikut nga Përmbytjet Bazike Hartat e Rrezikut nga Përmbytjet Të Avancuara Planet për Menaxhim të Rrezikut nga Përmbytjet Monitorimi afat mesëm dhe Procedurat Paralajmëruese Paralajmërimet për Përmbytje të Bazuara në Treguesin Lokal të Standardizuar të Reshjeve SEPP Sistemi Evropian për Paralajëmrim ndaj Përmbytjeve dhe Portali i Përmbytjeve Monitorimi Afat shkurtër dhe Procedurat e Paralajmërimit Paralajmërime Lokale ndaj Përmbytjeve Bazuar në të dhënat e Pasijeve GPRS për Matjen e Reshjeve Paralajmërimet Regjionale ndaj Përmbytjeve Bazuar në Sistemin MeteoAlarm Reagimi Emergjent ndaj Përmbytjeve sipas TSR, SEPP & MeteoAlarm Rekomandimet për Komponentin 3 të Kornizës së Përmbytjeve PLANET E KOMUNAVE PËR MENAXHIM TË RREZIKUT NGA PËRMBYTJET Çfarë është Menaxhimi i Rrezikut nga Përmbytjet? Çështjet kryesore për Menaxhim të Rrezikut Mundësitë për të Zvogëluar Rrezikun ii PËRMBAJTJA

9 6.2 Nevoja për Planet Standarde për Menaxhim të Përmbytjeve Planet e Komunave për Menaxhim të Rrezikut nga Përmbytjet (PKMRP) Studimi Topografik i Lumenjëve dhe Fushave Lymore Modelimi Hidraulik Kompjuterik Vënia në Hartë e Rrezikshmërisë dhe Vlerësimi Vlerësimi i Dëmit nga Përmbytjet Vlerësimi i Sistemeve për Zvogëlim të Rrezikut nga Përmbytjet Informimi Publik dhe Konsultimi Procedurat Komunale Emergjente gjatë Përmbytjeve Përfundimi i Emergjencës së Përmbytjes Rekomandimet për Komponentin 4 të Kornizës së Përmbytjeve STRATEGJIA IMPLEMENTUESE & REKOMANDIMET Objektivat e Implementimit Vlerësimi i Gjendjës dhe Nevojave BIBLIOGRAFIA DHE REFERENCAT LISTA E TABELAVE Tabela 1 1 Komponentët Kryesorë të Kornizës për Menaxhim të Përmbytjeve Tabela 2 1 Shembull i Tabelës së Frekuencës së Përmbytjeve Tabela 2 2 Frekuenca e Përmbytjeve Mujore në Pellgun e Lumit Lepenc Tabela 2 3 Të Dhënat mbi Prurjet Mujore që Tregojnë Muajt me Përmbytje në Han të Elezit Tabela 3 1 Përmbledhje e Zonave Prioritare Urbane për Vlerësimin e Rrezikut nga Përmbytja Tabela 3 2 Rekomandimet për Komponentin e 1 të Kornizës për Përmbytje Tabela 4 1 Probabiliteti Kumulativ i Treguesit të Standardizuar të Reshjeve Tabela 4 2 Shembull i Raportimit të të Dhënave Bazike për Monitorimin e Përmbytjeve Tabela 4 3 Rekomandimet për Komponentin 2 të Kornizës për Përmbytje Tabela 5 1 Fazat e Mundshme të Planit Veprues për Përmbytje Tabela 5 2 Aktivitetet e Mundshme të Ndërlidhura me Planin Veprues të Përmbytjeve Tabela 5 3 Rekomandimet për Komponentin 3 të Kornizës së Përmbytjeve Tabela 6 1 Gjendja e Rrezikut nga Përmbytjet në bazë të TSR Tabela 6 2 Komponentët Kryesorë të Procedurave Emergjente të Komunave gjatë Përmbytjeve Tabela 6 3 Rekomandimet për Komponentin 4 të Kornizës së Përmbytjeve Tabela 7 1 Strategjia Implementuese për Komponentin 1 Korniza Institucionale dhe Politikat Tabela 7 2 Strategjia Implementuese për Komponentin 2 Sistemet e të Dhënave dhe Raportimi Hidrometeorologjike Tabela 7 3 Strategjia Implementuese për Komponentin 3 Sistemet Mbështetëse të Vendim marrjes Tabela 7 4 Strategjia Implementuese për Komponentin 4 Planet e Komunave për Menaxhim të Rrezikut nga Përmbytjet LISTA E FIGURAVE Figura 1 1 Regjionet me Rrezikshmëri të Lartë nga Dëmet si Pasojë e Shtimit të Përmbytjeve Figura 1 2 Shtyllat Kryesore të Kornizës së Përmbytjeve Figura 2 1 Komponentët e Ujit në Pellgun Lumor dhe Pasqyrimi i ciklit të Ujërave Figura 2 2 Përmbytje e Ultësirave në rrethin e Shkodrës, Shqipëri iii PËRMBAJTJA

10 Figura 2 3 Dëmet Katasrofike si pasojë e Përmbytjes së Shpejtë, Rumani Figura 2 4 Shembull i Hartës së Përmbytjes në Rast të Avarisë së Pendës, MB Figura 2 5 Modeli Klasik i B SH B P Figura 2 6 Ndërlidhja e Rrezikut, Ekspozimit dhe Cenueshmërisë Figura 2 7 Shpjegimi i Termave të Rrezikut nga Përmbytja Figura 2 8 Shembull i Lakorës së Frekuencës së Përmbytjeve për Hartografi të Rrezikut Figura 2 9 Raportimet për Përmbytjet Katastrofike në Shqipër, Figura 2 10 Regjimi Tipik Vjetor i Prurjeve në Kosovë Figura 3 1 Vlerësimi Preliminar i Rrezikut nga Përmbytjet Pellgu Lumor i Drinit të Bardhë Figura 4 1 Trashësisë së Borës në Malet e Sharrit, Figura 4 2 Paisjet GPRS për Matje të Reshjeve Figura 4 3 Aspektet e ndërlidhura të variablave hidro meteorlogjike Figura 4 4 Shembull i Praktikës më të Mirë të Sistemit Informativ Hidro meteorologjik Figura 4 5 Të dhënat On line mbi prurjet e lumenjëve si dhe Gjendja e Alarmimit nga SIU të Çekisë Figura 4 6 TSR e Treguar në Trema të Shpërndarjes së Standardizuar Normale Figura 4 7 Nën pellgjet lumore në Kosovë që Tregojnë Vlerat Mujore të TSR Figura 5 1 Shembull i nja Harte Bazike për Rrezikshmërinë nga Përmbytjet (Probabiliteti Vjetor prej 1%)5 3 Figura 5 2 Shembull i Përdormit të të Dhënave për Përgatitjen e Modelit Lumor Figura 5 3 Pronat e Ekspozuara në Fusha Lymore, Skenderaj Figura 5 4 Shembull i Hartës së Rrezikut dhe Infrastrukturës së Rëndësishme Figura 5 5 Mundësitë e Sistemit Evropian për Paralajmërim ndaj Përmbytjeve (SEPP) Figura 5 6 Shembull i Paralajmërimit Afat shkurtër për Rrezik ndaj Përmbytjeve, Pellgjet Lumore të MB Figura 5 7 Nivelet Paralajmëruese të Shërbimit MeteoAlarm Figura 5 8 Pamje e Mundësive të MeteoAlarm Figura 6 1 Shembull i ndërthurjes së të Dhënave Studimore Figura 6 2 Shembull i Hartë së Rrezikut nga Përmbytjet, Skenderaj Figura 6 3 Vlerësimi i Kostos Ekonomike si pasojë e dëmeve nga Përmbytjet Figura 6 4 Shembull i Krahasimit Ekonomik të Sistemeve për Zvogëlim të Rrezikut nga Përmbytjet Figura 6 5 Shembulli i Sistemit të Argjinaturave për Zvogëlim të Rrezikut nga Përmbytja, Skenderaj Figura 6 6 Plani Emergjent i Evakuimit në rast të Përmbytjes, Japoni ! Navigation of this Document: This document is fully hyper linked. This means that all Sections, Figures and Tables are accessible from the Contents page above. Just click on the relevant section. With Adobe PDF Readers, click the Bookmark s tab, and you will activate a hyper linked navigation pane for the entire document. Short cut hyperlinks: SECTION 1 HYRJE DHE ARSYETIM SECTION 2 PASQYRË TEKNIKE E PËRMBYTJEVE DHE RREZIKUT NGA PËRMBYTJET SECTION 3 KORNIZA INSTITUCIONALE DHE POLITIKAT SECTION 4 SISTEMET E TË DHËNAVE DHE RAPORTIMI HIDRO METEOROLOGJIK SECTION 5 SISTEMET MBËSHTETËSE PËR GATISHMËRI NDAJ PËRMBYTJEVE SECTION 6 PLANET E KOMUNAVE PËR MENAXHIM TË RREZIKUT NGA PËRMBYTJET SECTION 7 STRATEGJIA IMPLEMENTUESE & REKOMANDIMET SECTION 8 BIBLIOGRAFIA DHE REFERENCAT iv PËRMBAJTJA

11 1. HYRJE DHE ARSYETIM Kjo pjesë paraqet qëllimin dhe fushëveprimin e Kornizës. Për sqarim dhe kuptim më të lehtë të raportit të tërë, një Kornizë e thjeshtë për Menaxhim të Përmbytjes (KMP) është e paraqitur në këtë pjesë të parë, dhe kjo është shpjeguar më pas, hap pas hapi, në pjesët vijuese. Disa palë të interesit duhet të kenë një rol më të rëndësishëm në KMP dhe kjo do të diskutohet në pjesët përkatëse. Qëllimi është që të jetë një raport praktik duke sugjeruar nivelin minimal të menaxhimit nga palët e ndryshme të interesit, dhe në fund të çdo Pjese një seri e thjeshtë e Veprimeve Prioritare për Task Forcën e Ujit e rekomanduar për të koordinuar. Pjesa 7 sugjeron strategjinë implementuese se bashku me vlerësimin e nevojave. 1.1 Përmbajtja, Qëllimi dhe Fushëveprimi i Këtij Raporti Komisioni Evropian ka identifikuar se përmbytjet e lumenjëve janë fatëkeqësitë më të shpeshta natyrore në Evropë 1. Midis 1998 dhe 2004, Evropa pësoi mbi 100 përmbytje të mëdha e të dëmshme, duke përfshirë përmbytjet katastrofike përgjatë lumenjëve Danub dhe Elba gjatë stinës së verës në Përmbytje të rënda në vitin 2005 në Rumani dhe vendet alpine dhe përmbytje të mëdha të verës së vitit 2007 në Britani më tej kanë përforcuar nevojën për veprim të përbashkët. Që nga viti 1998 përmbytjet në Evropë kanë shkaktuar rreth 700 të vdekur, me zhvendosjen e rreth 0,5 milionë njerëz dhe të paktën 25 miliardë humbjet ekonomike. Ne Dhjetor të vitit 2010 në Shqipëri kishte përmbytje katastrofike fare prane kufirit me Kosovën. Përmbytjet katastrofike rrezikojnë jetën dhe shkaktojnë tragjedi njerëzore, si dhe humbje të rënda ekonomike. Përmbytjet janë dukuri natyrore, por me masa të duhura është e mundur për të zvogëluar gjasat e tyre dhe të kufizohen ndikimet e tyre. Përveç dëmit ekonomik dhe social, përmbytjet mund të ketë pasoja të rënda në mjedis, për shembull kur instalimet që mbajnë sasi të mëdha të kimikateve toksike përmbyten ose shkatërrimi i zonave ligatinore. Në dekadat e ardhshme ka të ngjarë të shohim një rrezik më të lartë nga përmbytjet në Evropë dhe dëme të mëdha ekonomike 2. Analizat nga Komisioni Evropian (Instituti për Mjedis dhe Qëndrueshmëri) 2 sugjeron se ndryshimi i klimës do të intensifikojë ciklin hidrologjik dhe ka për të rritur madhësinë dhe frekuencën e reshjeve intensive në pjesën më të madhe të Evropës. Dëmi mesatar vjetor i përmbytjeve për periudhën (shih figurën 1 1) pritet të rritet me më shumë se 100% në pellgje të shumta të lumenjëve në Evropë. Prandaj për Qeverinë e Kosovës duhet të jetë një prioritet për të identifikuar dhe për të menaxhuar rreziqet që lidhen me përmbytjet e ardhshme, në mënyrë që të mund të planifikohet për situata të emergjencave si pasojë e përmbytjeve, dhe ndikimet negative të minimizohen sa më shumë që të jetë e mundur. Deri më sot nuk ka pasur botime të kufizuara në lidhje me menaxhimin e rrezikut nga përmbytjet në Kosovë. Mbështetja institucionale që mbaroi në vitin 2010 ka dhënë udhëzime teknike për Ministrinë e Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinor në përgatitjen e Hartave të Rrezikut nga Përmbyjet dhe Planeve për Menaxhim të Përmbytjeve 3, por nuk ka dëshmi se Ministria ka kapacitete të mjaftueshme teknike si dhe resurse për t i quar para këto. Projekti për mbështetje institucionale gjithashtu ka injoruar inputet shtesë të mbledhjës së të dhënave hidrometrike, parashikimit të përmbytjeve si dhe përgjegjësisë së Komunave në raste të përmbytjeve. Këto janë komponente të rëndësishme të një kornize më të plotë, e të cilat janë të përfshira në këtë vlerësim. 1 1 HYRJE DHE ARSYETIM

12 Figura 1 1 Regjionet me Rrezikshmëri të Lartë nga Dëmet si Pasojë e Shtimit të Përmbytjeve Source: European Commission, JRC, 2011 Rreziku nga përmbytjet është kombinim i: Rrezikut nga Përmbytja (kuantifikimi i frekuencës dhe fuqisë së përmbytjes) Ekspozimi ndaj përmbytjes (shtrirjen hapësinore të fushave të përmbytjes dhe thellësisë së përmbytjes që pastaj ndikojnë në një varg asetesh (njerëz, pronë dhe infrastrukturë) të rrezikuara. Cenueshmëria nga përmbytja (shuma e dëmit ekonomik, social apo mjedisor që rezulton kur ndodh përmbytja) Korniza efektive për menaxhim të përmbytjeve ka nevojë për këto elemente të paraqitura në vijim: Probabilitetet e përmbytjeve dhe pasojave janë të kuantifikuara dhe të vëna në hartë Të dhëna hidro meteorologjike efektive dhe me kohë Sisteme të paralajmërimit të hershëm dhe procedura për v endim marrje, duke përfshirë edhe situatat emergjente Komunikim i mirë në mes të organizatave dhe linja të qarta të përgjegjësisë Ky Raport shqyrton se si një Kornizë për Menaxhim të Përmbytjes (KMP) mund të përpilohet për Kosovën (bazuar në udhëzimet e BE, praktikës së mirë mbarë botërore dhe aktiviteteve të vazhduesheme përbrenda Kosovës). Nuk është e paraparë si një grup i udhëzimeve, por më shumë si një dokument udhëzues për të ndihmuar në identifikimin e pikave të dobëta në sistemin e tanishëm, për të propozuar se ku kapacitet dhe resurset e kufizuara të personelit mund të përdoren për një efekt sa më të mirë, dhe se ku urgjentisht është i nevojshëm financim shtesë, resurse në personel ose trajnime të personelit. 1.2 Akterët, Konsultimet dhe Resurset Ndërkombëtare Përveç që ka përvojë shumë të konsiderueshme të menaxhimit të ujit në të gjithë sektorët e ujit në Kosovë ( ), Konsulenti është konsultuar gjerësisht me të gjithë të ata të përfshirë në 1 2 HYRJE DHE ARSYETIM

13 sektorët e ujit për të identifikuar veprimet më të përshtatshme për Kornizën për Menaxhimin e Përmbytjes. Kjo përfshin TaskëForcën e Ujit, Agjencinë për Menaxhim të Emergjencave, Qendrën e Situatave të ZKM, dy përfaqësues të Komunave të cilat kanë një histori të përmbytjeve (Gjakovë dhe Skenderaj), Agjencia e Kosovare për Mbrojtje të Mjedisit (AKMM), Instituti Hidro Meteorologjik i Kosovës (IHMK) dhe Departamenti i Ujërave i Ministrisë së Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinor (MMPH). Për shkak të një kohe shumë e shkurtër të angazhimit, për fat të keq nuk ka qenë e mundur për t u konsultuar me Ministrinë e Bujqësisë ose me Asociacionin të Komunave të cilët janë edhe akterë potnecial. Në nëntor të vitit 2007 Komisioni Evropian ka lëshuar Direktivën 2007/60/EC ("Direktiva e Përmbytjeve". Kjo ka rritur ndërgjegjësimin e ngritur dhe planifikimin e rrezikut nga përmbytjet në të gjithë Evropën, dhe është procedura parësore e përdorur në këtë Kornizë. Ka gjithashtu disa ëeb portale të rëndësishme me burime teknike në dispozicion përmes Komisionit Evropian, duke përfshirë Sistemin e Evropian për Paralajmërim të Përmbytjeve (SEPP) dhe shërbimin MeteoAlarm. Organizata Meteorologjike Botërore është në ballë të mbështetjes së iniciativave kërkimore në lidhje me përmbytjet e rrëmbyeshme (e një rreziku të veçantë në kontekstin e Kosovës), dhe kjo Kornizë bazohet në të gjitha këto burime. 1.3 Rekomandimet për Role dhe Përgjegjësi të Qarta Menaxhimi i rrezikut të përmbytjes është një përzierje komplekse e teknike e monitorimit të trendeve hidro meteorologjike, përcaktimin sasior (kuantifikimin) e rreziqeve nga përmbytjet dhe cenueshmërisë nga përmbytjet, inxhinierinë civile të masave të mbrojtjes nga përmbytjet (strukturore), planifikimin dhe politikat për të minimizuar ndërtimet jo të duhura në fushat e përmbytjes (jo strukturore), dhe procedurat për menaxhim të emergjencës. Përcjellë idenë se asnjë organizatë e vetme mund të jetë përgjegjëse për planifikimin dhe menaxhimin e periudhave të përmbytjeve. Në fakt, disa organizata që të gjithë kanë role kritike. Megjithatë, nëse një organizatë ose institucion nuk arrin të luajë rolin e saj, atëherë e gjithë korniza për përmbytje mund të dështojë. Kjo Kornizë orvatet që të tregojë se cilat organizata kanë role kritike, çfarë duhet të jenë përgjegjësitë e tyre, dhe çfarë detyra të veçanta dhe efektive duhet të ndërmerren nga secila. 1.4 Korniza e Propozuar për Menaxhim të Rrezikut nga Përmbytjet Sipas Direktivës 2007/60/EC ('Direktiva e Përmbytjeve') një kornizë e menaxhimit të përmbytjeve duhet ta bëjë prioritet se ku mbrojtja nga përmbytjet apo reduktimi i rrezikut të përmbytjeve është i përshtatësh, dhe të sigurojë bazën e dëshmive për vendime të shëndosha teknike, ekonomike dhe politike në lidhje me rrezikun e përmbytjeve 4. Kjo në thelb arrihet përmes Planeve për Menaxhim të Rrezikut nga Përmbytjet (PMRP). Një PMRP duhet të konsiderohet si një plan dinamik (dmth ai është adaptiv dhe fleksibël) për një grup të vazhdueshëm të veprimeve të përgatitura, dhe të përgjigjet në mënyrë efektive ndaj përmbytjeve duke përfshirë forcimin e marrëveshjeve institucionale, planifikimin, hartimin e politikave dhe mekanizmave për reduktimin e rrezikut nga përmbytjet. PMRP duhet të fokusohen në Parandalimin, Mbrojtjen dhe Gatishmërine. Informatat efektive, sistemet e paralajmerimit të hershëm dhe hartat e rrezikut nga përmbytjet janë bazë për politika efektive të menaxhimit të përmbytjeve dhe të planeve, si dhe rrjeteve efektive të koordinimit midis autoriteteve kompetente në menaxhimin e ujit në nivele të ndryshme. Politikat e përshtatshme për të reduktuar cenueshmërinë dhe rritjen e elasticitetit të përmbytjeve janë një fushë e rëndësishme e politikave. Ne kemi propozuar një Kornizë të thjeshtë dhe logjike të Menaxhimit të Përmbytjes, i përbërë nga 4 komponentë kryesor ashtu siç është paraqitur në figurën 1 1. Edhe pse çdo komponent mund të 1 3 HYRJE DHE ARSYETIM

14 ketë disa kontribues, në përgjithësi ekziston Agjencia udhëheqëse kyçe për secilin sektor e që ka përgjegjësi kryesore për rezultate të veçanta. Tabela 1 1 Komponentët Kryesorë të Kornizës për Menaxhim të Përmbytjeve Komponenti Detyra Kryesore Agjencioni Primar 1. Institucional dhe i Politikave Përgatitja e Hartave të Rrezikut nga Përmbytjet 2. Sistemet e të dhënave & hidor meteorlologjia 3. Sistemet Mbështetëse të Vendimmarrjes 4. Planet Lokale të Menaxhimit të Përmbytjeve Ofrimi i të dhënave mujore për monitorim dhe paralajmërim Vlerësimi i gjendjes mujore së përmbytjes dhe lëshimi i paralajmërimeve Përgatitja e planeve lokale për menaxhim të rrezikut nga përmbytjet Njësitë e Pellgjeve Lumore, MMPH Departamenti i Ujit, MMPH Instituti Hidro meteorologjik i Kosovës Agjencioni për Menaxhim të Emergjencave Komunat Para implementimit të Korniza për Menaxhim të Përmbytjes (KMP), detyra e parë e Taskë Forca e Ujitduhet të jetë për të emëruar: Koordinatori i Përmbytjeve cili ka autoritetin dhe përgjegjësinë për të zbatuar kornizën e përgjithshme, dhe i cili ka kompetenca vendim marrëse gjatë periudhave të përmbytjeve ekstreme. Koordinatori duhet si hap i parë të shkojë përpara strategjinë e zbatimit të këtij Raporti. Këshilli Emergjent për Thatësi i përbërë nga akterët kryesor të interesuar që të takohen gjatë një emergjence të përmbytjeve dhe të cilët do të bien dakord dhe të autorizojnë faza të ndryshme të kufizimetve të ujit, nga Alarmi për Thatësirë, te Paralajmërimi e deri te Emergjenca si pasojë e Përmbytjes. Ne bëjmë rekomandimin sipas Komponentit 1 se Plani i Reagimit Kombëtar ekzistues i Agjencisë për Menaxhimin e Emergjencave (Ministria e Punëve të Brendshme) siguron një kornizë të përshtatshme ekzistuese për të koordinuar masat e administrimit të përmbytjeve, sidomos gjatë periudhës së përmbytjeve ekstreme apo kritike. Prandaj roli dhe veprimet e Koordinatorit të përmbytjes dhe Këshillit Emergjent mund të sigurohen në mënyrë adekuate nga funksionet e: Qendrës Operative të Minsitrisë së Punëve të Brendshme (QOMPB) Grupit Ndër institucional për Menaxhimin e Incidenteve (GNMI) të cilat janë dy mekanizma kryesor brenda Ministrisë për planifikim emergjent dhe koordinim. 1 2 Figura përmbledh në mënyrë më të detajuar blloqet ndërtuese të Kornizës, dhe detyrat dhe përgjegjësitë e agjencive individuale. 1 4 HYRJE DHE ARSYETIM

15 Figura 1 2 Shtyllat Kryesore të Kornizës së Përmbytjeve INSTITUCIONET DHE POLITKAT Caktimi i Koordinatorit për Vërshime & Këshilli i Pwrmbytjeve Vlerësimi preliminar i Rrezikut nga Vërshimet Urdhëresë Administrative lidhur me Monitorimin dhe Menaxhimin e Pwrmbytjeve Dakordimi për sistemin e Alarmimit Kombëtar bazuar në TSR Koordinimi i Planit Menaxhues të Rrezikut Kombëtar ndaj Pwrmbytjeve Përgatitja e udhëzimeve për Komunat lidhur me planet për menaxhimin e vërshimit SISTEMET E TË DHËNAVE DHE RAPORTIMI HIDROMETEOROLOGJIK Matja e thellësië së Borës Reshjet Nivelet akumuluese të liqeneve Nivelet e ujërave sipërfaqësore Prurjet e lumenjëve Llogaritja e Treguesit Standard të Reshjeve (TSR) Publikimi i Raporteve Mujore mbi gjendjen e secilit pellg lumor PLANI EMERGJENT I KOMUNAVE PËR PWRMBYTJE Identifikimi i Shkallës, Zgjatja dhe Thellësia e Pwrmbytjes në bazë të Planit mbi Rrezikun Identifikimi i aseteve të rrezikuara (në njerëz, pronë, infrastrukturë) Identifikimi i rrugëve kryesore të evakuimit & qendrave për refugjatë Planifikimi i masave afatgjate STRUKTURORE për mbrojtje nga Pwrmbytjet Planifikimi i masave afatgjate JO STRUKTUROE për mbrojtje nga Pwrmbytjet Implementimi i Masave Emergjente në pajtim me sistemin paralajmerues për Pwrmbytje SISTEMET MBËSHTETËSE VENDIM MARRËSE PËR GATISHMËRINË PËR PWRMBYTJE Vlerësimi i cenueshmërisë Analizimi i Frekuencës së Pwrmbytjeve Vlerësimi i cenueshmërisë Hartat e Rrezikimit nga Pwrmbytjet Vlerësimi i cenueshmërisë Faktori më i lartë i K në lidhje me Pwrmbytjet Monitorimi i potencialit regjional për Pwrmbytje me EFAS METEOALARM Monitorimi i potencialit për Pwrmbytje me TSR Agjencioni për Menaxhimin e Emergjencës Deklaron Kujdesin nga Pwrmbytjet, Alarmin, Emergjencat 1 5 HYRJE DHE ARSYETIM

