REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I HISTORISË DHE I FILOLOGJISË DEPARTAMENTI I GJEOGRAFISË DISERTACION

Transcription

1 REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I HISTORISË DHE I FILOLOGJISË DEPARTAMENTI I GJEOGRAFISË DISERTACION Për marrjen e gradës shkencore DOKTOR Tema TIPARE TË ZHVILLIMIT TË POPULLSISË SË MALISHEVËS PUNOI: Doktoranti: Bekim Samadraxha UDHËHEQËSI SHKENCOR: Prof. Dr. Sokol Axhemi Tiranë,

2 REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I HISTORISË DHE I FILOLOGJISË DEPARTAMENTI I GJEOGRAFISË Disertacion Paraqitur nga Bekim Samadraxha ( për mbrojtjen e gradës Doktorr ) TIPARE TË ZHVILLIMIT TË POPULLSISË SË MALISHEVËS Specialiteti: Popullsi Mbrohet më date:.., para juriës. Komisioni i vlerësimit: 1. (kryetar) 2. (anëtar) oponent 3. (anëtar) oponent 4. (anëtar) 5. (anëtar) Tiranë,

3 Parathënie Njeriu gjithmonë është i interesuar për hapësirën në të cilën jeton, që atë ta njohë sa më mirë që është e mundur dhe ta prezantojë në mënyrë sa më objektive. Sa më mirë që ta njohë atë, aq më tepër do të ketë dashuri ndaj saj, për ta përmirësuar, rregulluar dhe për ta mbrojtur atë. 1 Ka pasur një numër të punimeve për territorin e Malishevës në aspektin e përgjithshëm gjeografik, shoqëroro-ekonomik dhe demografik. Përmes këtij hulumtimi mendoj se është dhënë një kontribut modest për njohjen e disa tipeve të zhvillimit socio-gjeografike të vendbanimeve, me problemet që ja krijoj koha në aspektet politike- ekonomike dhe të arriturat e kësaj treve. Qëllimi i punimit konsiston në paraqitjen e gjendjes ekzistuese të Malishevës, pozitës gjeografike, gjeologjike, aspekteve klimatike, hidrografike, pedologjike, popullsisë, lëvizjes së numrit të popullsisë,migrimet, vendbanimeve, transformimit e tyre dhe zhvillimin ekonomik në vitet e fundit. Prandaj, ky punim mund të jetë mjaft interesant dhe tërheqës edhe për fushat tjera, veçanërisht për fushat e veçanta demografike, ekonomike, shoqërore-sociale dhe politike për hulumtimet e mëvonshme. Mirëpo, intensiteti i ndikimit të këtyre faktorëve apo elementeve, nuk është gjithmonë i njëjtë në periudhat e ndryshme kohore. Secili faktor shoqëror, apo element natyror nuk mund ta ketë intensitetin e njëjtë të ndikimit mbi një dukuri apo proces të jetës shoqërore në të njëjtën kohë dhe hapësirë. Gjatë punës nuk kemi pasur shume probleme, sepse ka pasur shënime për komunën e Malishevës (Vështrim i përgjithshëm gjeografik-monografi) dhe disa publikime të pakta që ishin nga kjo pjesë e Kosovës. 1 Bekim Samadraxha Komuna e Malishevës- vështrim i përgjithshëm gjeografik (monografi), Prishtinë, 2009, f. 7. 4

4 Çështja e hulumtimit Tiparet e zhvillimit të popullsisë së Malishevës, organizimi dhe transformimi hapësinorurbanistik i vendbanimeve të saj, është tema që ka për qëllim që para hulumtuesve të sjellë disa argumente, fakte që vërtetojnë se ky territor meriton një tretman pak më ndryshe se deri më tash. Po të shikohet historikisht teritori në fjalë, i ka pasur disa ndryshime të theksuara si në aspektin zhvillimor, infrastrukturor, funksional, arsimor e shëndetësor, e deri në aspektin ekonomikoshoqëror. Banorët e komunës së Malishevës mund të krenohen me vendbanimet e tyre rurale, sepse në të mund t i kryejnë të gjitha shërbimet jetësore, si në: bujqësi, blegtori, tregti, bletari, turizëm, arsim, hidrografi, hoteleri, prodhimtari, transport, bluarje drithërash nga mullinj me ujë, elektrik, etj. Duke u bazuar në këto që u thanë më lart, i gjithë hulumtimi është i ndarë në disa pjesë. Pjesa e parë ka të bëjë me studimin e literaturës ekzistuese, dhe të dhënave të pakta statistikore, demografike, arsimore e kulturore të teritorit në fjalë. Pjesa e dytë ka të bëjë me punën në terren, duke filluar nga pozita gjeografike, hidrografike, pedologjia, klima, relieve, ekspozicioni i shtrirjes së Komunës së Malishevës, tipi i fshatit, etj. Pjesa e tretë ka të bëjë me ecurin e proceseve demografike, duke filluar nga nataliteti, mortaliteti, migrimet e popullsisë e deri te shtimi natyror i popullsisë. Pjesa e katërt ka të bëjë me vendbanimet, qëllimi i së cilës është që të shohim për së afërmi specifikat e se cilit fshat, duke filluar nga ekspozicioni i fshatit, tipi i vendbanimeve, klasifikimi, e deri te infrastruktura e tyre. 5

5 Metodologjia dhe metodat e punës Hulumtimi do të jetë i karakterit gjithëpërfshirës, ndërsa procedurat e hulumtimit do të zhvillohen në disa faza dhe në disa qasje. Pozita gjeografike e Malishevës (do të njoftojmë studiusit e rinj se ku gjendet territori i Malishevës në Republikën e Kosovës, sa është madhësia e këtij territori në këtë shtet, etj). Relievi (me çfarë të dhëna relievore karakterizohet territori i Malishevës). Klima (është e rëndësishëme të dihet se çfarë lloji i klimës dominon në territorin e temës së hulumtimit, dhe a ka dallime në këtë territor) Popullsia (edhe në territorin e Malishevës kemi pasur ndryshime të dukshme në rrjedhat demografike, duke filluar nga nataliteti, mortaliteti dhe shtimi natyror). Vendbanimet e Malishevës (jo vetëm që pësuan ndryshime në aspektin numerik, por edhe në aspektin infrastrukturor, funksonal, administrativ, dhe estetik). Zhvillimi ekonomik i Malishevës (në periudhën e pas luftës së fundit, ky teritor u përfshi nga një valë e madhe e zhvillimit ekonomik, duke filluar nga ndihmat e ndryshme në ndërtim të shtëpive, shkollave, ambulancave në fshatra, ndihma në bujqësi, blektori, etj., ndihma që u dhanë nga OJQ të shteteve perëndimore. Një kontribut të veçantë dhanë edhe bashkatdhetarët tanë që gjenden në diasporë, që për nga numri nuk janë të paktë). Punimi është i kompletuar me: 15. Harta, 14 fotografi, 36 tabela, 22 grafikone. 6

6 Përmbajtja: 1. Nje veshtrim i pergjithshem gjeografik i Malishevës 2. Faktorët natyror, ekonomik e social dhe ndikimi i tyre në popullsi 2.1. Relievi dhe ndikimi i tij në popullsinë e Malishevës. Roli i elementeve te relievit ne vendosjen e popullsise dhe të vendbanimeve të Malishevës Klima dhe ndikimi i saj në popullsinë e Malishevës.Roli i elementeve klimatike ne popullsin dhe vendbanimet e Malishevës Roli i kushteve hidrografike në popullsinë e Malishevës. Tiparët e popullsisë së Malishevës në funksion të elementeve të hidrografisë Veçurit e tokave dhe ndikimit e tyre në tiparet e popullsinë e Malishevës Bota bimore dhe shtazare dhe ndikimi i tyre në popullsisë Bujqësia si faktor në zhvillim e popullsisë, 2.7. Blegtoria po ashtu faktor i rëndësishëm në zhvillimin e popullsisë Tregëtia dhe ndikimi i saj në zhvillimin e popollsisë Hoteleria si degë e rëndësishëm në zhvillimin e popullsisë Turizmi si degë më prespektivë për zhvillimi e popullsisë Roli i faktorit social ne zhvillimet e popullsise se Malishevës. 3. Dinamika e zhvillimit të popullsisë në komunën e Malishevës 3.1. Evulucioni i popullsisë së Malishevës në vite. Numri i popullsisë. Periudhat e zhvillimit. Faktoret ndikues Shpërndarja gjeografike e popullsisë se Malishevës. Ndarja administrative dhe tiparet e tyre. Faktoret ndikues ne shperndarjen gjeografike. 7

7 3.3. Lindëshmëria në komunen e Malishevës. Faktoret ndikues të lindshmërise dhe, shpërndarja gjeografike e saj Vdekëshmëria e popullsisë në komunen e Malishevës. Faktoret ndikues të vdekshmerisë dhe shpërndarja gjeografike e saj Shtesa natyrore e popullsisë se Malishevës. Faktoret ndikues dhe roli i tyre ne shpërndarja gjeografike te shteses natyrore Dendësia e popullsisë së Malishevës. Faktoret ndikues, shpërndarja gjeografike. 4. Migrimet e popullsisë së Malishevës 4.1. Evolucioni i procesit të migrimit në Malishevë Faktorët ndikues në procesin migrative në komunën e Malishevës Migrimet e jashtme të popullsisë Migrimet e brendshme të popullsisë Shpërndarja gjeografike e proceseve migruese Efektet e lëvizjes migruese. 5. Strukturat e popullsisë në Komunën e Malishevës 5.1. Roli i strukturave të popullsisë Strukturat moshore të popullsisë Strukturat gjinore të popullsisë, 5.4. Strukturat arsimore- profesionale të popullsisë 8

8 6. Vendbanimet në Komunën e Malishevës 6.1. Roli i vendbanimeve ne teresine e komunes se Malisheves..Faktoret ndikues ne vendosjen e vendbanimeve.shperndartja gjeografike e tyre.rendesia e vendbanimeve a. Vendbanimet urbane. Tiparet dhe veçoritë e tyre. Shpërndarja gjeografike e vendbanimeve urbane ne Malisheve. 6.1.b. Vendbanimet rurale. Tiparet dhe vecorite e tyre.shperndarja gjeografike e vendbanimeve rurale ne Malisheve Klasifikimi i vendbanimeve. Kriteret dhe roli i tyre ne përcaktimin e vendbanimeve. 7. Përfundime. Konkluzione dhe Rekomandime 8. Literatura 9

9 1. Një vështrim i përgjithshëm gjeografik i Malishevës Sipas periudhave historike, qendra administrative politike e Malishevës së sotme (komuna) ka ndryshuar edhe në aspektin e emërtimit edhe në aspektin e selisë. Në kohën e pushtimit turk të këtij territori përmendej Bajraku i Astrazubit, që për nga shtrirja shkonte deri në vijën hekurudhore, që shkonte prej Murgës në veri e deri në Mrasor në perëndim. Më vonë permendet Rrethi (Serezi) i Rahovecit që përfshinte të njëjtin territor, ndërsa pas luftës bëhet një organizim të ri. Organizimi i pushtetit pas Luftës së Dytë Botërore filloi në Banjë dhe në fshatin Kijevë, për të vazhduar pastaj në 1960 në Malishevë si bashkim i komunës së Banjës dhe Kijevës. Në vitin1965 komuna e Malishevës u transformua (shpërnda) edhe për faktin se ishte etnikisht e pastër, me popullatë shqiptare. Për herë të dytë u rasformua me 1968 dhe vazhdoi deri me Komuna e Malishevës u formua më 1986 (prill) dhe vazhdoi punën deri më 1991 kur u shpërnda në katër komuna (Gllogoc, Suharekë, Rahovec dhe Klinë). Herën e fundit u formua pas luftës 1999, në territorin që e kishte deri në vitin Gjatë luftës, komuna e Malishevës dha një kontribut të veçantë në nivel të Kosovës. Pas luftës me ndihmën e organeve të përkohshme u kthye prapë komuna e Malishevës. Në arealin (hapësirën) e komunës së Malishevës shtrihen dy tërësi të mëdha relievore, ajo e Llapushës (Prekorupës) tërësia më e madhe reliviore, dhe Podrima si tërësi më e vogël, disa fshatra (Pagarusha, Gurishta). Lumi Mirusha ja shton vlerën e saj hidrografike por edhe turistike (kanjoni i Mirushës) komunës së Malishevës. 10

10 Malisheva ka një sipërfaqe që përfshin km/2 ose rreth 3% të territorit të shtetit të Kosovës. Burimi: MAPH Harta nr.1. Pozita e komunës së Malishevës në hartën e Kosovës Komuna e Malishevës njihet që nga viti 1955 deri më Në atë kohë komuna e Malishevës numëronte 38 vendbanime të cilat iu ndanë 4 komunave (Suharekë, Klinë, Rahovec dhe Gllogoc), ku do t i paraqes në vijim: 1. Komunës së Suharekës iu dhanë 7 vendbanime Banja, Bellanica,Ngucati,Kravasaria, Lladroci, Lladroviqi, Seniku. 2. Komunës së Klinës iu dhanë 10 vendbanime Balinca, Bubaveci, Vllashki Drenoci, Vërmica, Golluboci, Kijeva, Llazica, Mleqani, Plloqica, Carralluka. 11

11 3. Komunës së Rahovecit iu dhanë 18 vendbanime Bubli, Gariqi, Damaneku, Dragobili, Javiqi, Llapçeva, Lubizhda, Maxharra, Malisheva, Maralia, Millanovqi, Mirusha, Ostrozubi, Pagarusha, Panorci, Turjaka, Carravrana, Çupeva. 4. Komunës së Gllogocit iu dhanë 2 vendbanime Berisha, Tërpeza. Organizimi i pushtetit pas Luftës së Dytë Botërore filloi në fshatin Banjë dhe fshatin Kijevë, për të vazhduar pastaj në 1960 në Malishevë, si bashkim i komunës së Banjës dhe Kijevës. Më 1986, duke parë arsyen se është e nevojshme që të formohet përsëri komuna e Malishevës në kuadrin e së cilës hynin dyzet fshatra, pra me pak ndryshime në përbërjen e saj territoriale sikur më 1955 kur ishte edhe komunë në veti. Komuna e Malishevës u ransformua (shpërnda) edhe njëherë në vitin 1989 nga pushteti i atëhershëm. dhe u formua prapë më 1999 me një Rregullore të UNMIK-ut, nr. 2000/45 si komunë në veti, përsëri me të njëjtit kufi që kishte më herët. Në këtë punim është përfshirë tërë problematika e natalitetit, mortalitetit ku si rezultat i tyre është shtimi natyror, por është bërë përzgjedhja e disa fenomeneve demografike të mortalitetit, ku ekziston një korrelacion i afërt dhe përmbajtjesor. Pas luftës me ndihmën e Qeverisë së Përkohshme, UNMK-u dha pëlqimin prapë që Malisheva të njihet si qendër komunale. Në Malishevë qeverisja lokale ushtrohet përmes Organit legjislativ që ka Kuvendin Komunal me 31 këshilltarë dhe 6 komitete, dhe Organit ekzekutiv që ka 11 drejtorate (viti 2005). 12

12 Fotografia nr. 1. Objekti i Komunës së Malishevës Komuna e Malishevës në aspektin e makro-regjionit shtrihet në pjesën qendrore të territorit të Kosovës, kurse në aspektin e ngushtë makro-regjional zë pjesën qendrore të territorit të Llapushës. Malisheva konkretisht shtrihet në pjesën perëndimore të Kosovës, ose në anën lindore të Rrafshit të Dukagjinit, gjegjësisht në shkallën gjeografike veriore 42 shkallë 28 minuta e 41 sekonda, gjatësia gjeografike lindore 20 shkallë 44 minuta e 33 sekonda. 13

13 Harta nr.2. Pozita e Malishevës në rrjetin e rrugëve në Kosovë Komuna e Malishevës kufizohet: Në veri me komunën e Klinës dhe Gllogocit (Drenasit), në lindje me komunën e Lypjanit dhe të Suharekës (Therandës), në jug me komunën e Suharekës, Rahovecit, në perendim me komunën e Rahovecit dhe të Klinës. Komuna e Malishevës njihet që nga viti 1955 deri më 1965 kur shpërndahet, nga arsyet se më shpejt rriten dhe zhvillohen komunat me numër më të vogël të atëhershëm. 14

14 2. Faktorët natyror, ekonomik e socialë dhe ndikimi i tyre në popullsi Popullsia, shpërndarja dhe përqendrimi i saj është nën ndikimi e një numri faktorësh. Si rezultat i bashkëveprimit të tyre edhe popullsia e një territory të caktuar është e destinuar që të përdoret në këtë territory ose orientohet drejt drejt territoreve të tjera. 2 Prandaj ne do ti paraqesim ndikimin e faktorve natyror në shpërndarjen e popullsise, duke evidentuar rolin e : Relievit, Klimës, Hidrografisë, Tokat, Bota bimore dhe shtazore, Bujqësia, Blegtoria, Tregëtia, Hoteleria, Turizmi, si dhe Roli i faktorve social në zhvillimin e popullsisë së Malishevës. Faktoret natyror, ekonomik dhe socialë kanë ndikuar që vendbanimet e komunës së Malishevës të kenë një shtrimje të ndryshme të popullsisë. Arsyeja sepse nuk kemi të gjithë faktoret natyror por edhe ata ekonomik të njëjtë në komplet territorin e cekur më lartë. Më poshtë po trajtojme në mënyrë me detale gjithësecilin nga këta faktorë duke dhën në të njëjtën kohë edhe kontributin e tyre në zhvillimin e popullsisë së Malishevës. 2 Sokol Axhemi, Gjeografia e Popullsise dhe e vendbanimemeve, Tiranë, 2007, fq

15 2.1. Relievi dhe ndikimi i tij në popullsinë e Malisheves. Roli i elementeve te relievit ne vendosjen e popullsise dhe te vendbanimeve te Malisheves Territori i Komunës së Malishevës është i izoluar, me një strukturë të përthyer të relievit; territore kodrinore, malore dhe disa gryka, e vetëm një luginë lumore, atë të lumit Mirusha, e cila, për nga aspekti i shtrirjes së fshatrave, së bashku me kushtet e tjera të volitshme natyrore (uji, klima, pedologjia, vegjetacioni), ka pasur dhe ka një rëndësi të madhe për popullsinë e kësaj hapësire. Territorin e kësaj komune, që është ndërtuar gjatë orogjenezës alpine, e karakterizojnë dy tërësi relievore: pjesa lindore përbëhet nga shkëmbinjtë joujëlëshues (sedimentet e neogjenit, serpentin dhe kristalor), ku është zhvilluar relievi intensiv, ndërsa pjesa perëndimore dhe veriore kanë përbërje të shkëmbinjve karstikë-gëlqerorë, të vjetërsisë së shkumësit, ku edhe është zhvilluar relievi karstik 3. Fotografia nr. 2 Relievi karstik në Gurbardh 3 Bekim Samadraxha, Gropa e Bajës - punim seminari (Gjeomorfologji)

16 Lugina më e rëndësishme për territorin e Komunës së Malishevës është lugina e lumit Mirusha, me një lartësi mbidetare rreth 600 m. Në territorin e kësaj komune si forma më të rëndësishme relievore dallohen: masivet malore, lugina e lumit dhe fushëgropa e Llapushës. Masivi malor i maleve të Berishës ka një lartësi mbidetare rreth 1057 m, nëpër të cilat kalon vija ujëndarëse detare midis Detit të Zi dhe Detit Adriatik, malet e Shkozës (883 m), malet e Koznikut (1006 m), pastaj masivi malor i maleve të Gremnikut (734 m), Gajrakut (769 m) dhe Goleshit (636.5 m) 4. Relievi luan një rol të rëndësishëm në mbulimin e një popullsie caktuar, si dhe zhvillimin e saje. Kjo ndikoje qe popullsia e Malishevës të ketë dallime të mëdha në numrin e popullsisë dhe shtrirjen e sajë. Si për shembull vendbanimet të cilat shtrihen në terrenet e rrafshta, si: Banja, Bellanica, Malisheva, Mirusha, Lubizhda, Turjaka,etj. Kurse relievi i lartë malor ndikone dukshëm në numrin e vogël të popullsisë në vendbanimet e thela malore, si psh. Fshat i ri, Gurbardh, Terpezë, etj. 4 Bekim Samadraxha, Potencialet turistike të Komunës së Malishevës, DPZH-Malishevë - korrik

17 2.2. Klima dhe ndikimi i saj në popullsinë e Malisheves.Roli i elementeve klimatike ne popullsine dhe vendbanimet e Malisheves. Klima si gjendje mesatare e dukurive meteorologjike për kohë dhe vend të caktuar është me rëndësi të veçantë për zhvillimin e një vendi. Në komunën e Malishevës dominon klima e mesme kontinentale me elemente të ndryshueshme mesdhetare, që karakterizohet me dimra të ftohtë dhe të gjatë (fshatrat malore) dhe vera të nxehta (fshatrat e ulëta).klima dhe elementet e saj kanë luajtur një ral mjaft të rëndësishëm në zhvillimn e popullsisë së Malishevë. Harta nr. 3. Llojet e klimave në territorin e Kosovës Nga harta vërehet se në Kosovë mbretërojnë tri lloje të klimave, ato janë: Klima e ndryshueshme mesdhetare Klima e mesme kontinentale Klima malore. Ndërsa territorin e komunës së Malishevës e mbulojnë dy lloje të klimave, ato janë: Klima e modifikuar mesdhetare Klima e mesme kontinentale 18

18 Këto dy lloje të klimave në territorin e Malishevës na paraqiten të kombinuara njëra me tjetrën. Mirëpo, klima e mesme kontinentale na paraqitet në 42 fshatra të komunës së Malishevës, ndërsa klima e modifikuar mesdhetare na paraqitet në dy vendbanime Pagarushë dhe Guriç, nga modifikimi i lumit Toplluhë. 19

19 Temperaturat e ajrit Temperatura maksimale arrihet gjatë muajve korrik dhe gusht mesatarja maksimale 24,6 0 C, ndërkaq temperatura minimale në muajin janar deri në mesataren minimale -1 0 C. Temperatura mesatare e ajrit gjatë tërë vitit është 11 0 C. Reshjet maksimale gjatë vitit janë 1108 mm, reshjet minimale 511 mm, ndërsa reshjet mesatare janë mm 5. Tabela nr.1. Temperaturat mesatare mujore për periudhën mes viteve 1980/1990 në komunën e Malishevës 6 Muajt l ll lll lv V Vl Vll Vlll lx X Xl Xll Tempe raturat l Vl Xl Temperaturat Te. Mes. vjetore 11.8g/c Grafikoni nr. 1. Paraqitja e temperaturës mesatare mujore të komunës së Malishevës në grafikonin shtyllë 5. Stacioni meterologjik në Duhël 6 Bekim Samadraxha Rrjedhja e epërme e lumit Mirusha Punim diplome, 1998, fq. 20. Prishtinë. 20

20 Tabela nr.2. Temperaturat mesatare mujore dhe vlerat vjetore mes viteve 1949/ në Suharekë dhe Gjakovë Muajt Temperaturat për Suharekë Temperaturat për Gjakovë l ll Lll lv V Vl Vll Vlll lx X Xl Xll Grafikoni nr. 2. Paraqitja e temperaturës mesatare mujore për stacionin meteorologjik në Suharekë dhe Gjakovë Nga të dhënat shihet se temperaturat mesatare të muajit më të ftohtë janari në Suharekë është 1.0 g/c. Ndërsa, ajo e muajit më të nxehtë korrikut është 22.2 g/c, kurse mesatarja vjetore 11.2 g/c. Për stacionin meteorologjik të Gjakovës, temperatura e muajit më të ftohtë janarit është 0.6 g/c, kurse ajo e muajit më të nxehtë korrikut është 22.1 g/c, kurse mesatarja vjetore është 10.1 g/c. 7 Bekim Samadraxha Karakteristikat Hidrografike të Rrjedhës së Epërme të lumit Mirusha - Punim diplome - Prishtinë,

21 Reshjet Reshjet më të mëdha në territorin e komunës së Malishevës janë në muajin dhjetor ndërsa muaji me më pak reshje është muaji qershor. Në tre muajt e pranverës ka mesatarisht nga 540 mm reshje, kurse muajt e stinës së verës, gjegjësisht muajt qershor, korrik, gusht bie mesatarisht 157.5m/2. Reshjet mesatare vjetore ishin 694 mm. Tabela nr. 3. Sasia mesatare mujore e reshjeve për periudhën 1967/ Muajt l Ll lll lv V Vl Vll Vlll lx X Xl Xll Mm Mesatarja vjetore e reshjeve është 694mm 0 l ll lll lv V Vl Vll Vlll lx X Xl Xll mm Grafikoni nr. 3. Paraqitja e temperaturës vjetore për stacionin meteorologjik në Suharekë dhe Gjakovë 8 Bekim Samadraxha Karakteristikat Hidrografike të Rrjedhës së Epërme të lumit Mirusha - Punim diplome - Prishtinë,

22 Tabela nr. 4. Vlera mesatare e reshjeve për stacionin shimatës në Duhël dhe Klinë, për periudhën 1960/1978. Stacio l ll Lll lv V Vl Vll Vlll lx X Xl Xll ni Duhël Klinë Grafikoni nr. 4. Vlera mesatare e reshjeve për stacionin shimatës në Duhël dhe Klinë, për periudhën 1960/1978. Nga tabela dhe grafikoni shihet se për periudhën reshje më të ulëta mesatare ka në muajin gusht në të dy stacionet shimatës, Duhël 34.8 mm, kurse Klinë 35.8mm. Reshjet më të mëdha mesatare janë në muajin nëntor në të dy stacionet, në Duhël 92.5mm dhe në Klinë 97.1mm. 23