16 2. PASQYRË TEKNIKE E PËRMBYTJEVE DHE RREZIKUT NGA PËRMBYTJET Kjo pjesë shpjegon parimet themelore teknike të përmbytjeve në mënyrë që palët e interesuara joteknike përbrenda Kornizës për Menaxhim të Përmbytjeve të mund të kuptojnë çështjet e rëndësishme hidro meteorologjike. Konceptet e rrezikut nga përmbytjet, ekspozimi ndaj përmbytjeve dhe cenueshmëria nga përmbytjet (në kombinim rreziku nga përmbytjet) janë shpjeguar. Përmbytjet paraqesin një rrezik serioz dhe në rritje të socio ekonomisë së Kosovës, dhe kjo është shpjeguar gjithashtu. 2.1 Origjinat dhe Llojet e Përmbytjeve Origjinat e Përmbytjeve Përmbytja është një fenomen global, dhe manifestohet në një gamë të gjerë të formave. Në kuptimin e gjerë, përmbytjet ndodhin kur inputi i reshjeve në ujëmbledhës OSE volumi i rjedhës sipërfaqësore tejkalon ose i) kapacitetin bartës të kanalave lumore OSE ii) kapacitetin e akumulues të ujëmbledhësve (përfshin akumulimin e ujërave nëntokësore dhe liqenet akumuluese ose ligatinat) OSE që të dyja. Këto dallime janë të rëndësishme për t u kuptuar, sepse burimi dhe mekanizmi i përmbytjeve në një shtrat të lumit të veçantë mund të jetë i ndryshëm në kohë të ndryshme gjatë vitit, ose mund të jetë i ndryshëm në ujembledhesit fqinjë në të njëjtën kohë të vitit. Prandaj reagime të ndryshme për menaxhim të përmbytjeve mund të jenë të nevojshme në pellgje të ndryshme lumore apo në kohë të ndryshme të vitit. Hyrjet dhe derdhjet në pellgjet lumore (të paraqitura në Figurën 2 1) zakonisht janë të kuantifikuara në formë të buxhetit ujor. Kuanitifikimi i të dhënave në buxhetin e ujit (trashëisa e borës, niveli i liqeneve akumuluese etj) mund të ndihmojë në dhënien e një treguesi të herëshm të rrezikut në rritje të përmbytjes për një pellg lumor. Figura 2 1 Komponentët e Ujit në Pellgun Lumor dhe Pasqyrimi i ciklit të Ujërave 2 1 PASQYRË TEKNIKE E PËRMBYTJEVE

17 Source: United States Geological Survey (USGS) Është e rëndësishme për të kuptuar disa përkufizime themelore hidro meteorologjike, si është paraqitur në figurën 2 1, sepse këto kanë një ndikim mbi llojet e reagimit për menaxhim të përmbytjeve: Reshjet kjo përfshin të GJITHA format e ujit atmosferik që bie në sipërfaqe të tokës; llojet më të rëndësishme janë reshjet e shiut dhe bora. Megjithatë, dallimi kryesor në mes tyre është se bora zakonisht mbetet në ujëmbledhës për të paktën disa ditë dhe shpesh për disa muaj para shkrirjes dhe formimit të ujit sipërfaqësor rrjedhës. Teknikisht kjo është një formë e magazinimit të përkohshëm e ngjashme me ujin e akumuluar në liqene akumuluese që ruhet në liqene akumuluese. Prandaj fillimisht bora vonon potencialin e rrezikut nga përmbytja, POR nëse sasi të mëdha të borës akumulohen gjatë dimrit (trashësia e borës) dhe shkrirja pranverore është e shpejtë, sasitë e mëdha të reshjeve të ruajtura në trashësi të borës mund të krijojnë një rrezik të papritur dhe të madh nga përmbytjet. Nivelet ekstreme të reshjeve në një periudhë të shkurtër, të cilat tejkalojnë kapacitetin absonjples të tokës mund të krijojnë përmbytje të papritura dhe shkatërrime të mëdha nga përmbytjet. Rrjedha efektive jo të gjitha reshjet në një shtrat të lumit do të arrijnë sistemet e lumenjëve ose uëjrave nëntokëso. Nivelet e larta të reshjeve domosdoshnërisht nuk rezultojnë në përmbytje. Në fakt, në mënyrë tipike në Kosovë vetëm rreth 50 60% e inputeve të reshjeve do të rrjedhin nga pellgjet lumore me anë të shkarkimit të lumit. Pjesa më e madhe e reshjeve është e penguar dhe më pas avullohet, apo ajo qëndron për një kohë të shkurtër në shtresat e sipërme të tokës dhe pastaj kthehet në atmosferë nëpërmjet procesit të avullimit. Rrjedha efektive pastaj do të kalon në sistemet e lumenjëve, ujërave nëntokësore ose liqeneve akumuluese. Vëllimet ekstreme të rrjedhës efektive mund të shkakotojnë drejtëpërdrejtë përmbytje duke tejkaluar kështu kapacitetin e sistemit të kanaleve të lumit (definuar si përmbytje lumore). Kapaciteti akumulues ujëmbledhës hapësira e lirë e ngelur në dispozicion brenda një pellgu lumor luan rol të rëndësishëm në potencialin e përmbytjes. Një ujëmbledhës me potencial të lartë të akumulimit ka më shumë kapacitet të absorboj reshjet dhe të reduktoj përmbytjet. Kapaciteti akumulues i ujëmbledhësit mund të ekzistojë në disa forma të rëndësishme: shtresat e sipërme të tokës sidomos në zonat fushore, tokat e thella mund të absorbojnë sasi të mëdha të reshjeve të shiut, dhe prandaj ofrojnë një mbrojtje nga përmbytjet. Kur shtresat bëhen të qullosura për shkak të reshjeve të zgjatura të shit, rrjedha efektive rritet ndjeshëm dhe me këtë rritet edhe potenciali i përmbytjes trashësia e borës trashësia e borës është një formë e drejtpërdrejtë e akumulimit në ujëmbledhës. Varësisht nga normat e akumulimit dhe të shkrirjes, trashësia e borës mund të zvogëlojë rrezikun nga përmbytjet në dimër, por të rritet shumë atë në pranverë. liqenet akumuluese dhe ligatinat trupat artificiale dhe natyrore të ujit padyshim që përfaqësojnë akumulime të rëndësishme. Këto poashtu dukshëm mund të ndihmojnë për të zvogëluar në masë të madhe rrezikun nga përmbytjet, NËSE ato janë nën kapacitetin e plotë, por ato gjithashtu mund të shtojnë në mënyrë të konsiderueshme rrezikun nga përmbytjet nëse ato janë të plota, për arsye së lëshimet mund të bëhen prej digave (p.sh. përmbytjet e vitit 2010 në Shqipëri). ujërat nëntokësore në varësi të gjeologjisë së pellgut lumor, ujërat nëntokësore në 2 2 PASQYRË TEKNIKE E PËRMBYTJEVE

18 mënyrë të efektshme mund të thithin sasi të mëdha të reshjeve. Sikurse me trashësinë e borës dhe me liqenet akumuluese, ujërat nëntokësore mund të konsiderohen si akumulime të reshjeve. Nësë ujërat nëntokësore janë shumë të larta (zakonisht brenda 2 3 metra të sipërfaqes), ujërat nëntokësore mund të kontribuojnë drejtpërdrejt në përmbytje sipërfaqësore. Kushtet paraprake thelbësisht këto kanë një rëndësi të madhe në rastin e përmbytjeve. Kushtet e mëparshme i referohen gjendjes hidrologjike të të gjitha mekanizmave akumulues të ujëmbledhësve të përshkruara si më lartë, pra, nivelet e lagështës së tokës, trashësisë së borës, liqeneve akumuluse dhe ujërave nëntokësore Llojet e Përmbytjeve Në kuptimin më të gjerë, në qoftë se kushtet paraprake janë të larta (lagura), do të ketë një rritje të rrezikut nga përmbytjet. Për parashikimin e përmbytjeve, deficiti i lagështisë së tokës (dallimi midis kapacitetit maksimal dhe aktual të ujit, tokës përmbajtje në zonën rrënjë) është konsideruar si një tregues të rrezikut nga përmbytjet kritike. thellësinë e snoëpack dhe nivelet e fizike të ujit në rezervuare dhe nëntokësore janë edhe tregues të rëndësishëm kusht ngjarje e mëparshme. Rreziqet nga përmbytjet dhe parandalimi i përmbytjeve ose masat për zbutjen e tyre mund të jenë të ndryshme, në varësi të karakteristikave të përmbytjes. Për qëllimet e Kornizës Kosovare për Menaxhim të Përmbytjeve, ne e konsiderojme si të dobishme që të bëhet dallimi në mes të tre llojeve kryesore të përmbytjeve e që janë të rëndësishme për Kosovën: Përmbytje të shkallës së gjërë në ultësira Përmbytjeve të shpejta e të rrëmbyeshme Përmbytje në rast të dëmtimit të digave Përmbytjet e Mëdha në Ulëtsira Ky lloj i përmbytjeve përgjithësisht haset vetëm në pjesët e poshtme të pellgjeve të mëdha lumore. Një shembull në rastin e Kosovës do të ishin pjesët e poshtme të Lumenjëve Drini i Bardhe dhe Ibër p.sh. Figura 2 2. Përgjithësisht rezulton nga një periudhë e gjatë e reshjeve të tepërta, shpesh e kombinuar me nivele të larta të ujërave nëntokësore. Në mënyrë tipike, përmbytja është e ngadalshme në rritje (ditë), por në kulmin e saj mund të mbulojë një sipërfaqe të madhe të tokës (në përgjithësi pjesët e ulëta dhe më të rrafshta të pellgut të lumit), dhe thellësitë e përmbytjes mund të vazhdojnë për shumë ditë. Ky lloj i përmbytjeve është hasur shpesh në periudhën e vonë të vjeshtës (Tetor Dhjetor), kur edhe reshjet e shtuara reduktojne deficitin e lagështisë së tokës në minimum. Nga pikëpamja menaxhuese, ky lloj i përmbytjeve shpesh mund të jetë i parashikuar që më parë (30 10 ditë), duke e lejuar zbatimin e masave lehtesuese POR përmbytjet mund të vazhdojnë për shumë ditë apo javë, e që mund të bllokoj infrastrukturën komunikuese (energjinë, telekomunikacionin dhe transportin) dhe si pasojë e kësaj të ketë nevojë për kërkesa të mëdha sociale në lidhje me infrastrukturëën (evakuimi, shpëtimi dhe shërbimet mjekësore dhe strehimi i të zhvendosurve). 2 3 PASQYRË TEKNIKE E PËRMBYTJEVE

19 Figura 2 2 Përmbytje e Ultësirave në rrethin e Shkodrës, Shqipëri Përmbytjet e Shpejta Përmbytjet më të perceptuara nga publiku janë përmbytjet e mëdha lumore, megjithatë, ka dëshmi se përmbytjet më të rrezikshme janë ato me kohë të shkurtër të paralajmërimit përmbytjet e shpejta (rrëmbyeshme) të cilat në Evropën Qendrore dhe Lindore shpesh ndodhin në distancë të largët nga lumenjtë kryesorë e kjo në zonat malore. Këto përmbytje paraqesin sfida të mëdha për shërbimet kombëtare meteorologjike, shërbimet emergjente dhe komunitetet lokale, në fushën e parashikimit të përmbytjeve, paralajmërimit, gatishmërisë dhe reagimit emergjent. Rezultati së fundmi i publikuar i Raportit të Katërt Vlerësues nga Paneli Ndërqeveritar mbi Ndryshimet Klimatike (PNNK) 5 potencon se Evropa ka të ngjarë të ballafaqohet me më shumë përmbytje në të ardhmen. Përmbytjet e shpejta janë veçanërisht të rrezikshme për jetën dhe pronën, sepse i) zakonisht ato zhvillohen në zonat e pjerrëta malore të pjerrët dhe pikun e arrijnë brenda disa orëve, kështu që ka kohë të kufizuar për, paralajmërimin, zbutjen dhe evakuimin ii) duke qenë në zonat malore, gradientat e kanaleve lumore janë më të rrëpirta se zakonisht dhe korridori lumor është i ngushtë, prandaj shpejtësia dhe thellësia e prurjeve janë të larta, që do të thotë se ato kanë një potencial shkatërrues, shiko figurën 2 3. Një karakteristikë e përmbytjeve është se ato shpesh ndodhin në muajt e verës si pasojë e stuhive me intensitet të lartë. Kjo mund të jetë një periudhë kur njerëzit më së paku presin përmbytje, prandaj janë edhe më pak të përgatitur se zakonisht. Programi Ndërlidhës mbi Menaxhimin e Përmbytjeve (PNMP), ( ofron shumë informata të dobishme si dhe udhëzime mbi të gjitha llojet e menaxhimit të përmbytjeve 6, duke përfshirë edhe përmbytjet e shpejta si dhe përmbytjet urbane. 2 4 PASQYRË TEKNIKE E PËRMBYTJEVE

20 Figura 2 3 Dëmet Katasrofike si pasojë e Përmbytjes së Shpejtë, Rumani Source: National Institute for Hydrology and Water Management INHGA, Romania Përmbytjet si Pasojë e Dëmtimit të Digave Kur ndërtohet një liqen akumulues, ka një rrezik të përhershëm për përmbytje katastrofike në rrjedhën e poshtme të digës. Liqene të mëdha akumuluese (si Gazivoda ose Radoniqi) kanë potenciale të mëdha të akumulimit të ujit. Kapacitete akumuluese të tilla mund të përdoren për të absonjplar vëllime të mëdha të rrjedhës së ujëmbeldhësve për të parandaluar përmbytjet. Megjithatë, shumica e Digave në botë, duke përfshirë ato të Kosovës janë të destinuara për furnizim publik me ujë, ujë për ujitje dhe të gjenerimit të hidro energjisë. Në këto mënyra e preferuar është mbajtja e liqenit akumulues në nivele të larta të kapacitetit akumulues, sidomos në muajt e vjeshtës dhe dimrit e për të akumuluar sa më shumë që të jetë e mundur nga rrjedha e ujit. Prandaj, edhe pse teorikisht Diga mund të përdoret për lehtësimin nga përmbytjet, në praktikë, për shkak të nevojës për të ruajtur nivelet e akumuluara, shpesh gjatë muajve të dimrit liqenet akumuluese jane plotësisht të mbushura gjatë muajve të dimrit. Prandaj një liqen akumulues i mbushur plotë në shumicën e rasteve paraqet një rrezik për përmbytje, dhe jo një parandalues të përmbytjeve. Për shembull, liqeni akumulues i mbushur plotë me ujë nuk ka kapacitete të mëtejshme akumuluese, kështu që do të kalojë të gjithë fluksin hyrës të ujërave drejtpërdrejtë në drejtimin e poshtëm. Me një rrezikshmëri më të madhe përmbytëse, një liqen akumulues i mbushur plotë e i cili është i mbingarkuar mund ose i) të liroj sasi të mëdha të ujit për të shpëtuar Digën, dhe ky veprim në fakt mund të shkaktojë përmbytje p.sh. Digat Shqiptare, 2010 ose ii) Diga mund të dështojë plotësisht, rast në të cilin një vëllim i madh i ujit do të kalojë brenda disa minutave në luginën e lumit në drejtim të rrymës, e njohur edhe si një Thyerje e Digës. Për rrjedhojë, një situatë e tillë është më e keqja në të dy rastet, dmth vëllime të mëdha të ujit shkarkohen në një periudhe shumë të shkurtër. Thyerjet e digës për këtë arsye janë veçanërisht të rrezikshme për jetën dhe pronën, dhe kërkojnë masa të veçanta emergjente, në veçanti për përgatitjen e hartave dhe planeve për evakuim emergjent gjatë përmbytjeve, shih figurën PASQYRË TEKNIKE E PËRMBYTJEVE

21 Figura 2 4 Shembull i Hartës së Përmbytjes në Rast të Avarisë së Pendës, MB Source: UK Environment Agency Green area shows area of inundation after a Dam failure Rolet dhe përgjegjësitë e MMPH, Instituti hidrometeorologjik, shërbimeve emergjente dhe të Komunave do të jenë të ndryshme në varësi të llojit të përmbytjes së hasur. Këto do të diskutohen në pjesët e mëvonshme 4 dhe Shpjegimi i Rrezikut nga Përmbytjet Koncepti Burimi Shtegu Bartësi Pasoja Për formalizimin e proceseve të përmbytjes të përshkruara më sipër, profesionistë të përmbytjes tani gjerësisht pranojnë konceptin Burimi Shtegu Bartësi Pasoja në rastet e analizimit të rrezikut nga përmbytjet. Profesionistët Kosovar të përmbytjeve poashtu duhet të kuptojnë dhe ta adoptojnë këtë koncept. Figura 2 5 Modeli Klasik i B SH B P Modeli Burimi Shtegu Bartësi Pasoja (BSHBP) është në përdorim të gjërë në menaxhimin e mjedisit, dhe thjesht është një qasje më formale për strukturimin dhe të kuptuarit e rreziqeve të mjedisit. Një model BSHBP ofron një mjet të thjeshtë konceptual për përfaqësimin e sistemeve dhe proceseve që çojnë në një pasojë ose të dëmit të veçantë (e definuar si rrezik). Modeli inkurajon një vështrim më tërësor dhe analizë të shkaqeve të përmbytjeve, dhe merret në mënyrë eksplicite me ndikimet apo pasojat me të cilin vendim marrësi është i shqetësuar. 2 6 PASQYRË TEKNIKE E PËRMBYTJEVE

22 Figura 2 5 tregon një BSHBP klasik aplikuar për një analizë të përmbytjeve. Në kuptimin më të gjerë, një Kornizë për Menaxhimin e Përmbytjes duhet të njohë dhe të menaxhojë secilën prej këtyre komponenteve individuale. Në terma praktike, pasojat e përmbytjeve (e shprehur si humbje ekonomike ose kërcënim për jetën) mund të reduktohet deri në: Zvogëlimin ose eleminimin e burimeve të përmbytjeve Ndërrimin e drejtimit ose kontrollimin e shtigjeve të përmbytjes Mbrojtjen ose lagrimin e bartësve të përmbytjes Kuptimi i Rrezikut nga Përmbytja Për menaxherët ndërkombëtar të përmbytjeve, planifikuesit dhe inxhinierët, rrezik nga përmbytja ka një kuptim të veçantë me disa pjesë përbërëse të rëndësishme. Është e rëndësishme që në Kornizës Kosovare për Menaxhim të Përmbytjeve këto përkufizime të kuptohen dhe komunikohen siç duhet midis profesionistëve kosovarë. 'Rreziku' shpesh ngatërrohet gabimisht me probabilitetin nga përmbytjet apo cenueshmërinë nga përmbytjet. Këto janë koncepte të veçanta përbrenda një përkufizimi më të gjerë të rrezikut. RREZIKU NGA PËRMBYTJA Ky është term i përgjithshëm që përdoret për të përcjellë mundësinë që një zonë e caktuar mund të jetë subjekt i dëmeve nga përmbytjet. Kur llogarisim dëmet ekonomike, është e dobishme që të përdorim përkufizimin e parë të mëposhtëm, sepse probabiliteti dhe pasojat mund të shprehen në numra: Rreziku = (Përmbytja) Probabiliteti x (Përmbytja) Pasojat (1) Rreziku është rezultat i probabilitetit të përmbytjes (zakonisht e paraqitur si një % e caktuar në 1 vit) shumëzuar me pasojat (ose vlera e dëmit) e përmbytjes. Prandaj, edhe në qoftë se mundësia e përmbytjes natyrore është e lartë, në qoftë se ka zero dëme (ose pasoja) nga kjo përmbytje, atëherë edhe rreziku është zero. Megjithatë Rreziku nga Përmbytja mund të definohet edhe kështu: Rreziku = (Përmbytja) Rrezikshmëria (Burimi, Shtegu, Pranuesi) x (Përmbytja) Ekspozimi x (Përmbytja) Cenueshmëria (2) Pasi që Hartat e Rrezikut nga Përmbytjet në përgjithësi mund të tregojnë secilën nga tre kushtet e mësipërme (Rrezikshmërinë, ekspozimin, cenueshmërine) në mënyrë hapësinore sasiore rreziku nuk e ka, ndonjëherë është e dobishme që të përdorim përkufizimin e dytë, i cili është thjesht një zgjerim i atij të parit. Bashkëveprimi i të tre pjesëve është paraqitur në figurën 2 6. RREZIKSHMËRIA NGA PËMBYTJA Që të jetë i pranishëmë një rrezik duhet të ketë një formë të rrezikut ose rrezikshmërisë. Termi Rrezikshmëri në përgjithësi nënkupton parashikim i shkallës së përmbytjes me probabilitet të definuar të shfaqjes. Për shembull, sipas analizimit statistikor të të dhënave, ne mund të themi për shembull se një përmbytje prej 50 m 3 /s do të ndodh në Lokacionin X me një probabilitet prej 5% (mundësi prej 1 në 20) për çdo vit. Në menaxhimin e përmbytjeve rrezikshmëria fizike ka tre pjesë konsektuente: Rrezikshmëria = Burmi + Shtegu + Pranuesi (3) Prandaj, për të ekzistuar një rrezikshmëri nga përmbytja, duhet të ketë një burim të përmbytjes (p.sh. reshje), pasuar nga shtegu (p.sh. fusha e përmbytur) dhe ndikimi në pranues (p.sh. prona ose njerëz). Të tre faktorët padyshim të ekzistojnë në mënyrë që të 2 7 PASQYRË TEKNIKE E PËRMBYTJEVE

23 ketë një rrezikshmëri. Probabilitetet e kombinuara të burimeve, rrezikshmërive dhe pranuesve të Ekuacionit (3) përfaqësojnë të njëjtën gjë sikur probabiliteti i vetëm i përgjithshëm i paraqitur si pjesë e Ekuacionit (1). Prandaj ne mund të themi se Rrezikshmëria është sinonim i Probabilitetit, porse probabiliteti përdor vetëm 1 term, përderisa rrezikshmëria përdor 3 terme. PASOJAT E PËRMBYTJES Që një rrezik të jetë i pranishëm duhet të ketë pasoja. Edhe në qoftë se ndodh një përmbytje, në qoftë se nuk ka dëme ose humbje të konsiderueshme, atëherë nuk ka pasoja. Pasojë ka dy pjesë përbërëse: Pasoja = Ekspozimi x Cenueshmëria (4) Ekspozimi mund të definohet në mënyrën më të thjeshtë si sasia e aseteve (njerëz, prona, infrastrukturë, tokë) që mund të dëmtohen nga përmbytja. Prandaj elementet fizike të i) shkallës hapsinore të fushë lymores ii) thellësia dhe kohë zgjatja e përmbytjes janë mbizotëruese në sasinë e ekspozimit. Cenueshmëria mund të përcaktohet më thjesht si ndjeshmëri e aseteve ndaj dëmeve të përmbytjeve, zakonisht të shprehura si një humbje ekonomike. Sa më i cenueshëm të jetë një aset, aq më e madhe do të jetë kostoja e dëmit nëse ai aset përmbytet. Figura 2 6 Ndërlidhja e Rrezikut, Ekspozimit dhe Cenueshmërisë Source: APFM, 2006 Figura 2 6 tregon se masat zbutëse të rrezikut nga përmbytjet mund të aplikohen individualisht për rrezikshmërinë, ekspozimin dhe cenueshmërinë OSE të tre në kombinim. 2 8 PASQYRË TEKNIKE E PËRMBYTJEVE

24 Figura 2 7 Shpjegimi i Termave të Rrezikut nga Përmbytja 1% FLOOD LEVEL Në figurën 2 7, niveli i përmbytjes është i përfaqësuar nga vija e kaltër. Kjo është rrezikshmëria e përmbytjes (burimi dhe shtegu), e cila është e njëjtë për të dy shtëpitë (pranuesit). Kjo për shembull mund të jetë e ashtuquajturat 'përmbytje që ndodh 1 herë në 100 vite. Më saktë kësaj duhet t'i referohemi si përmbytje me një shans prej 1% në çdo 1 vit. Shtëpia e verdhë ka ekspozim më të madh ndaj përmbytjeve, sepse ajo është subjekt i një thellësie më të madhe dhe kohëzgjatjës së përmbytjeve por ajo ka disa pasuri dhe ka një dysheme betoni. Shtëpia e kaltër ka më pak ekspozim ndaj përmbytjes për arsye se ajo gjendet më lartë. Mirëpo, le të supozojmë se në shtëpinë e kaltër ka shumë gjësende të shtrenjta (dysheme druri, stereo, kompjuter, paisje kuzhine etj) dhe një makinë sportive. Shtëpia e kaltër në fakt është MË SHUMË e cenueshme ndaj përmbytjeve. Për këtë arsye në terma të pasojave (cenueshmëria x ekspozimi), shtëpia e kaltër në fakt mund të pësojë më shumë sa i përket kostove të dëmeve (në përmbytjen prej 1%) se shtëpia e verdhë. Megjithatë, shtëpia e verdhë do të jetë e përmbytur më shpesh për shkak se ajo është më e ulët (prandaj probabiliteti i përmbytjes është më i lartë se për shtëpinë e kaltër) POR pasojat janë më të ulëta. Prandaj duke i kombinuar probabilitetin DHE pasojën, ne mund të vlerësojmë se rreziku i përmbytjes në fakt mund të jetë i njëjtë për të dy shtëpitë, edhe pse shtëpia e kaltër është më lartë se shtëpia e verdhë. Është shumë e rëndësishme të kuptohen këto definicone bazike Kuptimi i Probabilitetit të Përmbytjes Megjithatë nuk është e mjaftueshme që thjesht të dihet shkalla hapësinore e fushë lymores (p.sh. nga të dhënat historike). Ne duhet të përacktojmë probabilitetin e një përmbytjeje të caktuar e kjo për të përcaktuar: Madhësinë e përmbytjes së pritshme për probabilitetin e dhënë Frekuencën e përmbytjeve të madhësive së caktuar Prandaj probabiliteti i përmbytjes është kombinim i madhësisë dhe frekuencës së përmbytjes. Shembuj praktikë: 2 9 PASQYRË TEKNIKE E PËRMBYTJEVE

25 i) Ne mund të dëshirojnë të mbrojmë qytetarët nga përmbytjet në një komunë të caktuar që ndodhin le të themi me një probabilitet 5% në vit (sa më e ulët % e probabilitetit, aq më të rënda përmbytjet). Natyrisht ne duhet të dimë përmasat e përmbytjes në mënyrë që të: a) krijojmë shtrirjen e zonës së përmbytur b) të ndërtojmë masa mbrojtëse nga përmbytjet që do t i rezistonin kësaj madhësie të përmbytjes. ii) Ne mund të kemi ose a) masa mbrojtjëse nga përmbytjet tashmë të ndërtuara në qendrat urbane dhe ne e dimë kapacitetin e qëndrueshmërisë së tyre ndaj përmbytjeve të këtyre punimeve, ose b) ne kemi shumë asete të cenueshme (shkolla, fabrika etj) që banojnë/gjenden në fushat e përmbytura dhe ne e dimë se në çfarë niveli të përmbytjeve ato do të pushojnë të funksionojnë. Në të dy rastet kemi nevojë të dimë se sa shpesh këto mjete mbrojtëse ose ndërtesa do të dëmtohen nga përmbytjet. Frekuenca e përmbytjes definohet përmes Probabilitetit Vjetor të Tejkalimit (PVT). Ky është probabiliteti që një përmbytje e caktuar do të jetë e barabartë ose e tejkaluar në një vit të vetëm. Prandaj një PVT prej 20% nënkupton që vlera e përmbytjes do të tejkalohet vetëm 20% të kohës. Në terma të thjeshtë, kjo është njëjtë sikur të thuhet së për shansat për të ndodhur një përmbytje në secilin vit janë 1 në 5 OSE ne mund të presim përafërsisht që kjo përmbytje mund të pritet që të ndodh mesatarisht çdo 5 vjet. Metoda për të krijuar probabilitete të përmbytjes të një shkalle të caktuar përdor teknikën e themeluar të Analizimit të Frekuencës së Përmbytjes që është e njohur për çdo Hidrolog kompetent ose Inxhinier të Resurseve Ujore. Në terma të thjeshtë objektivi është llogaritja e Lakorës së Frekuencës së Përmbytjeve, e cila paraqet madhësinë e përmbytjes (shkarkimit) kundrejt probabiliteti siç paraqitet në Figurën 2 8. Figura 2 8 Shembull i Lakorës së Frekuencës së Përmbytjeve për Hartografi të Rrezikut Për shembull në Figurën 2 8 për një Probabilitet Vjetor të Tejkalimit = 20% (shans prej 1 në 5) madhësia e përmbytjes është përllogaritur si 20 m³/s. Edhe pse grafiku përmban të gjithë informacionin e nevojshëm për një lokacion të vetëm, është e zakonshme poashtu të përgatitet Tabela e Frekuencës së Përmbytjeve, mundësisht duke krahasuar frekuencën e përmbytjes nga stacione të ndryshme matëse ose pellgje të ndryshme lumore si tregohet në Tabelën PASQYRË TEKNIKE E PËRMBYTJEVE

26 Tabela 2 1 Shembull i Tabelës së Frekuencës së Përmbytjeve Probabiliteti Vjetor i Tejkalimit 50% (1 në 2) 20% (1 në 5) 10% (1 në 10) 5% (1 në 20) 2% (1 në 50) 1% ( 1 në 100) Lokacioni i Stacionit Matës Stacioni Matës Brod (m³/s) Stacioni Matës Gjakovë (m³/s) Stacioni Matës Drenas (m³/s) Kuptimi i Cenueshmërisë nga Përmbytjet Në dekadat e fundit, ka pasur një theks në rritje në lidhje me konceptin e cenueshmërisë përbrenda fushave të rrezikshmërisë, fatkeqësive dhe ndryshimve globale klimatike. Edhe pse janë propozuar një numër i definicioneve të cenueshmërisë, definicionet më të fundit përfshijnë variante të tre faktorëve: Ekspozimit Ndjeshmërisë Kapacitetit adaptues Së bashku, këta tre faktorë përbëjnë cenueshmërinë e një zone të caktuar të përmbytjes. Vlerësimi i cenueshmërisë ofron një kornizë për të identifikuar shkaqet sociale, ekonomike dhe mjedisore të ndikimeve nga përmbytjet. Ajo është urë në mes të vlerësimit të ndikimit dhe formulimit të politikave duke i drejtuar vëmendjen e politikës në shkaqet e cenueshmërisë në vend se të rezultatit të saj, ndikimet negative, të cilat shkaktojnë ngjarje si përmbytjet. Ekspozimi është një masë për matjen e shtrirjes së ndikimit të një përmbytje në një pellg lumor të veçantë. Mund të konsiderohet si një "sasi ', dhe ajo pasqyron sasinë e njerëzve, pronës, tokës dhe infrastrukturës kritike që mund të dëmtohet nga një përmbytje e madhe. Sa më shumë njerëz, industri ose bujqësi të jetë e vendosur në fushë lymore, aq më i madh do të jetë ekspozimi ndaj rrezikut të përmbytjes. Ndjeshmëria është një masë për matjen e asaj se sa keq mund të preket njeriu ose sistemi natyror kur ndodh një përmbytje. Një zonë që është dendur e populluar, apo një që ka vlera shumë të larta të aktiviteteve tregtare do të jenë shembuj të zonave të ndjeshme. Kapaciteti adaptues është masa e tretë e cenueshmërisë. Kjo është një masë e aftësisë për të rregulluar apo për t u përballur me ndryshim të theksuar. Edhe në qoftë se një rajon ka përmbytje të shpeshta, dhe ka shumë procese të ndjeshme socio ekonomike (bujqësi, industri, energji hidroelektrike, popullsi të madhe urbane), ndikimet e përmbytjes mund të zbuten nga përshtatja në mënyrë që pasojat mund të jenë të përballueshme, për të minimizuar humbjet ose efektet negative. Për shembull, në qoftë se ka një plan të realizueshëm të emergjencës në Komunën e Gjakovës (duke përfshirë një sistem të paralajmërimit të hershëm për të evakuar qytetarët nga qendra e qytetit), kjo është një formë e kapacitetit adaptiv që ul ndjeshmërinë e qytetit ndaj përmbytjeve. Një Kornizë për Menaxhimin e Përmbytjes duhet të marrë parasysh tre faktorë, thjesht sepse ndikimet (ose rreziku) i së njejtës përmbytje mund të jetë krejt i ndryshëm në rajone të ndryshme, prandaj janë të nevojshme veprime të ndryshme të KMP për rajone të ndryshme në varësi të nivelit të rrezikut PASQYRË TEKNIKE E PËRMBYTJEVE

27 Në terma të thjeshtë, përpjekjet më të mëdha në drejtim të planifikimit për përmbytje, përgatitjen për përmbytjet dhe zbutjen e përmbytjes duhet të drejtohen drejt atyre zonave që janë më të rrezikuara, të përcaktuara si ato fusha që janë më të ekspozuar OSE më të ndjeshme OSE ato më së paku të adaptueshme ndaj përmbytjeve. 2.3 Rëndësia e Përmbytjeve në rastin e Kosovës Përmbytjet në Shkallë Evropiane Analizat e Komisionit Evropian 2 sugjerojnë se ndryshimi i klimës do të intensifikojë ciklin hidrologjik dhe ka për të rritur madhësinë dhe frekuencën e reshjeve intensive në pjesën më të madhe të Evropës. Për këtë arsye ndryshimet klimatike krijojnë cenueshmëri të shtuara ndaj përmbytjeve në tërë Evropën. Ka disa përjashtime. Disa pellgje lumore në Evropën qendrore, Skandinavi dhe në Ballkan, ku burimi kryesor i përmbytjeve është me anë të shkrirjes së borës në pranverë mund të shohin një reduktim në dëmet vjetore sepse ngrohja globale do të ulë thellësitë vjetore të borës në zonat e larta. Kosova mund të këtë arsye të përjetojë një rënie të shkrirej së borës në pranverë dhe rrezik të reduktuar nga përmbytjet në këtë pjesë të vitit, megjithatë, shkrirja e borës nuk është burimi i vetëm i përmbytjeve në Kosovë. Kosova karakterizohet gjithashtu nga nivele të larta të reshjeve gjatë muajve të vjeshtës (Tetor Dhjetor) dhe në qoftë se intensiteti i këtyre reshjeve rritet, si rezultat i ndryshimit të klimës, atëherë mund të rrisë rrezikun e përmbytjeve në këto muaj. Kohëve të fundit kishte përmbytje në rajonin e Kosovës. Në Dhjetor 2010 pellgu i lumit Drin i cili burimin e ka në Kosovën perendimore shkaktoi vërshimet më të mëdha gjatë 50 viteve të fundit në Shqipëri. Figura 2 9 Raportimet për Përmbytjet Katastrofike në Shqipër, 2010 Source: BBC Neës 2 12 PASQYRË TEKNIKE E PËRMBYTJEVE

28 Është e rëndësishme të theksohen detajet e këtij raporti të lajmeve i cili mbulon të gjitha pasojat e përmbytjeve të mëdha. Së pari, përmbytjet u keqësuan sepse u liruan sasi të mëdha të ujit nga tre liqenet akumuluese në pellgun e lumit Drin e kjo ndodhi për t i mbrojtur digat. Së dyti, ujësjellësi publik ishte dëmtuar, kështu që nuk ishte një problem tjetër shtesë i mungesës së ujit të pijshëm, dhe e treta, bujqësia u dëmtua rëndë Përmbytjet Historike në Kosovë Në teori, përmbytje të veçanta në Kosovë mund të zbulohen dhe analizohen me marrjen e të dhënave të regjistruara ditore apo mujore mbi prurjet e lumenjëve. Një detyrë e tillë është shumë e dobishme për shkak se analizat statistikore do të tregojnë: Frekuencën tipike të përmbytjeve përgjatë periudhës së regjistruar Madhësinë osë ashpërsinë e këtyre përmbytjeve në të kaluarën. Një informacion i tillë është jashtëzakonisht i dobishëm për planifikuesit e përmbytjeve, sepse ai ndihmon për të përcaktuar atë sasi që ne mund të presim në të ardhmen. Për fat të keq të sistemi hidrometrik në Kosovë i cili duhet të ofrojë këto të dhëna thelbësore nuk ka funksionuar për shumë vite dhe nuk do të jetë e mundur për asnjë hidrolog në Kosovë për të bërë llogaritje të dobishme në bazë të dhënave aktuale. Megjithatë, ka të dhëna mbi përmbytjet historike nëpër të katër pellgjet lumore kryesore. Si një shembull i thjeshtë i asaj që mund të bëhet kur ka të dhëna në dispozicion, të dhënat mujore të për prurje nga stacioni matës i prurjeve në Han të Elezit për lumin Lepenc janë të paraqitura për per periudhën në Tabelën 2 3. Mesatarja afat gjatë vjetore për lumin Lepenc në Kaçanik është 8,60 m³ / s. Devijimi standard i të dhënave të rrjedhës mesatare vjetore është 2,24 m³ / s, e cila është rreth 26% e vlerës mesatare. Duke marrë +1,5 të devijimit standard (σ) si një tregues i një përmbytjeje të moderuar, atëherë Tabela 2 3 tregon se gjatë periudhës 30 vjeçare ka pasur katër vite me përmbytje të intensitet të moderuar, dhe dy vjet të intensitetit të rënduar (1966 & 1977). Vitet më të lagështa nga këto të dhëna kanë ndodhur në vitin 1966, ku mesatarja vjetore ishte 15,1 m³ / s, ose 75% mbi mesataren vjetore. Ky devijim i kalon +2,0 devijimet standarde, dhe kështu mund të përshkruhet si një vit me përmbytje të Rënda. Duke marrë parasysh muajt individual, të dhënat tregojnë periudha të shumta e të shkurtëra të përmbytjes shumë më intensive ku prurja individuale mujore arrinë deri në 480% mbi normale. Tabela 2 2 Frekuenca e Përmbytjeve Mujore në Pellgun e Lumit Lepenc Numri i rasteve % Frekuenca Mesatare Probabiliteti Mujor Përmbytje e moderuar % 1 in 13 Përmbytje e Rëndë % 1 in 15 Përmbytje Ekstreme 9 2.4% 1 in 41 Totali 63 17% 1 in 6 Tabela 2 2 tregon 63 muaj që mund të klasifikohen si 'muaj me përmbytje' nga gjithsej 372. Në terma të probabilitetit kjo do të thotë se ka një probabilitet 17% (shans prej 1 në 6) të çdo muaji individual për të qenë 'muaj me përmbytje' PASQYRË TEKNIKE E PËRMBYTJEVE

29 Tabela 2 3 Të Dhënat mbi Prurjet Mujore që Tregojnë Muajt me Përmbytje në Han të Elezit Moderate Flood Severe Flood Extreme Flood Ne mund të konkludojmë se periudha të shkurtëra të përmbytjeve në Kosovë në fakt janë relativisht të shpeshta dhe ato mund të ndodhin në çdo kohë të vitit. Për shembull, ka po aq përmbytje si në Shtator e poashtu edhe në Prill. Tabela 2 3 tregon disa modele të rëndësishme në lidhje me parashikimin e përmbytjeve. Për shembull, në 1955, 1958, , 1966, 1972 dhe 1976 këto vite janë karakterizuar nga një sekuencë e gjatë e periudhave të përmbytjeve të njëpasnjëshme. Me fjalë të tjera, ka pasur disa muaj të një pas njësëm me përmbytje për të krijuar periudhë të gjatë të rrezikut nga përmbytjet PASQYRË TEKNIKE E PËRMBYTJEVE

30 Në 1955, 1958 dhe 1966 ato u rriten në përmbytje ekstreme të cilat pasuan muajt me përmbytje të Moderuar dhe të Rënda. Prandaj me monitorim dhe raportim të vazhdueshëm të këtyre të dhënave, do të jetë e mundur për të identifikuar rrezikun në rritje të një muaji me përmbytje ekstreme të paktën 1 muaj më parë. Ky është një përfitim i rëndësishëm në terma të paralajmërimit dhe reagimit emergjent ndaj përmbytjeve. 2.4 Tejprurjet Stinore në Kosovë Ndryshimi Stinor Planifikuesit e përmbytje në Kosovë e kanë të nevojshme të kuptojnë se regjimi natyror hidrometeorologjik luan një rol të rëndësishëm në rreziku nga përmbytjet. Reshjet mesatare kombëtare në zonat malore janë të larta (rreth 1000 mm / vit +), por një pjesë e konsiderueshme e këtyre bien si borë gjatë muajve të dimrit. Bora thjeshtë është një tejprurje e vonuar (por e akumuluar). Nëse bora shkrihet shume shpejt në pranverë, lëshimi i ujit të akumuluar mund të çojë në përmbytje të rënda. Figura 2 10 Regjimi Tipik Vjetor i Prurjeve në Kosovë Source: Faulkner PASQYRË TEKNIKE E PËRMBYTJEVE

31 2.4.2 Akumulimi i Borës si Tregues i Rrezikut nga Përmbytjet Regjimi i prurjeve i paraqitur në Figurën 2 10 është i karakterizuar nga prurje të larta në pranverë, dhe prurje shumë të ulëta gjatë periudhës Gusht Tetor. Ky ndryshim natyrisht krijon rritjen e rrezikut nga përmbytjet në muajt e pranverës. Tabela 2 3 tregon se muajt e përmbytjes janë më të zakonshëm në periudhën Mars Maj, përmbytjet qartë të ndikuara nga kombinimi i reshjve dhe shkrirjes së borës. Një shembull i mirë është muaji Prill dhe Maj në vitin Të dhënat e Tabelës 2 3 tregojn se në Prill prurjet mesatare të lumit ishin shumë më të ulëta se ato normale. Kjo sugjeron se shumica e reshjeve në atë kanë rënë si borë, dhe e njejta është akumuluar në male. Megjithatë në Maj, bora është shkrirë shumë shpejt dhe ka krijuar një nga muajt me përmbytjet më të mëdha të regjistruara në këtë listë me të dhëna. Ky model i saktë u përsërit në 1948, 1965, 1967 dhe Prandaj është e qartë se nivele shumë të ulëta të rrjedhës së lumit në muajt Janar Mars mund të jenë tregues i nivelit të lartë të borës së akumuluar në male. Ky model është një tregues themelor i rrezikut në rritje nga përmbytjet dhe mund të na ofron paralajmërim të hershëm të një përmbytje të afërt të Rendë ose Ekstreme, zakonisht në Prill ose Maj PASQYRË TEKNIKE E PËRMBYTJEVE

32 3. KORNIZA INSTITUCIONALE DHE POLITIKAT Kjo pjesë paraqet komponentin e parë aktiv të sugjeruar për Kornizën për Menaxhimin e Përmbytjes (KMP). Këtu përshkruhet korniza e politikave aktuale evropiane që mbulon këtë fushë, duke përfshirë Direktivën Kornizë të Ujit dhe Direktivën e Komisionit Evropian 2007/60/EC. Korniza e tanishme e legjislacionit të Kosovës që mbulon menaxhimin e përmbytjeve është përshkruar, dhe rekomandimet janë bërë në lidhje me ndonjë nga mangësitë e identifikuara. Është theksuar rëndësia e procedurave të qarta ligjore dhe institucionale për mbështetjen e akterëve kryesorë të KMP gjatë periudhave në rritje të rrezikut nga përmbytjet ose në rast të përmbytjes. Plani i Reagimit Kombëtar është relevant. 3.1 Niveli i BE Korniza për Ujin dhe Direktivat Tjera Rishikim Planet për Menaxhim të Pellgjeve Lumore dhe Planet për Menaxhim të Përmbytjeve Direktiva Kornizë e Ujit 2000/60/EC (DKU), ka krijuar një kornizë ligjore për të mbrojtur dhe rivendosur mjedisin e ujit në të gjithë Evropën deri në 2015 dhe për të siguruar përdorimin e qëndrueshëm afat gjatë të ujit. Edhe pse menaxhimi i përmbytjeve nuk është përfshirë në mënyrë eksplicite në tekstin e DKU, qasja e mençur dhe ciklike e prcesit për menaxhim të pellgjeve lumore e bën të përshtatshme për të trajtuar kornizat e përmbytjeve. Pikëpamja e Komisionit është që procedurat për Planet për Menaxhimin e Pellgjeve Lumore (PMPL) sipas Direktivës Kornizë të Ujit të përmbajnë të gjithë legjislacionin e nevojshëm për të mbështetur prodhimin e planeve plotësuese të tilla si planet dhe kornizat menaxhuese të përmbytjeve, të përcaktuara sipas Nenit 13 (5). Direktiva deklaron: Planet për Menaxhimin e Pellgjeve Lumore mund të plotësohen me prodhimin e programeve më të detajuara dhe të planeve për menaxhim të nën pellgjeve, sektorit, çështje, ose llojin e ujit, për t'u marrë me aspekte të veçanta të menaxhimit të ujit Komisioni Evropian Programi i Veprimit në lidhje me Menaxhimin e Rrezikut nga Përmbytjet Pas Komunikatës së Komisionit mbi Kornizën për Menaxhimin e Përmbytjeve, Komisioni ka ngritur një program veprimi joformal evropian duke u fokusuar në shkëmbimin e përvojave dhe zhvillimin e koordinuar dhe promovimin e praktikave më të mira, si dhe rritjen e ndërgjegjësimit për rrezikun nga përmbytjet me anë të pjesëmarrjes sa më të gjerë dhe më efektive të komunikimit. Kjo përfshin lehtësimin e shkëmbimit të informacionit mbi tema të tilla si: parashikimi i përmbytjeve dhe hartat e rrezikut nga përmbytjet. Rezultatet më të rëndësishme të dala nga ky proces përfshijnë: Direktivën 2007/60/EC mbi Menaxhimin e Rrezikut nga Përmbytja Sistemi Evropian i Alarmimit për Përmbytje (SEAP) Projekti FLOODsite për Hulumtim dhe Transmetim Të gjitha këto burime janë shumë të rëndësishme për komponentin institucional dhe atë të politikave të kornizës. 3 1 KORNIZA INSTITUCIONALE DHE POLITIKAT

33 3.1.3 Direktiva 2007/60/EC Vlerësimi i Rrezikut nga Përmbytjet Për Menaxhim të përmbytjeve në vecanti tani veprohet sipas Direktivës 2007/60/EC Vlerësimi dhe Menaxhimi i Rreziqeve nga Përmbytjet të Komisionit Evropian. Në terma të thjeshtë, një Kornizë për Menaxhimin e Përmbytjes (implementuar sipas Direktivës) duhet të dorëzojë tre elemente kryesore: Harta të Rrezikshmërisë nga Përmbytjet Harta të Rrezikut nga Përmbytjet Planet për Menaxhim të Rrezikut nga Përmbytjet Këto tre elemente (si dhe metodat dhe procedurat për arritjen e tyre) janë pjesë përbërëse e propozuar të Kornizës Kosovare për Menaxhim të Përmbytjeve dhe do të diskutohet në Pjesët 3, 5 dhe 6 të këtij Raporti. Në terma të përgjithshme, një kornizë e përmbytjeve ofron një bazë të vlefshme për përcaktimin e prioriteteve dhe vendimeve të duhura e të informuara teknike, financiare dhe politike në lidhje me menaxhimin e rrezikut nga përmbytjet. Me këto qëllime, është e nevojshme për të siguruar e për të krijuar hartat e rrezikshmërisë nga përmbytjet dhe hartat e rrezikut nga përmbytjet që paraqesin pasojat e mundshme negative lidhur me skenarë të ndryshëm të përmbytjeve Udhëzimi i KE Vlerësimet Kombëtare të Rrezikut për Menaxhim të Fatëkeqësive Planet për Menaxhim të Rrezikut nga Përmbytjet natyrisht nuk mund të pengojnë të gjitha përmbytjet. Prandaj është e nevojshme për të identifikuar rreziqet e mbetura (dmth rreziqet që ende mbeten pasi një Plan për Menaxhim të përmbytjes të jetë zbatuar), dhe krijimin e procedurave për menaxhimin e emergjencave nga këto rreziqe të mbetura. Në 2009, Komisioni Evropian miratoi një Komunikatë mbi një qasje të Komunitetit për parandalimin e fatkeqësive natyrore dhe nga atyre të ndikuara nga faktori njeri që në tërësi përcaktojnë një kornizë të përgjithshme për parandalimin e katastrofave dhe propozimin e masave për të minimizuar ndikimet e fatkeqësive. Komunikata mbështeti zhvillimin politikave të BE dhe atyre kombëtare në mbështetje të ciklit për menaxhim të fatkeqësive: Parandalimi Përgatitja Reagimi Rimëkëmbja. Në vitin 2010, Komisioni lëshoi Letrën Punuese mbi Vlerësimin e Rrezikut dhe Udhëzimet mbi Hartat në lidhje me Menaxhimin e Fatëkeqësive 8. Ky dokument propozon që: Vlerësimi i rrezikut dhe vënia në hartë të jenë të kryera në kornizën e gjerë të administrimit të rrezikut të fatkeqësisë. Vlerësimi i rrezikut dhe vënia në hartë janë komponentet kryesore të një procesi më të përgjithshëm i cili për më tepër identifikon kapacitetet dhe burimet në dispozicion për të zvogëluar nivelin e identifikuar të rrezikut, ose efektet e mundshme të një fatkeqësie (analiza e kapaciteteve), dhe e konsideron planifikimin e masave të përshtatshme për zbutjen e rrezikut (planifikimin e aftësive), monitorimin dhe vlerësimin e rrezikshmërive, rreziqeve, dhe dobësive, si dhe të konsultimit dhe komunikimit të gjetjeve dhe rezultateve. Përsëri, procedurat e vlerësimit të rrezikut të përmendura janë pjesë përbërëse të Kornizës Kosovare për Menaxhim të Përmbytjeve dhe do të vlerësohen në pjesët e mëvonshme të këtij raporti. 3 2 KORNIZA INSTITUCIONALE DHE POLITIKAT