23 2.3. Roli i kushteve hidrografike në popullsine e Malisheves.Tiparet e popullsise se Malisheves ne funksion te elementeve te hidrografise. Komuna e Malishevës ka një hidrografi relativisht të pasur. Lumi kryesor që e përshkon komunën e Malishevës është lumi Mirusha, i cili buron në malet e Bllacës masivi malor i maleve të Carralevës, me një lartësi mbidetare 795m. Pjesa burimore përbëhet prej dy degëve (përrojeve): Përroit që rrjedh nga Guncati dhe përroit që rrjedh nga Bllaca, të dy këta përrenj bashkohen në të hyrë në fshatin Bellanicë dhe formojnë lumin e Banjës (Mirusha). Gjatësia e lumit Mirusha është 32 km, përbëhet prej 38 degëve (prroje), të cilat pjesërisht apo tërësisht thahen gjatë vitit. Lumi Mirusha është lumë fushor me ramje të vogël në profil 11.8m/1km. Kriteret tipike të lumit fushor i plotëson në fshatin Bubël, ku me meandrat (lakesat) e tij gjarpëron këtë fshat. Sipas formës së ujëmbledhësit që ka lumi Mirusha i takon tipit dendruid. Lumi Mirusha shkarkohet në lumin Drini i Bardhë. Harta nr. 4. Rrjeti hidrografik në territorin e Kosovës 24

24 Në disa harta dhe shënime të vjetra ekzistojnë të dhëna se ky lumë (Mirusha) quhet si lumë i Banjës, arsyeja pse quhet lumë i Banjës është se arteria kryesore që e furnizon me ujë është burimi termal Banja. Arterja kryesore që e furnizon lumin Mirusha me ujë është burimi termal Banja. Ky burim gjendet në pjesën lindore të qendrës komunale Malishevë, në largësi mbidetare rreth 550 m, njëkohësisht është edhe burimi kryesor i ujit në territorin e komunës së Malishevës. Harta nr. 5. Rrjeti hidrografik në territorin e Malishevës Sipas, prof. dr. Ibrahim Ahmeti, ky burim në vitin 1969 ka një kapacitet të ujit nga 180 litër në sekond (minimale), dhe 250 litër ujë në sekond maksimalja. Kapaciteti i burimit është litër/ujë në sek. ose l/min. Temperatura e ujit oscilon gjatë vitit. Përcjellja sistematike e temperaturave të ujit në burimin termal të Banjës, tregon se temperaturat e ujit janë konstante gjatë tërë vitit ( , ora 14:00, temperatura e ujit në burim ishte 22.0 g/c. 25

25 Me qëllim të pasqyrimit të mundësive për shfrytëzim të burimit të ujit të nxehtë (termal) në fshatin Banjë të komunës e Malishevës është hartuar një projekt ideor i cili në vete përmban mundësinë programore dhe hapësinore të zhvillimit të aktiviteteve përkatëse të cilat bazohen në shfrytëzimin e fenomenit natyror-burimit të ujit të nxehtë. Fotografia nr. 3. Burimi termal (Pishina) në fshatin Banjë 26

26 2.4. Veçurit e tokave dhe ndikimit e tyre në tiparet e popullsinë e Malisheves Krahas elementeve të tjerë natyrorë, që përmendëm më sipër, edhe tokat me tipare dhe karakteristikat e tyre luajnë një rol të rëndësishëm në zhvillimet e popullsisë së një territory apo regjioni të caktuar. 9 Territori i komunës së Malishevës përbëhet prej disa lloje të tokave, duke filluar nga lloji i tokave të smonicave, rendzin, rankeri, tokat e kuqe, pseudoglej, e mesme e kuqërremtë, e murrme argjilore të liqejve, deliuviale dhe aluviale. Lloji i tokave që janë dominante në territorin e komunës së Malishevës janë: e mesme e kuqërremtë, tokat e kuqërremta, pseudogleje, rankeri, etj. Ndërsa lloji i tokave që janë më pak dominante në këtë komunë janë: smonica, deluviale, aluviale, murrme argjilore, etj. Harta nr. 6. Burimi: B. Kafexholli Harta pedologjike e komunës së Malishevës 9 Sokol Axhemi, Gjeografia e Popullsise dhe e vendbanimemeve, Tiranë, 2007, fq

27 Në hartën e komunës së Malishevës janë të paraqitura llojet e tokave dhe prezenca e tyre në sipërfaqet që i mbulojnë. Është karakteristikë për këto pjesë sepse pjesa qendrore e tyre është e mbuluar nga tokat aluviale - rreth lumit Mirusha, apo siç njihet ndryshe në këto pjesë si bazeni i Bellanicës dhe bazeni i Mirushës,i cili vazhdon edhe në disa fshatra si: Lumishtë, Damanek etj. Tokat aluviale janë prezente në të dy anët e lumit Mirusha, duke filluar nga fshati Bellanicë e deri në fshatin Bubël. Kosova bën pjesë në brezin e rrudhosur Alpin, në segmentin përendimor të Mesdheut Lindor. Strukturat e Kosovës inkuadrohen, kryesisht në harkun Dinarido-Albanido-Helenid dhe vetëm cepi lindor i Kosovës inkadrohet në harkun Alpido-Karpato-Ballkanik. Infleksioni kryesor i strukturave të Dinarrido-Albanido-Helenideve kryhet pikërisht në pjesen qendrore-perendimore të Kosovës, që i përgjigjet brezit tërthor Shkodër-Pejë. 10 Nga perëndimi në lindje, veçohen: -VI Njësia e Valbonës (N. Va.) (pjesë e njësisë së përbërë të Alpeve Shqiptare); -VI Brezi Ofiolitik i Mirditës-Gjakovë (B.O.M.GJ.); -VI Njësia e Deçanit (N.De.); -VI Njësia e Pejës (N.P.) (me dy nënnjësi: Rugova dhe Mokna); -VI Njësia e Koritnikut (N.K.); -VI Njësia e Sharrit (N. Sh.); -VI Njësia e Malishevës (N.M.); -VI Njësia e Drenicës (N.D.); -VI Njësia e Jashtme e Vardarit (N.J. V.); -VI Njësia e Qendrore e Vardarit (N. Q. V.); -VI Njësia e Brendshme e Vardarit (N. B. V.); -VI Njësia e Malishevës (N.M.) Dr. Zenun Elezaj dhe Dr. Alaudin Kodra Gjeologjia e Kosovës Prishtinë, 2007, f Po aty, fq

28 -VI Masivi Dardan (M. D.). Kjo njësi veqohet për herë të parë si njësi në vete. Njësia e Malishevës përhapet në pjesën qendrore të Kosovës. Kufiri lindor i saj me njësinë e Drenicës është konvencional dhe kalon afërsisht sipas drejtimit Papaz, Duhël, Carrallukë, Resenik, etj. 12 Kufiri verior me Njësinë e Pejës, është i mbuluar mga molasat neogjenike dhe depozitimet pleistocen holocen, ndërsa kufiri jugor me Njësinë e Koritnikut është i ndërlikuar nga strukturat e Ostrovicës. Në Perëndim, kufiri i Njësisë së Malishevës me Brezin Ofiolitik Mirditë-Gjakovë maskohet nga gëlqeroret e Kretakut të sipërm dhe molasat neogjenike. Në drejtim të lindjes, Njësia e Malishevës unifikohet me Njësinë e Drenicës. Ky unifikim i dy njësive është realizuar si pasojë e brezit tërthor Shkodër-Pejë. Stili tektonik i njësisë së Malishevës është i afërt me atë të Njësisë së Drenicës. 12. Dr. Zenun Elezaj dhe Dr. Alaudin Kodra Gjeologjia e Kosovës Prishtinë, 2007, f

29 Prishjet tektonike kanë shtrirje veri-veriperendim dhe si rezultat i tyre, në disa raste demaskohen formimet më të vjetra poshtë molaseve neogjenike, apo gëlqerore të Kretakut. Harta nr. 7. Harta e Maleve të Kosovës Baseni i Bellanicës, i cili në periudhen e Pliocenit të Hershëm dhe mbarimit të Pliocenit të Vonshëm ka qenë i lidhur me Ultësirën e Dukagjinit. Përveç shkëputjes së lartpërmendur Bellanicë-Malishevë (përgjatë lumit Mirusha, me një trashësi prej 90 metra), e cila nuk shprehet 30

30 me morfologji, ekzistojnë edhe shkëputje të tjera më të vogla, që e ndërpresin ultësirën në fjalë, në drejtim gjatësor dhe tërthor Bota bimore dhe shtazare dhe ndikimi i tyre në popullsisë Njerëzit janë të prirur për tu përqendruar në territoret në të cilat oferta ekonomike është favorizuese për ta dhe familet e tyre. 14 Një rëndësi te madhe për vendbanimet e Malishevës dhe popullsin e sajë pati edhe bota bimore dhe shtazore. Flora: Ndërtimi gjeologjik, relievi, dhe kushtet klimatike kanë ndikuar që në një hapësirë relativisht të vogël të ujëmbledhësit të lumit Mirusha të paraqiten veçori të ndryshme të mbulesës bimore. Vegjetacioni pyjor dhe ai barishtor kanë një rëndësi të madhe për kushtet hidrografike dhe veprimtaritë e ndryshme ekonomike.vegjetacioni në veçanti ndikon në zvoglimin e avullimit, zbutjen e vërshimeve, mbrojtjen e ajrit nga ndotja dhe shfrytëzohet për zhvillimin e blegtorisë dhe bujqësisë. Për zhvillimin e botës bimore ndikojnë faktorët natyrorë siç janë: relievi, klima, hidrografike, pedologjike, etj. Bota bimore e kësaj treve është e tillë që i përgjigjet përbërjes gjeologjike të terrenit, si dhe kushteve klimatike- hidrografike. 13. Dr. Zenun Elezaj dhe Dr. Alaudin Kodra Gjeologjia e Kosovës Prishtinë, 2007, f Sokol Axhemi, Gjeografia e Popullsise dhe e vendbanimemeve, Tiranë, 2007, fq

31 Familjet e drunjëve që rriten në territorin e komunës së Malishevës janë: ahu, bungu, qarri, frashëri i zi, thana, lajthia, shkoza, shelgu, plepi (rreth lumit Mirusha), etj Fotografia nr. 4. Peisazh nga pyjet e fshatit Llozicë Në këtë territor rriten edhe familjet e pemëve, të cilat klasifikohen në pemë të egra dhe të buta. Prej pemëve të egra që rriten në territorin e komunës së Malishevës dhe ja vlen të përmenden janë: thana, qershia e egër, molla e egër, dardha e egër, murrizi i kuq, murrizi i zi (kokërr zeza), kaça, manat, kulumria, etj. Ndërsa nga pemët e buta që kultivohen në këto treva janë: molla, dardha, kumbulla, ftoni, kajsia, pjeshka, dudi, etj. Kulturat bujqësore që kultivohen në Malishevë janë: gruri, misri, tërshëra, thekra, elbi më pak, etj. Ndërsa, kulturat industriale që kultivohen në këtë trevë janë: hardhia e rrushit, luledielli dhe kolza, panxharsheqeri, të cilat kultivoheshin në sektorin shoqëror, ndërsa duhani në sektorin privat. Në territorin e parkut të Mirushës gjenden 330 lloje të bimëve vaskulare, duke mos i llogaritur bimët e ulta dhe myshqet. Këto lloje u përkasin formave të ndryshme ekologjike dhe elemeteve të ndryshme të florës. Veçanti e florës së parkut të Mirushës është pprania e 3 bashkësive ( asociacioneve) bimore endemike dhe 18 llojeve endemike Ministria e Ambientit dhe Planifikimit Hapësinor- Instituti pët Mbrojtjen e Natyrës dhe Ambientit të Kosovës Vlerat e Natyrës së Kosovës, Prishtinë, 2003, fq

32 Pyjet në territorin e komunës së Malishevës zënë 45 % të sipërfaqes së komunës, prej së cilës: Sektorit shoqëror, i takojnë 7700 ha, Sektorit privat, i takojnë 6050 ha. Fauna: Kushtet jetësore të cilat mbretërojnë në territorin e komunës së Malishevës na krijojnë kushte mjaft të mira për zhvillimin e botës shtazore dhe disa lloje të shpezëve. Shtazët: Pjesa më e madhe e kafshëve të egra të cilat janë identifikuar në këto pjesë, janë: ariu (ursus arctos), dreri, (malet e Berishës), derri i egër (sus scrofa), dhelpra (canis vulps), vjedulla (meles meles), lepuri (lepus europaeus), ujku (canis lupus), macja e egër (felis silvestris), sqarthi (martes martes), miu bizam (ondatra zibethika), iriqi ( erinaceus concolor L.), etj 16. Shpezët: Shumica e shpezëve që jetojnë në territorin e komunës së Malishevës janë shpezë migruese, si: dallëndyshja, lejleku, pata e egër, thëllënza, etj. Ndërsa shqiponja është shpend rezidencial i kësaj treve. Fotografia nr. 5. Shqiponja si shpend autokton i kësaj treve Familjet rezidente (shpezë shtepiake) të shpezëve që jetojnë në vendbanimet rurale të Malishevës janë: pula, pata, biba, rosa, etj. 16 Po aty, fq

33 Parku i lumit Mirusha është i pasur edhe me një numër të zvarranikëve si hardhuca, gjarpinj e breshka. Në këtë rast vlen të ceket se në territoret e thata shkëmbore të parkut jeton lloji më i rrezikshëm i gjarpërinjëve të Kosovës (Vipera amodytes) Bujqësia si faktor në zhvillim e popullsisë Territori i komunës së Malishevës është territor kodrinoro-malor, mirëpo rreth lumit Mirusha kemi toka të mira bujqësore edhe pse në siperfaqe të vogël. Kulturat bujqësore që kultivohen në tokat e Malishevës janë: gruri, misri, elbi, tërshëra dhe bimët furragjere. Kemi raste të shpeshta kur këto kultura i dëmton lumi Mirusha, sidomos në stinët e pranverës dhe vjeshtës. Fotografia nr. 6. Vërshimi i lumit Mirusha në rrafshin e fshatit Turjakë 17 Po aty, fq

34 Të angazhuar në bujqësi në komunën e Malishevës në vitin 2003 ishin 5000 familje, kurse të punësuar në sektorin privat të bujqësisë ishin 6600 punëtorë 18. Struktura gjinore: - Meshkuj: 6435 punëtorë ( 97.5 %) - Femra: 165 punëtorë (2.5 %) - Gjithsejt: 6600 punëtorë (100%) 19. Lumi Mirusha ka një rëndësi të madhe për banorët e fshatrave të Malishevës, sidomos për venbanimet: Lubizhdë, Turjakë, Bubël, etj. Një dukuri shqetësuese jo vetëm për komunën e Malishevës, por për të gjitha komunat e Kosovës është ndërtimi i pakontrolluar që po ndodh kohëve të fundit, sidomos pas luftës së fundit, ku për çdo vit nga ndërtimet po humb sasi të konsiderueshme të tokave bujqësore. Në tabelën e mëposhtme po i japim sipërfaqet me ara dhe kopshte në territorin e komunës së Malishevës. 18 Komuna e Malishevës, Drejtoria për Planifikim, Rindërtim dhe Zhvillim Analiza Shoqërore- Ekonomike Qershor, 2003, fq Po aty, fq

35 Tabela nr. 5. Sipërfaqet e vendbanimeve me ara dhe kopshte në komunën e Malishevës Nr. Vendbanimet Ara hektar,ari,metra /2 Kopshte hektar,ari,metra/2 1. Banjë 754,13,26 78,23 2. Drenoc 1016,11, Bellanicë 380,16,91 44,71 4. Carrallukë Astrazup 254,93, Malishevë Pagarushë Bubavec Llozic Ngucati Turjaka Gurbardhë Lladroc Panorc Senik Shkozë Dragobil Marali Balincë Bardh Mleqan Kijevë Damanek Vërmicë Terpezë Lubizhdë Llapçevë Plloqicë Temeqinë Kërvasari Shkarashnik Goriq Mirusha Burimi Gulluboci Terpezë e Ulët Bubël Fshati i Ri Maxharrë Janqishtë Gajrak Berishë Rud Qypevë Gjithsej

36 Fshati me sipërfaqe më të madhe me ara është fshati Drenoc me 1016 hektarë, e.11 ari e 56 metra. Fshati me sipërfaqe më të vogël të tokës është fshati Berishë me 21 hektarë, 11 ari e 28 metra. Ndërsa, sipërfaqja e përgjithshme e komunës së Malishevës me ara është hektarë, 8 ari e 72 metra. Kurse fshati me numër më të madh të kopshteve është fshati Maxharrë me 83 ari, 23 metra, ndërsa fshati me sipërfaqet më të vogla me kopshte është fshati Panorc me 1 ari e 48 metra. Kopshtet në komunën e Malishevës zënë 8 hektarë, 70 ari, dhe 99 metra. Të punësuarit sipas veprimtarive ekonomike: Bazuar në ato që u cekën më lartë, burimi kryesor i të ardhurave për banorët e Malishevës ishin: bujqësia, me 75 %, tregtia, me 90 %, asistenca sociale,me 702 aplikant 20. bota e jashtme, me 3286 migrantë. 20. Profili Socio-ekonomik & Fizik (PSEF), Komuna e Malishevës, 2001, fq, 27 37

37 Tabela nr. 6. Sipërfaqet e komunës së Malishevës me pemishte dhe vreshta 21 Nr. Vendbanimet Pemishte hektar,ari,metra Vreshta hektar,ari,metra 1. Banjë 4.94,85 28, Drenoc 6,20,46 7,45,77 3. Bellanicë Carrallukë Astrazup 2,89,75 28,51,6 6. Malishevë Pagarushë Bubavec Llozicë Ngucat Turjakë Gurbardhë Lladroc Panorc Senik Shkozë Dragobil Marali Balincë Bardh Mleqan Kijevë Damanek Vërmicë Terpezë Lubizhdë Llapçevë Plloqicë Temeqinë Kërvasari Shkarashnik Goriq Mirusha Burimi Golluboc Tërpezë e Ulët Bubël Fshati i Ri Maxharrë Janqishtë Gajrak Berishë Rud Qypevë Gjithsej Fshati me sipërfaqe më të madhe me pemishte është fshati Kijevë me 7 hektarë, 78 ari, 66 metra. Kurse fshati me sipërfaqen më të vogël me pemishte është Janqishti më 3 ari, 15 metra. 21. KK. Malishevë, DBZHR

38 Sipërfaqja e përgjithshme në komunën e Malishevës me pemishte është 105 hektarë, 21 ari e 79 metra. Fshati me sipërfaqe më të madhe me vreshta është fshati Bellanicë me 105 hektarë, 35 ari, 40 metra. Me 27 ari, 13 metra, Mleqani është fshati me sipërfaqen më të vogël me vreshta. Vreshtat në komunën e Malishevës zënë një sipërfaqe prej 333 haktarë, 25 ari, 67 metra. Gjatë viteve të fundit, sidomos gjatë luftës një numër i madh i mekanizmit bujqësor u shkatërrua, por përveç shkatërrimit ato edhe u plaçkitën nga pushtuesi serbe. Kështu që, pas luftës bujqit e komunës së Malishevës u përballën me nevoja për mekanizëm bujqësor. Kjo gjendje u tejkalua falë kontributeve të bashkëatdhetarëve, që nga shtetet perëndimore arritën të sjellin një sasi të madhe të mekanizmave bujqësore në këto treva, dhe bujqit e zgjodhën problemin e mekanizimit të bujqësisë Blegtoria po ashtu faktor i rëndësishëm në zhvillimin e popullsisë Blegtoria në komunën e Malishevës deri në kohën e fundit ishte blegtori primitive ku numri i kafshëve ishte mjaft i madh, mirëpo cilësia e tyre ishte e dobët, si nga dukja ashtu edhe nga rendimenti i qumështit apo i mishit. Shfrytëzoheshin kullosat thuajse gjatë tërë vitit, dominonin kafshët e imta, duke filluar nga delet, dhitë, por nuk ishte i vogël edhe numri i gjedheve të racës së egër (siç njihet në këto anë), por edhe numri i bollicave nuk ishte i vogël. Ndërsa, kohëve të fundit sidomos pas luftës kemi ndryshim nga blegtoria ekstenzive në atë intenzive, numri i kafshëve është zvogluar dukshëm, ku kullosat shfrytëzohen shumë pak nga kafshët, sidomose vlen për t u theksuar se familja e bollicës po zhduket dita ditës në këto treva. Edhe te familjet tjera kemi zvoglim të numrit, duke filluar nga: delet, gjedhit të egër, dhisë, etj, Mirëpo, kohëve të fundit kemi rritje të fermave moderne të gjedhëve shumë produktive dhe 39

39 cilësore. Blegtorët nga fshatrat e Malishevës me fermat moderne të tyre sigurojnë të ardhura bukur të mira për familjen e tyre. Në këto treva janë evidente fermat e gjedhëve, pastaj ato të dhive dhe të deleve. Këto ferma u ngritën falë donacioneve nga donatorë të ndryshëm apo edhe nga mjetet vetanake të fermerëve. Bletaria: Ajri i pastër, uji i mjaftueshëm, gjelbërimi i madh, plantacionet e ndryshme i mundësojnë komunës së Malishevës që të zhvillojë këtë degë të rëndësishme të ekonomisë në vendbanimet rurale të saj. Lufta e fundit nuk e la pa e prekur edhe sektorin e bletarisë. Bletarët e Malishevës, pas luftës u ndihmuan nga donacionet e ndryshme në ripërtritjen e numrit të bletëve, trajnime të ndryshme të bletarëve, e mjete të punës për ta. Edhe te bletarët e kësaj treve vërehet një avancim i bletarëve, se tash bletarët më nuk e bëjnë punën primitive siç e bënin dikur me koshere, por tash me sanek me zgjoje të posaçme, pastaj nuk bëhet mbytja e bletës për mjaltë, bëhet shumim bashkëkohor i tyre, shumohen amat e tyre dhe disa avancime shumë moderne për bletarët. Në këtë territor kemi disa bletarë të njohur të cilët në kopshtet e tyre kanë rreth familje bletësh dhe sigurojnë të ardhura të mira nga mjalti i cili është shumë kualitativ. Fshatrat e komunës së Malishevës që të merren me bletari janë: Fshati Banjë, Bellanicë, Ngucat, Bardhi, Lladroc, Lubizhdë, Damanek, etj Tregëtia dhe ndikimi i saj në zhvillimin e popollsisë Burimet kryesore të të ardhurave të qytetarëve të Malishevës janë: prodhimi (kapacitetet prodhuese-mikro, të cilat punësojnë 2-10 punëtorë), bujqësia (ekonomitë familjare), tregtia (bizneset private, që punësojnë 2-6 punëtorë), asistenca sociale, etj 22 Komuna e Malishevës, në aspektin e zhvillimit ekonomik, përfshihet në radhën e komunave më të pazhvilluara të Kosovës. Niveli i zhvillimit ekonomik e shoqëror në territorin e komunës së Malishevës, është i ulët dhe si i tillë manifestohet edhe në shkallën e ulët të popullsisë ekonomish aktive, veçanërisht të popullsisë femërore, si dhe transformimit të ngadalshëm të 22 Komuna e Malishevës, DPRZH Analiza Shoqërore- Ekonomike, 2003, fq

40 strukturës social- ekonomike të popullsisë 23. Përqindja e popullsisë aktive është jo vetëm e ulët, por ajo është edhe nën mesataren e Republikës së Kosovës, ndërkaq popullata e mbajtur përbën tri të katërtën e popullsisë së gjithëmbarshme 24. Në këtë komunë veprimtarinë e tyre e zhvillojnë rreth 900 subjekte afariste. Në sektorin privat (biznese private), janë të punësuar 2620 punëtorë. Numri i punëtorëve sipas strukturës gjinore është: Meshkuj 2305 punëtorë apo 88.0 %, Femra 315 punëtorë apo 12.0 %. Prej bizneseve dominojnë veprimtaritë tregtare, ndërtimore, transportuese, të industrisë së lehtë përpunuese, zejtarisë etj. Vetëm në qytezën e Malishevës operojnë: biznese prodhuese ; biznese tregtare; biznese zejtare; biznese hoteliere; biznese transportuese; biznese shërbyese; biznese tjera. 379 biznese të ndryshme (gjithsej) 23. Islami H., Kosova dhe Shqiptarët, Prishtinë, 1990, fq Po aty, fq