34 3.1.5 Adaptimi ndaj Ndryshimeve Klimatike Komisioni Evropian ka prodhuar edhe udhëzime të rëndësishme në lidhje me ndryshimin e klimës në pellgjet e lumenjëve, që drejtpërsëdrejti ndikon në aspektet e politikave të kornizës së përmbytjes 10. Në veçanti kjo referencë thekson nevojën për strategji adaptive të sistemeve të burimeve të ujit për të siguruar zbutjen kundër ndikimit të ndryshimeve klimatike. Kalimi nga 'administrimi i rrezikut' në 'menaxhim të rrezikut' që në kontekstin e menaxhimit të ujit është mënyra për të përmirësuar përballueshmërinë/elasticitetin e shoqërisë ndaj përmbytjeve. Është rol i qartë i Njësive të Pellgjeve Lumore përbrenda MMPH për të nxitur masa të tilla në nivel kombëtar. 3.2 Niveli Kosovar Politikat dhe Planet e Ujit Rishikim Sipas Komisionit, Shtetet Anëtare duhet të promovojnë politika për menaxhim të përmbytjeve në nivel kombëtar dhe plane për menaxhim të përmbytjeve në nivel lokal. Me synimin për t u dhënë lumenjëve më shumë hapësirë, ato duhet të marrin parasysh kur është e mundur mbajtjen dhe / ose restaurimin e fushë lymores, si dhe masat për të parandaluar dhe për të zvogëluar dëmtimin e shëndetit të njeriut, mjedisit, trashëgimisë kulturore dhe aktivitetit ekonomik Ligji Kosovar mbi Ujëra Projekt Ligji për Ujërat e Kosovës ( ) është aktualisht në Kuvend, dhe është një rishikim i Ligjit të vitit Referimi parësor për përgjegjësitë menaxhuese të përmbytjeve është i definuar në bazë Pjesës VIII Neni 46 Kompetencat për Mbrojtje nga Përmbytja: Përgjegjësia primare në rast të përmbytjeve në zonat urbane është përgjegjësi e Komunave 46(1) Përgjegjësia primare në rast të përmbytjeve në shkallë më të gjërë të pellgut lumor është nën përgjegjësine e Njësive të Pellgjeve Lumore (NJPL) (përbrenda Ministrisë së Ambientit) 46 (2). Komunat dhe NJPL ndajnë përgjegjësinë për mirembajtjen dhe rregullimin e infrastrukturës për mbrojtje nga përmbytjet në zonat e tyre përkatëse 46 (3) Ministria (MMPH) ka përgjegjësinë e përgjithshme për koordinimin e aktiviteteve të Komunave dhe NJPL 46(5) Të gjitha aktivitetet zbutëse nga Komunat ose NJPL duhet të jenë në pajtueshmëri me strategjinë kombëtare dhe Planet e Menaxhimit të Pellgjeve Lumore 46 (6) Sipas Pjesës VIII Neni 47 Programi për Mbrojtje nga Përmbytjet: programet për mbrojtjen nga përmbytjet janë përgjegjësi e përbashkët e Komunave (zonat urbane) dhe Njësitve të Pellgjeve Lumore në zonat tjera, koordinimin sipas nevojës me organizatat tjera të interesuara 47(1) 3 3 KORNIZA INSTITUCIONALE DHE POLITIKAT

35 Ministria (MMPH) duhet të përgatisë legjislacionin sekondar përmes udhëzimeve lidhur me qëllimin si dhe procedurat mbi programin për zbutjen e përmbytjeve. Ne konkludojmë se Ligji mbi Ujin në mënyrë adekuate përcakton ndarjen e përgjegjësive për menaxhim të përmbytjeve në mes të Njësive të Pellgjeve Lumore dhe Komunave. Megjithatë, ne konsiderojmë se Korniza për Menaxhimin e Përmbytjes do të forcohej duke sqaruar se si emergjencat e përmbytjeve do të jenë të monitoruara dhe kontrolluara (në përputhje me rekomandimet e këtij Raporti). Për këtë arsye Ministria duhet të sigurojë procedura shtesë zyrtare për të forcuar zbatimin ligjor të kornizës së përmbytjeve. Kjo duhet të bëhet përmes: Përgatitjes së një Urdhërese Administrative për Monitorimin dhe Menaxhimin e Përmbytjeve. Kjo Urdhëresë duhet të qartësojë se SI do të monitorohen përmbytjet, KUSH do të jetë përgjegjës për shpalljen e një emergjence të përmbytjes, dhe CILAT procedura do të ndiqen si në nivel të Qeverisë e poashtu edhe të Komunës Njësitë e Pellgjeve Lumore Ligji Kosovar për Uëjrat Kapitulli II Neni 21 përcakton pesë pellgje kryesore lumore të Kosovës. Neni 22 përcakton dy Njësi të Pellgjeve Lumore për menaxhim të pesë pellgjeve lumore. Neni 23 përcakton rolet dhe përgjegjësitë e NJPL. Megjithatë, deri më sot NJPL nuk janë pajisur me asnjë resurs ose personel, dhe si pasojë Planet Menaxhuese të Pellgjeve Lumore ende nuk kanë filluar. Ky është një problem i madh. Direktiva 2007/60/EC potencon në mënyrë të direkte që: zhvillimi i planeve për menaxhimin e pellgjeve lumore sipas Direktivës 2000/60/EC dhe e planeve për menaxhim të rrezikut nga përmbytjet janë pjesë e menaxhimit të integruar të pellgut lumo. Dy proceset duhet të përdorin potencialin e ndërsjellë për sinergji dhe përfitime të përbashkëta, duke pasur parasysh objektivat mjedisore të Direktivës 2000/60/EC. Kjo mungesë e progresit në Planet për Menaxhimin e Pellgjeve Lumore në Kosovë ka një ndikim të pashmangshëm në kornizën e menaxhimit të përmbytjeve për shkak se menaxhimi i përmbytjeve është konsideruar të jetë një nën grup i Planit të Menaxhimit të Pellgut Lumor dhe NJPL kanë përgjegjësi të rëndësishme në menaxhimin e përmbytjeve. Është e vështirë të imagjinohet një mënyrë efektive dhe e koordinuar e kornizës për menaxhim të përmbytjet pa një ombrellë më të gjërë të Planeve për Menaxhimin e Pellgjeve Lumore. Ne fuqimisht rekomandojmë që Taskë Forca e Ujit të promovoj urgjencën për financimin e duhur të fondeve dhe resurseve për NJPL në mënyrë që të fillohet me PMPL Strategjia Kosovare për Sektorin e Ujit Strategjia Kosovare e Sektorit të Ujërave identifikon se në bazë të vlerësimeve të përmbytjeve me një probabilitet vjetor prej 1% dëmet më të mëdha nga përmbytjet do të jenë nga lumi Drini i Bardhë (rreth 50% të totalit të dëmeve në Kosovë), lumenjët Ibër dhe Sitnicë (rreth 24%), lumit Lepenc (20%) dhe lumit Morava e Binçës (6%). Bazuar në të dhënat në dispozicion, gjatësia e lumenjve që janë subjekt i rrezikut të përmbytjeve është rreth 491 km, nga të cilat vetëm rreth 140 km (28%) janë të rregulluara. Gjithashtu identifikon se ekziston një situatë e rrezikshme në të gjitha Digat e Kosovës, ku gjendja e digave nuk është vlerësuar për shumë vite, dhe ka nivele relativisht të ulëta të gatishmërisë për emergjenca civile. Sipas VI Objektivat strategjike, Objektivi 6 është parandalimi dhe zbutja e efekteve negative nga përmbytjet dhe erozioni në pjesë të caktuara të lumenjve kryesorë dhe menaxhimin e sigurisë së digave. 3 4 KORNIZA INSTITUCIONALE DHE POLITIKAT

36 Sipas VII Politikat primare, Masat, Programet & Projektet masat primare të propozuara janë: Masa 1: Përmirësimi i infrastrukturës ekzistuese mbrojtëse deri më Masa 2: Hartimi i planeve menaxhuese dhe mbrojtëse të Digave. Strategjia e sektorit identifikon tre projekte të propozuara për të përmirësuar infrastrukturën mbrojtëse nga përmbytjet: Projekti 18 mbi përgatitjen e pjesëve që duhet ndërtuar për mbrojtje nga përmbytjet për lumenjtë Sitnica dhe Morava e Binçës Projekti 19 Rehabilitimi i përgjthshëm i infrastrukturës mbrojtëse, e poashtu edhe ndërtimet e reja Projekti 20 Vlerësimi i situatës ekzistuese në lidhje me stabilitetin e digave dhe paisja e tyre me instrumente monitoruese Ajo se çfarë në kuptojmë deri më sot, Departamenti i Ujit është duke përparuar në elementë të ndryshme të Projektit 18. Projektet 19 dhe 20 janë penguar në mënyrë të konsiderueshme nga mungesa e burimeve të personelit, kapaciteteve teknike dhe buxhetit. Në përgjithësi, Grupi Teknik Punues i sektorit të ujit duhet të lavdërohet për identifikimin e këtyre kërkesave themelore të sektorit. Ne shpresojmë se kjo Kornizë e përmbytjes është një kontribut i dobishëm në strategjinë e sektorit të ujit, dhe që do të ofrohen kushte nga Agjencitë e duhura për forcimin e Kornizës Kosovare për Menaxhim të Përmbytjeve Menaxhimit të Kornizës në përputhje me rekomandimet e këtij Raporti. Në pjesët pasuese, janë shpejguar kontributet thelbësore që duhet bërë nga Ministria (MMPH) në lidhje me kërkesat e Direktivës së Përmbytjeve. 3.3 Vlerësimi i Rrezikut nga Përmbytjet përbrenda MMPH Livrimet Kryesore të Direktivës së Përmbytjeve Aktualisht Departamenti i Ujërave përbrenda Ministrisë së Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinor (MMPH), ka përgjegjësinë për koordinimin e politikave dhe praktikës për menaxhim të përmbytjeve, i zbatuar përmes koordinimit të Njësive të Pellgjeve Lumore dhe Komunave. Në zbatimin e Direktivës së Përmbytjeve, janë të definuara tre livrime kryesore: Vlerësimi Preliminar i Rrezikut nga Përmbytjet (Kapitulli II) (ref në Pjesën 3) Hartat e Rrezikshmërisë nga Përmbytjet dhe Hartat e Rrezikut nga Përmbytjet (Kapitulli III) (ref në Pjesën 5) Planet për Menaxhim të Rrezikut nga Përmbytjet (Kapitulli IV) (ref në Pjesën 6) E para nga këto është më e diskutuar në mënyrën më të përshtatshme në këtë pjesë për çështje institucionale, pasi ajo është një aktivitet që ndihmon për të informuar politikat institucionale. Ne Detyrën e dytë e diskutojmë më në detaje në Pjesën 5 Sistemet Mbështetëse të Vendim marrjes, pasi ne e konsiderojmë përpilimin e këtyre Hartave si një pjesë thelbësore e procesit të vendimmarrjes në lidhje me reduktimin e rrezikut operacional nga përmbytjet. Detyra e tretë (planet e hollësishëme të rrezikut nga përmbytjet) është më e përshtatshme të bëhet në nivelin Komunal (me mbështetjen e NJPL), dhe për shkak të rëndësisë së tyre të përgjithshme, përmbajtja e këtyre planeve është subjekt i Pjesës 6 Planet e Komunave për Menaxhim të Rrezikut nga Përmbytjet. 3 5 KORNIZA INSTITUCIONALE DHE POLITIKAT

37 Është e rëndësishme gjatë planifikimit dhe politikave për zbutjen e përmbytjeve që të bëjnë dallime në mes të: Masave afatshkurtra (emergjencat) Masave afatmesme (inxhinierisë lumore dhe të fushë lymoreve masave strukturore) Masave afatgjata (zvogëlimit të cenueshmërisë përmes planifikimit hapsinor dhe edukimit të komunitetit masat jo strukturore) Vlerësimi Preliminar i MMPH për Rrezikun nga Përmbytjet Qëllimi i Vlerësimeve Paraprake të Rrezikut nga Përmbytjet (VPRP) është të identifikojë ato fusha për të cilat rreziqe të mëdha nga përmbytjet janë të njohura që ekzistojnë (nga përmbytjet historike), ose që mund të ndodhin në të ardhmen. Pasi që Rreziku = Rrezikshmërinë x Pasoja, këto VPRP duhet të përqëndrohen kryesisht në zonat urbane OSE zonat ku ka infrastrukturë të rëndësishme. Ky prioritet do të ndihmojë për t'i drejtuar burimet në zonat kritike në mënyrë që hartat e Rrezikshmërisë nga Përmbytjet dhe hartat e Rrezikut nga Përmbytjet të mund të përpilohen. Kapitulli II Neni 4 i Direktivës së Përmbytjeve përcakton kriteret për VPRP. Tashmë ka filluar puna në Departamentin e Ujit të MMPH në identifikimin e fushave prioritare të rrezikut nga përmbytjet. Megjithatë, shumë nga kjo punë është bërë si e pavarur nga Konsulentët 3 dhe ndoshta me pak kontribut aktiv nga Departamenti i Ujërave. I vetmi Pellg Lumor që ka harta të kompletuara preliminare të rrezikut nga përmbytjet është pellgu lumor i Drinit të Bardhë, shiko figurën 3 1. Kjo Hartë është përparim i konsiderueshëm drejt përfundimit të VPRP kombëtare, por duhet të pranojmë se burimi dominues i këtyre të dhënave është ende Master Plani i Ujërave i vitit Kjo hartë e dobishme tregon shtrirjen e përafërt të 1% të Probabilitetit Vjetor për fushë lymore për të gjithë lumenjtë e Kosovës. Në thelb ky është plani kombëtar i rrezikshmërisë nga përmbytjet. Figura 3 1 është një ekstrakt nga kjo Hartë e vitit 1983 për pellgun e lumit Drini i Bardhë. Kjo tregon një kombinim të komponentëve të ndryshëm të rrezikut, dmth, të rrezikshmërisë (shtrirej e fushë lymoreve të identifikuara), frekuencën e përmbytjeve që nga viti 2004(duke i dhënë një tregues të probabilitetit të ulët, mesatar apo të lartë të përmbytjes) dhe pasojat e rrezikshmërisë së përmbytjes përgjatë pellgut lumor me një tregues të shprehur në % të zonës urbane të përmbytur. Është e arsyeshme të supozohet se sa më e madhe të jetë % zonës urbane e përmbytur, aq më të mëdha do të jetë kostoja e dëmit. Konsulentët e GFA poashtu kanë përgatitur edhe një përmbledhje zonave prioritare urbane të prekura nga përmbytjet në pellgun e lumit Drini i Bardhë, shih Tabelën 3 2. Megjithatë, kjo nuk është aspak përfundimi i VPRP për pellgun e lumit. Sipas Direktivës 2007/60/EC, duhet poashtu të ketë një përshkrim të përmbytjeve historike në secilën nga këto fusha të cilat kishin pasoja të mëdha negative, dhe një vlerësim të përshkruar të ndikimeve të dëmshme që janë hasur (njerëz të prekur, prona të dëmtuara, infrastrukturë e dëmtuar). Keto të dhëna mund të merren vetëm me hetime në terren, duke intervistuar banorët lokal, duke u konsultuar me të dhënat Komunale dhe marrjen e fotografive aty ku është e mundur, dhe me hartimin e këtij informacioni në një 'Raportin të Përmbledhës'. 3 6 KORNIZA INSTITUCIONALE DHE POLITIKAT

38 Figura 3 1 Vlerësimi Preliminar i Rrezikut nga Përmbytjet Pellgu Lumor i Drinit të Bardhë Source: GFA Consultants, 2009 Tabela 3 1 Përmbledhje e Zonave Prioritare Urbane për Vlerësimin e Rrezikut nga Përmbytja Ky Raport Përmbledhës duhet të përpiqet të ndërlidhë informacionin historik mbi përmbytjet me të dhënat hidrometrike nga Livbrat Vjetor Hidrometrik që mbahen nga Instituti Hidrometeorologjik. Kjo është një detyrë e rëndësishme themelore, sepse këto të dhëna mund të përdoren për të krijuar afërsisht madhësinë dhe frekuencën e përmbytjeve historike. Këto vlerësime statistikore pastaj mund të krahasohen me shkallën e dëmit të përmbytjeve të marrë nga banorët vendas. Është një detyrë relativisht e thjeshtë, dhe kërkon pak më shumë se sa përgatitjen e të dhënave historike, siç është paraqitur në Tabelën 2 2 për të identifikuar përmbytjet e rëndësishme historike. Për shembull, për muajt më të keq të përmbytjeve të regjistruar për pellgun e lumit Lepenc (Janar 1963, Prill 1976 dhe Maj 1961), detyra është për të identifikuar nga banorët dhe të dhënat Komunale pyetje kyçe themelore të tilla si: Cili ishte maksimumi i shtrirjes së përmbytjes? Sa ishte e thellë në qendrat urbane? Sa ishte shpejtësia e shfaqjes së përmbytjes, dhe sa ka zgjatur ajo? Bazuar në udhëzuesit e përgatitur nga Konsulentët e GFA, , ajo duhet të jetë një detyrë parësore për Departamentin e Ujërave për të kompletuar VPRP për katër pellgje e mbetur të lumenjve në Kosovë në format të ngjashëm me atë të Figurës 3 1. Pasi që shumë prej të dhënave hartografike bazë tashmë ekzistojnë, kjo nuk duhet të jetë një detyrë e vështirë. Në vlerësimin tonë, Departamenti e ka personelin, trajnimin dhe burimet për të kompletuar këtë detyrë. 3 7 KORNIZA INSTITUCIONALE DHE POLITIKAT

39 3.4 Planifikimi Emergjent dhe Koordinimi Përmbytjet si Emergjencë Kombëtare Përmbytjet mund të fillojnë ngadalë në zonat fushore, por edhe shumë shpejt në zonat malore. Në të dy rastet, një situatë e kushteve paraprirëse të lagështa (u shpjegua në 2.1.1) mund të përkeqësohet dukshëm në një emergjencë kombëtare. Planifikuesit emergjentë duhet të jenë plotësisht të vetëdijshëm për faktin se një përmbytje e madhe rajonale (ose kombëtare) ka potencial të fortë për të krijuar çregullime të mëdha civile dhe ekonomike, duke përfshirë edhe humbjen e infrastrukturës kritike të tilla si autostrada, telekomunikacionin, energjinë elektrike dhe furnizimet me ujë. Përmbytja e shpejtë në zonat malore lejon shumë pak kohë për t'u përgatitur. Edhe pse ato ndodhin përgjatë zonave më të vogla dhe më të mbyllura, këto lloje të përmbytjeve mund të krijojnë humbje të madhe në jetë ddhe dëme 6, dhe duhet të përcaktohen qartë plane emergjente për këto situata. Prandaj procedurat për menaxhimin e emergjencave kombëtare duhet të zbatohen në mënyrë të barabartë për përmbytje dhe situata të përmbytjes. Në lidhje me këtë Plani i Reagimit Kombëtar i përgatitur nga Agjencia e Menaxhimit të Emergjencave, Ministria e Punëve të Brendshme është veçanërisht e rëndësishme Plani Kosovar i Reagimit Kombëtar (PRK) PRK i Kosovës i përgatitur nga Agjencia për Menagjim të Emergjencës sipas pikëpamjes tonë është shumë i rëndësishëm për monitorimin e përgjithshëm të zhvillimit të një përmbytjeje, dhe është i përshtatshëm sipas procedurave të saj të merret me emergjenca të tilla (duke supozuar së është i informuar në mënyrë të duhur nga Sistemet Mbështetëse të vendim marrjes të diskutuara në Pjesën 5). Nuk ka nevojë të formulohen procedura alternative të menaxhimit të emergjencave jashtë atyre tashmë të përcaktuara nga Ministria e Punëve të Brendshme. Për shembull, sipas Pjesës 5.0 Veprimet e Menaxhimit të Incidentit të PRK thuhet se: Organizatat qendrore, regjionale, lokale, të sektorit privat dhe ato joqeveritare raportojnë kërcënimet, incidentet aktuale dhe të mundshme duke përdor linjat dhe kanalet e caktuara të komunikimit. QO e MPB së pranon informacione lidhur me kërcënimet dhe operacionet lidhur me incidentet apo incidentet e mundshme dhe bënë një përcaktim fillestar për të koordinuar aktivitetet e shkëmbimit qendror të informacioneve dhe të menaxhimit të incidenteve. Poashtu: Nga ministritë dhe agjencitë qendrore kërkohet që t i raportojnë informacionet lidhur me Incidentet aktuale apo të mundshme të Karakterit Kombëtar në QO të MPB së. Prandaj, ne rekomandojmë që Koordinatori i Përmbytjeve dhe Këshilli i Emergjencave të Përmbytjeve të mblidhen në fillimin e një situate të mundshme të përmbytjes (ashtu si është e përcaktuar nga procedurat e monitorimit që shpjegohen në Pjesës 4 dhe 5 të kësaj Kornize), dhe duhet të koordinojnë masat emergjente përmes procedurave të përcaktuara të Planit të Reagimit Kombëtar. Niveli i koordinimit dhe delegimi i autoritetit (për shembull deri në Komunë), mund të varet nga niveli i emergjencës. Për shembull, mund të dakordohet që Niveli 1 i Përmbytjes (Gjendje mesatare) mund të menaxhohet mjaftueshëm nga Komuna përmes Planit të saj për Menaxhim të Rrezikut nga Përmbytja. Niveli 2 i Përmbytjes (Gjendje e rëndë) ose Niveli 3 i Përmbytjes (Gjendje Ekstreme) mund të kërkojë fuqi më të gjëra koordinuese të Agjencisë për Menaxhim të Emergjencave. Para implementimit të Kornizës për Menaxhim të Përmbytjes, detyra e parë e Task Forcës së Ujit duhet të jetë emërimi i: 3 8 KORNIZA INSTITUCIONALE DHE POLITIKAT

40 Koordinatorit për Përmbytje i cili ka autoritetin dhe përgjegjësinë për të zbatuar kornizën e përgjithshme, dhe i cili ka kompetenca vendim marrëse gjatë periudhave të thatësirës ekstreme. Këshillit Emergjent për Përmbytje i përbërë nga akterët kryesorë të cilët takohen gjatë një emergjence të përmbytjes dhe të cilët do të bien dakord dhe do të autorizojnë faza të ndryshme të reagimit, nga Alarmi për Thatësirë, te Paralajmërimi për Thatësirë e deri te Emergjenca si pasojë e Thatësirës. Roli dhe veprimet e Koordinatorit të thatësirës dhe të Këshillit Emergjent mund të sigurohen në mënyrë adekuate nga funksionet e: Qendrës Operative të Minsitrisë së Punëve të Brendshme (QOMPB) Grupit Ndër institucional për Menaxhimin e Incidenteve (GNMI) Këto janë dy mekanizma kryesore përbrenda Ministrisë për situata të jashtëzakonshme dhe koordinim. 3 9 KORNIZA INSTITUCIONALE DHE POLITIKAT

41 3.5 Rekomandimet për Komponentin 1 të Kornizës së Përmbytjeve Kjo pjesë tani përmbledhë masat thelbësore në lidhje me institucionet dhe politikat të cilat duhet të implementohen nga Taskë Forca e Ujit. Tabela 3 2 Rekomandimet për Komponentin e 1 të Kornizës për Përmbytje Veprimi i Nevojshëm Përgjegjësi Burimet e informatave Emërimi i Koordinatorit kombëtar për Përmbytje si pjesë e GNMI Taskë Forca e Ujit Plani i Reagimit Kombëtar Emërimi i Këshillit të Emergjencave për Përmbytje si pjesë e GNMI Taskë Forca e Ujit Plani i Reagimit Kombëtar Përgatitja e Hartave Preliminare të Vlerësimit të Rrezikut nga Përmbytjet 4 Pellgjet Lumore Departamenti i Ujit, MMPH Direktiva e Përmbytjeve, Master Plani Ujërave i 1983, Udhëzuesi i GFA 2010 Përgatitja e vlerësimit të të dhënave historike mbi përmbytjet nga Librat Vjetor IHMK Të dhënat vjetore hidrometeorologjike Inspektimi i të dhënave Komunale dhe intervistimi i banorëve vendas në zonat prioritare Departamenti i Ujit, MMPH Raporti Teknik i Komisionit Evropian Kompletimi i raporteve historike mbi përmbytjet 7 qendrat prioritare urbane Departamenti i Ujit, MMPH Praktika më e mirë ndërkombëtare 3 10 KORNIZA INSTITUCIONALE DHE POLITIKAT