41 Numri i bizneseve tregtare dhe zejtare në (në numër 941) të regjistruar, janë kryesisht pronë e një ndërmarrësi. Disa nga këto biznese (ndërmarrje) kanë bankrotuar ( janë çregjistruar), ndërsa, disa tjera nuk veprojnë vazhdimisht, ose nuk veprojnë fare (janë pasivizuar) 25. Pasuritë natyrore: Në komunën e Malishevës nuk ekziston asnjë objekt industrial, mirëpo në këtë komunë ekzistojnë burime të mëdha të pasurive nëntokësore, si p. sh: Në fshatin Guncat, ekziston xehja e dolomitit, nga përpunimi i të cilit mund të përfitohen: pllakat e qeramikës, tullat e shamotite, gëlqeres, etj. Në fshatrat e Banjë dhe Astrazub, ekzistojnë rezerva të gurit te mermerit, rrasave dekorative, etj. Në fshatrat e Bardh, Senik, Guncat, Llapçevë, ekzistojnë rezerva të gurit gëlqeror.. Një sasi shumë e madhe e rezervave të thëngjillit gjendet në vendbanimet e Kijevës, Bubavecit, Mleqanit, Llozicës, Vërmicës, Drenocit. Sipas një studimi të bërë në kohën e fundit, rezervat e thëngjillit(linjitit) në bazenin e Kijevës llogariten që i kalojnë 1 bilion ton, dhe gjendet në një thellësi prej 12 metra, ndërsa në anën e Vërmicës dhe Drenocit gjendet edhe në sipërfaqe 26. Në territorin e komunës së Malishevës janë prezentë rezervat e linjitit, sidomos në anën veriore të saj në vendbanimet: Kijevë, Bubavec, Mleqan, etj. Mirëpo, këto rezerva te mundshme ende nuk ekspluatohet dhe as që janë verifikuar tërësisht. Në fshatin Astrazub gjenden rezervat e gurit të mermerit i cili në të kaluarën është eksploatuar, kurse tani në këtë territor kemi vetëm një gurëthyes privat. Tani për tani e vetmja pasuri është sipërfaqja e tokave të punueshme, pyjeve dhe disa tokave djerrina që dikur ishin të njohura si plantacione të vreshtave të rrushit dhe parcelave të vishnjeve. 25 Komuna e Malishevës, DPRZH Analiza Shoqërore- Ekonomike, 2003, fq Po aty, fq

42 2.9. Hoteleria si degë e rëndësishëm në zhvillimin e popullsisë Një veprimtari e re ekonomike dhe mjaft e rëndësishme për komunën e Malishevës është hoteleria. Në teritorin e Malishevës veprimtarin e tyre hoteliere e ushtrojnë: -24 restorante, kafiteri, diskoteka, në të cilat janë të punësuar rreth 50 punëtorë. - 9 gjelltore, qebaptore, çajtore, ku jane te punësuar 18 punëtore ëmbëltore, byrektore dhe piceri, ku janë të punësuar 11 punëtorë 27 Fotografia nr. 7. Restaurant Kështjalla në fshatin Banjë 27 Komuna e Malishevës, DPRZH Analiza Shoqërore- Ekonomike, 2003, fq

43 2.10. Turizmi si degë më prespektivë për zhvillimi e popullsisë Potencialet e vlerave turistike të komunës së Malishevës përmbajnë elemente të cilat përcaktojnë shkallë relativisht të lartë të valorizimeve turistike në komunë. Territori i komunës së Malishevës disponon me një numër relativisht të madh të begative natyrore dhe kulturore që krijojnë një territor atraktiv turistik, ku mund të zhvillohen aktivitete të shumta turistike. Komuna e Malishevës disponon me potenciale të rëndësisë: 1. Kanjoni i lumit Mirusha, 2. Burimi termal në fshatin Banjë, 3. Shpella e flladit në fshatin Panorc 4. Malet e Berishës. Turizmin hidrografik në territorin e Malishevës e karakterizojnë: 1. Ujëvarat kanjonet, liqene, dhe pishina. Pjesa burimore përbëhet prej dy degëve (përrenjve): Përroi që rrjedh nga Guncati dhe përroi që rrjedh nga Bllaca. Të dy këto përroje bashkohen në të hyrë në fshatin Bellanicë dhe formojnë lumin e Banjës (Mirusha). Gjatësia e lumit Mirusha është 32 km, përbëhet prej 38 degëve, të cilat pjesërisht apo tërësisht thahen gjatë vitit. Kriteret tipike të lumit fushor i plotëson në fshatin Bubël, ku me meandrat (lakesat) e tij gjarpëron këtë fshat. Lumi Mirusha grykëderdhjen e ka në lumin Drini i Bardhë. Sasia e ujit që derdhet në grykëderdhje është: - maksimalja 4.48 m/3 sek, 44

44 - minimalja 0.30m/3 sek, - mesatarja 2.13m/3-sek Karakteristikë për këtë lum është se në kilometrin e 6-7 ka rritje të temperaturës për 2-3 g/c (vendi ku bëhet bashkimi i lumit të bazenit me Mirushën). Në të kaluarën nëpër disa fshatra ku ka kaluar ky lum kanë ekzistuar disa mulli të gurit (rreth10 sosh), të cilët kanë shërbyer për bluarjen e grurit, misrit, elbit, etj. Në pjesën e poshtme të lumit Mirusha, në një gjatësi 2 km, është krijuar kanjoni me 16 liqene karstike lumore të madhësive të ndryshme, të lidhura në mes veti me ujëvarë spektakulare të gjatësive deri në 21m (për nga madhësia e dyta në Kosovë pas asaj të Radavcit- burimi i Drinit të Bardhë). Anët e kanjonit në disa vende janë të thella deri në 100 m. Numri i ujëvarave në këtë kompleks të lumit Mirusha është 13. Fotografia nr. 8. Ujëvarat e lumit Mirusha Liqenet-Karakteristikat më të shquara morfologjike të kanjonit të lumit Mirusha janë 16 liqene të mëdha dhe të vegjël. Liqenet sipas veçorive fizike dhe dimensioneve të tyre ndahen në tri grupe: 45

45 1. Liqenet e epërme, Liqenet e mesme, Liqenet e poshtme, Liqenet e epërme: janë liqene të cekta për nga thellësia. Thellësia e tyre sillet nga 1.2 m - 2.8m. Dallohet liqeni i tetë i cili është më i thellë 6.4 m dhe i gjerë 18.5 m. Këto liqene janë të lidhura në mes vete njëri me tjetrin përmes ujëvarave, ndërsa kur ka sasi të madhe të ujit, 7 liqenet e epërme bëjnë lidhje të tërësishme natyrore të tyre. Për dallim prej liqeneve të poshtme dhe të mesme, liqenet e epërme nuk mund të vizitohen nga vizitorët, sepse nuk është rregulluar rrugë shtegu përkatëse. Liqenet e mesme: veçohen me ujëvara të larta prej 21 m. Thellësia mesatare e liqeneve është 5 m. Edhe të këto liqene vizitat janë të vështirësuara për shkak të hyrjes së madhe të terrenit. Liqenet e poshtme: janë më të mëdhenj dhe më të vizituar nga liqenet tjera të këtij kanjoni piktoresk. Thellësia mesatare e këtyre liqeneve është 4 m. Karakteristikë e këtyre liqeneve të lumit është se janë mjaft të pasur me peshq. Karakteristikë për liqenet e poshtme është sepse janë të pasur me peshq. Peshqit që rriten në lumin Mirusha janë: krapi, mylyshi, mrena, etj. Turizmi balnear: Turizmi balnear në komunën e Malishevës karakterizohet me burimin termal Banja në fshatin Banjë. Fshati Banjë përkatësisht burimi termal në fshat, gjendet në pjesën lindore të territorit të komunës së Malishevës, në një lartësi mbidetare rreth 550 metra mbi nivelin e detit. Vetë burimi gjendet në mes të fshatit me mundësi zgjerimi në pjesën e poshtme, mirëpo prona është private. Burimi është me tipare të veçanta termominerale, shëruese (shëron sëmundjet e lëkurës, të lukthit etj.). 46

46 Temperatura e ujit është konstante gjatë tërë vitit ( gradë celsiues). Në arealin e ngushtë dhe të gjerë të Banjës, kushtet ekologjike edhe pse nuk janë krejtësisht të kënaqshme, megjithatë duke pasur parasysh mbulesën pyjore, mund të vlerësohen si të volitshme. Fotografia nr.9. Pishina ekzistuese në fshatin Banjë Karakteristikat kryesore të pishinës së Banjës janë: - Pishina ekzistuese është ndërtuar në vitin 1975, me një sipërfaqe prej 1450m/2, - Pishina pas luftës është riparuar disa herë, - Sipërfaqja për rrezitje e pishinës është 0.45ha, - Pishina është mjaft tërheqëse për vizitorë. 47

47 Bukuritë natyrore, bukuritë hidrografike të llojllojshme në të cilën mund të krenohen pak fshatra. Si rrallë diku tjetër, në Banjë u ofrohet e u imponohen këto vepra të natyrës e të njeriut, që emocionojnë jo vetëm fshatarin e thjeshtë, por edhe Nomadet bashkëkohor, ata që dinë të kënaqen me bukuritë e kësaj pishine piktoreske dhe shumë tërheqëse për vizitorë. Me qëllim të pasqyrimit të mundësive të shfrytëzimit të ujit termal në fshatin Banjë, komuna e Malishevës ka hartuar një elaborat i cili në vete përmban mundësi programore dhe hapësinore të zhvillimit të aktiviteteve përkatëse të cilat bazohen në shfrytëzimin e fenomenit natyror të këtij burimi. Gjatë sezonit të verës pishinën e Banjës e vizituan: - Në vitin 1981, vizitorë Në vitin 1997, vizitorë Në vitin 1999, vizitorë. - Në vitin 2000, vizitorë. - Në vitin 2001, vizitorë. - Në vitin 2002, vizitorë. - Në vitin 2003, vizitorë. - Në vitin 2004, vizitorë. - Në vitin 2010, vizitorë. - Në vitin 2013, vizitorë. Arsyeja e rënies së numrit të vizitorëve është hapja e shumë pishiniva private në Kosovë, edhe pse për kahe, pastertia e ujit, madhësia e pishinës dhe vetit sheruese te tije ase nje pishinë nuk është konkurente me të. 28. Bazat Programore hapësinore të rregullimit dhe ndërtimit të kompleksit rekreativo-sportiv Banjë,Përmbajtje e shkurtër EUP-Prishtinë Bekim Samadraxha Valorizimi turistik i Banjës së Malishevës Planeti i kaltërt. nr.5. Prishtinë,

48 Turizmi Sperologjik: Për shkak të përbërjes së terrenit nga shkëmbinjtë karbonatik (gëlqeror), territori i komunës së Malishevës është mjaft i pasur me monumente natyrore shpella, një segment mjaft i rëndësishëm në zhvillimin e turizmit. Monumenti natyror më i njohur në komunën e Malishevës është Shpella e Flladit në fshatin Panorc. Shpella e Flladit - gjendet rrëzë masivit malor të Zatriqit. Shpella e Flladit u zbulua në vitin Është dukuri e rrallë natyrore, sipas hulumtimeve thuhet të jetë si motër me shpellën e Gadimes (Lipjan). Gjatësia e kanaleve të hulumtuara deri më 22/09/2000, në Shpellën e Flladit është 945m. Shpella është e pasur me stoli shpellore (stalactite dhe stalagmite). Fotografia nr. 10. Peisazhe nga Shpella e Flladit në fshatin Panorc Një ekip hulumtuesish gjerman (ISAAK) dhe disa vendorë (Qerim Kastrati) bënë disa hulumtime nga 17/09/ /9/

49 Është premtuar që në vitet e ardhshme të vazhdojnë studimet dhe hulumtimet për gjetjen e kanaleve që supozohet të jenë 2.5 km. Largësia e Shpellës nga Malisheva është 16 km. Interesimi i vizitorëve për shpellën e Panorcit është rritur pas asfaltimin të rrugës Lumishtë-Turiakë- Panorc-Mrasor. Turizmi malor - Territori i komunës së Malishevës është territor kodrinoro-malor. Masivi i maleve të Berishës arrin lartësinë më të madhe mbidetare në këtë komunë. Territori i maleve të Berishës shtrihet në pjesën qendrore të Kosovës dhe ka largësi 17 km nga Malisheva. Malet e Berishës shtrihen në katër qendra komunale: Drenasit, Lipjanit, Therandës dhe Malishevës. Masivi malor i maleve të Berishës është mjaft atraktiv dhe shumë tërheqës për vizitorë. Karakteristikë themelore e këtij masivi është begatia e madhe e botës bimore dhe shtazore. Konfiguracioni i terrenit dhe vlera autoktone turistike e shumë llojeve bimore që rriten në këto pyje, e rrisin vlerën e këtij thesari natyror. Masivi malor i maleve të Berishës është mjaft i përshtatshëm për të pushuar turisti. Një vend të rëndësishëm në turizmin bashkëkohor zë edhe skijimi. Në malet e Berishës ekzistojnë kushte për zhvillimin e turizmit dimëror. Fotografit nr Peisazh nga malet e Berishës Lartësia mbidetare që është rreth 1000 m, në malet e Berishës, ofron kushte të mira për turizmin dimëror. Lartësia mbidetare, konfiguracioni i terrenit, faktorët klimatik janë faktorë 50

50 themelor për këtë lloj të sportit. Hulumtimi i terrenit dhe gjetja e lokacioneve të përshtatshme për pozicionimin e kompleksit të shtigjeve për skijim dhe të objekteve përcjellëse janë domosdoshmëri. Kohëzgjatja e shfrytëzimit të kësaj qendre turistike do të jetë 4 5 muaj (vlerësim). Turizmi antropogjen: Objektet që janë ndërtuar nga dora e njëriut dhe shërbejnë si objekte të kulturës, fetare( të kultit) ndryshe njihen edhe si objekte antropogjene. Në teritorin e komunës së Malishevës i kemi disa objekte turistike antropogjene, ku do i paraqesim në vijim: Ura e Rabaxhive, Kullat e gurit, Xhamitë, Kisha, Tyrbja. 51

51 Ura e Rabaxhive në fshatin Bubël Ura e Rabaxhive në fshatin Bubël, e meremetuar në shek. XVIII (viti 1758), tani jashtë përdorimit, në shekullin e kaluar, ka lidhur regjionin e Kosovës me Dukagjin e përtej Adriatikut. Ura është mjaft e dëmtuar, ndërsa është e nevojshme që të bëhet renovimi i saj dhe kërkon një përkujdesje më të madhe institucionale. Fotografia nr. 13. Ura e Rabaxhive ne fshatin Bubel Quhet ura e Rabaxhive në të kaluarën kishin udhëtuar tregtarët nga: Shkodra- Gjakova- Ferizaj ose Vushtrri. Kjo urë është ndërtuar nga familja Kusari. 52

52 Kullat e gurit Fshati Llapqevë ka monumente të vjetra të kulturës kombëtare shqiptare siç janë shtëpitë kulla. Këto objekte kanë mbetur pa një përkujdesje të duhur. Kjo kullë është trikatëshe, është e ndërtuar nga guri, ka mure të trasha, është e mbuluar me rrasa. Banorët e fshatit tregojnë se kulla është mjaft e vjetër, ata thonë se ka pasur edhe kulla tjera në fshat, mirëpo disa nga to i dogji lufta e disa të tjera nuk i rezistuan kushteve atmosferike. Problemin e rezistencës së faktorëve klimatikë e ka edhe kjo kullë, që tash thuajse është dorëzuar karshi këtyre faktorëve. Fotografia nr. 14. Kullat e gurit në fshatin Llapçevë Nga foto vërehet se kjo kullë në një të afërme të shpejtë do të bie në tokë nëse nuk ka ndonjë përkujdesje institucionale. Ky lloi i turizmit njihet edhe si turizëm antropogjen, sepse është i ndërtuar nga dora e njeriut, dhe dëshmon një kulturë dhe traditë të lashtë shqiptare. 53

53 Fshati Banjë shquhet me monumente të vjetra të kulturës kombëtare. Në fshatin Banjë ekzistojnë objekte të vjetra të kulturës shqiptare shtëpitë kulla. Këto shtëpi kulla janë prezente në disa lagje në fshatin Banjë, duke filluar nga: Hazrolli, Shurdhaj, Binishi, Samadraxhaj dhe Begaj. Fotografia nr.15. Shtëpia kullë në lagjen Hazrolli në Banjë Karakteristikë për këtë kullë është se i ka rezistuar kushteve atmosferike dhe ende përdoret për banim. Kjo kullë është e punuar jashtzakonisht mirë dhe në dukje është shumë e bukur. Kulla është dykatëshe, është e ndërtuar me gurë, është e mbuluar me rrasa, ka 12 driare (frangji) në katin e dytë në anën lindore. Kurse, në katin e parë ka vetëm një dritare dhe derën e hyrjes, e cila është me qemere. Krahas faktorë natyror dhe social një rol të rëndësishëm në zhvillimin e popullsisë luajnë edhe faktori religjioz. Në territorin e Malishevës dallojme këto objektet fetare në komunën e Malishevës janë: 54

54 Xhamitë, të cilat gjinden në fshatra: Marali, Bellanicë, Banjë, Vërmicë, Bubavec, Astrazub, Lubizhdë, Ngucat, Malishevë etj. Kisha, e cila gjendet në fshatin Kërvasari. Tyrbja e cila gjendet në fshatin Maxharrë Roli i faktorit social ne zhvillimet e popullsise se Malisheves Këta faktorë me larminë e vecurive dhe tiparëve që bartin me vehte në vehte luajnë një rol të rëndësishëm në ngulimet e popullsisë në një territory të caktuar, në shpërndarjen e mëtejme të kësaj popullsise, në zhvillimet e larmishëme në vendbanimet e komunës së Malishevës. Theksojme se ndikimet i faktorëve social në zhvillimet e popullsisë më tepër ka qenë i orjentuar në aspekte të tilla, që lidhen me pasojat sociale te zhvillimit ekonomike, sidomos kjo zone e cila ishte mjafte e dobët në aspektin ekonomik, ku ishte e lidhur popullsia me ndikime direkte sociale brenda këtij territory jo aqë të madhë për nga siperfaqja por me dallime të mëdha në aspektet sociale, si në arsim, shëndetësi, mjedise, karriera profesionale, etj. Këta faktorë ndikuan që ky territory mose të ofroi disa kushte elementare sociale, sidomos te vendbanimet e thella malore, ku u paraqiten edhe raste te shpeshta te lëvizjeve të popullsisë nga fshati Shkozë, Gurbardh, Kërvasari, etj, drejtë qytezën së Malishevës, apo edhe në qendra tjera të Kosovës, si në Prishtinë, Prizren, Gjakovë, Suharekë, Klinë, Pejë, etj. 55

55 3. Dinamika e zhvillimit të popullsisë në komunën e Malishevës Popullsisa, shpërndarja dhe përqëndrimi i sajë është nën ndikimin e një numri faktorësh. Si rerzultat i bashkëveprimeve të tyre edhe popullsia e një teritori të caktuar është e destinuar që të përqendrohet në kët teritor ose orjentohet drejt teritoreve të reja 30. Malisheva si territor akoma pake i zhvilluar ne krahasim me territoret e tjera te Kosovës, ne aspektin ekonomik dhe shoqëror dhe me një popullate relativisht te madhe banore ne vitin 2011 ose rreth 3,1 % te numrit te përgjithshëm te Kosovës. Lëvizja natyrore e popullsisë me komponentët e sajë, nataliteti dhe mortaliteti që si rezultat në mesë të tyre del shtimi natyror, paraqet faktorin më të rëndësishëm, jo vetëm të zhvillimit demografik si proces kompleks historiko shoqëror, por edhe të zhvillimit të gjithëmbarshëm ekonomiko-shoqëror. Komponentët e kësaj lëvizje në mënyrë reale pasqyrojnë zhvillimin ekonomik shoqëror nëpër etapa të caktuara historike. Kjo lëvizje njëherësh më së miri tregon për kohën e hyrjes së popullsisë së caktuar nëpër faza të caktuara të tranzicionit demografik. 31 Lëvizja natyrore e popullsisë (nataliteti, mortaliteti, shtimi natyror) hynë në radhën e sektorëve më të rëndësishëm jo vetëm në zhvillimin demografik si proces kompleks dhe në pikëpamje shoqërore-historike i përcaktuar, por edhe të zhvillimit të përgjithshëm shoqëroro-ekonomik dhe të transformimit të nivelit të tij. Origjina dhe zhvillimi i shoqërisë njërëzore, nëpërmjet evidentimit të fazave të lindjeve së njëriut dhe zhvillimit të tijë, lokalizimit dhe shpërndarjes në periudha kohore të ndryshme, si dhe dinamikat e zhvillimit të popullsisë në vite, janë disa nga çështjet më të rëndësishme që gjeografia e popullsisë e ka për detyrë në studimet e saj 32. Kjo ishte periudha e viteve të ta 33, kur ishin edhe fillet e rritjes së studimit të popullsisë në dimensionet e ndryshme në shtetet e zhvilluar, kurse për komunën e Malisheves këto 30. A. Sokol, Gjeografia e popullsisë dhe e vendbanimeve, Tiranë- 2007, f Baletiç A. W. Demografia, popullsia dhe zhvillimi ekonomik, GTMM. i KSAK, Prishtinë, 1978, f A. Sokol, Gjeografia e popullsisë dhe e vendbanimeve, Tiranë- 2007, f A. Sokol, Gjeografia e popullsisë dhe e vendbanimeve, Tiranë- 2007, f

56 evidentime të rasteve të ndryshme që kishin të bënin me problemet e popullsisë ishin minimale apo më mirë të themi se vetëm sa kishin filluar. Harta nr. 8. Lëvizja e numrit të përgjithshëm të popullsisë sipas vendbanimeve të Malishevës, prej vitit 1948, 1953, 1961, 1971, 1981, Burimi: MAPH Sikurse nëpër shumë komuna të Kosovës nëpër të cilat rolin dominues në rritjen e popullsisë e luan pikërisht shtimi natyror, prandaj edhe rritja e numrit të popullsisë në komunën e Malishevës është dominonte. Për dinamiken e numrit të popullsisë në regjionin ekzistojnë disa të dhëna prej vitit 1950 e deri në vitin 2005, të dhënat e lëvizjes së numrit të popullsisë për ketë treve diku i 57

57 gjejmë si te dhëna te kompletuar ne nivel te komunës, e diku i gjejmë ne kuadër te vendbanimeve te shpërndara neper komuna fqinje te Malishevës Evulucioni i popullsisë së Malishevës në vite. Numri i popullsise. Periudhat e zhvillimit. Faktoret ndikues Popullsia e Malisheves levizjen numerike e filloj nga viti 1948, ku kishte banor. Në vitin 1953, sipas regjistrimit të popullsisë në këtë territor kane jetuar banorë, ndërsa në vitin 1961 në këtë territor kane jetuar banorë, për periudhën 8 vjeçare popullata e Malishevës ka pasur një rritje prej 3127 banorë. Nga viti 1961 deri në vitin 1971 popullsia e kësaj treve është rritur për 6241 banorë. Sipas regjistrimit të fundit zyrtare te popullsisë të vitit 1981, komuna e Malishevës kishte banorë, ndërsa sipas disa vlerësimeve në vitin 1991, kjo trevë kishte banorë, apo ndryshimi i popullsisë prej vitit 1981 në vitin 1991 ishte banorë, nëse i referohem vlerësime të Drejtorisë për Planifikim, Rindërtim dhe Zhvillim (DPRZH) pran Kuvendit Komunal të Malishevës, kjo komunë në vitin 2001 kishte banorë, apo nëse i bëjmë një krahasohet lëvizjes së popullsisë nga viti 1991 në vitin 2001 kemi një rritje prej 7710 banorë, ku nëse i bëjmë një krahasim periudhës dhe asaj kemi rrethe 50% më pake rritje të popullsisë, shkaktare në ngecjen e rritjes se popullsisë ishte periudha e luftës siç e kemi quajtur ne këtë punim të temës. Kjo trevë vazhdimisht e ka rritur numrin popullsisë, nëse i referohem prape vlerësimit për numër të popullsisë , ku popullsia e Malishevës kishte arritur numrin banorë, ku ndryshimi ishte banore. 58

58 Tabela nr. 7. Ndryshimet e numrit te banorëve në vendbanimet e Komunës së Malishevës, nga 1948,dhe 2011 Nr Emri i Vendbanimit Rritja e pop. 1. Astrazup Balincë Banjë Bellanicë Berishë Bubavec Bubël Carrallukë Carravranë Damanek Dragobil Gajrak Garaqevë Golluboc Guriq Janqishtë Joviq Kërvasari Kijevë Lubizhdë Lladroc Lladroviq Llapçevë Llashkadrenoc Llazicë Malishevë Marali Maxharrë Millanoviq Mirushë Mleqan Ngucat Pagarushë Panorc Pllaqicë Qypevë Rudë Senik Shkarashnik Temeqinë Tërpezë Tërpezë e Poshtme Turjakë

59 44. Vërmicë Gjithsej Nga vlerat e dhëna në tabelën munde të konkludohet se numri i popullsisë së komunës në fjalë tregon një rritje të vazhdueshme në të gjitha periudhat. Rritja e numrit të popullsisë nga një periudhë në tjetrën në fillim nuk ishte i theksuar, duke filluar nga 6.4% në periudhën në 14.3 % në periudhën Ndryshimet më të theksuara të rritjes së popullsisë u vërejtën në periudhat në 22.2 % në periudhën në 23.7 %. Në periudhën kemi 29.9 % rritje të popullsisë, periudha e fundit kishte një rritje pre 10.1 %. Mirëpo, është interesante të ceket se edhe brenda kësaj treve kemi pasur ndryshime në lëvizjen e popullsisë, si p.sh. rritjen më të madhe të popullsisë në qendrën komunale të Malishevës, ku kemi një rritje të madhe të popullatës nga imigrimi se sa nga shtimi natyror, sidomos kame parasysh periudhën e pasluftës së fundit. Si vendbanim qe u lakmua për kushte të përshtatshme për jetës nga imigruesit e fshatrave për rreth nga komuna e Malishevës por edhe imigrantë nga fshatrat tjera do te veçoja vendbanimin e fshatit Banjës, familjet që janë vendosur në fshatin Banjë janë nga fshatrat Bllacë, Lladroc dhe Bellanicë. Me rritjen e numrit të banoreve qofte nga shtimi natyror, apo nga imigrimi u rriten kërkesat për nevojën e banimit dhe aktiviteteve tjera. Në këtë mënyre u zunë sipërfaqe të konsiderueshëm të tokës së punueshme, duke u ndërtuar shtëpi pa plan dhe objekte të tjera ekonomike, me të cilat qytetaret e komunës se Malishevës mundohet te sigurojnë te ardhurat për mbijetesën e tyre dhe te familjeve te tyre. Ku disa nga fshatrat e kësaj komune janë shndërruar ne vendbanime të tipit të përzier ( as fshatra, as qytete), unë do i veçoja vendbanimet: Kijevë, Banjë, Astrazup, etj. Në grupin e tjerë të vendbanimeve fshatare u bë një rritje relativisht e lartë e popullsisë për shkak të shkallës së lartë të shtimit natyror dhe të rritjes së vazhdueshme të sajë, unë do i veçoja disa vendbanimet: Drenoc, Bellanicë, Carralluke, etj. Me gjithë ekzodusin relativisht intensiv rural, prapëseprapë ende është shumë më e lartë popullsia fshatare nga ajo bujqësore. 60

60 Riprodhimi i popullsisë në komunën e Malishevës është jo ekonomik në kohën e fundit me ngritjen e standardit jetësor, shkallës së arsimimit, e sidomos arsimimit të femrës, ku vije deri diku të harmonizimi i proceseve demografike të popullsisë më zhvillimin shoqëroro-ekonomik. Në vitin 1950, në territorin e Malishevës nuk kishte as një fshatë qe numëronte 1500 banore, edhe në regjistrimin e popullsisë të vitit 1961 nuk e kemi as një fshatë, kurse viti 1971 i nxjerrë dy fshatra me mbi 1500 banore (Banja dhe Drenoci). Rritja e fshatrave vazhdon, ku në vitin 1981 i kemi 5 vendbanime me mbi 1500 banore. Ne vitin 1991 numri i fshatrave me 1500 banore arrin ne 10 vendbanime dhe për here te pare komunës se Malishevës i shtohen edhe 2 vendbanime me nga 3000 banore, kjo rritje e popullsisë ne vendbanime te Malishevës vazhdoi edhe ne vitin 2005 ku kemi 12 vendbanime me 1500 banore dhe 3 vendbanime me mbi 3000 banore. Ne një pjese te mire te fshatrave te Malishevës shkalla e natalitetit dhe e shtimit natyror është mjafte e larte, por emigrimi është i forte sa qe > e gëlltite > jo vetëm tere shumën e shtimit natyror, por edhe te një pjese te masës demografike me pare te pranishme gjë qe shprehet negativisht ne jetën ekonomike te fshatit, në këtë komunë. Kjo komunë është e prekur mjaftë shumë nga migrimet- emigrimi. 61

61 Grafikoni nr. 5. Lëvizja e numrit të banorëve në Malishevë, nga viti lëvizja e numrit të banorëve Burimi: Regjistrimet e popullsisë dhe ekonomive familjare, 1953, 1961, 1971, 1981,

62 3.2. Shpërndarja gjeografike e popullsisë se Malishevës. Ndarja administrative dhe tiparet e tyre. Faktoret ndikues në shperndarjen gjeografike Sic kemi cekur edhe më lartë me popullsinë, zhvillimi e shpërndarjen e saj ne territorin e Malishevës janë lidhur një sërë faktoreshdhe elementësh si të karakterit natyror, ashtu edhe tëkarakterit ekonomik, shoqëror, fetar e social. Jo vetëm sot por edhe në të kaluaren popullsia e Malishevës ka pasur dallime ne numrin e popullsisë falë faktorve natyror dhe atyre social. Në vijim do të paraqesim në hartë shtrirjen e popullsisë sipas vendbanimeve. Sipas regjistrimit të popullsisë në vitin 1948, kjo komunë kishte 39 vendbanime me banorë. Kryesisht dominonin popullsia e vendbanimeve te rrafshtat, si: Banja, Malisheve, Mirusha, Drenoci, etj. Fshatrat e cekura më lartë edhe në regjistrimin e vitit 2011 dominuan për nga numri i popullsisë por me një rritje enormë të popullsisë fale faktorëve natyror dhe atyre social. 63

63 Harta nr. 9 Shpërndarja e vendbanimeve të Malishevës, sipas numrit të popullsisë ne vitin

64 Tabela nr. 8. Numri i banorëve nëpër vendbanimet e Komunës së Malishevës në vitin, Nr Emri i Vendbanimit Astrazup Balincë Banjë Bellanicë Berishë Bubavec Bubël Carrallukë Carravranë Damanek Dragobil Gajrak Garaqevë Golluboc Guriq Janqishtë Joviq Kërvasari Kijevë Lubizhdë Lladroc Lladroviq Llapçevë Llashkadrenoc Llazicë Malishevë Marali Maxharrë Millanoviq Mirushë Mleqan Ngucat Pagarushë Panorc Pllaqicë Qypevë Rudë Senik Shkarashnik Temeqinë Tërpezë Tërpezë e Poshtme ESK-Regjistrimet e Popullsi dhe ekonomive familjare sipas komunave dhe sipas lokaliteteve, me

65 Turjakë Vërmicë Gjithsej Lindëshmëria ne Komunën e Malishevës. Faktoret ndikues te lindshmërise dhe shpërndarja gjeografike e saj. Proceset demografike për nga karakteret e tyre jo vetëm që janë shumëdimensionale dhe afatgjate, në të cilët influencojnë një numër i madh i faktorëve të lidhur dhe të kushtëzuar në mes vete, por ato njihen edhe me ndërlikueshmërinë e mënyrës së studimit të popullsisë sidomos në territorin e Malishevës i cili ishte mjaft komplekës për studim. Prandaj, edhe komuna e Malishevës si bashkësi politiko-territoriale është bartëse kryesore e shume funksioneve shoqërore, ekonomike, kulturore dhe vetëqeverisëse te shoqërisë. Meqenëse këto funksione për nga vëllimi dhe cilësia nuk janë territorialishte njësoi te shpërndara, komunat janë edhe bartëse te dallimeve te rëndësishme ne shkallen e zhvillimit, pra edhe ne nivel jo te njëjte te natalitetit në vendbanimet e ndryshme dhe kohë të ndryshme. Ka raste që për të njëjtën dukuri përdoret një numër i madhe i nocioneve, të cilët në dukje të parë e kanë të njëjtin kuptim, por në veçanti secila prej tyre ka karakteristikat e veta të veçanta, që në analizë i bën të dallojnë në mesë vete. Lindshmëria-Nataliteti ju nënshtrohet faktorëve ekonomik-socialë dhe sociolo-psikologjikë. Faktorët ekonomiko- socialë (arsimimi, shëndetësia, industrializimi, pozita e gruas në familje dhe shoqëri, transformimi i familjes etj) janë faktorë që dominojnë në lëvizjen e natalitetit të popullsisë. Edhe statistikat vitale te popullsisë i munguan komunës se Malishevës për ketë periudhe, prandaj kjo është edhe arsyeja pse ne u mbështeta ne mesataret e natalitetit te popullsisë se Kosovës. Arsyeja e mbështetjes ne mesataren e statistika vitale ne Kosovës është se vendbanimet e komunës se Malishevës ishin te shpërndara ne katër komuna te Kosovës. Ne komunën e Suharekës, Rahovecit, Klinës dhe Gllogocit. Mirëpo, unë shpresoi se nataliteti ne komunën e Malishevës është edhe shume me i larte se niveli mesatar i Kosovës kure kemi parasysh zhvillimin e saje ekonomiko-shoqëror, nga viti Ne jemi të bindur se 66

66 nataliteti është shumë më i madhe në komunën e Malishevës se sa ne komunat fqinje, si ne Suharekë, Klinës, Rahovecit, Drenasit, e gjithsesi ma i larte ne nivel te Kosovës. Arsyeja pse po e them ketë është se Komuna e Malishevës është komuna me e pazhvilluar e Kosovës, ku i mungonte kushtet elementare për jetë (periudha ) por edhe tash. Shpërndarja e vendbanimeve te Malishevës në katër komunat fqinje ndikoi ne komplikimin e te dhënave për rrjedhën e statistikave vitale te popullsisë edhe ashtu te mangëta te dhënat për pjesën me te varfër te Kosovës dhe të lëne pas dore nga pushtuesi serbe, kure kemi parasysh qe disa here ju maur e drejta për te qene komunë. Kjo është arsyeja pse ne jemi orientuar ne mesataret e natalitetit ne nivel të Kosovës, sepse nuk ekzistojnë te dhëna për statistikën vitale për komunën me te varfër te Kosovës. Bazuar në të dhënat ekzistuese statistikore mbi popullsinë dhe zhvillimin ekonomik dhe socal në Malishevë, në periudhën , do të shohim se popullata shqiptare si popullate shumicë në këto treva karakterizohet me natalitet mjaftë të lartë. Nëse i bëjmë një analizë të ecurisë së natalitetit të popullsisë në zonën e mbyllur të Malishevës, për periudhën e cekur më lartë do të vërehen disa dallime të konsiderueshme në disa varjabla demografike në kuptim të ngushtë dhe të gjerë 35, jo në nivel të fshatrave, sepse përafërsisht ne këtë trevë varjablat janë të njëjta pore dallimet apo ndryshimet e varjamblave munde te ekzistojnë në nivele të periudhave, duke aluduar në periudhat e punimit. Nëse i bëjmë një analize rrjedhave te natalitetit të popullsisë për vitin 2003 ne komunën e Malishevës kemi pasur 1328 lindje, 668 lindje kane qene te gjinisë mashkullore dhe 643 lindje te gjinisë femërore. Te lindur te gjalle 1321, kurse te vdekur 7 raste. Të lindur të vdekur sipas 35. Varjablat demografike në kuptim të ngushtë janë mosha mesatare e popullsisë (mashkullore e femërore) me rastin e hyrjes në martese, numrit të foshnjave të vdekura në 1000 foshnje të lindura, numri i femrave të vdekura të moshës vjet në 1000 femra të kësaj moshe, përqindja e femrave të martuara të moshës vjeçare, numri i shkurorëzimeve në martesa, përqindja e e femrave të moshës vjet në raport me numrin e femrave të periudhës fertile (15-49 vjet), përqindja e fëmijëve të lindur të gjallë në entet shëndetësore në raport me numrin e përgjithshëm të fëmijëve të lindur të gjalle etj. 67

67 vendbanimit të përhershëm të nënës, gjinisë, statusit martesor të prindërve dhe vendit ku ka ndodhur lindja. Ne vitin 2003 ne komunën e Malishevës kemi gjithsej 7 lindje te vdekura, 4 raste te gjinisë mashkullore dhe 3 raste te gjinisë femërore. Ne vitin 2004 ne komunën e Malishevës kemi pasur 1608 lindje, 854 lindje kane qene te gjinisë mashkullore dhe 754 lindje te gjinisë femërore. Ne vitin 2004 ne komunën e Malishevës kemi gjithsej 8 lindje te vdekura, 4 raste te gjinisë mashkullore dhe 3 raste te gjinisë femërore. Ne vitin 2005 ne komunën e Malishevës kemi pasur 1953 lindje, 1024 lindje kane qene te gjinisë mashkullore dhe 929 lindje te gjinisë femërore. Ne vitin 2005 ne komunën e Malishevës kemi gjithsej 16 lindje te vdekura, 9 raste te gjinisë mashkullore dhe 7 raste te gjinisë femërore. Në spital kemi pasur 15 raste te lindjeve të vdekura dhe 1 raste të lindjeve të vdekjeve e kemi pasur në shtëpi. Determinante e zhvillimit ekonomik dhe shoqëror dhe të ndikimit të tyre në natalitetit, vende te rëndësishëm zë tipi i familjes dhe pozita e femrës ne familje dhe shoqëri 36, ku ne ketë komune te izoluare jeta e femrës ishte mjafte e rende, sidomos ne bashkësitë e familjeve te mëdha qe ishte karakteristike për këto treva (familje nga 60 anëtaresh). Jeta e femrës ishte mjafte e rende, kure kemi parasysh edhe obligimet qe ka femra si faktor kryesore ne riprodhimin e njerizimit. Mirëpo, është karakteristike të cekët se deri pas luftës nataliteti fshatrat e komunës së Malishevës ishte përafërsisht i njëjte, ndërsa pas luftës kemi ndryshime te konsiderueshëm ne natalitetit e fshatrave te Malishevës. Popullsia e kësaj treve është popullsi fshatare dhe bujqësore dhe i përket organizimit të tipit tradicional te familjes, edhe pse kohëve te fundit kanë filluar ndryshimet ne shume sektorë te jetës shoqërore-politike. Femra e Malishevës, sidomos femra e fshatrave te thella malore, ku jeta e saje është ende e lidhur për suazat shtëpiake dhe riprodhimi, ndërsa i vogël është numri i femrave të cilat, përmes punësimit, janë te angazhuara jashtë ekonomisë familjare. 37. Për te dhëna e punësimit te femrave fshatare ne ketë komune nuk ekzistojnë të dhëna për periudhën e hulumtimit, do te përdorim te dhënat mesatare te punësimit te femrës fshatare ne nivel te Kosovës, për periudhën , për tri periudhat e punimit ne fjale. Ne periudhën e pare niveli i punësimit te femrës fshatare ne komunën e Malishevës, ishte 36. Islami H., Fshati i Kosovës, Prishtinë, 1985, f Po aty, fq

68 rreth % (vlerësim). Edhe periudha e dyte, apo periudha e luftës, nuk kishte ndonjë ndryshim te dukshëm ne punësimin e femrës fshatare. Ne periudhën e pas luftës, kemi një ngritje te lehte te punësimit te femrës fshatare ne sektorin shoqëror, ku mendohet që është rritur % (vlerësim). Prandaj, siç po shihet, të gjithë faktorët që ndikojnë në lëvizjen e natalitetit, përkatësisht të zvogëlimit të tij, ishin deri vone në pjesën më të madhe të popullsisë të orientuar nga niveli i lartë i natalitetit 38. Meqenëse pjesa dërmuese e popullsisë se përgjithshëm te kësaj komune, ku popullsia e saje ne periudhën riprodhuese, jetojnë ne zonat e thella malore akoma jetojnë ne kushtet te vështira ekonomike, me shkalle te ulet te nivelit arsimor, etj, ku këto rrethana e inspirojnë natalitetin e larte: fshati është forcë vitale dhe shoqërore e popullsisë. Në konstelacion të këtyre raporteve sigurisht janë krijuar edhe disa paradispozita te caktuara psikologjike drejt numrit me te madhe të lindjeve 39. Jeta ne këto treva ishte mjafte e rënde, ku popullsia i siguronte te ardhurat nga bujqësia dhe blegtoria, ku nevoja për fuqi punëtori ishte e madhe, veçenarishte fëmijët e gjinisë mashkullore, të cilët në këto fshatra ishin si te shenjta, arsyeja pse ju jepte ky epitet fëmijëve te gjinisë mashkullore është: trashëgimtar i emrit të familjes, krahë pune, kujdestari i prindërve ne pleqëri. Për shkake te gjendjes se rende ekonomike, prindërit ishin te detyruar qe te lindeshin një numër te madhe te fëmijëve meqenëse ata ishin te vetëdijshëm se një numër i fëmijëve do te jete i vogël qe do te mbeten ne jete. Për rënien e natalitetit pra është i domosdoshme përparimi ekonomike, qe i ka munguar dhe po i mungon komunës se Malishevës, shoqëroro dhe kulturor, sepse te gjitha ndryshimet në lëvizjet e natalitetit te popullsisë tregojnë se ai koincidon me ndryshimet në karakteristikat sociale, profesionale, arsimore dhe shëndetësore etj, të popullsisë e të shoqërisë 40. Për të ndryshuar rritjen e nataliteti te popullsi është e domosdoshme qe te kemi ndryshime ne statusin e femrës ne familje dhe shoqëri, pavarësi ekonomik dhe ngritja e nivelit kulturor-arsimor të saj. Ka disa elemente që po dhënë shenja pozitive ne zvogëlimin e nataliteti në fshatrat e Malishevës, megjithatë ende mbetet pake shprese dhënëse një lëvizje e tille, sepse 38. Po aty, fq Islami H., Fshati i Kosovës, Prishtinë, 1985, fq Po aty, fq

69 zhvillimi ekonomike ne ketë komune është ende i ulte, niveli arsimore, shëndetësor, po ashtu është mjafte i ulte. Në territoret e pazhvilluara (siç është komuna e Malishevës), që nuk janë në gjendur nën çrregullime të fuqishme të proceseve dhe strukturave bazë demografike, sipas rregullit, barra kryesore e riprodhimit biologjik bie në popullatën rurale, bujqësore dhe të paarsimuar, ku komuna e Malishevës është raste tipik për studime. Të gjitha kërkimet demografike në botë, të bëra në këtë shekull, veçenarishte këto 50 vjetët e fundit, treguan se femrat ekonomikisht aktive lindin më pakë fëmijë se sa femrat e mbajtura, se edhe femra aktive edhe ato të mbajtura, se edhe femrat aktive edhe ato të mbajtura të profesioneve bujqësore kanë shkallë mesatarisht më të lartë të fertiliteti se sa femrat e profesioneve jobujqësore dhe se më shumë fëmijë lindin femrat analfabete dhe ato pa përgatitje shkollore, ndërsa më pak femrat më nivel më të lartë të arsimit 41, në komunën e Malishevës, niveli i femrës së shkolluar është tejet i ultë. Kërkimet në përgjithësia kane treguar se ka dallime në shkallën e natalitetit ekzistojnë në ekzistojnë në mes të këtyre strukturave dhe kategorive: popullsisë fshatare (komuna e Malishevë), bujqësore (vendbanimet rreth lumit Mirusha) dhe jo bujqësore (vendbanimet malore), aktive dhe të mbajtur, popullsisë në sektorin individual në bujqësi, tregti dhe ndërtimtari, popullsia e shkolluar dhe ajo analfabete ( e pashkolluar), pastaj dallime në numrin e punësuar në profesionet e ndryshme (sektori sekondarndërtimtaria, terciar- tregtia, hoteleria, në aktivitetet kuartare shkollat, shëndetësia, administrata, etj). Për popullsinë e komunës së Malishevës kërkimet kane munguar, mirëpo unë mendoi se rrjedha e natalitetit te popullsisë nuk ka pasur shume ndryshime ne mesataren e natalitetit ne mese te popullsisë fshatare dhe asaj urbane, pasi qe në këtë komunë nuk kemi vendbanime urbane për këtë periudhe 55 vjeçare. Procesi i riprodhimit, sipas rregullit është procese i pa rregullte sepse individi dhe çiftët bashkëshortorë nuk preokupohen me efektet e ndryshme të lindjes në planin e përgjithshëm për territorin e caktuar. 41. Po aty. fq

70 Femra e komunës së Malishevës për periudhën ishte mjaftë shumë e lidhur për shtëpinë dhe jetët fshatare, ishte një numër i vogël i femrave që ishin të angazhuar jashtë ekonomive familjare në sektorin shoqëror. Në territore të tilla ekonomikisht të pazhvilluar (territori i komunës së Malishevës), siç theksuam edhe më parë, fëmijët si fuqi ekstensive, punëtore herët inkuadrohen në disa procese të ekonomizimit, veçenarishte fëmijët e gjinisë mashkullore të cilët në këto territore konsiderohet si trashëgimtare të emrit të familjes e të pasurisë bujqësore. Edhe në fshatrat e komunës së Malishevës vërehet se ka filluar të rënie e natalitetit si pas periudhave, kjo rënie e shkallës së natalitetit është e lidhur me përparimin ekonomike, shoqërore dhe kulturore të kësaj komune. Të gjitha ndryshimet në lëvizjen e natalitetit të popullsisë tregojnë se ai koincidon me ndryshimet në karakteristikat sociale, profesionale, arsimore dhe shëndetësore. Edhe pse ka filluar ndryshimi i statusit të femrës në familje, shoqëri, pavarësimi ekonomike dhe ngritja e nivelit kulturor-arsimor të saje 42. Femra e Malishevës është e punësuar në arsim, shëndetësi, tregti, dhe politikë (30% e deputetëve në asamblenë komunale janë femra). Në shoqëritë e zhvilluara familja si institucion shoqërorë gjithnjë e më tepër po e humbë rolin e transmisionit të vlerave kolektive, ndërsa përtëritja e familjes ka kontinuitet vetëm gjatë pjesës reproduktive të ciklusit familjare, e që fillon më hyrjen në bashkësinë martesore, ku çiftet bashkëshortore në komunën e Malishevës e shfrytëzojnë maksimalisht sepse hynë herët ne periudhën e martese dhe e shfrytëzojmë komplet periudhën fertile. Për t u riprodhuar një popullatë në përmasën e thjeshte është e domosdoshme që brezi i grave në periudhën fertile (15-49 vjet) në tërësi të përtëritën përmes vajzave të tyre Islami H., Fshati i Kosovës, Prishtinë, 1985, fq Islami H. Studime demografike 100 vjet të zhvillimit demografik të Kosovës, Prishtinë, fq

71 Lindjet dhe statusi martesor i nënës: Lindja Konsiderohen njëra nga komponentet primare të shtimit natyral, e cila shpreh numrin e të lindurve në promila ose në përqindje, në raport me numrin e përgjithshëm të popullsisë. Martesat në Komunën e Malishevës, konsiderohet një ngjarje e rëndësishme familjare dhe çifti sidomos femrat hynë në moshë të re në martesë, ku kjo ndikon në zgjatje e periudhës riprodhuse. Në dokumentacionun e QGFM-ku mora dokumentacionin e 220 grave, ose mostra ishte nga 5 gra për se cilin fshatë. Nga gjithsej 220 femra të martuara,148 prej tyre apo 67.2% kanë lindur fëmijë, ndërsa 46 femra apo 20.9% nuk kanë lindur fëmijë. Femrat e martuara që ende nuk kanë lindur fëmijë kanë kryesisht moshë të re, ku janë edhe disa raste të moshës vjeçare. Këto femra nuke kanë lindur fëmijë për faktin se ato sapo kanë hyrë në martesë, poro disa nga to që kanë moshën vjeç, nuk kanë lindur fëmijë për shkaqe të pa aftësisë biologjike - fekonditeti 44. Kemi vetëm dy raste nga 220 raste të marrura si mostra për hulumtim të anketuara, nuk kanë dhën përgjigjje për lindjet. Femrat e pa martuara gjithsejt janë 15 raste, dhe të gjithat nuk kanë lindur fëmijë, për shkak të statusit martesor të tyre. Mosha e re është faktorë pse ato ende nuk kanë hyrë në martesë.të gjitha ato jane të moshës veçe. Kemi vetëm tri(3) raste të femrave të shkurorëzuara, ku dy raste janë deklaruare se kanë pasur fëmijë dhe një raste është deklaruar që nuk ka pasur fëmijë. 44 Fekonditeti nënkupton aftësin fiziologjike ose pjellurin potenciale të akterëve në procesin e përtërirjes biologjike të popullsisë (femrat, meshkujt, çiftët bashkëshortore). 72

72 Dy rastet e shkurorëzuara që paten fëmijë ishin të moshës veç, dhe rasti tjetër që nuk patë fëmijë ishte i moshës 20 vjeç, gjë që tregon se se shkurorëzimi I saj ka ndodhur mbrenda një kohe të shkurtërt pas martesës, arsyeja e ndarjesë ka qenë steriliteti i saj. Ndonëse kurrë nuk nuk vërtetohej se kush ishte steril, gruaja apo burri, megjith atë faji hudhej gjithmon gruas : ky fakt e mbante gruan në familje në pozitë labile, madje edhe nxirret krejtësisht nga shtëpija 45. Edhe në këto vise sikurse në viset tjera shqiptare përdoret shprehja: më mire pjellë-mirë e grue e keqe se grue e mire e pjellë-keqe 46. Të lindurit gjallë sipas rradhës së lindjes: Në përgjithësi numri i lindjeve në komunën e Malishevës është zvogluar dukshëm nga viti 1950 deri në vitin 2005 por ky ritëm i rënjës po vazhdon edhe në ditët e sotëme. Sipas të dhënave që mora nga QGFM ( 2005) për 220 vërehet se mbi se mbi gjysma e femrave (220)të marruara si moster. Të dhënat nga tabela tregojnë për një reduktim të madhe të lindjeve mbi 5 fëmijë.mirpo femrat që kanë lindur nga një fëmijë ende nuk kanë përfunduar lindjet, mirpo dëshira e çifteve të reja është që të lindin nga dy fëmijë. Nga grafikoni shihet qartë, se në përgjithësi ndikimi kryesor i lindjen e fëmijëve ka gjinija e fëmijëve, dhe kjo tregon shumë qartë se ende në teritorin e komunës së Malishevës dominon dallimi dhe trajtimi jo i barabart në mesë të fëmijëve të gjinisë mashkullore dhe femërore. Shumica e femrave të marrur nga kjo mostër në komunën e Malishevës, që kanë lindur më shumë se dy fëmijë, deklarojnë se dëshirojnë ende të lindin fëmijë, për faktin se në kuadër të lindjeve të realizuar nuk kanë lindur fëmijë të gjinisë mashkullore Për të qenë nataliteti pozitiv duhet:çdo femër të lindë 2.53 fëmijë 47,mirpo në këto vise bruto norma 48 ka pasur dallim nëpër periudha të caktuara të viteve. 45 Dr.Hivzi Islami Dimensioni Demografik i Çështjes së Kosovës -ETMMK-Prishtinë 1997,-fq Po aty,fq Dr.Hivzi Islami Dimensioni Demografik i Çështjes së Kosovës -ETMMK-Prishtinë 1997, fq.23 73