42 4. SISTEMET E TË DHËNAVE DHE RAPORTIMI HIDRO METEOROLOGJIK Kjo pjesë paraqet komponentin e dytë aktiv të Kornizës për Menaxhim të Përmbytjes (KMP). Ajo përshkruan kërkesat thelbësore minimale të monitorimit të mjedisit dhe sistemit të raportimit për të informuar aktorët e ndryshmëm kyç në lidhje me zhvillimin potencial të situatave të përmbytjes përmes sigurimit me kohë të të dhënave të sakta. 4.1 Rëndësia e Rrjetit të Besueshëm të të Dhënave Hidro meteorlogjike Një element kritik përbrenda menaxhimit të përmbytjeve është vëzhgimi i vazhdueshëm dhe vlerësimi i zhvillimit të një ngjarjeje të përmbytjes. Në fakt, në mënyrë që të zbulohet fillimi i një përmbytje, duhet të monitorohen vazhdimisht variabla të caktuara e të rëndësishme të bilancit të ujrave të pellgjeve, e jo vetëm kur priten të ndodhin përmbytje. E gjithë literatura mbi praktikën më të mirë së i përket menaxhimit të përmbytjeve konfirmon dy parime thelbësore: Të dhënat hidro meteorologjike duhet që në mënyrë konstante të monitorohen në mënyrë që të zbulohet fillimi i një situate të thatësirës Duhet të ekzistojnë nivele të qarta të alarmimit (varësisht nga statusi i të dhënave hidrometeorologjike) në bazë të të cilave mund të ndërmerren veprime të ndryshme për zbutjen e kësaj situate Duhet potencuar se pa një rrjet të plotë dhe efikas hidro meteorologjik, kornizës për menaxhim të përmbytjeve do t i mungojë elementi kryesor. Në raportin e AKMM Gjendja e Ujërave në Kosovë 2010 thuhet se ka 13 stacione automatike dhe 53 manuale të shi matësve që janë operacional në Kosovë. Po ashtu raportohet se ka 22 stacione për matjen e prurjeve në Kosovë, përderisa besohet se janë 28 stacione në gjendje të ndryshme operuese në Kosovë. Në qoftë se të gjitha këto stacione janë në një gjendje funksionale, ky rrjet do të ishte i mjaftueshëm për të siguruar të dhënat më themelore për monitorimin e thatësirës, dmth: Reshjet Prurjet e lumenjëve Për shkak të gjendjes së dobët operative të rrjetit të të dhënave hidrometrike (shumica e të dhënave nuk kontrollohen ose nuk kalibrohen rregullisht) këto dy variabla ka të ngjarë të jenë i vetmi burim i të dhënave për një kohë të gjatë. Për hirë të plotësisë, ne do të listojmë më poshtë të gjitha elementet e të dhënave të rëndësishme që duhet të monitorohen në mënyrë rutinore në qoftë se në të ardhmen do të përdoren tregues më të sofistikuar të përmbytjeve (të paraqitura në pjesën tjetër). 4.2 Variablat Hidro meteorologjike që Kontribojnë në Përmbytje Trashëisa e Borës Në Kosovë shumica e reshjeve dimrore bie si borë, dhe kjo akumulohet në malet e larta. Ky akumulim përfaqëson një formë të magazinimit/akumulimit të ujit, dhe për këtë arsye monitorimi i kësaj variable në të vërtetë është shumë i rëndësishëm dhe është një mekanizëm parashikimi afatgjatë. 4 1 SISTEMET E TË DHËNAVE DHE RAPORTIMI HIDRO METEROLOGJIK

43 Shtresat e borës mund të maten çdo javë me përdorimin e një matësi shumë të thjeshtë të monitoruar nga vëzhguesi (shiko Figurën 4 1). Për shembull, një nivel i ulët i shtresës së borës gjatë muajve Dhjetor Mars do të rezultojë në: a) Prurje më të ulëta se normala në Dhjetor deri Mars b) Sasi të mëdha të borës së shkrirë gjatë Prillit dhe Majit Prandaj thellësitë e borës më të larta se mesatarja janë një tregues i mirë i mundësisë së zhvillimit të përmbytjeve gjatë muajve pranveror. Instituti Hidro Meteorologjik i Kosovës (IHMK) duhet të konsiderojë me seriozitet instalimin e disa matësve të thellësisë së borës në malet e grykë derdhjeve të lumenjëve kryesor. Këto do të duhej të lexoheshin vetëm në baza javore nga një Observues i trajnuar, dhe zakonisht vetëm për muajt nga Shkurt Prill. Figura 4 1 Trashësisë së Borës në Malet e Sharrit, Reshjet Shkaku kryesor i përmbytjeve më të mëdha është pothuajse gjithmonë për shkak të reshjeve që janë dukshëm më të larta se ato normale, ndoshta duke u përkeqësuar nivelet e larta të ujërave nëntokësore, nga shkrirja e borës ose lirimet nga liqenet akumuluese. Shpesh këto reshje të shtuara ndodhin disa javë para së të ketë përmbytje. Prandaj monitorimi i reshjeve është me siguri variabla më e rëndësishme hidro meteorologjike që duhet të monitorohet për qëllime të paralajmërimit nga përmbytjet. Të dhënat të dobishme janë: a) Totalet volumetrike ditore dhe mujore b) Numri i ditëve me reshje shiu Të dy grupet e të dhënave mund të krahasohen me mesataret afatgjata për të dhënë paralajmërim për kushte më të lagështa atmosferike së ato normale. 4 2 SISTEMET E TË DHËNAVE DHE RAPORTIMI HIDRO METEROLOGJIK

44 Monitorimi i reshjeve do të jetë i dobishëm në parashikimin afatshkurtër të përmbytjes vetëm nëse të dhënat e regjistruara kalojnë në qendrën kryesore të kontrollit në "kohë reale". Për këtë, ai regjistruesi automatik i të dhënave në stacionin matës duhet që të jetë i lidhur me rrjetin telefonik (mobil) GPRS. Deri kohët e fundit lidhjet GPRS nuk ishin në dispozicion në Kosovë, por tani kjo është e realizueshme. Teknologjia GPRS për raportimin e të dhënave të reshjeve në kohë reale është gjerësisht e disponueshme, shiko Figurën 4 2. Çmimet e mara nga Seba Hydrometry tregojnë se çmimi i përafërt për të përmirësuar paisjet ekzistuese automatike matëse në sistemin GPRS është për çdo njësi. Figura 4 2 Paisjet GPRS për Matje të Reshjeve Source: SEBA Hydrometry, ëëë.seba.de Nivelet e Liqeneve Akumuluese Është shumë e rëndësishme që të monitorohet niveli i ujërave në liqenet akumuluese të Kosovës. Gjatë konditave të përmbytjes, liqenet akumuluese kryesore mund të përdoren për të absonjplar prurje të larta hyrëse, POR VETËM në qoftë se niveli i të njejtave është më i ulët se Niveli i Plotë Furnizues (kapaciteti prej 100%). Nëse liqenet akumuluese tashmë janë të plotë, atëherë ata nuk do të mund të veprojnë si mjete zbutëse të përmbytjes, dhe ky është një element thelbësor i procesit të vlerësimit të rrezikut në çdo muaj të veçantë. Liqenet akumuluese me kapacitet maksimal, padyshim paraqesin një rrezik në rritje për përmbytje të popullsisë nëse ka: i) Një lëshim urgjent e të madh të ujit nga liqeni për të mbrojtur Digën (e kontrollueshme) ii) Gjendje e thyerjës së digës (e pakontrollueshme) Niveli i Ujërave Nëntokësore Sikurse liqenet sipërfaqësore akumuluese dhe shtresat e borës, ujërat nëntokësore përfaqësojn një formë të magazinimit/akumulimit. Prandaj vazhdimisht duhet të monitorohen në të njëjtën 4 3 SISTEMET E TË DHËNAVE DHE RAPORTIMI HIDRO METEROLOGJIK

45 mënyrë si liqenet akumuluese dhe shtresat e borës e kjo për të dhënë një tregues të hershëm të rrezikut potencial për përmbytje. Nivelet e ujit nëntokësor luhaten sipas stinës, por ato ende mund të krahasohen me mesataret afatgjata. Nëse për ndonjë arsye nivelet nëntokësore janë konsiderueshëm mbi normale në një muaj të caktuar, kjo lë të kuptohet se prurjet e lumenjëve poashtu ka gjasa që të rriten, dhe kur kjo kombinohet me shkrirjen e borës, ky mund të jetë një tregues i hershëm i gjendjës potenciale për përmbytje në muajt pasues. Është një kërkesë e dalë nga Direktiva Kornizë e Ujit që të monitorohen nivelet e ujërave nëntokësore, por Kosovës ende i duhet që të implementojë një sistem të plotë të monitorimit të ujërave nëntokësore. Shumë kompani regjionale të ujit shfrytëzojnë burimet nëntokësore për të siguruar furnizimin publik me ujë dhe për këtë arsye ato mund të raportojnë mbi nivelet e ujërave nëntokësore te Instituti Hidrometeorologjik i Kosovës (IHMK), le të thëmi në bazë mujore Prurjet e Lumenjëve Prurjet e lumenjëve janë rezultati përfundimtar i procesit hidro meteorologjik, pas reshjeve, shkarkimit, avullimit dhe riakumilimit sipërfaqësor. Rrjedha e lumit është sigurisht burimi kryesor i përmbytjeve, dhe për këtë arsye ajo duhet të monitorohet vazhdimisht për të zbuluar ndryshimet në nivelin e ujit. Megjithatë, si për monitorimin e reshjeve, monitorimi i niveleve të lumenjëve do të jetë i dobishëm për parashikimin afatshkurtër të përmbytjes vetëm nëse të dhënat e regjistruara kalojnë në qendrën kryesore të kontrollit në "kohë reale ". Ne fuqimisht rekomandojmë që të paktën pesë nga stacionet e monitorimit të prurjeve në vendet ku konsiderohet se rreziku i permbytjes në drejtim të rrjedhës është i lartë të pajisen me Teknologjinë GPRS për të transmetuar të dhënat e regjistruara në qendrën e kontrollit, shih Të gjitha të Dhënat Hidro meteorologjike duhet të Monitorohen Figura 4 3 Aspektet e ndërlidhura të variablave hidro meteorlogjike Siç tregon Figura 4 3, për shkak se thatësira lind nga një bashkëveprim kompleks i shumë faktorëve hidrometeorologjik, është e rëndësishme monitorimi i të gjitha aspekteve të ciklit hidrologjik. Vetëm nëse monitorohen të gjitha variablat mund të zhvillohet një kuptim i plotë i rreziqeve të thatësirës. 4 4 SISTEMET E TË DHËNAVE DHE RAPORTIMI HIDRO METEROLOGJIK

46 4.3 Sistemet Informative Hidro meterologjike sipas Praktikës më të Mirë Shembull i Sistemit Informativ Online në Kohë Reale Mbledhja e të dhënave hidrometeorologjike janë të dobishme vetëm nëse: Të dhënat mblidhen rregullisht Të dhënat janë të besueshme dhe të kontrolluara Procesimi i të dhënave bëhet në formë të informatave të dobishme Informatat publikohen cdo muaj p.sh. si buletin meteorologjik Koordinatori i duhur ka përgjegjësinë të rishikojë këtë informacion dhe të ndërmerr veprime nëse ka ndonjë tregues për zhvillimin e përmbytjes ose rrezikshmërisë nga thatësira. Nëse rrjeti hidrometrik është plotësisht ose edhe vetëm pjesërisht i automatizuar (në mënyrë që sasia e reshjeve ose nivelet e lumit të mund të raportohen në qendër në "kohë reale"), kjo krijon një sistem shumë të fuqishëm të informacionit dhe të sistemit për paralajmërim që mund të përdoret për të monitoruar kushtet potenciale për përmbytje. Një nga shembujt më të mirë të një sistemi të tillë është ai i Institutit Hidrometeorologjik Çek. Ky sistem on line paraqet të dhëna reale nga rrjeti hidro meteorologjik në faqen e internetit të Institutit (shiko Figurën 4 4). Është e mundur për të kontrolluar statusin e çdo stacioni të vetëm duke përdorur faqen e internetit. Gjendja e nivelit të lumit në cilin do Stacion Matës shpejt mund të identifikohet nga sistemi i thjeshtë i koduar me 6 ngjyra ashtu siç është paraqitur në figurën 4 4. Ky lloj i burimit të informacionit online në kohë reale mund të përdoret nga shumë menaxherë të ujit për të marrë vendime afatshkurtra operative. Figura 4 4 Shembull i Praktikës më të Mirë të Sistemit Informativ Hidro meteorologjik Source SISTEMET E TË DHËNAVE DHE RAPORTIMI HIDRO METEROLOGJIK

47 Sistemi Informativ Çek i ujit jo vetëm që siguron informacion në kohë reale, por ofron një arkiv të trendeve të prurjeve të cilat janë të rëndësishme në atë se tregon se si përmbytjet (ose thatësirat) mund të zhvillohen. Analiza e trendeve është shumë e rëndësishme në parashikimin e periudhave të ardhshme të përmbytjeve. Për shembull, Figura 4 5 tregon se historia kohore e secilit stacion matës të prurjeve mund të ekzaminohet në hollësi. Ndryshimi në prurje mund të identifikohet për 7 ditët e fundit. E rëndësishme poashtu është që tregohet statusi i prurjeve në raport me nivele të ndryshme të emergjencës së përmbytjes (ose thatësirës), kështu që është e lehtë për të identifikuar nëse prurja e lumit është në një gjendje të normalitetit, alarmimit, emergjencës etj. Pasi sistemet GPRS të llojit telemetrik të futen në rrjetin hidro meteorologjik të Kosovës, procesimi i këtyre të dhënave për të siguruar informata në kohë reale e të sakta duhet të bëhet prioriteti i Taskë Forcës së Ujit dhe IHMK. Ne mund të përfundojmë duke thënë se paraqitja e rregullt e të dhënave hidrometeorologjike në një mënyrë të lehtë të qasjes dhe format të lehtë për t u kuptuar është një komponent i rëndësishëm i gatishmërisë së mirë ndaj përmbytjeve. Figura 4 5 Të dhënat On line mbi prurjet e lumenjëve si dhe Gjendja e Alarmimit nga SIU të Çekisë Source Raportimi i Rekomanduar Hidro meteorologjik për Pellgje të Lumenjëve Avancimi i Paisjeve për Matjen të Reshjeve me Teknologjinë GPRS Ne e konsiderojmë si një prioritet urgjent rritjen e kapaciteteve të sistemit të monitorimit reshjeve në Kosovë. Ashtu si ne e kuptojmë, aktualisht ka matës automatik të reshjeve duke përfshirë 4 6 SISTEMET E TË DHËNAVE DHE RAPORTIMI HIDRO METEROLOGJIK

48 3 Stacione Standarde të Motit të Organizatës Botërore Meteorologjike (OBM), dhe përafërsisht 53 matës manual të reshjeve. Dyshohet se shumica e stacioneve manual nuk kanë raportuar të dhëna për shumë vite për shkak të mungesës së financimit të Rrjetit të Observuesve. Është raportuar se Qeveria e Kosovës do të ofrojë që dukshëm të përmirësohet rrjeti nga manual në atë automatik. Një detyrë prioritare duhet të merret me ofrimin e së paku 5 8 matës GPRS të reshjeve në pika strategjike përgjatë tërë teritorit. Kjo jo vetëm që do të përmirësojë besueshmërinë e të dhënave, por gjithashtu do të rrisë ndjeshëm aftësinë e rrjetit për të siguruar paralajmërime afat shkurtër për përmbytje Instalimi i Paisjeve Matëse Manuale në Kompanitë Regjionale të Ujit Vandalizimi i stacioneve hidrometeorologjike ka qenë një problem i vazhdueshëm në Kosovë, dhe kjo është edhe më e habitshme, pra, matësit e reshjeve nuk kanë qenë të instaluar në mjediset e sigurta të tetë kompanive regjionale të (KRU) në Kosovë. Jo vetëm që stacionet do të ishin të sigurta, por KRU ka të ngjarë të kenë një interes më të madh në të dhëna të përditshme dhe mujore të regjistruara në mënyrë që t i shfrytëzojnë edhe për qëllimet e tyre të menaxhimit të ujit. Ne fuqimisht rekomandojmë që IHMK të fillojë konsultimin me KRU për të instaluar të paktën paisje matëse manuale të reshjeve në një vendndodhje përkatëse në secilën KRU, dhe të bëjë marrëveshje që të dhënat të jenë të regjistruara siç duhet dhe poashtu të njejtat të raportohen Raportet Mujore me Shkrim në lidhje me Gjendjen Hidro meteorlogjike Për fat të keq IHMK është ndoshta disa vite larg nga zhvillimi dhe funksionimi i sistemit të llojit online të paraqitur më sipër në Figurën 4 5. Megjithatë, menaxherët e ujit DUHET të pajisen rregullisht me një lloj të përditësuar të të dhënave të publikuara mbi gjendjen e resurseve të ujit për secilin nga pesë pellgjet kryesore lumore të Kosovës. Ne fuqimisht rekomandojmë që IHMK të mbahet përgjegjëse për detyrat e saj, dhe duhet t'i jepet detyra e përpilimit të të dhënave të besueshme dhe të rregullta e të përditësuara të marra nga rrjeti hidrometrik kombëtar. Nuk është e mjaftueshme që të ketë në dispozicion vetëm të dhëna të papërpunuara; raporte informative duhet publikuara rregullisht. Në formën e saj më të thjeshtë kjo mund të jetë një Raport mbi Gjendjen Hidrometeorologjike prej 2 faqe për secilin pellg lumor. Ky raport duhet të lëshohet çdo muaj, dhe do të përbëhej nga pjesët e mëposhtme të rëndësishme të informatave: Një hartë që tregon pellgun lumor, vendndodhjen e të gjitha stacioneve matëse të prurjeve, stacioneve të reshjeve dhe liqenet kryesore akumuluese Tabelat e të dhënave mesatare mujore,për: reshje, prurjet e lumenjëve, gjendjen e liqeneve akumuluese. Analiza e thjeshtë e të dhënave të reshjeve për të mundësuar prodhimin e Treguesit të Standardizuar të Reshjeve siç shpjegohet në Pjesën e mëposhtme Parashikimin afatgjatë mbi mundësine e thatësirës përmes burimeve regjionale Raportet duhet të publikohen në faqen e internetit të IHMK dhe / ose të AKMM me opcion për shkarkim nga menaxherët e ujit dhe publiku i gjerë Treguesi i Standardizuar i Reshjeve si Tregues i Përmbytjes Një tabelë e thjeshtë e të dhënave të reshjeve për çdo pellg lumor dhe një tregues i devijimit të tyre nga vlerat normale do të ishte një raport shumë informativ. Të dhënat mund të paraqiten në 4 7 SISTEMET E TË DHËNAVE DHE RAPORTIMI HIDRO METEROLOGJIK

49 baza 12 mujore të vazhdueshme, kështu që muaji i fundit në Tabelë paraqet muajin e fundit të mundshëm më të dhëna në dispozicion. Një paraqitje e thjeshtë me ngjyra e sistemit të niveleve të alarmit për thatësira është në përdorim të përbashkët në të gjithë Amerikën dhe Evropën. Vlera e saktë e devijimit të çdo niveli të alarmit nuk është e rëndësishme, por ajo duhet të jetë kuptimplotë në kontekstin lokal. Në mënyrë tipike ndoshta katër nivele të statusit të alarmimit janë të mjaftueshme. Vlerat mund të bazohen në devijime të thjeshta të % nga vlerat normale (ashtu siq përdoret nga Përqindja e treguesit Normal të thatësirës), ose Devijimi Standard z poentim (ashtu siq përdoret nga Treguesi i Standardizuar i Reshjeve (TSR). Shumica e shteteve Evropiane përdorin Treguesin e Standardizuar të Reshjeve (TSR). TSR është një mjet numerik i cili është zhvilluar kryesisht për definimin dhe monitorimin e përmbytjeve dhe thatësirave, ashtu si është paraqitur në Tabelën 4 1. TSR është një masë statistikore e devijimit të reshjeve nga mesatarja afatgjate. Kjo i mundëson një analisti përcaktimin e raritetit të përmbytjes në një shkallë të caktuar kohore (zgjidhje kronologjike) të interesit për çdo stacion reshjeje me të dhëna historike. Treguesi duhet të përgatitet për periudha të ndryshume kohore, zakonisht 1 mujore, 3 mujor, 6 mujore etj. TSR është një përfaqësim i numrit të devijimeve standarde nga mesatarja në të cilën ndodh një ndodhi, shpesh e quajtur një "z score/z poentim". Pra njësia e TSR mund të konsiderohet që është "devijim standard". Pasi që devijimi standard përdoret si bazë për treguesin, ajo është një masë relative/krahasuese, prandaj pellgje të ndryshme të lumenjve mund të vlerësohen dhe të krahasohen drejtëpërdrejtë në terma të ashpërsisë së përmbytjeve. TSR përdor të dhënat në funksonin normal të probabilitetit, si në vijim : Figura 4 6 TSR e Treguar në Trema të Shpërndarjes së Standardizuar Normale Ashpwrsi e Thats Ashpwrsia e V Për shembull, një vlerë e TSR prej 0 tregon se kushtet e reshjeve për periudhën kohore janë të njëjta si kushtet mesatare afat gjata për atë periudhë kohore (p.sh. 1 muaj, 3 muaj, etj). Probabiliteti i cilësdo vlerë të TSR është i paraqitur në boshtin Y, kështu që në figurën 4 6 për shembull probabiliteti që TSR të jetë e njejtë me vlerën e reshjeve mesatare në një muaj të veçantë (TSR = 0) është rreth 40%. Tabela 5 2 tregon se si TSR mund të interpretohet në terma praktike për gatishmërinë për përmbytje (ose thatësirë). Mos harroni se TSR është gjithmonë e veçantë/specifike për kohën e periudhës së analizuar. Prandaj vlerat duhet të jenë të llogaritura për periudha të ndara kohore për 4 8 SISTEMET E TË DHËNAVE DHE RAPORTIMI HIDRO METEROLOGJIK

50 1 muaj, 3 muaj, 6 muaj etj, për secilin stacion të të dhënave, e përditësuar ndoshta një here në disa vite OSE pas një përmbytje të madhe. Për shembull, një TSR = do të thotë se vlera e reshjeve është sa 2 herë Devijimet Standarde më e lartë se vlera mesatare. Pasi që këto kushte do të ndodhin në këtë periudhë kohe të caktuar me një probabilitet më të vogël se 2,3% (1 në 50), kjo mund të interpretohet si një periudhë me përmbytje të madhe. Tabela 4 1 Probabiliteti Kumulativ i Treguesit të Standardizuar të Reshjeve Vlera e TSR (σ) Probabiliteti Kumulativ Përshkrimi Kushte ekstreme të përmbytjeve Kushte të rënda të përmbytjeve Kushte të moderuara të përmbytjeve Reshje pak më shumë se normale Reshjet janë njësoj me mesataren afatgjatë Reshje pak më të ulëta se normalja Kushte të moderuara të thatësirës Kushte të rënda të thatësirës Kushtë ekstreme të thatësirës Colour Code Skema e thjeshtë e propozuar me ngjyra mund të përdoret si për monitorimin e përmbytjeve e poashtu edhe të thatësirave. Është e qartë në interpretim, sepse përdor të dhënat e observuara të reshjeve në një metodë logjike. Pra në rekomandojmë që në bazë të të dhënave të marra çdo muaj nga IHMK, TSR të llogaritet për çdo pellg lumor dhe për çdo stacion reshjeje në Kosovë. Të dhënat e reshjeve për çdo pellg lumor mund të paraqiten si një hartë GIS (si te Figura 4 7) dhe si një Tabelë e të dhënave (Tabela 4 2), duke përdorur skemën e ngjyrave të TSR. Gjendje Normale Gjendje Alarmim si pasojë e reshjeve (potencialisht kondita të Moderuara të Përmbytjes) Gjendje Paralajmerim si pasojë e reshjeve (potencialisht kondita të Rënda të Përmbytjes) Gjendje Emergjence si pasojë e reshjeve (potencialisht kondita Ekstreme të Përmbytjes) Tabela 4 2 Shembull i Raportimit të të Dhënave Bazike për Monitorimin e Përmbytjeve Stacioni i Reshjeve Rahovec Aug Sep Oct Nov Dec Jan Feb Mar Apr May June July R (mm) TSR Gjendja e Alarmit 4 9 SISTEMET E TË DHËNAVE DHE RAPORTIMI HIDRO METEROLOGJIK

51 Në shembullin e Tabelës 4 2, TSR qartë tregon një zhvillim të rrezikut nga përmbytjet nga Janari e tutje. Rreshjet janë mesatare në Dhjetor, por janë dukshëm mbi mesataren në Janar. Situata përkeqësohet më tej në Shkurt, duke çuar në një situatë ekstreme të përmbytjes në muajin Mars. Figura 4 7 Nën pellgjet lumore në Kosovë që Tregojnë Vlerat Mujore të TSR Ndjekja e kujdesshme e indeksit për çdo muaj do të ofrojë paralajmërime paraprake për Njësitë e Pellgjeve Lumore, Komunat dhe profesionistëve tjerë të përmbytjeve. Parimi kryesor i menaxhimit të mirë të përmbytjeve është marrja e veprimeve parandaluese, bazuar në të dhëna të qarta dhe rregulla mirë të zhvilluara. Përcaktimi i këtyre rregullave, dhe çfarë veprimesh duhet zbatuar në faza të ndryshme do të jetë përgjegjësi e drejtpërdrejtë e Koordinatorit të përmbytjes dhe Këshillit për Menaxhim të Përmbytjes. Fuqimisht rekomandohet që sasitë mujore të reshjeve duhet të raportohen zyrtarisht çdo muaj për koordinatorin e përmbytjeve që ka përgjegjësi të monitorojë dhe të veprojë në bazë të këtij informacioni. Mënyra më e lehtë për ta bërë këtë do të ishte përmes Buletinit Mujor mbi të dhënat Hidrometeorologjike. Sasitë e reshjeve ditore duhet të raportohen të koordinatori i përmbytjeve në rastet e deklarimit të gjendjes së alarmit (ose më të lartë) dhe për qëllime të paralajmërimeve afatshkurtëra (emergjente) për përmbytje SISTEMET E TË DHËNAVE DHE RAPORTIMI HIDRO METEROLOGJIK

52 4.5 Rekomandimet për Komponentin 2 të Kornizës së Përmbytjeve Tabela 4 3 Rekomandimet për Komponentin 2 të Kornizës për Përmbytje Veprimi i duhur Përgjegjësia Burimi i Infromacionit Blerja/Instalimi i 5 7 paisjeve automatike matëse GPRS të reshjeve IHMK SEBA Hydrometry Instalimi i 8 paisjeve manuale për matje të reshjeve në Kompanitë Regjionale të Ujit Publikimi i të dhënave mbi reshjet nga të gjitha paisjet për matje të reshjeve (mujore) IHMK/KRU IHMK/AKMM Stacionet e reshjeve Llogaritja dhe publikimi i TSR për secilin pellg lumor (mujore) IHMK/AKMM Stacionet e reshjeve Publikimi i të dhënave mbi prurjet nga të gjitha stacionet matëse të prurjeve lumore (mujore) IHMK/AKMM Stacionet e prurjeve të lumenjëve Publikimi i të dhënave mbi nivelet e liqeneve akumuluese (mujore) IHMK/AKMM Kompanitë e ujit raportojnë mbi nivelet e liqeneve akumuluese Ndërmarrja e hapave fillestar në lidhje me rrjetin monitorues të ujërave nëntokësore Ndërmarrja e hapave fillestar në lidhje me rrjetin e monitorimit të trashësisë së borës Publikimi i Raportit mbi Gjendjen mujore të të dhënave Hidrometeorologjike IHMK IHMK IHMK Stacionet e ujërave nëntokësore Paisjet matëse të borës në lartësi të mëdha Të gjitha më lartë 4 11 SISTEMET E TË DHËNAVE DHE RAPORTIMI HIDRO METEOROLOGJIK

53 5. SISTEMET MBËSHTETËSE PËR GATISHMËRI NDAJ PËRMBYTJEVE Kjo Pjesë paraqet komponentin e tretë aktiv të Kornizës së sugjeruar për Menaxhim të Përmbytjes (KMP). Kjo pjesë përshkruan nevojën për një qasje me bazë risku për menaxhim të përmbytjeve. Gatishmëria e mirë për përmbytje kërkon sa më shumë informacion paraprak që të jetë e mundur. Vendimet në lidhje me rrezikun nga përmbytja duhet të bëhen para se të zhvillohet një krizë, dhe kjo kërkon veprime të caktuara që duhet ndërmarrë në fushat e duhura mbi bazën e treguesve të përmbytjeve të përcaktuar qartë. 5.1 Përgatitja Shmang Krizat Mësimi thelbësor i rishikimit të fundit të Udhëzuesit mbi Menaxhimin e Përmbytjeve të Shpejta Përvojat e Fundit nga Evropa Qendrore & Lindore 6 është që administrimit i krizave (në krahasim me menaxhimin e rrezikut) është i vështirë, i paefektshëm dhe i kushtueshëm. Ashtu si me shume situata emergjente, në qoftë se efektet e dëmshme janë të njohura dhe për to është planifikuar që më parë, atëherë ndikimi i përmbytjeve mund të reduktohet në masë të madhe. Sikurse rrezikshmëritë e tjera, ndikimet e përmbytjeve shtrihen në sektorët ekonomik, mjedisor, dhe social dhe mund të jenë shumë të dëmshme. Korniza për Menaxhim të Përmbytjes (KMP) janë mekanizma të nevojshëm për të arritur këtë cenueshmëri të reduktuar duke zhvilluar politika gjithëpërfshirëse afat gjatë lehtësuese nga përmbytjet, plane DHE masa të reagimit në raste të përmbytjeve 10. Në këtë pjesë ne fokusohemi mbi procedurat dhe përdorimin efektiv të informacioneve që janë të nevojshme për të mbështetur vendimet e mira e kjo për të minimizuar ndikimet e dëmshme të përmbytjeve. Mbi të gjitha, vendimet e mira kërkojnë të dhëna dhe informata të besueshme. Ka dy lloj vendimesh të nevojshme në Kornizën për Menaxhim të Përmbytjes (KMP), afatgjata dhe afatshkurtara. Afatgjata Planifikimi i Zbutjes së Përmbytjeve Cilat fusha janë në rrezik, çfarë janë pasojat, dhe çfarë masash strukturore dhe jo strukturore janë të përshtatshme për të zvogëluar këtë rrezik me kalimin e kohës? Afatshkurtra Reagimi në Rastet e Përmbytjeve Kur dhe si do të ndodhin përmbytjet, sa të rënda do të jenë përmbytjet, sa njerëz do të preken, si mund të minimizojmë dëmet dhe viktimat, sa shpejt gjendja mund të rivendosoet në normale? Planifikimi për zbutjen e përmbytjes kërkon një fokus në mjetet e menaxhimit të rrezikut dhe të politikave të përshtatshme për të reduktuar cenueshmërinë dhe rritjen e elasticitetit të përmbytjeve. Reagimi në rastet e përmbytjeve kërkon një fokus në planifikimin emergjent, sisteme të efektshme të paralajmërimit të hershëm, trajnimin e popullatës së prekur dhe procedura të besueshme emergjente. Si planifikimi e poashtu edhe përgatitja mund të përfitojnë nga informacioni i dhënë dhe kjo njihet Sistemi Mbështetës i Vendim marrjes. 5.2 Komponentët Kryesorë të Sistemit Mbështetës për Marrje të Vendimeve Kjo pjesë identifikon informatat më të rëndësishme që duhet të përdoren për marrjen e vendimeve efektive (planifikim afatgjatë dhe afatshkurtër). Ekzistojnë tre elemente të dallueshme: Vlerësimi i Rrezikshmërisë nga Përmbytjet cilat janë burimet kryesore të përmbytjeve, sa të mëdha dhe sa të shpeshta do të jenë këto përmbytje, cilat fusha do të jenë më të prekura? 5 1 SISTEMET MBËSHTETËSE TË VENDIMMARRJES PËR GATISHMËRI NDAJ PËRMBYTJEVE

54 Parashikimi afatmesëm i Përmbytjeve çfarë të dhënash ose informacione paraprake rajonale dhe kombëtare hidro meteorologjike janë në dispozicion për të ndihmuar në marrjen e vendimeve të mira? Monitorimi dhe Paralajmërimi Afatshkurtër çfarë të dhëna dhe procedura lokale duhet të përdoren për të monitoruar situatën gjatë periudhave të stuhisë dhe për t'u përgatitur për emergjenca? Elementi i parë mund të konsiderohet si Planifikimi i Zbutjes së Përmbytjeve, dy të fundit si Reagimi në Rast të Përmbytjeve. Si gjithmonë detyra e parë, me burime të kufizuara, është për të përcaktuar përparësitë në zonat me rrezik të lartë. Ky është objektivi kryesor i Vlerësimit Paraprak të Rrezikut nga Përmbytjet, i përshkruar në Pjesën 3. Duke supozuar se kjo ka përfunduar, vetëm atëherë ne mund të fillojmë me përgatitjen më të fokusuar dhe më të hollësishme mbi masat për reduktimin e rreziqeve nga përmbytjet në zonat me rrezik të lartë. 5.3 Vlerësimi i Rrezikshmërisë nga Përmbytjet Rrezikshmëria si Komponentë e Rrezikut Sipas Pjesës përmbytja mund të definohet në dy mënyra, varësisht nga lloji i analizës së nevojshme: Rreziku = (Përmbytja) Probabiliteti x (Përmbytja) Pasojat Rreziku = (Përmbytja) Rrezikshmëria (Burimi, Shtegu, Pranuesi) x (Përmbytja) Ekspozimi x (Përmbytja) Cenueshmëria Për analiza statistikore dhe ekonomike të rrezikut, ne synojmë të përdorim përkufizimin e parë (më të ngushtë). Për analizën hapësinore dhe hartorafinë e rrezikut, ne synojmë të përdorim përkufizimin e dytë (më të gjerë). Përmbytjet paraqesin një rrezikshmëri, por si edhe u shpjegua në pjesët e mëparshme, jo të gjitha përmbytjet janë të dëmshme. Në mënyrë që përmbytjet të krijojnë rrezik, duhet të ketë ekspozim DHE cenueshmëri të njerëzve, pronës, tokës ose infrastrukturës. Prandaj Harta e Rrezikshmërisë nga Përmbytja nuk duhet të përpilohet për zona ku konsiderohet që pasojat do të jenë minimale Llogaritja e Probabilitetit së Përmbytjeve Për fat të keq vlerësimi i rrezikshmërisë nga përmbytjet kërkon më shumë të dhëna se ato të një harte të thjeshtë GIS për shkallën e përmbytjes. Kjo është për shkak se (sipas Direktivës 2007/60/EC) hartat e rrezikshmërisë nga përmbytjet duhet të paraqiten për: Situata të probabilitetit të Ulët, Mesatar dhe të Lartë të përmbytjeve (p.sh. 1%, 10%, dhe 20% Probabilitet të Tejkalimit Vjetor) Lakoret e sakta të Frekuencës së Përmbytjeve mund të përgatiten vetëmaty ku ka të dhëna të regjistruara afatgjata nga paisjet matëse (+30 vite). Kjo është arsyeja se pse është shumë e rëndësishme që rrjeti hidrometrik i Kosovës të kthehet në gjendje të plotë operacionale sa më shpejt të jetë e mundur. Nëse zona e synuar për t u vënë në hartë e përmbytjes është e shtrirë në rrjedhën e sipërme ose atë të poshtme të stacionit matës, (ose ndoshta është një ujëmbledhës pa stacion matës), atëherë duhet përdorur teknikat e ekstrapolimit ose interpolacionit. 5 2 SISTEMET MBËSHTETËSE TË VENDIMMARRJES PËR GATISHMËRI NDAJ PËRMBYTJEVE

55 Madhësitë e përmbytjeve të llogaritura në këtë mënyrë përdoren për të përgatitur Tabelën e Frekuencës së Përmbytjeve, dhe pastaj të njejtat shtohen në modelin kompjuterik hidraulik të lumit në këtë lokacion. Pjesa e ka shpjeguar metodologjinë teknike Vënia në Hartë e Rrezikut nga Përmbytjet Hartat e Rrezikshmërisë nga Përmbytjet në thelb janë harta të të dhënave që në formën e tyre komplete tregojnë: Shtrirjen hapsinore, thellësinë ose prurjet përgjatë një fushë lymore Parametrat e sipërm janë të paraqitura duke marrë parasysh një sërë skenarësh, zakonisht përmbytje me probabilitet të ulët, mesatar dhe të lartë. Hartat e Rrezikshmërisë nga Përmbytjet (sipas definimit të plotë) kërkojnë: Llogaritjen e përafërt të përmbytjes më të madhe historike Vlerësimin statistikor të pikut të përmbytjes (analizimi i probabilitetit) Studimin topografik të kanalit dhe të fushë lymores së afërt Zhvillimin e modelit hidraulik të ujit me program kompjuterik Llogaritjen e niveleve të përmbytjes me analiza hidraulike Vënien në hartë të rrezikshmërisë nga përmbytjet (shtrirja, thellësia, shpejtësia). Prandaj mund të thuhet se Hartat e Rrezikshmërisë nga Përmbytjet janë faza e fundit e një vargu kompleks analitik. Forma më elementare e hartës së përmbytjes mund të përshkruhet si një Hartë e Shtrirjes së Përmbytjes, e cila mund të tregojë asgjë më shumë se sa një shtrirje të përafërt të disa përmbytjeve historike, ashtu siç mbahet mend nga banorët vendas. Figura 5 1 Shembull i nja Harte Bazike për Rrezikshmërinë nga Përmbytjet (Probabiliteti Vjetor prej 1%) 5 3 SISTEMET MBËSHTETËSE TË VENDIMMARRJES PËR GATISHMËRI NDAJ PËRMBYTJEVE

56 MMPH duhet të këshillohet që në fazat e hershme të këtij procesi, me burime dhe aftësi të kufizuara, ËSHTË PLOTËSISHT E PRANUESHME që të publikojë hartat bazike që tregojnë vetëm shkallën e fushës lymore. Figura 5 1 tregon Sistemin e Hartës mbi Shtrirjen e Përmbytjes, Agjencioni i Mjedisit për MB. Ashtu si është e shpjeguar në Manualin për Administriin e Lejeve të Ujit 11, (Neni 9 Kontrolli i fushave lymore), prodhimi i Hartave të Rrezikshmërisë kërkon studim topografik të kanaleve të lumenjve dhe fushë lymoreve e kjo për të përgatitur seksione të ndërthurëse përkatëse. Këto të dhëna pastaj futen në sistemin kompjuterik modelues të lumenjëve si në Figurën 5 2. Natyrisht se ky është një aktivitet teknik i specializuar (dhe i shtrenjtë) dhe për këtë kërkohet një buxhet i konsiderueshëm. Figura 5 2 Shembull i Përdormit të të Dhënave për Përgatitjen e Modelit Lumor Source: HEC RAS, Faulkner, Nivelet e ujit, thellësitë dhe shpejtësitë do të llogariten nga modeli për situatë specifike të përmbytjes, si p.sh. 20%, 10%, 1% përmbytje. Prandaj, sipas definicionit, Harta e Rrezikshmërisë gjithmonë përfaqëson një përmbytje të një probabiliteti të caktuar. Të dhënat mbi rrezikshmërinë pastaj mund të transferohen lehtë në një hartë bazë GIS. Personel i MMPH tashmë kanë marrë mbështetjen institucionale dhe trajnim të zgjeruar në përgatitjen e modeleve hidraulike të lumit duke përdorur softëare HEC RAS dhe softëare ISIS përgjatë një periudhe përkrahëse prej katër vitesh Treguesi për Përmbytje Potenciale sipas Pellgut Lumor (K) Disa institute hidro meteorologjike kombëtare kanë përgatitur tregues të ndryshëme të përgjithshëm të rrezikut nga përmbytjet në nivel të pellgut lumor dhe të nën pellgut që të ndihmojë me planifikimin e menaxhimit të përmbytjeve. Ne edhe për Kosovën rekomandojmë këtë. Treguesi më i zakonshëm i cili lehtë mund të llogaritet nga të dhënat hidrometrike është Treguesi K i Përmbytjes TKP. Duke supozuar që të dhënat mujore mbi prurjet janë duke u përdorur, (për shembull si në rastin e Tabelës 2 3, e të cilat janë të dhëna afatgjata për pellgun e lumit Lepenc), TKP është e thjeshtë për t u llogaritur. 5 4 SISTEMET MBËSHTETËSE TË VENDIMMARRJES PËR GATISHMËRI NDAJ PËRMBYTJEVE

57 Çdo vlerë nga Tabela 2 3 janë prurje mesatare për atë muaj. Prurjet afatgjata mesatare për ketë pellg lumor është llogaritur si 8,60 m³ / s. Muaji i vetëm më i madh për përmbytje muaji i regjistruar është 34,4 m³ / s (kjo është vlera mesatare për muajin Janar 1963). Prandaj TKP për këtë pellg lumor është = 34.4 / 8.60 = 4.0 Për krahasim, duke marrë të dhëna të 35 viteve nga Stacioni Matës në Deçan për lumin Deçan ( ), ne përcaktojmë se rrjedha mesatare vjetore është 4,62 m³ / s. Muaji i vetëm më i madh për përmbytje është Tetori i 1955, 28,2 m³ / s. Prandaj TKP për këtë pellg lumor është = 28.2 / 4.62 = 6.1 Për këtë arsye potencali për përmbytje ekstreme është 50% më i madh në pellgun e Deçanit në krahasim me pellgun e Lepencit. Kjo nuk është e habitshme pasi pellgu i Deçanit është më malor, më i rrëpirtë, dhe me lartësi më të larta. TKP janë të dobishme, sepse ato japin një masë sasiore të rrezikut dhe për këtë arsye mund të përgatiten për të gjitha nën pellgjet në Kosovë në mënyrë që të prioritizohen ujembledhesit për vlerësim. Ne mund të themi se sa më i lartë të jetë Treguesi, aq më i madh do të jetë potenciali për përmbytje ekstreme në atë pellg ose nën pellg. Sa më ekstrem të jetë potenciali i përmbytjes, aq me e madhe do të jetë rrezikshmëria. Në një qasje të bazuar në rrezik, natyrisht burimet duhet të jenë të përqendruar në ata ujembledhes që kanë ose i) nivele të larta të cenueshmërisë për shkak të popullsisë ose të infrastrukturës ii) nivelet e larta të mundshme të përmbytjes siç demonstrohet nga TKP Hartat e Rrezikshmërisë për Gatishmëri ndaj Përmbytjeve Rëndësia e Hartave të Rrezikshmërisë nga Përmbytjet përbrenda komponentit të Mbështetjës së vendimmarrjes është se këto harta janë thelbësore për një përgatitje të fuqishme për përmbytje. Figura 5 3 është një shembull i aseteve të cenueshme që zakonisht tashmë janë objekt i përmbytjeve të shpeshta (Shkolla Teknike, Skenderaj). Figura 5 3 Pronat e Ekspozuara në Fusha Lymore, Skenderaj SISTEMET MBËSHTETËSE TË VENDIMMARRJES PËR GATISHMËRI NDAJ PËRMBYTJEVE

58 Në kushte të një përmbytje të Rëndë apo ekstreme, çfarë do të ishte thellësia dhe shpejtësia e përmbytjes? A do të jetë e mundur të evakuohen këta njerëz gjatë një përmbytje emergjete të papritur? Ku do të dërgohen njerëzit e evakuuar? Hartat e Rrezikshmërisë nga Përmbytjet mund dhe duhet të përdoren nga Komunat, shërbimet emergjente dhe nga Ofruesit e shërbimeve (për ujë, telekomunikacion dhe kompanitë e energjisë elektrike), për t'iu përgjigjur këtyre lloje të pyetjeve, dhe për të planifikuar dhe për t u përgatitur për emergjenca të mëdha. Pyetjet kyçe përfshijnë: Sa persona janë në rrezik? A ka të përfshirë edhe fëmijë? Cilat asete janë në rrezik? Cila infrastrukturë është e rëndësishme? Sa është shpeshtësia e përmbytjeve? Sa është thellësia e përmbytjeve? Si do të mbroheshin asetet gjatë një emergjence të përmbytjes? Cilat janë kostot e mundshme të dëmeve, dhe sa kohë do të nevoitej për riparim? Si mundemi më së miri të zvogëlojmë përmbytjen OSE rrezikun nga përmbytja në të ardhmën? 5.4 Vlerësimi i Rrezikut nga Përmbytjet Hartat e Rrezikut nga Përmbytjet Bazike Sipas Direktivës 2007/60/EC, Hartat e Rrezikut nga Përmbytja logjikisht pasojnë hartat e rrezikshmërisë nga përmbytjet. Ndryshe nga Hartat e Rrezikshmërisë nga Përmbytjet të cilat tregojnë vetëm shtrirjen, thellësinë dhe probabilitetin e përmbytjeve, hartat e rrezikut nga përmbytjet duhet poashtu të vlerësojnë pasojat e përmbytjeve. Kjo do të thotë se ekspozimi dhe cenueshmëria e aseteve ndaj përmbytjeve duhet të vlerësohet. Pasojat e veqanta që janë identifikuar sipas Direktivës janë: Numri i banorëve potencialisht të ndikuar Aktiviteti ekonomik potencialisht i ndikuar Potenciali për ndotje serioze të trupit ujor Ajo që nuk përfshihet në Direktivë, por është po aq e rëndësishme është lloji dhe ekspozimi i infrastrukturë së rëndësishme. Infrastrukturë e rëndësishme mund të konsiderohet çdo gjë që është thelbësore për funksionimin efektiv të shoqërisë vendase. Kjo zakonisht do të përfshijë: Furnizimin me ujë dhe impiantet e trajtimit të ujërave të zeza ose paisjet Telekomunikimet Stacionet furnizuese të energjisë dhe rrjeti shpërndarës Qendrat mjeksore dhe emergjente Rrugët transportuese Si duhet të vazhdohet me këto vlerësime? Në fakt, hartat e rrezikut mund të përgatiten shpejt dhe në mënyrë efektive me mjete kompjuterike themelore të tilla si një GIS dhe forma tabelare. Objektivi është që të përcaktoj si sasinë e ekspozimit e poashtu edhe sasinë e cenueshmërisë të të gjithë pranuesve të listuar më lartë. Kjo mund të bëhet në nivelin më të thjeshtë nga inspektimet e të gjitha pronave dhe mjeteve të tjera në fushë lymore. Këto asete duhet të jetë i theksuar në hartë GIS. Figura 5 4 tregon një shembull të GIS të këtij procesi. Në këtë shembull, ka shumë prona të identifikuara në fushë lymore dhe objekte të shumta të infrastrukturës kritike. Kjo sasi, pra është masa e EKSPOZIMIT. Në nivelin më të thjeshtë, ajo mund të jetë e mjaftueshme për të finalizuar Hartat e Rrezikut (EKSPOZIMI X DOBËSI), thjesht duke 5 6 SISTEMET MBËSHTETËSE TË VENDIMMARRJES PËR GATISHMËRI NDAJ PËRMBYTJEVE

59 caktuar një vlerë gjysmë sasiore të cenueshmërisë të secilës pasuri p.sh. Të lartë, të mesme, të ulët. Këto mund të konsiderohen si forma më e thjeshtë e Hartave të Rrezikut Harta dhe do të jetë më se e mjaftueshme për Kosovën në këtë kohë. Figura 5 4 Shembull i Hartës së Rrezikut dhe Infrastrukturës së Rëndësishme Hartat e Rrezikut nga Përmbytjet Të Avancuara Vlerësimet më të sofistikuara të cenueshmërisë do të jenë të nevojshme nëse rreziku duhet të përcaktohet si duhet në të ardhmen. Përsëri, pasi që Hartat e Rrezikshmërisë nga Përmbytjet të jenë përgatitur, ky hap final teknikisht nuk është i vështirë. Disa vlerësime të thjeshta ekonomike mund të identifikojnë një kosto mesatare të përafërt të dëmit nga përmbytjet në çdo shtëpi për një thellësi të veçantë të përmbytjeve p.sh. 50 / m² në 0.25m, 75 / m² në 0.50m, 125 / m² në 1.0m etj. Nga Hartat e Rrezikshmërisë nga Përmbytjet ne mund të identifikojmë të gjitha pronat që do të jenë të përmbytura në thellësi prej 0.25m, 0.50m, 0.75 m etj. Përgjithësisht pasojat (zakonisht e shprehur si një vlerë e rëndësishme, e tillë si kosto totale e dëmeve nga përmbytjet në Miliona ) do të rritet me rritjen e ashpërsisë së përmbytjes. Hartat e avancuara të Rrezikshmërisë nga Përmbytjet, pra, do të tregojnë jo vetëm atë se cilat asete dhe ifrastrukturë janë të përmbytura, por sa është dëmi ekonomik, për një varg të ngjarjeve të përmbytjeve dhe thellësive të përmbytjeve të lidhura me to. Ne nuk e konsiderojnë të nevojshme për Kosovën për të shkuar drejt Hartave të avancuara të Rrezikshmërisë nga Përmbytjet në këtë kohë, por metoda e vlerësimit ekonomik është shpjeguar në Pjesën SISTEMET MBËSHTETËSE TË VENDIMMARRJES PËR GATISHMËRI NDAJ PËRMBYTJEVE