73 Ne komunen e Malisheves popullates ofrohen sherbimet primare shendetsore. Ofrimi i ketyre sherbimeve eshte organizue ne kuader te Qendres Kryesore Familjare me njesite e veta organizative ne teren: Gjashte Qendra te Mjeksise Familjare me dhjete Ambulanca Shendetsore. Ne kete sektor jane te angazhuar 5 punetore ne kuader te Drejtorise per Shendetesi dhe Mireqenie Sociale dhe 128 punetore shendetsor prane QMKF dhe institucionet e saja percjellese, prej tyre jane 20 mjek dhe stomatolog, 78 teknik medicional dhe 30 punetore ndihmes 49. Situata sociale ne komunen e Malisheves eshte me e renda pothuajse ne tere Kosoven. Ne teritorin e Komunes se Malisheves 812 familje jetojne ne verferi te skajshme, ndersa 3000 familje te tjera jetojne ne minimum te ekzistences. Të lindurit sipas moshës së nënës: Këto shineme që i grumbullova nga tereni (QGF-Malishevë, mostra është 220 gra) tregojn se lindshmëria sipas moshës së nënës ka ndryshuar dukshëm krahasuar me periudhat e kaluar. Më parë në këto vise femrat hyenin shumë herët në martesë dhe menjiher pasë martesës realizonin lindjet e para.kjo tregon se një numer i konsiderushëm i tyre fillonin lindjet e para. Kjo tregon se një numer i tyre fillon lindjet që nga mosha 16veçare, dhe kështu edhe periudha e riprodhimit biologjik ishte më e gjatë dhe rezulton me një numër më të madhe të lindjeve. Nga tabela shihet qartë se mostrat e marrur për hulumtim në QGFM, tregojne se grup-mosha e re (15-19) nuk kanë realizuar as një lindje. Grup-moshat vjeç, më tepë se gjysma e femrave kanë realizuar lindjet e dytë. Në grup-moshat mbi 40 veç janë zvogluar dukshëm lindjet, dhe kjo tregon se femrat e përfundojn më herët periudhën e riprodhimit biologjik krahasuar më periudhat e më hershëme kohore, kur femrat lindshin fëmijë gjatë gjith peridhës fertile. 48 Bruto norma e riprodhimit tregon numrin mesatar të lindur gjallë të gjinisë femërore, të cilen vajza e lindur gjalle sot do të linde gjatë periudhës së saj riprodhuse, më kusht që fërtiliteti të mbetët i njëjtë sikurse dhe fertiliteti i brezave të grave në vitet e vështruar dhe më kusht që as një vajzë e lindur gjallë të mos vdes pa e përfunduar periudhën fertile. 49 KK-Malishevë,DSH&DPRZH

74 Po ti bëjm një krahasim të lindjeve sipas moshës së nënës, nga viti , do të vijëm në konkludim se femrave ju ka zvogluar periudha fertile dhe natyrisht se kemi edhe zvoglim të lindjeve. Tabela nr. 9. Lëvizja së natalitetit në Kosovë dhe krahasimi me komunën e Suharekes dhe Malishevës nga viti (në promila) Vitet Kosova Malisheva Suhareka Burimi: Regjistrimi i popullsisë (1948, 1953,1961,1971,1981), dhe vlerësimi i popullsisë për vitin ( 1991,1998) Nga tabela po vërehet se kemi një rënje permanente te natalitetit duke filluar nga viti 1950 ku nataliteti ka qenë 53.2 pomila (vlësim), në vitit 1953 nataliteti bie në 48.0 promila, ndërsa në vitin 1961 kemi një rritje të vogël të natalitetit 48.1 promila.sipas të dhënave statiskore të popullsisë në viti 1971 kemi një rënjë të natalitetit në 44.0 promila. Popullsia e komunës së Malishevës për periudhën 21 vjeçare ka pasur një natalitet mesatare prej 48.3 promila, ose 2.3 promila mesatarja vjetore e natalitetit për periudhen Ramje përmanente ne natalitet kemi pasur edhe në vitin 1981 në 39.9 promila, mirpo, sipas vlerëmit ramja e natalitetit ka vazhduar edhe ne vitin 1991, ku kemi pasur 37.0 promila.me keqësimin e situatës së sigurisë në Kosovë nataliteti fillon të bie në 34.9 promila në vitin Të dhënat e shënuara në tabelë përcjellin lëvizjet e shkallës së natalitetit për dy komuna, atë të Suharekës-Therandës dhe komunën e Malishevës dhe mesataren e nivelit të natalitetit në Kosovë për periudhën , të cilat kanë shkallë relativisht të diferencuar, pastaj ndryshim në struktura etnike e social-kulturore jo të barabartë, për çka fletë edhe vetë shkalla e ndryshimeve e kësaj komponente si një pasojë e rrethanave të zhvillushmërisë,mirpo gjendja e tashëme është 50 Vlerësime sipas autorit. 75

75 vetëm një fazë kaluese, të cilën e kanë perjetuar edhe regjionet më të zhvilluara në vendë edhe jashtë vendit, siq do të kaloi edhe kjo trevë. Komuna e Malishevës edhe përkundër shkallës së lartë të natalitetit të popullsisë në kohën e fundit vrehët një ranjë që sado e vogël, deshmon se edhe popullsia e komunës së Malishevës ka depërtuar në ndikimin e kontrollit të lindjesë si pasojë e ndikimit të faktorve socio-ekonomikë dhe socio-psikologjikë. Mirpo nataliteti ende është i lartë për arsye se gruja plotësisht mbyllet në suaza të familjës, kështu pengohet aktiviteti ekonomiko-shoqëror jashtë familjesë. Pra do të pasoj gradualisht shkalla e zvogëlimit e cila kapër të arritur deri në masën e kushtëzimit të ripërtritjes, përkatësisht riprodhimit biologjik të popullsisë, për tu ballafaquar me probleme demografike të cilat i kanë evidente sot visete e vendeve të zhvilluara. Natyrisht se fenomen te tilla në vise si ky i kësaj komune vijnë më ngadalë kohësisht, ngase transformimet e përgjithshme strukturale të popullsisë si pasojë e zhvillushmërisë së pamjaftushme vijnë shumë më ngadal se faktori ekonomik është më primare në komponenten e shtimit demografik, fletë fakti se këto vendbanime janë tërsisht të banuara me popullsi shqiptare, dhe të vëndosura në zonën e Llapushës, ku veprimtari kryesore kanë bujqësin dhe blegtorin, pastaj shkallë e lartë e natalitetit. Oscilimet në mes të shkallës së lindjeve në suaza të vetë trevës apo edhe në nivel të komunës duke bër krahasime me komunën e Suharekës dhe më Kosovën si tërsi,për peridhen e cekur më lartë. 76

76 Grafikoni nr.6. Paraqitja grafike e natalitetit të popullsisë së Malishevës nga viti Nesë i bëjm një elaborim grafikonit të natalitetit do shihet qartë se kemi një intenzitet të theksuar të ramje së natalitetit nga viti 1950 që kishëm 53.2 promila, në vitin 1998 sipa svlerësimit ramja ishte 34.9 promila, ku ndryshimi ishte 18.3 promila. Këtë ramje të natalitetit 51 e kan kushtëzuar në radhë të parë kushtet shëndetësore, arsimore, e një masë të vogël edhe zhvillimi ekonomik. Sipas, Sektorit të Popullatës pran Kombeve të Bashkuara thotë se në botë përgjithësisht nivelet e lindjeve kanë rënë mjaft qysh nga vitet 70.Por SHBA janë thuajse të vetmet në botën e zhvilluar që e kanë sfiduar kët prirje demografike 52,arsyeja është sepse kanë filluar me zbatimin e politikave popullative, ku këto kanë qenë joshëse për gjeneratat e reja nga gjitha vendet e botës 51 Nataliteti paraqet numrin e të lindurve gjallë në raport me numrin e përgjithshëm të popullsisë në njësi të caktuara kohore, kryesisht gjatë një viti. 52 Leta Hong Fincher Ç po ndodh me demografin e botës -htt// /archive/ voa7.cfm. 77

77 për të jetuar në SHBA. Ndërsa Kosova ishte pjesë e ishe Jugosllavisë dhe nuke kishte mundësi dhe nevoje që të hartonte politika të këtije lloje sepse kishte një populate te re me një me ntalitet të lartë, konkretishte edhe Malisheva kishte një nivel të natalitetit të lartë në vitet mirpo me një tendencë në ulje që po vërtetohet dita-ditës Vdekëshmëria Komunen e Malisheves. Faktoret ndikues te vdekshmerise dhe, shpërndarja gjeografike e saj Mortaliteti si komponentë negative e lëvizjes së popullsisë, e cila për dallim nga nataliteti, më shpejt i nënshtrohet të arriturave shëndetësore dhe kushteve socio-ekonomike. Shkalla e lartë e feretilitetit nuk është faktori i vetë demografik që ka ndikuar në shtimin natyror t ë popullsisë së Kosovës. Komponent tjetër është edhe mortaliteti, 53 niveli i të cilit gjatë periudhës së ashtuquajtur në tranzicion, ka shënuar ndryshime të dukëshme edhe pse ende jo deri në atë masë sa të bazohet me vendet tjera të zhvilluara. Në vitin 1950 niveli i mortalitetit të përgjithshëm ishte 17 promilë, më 1960 në 14.2 promilë, më 1970 në 8.7 promilë 1980 në 5.7 promilë, më promilë, dhe në vitin 2000 bi në 7.3 promilë. 54 Përveç strukturës sipas moshës, si shkaktar të nivelit të ultë të mortalitetit në Kosovë është edhe dukuria e nënregjistrimeve (të metat e përfshirjes së të gjitha rasteve të vdekjeve ) dhe defektet në statistikat vitale, të cilat vërehen menjëherë pas Luftës së Dytë Botërore dhe në vitet e 80-ta dhe 90-ta të shekullit të 53. Mortaliteti është numri i vdekjeve që ndodhin brenda shoqërisë. Shkaktarët e vdekjes janë të lidhur me një numër të madhë faktorësh të natyrës biologjike dhe shoqërore ( mosha, profesioni, shkollimi, gjendja higjenike, etj ). Të dhënat mbi vdekjen flasin shumë për nivelin e standardit jetësor të popullatës dhe kujdesin, Handbuk, Popullation Reference Bureau,s, Wuashington DC, 2004, pp H. Islami Studime demografike 100 vjet të zhvillimit demografik të Kosovës, ASHAK, Prishtinë, ff Dushi M., Femra dhe evolucioni i lindshmërisë në Kosovë, Prishtine, ff

78 kaluar. 55 Mirëpo, kur të shqyrtohet lëvizja e mortalitetit në Kosovë por edhe në Malishevë duhet pasur parasysh edhe disa të meta në regjistrimin e ngjarjeve të vdekjeve, sikurse edhe të lindjeve, sidomos në fshatra të thella malore, që në komunën e Malishevës nuk janë të paktë, kjo ka ndodhur për shkak të funksionimit të dobët të shërbimit përkatëse, siç është vlerësuar, një numër i mirë i rasteve të vdekjeve në Kosovë dhe në disa vise të tjera (përfshirë edhe Malishevën) në vitet e para të periudhës së pasluftës nuk është evidentuar 56. Mortaliteti trajtohet si komponentë e dytë për kah rëndësia në shtimin natyral të popullsisë. Edhe nataliteti por edhe mortaliteti shprehen me vlera absolute dhe relative. Por tani kemi të bëjmë me vdekjet, si komponentë negative e shkallës së shtimit të popullsisë. Pra analoge me natalitetin, mortaliteti dhe shkalla e tij paraqet numrin e të vdekurve në njëmijë banorë, përkatësisht në njëqind dhe shprehet me promilë ose përqindje. Mortaliteti i popullsisë është nën ndikimin e drejtpërdrejtë të faktorëve biologjikë, sociale, kulturorë dhe shëndetësorë. Niveli i mortalitetit të përgjithshëm në një popullsie është i përcaktuar esencialisht nga dy grupe faktorësh: grupin e parë e përbëjnë faktorët biologjik, ndërsa grupin e dytë faktorët ekonomik-socialë. Pas luftës së dytë botërore mortaliteti në Kosovë ka qenë jashtëzakonisht i lartë, pasi edhe Malisheva ishte pjesë e sajë, u karakterizua me mortalitet të lartë. Kjo ishte pasojë e standardit të ultë jetësor, shkalla e ultë arsimore, shumica e popullsisë ishte analfabete po ashtu edhe kujdesi mjekësor ishte tejet i vogël në këtë zonë. Pas viteve te 50-ta raporti i shkalles së mortalitetit midis popullsisë bujqësore 57 dhe jobujqësore në Kosovë ishte mjafte i theksuar, sidomos për territorin e komunës së Malishevës, sepse në vendbanimet e kësaj komune nuk ka pasur ndryshime ne të kaluarën por edhe tash, për popullsisë bujqësore dhe jobujqësore, se zhvillimi ekonomike i kësaj komune ka qenë i ultë dhe i pandryshueshëm, edhe në ditët e sotme. Ky rajone bujqësor ka qenë i mbyllur për investime nga pushtuesi, sikurse në shumë komuna të Kosovës edhe në Malishevë deri në vitet e gjashtëdhjeta shkalla e mortalitetit ishte rreth 20 promilë (Kaçaniku, Suhareka, Rahoveci, Gllogoci, Vitia, Serrbica, etj.). Mortaliteti i popullsisë bujqësore ne vitin 1953 ishte 24.2 promilë, 55. Po aty, ff Po aty, ff R. Petroviq Social ne i ekonomske determinante mortaliteta, Ekonomska misao, bro. 3, Beograd 1974, fq

79 58 ndërkaq në vitin 1963 mortaliteti ishte 12.6 promilë, në vitin 1979 bie ne të gjitha komunat në 7 promilë, në 1985 ne 6.7 promilë. Duke i pasur parasysh këto fakte, del se shkalla e mortalitetit në Kosovë është më e lartë se sa që është paraqitur në statistika, madje në mjediset rurale edhe mbi mesataren e vendit, shkaktaret të së cilës janë standardi i ultë jetësor, 59 ndërsa të dhënat nga terreni tregojnë se vazhdimisht kemi pasur ulje të numrit të vdekjeve në territorin e komunës së Malishevës, fale ngritjes minimale të standardit jetësor edhe pse ende është i ultë në krahasim me komunat e tjera të Kosovës. Edhe te numri i vdekjeve vërehet një fluktuim jo vetëm midis viteve te para luftës, pore edhe midis viteve 2002 dhe vitit Nuk ka dyshim se në këto pesë decenie e fundit të zhvillimit shoqërore-ekonomike në ketë pjese te Llapushes, ku janë arritur rezultate te dukshme ne lëmin e mbrojtjes shëndetësore të popullsisë, qe ka pasur për pasoje zvogëlimin e madhe te mortalitetit; shume indikator e tregojnë përparimin ne këto fusha. Në anën tjetër kjo renje shpjegohet nga përparimi i kushteve sociale dhe jetësore të popullsisë, duke u nisur nga ushqimi dhe struktura e tij, përmirësimi i kushteve te banimit, te higjienës, te veshmbathjes, posedimi i shërbimeve shëndetësore dhe zgjerimi i mjeteve sanitare e deri te ngritja e vetëdijes për ruajtjen e shëndetit, për shërimin dhe lindjen ne entet shëndetësore dhe për vlerësimet e drejte të jetës në përgjithësi. Për ti kompletuar shpjegimet dhe të dhënat mbi dukurinë e vdekshmërisë në aspektin demografik, përveç mortalitetit të përgjithshëm, do ti vëmë në pah edhe mortalitetin maternal, perinatal, dhe infantil, niveli i të cilit shpeshherë shërben si indikator matës për të caktuar shkallën e zhvillimit ekonomik të vendit, efektivitetin e shërbimeve shëndetësore dhe zhvillimin e popullsisë në përgjithësi. 58. Po aty, fq Sipas një hulumtimi të realizuara në Kosovë në vitin 2000 nga LSMS-së ( Living Standard Mensurment Survery), del se 50.3 % e popullsisë jeton në varfëri të plotë dhe 11.4 % në varfëri ekstreme, ndërsa sipas Entit të Statistikave të Kosovës në vitin 2003 varfëria është ende prezente në një masë pothuajse të njëjtë, Por jo edhe shumë ekstreme. Por për të njëjten periudhë kohe UNDP raporton për një situatë edhe më të rëndë. Sipas kësaj të fundit në vitin 2003, 47 % e pop[ullsisë në një varfëri dhe 13 % në varfëri ekstreme. Shih më tepër: Kosova në Shifra 2004, ESK, Prishtinë, 2004, f. 27: UNDP, Human DevlopmenReport, 2004, Prishtinë, 2004, p, 133: Kosava and its Population ( revised version), SOK, Prishtinë, 2003, pp.1-2, Internet: population/ Kosovo population/pdf 80

80 Sipas, Entit të Statistikave të Kosovës, analizës e bërë lidhur me shkallën e mortalitetit sipas gjinisë në vitet e pas luftës, duhet pasur parasysh faktin se në komunën e Malishevës, ngjarjet vitale (lindjet dhe vdekjet) sipas gjinisë, nuk evidentohen në shkallë të mjaftueshme, ngase nuk ekziston rregulle e mirëfilltë ligjore që do t i bindë qytetaret për paraqitjen e rasteve të lindjeve dhe vdekjeve në zyrat e shërbimit civil (ofiqarit) në afat të caktuar. Mortaliteti i specifik i popullsisë sipas moshës dhe gjinisë, nuk është karakteristike vetëm për Komunën e Malishevës, por për tërë territorin e Kosovës për periudhën , probleme e mortaliteti sipas moshës dhe gjinisë ishin shume më të theksuara në territorin e cekur më lartë, ku si pasojë ishin kushtet e pa volitshme shëndetësore-ekonomike në këto treva. Jo vetëm lindjet të shumta realizoheshin jashtë institucioneve kompetente shëndetësore, pore edhe vdekjet e shumta të pa evidentuara fare kanë ndikuar që ky territor për këtë periudhe të jetë bartës i listës. Në vitin 2002, janë regjistruar 5654 raste të vdekjeve, prej të cilave 3348 apo 59.2% meshkuj dhe 2306 apo 40.8 femra. Raporti i gjinisë te vdekjet (numri i meshkujve të vdekur në 100 femra të vdekura), është pa oscilime të ndjeshme për të dy vitet rreth 1.4 promilë. Prej të gjitha vdekjeve të regjistruara 403 janë foshnje. Në vitin 2003, janë regjistruar 6417, raste të vdekjeve, prej të cilave 3741 apo 58.3% meshkuj dhe 2676 apo 41.7% femra. Është brengosëse, se në Kosovë më 2002 dhe 2003, mbi 60% të rasteve të vdekjeve kanë ndodhur në shtëpi, dhe vetëm 40% në spital. Për rastet që ndodhin në shtëpi me vështirësi apo edhe nuk sigurohen fare të dhënat për shkakun e vdekjes dhe veçorit tjera të domosdoshme që kërkohen me skedën statistikore 60. Në vendet e pa zhvilluara, çfarë është Kosova dhe trojet e tjera etnike shqiptare, mortaliteti më i madh i femrave ka të bëjë kryesisht me vitet e para të jetës dhe më periudhën e riprodhimit( fertiliteti i lartë ), si rezultat i kushteve të pavolitshme shëndetësore dhe i lindjeve të shumta jashtë enteve përkatëse (maternitetit), por edhe ndikimi i botëkuptimeve tradicionale etj 61, territori i Malishevës për periudhën kohore mbi gjysmë shekulli i ka prire listës së shkallët specifike të mortalitetit në Kosovë dhe Malishevë(vlerësim)sipas moshës dhe gjinisë Enti i Statistikave te Kosoves Statistikat vitale Kosovës për vitin 2004, fq Islami H., Studime demografike 100 vjet të zhvillimit demografik të Kosovës - fq. 143, Prishtinë,

81 Në këto vise mortaliteti më së shumti ka prekur gjininë mashkullore por nuk është kursyer shumë edhe gjinia femërore, sikur grup-moshat e reja ashtu edhe grup-moshat e vjetra, por gjinia mashkullore është më e prekur nga vdekjet se sa gjinia femërore si dhe vdekjet janë më evidente te grup-moshat e vjetra (69-74) të popullsisë se sa te grup-moshat e reja (19-24), gjë që është edhe e arsyeshme. Në tabelë do ti paraqesim ecurin e rrjeva të mortalitetit pë komunën e Malishevës, Suharekës si komunën fqinje dhe Kosovës si shtetë, dhe krahasimeve në mesë tyre. Tabela nr. 10. Lëvizja e shkallës së mortalitetit të përgjithshëm në Malishevë,Suharekë dhe krahasime me mortalitetin e përgjithshëm të Kosovës për periudhën e njëjtë paraqitur në promila Vitet Komuna e Malishevës 62 Suhareka Kosova Nga tabela po vërehet qarte se nga viti teritorin e Komunës së Malishevës e goditur më shumë mortaliteti se sa komuna e Suharekës dhe teritori i Kosovën në tërsi, prandaj këto të dhëna do i paraqesë edhe përmesë të grafikonit. 62 Vlerësime sipas autorit 82

82 Kjo ka të bëjë kryesisht me komponenten që permendëm më parë, pra në radhë të parë me përmirësimin e kushtëve medicionale e higjenike,çka ka ndikuar në zvoglimin e mortalitetit të posalindurve dhe fëmijëve që dikur kishte shkallë drastieke.në vitin 1950 shkalla e mortalitetit në Komunën e Malishevës ishte 19.2 promila, kurse në vitin 2005 mordaliteti bie në 5.6 promila Shtesa natyrore e popullsisë se Malisheves. Faktoret ndikues dhe roli i tyre ne shpërndarja gjeografike te shteses natyrore Për dallim nga periudha tradicionale e shoqërisë shqiptare, e cila karakterizohet me fluktuime të mëdha të shtimit natyror të popullsisë, varësisht nga lëvizja e numrit të lindjeve dhe vdekjeve, periudha transicionale njihet me shkallë të lartë dhe të qëndrueshëm të shtimit natyror dhe rritjes së popullsisë, gjithnjë në përputhmëni me rrethanat e krijuar nga faktorët ekonomikë dhe socialë. Niveli dhe tendenca e tillë e shtimit natyror veçenarishte është karakteristike për disa komuna të pazhvilluara, e kjo kushtëzoi rritje të shpejtë si të popullsisë rurale ashtu edhe të popullsisë së gjithëmbarshëm të Kosovës e në veqanti të komunës së Malishevës në vecanti në periudhën e pasluftës. Ndryshimi në mes shkallës së lindjeve dhe të vdekjeve paraqet shkallën e shtimit natyror të, ku këtë e kushtëzojnë të gjitha rrethanat dhe faktorët e përmendur në dy komponentët demografike të shtimit, të gërshetuara dhe të vura reciprokisht, prandaj krahas ecurive labile, shkallës së lartë apo të ultë të komponentëve të mëparshme të shtimit natyral, mund të thuhet se edhe ky kishte trendë e ecuri të ngjashëm prej periudhës në periudhë, përherë në harmoni me komponentët. Sa më i ultë mortaliteti, shtimi më i lartë, krahas lindjeve të mëdha. Shkallen e lartë të shtimit natyror të popullsisë e kushtëzon shkalla e ulët e zhvillimit ekonomik, shoqëror e kulturor, ashtu sikurse kjo shkallë në një farë mënyre shprehet mjaft negativisht në kushtet në kushtet edhe ashtu të standardit të ulët. 83

83 Harmonizimi i këtyre komponentëve do të sjelle një ballansim të dinamizmit demografik dhe atij ekonomik, sikurse ecuri zhvillimore e planifikuar dhe e realizuar mirë të zhvilloj sipas parametrave që kërkon dinamik bashkohore dhe e planifikuar. Deri në fillim të viteve të 60-ta të shekullit të XX normat e shtimit natyror shënojnë rritje të vazhdueshme, kryesisht për shakë të zvogëlimit të mortalitetit, që ishte rezultat i transformimemeve socioekonomike, përmirësimit të standardit jetësor, rritjes së sasisë dhe cilësisë së ushqimit, përmirësimit të kushteve higjeniko shëndetësore etj. Në këtë periudhë norma e shtimit natyror sillet rreth 30 promilë. 63 Shtimi natyror i popullsisë në vitin 1979 në nivel të Kosovës ishte 25, 4 promilë, ndërsa ne disa komuna (Suhareka, Rahoveci, Gllogoci, Serrbica) ishin edhe mbi 30 promilë. Ne mendojmë se edhe komuna e Malishevës ishte me 30 promilë, apo mbi 30 promilë. Shtimi natyror është rezultat i natalitetit të lartë, dhe rënies së ngadalshëm të tij, në një anë zvogëlimit të mortalitetit. Sipas regjistrimeve të popullsisë të vitit 1971 dhe 1981 popullsia e Komunës së Malishevës rritet për 33.7 promilë. Analizat e kësaj ecurie na shpijnë drejt vërtetës se kjo komunë ka potenciale të mëdha të fuqisë punëtore, të cilin e karakterizon shkalla e shtimit të madh, proporcionalisht me shtimin natyror dhe biodinamikën, përkatësisht vitalitetin e kësaj popullsie. Nëse e analalizojmë rritjen e popullsisë sipas këtyre regjistrimeve del se prej vitit 1948 deri në vitin 2005 ajo është rritur 3.4 herë ( apo rreth 240 %), rrethanat po tregojnë se shtimi natyror në periudhën e pas luftës, sipas publikimeve të ESK, sipas viteve: 2002, 2003, 2004, 2005, në Malishevë nuk ka lëvizje të dukshme, p.sh. në vitin 1999 është 15.2 promilë. Mirëpo, rënia e shtimit natyror vazhdoi deri në vitin 2003, ku shkallen e shtimit natyror e kemi në promilë, apo minimumi i shtimit natyrore të popullsisë për periudhën e dytë. Viti 2004, sjellë një rritje në shtim natyror të popullsisë për 1.1 promilë. Dallimet e shtimit natyror rriten për 2.9 promilë, apo në 14.5 promilë. Pas disa problematikave që kishte komuna e Malishevës në funksionimin e saje (shpërbërja e saje disa here), i mungojnë edhe të dhënat e statistikave vitale të popullsisë. Mirëpo, pasi që vendbanimet e saja ju kishin nda katër komunave fqinjë, unë shpesh here isha i detyruar gjatë punimit të përdori edhe mesataret e Kosovës. Për tri periudhat e cekura me larte, te cilat janë marruar për studim për 63. Po aty f

84 natalitetin dhe mortalitetin për periudhën gjysme shekullore, solli ne rezultatet konkrete te shtimit natyror vazhdon rënia në 13.3 promilë, apo prej 5.0 promilë. Deri në fund të shek XX rritja mesatare vjetore ka qenë 20promilë, kurse shtimi natyror nën 25 promilë. Ndërsa prej vitit 2000 bazuar në vlerësime, rritja mesatare vjetore në nivel vendi ishte përafërsisht 6 promilë dhe shtimi natyror 12 promilë. 64 Një shkaktare, qe ndikon ne zvogëlimin e shtimit natyror te popullsisë në këto fshatra, janë edhe migrimet (lëvizjet mekanike) e popullsisë, të cilat ne këto fshatra janë shume te theksuar. Arsyeja, pse është e njohur problematika e migrimit të popullsisë ne këto pjese është gjendja e rende shoqëroro-ekonomike e kësaj treve. Migrimet e popullsisë nuk janë procese autonome dhe spontane, pore nxiten nga shkalla jo e njëjtë e zhvillimit shoqëroro-ekonomik në pikëpamje territoriale dhe nga motivet e tjera hapësinore dhe kohë të caktuare 65. Territori i komunës së Malishevës, ishte një territor i pa zhvillua në aspektin shoqëroroekonomike, prandaj edhe arsyeja e lëvizjes së popullsisë drejtë qyteteve tjera te Kosovës ishte e madhe. Ndryshime demografike të rëndësishme kanë ndodhur dhe vazhdojnë të ndodhin në strukturën demografike të popullsisë kryesisht shqiptare të kësaj treve. Madje, nëse ka një proces social kaq shumë intensiv dhe i zhvilluar në dimensione të mëdha, ka qenë dhe vazhdon të jetë riorientimi demografik i popullsisë fshatare nëpërmjet shpërnguljes nga fshati në drejtim të qytetit. Në tërësi ky proces kompleks: ekonomik, social dhe demografik, është shoqëruar me lëvizje masive të masave të popullsisë fshatare nga zonat rurale në ato urbane. Përgjithësisht është një proces që në realitetin tonë ka qenë dhe vazhdon të jetë kaotik, spontan, voluntarist. Pothuaj jashtë çdo kriteri të stratifikimit të jetës moderne, sipas rregullave standarde të qytetërimit dhe urbanizmit social. Pa dyshim nuk mund të mohohet fakti që, pavarësisht mënyrës 64. Statistikat vitale në Kosovë , ESK, Prishtinë, 2004, ff Islami H., Fshati i Kosovës, Prishtinë, 1985, fq

85 dhe formave të realizimit të riorientimit urban të një pjese të popullsisë fshatare, në thelb ai është me aks të qartë progresiv dhe emancipues. Për popullsinë fshatare në vetvete lëvizja drejt qytetit ka qenë një nga arritjet e mëdha e demokracisë, sepse njerëzit efektivisht siguruan të drejtën universale të lëvizjes së lirë, duke thyer kështu barrierat e ngurta të ndarjes së popullsisë në urbane dhe rurale mbi kritere të ngurta mekanike. Nga pikëpamja sociologjike, dukuria e fshatarësisë së lëvizshme është një nga shprehjet e orientimit modern, urban dhe të qytetëruar të shoqërisë shqiptare. Kalimi i kësaj mase njerëzish të mbajtur me zor në fshat nga fataliteti i ngurtë gjeografik në labilitetin demokratik ka krijuar kushtet që fshatarët të kenë të drejtën që të mos jenë me çdo kusht të detyruar që të vdesin aty ku kanë lindur 66. Mobiliteti social demografik tashmë është bërë një nga prirjet e fuqishme dhe të pakthyeshme edhe për shoqërinë tonë. Në këtë kontekst, nga pikëpamja sociologjike lëvizja e fshatarësisë shqiptare nga fshati drejt qytetit është një nga dukuritë sociale më të fuqishme të riorientimit urban të popullsisë. Pas një periudhe të qëndrimit të determinuar popullsia rurale u lëshua pothuaj në mënyrë kaotike drejt qytetit, duke qenë e frymëzuar nga shpresat dhe iluzionet se në qytet jetohet më mirë, se jeta urbane është më moderne 67. Ajo çka duke brengosëse se në të gjitha periudhat midis regjistrimeve të popullsisë rritja e numrit të popullsisë është më e vogël se sa shuma e shtimi natyror, që do të thotë se emigrimi ka gëlltitur një shumë të konsiderueshëm të këtij shtimi dhe saldoja migruese ka qenë negative 68. Zhvillimet ekonomike, si më të hovshëm pas viteve të 60-ta, sjellin ndryshime sociale e kulturore, të cilat përcillen me ndryshime në strukturat demografike të popullsisë. Ndryshimet ekonomike, të shprehura përmes kalimit nga ekonomia e mbyllur agro-blegtorale në ushtrimin e profesioneve jobujqësore, sjellin ndryshime, si rritjen e standardit jetësor, ndryshimin e mënyrës 66. Gazeta metropol Midis botës agrare dhe integrimeve urban, www. Gazetametrapol.com.print? idt Po aty, 68. Jean-Paul Sardon, Demographic Change in the Ballkan since the end of the 1980 s Popullation: An English Selection, Vol. 13, No , p : H. Islami, Po aty, f

86 së jetë, ndryshimin e strukturës arsimore, profesionale e urbane të popullsisë dhe përmirësimin e shërbimeve shëndetësore. Lëvizjet mekanike shprehen nëpërmjet migrimeve në botën e jashtme dhe migrimeve fshat qytet. 69 Një lëvizje më shumë kaotike, e bazuar në rrjedhjen e lirë të masave fshatare drejt qendrave dhe zonave urbane të Kosovës nga fshatrat e komunës së Malishevës, ne do ti veçojmë fshatrat të cilët patën lëvizjen më të madhe të popullsisë dhe drejtimet ka qendrat që shkuan: Popullata e fshatrave të Lladroc, Berishë, Fshat i Ri, Banjë, kanë lëvizur drejtë Prishtinës, Popullata e fshatrave të Kërvasari, Gurishtë, Pagarushë, Gajrake, etj, kanë lëvizur drejtë Prizrenit, Popullata e fshatrave të Llapçevës, Panorcit, Rudit, etj, kanë lëvizur drejtë Gjakovës, Popullata e fshatrave të Drenoce, Kijevë, Balinca, Llazica, Vërmica, etj, kanë lëvizur drejtë Klinës, Popullata e fshatrave të Temeqinë, Bellanicë, Ngucat, Bardhë, etj, kanë lëvizur drejtë Suharekës, Mirëpo, ka pasur raste kure lëvizjet e popullsisë së fshatrave nuk ka qene në këto drejtime, sepse profesionet e paketa qe patën ju imponuan vendet e punës. Edhe pse këto familje ishin të lidhura jashtëzakonisht me shtëpi, familje dhe vendlindje, mirëpo gjendja ekonomike, punësimi, shkollimi, etj, ndikuan në lëvizjen e popullsisë në këto treva. Këto lëvizje pa dyshim ndikuan në rritjen e numrit absolute të popullsisë në këto vendbanime. Kjo lëvizje e pa orientuar, e pastudiuar dhe pa masa paraprake të absorbimit urban doemos që do të sillte pasoja edhe për të shpërngulurit nga fshati, por edhe për cilësinë e jetës urbane në qytetet tona. Një pjesë e tyre janë orientuar me këtë jetë të re, madje janë integruar në hullitë e metropolit. Por ndërkaq ka masa të tëra të popullsisë së shpërngulur nga fshati që hallakaten pa qenë në gjendje të gjejnë kushte dhe 69. Braktisja e fshatit dhe e bujqësisë, kalimi në qytet dhe në veprimtari jobujqësore bëhej (dhe bëhet) kryesisht nëpër dy forma: në mënyrë direkte, pa përgatitje profesionale dhe arsimore, dhe në mënyrë indirekte, me shkollimin e brezit të popullatës fshatare dhe me ndërrimin e statusit socioal-profesional. Shih më tepër: Islami H., Fshati i Kosovës, Prishtinë, 1985, f

87 mundësi të adoptimi urban. Personalisht më duket se me këtë pjesë të re të popullsisë së qyteteve, të zhvendosur mekanikisht nga fshati, ose nuk jemi marrë sa duhet, ose nuk e kemi vlerësuar si duhet si faktor komplementar i jetës urbane, i cili ka ndikimet dhe pasojat e veta ndikuese me rëndësi sociale, ekonomike dhe demografike. Më shumë e kemi parë nga jashtë dhe e kemi vlerësuar si shprehje të së drejtës së njeriut për të zgjedhur vendin e banimit. Por deri këtu, jo më tej. Tani jemi përballë me efektet dhe kundër efektet sociale që po sjell procesi i riorientimit demografik të popullsisë fshatare. Sepse nga pikëpamja sasiore këto përmasa të lëvizjes së popullsisë drejt qytetit për madhësinë e vendit tonë nuk do të ishte e tepërt që të konsideroheshin biblike. Çështja është se nuk kemi as analiza, as studime për të ardhmen e integrimit urban të këtyre njerëzve, që kanë ardhur me vullnet të lirë nga fshati në qytet, por që po përballen me pengesa dhe kanë vështirësi orientimi dhe përshtatjeje me jetën urbane dhe kërkesat e saj. Sepse sa herë që më ka rënë rasti të jem në këto enklava urbane të krijuara me popullsinë e ardhur nga fshati, e kuptoj dhe është e natyrshme që shumica e tyre është në gjendje kaosi social. Shpesh vështirësitë janë aq të mëdha, saqë ata janë duke u hallakatur midis kulturës së botës dhe jetës rurale të trashëguar nga jeta në fshat dhe kërkesave të reja të jetës urbane në qytet. Ky transformim nuk është i lehtë, nuk është veprim i thjeshtë mekanik. Ndaj duhet të kthejmë më shumë kokën dhe të përqendrojmë vëmendjen për të ndihmuar procesin e vështirë të riorientimit urban të masave të gjëra të popullsisë fshatare, që tashmë janë një realitet i pakthyeshëm në shumicën e qyteteve tona. Jeta sociale e njerëzve të ardhur në qytet shpesh është e tronditur, ngaqë lëvizja drejt qytetit ka thyer shumë norma të kulturës, bashkëjetesës dhe solidaritetit rural. Tashmë në jetën qytetare dobësohen lidhjet e fisit, të gjakut dhe komunitetit që në jetën rurale janë më të fuqishme dhe vendimtare. Thyerja e traditave, dobësimi i kohezionit rural ka ndikim të fuqishëm. Një pjesë prej tyre kjo situatë i ka lënë të çorientuar, të trembur përballë kaosit dhe rregullave anonime të xhunglës metropolitane 70. Ne nuk mund të mohojmë realitetin, se shumica e popullsisë fshatare që është drejtuar pa logjikë ekonomike personale drejt qytetit, thjesht për shpresë, për modë apo ekzibicion moderniteti janë në situatë të vështirë sociale. Një pjesë e madhe prej tyre jetojnë të margjinalizuar, në varfëri, me 70. Gazeta metropol Midis botës agrare dhe integrimeve urban,

88 probleme serioze të organizimit të jetës urbane moderne, të frikësuar përballë të panjohurave të shumta të metropolit, me lidhje sociale e farefisnore më të dobësuara. Pa dyshim që këto masa të popullsisë janë më në rrezik, por nuk mund të thuhet se janë shoqërisht të pafajshëm. Sepse kanë marrë vetë përsipër riskun dhe përgjegjësinë social-ekonomike të adoptimit urban, pa llogaritur mundësitë absorbuese të qytetit, komunitetit apo të shtetit. Nuk është e lehtë që, pasi ndryshon kushtet social- ekonomike të kalimit nga fshati në qytet të pretendosh që të kesh një identitet të sigurt urban. Vështirësitë janë të mëdha. Nëse lëvizjet bëhen pa kriter, pa llogari, atëherë identiteti i popullsisë fshatare të lëvizshme jo vetëm që nuk është i sigurt, por është për një kohë të gjatë i vështirë, i lëndueshëm. Ndryshimi i tipologjisë së jetës, duke kaluar nga jeta agrare në botën urbane, është një proces i vështirë ndryshimi dhe adoptimi. Ende nuk është ripërkufizuar statusi social-ekonomik i fshatarësisë së lëvizshme, madje nuk është i studiuar sa duhet procesi gjithëpërfshirës i lëvizjes së popullsisë fshatare të vendeve ish-komuniste të Evropës Lindore, madje as veçoritë sociale-psikologjike dhe demografike të kalimit të fshatarëve nga bota rurale në universin kaotik urban. Një gjë është e sigurt: qyteti në vetvete nuk ka më kushte ontologjike që e mbanin popullsinë fshatare të lidhur dhe të bazuar në rite, lidhje gjaku dhe farefisni. Në jetën moderne të qytetit, me marrëdhënie të atormizuara midis njerëzve, nuk është e lehtë të gjesh piketat e orientimit urban, të cilat janë krejt të tjera nga ato të jetës rurale. Në këto lëvizje të popullsisë u përfshinë të gjitha fshatrat disa me numër me të vogël e disa më numër më të madhe të familjeve që lëvizën drejte jetës urbane. Në vazhdim do te paraqesë një tabelë me vendbanimet e komunës së Malishevës, me numrin e banorëve në vitin 1948, sipas regjistrimit të popullsisë, dhe vlerësimin e popullsisë nga Drejtoria për Planifikim, Rindërtim dhe Zhvillim, pranë Kuvendit Komunale në Malishevë në vitin Veçori themelore e popullsisë së këtij territori është se shtimi natyror në periudhën që është marrë për hulumtim në këtë punim ishte një rritje e numrit të popullsisë së përgjithshme. Këtë e kushtëzojnë të gjitha rrethanat dhe faktorët e përmendur në dy komponentet demografike të shtimit, të gërshetuara dhe të vura reciprokisht, prandaj krahas ecurive labile, shkallës së lartë apo të ultë të komponenteve të mëparëshme të shtimit natyral, mund të thuhet se edhe ky 89

89 kishte trende e ecuri të ngjajshëm prej periudhës në periudhë, përherë në harmoni me komponentet. Sa më i ultë mortaliteti, shtimi më i lartë, krahas lindjeve të mëdha. Për të përcellur kërcellur kët ecuri po japim shimet tabelare. Shkalla e lartë të shtimit natyror të popullsisë në kët komunë e kushtëzon shkalla e ulët e zhvillit ekonomikë, shoqëror e kulturor, ashtu sikurse kjo shkallë në një farë mënyre shprehet mjaft negativisht në kushtët në kushtet edhe ashtu të standardit të ulët.harmonizimi i këtyre komponenteve do të sjelle një ballansim të dinamizimit demografik dhe atij ekonomik, sikurse ecuri zhvillimore e planifikuar dhe e realizuar mirë të zhvilloj sipas parametrave që kërkon dinamia bashkohore dhe e planifikuar. Shtimi natyror është rezultat i natalitetit të lartë, dhe rënies së ngadalshëm të tij, në një anë zvoglimit të mortalitetit.sipas regjistrimeve të popullsisë të vitit 1971 dhe 1981 popullsia e Komunës së Malishevës rritet për 42.4 promila dhe rasti i dytë 33.7 promila. Analizat e kësaj ecurie na shpiejnë drejt vërtetës se kjo komunë ka potenciale të mëdha të fuqisë punëtore, të cilin e karakterizon shkalla e shtimit përherë më të madh, proporcionalisht me shtimin natyror dhe biodinamikën, përkatësisht vitalitetin e kësaj popullsie. 90

90 3.6. Dendësia e popullsisë së Malishevës. Faktoret ndikues, shpërndarja gjeografike. Dendësia e popullsisë është një ndër elementet me të rëndësishëm dhe njëosisht një nga parametrat që evidenton popullimin e një territori të caktuar po kështu edhe dallimin në mesë tyre. Dendësia e popullsisë është e ndryshme në territore të ndryshme dhe faktoret që kushtëzojnë normat e densitet të popullsisë janë po ato, të cilat ndikojnë dhe faktorizojnë edhe zhvillimin e popullsisë. 71 Në vazhdim do ti bëjmë një analizë dendësis së popullsisë në vendbanimet e sajë në vitin Sipas regjistrimit të popullsisë të vitit 2011, dendësia më e madhe e popullsisë në vendbanimet e Malishevës haset në këto vendbanime: - Malisheva, me 404 banorë në 1 km/2; - Lubizhda, me 309 banorë në 1 km/2 dhe - Banja, me banorë në1 km/2. Kurse vendbanimet me dendësi më të vogël të popullsisë në vitin 2011 janë: Panorci, me 51.6 banorë në 1 km/2; - Kijeva, me 71.8 banorë në 1 km/2 dhe - Damaneku, me 75.2 banorë në 1 km/2. 71 Sokol Axhemi- Gjeografia e popullsise dhe e vendbanimeve, Tiranë, 2007, fq

91 Ndërkaq, vendbanimet që ishin shumë afër me mesataren e përgjithshëm të popullsisë së Komunës së Malishevës në vitin 2011, ishin: - Llazica, me banorë në 1 km/2; - Bubaveci, me banorë në 1 km/2 dhe - Vërmica, me banorë në 1 km/2. 92

92 Harta nr. 10 Dendësia e popullsisë në vendbanimet e Malishevës, në vitin

93 Tabela nr. 11. Dendësia e popullsisë ne vendbanimet e Komunës së Malishevës ne vitin 2011 Nr 1. Emri i Vendbanimit Siperfaqja e vendbanimeve Numri i ban Dendesiae pop km/ ba 1km/2 Astrazup 2. Balincë Banjë Bellanicë Berishë Bubavec Bubël Carrallukë Carravranë Damanek Dragobil Gajrak Garaqevë Golluboc Guriq Janqishtë Joviq Kërvasari Kijevë Lubizhdë Lladroc Lladroviq Llapçevë Llashkadrenoc Llazicë Malishevë Marali Maxharrë Millanoviq Mirushë Mleqan Ngucat Pagarushë Panorc Pllaqicë Qypevë Rudë

94 38. Senik Shkarashnik Temeqinë Tërpezë Tërpezë e Poshtme Turjakë Vërmicë Gjithsej Komuna e Malisheves ka km/2 ose rreth 3 % ose me saktesisht 2.81% e territorit te shtetit te Kosoves. Numri i banorve te Malisheves sipas regjistrimit te popullsise ne vitin 2011 ishte banor. Kurse mesatarja e familjes ne Malisheve eshte 9. 28, qe eshte me e larte se sa mesatarja e familjes ne nivel vendi. Sipas regjistrimit te popullsise ne vitin 2011, fshati me numer me te madhe te banove ne komunen e Malisheves eshte Banja me 3639 banore. Ndersa fshati me siperfaqe me te madhe eshte 17.8 km/2. Kurse fshati me dendesi me te madhe te popullsise eshte Qyteteza e Malisheves me 404 banor ne 1 km/2. 95

95 4. Migrimet e popullsisë së Malishevës Lëvizja e popullsisë nga një vend në vendin tjetër quhet migrim. Historiku i zhvillimit të migrimeve për popullsinë e komunës së Malishevës është mjaft i dhimbshëm. Popullsia e këtyre trevave kishte filluar të migrojë qysh në kohërat e hershme, për të vazhduar ky proces pandërprerë deri në ditët e sotme. Migrimet e popullsisë së Malishevës janë bërë kryesisht për shkaqe ekonomike, politike etj. Migrimet kishin marrë hov të madh pas viteve të 50-ta, nën presion migrojnë në drejtim të Turqisë, ku këto migrime të popullsisë pushteti i atëhershëm i arsyetonte në baza fetare. Qëllimi kryesor i popullsisë të atëhershme ishte ndryshimi i strukturës së popullsisë në Malishevë, por edhe në Kosovë. Kjo situatë u qetësua pak në vitet e 70-ta, kur migrime politike nuk kishte, por gjendja e rëndë ekonomike i shtyri shumë shqiptarë të migrojnë jashtë vendit për sigurimin e ekzistencës më të mirë. Këto migrime ishin të padëshirueshme për ne, por ishin të mirëseardhura për popullsinë, sepse përmirësuan kushtet e jetesës. Mirëpo, kjo situatë filloi të keqësohet në Kosovë në fillim të viteve 80-ta, gjendja ekonomike-politike u keqësua edhe më tepër pas viteve lufta e fundit në Kosovë. Lëvizja mekanike e popullsisë para së gjithash është pasojë e zhvillimit joharmonik në mes të lokaliteteve regjioneve apo vendeve të caktuara. Për lindjen, rritjen apo shpeshherë zvogëlimin dhe shuarjen e vendbanimeve, në mënyrë të drejtpërdrejt janë të ndërlikuara komponentet e migrimeve-imigrimi dhe emigrimi. Sa më të mëdha të jenë diferencat në aspektin zhvillimor dhe socio-ekonomik të tyre, aq më mobile bëhet edhe popullsia e regjioneve apo meseve të caktuara. Njeriu në emër të kushteve më të mira për punë, jetë dhe për standarde më të larta lëviz, pa marrë parasysh tipin e vendbanimit se ku do të vendoset. Për migruesin është me rëndësi që të ketë jetë të rehatshme, më të begatshme dhe më të lumtur. 96

96 4.1. Evolucioni i procesit të migrimit në Malishevë Evulucioni i procesit të migrimit ne komunën e Malishevës është mjaft i hershëm ai u arsyetua nga migrantet, duke filluar rreth viteve te 70-ta, ku vlenë të ceket lëvizjet migrues internacionale apo marrëveshja e ishë politikës së Beogrdit e përfaqësuar nga Enti për punë sociale dhe ai i Republikës sëgjermanisë për punësimin e punëtorëve të krahit. Kjo ishte vala e pare e lëvizjes së migrantëve. Kurse vala e dytë ishte rreth viteve te 90- ta, ku kemi prapë një lëvizje të popullsisë për vendet e zhvilluara perendimore. Mirëpo këtu kemi një dallim te nivelet e migrantëve sepse tashë filluan të lëvizin niveli i intelektalëve sepse pushtet i Beogradit i largoi nga puna. Dhe vala e tretë e migrantëve ishte në vitin , ku në lëvizje u përfshian të gjitha nivelet apo strukturat e popullsisë së Malishevës. Arsyeja e lëvizjes së popullsisë me kaqë nivel të lartë ishte shkaku i luftës së fundit në Kosovë. Do jetë shumë më mirë, kur dihet se vendet emigruese ofrojnë kushte më të mira ekonomike, sociale, kulturore, argëtuese etj. Duke i kërkuar këto kushte njerëzit migrojnë jo vetëm brenda territorit komunal, regjional apo shtetëror, por edhe jashtë tij, madje edhe në kontinente të tjera. Popullsia e komunës së Malishevës, si në fshat ashtu edhe në qytezë, viteve të fundit, me transformimin e përgjithshëm të saj ka filluar të inkurajohet në rrjedhat migruese që po manifestohen në forma të ndryshme, para së gjithash përmes mobilitetit hapësinor dhe social. Shikuar për nga lëvizja e popullsisë në hapësirë ato mund të jenë të jashtme dhe të brendshme. Njëkohësisht në popullsinë e Malishevës i hasim edhe migrimet sipas intervalit kohor, migrimet ditore, javore, mujore, të përkohshme dhe të përhershme. Problem në vete është emigrimi në botën e jashtme. Kjo kategori migrantësh përbën numrin më të madhe se sa migrantët e brendshëm. Numri i përgjithshëm i migrantëve sipas vlerësimeve të vitit 2005 është 3286 apo 5.1% të popullatës së përgjithshëm. Numri më i madh i migrantëve gjendet në Itali (60%), Gjermani (30%) dhe Zvicër (10%). Komuna e Malishevës është e prekur nga migrimet ditore duke filluar nga migrimet ditore, sezonale dhe ata në botën e jashtme ose migrimet të përkoshme dhe të përhershëme. 97