60 5.4.3 Planet për Menaxhim të Rrezikut nga Përmbytjet PMRP janë përcaktuar në Direktivën 2007/60/EC Kapitulli IV Neni 7. Në bazë të hartave të rrezikshmërisë dhe rreziku nga përmbytjet të referuara në Nenin 6, Shtetet Anëtare do të vendosin më pas planet për menaxhimin e rrezikut nga përmbytjet në nivel të qarkut të pellgut lumor. Megjithatë, në përgjithësi në nivel Evropian është rënë dakord se autoritetet lokale (Komunat) janë autoriteti më i përshtatshëm kompetent për të përgatitur PMRP. Njësoj është e përshkruar në Ligjin e Kosovës për Ujërat Kapitulli VIII Neni 46. Komunat janë 'autoriteti kompetent për të mbrojtur qytetarët nga dëmet prej përmbytjes në zonat urbane. Si ka mundësi që PMRP Komunale kanë të bëjnë me një shkallë më të gjërë të planifikimit për menaxhim të përmbytjeve në nivel të pellgut lumor? Ne sugjerojmë që këtu nuk ka konflikt. Njësia e Pellgjeve Lumore thjesht koordinonë të gjitha planet e Komunës për përmbytje në një pellg lumor ose nën pellg të veçantë dhe ka një rol mbikqyrës ose udhëzues. Prandaj përgjegjësi specifike të NJPL mund të përfshijnë: Përgatitjen e hartave bazike të rrezikshëmrisë nga përmbytjet për secilën Komunë Informimin e secilës Komunë mbi objektivat e përgjithshme të menaxhimit të ujit në Planin për Menaxhimin e Pellgjeve Lumore Sigurimin që Komunat të punojnë për një standard të përbashkët në përgatitjen e Planeve për Menaxhim të Rrezikut nga Përmbytjet (veçanërisht në lidhje me kuantifikim e ndjeshmërisë nga përmbytjet) Detajet dhe kompleksiteti i Planeve për Menaxhimin e Rrezikut nga Përmbytjet do të thotë se Njësitë e Pellgjeve Lumore dhe Komunat do të duhet të koordinohen në përpilimin e tyre si dhe të ndajnë resurset. PMRP janë një komponentë kritike e Kornizës për Menaxhim të Përmbytjeve (KMP). Ato përfshijnë inpute komplekse dhe resurse të rëndësishme, dhe prandaj në Kornizën e propozuar ata formojnë vetë komponentin e tyre të pavarur, shih Pjesën Monitorimi afat mesëm dhe Procedurat Paralajmëruese Paralajmërimet për Përmbytje të Bazuara në Treguesin Lokal të Standardizuar të Reshjeve Për TSR ne kemi shpjeguar më shumë në Pjesën Për fillim, ne rekomandojmë që rreziku në zhvillim e sipër nga përmbytjet mund të monitorohet nga publikimi i Treguesit të Standardizuar të Reshjeve. Ky tregues do të llogaritet nga IHMK për çdo pellg lumor në Kosovë në baza mujore. Këshilli për Menaxhim të Përmbytjes do të marrë veprime të veçanta ligjore dhe operative në varësi të nivelit të TSR, dhe të dhënat nga sistemi EFAS (shih 5.5.2), në formën e një Plani të Veprimit për Përmbytje. Përdorimi i sistemit të TSR mund të ofrojë të paktën 1 muaj kohë për paralajmërim të rrezikut në rritje nga përmbytje në një pellg lumor të veçantë. Nuk do të ishte e këshillueshme që të inicohen faza te Planit Veprues ndaj Përmbytjeve vetëm mbi bazën e të dhënave 1 mujore. Megjithatë, shumë pjesë të Kosovës kanë kondita të shtuara të shtresimit të borës gjatë periudhës Shkurt Prill, ose nivele të larta të ujërave nëntokësore dhe reshjeve të shiut gjatë muajve Tetor Dhjetor. 5 8 SISTEMET MBËSHTETËSE TË VENDIMMARRJES PËR GATISHMËRI NDAJ PËRMBYTJEVE

61 Të dy grupet e kushteve mund të krijojnë një rrezik të rritur të përmbytjeve. Ne do të propozojmë që fazat e Planit të Veprimit ndaj Përmbytjeve të zbatohen në qoftë se dy muaj të njëpasnjëshëm tregojnë një rritje të reshjeve më lart se të kushteve normale dmth. Për shembull, në qoftë se raportoen 2 të kaltra të hapura (TSR = 1,0 për 1,5), të kalohet në nivelin 1a. Nëse raportohen 2 të kaltra (TSR = 2,0 2,5), të kalohet në nivelin 2 etj. ashtu siç tregohet në Tabelën 5 2. Tabela 5 1 Fazat e Mundshme të Planit Veprues për Përmbytje Vlera e Kodi Gjendja Faza e Planit të Veprimit për Përmbytje TSR (σ) PËRMBYTJE EKSTREME Niveli 3 Emergjencë e Përmbytjes PËRMBYTJE E RËNDË Level 2a Alarm për përmbytje PËRMBYTJE E MODERUAR Level 1a Paralajmërim për përmbytje Reshje mbi vlerat e normales Monitorimi i reshjeve 0.0 Reshje normale Asnjë veprim 0.5 Reshje nën vlerat normale Është e rëndësishme të mbahet mend se përmbytjet seriozë (ekuivalente me një përmbytje të rëndë ose ekstreme) mund të ndodhë edhe në qoftë se TSR nuk ka rritje mbi +1,5 për shembull. Një sekuencë e 3 ose 4 muajve të rreshjeve mbi mesataren (TSR = +1,0) mund të prodhojnë të njëjtin rrezik nga përmbytja sikur një muaj me emergjencë të përmbytjes (TSR = +3,0). Prandaj kohëzgjatja e periudhës së reshjeve mbi mesatare është një faktor i rëndësishëm në procesin e vendimmarrjes SEPP Sistemi Evropian për Paralajëmrim ndaj Përmbytjeve dhe Portali i Përmbytjeve Ka shumë pak parashikime afat mesme të përmbytjeve që kryhen nga Instituti Hidrometeorologjik. Ne rekomandojmë që kjo situatë të përmirësohet nëpërmjet përdorimit të sistemeve evropiane të parashikimit të përmbytjeve. Portali Evropian për Përmbytjet ofron informacion mbi përmbytjet lumore si dhe mbi rrezikun nga përmbytjet në Evropë, si rezultat i kërkimeve të vazhdueshme përbrenda Grupit Veprues për Përmbytje në Qendrën e Kërkimit të Përbashkët (QKP) të Komisionit Evropian, si dhe nga informacioni në dispozicion publik nga vendet e BE së 9 Një nga mjetet kryesore të QKP është disponueshmëria e Sistemit Evropian për Paralajmërim të ndaj Përmbytjeve (SEPP). SEPP është një sistem i hershëm paralajmërues si shtesë e sisteme kombëtare dhe regjionale. Ai u ofron instituteve kombëtare si dhe Komisionit Evropian informata në lidhje me përmbytje të mundshme lumore që mund të ndodhin brenda 3 ose më shumë ditëve. Nivelet e alarmimit të SEPP janë të bazuara në modelin 20 vjeçar duke përdorur të dhëna të vëzhguara meteorologjike si inpute. Modeli është i drejtuar në SEPP për të gjithë Evropën në një rrjet prej 5 km, dhe mbulimi përfshin edhe Kosovën. 5 9 SISTEMET MBËSHTETËSE TË VENDIMMARRJES PËR GATISHMËRI NDAJ PËRMBYTJEVE

62 Ne rekomandojmë që Koordinatori i Përmbytjeve rregullisht të shqyrtojë rezultatet dhe parashikimet e SEPP për t i kombinuar këto me të dhënat hidrometeorologjike të ofruara nga IHMK si dhe nga sistemi afatshkurtër kombëtar për paralajmërim që do të diskutohet në pjesën vijuese. Figura 5 5 Mundësitë e Sistemit Evropian për Paralajmërim ndaj Përmbytjeve (SEPP) 5.6 Monitorimi Afat shkurtër dhe Procedurat e Paralajmërimit Vlerësimi i cenueshmërisë dhe informatave të përgjithshme rajonale ndihmon për të minimizuar pasojat e përmbytjeve përmes një planifikimi të mirë. Megjithatë, në aspektin operacional, Kosova duhet të monitorojë vetë situatën e saj hidrometeorologjike, dhe të ofrojë një varg të thjeshtë dhe të qartë të treguesve që mund të publikohen (mujore) për Departamentet Qeveritare, industrinë, bujqësinë si dhe për publikun në përgjithësi për t i këshilluar ata mbi mundësinë e ndonjë përmbytjeje në muajt e ardhshëm. Sistemi i Statusit të përmbytjeve duhet të jetë i thjeshtë për t u kuptuar, dhe të jetë i bazuar në një sërë treguesish logjik që tregojnë nëse mundësia e përmbytjes është në rritje apo ajo po zvogëlohet Paralajmërime Lokale ndaj Përmbytjeve Bazuar në të dhënat e Pasijeve GPRS për Matjen e Reshjeve Aktualisht, IHMK operon me një numër të paisjeve automatike matëse të reshjeve (përafërsisht 12). Këto paisje regjistrojnë të dhënat vetëm në një regjistrues të dhënash që pastaj duhet të shkarkohet në terren. Ky proces nuk është i volitshëm për paralajmërim të emergjencës së përmbytjes dhe ne kemi propozuar avancimin e pasijeve aktuale në sistemin e gjendjes telemterike me anë të përdorimit të sinjalit GPRS (Pjesa 4.4.1). Transmetimet automatike të të dhënave mbi reshjet në një qendër kontrolli patjetër që do të ofronte një mundësi të paralajmërimit të hershëm mbi konditat e mundshme për përmbytje. Ne fuqimisht rekomandojmë që IHMK të aplikojnë për fonde për të instaluar 5 7 paisje matëse të reshjeve të bazuara në sistemin GPRS dhe të njejtat të vendosen në lokacione strategjike në Kosovë SISTEMET MBËSHTETËSE TË VENDIMMARRJES PËR GATISHMËRI NDAJ PËRMBYTJEVE

63 Vendet më të përshtatshme do të vareshin nga rezultatet e analizave të propozuara sipas pjesës (Vlerësimi Preliminar i Rrezikut nga Përmbytja), (Hartat e Rrezikshmërisë nga Përmbytjet) dhe (Treguesi i Potencialit për Përmbytje sipas Pellgut Lumor). Angjenica e Mjedisit në Mbretërinë e Bashkuar përdorë tregues të të tillë si TSR dhe të tjerë për të përgatitur Parashkimin 3 Ditor të Rrezikut nga Përmbytja. Kjo hartë përditësohet secilën ditë në faqen e internetit të Angjencoinit të Mjedisit dhe tregon gjendjen e përmbytjes për secilin pellg lumor në MB. Figura 5 6 tregon një zhvillim të rrezikut në qendër të vendit. Figura 5 6 Shembull i Paralajmërimit Afat shkurtër për Rrezik ndaj Përmbytjeve, Pellgjet Lumore të MB agency.gov.uk/homeandleisure/floods/ aspx Paralajmërimet Regjionale ndaj Përmbytjeve Bazuar në Sistemin MeteoAlarm Ne dëshirojmë që të sjellim në vëmendje të Taskë Forcës së Ujit rëndësinë e shërbimit për paralajmërim të motit ekstrem MeteoAlarm. është zhvilluar për EUMETNET, Rrjeti i Shërbimeve Meteorologjike të Evropës dhe është i mbështetur fuqimisht nga OBM (Organizata Botërore Meteorologjike). Ky shërbim do të ishte plotësues i paralajmërimeve lokale për përmbytje nga paisjet GPRS. Shërbimi on line është një faqe interneti që integron të gjitha informatat e rëndësishme e të rënda të motit me origjinë nga Shërbimet Kombëtare Zyrtare Publike Moti përgjatë një numri të madh të vendeve evropiane. Ky informacion është paraqitur vazhdimisht për të siguruar interpretim koherent sa më të gjerë në të gjithë Evropën. Nivelet e Paralajmërimit lëshohen për të gjitha llojet e rrezikut mjedisor, (erë, borë, akull, reshjet) dhe sistemi i paralajmërimit përputhet me nivelet e alarmimit të paraqitura në Tabelën 5 2, edhe pse ngjyrat e përdorura nga MeteoAlarm janë e verdha, portokallia dhe e kuqja, shihni Figurën 5 7. (Ne kemi propozuar që Kosova të përdor sistem të koduar të përmirësuar e të zgjeruar të alarmimit për motin, përdorimi i spektrit të plotë nga ngjyra e kaltër e mbyllët për përmbytjet ekstreme dhe të kuqe të errët për thatësira ekstreme) SISTEMET MBËSHTETËSE TË VENDIMMARRJES PËR GATISHMËRI NDAJ PËRMBYTJEVE

64 Figura 5 7 Nivelet Paralajmëruese të Shërbimit MeteoAlarm Figura 5 8 Pamje e Mundësive të MeteoAlarm Figura 5 8 për shembull tregon kushtet ekstreme të motit për Itali për Ka një mot të rrezikshëm (me reshje) të parashikuara në regjionet alpine të Lombardisë, Ligurisë dhe Piemontes SISTEMET MBËSHTETËSE TË VENDIMMARRJES PËR GATISHMËRI NDAJ PËRMBYTJEVE

65 Nëse rrjeti hidro meteorologjik i Kosovës mund të përmirësohet në një status të njohur ndërkombëtarisht të saktësisë dhe besueshmërisë, nuk ka arsye pse Kosova nuk duhet të kontribuojë për të dhe të përfitojë nga ky sistem i shkëlqyer Reagimi Emergjent ndaj Përmbytjeve sipas TSR, SEPP & MeteoAlarm Siç është shpjeguar më lart, duhet të ketë një rend të thjeshtë dhe logjik të alarmimit për përmbytje për Kosovën, bazuar në Treguesin lokal të Standardizuar të Reshjeve dhe paralajmërimeve regjionale nga sistemet SEPP dhe MeteoAlarm. Megjithatë, për të shoqëruar nivele të ndryshme gatishmërie nga përmbytjet, duhet të ketë një grup të qartë të rregullave dhe veprimeve që do të zbatohen nga autoritetet kompetente të ndryshme në përputhje me nivelin e alarmit që është lëshuar, në përgjithësi kjo përshkruhet si një Plani i Veprimit për Përmbytje. Ky plan duhet të koordinohet me strukturën e Planit Kombëtar të Reagimit dhe Planet për Gatishmëri Emergjente të Komunës. Ne në Tabelën 5 3 tregojmë disa shembuj të mundshëm të këtyre veprimeve. Autoritetet kryesore do të janë identifikuar përmes procedurave të rëna dakord që më parë. Autoritetet kritike për çdo nivel të alarmimit të përmbytjes janë rekomanduar që të jenë i) Agjencia për Menaxhim të Emergjencave ose ii) Komunat. Këto veprime të këtyre autoriteteve do të intensifikojnë në rastet kur përmbytje ose a) vazhdon në një nivel të moderuar për një periudhë të gjatë OSE b) është rritur në ashpërsi gjatë një periudhe të shkurtër. Tabela 5 2 Aktivitetet e Mundshme të Ndërlidhura me Planin Veprues të Përmbytjeve Kodi i TSR Gjendja Reagimi për Menaxhim të Përmbytjes Niveli 3 Mobilizimi i shërbimeve emergjente,përgatitja për evakuime të mëdha dhe viktima RREZIKU EKSREM NGA PËRMBYTJET ImplementImi i masave mbrojtëse për përmbytje dhe rialokimi i aseteve në rrezik të lartë Niveli 2 RREZIK I LARTË NGA PËRMBYTJET Paralajmërimet përmes mediave dhe gatishmëria e shtuar Niveli 1 RREZIK I MODERUAR NGA PËRMBYTJET Monitorimi i trendeve të reshjeve në muajt paraprak dhe vijues 0.0 Normale ASNJË VEPRIM Do të jetë mëse e qartë se të njëjtin sistem logjik dhe të qartë mund dhe duhet të përdoret për monitorimin e thatësirës. Përgatitja dhe Planifikimi për Thatësira është diskutuar në dokumentin simotër Korniza Kosovare për Menaxhim të Thatësirës SISTEMET MBËSHTETËSE TË VENDIMMARRJES PËR GATISHMËRI NDAJ PËRMBYTJEVE

66 5.7 Rekomandimet për Komponentin 3 të Kornizës së Përmbytjeve Tabela 5 3 Rekomandimet për Komponentin 3 të Kornizës së Përmbytjeve Veprimi i Duhur Përgjegjësi Burimet e informatave Llogaritja e Lakoreve të Frekuencës së Përmbytjeve për të gjitha Stacionet IHMK Të dhënat mbi prurjet e lumenjëve nga stacionet matëse Matëse Përagtitja e Hartave të Potencialit të Përmbytjes për Pellgje Lumore (Faktori K ) Përagtitja e Hartave të Rrezikshmërisë ndaj Përmbytjeve për të gjitha zonat prioritare MMPH MMPH Të dhënat mbi prurjet e lumenjëve nga stacionet matëse Të dhënat e IHMK, Studimet e Komunave, modelet lumore Përgatitja e Hartave Bazikë për Rrezikun nga Përmbytjet MMPH/Komuna Studimet e Komunave, Hartat e Rrezikshmërisë të MMPH Anëtarsimi në Forumin e SEPP & monitorimi i rregullt IHMK/AKMM Publikimet e SEPP dhe faqja e internetit Zhvillimi i Sistemit Kombëtar për Paralajmërim të Përmbytjeve bazuar në TSR Monitorimi i Sistemit Regjional për Paralajmërim të Përmbytjeve bazuar në MeteoAlarm IHMK/MMPH/AKMM/AME IHMK/AKMM Raportet e publikuara mujore mbi gjendjen e pellgjeve lumore MeteoAlarm, Plani Kombëtar për Veprime gjatë Përmbytjeve Monitorimi i gjendjës së përmbytjes dhe lësimi i alarmimeve sipas nevojës AME/KMP Plani Kombëtar për Veprime gjatë Përmbytjeve KMP = Këshilli për Menaxhim të Përmbytjeve AME = Agjencia për Menaxhim të Emergjencave 5 14 SISTEMET MBËSHTETËSE TË VENDIMMARRJES PËR GATISHMËRI NDAJ PËRMBYTJEVE

67 6. PLANET E KOMUNAVE PËR MENAXHIM TË RREZIKUT NGA PËRMBYTJET Kjo pjesë paraqet komponentin e katërt aktivë të Kornizës së propozuar për Menaxhim të Përmbytjeve (KMP). Komunat kanë përgjegjësi ligjore për të mbrojtur qytetarët nga përmbytjet, për të ruajtur infrastrukturën urbane mbrojtëse nga përmbytjet, të sigurojnë masat zbutëse kundër pasojave të përmbytjes, dhe menaxhimin e emergjencave nga përmbytjet. Prandaj Komunat duhet të përgatisin Planet për Menaxhimin e Rrezikut nga Përmbytjet e kjo për të demonstruar se si ato do t i arrijnë këto objektiva. Elementet kryesore të këtyre planeve janë përshkruar, siç janë edhe metodat me të cilat ato mund të zbatohen. 6.1 Çfarë është Menaxhimi i Rrezikut nga Përmbytjet? Çështjet kryesore për Menaxhim të Rrezikut Menaxhimi i rrezikut të përmbytjes synon të zvogëlojë i) probabiliteti OSE ii) Ndikimin e përmbytjeve. Përvoja ka treguar se qasja më efektive është nëpërmjet zhvillimit të programeve të menaxhimit të rrezikut nga përmbytjet duke përfshirë elementet e mëposhtme: Parandalimi parandalimi i dëmeve të shkaktuara nga përmbytjet duke iu shmangur ndërtimit të shtëpive dhe të industrive në fusha që tani dhe në të ardhmen janë të prirura për përmbytje, duke adaptuar ndërtimet e reja sipas rrezikut nga përmbytja, dhe me promovimin e praktikave të përshtatshme të përdorimit të tokës, bujqësisë dhe pylltarisë Mbrojtja marrjen e masave, si infrastrukturore e poashtu edhe jo strukturore, për të reduktuar mundësinë e përmbytjeve dhe / ose ndikimin e përmbytjeve në një vend të veçantë Gatishmëria informimin e popullatës për rrezikun nga përmbytjet dhe çfarë duhet bërë në rast të një emergjence të përmbytjes Reagimi Emergjent zhvillimi i planeve të reagimit ndaj emergjencave në rast të përmbytjeve Rikuperimi dhe mësimet e nxjerra kthimi në kushtet normale sa më shpejt të jetë e mundur dhe zbutjen e impakteve sociale dhe ekonomike të popullsisë së prekur. Sipas Direktivës 2007/60/EC: Planet për Menaxhimin e Rrezikut të përmbytjes do të adresojnë të gjitha aspektet e menaxhimit të rrezikut nga përmbytjet duke u fokusuar në parandalimin, mbrojtjen, përgatitjen, duke përfshirë parashikimet e përmbytjeve dhe të sistemeve të paralajmërimit të hershëm dhe duke marrë parasysh karakteristikat e pellgut lumor osë nën pellgut lumor të veçantë. Planet për menaxhimin e rrezikut të përmbytjes mund të përfshijnë edhe promovimin e praktikave të qëndrueshme të përdorimit të tokës, përmirësimin e ruajtjes se ujit si dhe përmbytjet e kontrolluara të zonave të caktuara në rastin e një ngjarje të përmbytjes. Shih poashtu Programin Evropian mbi Veprimet gjatë Përmbytjeve: Mundësitë për të Zvogëluar Rrezikun Në kuptimin e zvogëlimit të rrezikut, në mund të ritheksojmë definimin e rrezikut si më poshtë: Rreziku = (Përmbytja) Rrezikshmëria (Burimi, Shtegu, Pranuesi) x (Përmbytja) Ekspozimi x (Përmbytja) Cenueshmëria 6 1 PLANET E KOMUNAVE PËR MENAXHIM TË RREZIKUT NGA PËRMBYTJET

68 Prandaj, Planet për Menaxhimin e Rrezikut nga Përmbytjet (PMRP) janë planet e menaxhimit që vlerësojnë, sasinë dhe që zvoglëlojnë të paktën një, dy apo të tre faktorë të paraqitur në vijim: Rrezikshmërinë e Përmbytjes Eskpozimin ndaj Përmbytjes Cenueshmërinë nga Përmbytja Kjo ndarje e opsioneve është e rëndësishme sepse kjo do të thotë se rreziku mund të reduktohet nga një sërë masash, dhe masa të ndryshme mund të jenë të përshtatshme në pellgjet e ndryshme të lumenjëve apo të Komunave. Çdo PMRP për këtë arsye është unik! Për shembull, RREZIKSHMËIRA e përmbytjes (frekuenca x madhësia) të mund të reduktohet me ndërtimin e veprave mbrojtëse nga përmbytjet. Këto vepra mbrojtëse zvogëlojnë frekuencën dhe madhësinë e përmbytjeve. Ekspozimi dhe dobësia e njerëzve dhe pasurisë pas masave mbrojtëse janë të pandryshuara, por rreziku është reduktuar me uljen e rrezikshmërisë. Për shembull, RREZIKSHMËRIA e përmbytjes mund të jetë shumë e vështirë apo e shtrenjtë për t u kontrolluar, por CENUESHMËRIA mund të reduktohet duke siguruar që të gjitha ndërtimet e reja në ose afër fushë lymore kanë një nivel minimal të katit që është mbi nivelin e pritur që mund të përmbytet. Një tjetër mundësi për të reduktuar cenueshmërinë është që të ofrojë një Sistem Paralajmërues të Përmbytjes (SPP) që i jep kohë të mjaftueshme banorëve për të mbrojtur pronat e tyre dhe për të lëvizuar pasuritë e tyre të shtrenjtë (automjete, pasijeve elektrike) në vende të sigurtë. Për shembull, EKSPOZIMI ndaj përmbytjes mund të reduktohet me zhvendosjen e aseteve që ndodhen në fushë lymore (telekomunikacioni, fabrikat, dyqanet) në zona më të larta mbi nivelin e përmbytjes. 6.2 Nevoja për Planet Standarde për Menaxhim të Përmbytjeve Është një kërkesë urgjente që në Kosovë të ketë një format të standardizuar të PMRP që duhet të prodhohen në mënyrë që të gjitha Komunat mund t i përdorin ato për të përgatitur plane gjithëpërfshirëse të menaxhimit të përmbytjeve, rregulluar në mënyrë të qartë për kushtet lokale. Sipas mendimit tonë ky udhëzim standard duhet të jetë i përgatitur nga Njësitë e Pellgjeve Lumore të Ministrisë së Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinor. Sipas Direktivës së përmbytjeve, NJPL kanë një rol bashkërendues mbi të gjitha planet e menaxhimit të përmbytjeve në çdo pellg lumor. Qëndrueshmëria dhe efektiviteti i planeve Komunale të përmbytjes do të përmirësohet në masë të madhe përmes një burim të vetëm të udhëzimeve teknike për këtë çështje. Në terma të përgjithshme, një Plan Komunal për Menaxhim të Rrezikut nga Përmbytjet (PKMRP) duhet të përcaktojë rezultatet e vlerësimit, rreziqet e identifikuara dhe mundësitë e menaxhimit dhe hapat praktike të cilët janë në dispozicion për çdo Komunë gjatë një përmbytje, në pajtim me kriteret e mëposhtme: Parandalimi Si e merr parasysh Plani për Zhvillimin Hapësinor për Komunë rrezikun nga përmbytja? Mbrojtja Cfarë masash specifike janë propozuar për të mbrojtur qytetarët nga përmbytjet? Gatishmëria Cilat janë planet emergjente në fuqi në lidhje me përmbytjet? A është njoftuar publiku i gjërë në mënyrën e duhur? 6 2 PLANET E KOMUNAVE PËR MENAXHIM TË RREZIKUT NGA PËRMBYTJET