97 4.2. Faktorët ndikues në procesin migrative në komunën e Malishevës Faktoret ndikues në procesin migrativ në komunën e Malishevës ishin: Faktorët ekonomi, Faktorët politik, dhe Faktorët arsimor, Faktorët ekonomik- ishin po thuajse faktorët kyqë që ndikuan në lëvizjen e popullsisë, sepse komuna e Malishevës ishte komuna më e pazhvilluar e Kosovës. Prandaj gjendja e rëndë ekonomike ishte nxitje kryesore për ekzistencë e këtyre banorëve. Migrantët e Malishevës lëvizën në fillim nëpër disa qendra kryesore të Kosovës. Faktorët politik- ishin një prej faktorëve që mori përmas më të mëdha pas rrjedhave politike në ish Federaten Jugosllave, apo then shkurtë pas aneksimit me dhunë të autonomies së Kosovës nga Serbia. Malisheva u ballafaque edhe me shpërbërjen e sajë si komunë për disa here nga organet e dhunëshme krahinore. Arsyeja pse ndodhi kjo ishte sepse ky territor po thuajse ishte etnikisht i pastërt në aspektin etnik. Faktorët arsimor- Njëri ndër faktorët më të ri në moshë por po del të jetë më i rëndësishëm për nga koha dhe rrethanat e reja te krijuar jo vetëm në Malishevë por në tër Kosovën. Rinia e Malishevës ishte e larguar nga objektet shkollore, si të gjithë moshataret e tyre në Kosovë. Prandaj ata ishin të interesuar për dije sepse ajo ishte e vetëmja rrugë që siguronte një të ardhëme të ndritur për këtë vend. Komuna e Malishevës ishte e vetmja komunë në ishë Jugosllavi që nuk ishte ndërtuar as një fabrikë. Popullata e kësaj ane kryesisht merrshin me bujqësi dhe blegtori. 98

98 4.3. Migrimet e jashtme të popullsisë Gjendja e rënde socio-ekonomike dhe politike ka ndikuar që banorët e komunës së Malishevës të migrojnë jashtë vendit. Komuna e Malishevës të punësuar në botën e jashtme ka 3286 persona. Gjendja e rënde ekonomike po ndikon që numri i emigranteve po rritet dita ditës. 99

99 Tabela nr 12. Numri i emigrantëve në botën e jashtme sipas vendbanimeve të komunës së Malishevës në vitin 2005 Nr. Vendbanimet Numri i emigrantëve jashtë vendit 1. Banjë Drenoc Bellanicë Carrallukë - 5. Astrazup Malishevë Pagarushë Bubavec Llozicë Ngucat Turjakë Gurbardh Lladroc Panorc Senik Shkozë Dragobil Marali Balincë Bardh Mleqan Kijevë Damanek Vërmicë Terpezë Lubizhdë Llapçevë Plloçicë Temeqinë Kërvasari Shkarashnik Goriq Mirushë Burim Gulluboc Terpezë e Ulët Bubël Fshat i Ri Maxharëa Janqisht Gajrak Berishë Rud Qypevë 11 Totali

100 Nga tabela po vërehet se fshati me numër më të madhë emigrantëve është fshati Astrazup me 352 emigrante e nese e kthejmë në përqindje është 13 %, ndërsa fshati me numrin më të vogël të emigrantëve është Qypeva me 11 emigrantë apo 2.1 %, kurse mesatarja e emigranteve në nivel të komunës është 5.2 %. Nxitësit kryesor të këtyre lëvizjeve mekanike në komunën e Malishevës konsiderohen: dendësia e madhe agrare e popullsisë, moszhvillimi i industrisë në komunën e Malishevës, mundësia e kufizuar për ti punësuar flukset e kuadrove të reja etj. Në përgjithësi punëtorët në botën e jashtme, Malishevës dhe fshatrave të saj i sollën mjaft dobi financiare. Çdo ekonomi familjare e cila ka të punësuar një anëtar të familjes në botën e jashtme, ka arritur të ndryshojë mjaft pozitën e saj materiale, ka përmirësuar mjaft standardin jetësor, fëmijëve iu ka krijuar kushte të mira për shkollim dhe banim Migrimet e brendshme të popullsisë Migrimet e brendëshme vendbanimet e komunës së Malishevës janë mjaft të theksuara. Në këto migrime hyjnë personat që migrojnë për shkollim, punësim dhe mjekim brenda ditës. Këtu hyjnë edhe migrimet e shprehura fshat-qytet, supozohet se migrimet ditore në komunnën e Malishevës janë persona. 101

101 Tabela nr. 13. Lëvizjet e brendëshme të popullsisë në komunën e Malishevës Komuna Malisheva Të ardhur Të larguar Komuna e Malishevës në vitin 2008 kishte 213 lëvizje të brendëshme te popullsisë, po asht kemi rritje të lëvizjes së brendëshme te popullsisë në vitin 2009 në 381 raste apo 168 raste, kurse në vitin 2010 kemi ramje për 155 apo në 226 raste. Në vitin 2011 kemi një lëvizje më të theksuar të popullsisë brenda territorit të komunës, ku numri është 390 raste, por nesë i krahasojme tri vitet numri i te ardhurve në komunën e Malishevës është 407 raste, ne krahasim me numrin e të larguarëve i cili ishte 623 apo për 216 raste më shumë. Këto rezultate janë një moster e mire treguse se popullsia e Malishevës largohet nga vendbanimet e tyre drejt qyteteve (Prishtinës, Prizrenit, Gjakovës, Klinë), sidomos fshatrat: Banjë, Lladroc, Kërvasari, Shkozë, Berishë, Janqisht, Gajrak, Drenoc, etj. Migrimet sezonale janë lëvizjet e popullsisë së personave që bëjnë ndërrimin e vendbanimit për një sezonë të caktuar dhe pas sezonës së caktuar prapë kthehen në fshatrat e tyre, këtu hyjnë blegtorët, punëtorët sezonal, numri i migrantëve sezonal në komunën e Malishevës sillet rreth Migrimet sezonale brenda komunës dhe lëvizjet e popullsisë jashte komunës (boten e jashteme). Migrimet e popullsisë sezonale brenda territorit të komunës së Malishevës më të theksuar I kemi lëvizjet e blegtorve, sidomao fshatrat: Ngucat, Bardh, Rud, Llapçevë, etj. Kjo është arsyeja kryesore pse kemi lëvizje sezonale të popullsisë për arsye te kollosave për bagëti (të trasha apo të imta), për bletari, etj. 72 Enti i Statistikave të Kosovës, fq

102 4.5. Shpërndarja gjeografike e proceseve migruese Shperndarja gjeografike e migrantevëve nga Malisheva ishte po thuajse e pakontrolluar, mirëpo synimi kryesor ishte arritja tek vendet e zhvilluara perendimore. Fillimisht ishte shteti Gjerman, pastaj ai Zvicrran, Frances, Belg, Anglez, Amerikan,e më vonë ai Italian. Niveli I shkollimit të migrantëve dallonte, duke filluar në fillim me nivelin e shkollimit fillor, pastaj me shkolla profesionale e deri te shkolla e mesëme, të larta e më fakulteti ata pakë kuadra që ishin. Territori i komunës së Malishevës, ishte një territor i pa zhvillua në aspektin shoqëroroekonomike, prandaj edhe arsyeja e lëvizjes së popullsisë drejtë qyteteve tjera te Kosovës ishte e madhe. Ndryshime demografike të rëndësishme kanë ndodhur dhe vazhdojnë të ndodhin në strukturën demografike të popullsisë kryesisht shqiptare të kësaj treve. Madje, nëse ka një proces social kaq shumë intensiv dhe i zhvilluar në dimensione të mëdha, ka qenë dhe vazhdon të jetë riorientimi demografik i popullsisë fshatare nëpërmjet shpërnguljes nga fshati në drejtim të qytetit. Në tërësi ky proces kompleks: ekonomik, social dhe demografik, është shoqëruar me lëvizje masive të masave të popullsisë fshatare nga zonat rurale në ato urbane. Përgjithësisht është një proces që në realitetin tonë ka qenë dhe vazhdon të jetë kaotik, spontan, voluntarist. Pothuaj jashtë çdo kriteri të stratifikimit të jetës moderne, sipas rregullave standarde të qytetërimit dhe urbanizmit social. Pa dyshim nuk mund të mohohet fakti që, pavarësisht mënyrës dhe formave të realizimit të riorientimit urban të një pjese të popullsisë fshatare, në thelb ai është me aks të qartë progresiv dhe emancipues. Për popullsinë fshatare në vetvete lëvizja drejt qytetit ka qenë një nga arritjet e mëdha e demokracisë, sepse njerëzit efektivisht siguruan të drejtën universale të lëvizjes së lirë, duke thyer kështu barrierat e ngurta të ndarjes së popullsisë në urbane dhe rurale mbi kritere të ngurta mekanike. Nga pikëpamja sociologjike, dukuria e fshatarësisë së lëvizshme është një nga shprehjet e orientimit modern, urban dhe të qytetëruar të shoqërisë shqiptare. Kalimi i kësaj mase njerëzish të mbajtur me zor në fshat nga fataliteti i ngurtë gjeografik në labilitetin demokratik ka krijuar kushtet që fshatarët të kenë të drejtën që të 103

103 mos jenë me çdo kusht të detyruar që të vdesin aty ku kanë lindur 73. Mobiliteti social demografik tashmë është bërë një nga prirjet e fuqishme dhe të pakthyeshme edhe për shoqërinë tonë. Në këtë kontekst, nga pikëpamja sociologjike lëvizja e fshatarësisë shqiptare nga fshati drejt qytetit është një nga dukuritë sociale më të fuqishme të riorientimit urban të popullsisë. Pas një periudhe të qëndrimit të determinuar popullsia rurale u lëshua pothuaj në mënyrë kaotike drejt qytetit, duke qenë e frymëzuar nga shpresat dhe iluzionet se në qytet jetohet më mirë, se jeta urbane është më moderne 74. Ajo çka duke brengosëse se në të gjitha periudhat midis regjistrimeve të popullsisë rritja e numrit të popullsisë është më e vogël se sa shuma e shtimi natyror, që do të thotë se emigrimi ka gëlltitur një shumë të konsiderueshëm të këtij shtimi dhe saldoja migruese ka qenë negative 75. Zhvillimet ekonomike, si më të hovshëm pas viteve të 60-ta, sjellin ndryshime sociale e kulturore, të cilat përcillen me ndryshime në strukturat demografike të popullsisë. Ndryshimet ekonomike, të shprehura përmes kalimit nga ekonomia e mbyllur agro-blegtorale në ushtrimin e profesioneve jobujqësore, sjellin ndryshime, si rritjen e standardit jetësor, ndryshimin e mënyrës së jetë, ndryshimin e strukturës arsimore, profesionale e urbane të popullsisë dhe përmirësimin e shërbimeve shëndetësore. Këto të dyja bashkë, në të njëjtën kohë shkaktojnë edhe ndryshimet në aspektin demografik, si në lëvizjen mekanike ashtu edhe në atë natyrore të popullsisë. 76 Lëvizjet mekanike shprehen nëpërmjet migrimeve në botën e jashtme dhe migrimeve fshat qytet Gazeta metropol Midis botës agrare dhe integrimeve urban, www. Gazetametrapol.com.print? idt Po aty, 75. Jean-Paul Sardon, Demographic Change in the Ballkan since the end of the 1980 s Popullation: An English Selection, Vol. 13, No , p : H. Islami, Po aty, f Dushi M., Femra dhe evolucioni i lindshmërisë në Kosovë, Prishtine, f Braktisja e fshatit dhe e bujqësisë, kalimi në qytet dhe në veprimtari jobujqësore bëhej (dhe bëhet) kryesisht nëpër dy forma: në mënyrë direkte, pa përgatitje profesionale dhe arsimore, dhe në mënyrë indirekte, me shkollimin e brezit të popullatës fshatare dhe me ndërrimin e statusit socioal-profesional. 104

104 Një lëvizje më shumë kaotike, e bazuar në rrjedhjen e lirë të masave fshatare drejt qendrave dhe zonave urbane të Kosovës nga fshatrat e komunës së Malishevës, ne do ti veçojmë fshatrat të cilët patën lëvizjen më të madhe të popullsisë dhe drejtimet ka qendrat që shkuan: Popullata e fshatrave të Lladroc, Berishë, Fshat i Ri, Banjë, kanë lëvizur drejtë Prishtinës, Popullata e fshatrave të Kërvasari, Gurishtë, Pagarushë, Gajrake, etj, kanë lëvizur drejtë Prizrenit, Popullata e fshatrave të Llapçevës, Panorcit, Rudit, etj, kanë lëvizur drejtë Gjakovës, Popullata e fshatrave të Drenoce, Kijevë, Balinca, Llazica, Vërmica, etj, kanë lëvizur drejtë Klinës, Popullata e fshatrave të Temeqinë, Bellanicë, Ngucat, Bardhë, etj, kanë lëvizur drejtë Suharekës, Mirëpo, ka pasur raste kure lëvizjet e popullsisë së fshatrave nuk ka qene në këto drejtime, sepse profesionet e paketa qe patën ju imponuan vendet e punës. Edhe pse këto familje ishin të lidhura jashtëzakonisht me shtëpi, familje dhe vendlindje, mirëpo gjendja ekonomike, punësimi, shkollimi, etj, ndikuan në lëvizjen e popullsisë në këto treva. Këto lëvizje pa dyshim ndikuan në rritjen e numrit absolute të popullsisë në këto vendbanime. Kjo lëvizje e pa orientuar, e pastudiuar dhe pa masa paraprake të absorbimit urban doemos që do të sillte pasoja edhe për të shpërngulurit nga fshati, por edhe për cilësinë e jetës urbane në qytetet tona. Një pjesë e tyre janë orientuar me këtë jetë të re, madje janë integruar në hullitë e metropolit. Por ndërkaq ka masa të tëra të popullsisë së shpërngulur nga fshati që hallakaten pa qenë në gjendje të gjejnë kushte dhe mundësi të adoptimi urban. Personalisht më duket se me këtë pjesë të re të popullsisë së qyteteve, të zhvendosur mekanikisht nga fshati, ose nuk jemi marrë sa duhet, ose nuk e kemi vlerësuar si duhet si faktor komplementar i jetës urbane, i cili ka ndikimet dhe pasojat e veta ndikuese me rëndësi sociale, ekonomike dhe demografike. Më shumë e kemi parë nga jashtë dhe e kemi vlerësuar si shprehje të së drejtës së njeriut për të zgjedhur vendin e banimit. Por deri Shih më tepër: Islami H., Fshati i Kosovës, Prishtinë, 1985, f

105 këtu, jo më tej. Tani jemi përballë me efektet dhe kundër efektet sociale që po sjell procesi i riorientimit demografik të popullsisë fshatare. Sepse nga pikëpamja sasiore këto përmasa të lëvizjes së popullsisë drejt qytetit për madhësinë e vendit tonë nuk do të ishte e tepërt që të konsideroheshin biblike. Çështja është se nuk kemi as analiza, as studime për të ardhmen e integrimit urban të këtyre njerëzve, që kanë ardhur me vullnet të lirë nga fshati në qytet, por që po përballen me pengesa dhe kanë vështirësi orientimi dhe përshtatjeje me jetën urbane dhe kërkesat e saj. Sepse sa herë që më ka rënë rasti të jem në këto enklava urbane të krijuara me popullsinë e ardhur nga fshati, e kuptoj dhe është e natyrshme që shumica e tyre është në gjendje kaosi social. Shpesh vështirësitë janë aq të mëdha, saqë ata janë duke u hallakatur midis kulturës së botës dhe jetës rurale të trashëguar nga jeta në fshat dhe kërkesave të reja të jetës urbane në qytet. Ky transformim nuk është i lehtë, nuk është veprim i thjeshtë mekanik. Ndaj duhet të kthejmë më shumë kokën dhe të përqendrojmë vëmendjen për të ndihmuar procesin e vështirë të riorientimit urban të masave të gjëra të popullsisë fshatare, që tashmë janë një realitet i pakthyeshëm në shumicën e qyteteve tona. Jeta sociale e njerëzve të ardhur në qytet shpesh është e tronditur, ngaqë lëvizja drejt qytetit ka thyer shumë norma të kulturës, bashkëjetesës dhe solidaritetit rural. Tashmë në jetën qytetare dobësohen lidhjet e fisit, të gjakut dhe komunitetit që në jetën rurale janë më të fuqishme dhe vendimtare. Thyerja e traditave, dobësimi i kohezionit rural ka ndikim të fuqishëm. Një pjesë prej tyre kjo situatë i ka lënë të çorientuar, të trembur përballë kaosit dhe rregullave anonime të xhunglës metropolitane 78. Ne nuk mund të mohojmë realitetin, se shumica e popullsisë fshatare që është drejtuar pa logjikë ekonomike personale drejt qytetit, thjesht për shpresë, për modë apo ekzibicion moderniteti janë në situatë të vështirë sociale. Një pjesë e madhe prej tyre jetojnë të margjinalizuar, në varfëri, me probleme serioze të organizimit të jetës urbane moderne, të frikësuar përballë të panjohurave të shumta të metropolit, me lidhje sociale e farefisnore më të dobësuara. Pa dyshim që këto masa të popullsisë janë më në rrezik, por nuk mund të thuhet se janë shoqërisht të pafajshëm. Sepse kanë marrë vetë përsipër riskun dhe përgjegjësinë social-ekonomike të adoptimit urban, pa llogaritur mundësitë absorbuese të qytetit, komunitetit apo të shtetit. Nuk është e lehtë që, pasi ndryshon 78. Gazeta metropol Midis botës agrare dhe integrimeve urban,

106 kushtet social- ekonomike të kalimit nga fshati në qytet të pretendosh që të kesh një identitet të sigurt urban. Vështirësitë janë të mëdha. Nëse lëvizjet bëhen pa kriter, pa llogari, atëherë identiteti i popullsisë fshatare të lëvizshme jo vetëm që nuk është i sigurt, por është për një kohë të gjatë i vështirë, i lëndueshëm. Ndryshimi i tipologjisë së jetës, duke kaluar nga jeta agrare në botën urbane, është një proces i vështirë ndryshimi dhe adoptimi. Ende nuk është ripërkufizuar statusi social-ekonomik i fshatarësisë së lëvizshme, madje nuk është i studiuar sa duhet procesi gjithëpërfshirës i lëvizjes së popullsisë fshatare të vendeve ish-komuniste të Evropës Lindore, madje as veçoritë sociale-psikologjike dhe demografike të kalimit të fshatarëve nga bota rurale në universin kaotik urban. Një gjë është e sigurt: qyteti në vetvete nuk ka më kushte ontologjike që e mbanin popullsinë fshatare të lidhur dhe të bazuar në rite, lidhje gjaku dhe farefisni. Në jetën moderne të qytetit, me marrëdhënie të atormizuara midis njerëzve, nuk është e lehtë të gjesh piketat e orientimit urban, të cilat janë krejt të tjera nga ato të jetës rurale. Në këto lëvizje të popullsisë u përfshinë të gjitha fshatrat disa me numër me të vogël e disa më numër më të madhe të familjeve që lëvizën drejte jetës urbane. Në vazhdim do te paraqesë një tabelë me vendbanimet e komunës së Malishevës, me numrin e banorëve në vitin 1948, sipas regjistrimit të popullsisë, dhe vlerësimin e popullsisë nga Drejtoria për Planifikim, Rindërtim dhe Zhvillim, pranë Kuvendit Komunale në Malishevë në vitin Veçori themelore e popullsisë së këtij territori është se shtimi natyror në periudhën që është marrë për hulumtim në këtë punim ishte një rritje e numrit të popullsisë së përgjithshme. Këtë e kushtëzojnë të gjitha rrethanat dhe faktorët e përmendur në dy komponentet demografike të shtimit, të gërshetuara dhe të vura reciprokisht, prandaj krahas ecurive labile, shkallës së lartë apo të ultë të komponenteve të mëparëshme të shtimit natyral, mund të thuhet se edhe ky kishte trende e ecuri të ngjajshëm prej periudhës në periudhë, përherë në harmoni me komponentet. Sa më i ultë mortaliteti, shtimi më i lartë, krahas lindjeve të mëdha. Për të përcellur kërcellur kët ecuri po japim shimet tabelare. 107

107 Shkalla e lartë të shtimit natyror të popullsisë në kët komunë e kushtëzon shkalla e ulët e zhvillit ekonomikë, shoqëror e kulturor, ashtu sikurse kjo shkallë në një farë mënyre shprehet mjaft negativisht në kushtët në kushtet edhe ashtu të standardit të ulët.harmonizimi i këtyre komponenteve do të sjelle një ballansim të dinamizimit demografik dhe atij ekonomik, sikurse ecuri zhvillimore e planifikuar dhe e realizuar mirë të zhvilloj sipas parametrave që kërkon dinamia bashkohore dhe e planifikuar. Shtimi natyror është rezultat i natalitetit të lartë, dhe rënies së ngadalshëm të tij, në një anë zvoglimit të mortalitetit.sipas regjistrimeve të popullsisë të vitit 1971 dhe 1981 popullsia e Komunës së Malishevës rritet për 42.4 promila dhe rasti i dytë 33.7 promila. Analizat e kësaj ecurie na shpiejnë drejt vërtetës se kjo komunë ka potenciale të mëdha të fuqisë punëtore, të cilin e karakterizon shkalla e shtimit përherë më të madh, proporcionalisht me shtimin natyror dhe biodinamikën, përkatësisht vitalitetin e kësaj popullsie Efektet e lëvizjes migruese Efektet e lëvizjeve migruese ishin shumë të mëdhaja, sepse mosha që migronte ishte kryesisht moshë e re e popullsisë, ku dominonte gjinia mashkullore. Kjo ishte edhe arsyeja pse fillonte të zvoglohet edhe nataliteti i popullsisë në vendbanimet e komunës së Malishevës. Para shfaqjes se migrimeve ne mënyrë masovike nataliteti ishte shumë i lartë sepse martesat në këtë pjesë ishin shumë të herëshme për të dy gjinitë. Ku periudha fertile ishte shumë e gjatë. Pastaj gjendja ekonimike ishte shumë e rëndë e popullsisë, ku i vetëmi shpëtim u shihke te lindja e fëmijëve sidomos ata të gjinisë mashkullore të cilët u konsideroheshin si fuqi punëtore apo si shtyllë e shtëpisë. 108

108 Migrimi i gjeneratës së re ka ndikuar që të sjellë disa anomali negative në popullsinë e Malishevës, si: Zvoglimi i periudhës fertile, apo mos hyrja fare në martesë e gjinisë femrore, Zvoglim në numrin e mesatarës familjare në Malishevë, Shuarje të familjeve komplet (Fshat i Ri, Berishë), Boshatisje të fshatrave në mënyrë të konsiderushëm, Mbyllje të shkollave për shkakë të mungesës së nxësëve, etj. Këto janë disa nga dukurit të cilat kanë filluar të trokasin në dyert e vendbanimeve të Malishevës, sidomos në vendbanimet malore. Këto shqetësime filluan që të ndodhim sidomos pas efekteve që u shkaktuan nga lëvizjet migruese. 5. Strukturat e popullsisë në Komunën e Malishevës Kurë flitet për strukturen e popullsisë kemi parasysh veçurit karakteristike të përgjithshme të sajë sepse individët që e formojnë ata dallohen në bazë të disa veçurive si janë : Strukturat gjinia, Strukturat moshore, dhe Strukturat arsimore. Në literatur hasim struktura të shumta të popullsisë, po në kët raste do të shqyrtojm vetën strukturat demografike (sipas moshës, gjinisë, dhe strukturat arsimore etj. 109

109 Tabela nr. 14. Strukturat e popullsisë në sipas regjistrimit të popullsisë në vitin 1981 Nr. Emri i Vendbanime Nr.i përgjit hshëm e më tepër 1. Banjë Drenoc Bellanicë Carrallukë Astrazup Malishevë Pagarushë Bubaveci Llozica Ngucati Turjaka Gurbardhë 13. Lladroc Panorc Senik Shkozë Dragobili Marali Balincë Bardhë Mleqan Kijevë Damanek Vërmicë Terpezë Lubizhdë Llapçevë Plloqicë Temeqinë 30. Kërvasari Shkarashnik Goriq Mirusha Burimi Gulluboci Terpezë e 917 Ultë 37. Bubël Fshati i Ri 39. Maxharra Janqishtë Gajrak 42. Berishë

110 43. Rud 44. Qypevë 133 Gjithësejt Burimi: Statistikat Vitale te Popollsisë në KK.Malishevë 5.1. Roli i strukturave të popullsisë Roli i strukturave të popullsisë në komunën e Malishevës është jashtë zakonisht i madhë, ku domininimin kryesore e kanë ende grup moshat reja të popullsisë. Komuna e Malishevës ka një popullsi mjaft biodinamike, athere struktura e popullsisë është në favorë të strukturës së re, sipas regjistrimit të popullsisë së vitit 1981, përqindja e popullsisë së re 0-19 vjetë përfshinë banorë ose 59.2 %, kurse popullsia prej vjetë numronte ose 35.2%, ndërsa ajo e moshës më tepër se 95 vjetë numronte 2044 banorë ose 5.6% Strukturat moshore të popullsisë Struktura e moshës së popullsisë është e lidhur ngushtë me vetë shkallën e shtimit natyror të popullsisë, pastaj edhe me lëvizjen mekanike të popullsisë (migrimet në përgjithësi). Struktura e popullsisë sipas moshës ka një rendësi jashtëzakonisht të madhe për zhvillimin demografik dhe ekonomik të një vendi, si për të sotmen ashtu edhe për të ardhmen. Ndryshimi i rrethanave socio-ekonomike gjatë periudhës gjashtëvjeçare ka ndikuar në zhvillimin e përgjithshëm demografik, e njëherësh edhe në ndryshimet e strukturës së popullsisë sipas moshës Po aty, f

111 Grupmoshat Përqindja në totalin e popullsisë 10.6 % 11.5 % 12,3 % Tabela nr. 15 Struktura e popullsisë në vitin 2011 në Komunën e Malishevës, për grupmoshat 0-4, 5-9, vjeç 112