69 6.3 Planet e Komunave për Menaxhim të Rrezikut nga Përmbytjet (PKMRP) Kjo pjesë përmbledh hap pas hapi komponentet kryesore që duhet të përfshihen në një Plan standard Komunal për Menaxhim të Rrezikut nga Përmbytjet. Udhëzime të mëtejshme të ekspertëve do të jenë të nevojshme nga MMPH për hartimin e dokumentacionit të duhur. Shumica e detajeve teknike janë të përmendura në nenet e mëparshme të cilat vënë në pah. MMPH dhe të tjerët poashtu përkujtohen që procedurat e ngritjes së kapaciteteve të programit të mëparshëm për mbështetje institucionale (GFA Consulting, ) kanë përcaktuar rekomandimet për zhvillimin e Planeve për Menaxhim të Rrezikut nga Përmbytjet Studimi Topografik i Lumenjëve dhe Fushave Lymore Është një hap i parë që në pellgjet prioritare të lumenjëve të kryehen studimet topografike të kanalit të lumit dhe fushës lymore. Të dhëna e tilla janë të domosdoshme për prodhimin e modeleve kompjuterike të zonave të përmbytura (Figura 6 1). Ka disa firma profesionale të pajisura mirë në Kosovë të afta për të kryer studime të tilla. Figura 6 1 Shembull i ndërthurjes së të Dhënave Studimore 5m Manuali i GFA Consulting mbi vënien në Hartë të Rrezikut nga Përmbytjet 14 (Pjesa 1) përcakton qartë kushtet teknike për studime të tilla, dhe duhet të përfshihen në udhëzimet standarte për Komuna. Shih gjithashtu Pjesën 5.3 të këtij raporti. Ndër shumë detaje të tjera, është e rekomandueshme që studimet duhet të shtrihet përtej bregut të lumit me një distancë horizontale që korrespondon me një lartësi së paku 5m mbi bregun e lumit. Për të siguruar konsistencë në mes të studimeve, është thelbësore që të gjitha studimet e zhvilluara për këtë qëllim janë të vendosura për një qëllim të përbashkët dhe gjeo pozicion. Zakonisht kjo do të jetë Standardi ËGS 84 i Sistemit Gjedoezik Botëror, i cili siguron një koordinatë e poashtu edhe një referencë të lartësisë. Përvoja tregon se është poashtu kosto efektive që gjatë këtij studimi të merren masat për nivelin e pragjeve të të gjitha pronave në fushë lymore. Në këtë mënyrë thellësia e përmbytjeve në çdo pronë mund të llogaritet shpejt pasi llogaritjet e nivelit të përmbytjeve të janë përfunduar. Studimet e plota në prodhimin e shpejtë të Hartave të Rrezikut nga Përmbytjet dhe llogaritje ekonomike. Për të përsëritur studimin më vonë vetëm për të mbledhur informacion për pronat është i paefektshëm dhe shpenzim i kotë i kohës. Autoriteti Kryesor Përgjegjës Shërbimet Teknike të Komunës 6 3 PLANET E KOMUNAVE PËR MENAXHIM TË RREZIKUT NGA PËRMBYTJET

70 6.3.2 Modelimi Hidraulik Kompjuterik Me përfundimin e studimit topografik për zonën në shënjestëruar urbane, të dhënat duhet të kalohen në Seksionin e Modelimit Hidraulik të MMPH. Të dhënat përdoren për të prodhuar modele hidraulike të lumenjëve. Programi më i përdorur është ose: HEC RAS Hydrologic Engineering Center, River Analysis System ISIS 2D Hydrodynamic Model Procedurat dhe avantazhet e HEC RAS janë të përcaktuara në Manualin e Administrimit të Lejes së Ujërave (Faulkner) 11. Procedurat dhe avantazhet e ISIS janë të përcaktuara në Manualin e GFA në Hartat e Rrezikut nga Përmbytjet 14. Në këtë kohë ne konsiderojmë se vetëm Departamenti i Ujërave e MMPH ka aftësinë teknike për të përgatitur këto lloje të modeleve. Megjithatë ka një mungesë të theksuar të burimeve të personelit. Modelet Lumore kërkojnë një input të prurjeve në mënyrë që të jenë funksionale. Këto të dhëna mbi prurjet vijnë nga procedurat e Analizimit të Frekuencës së Përmbytjeve të parashikuara në Pjesën dhe të këtij raporti. Rezultatet kryesore nga modelet do të jenë: shtrirja e fushës lymore, thellësi e përmbytjes, shpejtesite e përmbytjeve, të cilat do të jenë të ndryshme në varësi të probabilitetit të përmbytjes duke u vlerësuar si (20%, 10%, 2%, etj). Ngjarjet historike të përmbytjeve duhet gjithashtu të testohen në model, dhe shpesh janë përdorur ngjarjet reference për të kalibruar modelin p.sh. për të treguar se me saktësi është duke riprodhuar përmbytjen e ditur. Autoriteti Kryesor Përgjegjës Departamenti i Ujërave, MMPH Vënia në Hartë e Rrezikshmërisë dhe Vlerësimi Vlerësimi i Hartës së Rrezikshmërisë së Përmbytjes është hapi tjetër logjik esencial për Komunën. Procedurat teknike janë të mbuluara sipas Pjesës 5.3. Figura 6 2 ilustron një shembull nga Komuna e Skenderajt. Harta e Rrezikshmërisë së Përmbytjes ofron "dëshmi bazë" për Komunën që të vlerësojë shumë çështje dhe vendime në lidhje me menaxhimin e përmbytjeve. Për shembull: Ku duhet të ndalohen ndërtimet e reja të shtëpive në mënyrë që ato të jenë jashtë zonës së fushës lymore? Cili duhet të jetë niveli minimal i katit për ndërtimet e reja në osë afër fushës lymore? Sa është numri i njerëzve dhe pronave që mund të preken nga një përmbytje e madhe? Cilat rrugë magjistrale do të pamundësoheshin gjatë një përmbytje të madhe? Si do të mund të qarkullonin shërbimet emergjente në një situatë të tillë? A do të kishte impakt mbi infrastrukturën kritike, duke përfshirë qendrat emergjente të strehimit? Sa është koha për sigurimin e thasëve me rërë, evakuimeve etj. 6 4 PLANET E KOMUNAVE PËR MENAXHIM TË RREZIKUT NGA PËRMBYTJET

71 Figura 6 2 Shembull i Hartë së Rrezikut nga Përmbytjet, Skenderaj Teknikisht Figura 6 2 NUK ËSHTË një Hartë e Rrezikut nga Përmbytjet, sepse kjo nuk tregon apo vlerëson pasojat e vlerësuara të fushave lymore. Në përputhje me Direktivën, ajo paraqet tre shtrirj të ndryshme të përmbytjeve për një gamë të gjërë të probabiliteteve të përmbytjes (të rrezikshmërisë së lartë, të mesme dhe të ulët). Hartat e Rrezikshmërisë së Përmbytjeve duhet të ofrohen nga Njësia e Pellgut Lumor, por të veprohet sipas tyre nga ana e Departamenteve Emergjente të Komunave. Autoriteti Kryesor Përgjegjës Njësia e Pellgut Lumor, (MMPH) & Komuna Vlerësimi i Dëmit nga Përmbytjet Vlerësimi i Rrezikshmërisë së përmbytjeve ndihmon Komunën që të përgatis plane më të mira hapësinore, përgatitet për emergjenca, dhe të bëjë shpërndarjen e informacionit për qytetarët. Megjithatë, një Plan i Menaxhimit të Rrezikut duhet gjithashtu të marr një pikëpamje afatgjatë për atë se cila është mënyra më e mirë për të zvogëluar rrezikun nga përmbytja në qytetarë. 6 5 PLANET E KOMUNAVE PËR MENAXHIM TË RREZIKUT NGA PËRMBYTJET

72 Prandaj rreziku duhet të shprehet në një mënyrë sasiore në mënyrë që alternativat për reduktimin e rrezikut të mund të maten dhe krahasohen. Siç e dimë: Rreziku = (Përmbytja) Rrezikshmëria x (Përmbytja) Ekspozimi x (Përmbytja) Cenueshmëria Dëmet si pasojë e përmbytjes janë produkt i EKSPOZIMIT x CENUESHMËRISË dhe në vlerësime të thjeshta "pasoja", është e shprehur si vlerë ekonomike (kosto në ) e dëmit nga përmbytjet për një probabilitet të deklaruar të përmbytjes. Në nivelin më të thjeshtë, një vlerësim i dëmit nga përmbytjet mund të bëhet për çdo pronë individuale ose pika të infrastrukturës kritike. Zakonisht kjo do të përfshijë humbjen e pasurisë, mobiljeve dhe automjeteve, shpenzimet e bëra për riparimet (shpenzimet direkte të dëmit), dhe shpenzimet e tjera të tilla si humbja e të ardhurave të biznesit apo kosto shtesë, pronat me qira (kosto indirekte). Shuma e shpenzimeve të veçanta të dëmit për këtë ndodhi përfaqëson pasojën totale ekonomike, e cila do të ketë vlerë të veçantë monetare. Kostoja totale e dëmit nga përmbytjet për një zonë urbane është shumë e lehtë të llogaritet me anë të një tabele. Në shembullin e Figurës 6 3, 11 prona janë identifikuar në fushë lymore. Modeli hidraulik i lumit është përdorur për të llogaritur thellësitë përmbytjeve në secilën pronë për 9 probabilitete të ndryshme të përmbytjeve (1 në 2, 1 në 5, etj.). Figura 6 3 Vlerësimi i Kostos Ekonomike si pasojë e dëmeve nga Përmbytjet Source: PLANET E KOMUNAVE PËR MENAXHIM TË RREZIKUT NGA PËRMBYTJET

73 Kostoja e dëmit të shkaktuar nga përmbytja llogaritet automatikisht për çdo pronë në varësi të thellësisë së përmbytjes, dhe është treguar si 000. Për shembull, për Millcroft Farm, në një ndodhi të përmbytjes me probabilitet prej 1 në 30 vjet (3,3% tejkalim vjetor i probabilitetit), ajo do të pësojë me një thellësi prej rreth 0.20m të përmbytjes brenda pronës. Kjo do të rezultojë në dëm të përmbytje prej rreth Dëmi i përgjithshëm për të gjitha shtëpitë në fshat për skenarin e përmbytjes prej 3,3% është treguar si Dëmi total, i cili është Dëmet e përmbytjes zakonisht rriten me raritetin e ngritur dmth ashpërsia e përmbytjes së supozuar, le të themi është 1%, dhe kostoja ekonomike për një ndodhi të tillë do të ishte Kjo tregon se si mund te bëhet vlerësimi deri në hollësi i dëmeve nga përmbytjet. Për këtë arsye Hartat e Rrezikut nga Përmbytjet sipas definicionit të plotë duhet të tregojnë nivelin e dëmit ekonomik për zona të ndryshme në zonën urbane. Pjesa shpjegon dallimin në mes hartave të thjeshta të rrezikut (dëmet e larta, mesatare dhe të uleta) dhe hartave të avancuara të rrezikut nga përmbytjet të cilat do të përdorin procedurën e cila do të paraqesë në hartë rezultate si në Figurën Vlerësimi i Sistemeve për Zvogëlim të Rrezikut nga Përmbytjet Qëllimi i marrjes së masave sasiore të dëmit të përmbytjes në secilën zonë urbane është i dyfishtë: 1) Marrja e një mase absolute të ashpërsisë së përmbytjeve, në mënyrë që qytete dhe Komuna të ndryshme të mund të krahasohet dhe të prioritizohen për investime. Komunat me nivelet më të larta të dëmit nga përmbytjet sigurisht që duhet të kenë prioritet. 2) Brenda çdo Komune, skema të ndryshme për reduktimin e përmbytjeve mund të krahasohen në aspektin e kostove të tyre. Në terma të thjeshtë, skema për reduktimin e përmbytjeve që tregon uljen më të madhe në dëme përmbytjesh krahasuar me koston e skemës (definuar si Norma më e lërtë e Benefitit të Kostos) është ajo që duhet implementuar. Figura 6 4 Shembull i Krahasimit Ekonomik të Sistemeve për Zvogëlim të Rrezikut nga Përmbytjet 6 7 PLANET E KOMUNAVE PËR MENAXHIM TË RREZIKUT NGA PËRMBYTJET

74 Figura 6 4 ilustron konceptin. Grafiku tregon koston e dëmit nga përmbytjet (lakorja Y) kundrejt probabilitetit të përmbytjes probabiliteti (lakorja X). Ky është një grafik i PROBABILITETIT X PASOJËS, kështu që ajo është një masë e RREZIKUT TOTAL. Zona poshtë linjave është kostoja totale e dëmit të përmbytjes për atë lokacion për të gjitha skenarët e mundshëm të përmbytjeve. Është e përshtatshme për të shprehur këtë kosto totale ekonomike si një "kosto vjetore ekuivalente", e cila është përcaktuar si kosto Mesatare e Dëmeve Vjetore (MDV). Qëllimi i çdo skeme/sistemi për reduktim të përmbytjeve është pra për të reduktuar MDV deri në vlerën më të vogël të mundshme. Si shembull, (nga procedurat e shpjeguar në 6.3.4), kostoja e dëmit nga përmbytjet mund të vlerësohet për dy skenarë. Vija e zezë e Figurës 6 4 tregon lakoren e dëmeve të përmbytjes për skenarin ekzistuese (pa mbrojtje). Le të supozojmë se ne dëshirojmë të ndërtojmë argjinatura për mbrojtje nga përmbytjet për të mbrojtur qendrën e qytetit. Punimet e fundit për mbrojtjen nga përmbytjet në Skenderaj janë një shembull i përsosur i një mundësie të tillë, shiko figurën 6 5. Ne dizajnojmë skemën në mënyrë që argjinaturat ndalojnë të gjitha përmbytjet, duke përfshirë edhe ato me një probabilitet të ndodhjes prej 1% të Probabilitetit të Tejkalimit Vjetor. Kjo do të thotë se të gjitha dëmet prej përmbytjes do të eliminohen për të gjitha përmbytjet më pak të rënda se përmbytja prej 1%. Dobi ekonomike e skemës (dmth. ulja e dëmit nga përmbytjet) është ndryshimi në mes të linjave të zezë dhe të kuqe. Natyrisht ka një reduktim të ndjeshëm në koston e dëmit total të përmbytjes pasi që janë ndërtuar argjinaturat, dhe kostoja Mesatare e Dëmeve Vjetore do të jetë shumë më e vogël. Megjithatë, me të gjitha skemat e mbrojtjes nga përmbytjet, ekziston një kufi i projektimit. Ekziston gjithmonë mundësia që skemës do të jetë 'tejmbushur' me ujërat e përmbytjes dmth ujërat e përmbytjes do të kalojnë mbi argjinatura në një skenar më ekstrem si ai prej 1%. Në këtë rast do të ketë ende disa dëme përmbytjesh. Dëmi që ndoshta ende mund të ndodhë pasi skema të jetë ndërtuar është e referuar si kosto e dëmit të mbetur nga përmbytjet. Kjo është zona blu në të majtë të vijës së kuqe. Në afat të gjatë, Plani Komunal për Menaxhim të Rrezikut nga Përmbytjet duhet të vlerësojë disa opsione për të zvogëluar përmbytjet, dhe të krahasojë këto në drejtim të efektivitetit të tyre dhe të kostos. Skema që tregon uljen më të madhe krahasuese në Dëmtimin Mesatar Vjetor për koston më të ulët (apo koston e dëmit të ngelur më të vogël) zakonisht duhet të jetë skema e preferuar. Është e rëndësishme të theksohet se ndërtimi i argjinaturave për mbrojtjen nga përmbytjet, nuk është gjithmonë zgjidhja më kosto efektive. Alternativa të tjera ndoshta më të lira për t'u vlerësuar mund të përfshijnë: Pastrimi dhe zgjerimi i kanaleve lumore për të përmirësuar kapacitetin Ofrimi i akumulimit në ujëmbledhësin e rrjedhës së sipërme për të reduktuar pikun e përmbytjes (zvogëlimi i rrezikshmërisë) Përdorimi i Planit Hapësinor të Komunës për të zhvendosur pronat dhe aktivitetet komerciale në zona që nuk janë subjekt i përmbytjes (reduktimi i ekspozimit). Ofrimi i sistemit për paralajmërit të përmbytjes në mënyrë që qytetarët të mund të zhvendosin gjërat e tyre (zvogëlimi i cenueshmërisë) Të gjitha këto janë shembuj që duhet të merren parasysh. Në çdo rast potenciali i reduktimit të përmbytjes me anë të skemës për mbrojtje nga përmbytjet mund të llogaritet si një vlerë ekonomike dhe në krahasim me situatën bazë. 6 8 PLANET E KOMUNAVE PËR MENAXHIM TË RREZIKUT NGA PËRMBYTJET

75 Analizimi i Skemës për Zvogëlim të përmbytjes (Vlerësimi i Benefitit të Kostos) është një procedurë që kërkon trajnim të mëtejshëm të avancuar që është përtej kapaciteteve dhe resurseve të Komunave dhe Ministrisë në këtë kohë. Ne e përmendim këtë për hirë të plotësisë. Figura 6 5 Shembulli i Sistemit të Argjinaturave për Zvogëlim të Rrezikut nga Përmbytja, Skenderaj Informimi Publik dhe Konsultimi Kosnultimi public është një Komponent thelbësor i zhvillimit të Planeve për Menaxhim të Përmbytjeve. Sipas Direktivës 2007/60/EC Kapitulli V, Neni 10, Shtetet Anëtare duhet tël: 1) Në përputhje me legjislacionin në fuqi të Komunitetit, Shtetet Anëtare do të vënë në dispozicion të publikut vlerësimin paraprak të rrezikut nga përmbytjet, të hartave të rrezikshmërisë nga përmbytjet, hartat e rrezikut të përmbytjeve dhe të planeve për menaxhimi të rrezikut nga përmbytjet. 2) Shtetet anëtare duhet të inkurajojnë përfshirjen aktive të palëve të interesuara në zhvillimin, rishikimin dhe përditësimin e planeve për menaxhimin e rrezikut të përmbytjeve të përmendur në Kapitullin IV Publiku duhet të konsultohet në të gjitha propozimet për reduktimin e përmbytjeve. Është gjithashtu shumë e rëndësishme edukimi i publikut lidhur me rrezikun e përmbytjeve në përgjithësi, dhe çfarë do të bënin ata në rast të një emergjence të përmbytjes. Ndihma e qytetarëve për të ndihmuar veten e tyre mund të bëjë një reduktim të cenueshmërisë nga përmbytjet. Masat e dukshme përfshijnë: Zhvendosja e fëmijëve dhe të moshuarve në lokacione më të sigurta para përmbytjes Sigurmi i thasëve më rërë nga Depotë qendrore në mënyrë që të mbrohen shtëpitë Zhvendosja e gjërave me vlerë në katet e sipërme mbi nivelin e përmbtur Zhvendosja e automjeteve jashtë zonës së përmbytur. Planet Emergjente të Reagimit në Komunën e Gjakovës janë një shembull i shkëlqyer ku procedurat e tilla tashmë janë vendosur PLANET E KOMUNAVE PËR MENAXHIM TË RREZIKUT NGA PËRMBYTJET

76 6.3.7 Procedurat Komunale Emergjente gjatë Përmbytjeve Sipas Direktivës 2007/60/EC, sistemet e paralajmërimit të hershëm dhe masat e gatishmërisë janë një pjesë thelbësore e Planeve për Menaxhim të Rrezikut nga Përmbytjet. Prandaj Komuna duhet të përcaktojë në Planin se cilat procedura do të përdoren në raste të jashtëzakonshme. Ne Pjesën 5.5 ne kemi treguar se si Koordinator i Përmbytjes dhe Këshilli për Menaxhim të Përmbytjes do të monitorojë situatën e përmbytjes në çdo pellg lumor me anë të përdorimit të Treguesit të Standardizuar të Reshjeve (TSR) (shih Tabelën 6 1), dhe burime të tjera të informacionit. Në varësi të rregullave të përdorura për marrjen e vendimit (p.sh. trendin e reshjeve nga 2, 3, 4 muaj të më parshëm dhe / ose parashikimet nga sistemet MeteoAlarm dhe EFA, nga Këshilli mund të deklarohet një situatë përmbytjeje. Kjo mund të përshkruhet si Niveli 1 i përmbytjes. Komuna e pellgun e prekur lumor sigurisht që duhet të informohet për këtë vendim. Me arritjen e fazës së parë, Komuna duhet të fillojë me fazën e parë të Procedurave të saj të Emergjencës për përmbytje. Tabela 6 1 Gjendja e Rrezikut nga Përmbytjet në bazë të TSR Kodi i TSR Gjendja Reagimi për Menaxhim të Përmbytjes Niveli 3 Mobilizimi i shërbimeve emergjente,përgatitja për evakuime të mëdha dhe viktima RREZIKU EKSREM NGA PËRMBYTJET ImplementImi i masave mbrojtëse për përmbytje dhe rialokimi i aseteve në rrezik të lartë Niveli 2 RREZIK I LARTË NGA PËRMBYTJET Paralajmërimet përmes mediave dhe gatishmëria e shtuar Niveli 1 RREZIK I MODERUAR NGA PËRMBYTJET Monitorimi i trendeve të reshjeve në muajt paraprak dhe vijues 0.0 Normale ASNJË VEPRIM Me vazhdimin e rritjes së ashpërsisë së rrezikut nga përmbytjet, (përcaktuar nga TSR OSE MeteoAlarm dhe sistemet EFA), atëherë mund të kërkohen masa më serioze të gatishmërisë nga Komuna, duke përparuar nga Niveli 1 deri në Nivelin 3 Emergjencë e përmbytjes. Procedurat e Komunës për Emergjencë të Përmbytjes duhet të përcaktojnë veprimet në mënyrë të qartë lidhur me çdo nivel të statusit/gjendjës së përmbytjes. Përgjithësisht këto veprime mund të ndahen në: Veprime të komunikimit dhe koordinimit Veprimet dhe përgjegjësitë e Komunës Veprimet dhe përgjegjësitë e përgjithshme të qytetarëve Në Tabelën 6 2 ne kemi përmbledhur të gjitha aktivitetet kryesore operative të Procedurave Komunale për Emergjencë të Përmbytjeve. Një komponent i rëndësishëm i procedurave emergjente të përmbytjes të themeluar në bazë Planeve për Menaxhim të Rrezikut nga Përmbytjet (PMRP) do të jetë një Plan Evakuimi i përcaktuar mirë. Kjo do të tregojë se kur, si dhe sa njerëz mund të duhet të evakuohen nga zonat e 6 10 PLANET E KOMUNAVE PËR MENAXHIM TË RREZIKUT NGA PËRMBYTJET

77 specifikuara në rast të një përmbytje të rëndë ose ekstreme. Duhet të tregojë rrugët e evakuimit, metodat e evakuimit, qendrat e komunikimit dhe qendrat emergjente dhe vendet zyrtare për strehim. Identifikimi i rrugëve dhe shërbimeve kritike të cilat mund të mos jenë në përdorim gjatë përmbytjeve të rënda është një konsideratë shumë e rëndësishme operative. Figura 6 6 Plani Emergjent i Evakuimit në rast të Përmbytjes, Japoni Përfundimi i Emergjencës së Përmbytjes Duhet të ketë një njoftim zyrtar të lëshuar nga Këshilli për Menaxhim të Përmbytjes nëpër media e kjo për të njoftuar publikun e gjerë në lidhje me reduktimin e rrezikut të statusit të përmbytjes. Kjo duhet të bëhet me faza logjike p.sh. procedimi nga Permbytje Emergjente prapa në Alarm për Përmbytje deri në Paralajmërm për Përmbytje. Ky ndryshim i statusit duhet të kontrollohet në mënyrë logjike përsëri duke përdorur p.sh. një parashikim 3 ditor të Pellgut Lumor, Treguesit mujor të Standardizuar të Reshjeve (TSR) ose burimet Evropiane të tilla si MeteoAlarm dhe EFA. Është e rëndësishme që masat e përmbytjes të mos përfundojnë shumë herët. Duhet të ketë dëshmi të qartë se nivelet e reshjeve dhe të lumit po kthehen në normalitet para së të anulohet niveli i alarmimit për përmbytje. Për këtë do të jetë e nevojshme marrja e mendimeve profesionale nga personeli hidrometeorologjik në IHMK PLANET E KOMUNAVE PËR MENAXHIM TË RREZIKUT NGA PËRMBYTJET