112 Grupmoshat e popullsisë 0-4, 5-9, /14 vj. 5-9 vj. Viti 2011 Përqindja % 0-4 vj. Viti 2011 Përqindja % 0-4 vj vj /14 vj Grafiku nr. 7 Grupmoshat e popullsisë dhe përqindja e tyre në regjistrimin e popullsisë të vitit 2011 Nga të dhënat që janë të paraqitura në tabelë, vërehet qartë se, sipas regjistrimit të popullsisë të vitit 2011, dominojnë grupmoshat e popullsisë prej 0-14 vjeç apo 34.4% e popullsisë së përgjithshme në Malishevë, ose më shumë se një e treta e popullsisë. 113

113 Tabela nr. 16. Struktura e popullsisë në vitin 2011 në Komunën e Malishevës, për grupmoshat e popullsisë 15-19, 20-24, vjeç Grupmoshat Pjesëmarrja në popullsinë e përgjithshme 11.2% 9.6% 7.6% Grafiku nr. 8 Struktura e moshës së popullsisë në vitin 1953 në Komunën e Malishevës, për grupmoshat e popullsisë 15-19, 20-24, vjeç 114

114 Po t i analizojmë të dhënat e paraqitura në tabelë dhe pjesëmarrjen e grupmoshave, atëherë do të shihet se grupmosha prej vjeç arrin 22.4%. Ose, nëse llogaritet në tërësi, kjo përqindje do të ishte 56.8% e popullsisë së përgjithshme të Malishevës, sipas regjistrimit të popullsisë të vitit Tabela nr. 17. Struktura e popullsisë në vitin 2011 në Komunën e Malishevës, për grupmoshat e popullsisë 30-34, 35-39, vjeç Grupmoshat Përqindja në totalin e popullsisë 7.1% 6.5% 5.2% Grupmoshat Rr. popullsisë 2011 Përqindja % Grafiku nr. 9. Struktura e popullsisë në vitin 1961 në Komunën e Malishevës, për grupmoshat e popullsisë 30-34, 35-39, vjeç 115

115 Nga të dhënat e paraqitura në tabelë, sipas regjistrimit të popullsisë të vitit 2011, vërehet se grupmosha e popullsisë vjeç në Komunën e Malishevës arrin banorë ose, nëse e shprehim në përqindje, 18.8% të numrit të përgjithshëm. Tabela nr. 18. Struktura e popullsisë në vitin 2011 në komunën e Malishevës, për grupmoshat e popullsisë: 60-64, 65-69, vjeç Grupmoshat Përqindja te popullsia e përgjithshme 2.3% 2.0% 1.5% Grupmoshat Grafiku nr. 10. Struktura e popullsisë në vitin 2011 në Komunën e Malishevës, për grupmoshat e popullsisë: 60-64, 65-69, vjeç 116

116 Nga tabela e të dhënave të prezantuara, vërehet qartë se grupmosha e popullsisë vjeç nuk është shumë e përfshirë në numër e as në përqindje. Përqindja e popullsisë për këtë grupmoshë në vitin 2011 ishte 5.8% e popullsisë së përgjithshme. Tabela nr. 19. Struktura e popullsisë në vitin 1981 në Komunën e Malishevës, për grupmoshat e popullsisë 75-79, 80+ vjeç. Grupmoshat Përqindja në totalin e popullsisë 1.1% 0.9% Grupmoshat 0% 0% 80 e mbi 46% % Grafiku nr. 11. Struktura e popullsisë në vitin 1981 në Komunën e Malishevës, për grupmoshat e popullsisë 75-79, 80+ vjeç 117

117 Jo vetëm në Republikën e Kosovës, por edhe në popullsinë e Komunës së Malishevës nuk kanë ndonjë ndikim të madh në përqindjen e popullsisë grupmoshat e mbi. Kjo qartësohet edhe në tabelën më lart. Këto grupmosha përfaqësohen vetëm me 2.0% në popullsinë e përgjithshme të Komunës së Malishevës, sipas regjistrimit të popullsisë së Kosovës të vitit Strukturat gjinore të popullsisë Struktura gjinore paraqet relacionin: raportin numerik në mesë të gjinisë mashkullore dhe asaj femërore në suaza të lëvizjeve natyrale kjo strukture nuk ka oscilime të mëdha dalluese,por është e pamundëshme të haste ballancim i plotë numerik në strukturën e gjithëmbarshëm të popullsisë. Ngjajshëm si më shumë komuna tjera edhe më komunën e Malishevës, kjo strukture nuk është në harmoni të plotë gjinore, në aspektin numerik. Struktura gjinore dhe raportet e saj ndryshojnë varsisht nga grupet etnike të popullsisë. Derisa te popullata shqiptare raporti i kësaj strukture është në favor të gjinisë mashkullore, te popullsia e paktë serbe dhe malazeze që jetonte në këto vise ishte e kundërta. Edhe tretmani i fëmijëve të gjinisë mashkullore në raport me fëmijët e gjinisë femërore, në përgjithësi ndër shqiptarë, ka qenë dhe është më i mirë. Fëmija i gjinisë mashkullore u trajtohke si trashegimtarë i familjes, i oxhakut, zot i shtëpisë, ndërsa fëmija i gjinisë femërore konsiderohet për derë të huaj.një tretman i tillë dallohet edhe në ditët e sotëme, ndonëse shumë më pakë në krahasim me të kaluarën. 118

118 Përkundër numrit më të vogël të femrave në strukturën gjinore, jeta mesatare e tyre është më e gjatë së se e meshkujve. Vetëm mosha nuk është karakteristike për nga raporti jo ballansues, në ketë dallohen edhe raporti i popullsisë mashkullore dhe në atë femrore, meshkujt dominojn nga numri i përgjithshëm më banorë janë meshkuj apo 52.4 %, ndërsa femrat më banorë apo 47.6%. Tabela. nr. 20. Struktura e popullsisë sipas gjinisë dhe grup-moshave paraqitur në përqindje Sipas regjistrimit të vitit 1981 Grupmoshat Gjinia e më tepër Meshkujt % Femrat % Totali Siç shihet nga të dhënat, popullsia e Komunës së Malishevës është popullat e re.në të dominon rinia gjer në moshën 19 vjeçare 58.5 % të popullsisë.kjo dëshmon se vitaliteti është shumë i lartë dhe biodinamika ekspanzive. Kjo strukturë kaq e re e popullsisë në kët komunë shtrohet si qështje shumë më rëndësi në sferën e punsimit duke pasur parasysh rritjen shumë të shpejtë të popullsisë së re, të aftë për punë, në anën tjeter paraqitet problemi i popullsisë së mbajtur që del nga vëllimi i popullsisë së re dhe gjithnjë është duke u rritur. Një struktur popullative çfar ishte kjo e komunës së Malishevës, sa i perket moshës është mjaft e favorshme dhe premtuese për shumë struktura tjera demografike e ekonomike. Në klasifikimin e përgjithshëm veçojmë se tendenca strukturale moshore e popullsisë edhe më tej përjeton freskinë biodinamike, shtimi i përqindjes së popullsisë rinore në atë të përgjithshme. 119

119 Nga sa u vërejte, ndikimet reciproke për karakteristikar demografike të popullsisë janë kauzale dhe varen njëra nga tjetra.prandaj edhe ecuritë e tyre janë disi të harmonizuara, të cilat reflektohen drejtëpërdrejti mbi popullsinë, kështu që nga to rrjedhin shumë rezultate pozitive apo probleme më të cilat gërshetohet drejtëpërsëdrejti ekonomia e kësaj komune si dhe vetë organizimit shoqëror Strukturat arsimore të popullsisë Struktura arsimore e popullsisë: Pas një analize të superstrukturës së përgjithëshme, përherë vend meritor i jiper strukturës arsimore të popullsisë.vetë baza demografike me komponentete e saj, niveli i kontrollit të shtimit natyror, kushtet higjeniko-sanitare dhe botëkuptimet e ndryshme varën edhe nga shkalla e ngritjes arsimore e kulturore e popullsisë. Pas luftës së II botrore popullsia analfabete ishte me një përqindje shumë më të lartë, kjo ishte pasoj e diskrimininmit të popullsisë shqiptare në sferën e kulturore-nacionale që e udhëheqte politika e borgjezisë serbo-madhe ndaj popullsisë shqiptare në Kosovë, dhe përgjithsisht ndaj popullsisë shqiptare në ishe Jugosllavi. Nivelit të lartë të popullsisë analfabete në komunën e Malishevës është pasoj e pavolitëshme e zhvillimit nacionale dhe kulturore të shqiptarëve jo vetëm para luftës pore ky fenomen vazhdoi edhe pas luftës së II botrore, pastaj në këto vise patem edhe problemin e rezistencës së prindërve ndajë fëmijëve të gjinisë femrore për shkakë të fanatizmit fetar, duke konsideruar se femrat duhet të jenë të lidhura vetë për suaza familjare. Është theksuar edhe më parë se potenciali i fuqisë punëtore do të jetë më i madh.atë do ta shtoi rinia, e cila tani në pjesën më të madhe është e pëfshirë në procesin mësimor, në ngritjen arsimore. Ne komunen e Malishevë ekzistojne 22 shkolla fillore me 9 paralele te ndara, 2 shkolla te mesme dhe dy paralele te arsimit special. Procesi edukativo-arsimor zhvillohet ne 601 paralele me 16 nxenës mesatarisht. 120

120 Kontigjent ky i cili kësaj komune të pazhvilluar po i sjellë probleme në fushën e punësimit Rrethana këto që deomos e detyrojnë strukturën shoqërore, udhëheqëse të të gjitha sektorve të ekonomisë e jashtë saj, të pregadisin një planë që hapë prespektivën e zhvillimit më të hovshëm në këto treva, përndryshe kjo komunë do të gjendet para problemeve të mëdha shoqërore ekonomike, arsimore e migruse. Ngritja arsimore dhe përsosja e kuadrit me profile të ndryshme ishte karakteristikë e viteve të fundit.këtu duhet dalluar profilin e mesëm dhe të lartë. Do paraqesi në tabelë strukturën e kuadrit kualifikuës sipas vendbanimeve në Malishevë, këto të dhëna janë siguruar nga kryetart e fshatrave nga kjo komunë. 121

121 Tabela nr.21. Struktura e kuadrit të kualifikuar sipas vendbanimeve të Komunës së Malishevës Nr. Vendbanimet Me kualifikim superior M F Me kualifikim të mesëm 1. Banjë Drenoc Bellanicë Carrallukë Astrazup Malishevë Pagarushë Bubaveci Llozica Ngucati Turjaka Gurbardhë Lladroc Panorc Senik Shkozë Dragobili Marali Balincë Bardhë Mleqan Kijevë Damanek Vërmicë Terpezë Lubizhdë Llapçevë Plloqicë Temeqinë Kërvasari Shkarashnik Goriq Mirusha Burimi Gulluboci Terpezë e Ultë Bubël Fshati i Ri Maxharra Janqishtë Gajrak Berishë Rud Qypevë Totali M F 80 KK-Malishevë-DPRZH, Struktura e kuadrit të kualifikur sipas profesioneve nëpër fshatra,qershor

122 6. Vendbanimet në Komunën e Malishevës Vendbanim quhet territori në të cilin janë të vendosura shtëpitë me banim të përhershëm dhe kanë emër të veçantë. Vendbanimet ndahen në fshatra dhe qytete. Në krijimin dhe shtrirjen gjeografike të vendbanimeve, siç dihet, ndikojnë një varg faktorësh natyroro-gjeografik, dhe shoqëroro-historik. Shumë vendbanime të sotme rurale janë krijuar ose në mënyrë stihike, në etapën themelore të popullimit, ose në të kundërtën të kushteve përkatëse jetësore dhe shoqërore në të kaluarën. Nëse vëzhgohet me kujdes harta e shtrirjes së popullsisë së botës shihet se ndikim dominant në shtrirjen dhe dendësinë e popullsisë ka pasur baza natyrore (relievi, uji, klima, përbërja pedologjike, etj) 81 dhe disa faktorë që kanë ndikim më të vogël. Nga aspekti demografik, ekonomik dhe gjeografik është shumë me rëndësi të përcillet lëvizja e përgjithshme e popullsisë së çdo vendi, sepse përmes këtij elementi shihen shumë elemente dhe procese tjera të natyrës demografike (nataliteti, mortaliteti, migrimet etj). 81 Prof.Dr.Hivzi Islami, Fshati i Kosovës, Rilindja, Prishtinë, fq

123 Tabela nr. 22. Vendbanimet e komunës së Malishevës Nr Emri i Vendbanimit Astrazup Balincë Banjë Bellanicë Berishë Bubavec Bubël Carrallukë Carravranë Damanek Dragobil Gajrak Garaqevë Golluboc Guriq Janqishtë Joviq Kërvasari Kijevë Lubizhdë Lladroc Lladroviq Llapçevë Llashkadrenoc Llazicë Malishevë Marali Maxharrë Millanoviq Mirushë Mleqan Ngucat Pagarushë Panorc Pllaqicë Qypevë Rudë Senik Shkarashnik Temeqinë Tërpezë 124

124 Tërpezë e Poshtme Turjakë Vërmicë Gjithsej 6.1. Roli i vendbanimeve ne teresine e komunes se Malisheves. Faktoret ndikues ne vendosjen e vendbanimeve.shperndartja gjeografike e tyre.rendesia e vendbanimeve Vendbanimet e Malishevës në periudhën transitore ishin të orientuara mjaft mirë në zhvillimi e infrastrukturës rrugore, shkollore, shëndetësore dhe administrative. Pothuajse të gjitha vendbanimet arritën të përshkoheshin me rrugë të asfaltuara, me sistemin e kanalizimit, me sistemin e ujësjellësit, me riparimet e pothuajse të gjitha rrjeteve elektrike, me ndërtimin dhe rindërtimin e shkollave, me ndërtimin dhe rindërtimin e qendrave të mjekësisë familjare, objekteve shkollore etj., etj. 125

125 Arsyeja pse i theksuam këto ndërtime dhe rindërtime qëndron në faktin se Komuna e Malishevës ishte njëra ndër komunat e cila nga lufta e fundi në Kosovë doli më e dëmtuara, sepse Malisheva në vitet pothuajse ishte zona e vetme e lirë e Kosovës në atë kohë. Vitet e regjistrimit të popullsisë Mesatarja e popullsisë sipas vendbanimeve - banorë Tabela nr. 23. Mesatarja e rritjes së popullsisë sipas vendbanimeve për periudhën

126 Mesatarja e popullsisë në vendbanimet e Malishevës, nga viti Mesatarja e popullsisë në vendbanime Column1 Column Grafiku nr. 12. Mesatarja e rritjes së popullsisë sipas vendbanimeve për periudhën Në vazhdim janë të paraqitura disa të dhëna për vendbanimet e Malishevës, duke filluar nga numri i vendbanimeve (44), njësitë e banimit (9011), zonat kadastrale (39), vendbanimet e tipit të shpërndarë (84%), vendbanimet e tipit të grumbulluar (16%), vendbanimi joformal (1), dendësia e popullsisë së përgjithshme (178 ba/1km/2), shtëpi të banuara (77.4%), shtëpi të pabanuara (22.6%), shtëpi për hektar (4.27), hapësira të ndërtuara (6.75%), ndërtime të reja (54.6%), familjet që kanë nevojë për ndërtim të shtëpive për banim (29 familje) Kuvendi Komunal i Malishevës, DRZH, Strategjia e zhvillimit

127 6.1. a. Vendbanimet urbane. Tiparet dhe veçoritë e tyre. Shpërndarja gjeografike e vendbanimeve urbane ne Malisheve. Malisheva si vendbanim në të kaluarën nuk kishte ndonjë rëndësi të madhe në aspektin e zhvillimit ekonomik, të infrastrukturës, të arsimimit, shëndetësisë dhe kulturës apo diçka që e dallonte nga vendbanimet e tjera. Këtë e dëshmon edhe numri i banorëve sipas regjistrimeve të popullsisë, si, p.sh., në regjistrimin e popullsisë në vitin Grafiku nr. 13. Ecuria e numrit të popullsisë, nga viti në Malishevë Nga grafiku vërehet se rritja më e madhe e popullsisë së vendbanimit të Malishevës ka qenë në vitet 1971, kur vendbanimi e merr statusin e qendrës komunale. Pas këtij përcaktimi të Malishevës si qendër komunale, fillon edhe rritja e numrit te punëtorëve në administratën komunale, hapja e lokaleve tregtare, e gjykatave, rritja e numrit të lokaleve hoteliere, hapja e shkollës së mesme gjimnazit, shërbimi shëndetësor etj. Këta ishin disa nga faktorët kryesorë që 128

128 ndikuan në rritjen e numrit të popullsisë së Malishevës. Pas të gjitha këtyre investimeve (sidomos pas luftës së fundit), Malisheva fillon të jetë joshëse për popullsinë e zonave të thella rurale për vendosje me banim në Malishevë. Popullsia fshatare, që lëvizte drejt Malishevës, ishte popullsia e fshatrave: Bardhë, Shkozë, Burim, Bubël etj., që ndikoi dukshëm në shtimin e vazhdueshëm të numrit të popullsisë që migroi nga fshatrat drejt qytezës - qendrës komunale të Malishevës. Harta nr.11. Vendbanimet rurale dhe urbane të Komunës së Malishevës 129

129 6.1.b. Vendbanimet rurale. Tiparet dhe vecorite e tyre.shperndarja gjeografike e vendbanimeve rurale ne Malisheve. Territori i komunës së Malishevë, nuk karakterizohet me ndonjë bazë të pasur të kontrasteve fiziko-gjeografike, sepse shumica e vendbanimeve gjenden në një largësi të madhe mbidetare, ku të gjitha vendbanimet gjinden mbi 500 metra lartësi mbidetare. Komuna është e izoluar dhe ka një strukturë të përkryer të relievit (territore kodrinore, malore, dhe disa gryka, e vetëm një lugine lumore, ajo e lumit Mirusha) e cila nga aspekti i shtrirjes së fshatrave, së bashku me kushtet e tjera të volitshme natyrore ( uji, klima, pedologjia, vegjetacioni) ka pasur rëndësi të madhe dhe dominonte. Kështu në territorin e komunës kemi vendbanime të tipave të ndryshme, e më funksione të njëjta. Sa i përket fshatrave dallojmë: Tipi i dendur në territore të rrafshëta (Bellanica, Mirusha, Damaneku Lumishta, Bubaveci, etj), Tipi i vendbanimeve në rrafshlarta (Gajraku, Gurishta, Kravasarija, etj). Tipi i shpërndarë në rajonet bregore malore ( ku fshatrat zakonisht janë të shpërndare në disa pjesë, të njohur mëhallë lagje), vendbanimet e këtij lloji janë: Pagarusha, Drenoci, dhe Lladroci, etj. Vendbanimet e përkohshme blegtorale, në të kaluarën në territorin e Malishevës kishte vendbanime të tilla, si në fshatin: Ngucat, Navaselle (Fshat i Ri), etj, mirëpo pas luftës këto vendbanime të këtij lloji janë zhdukur dhe nuk ekzistoje më. Si në të kaluarën, ashtu edhe sot përgjithësisht në Kosovë fshatrat me numër dhe dendësi të vogël të popullsisë shtrihen në rajone kodrinor-malore, kurse vendbanimet qe gjenden në ultësira, lugina të lumenjve, kanë dendësinë më të madhe të popullsisë. Vendbanimet më dendësi më të madhe të popullsisë në Malishevë është Javiqi (Burimi me 366 banorë në 1 km 2 ), kurse vendbanimi me dendësi më të vogël të popullsisë është Kijeva me 64 banorë në 1 km 2 ). 130

130 Shumica e fshatrave të komunës së Malishevë janë në një largësi mbidetare prej m, ku shtrihen në kontaktet morfologjike, me kalimin prej territoreve të rrafshëta në territore bregoremalore (rrëzë maleve), ku në kaluarën në mënyre të kombinuar janë shfrytëzuar të mirat që i ofronte natyra për jetë (bujqësia e ngulitur: lavërtaria, perimtaria, dhe blegtoria), duke filluar nga tokat pjellore (tokat rreth lumit Mirusha, duke filluar nga baseni i Bellanicës, Banjës, Malishevës, Mirushës e deri në fshatin Bubël), burime të bollshëm të ujit të pijes, duke filluar nga kompleksi i Maleve të Berishës (Seniku, Lladroci, Berishës, Bardhi, etj). 131

131 6.2. Klasifikimi i vendbanimeve. Kriteret dhe roli i tyre ne përcaktimin e vendbanimeve Sipas regjistrimit të popullsisë në vitin 1948, kjo komunë kishte 39 vendbanime me banorë. Sipas numrit të popullsisë në vendbanimet e Komunës së Malishevës, në vitin 1948 u bë klasifikimi i tyre në dy kategori: të vogla dhe të mesme, sepse nuk kishte vendbanime të mëdha, me mbi 2000 banorë 1. Në vendbanime të vogla, banorë, bënin pjesë 27 vendbanime; 2. Në vendbanime të mesme banorë, janë 12 vendbanime. Vendbanimet e Malishevës sipas numrit të popullsisë në vitin Vendbanimet e vogla banorë Vendbanimet e mesme banorë Gjithsej vendbanieme Grafiku nr. 14. Numri dhe kategorizimi i vendbanimeve të Komunës së Malishevës sipas regjistrimit të popullsisë në vitin 1948 Nga grafiku vërehet se në regjistrimin e popullsisë të vitit 1948, në Komunën e Malishevës, kanë dominuar fshatrat me numër të vogël të popullsisë, meqë 69.2% e fshatrave kanë pasur nga banorë. Ndërsa vendbanime të mesme kanë qenë 28.2%, e fshatrat e mëdha kanë marrë pjesë me vetëm 2.5%. Vendbanimet që kishin mbi 2000 banorë, sipas regjistrimit të vitit 1948, ishin: Banja dhe Drenoci. Nga këto përbërje vërehet qartë se kanë dominuar fshatrat me numër të vogël të popullsisë. 132

132 Tabela nr. 24 Numri i vendbanimeve dhe përqindja e popullsisë sipas regjistrimit të vitit 1948 Numri i banorëve Numri i vendbanimeve Përqindja % banorë 1 2.6% banorë % banorë % banorë % banorë 1 2.6% Gjithsej % 133

133 Numri i popullsisë dhe i vendbanimeve në Malishevë në vitin 1948 raste Përqindja % 28.90% 34.20% 31.50% % ba Gjithsej Grafiku nr. 15. Numri i vendbanimeve dhe përqindja e tyre, sipas regjistrimit të viti 1948 në Komunën e Malishevës 134

134 Tabela nr.25. Numrit i popullsisë në vendbanimet e Komunës së Malishevës në vitin, Nr. Emri i Vendbanimeve Viti Banjë Drenoc Bellanicë Carrallukë Astrazup Malishevë Pagarushë Bubaveci Llozica Ngucati Turjaka Gurbardhë Lladroc Panorc Senik Shkozë Dragobili Marali Balincë Bardhë Mleqan Kijevë Damanek Vërmicë Terpezë Lubizhdë Llapçevë Plloqicë Kërvasari Shkarashnik Goriq Mirusha Burimi Gulluboci Bubël Maxharra Janqishtë Berishë Qypevë 102 Gjithsejt ESK-Regjistrimet e Popullsi dhe ekonomive familjare sipas komunave dhe sipas lokaliteteve, me

135 Numri i popullsisë në të gjitha vendbanimet e Komunës së Malishevës, sipas regjistrimit të popullsisë të vitit 1953, ishte banorë. Sipas madhësisë së vendbanimeve të Komunës së Malishevës, në vitin 1953 ato u klasifikuan në tri kategori, ndërsa dominuan vendbanimet deri në 500 banorë: 1. Në vendbanimet e vogla, banorë, bënin pjesë 25 vendbanime; 2. Vendbanime të mesme, banorë, ishin 12 vendbanime dhe 3. Vendbanime të mëdha, banorë, ishin 2 vendbanime. Numri i vendbanimeve në vitin Numri i vendbanimeve sipas regjistrimit të popullsisë të vitit 1953 o banorë banorë mbi 1001 banorë Grafiku nr. 16. Numri i banorëve në vendbanimet e Malishevës sipas regjistrimit të popullsisë të vitit

136 Po të analizohet shtimi i popullsisë nga regjistrimi i vitit 1948 deri në regjistrimin e popullsisë të vitit 1953, vërehet se ka një rritje prej 2471 banorëve. Në regjistrimin e popullsisë të vitit 1953, në fshatrat e Komunës së Malishevës kanë dominuar vendbanimet e vogla, si në periudhën paraprake të regjistrimit të mëhershëm të popullsisë, kur 64.1% e fshatrave kanë pasur nga banorë. Vendbanime të mesme kanë qenë 30.1%, ndërsa fshatrat e mëdha kanë pasur dyfishim, prej 2.5% në 5.1%. Nga këto përqindje vërehet se kanë dominuar fshatrat me numër të vogël të popullsisë, por me tendencë rënieje. Tabela nr. 26 Numri i vendbanimeve dhe përqindja e popullsisë sipas rezultateve të regjistrimit të vitit 1953 Vendbanimet Numri i vendbanimeve Përqindja % banorë 1 2.6% banorë % banorë % banorë % banorë 2 5.1% Gjithsej % 137

137 Grafiku nr. 17. Numri i vendbanimeve dhe përqindja e popullsisë në vitin 1953 Po të analizohet shtimi i popullsisë nga regjistrimi i vitit 1948 deri në regjistrimin e popullsisë së vitit 1953, vërehet qartë se ka një rritje prej 2471 banorëve. Në regjistrimin e popullsisë të vitit 1953, në fshatrat e Komunës së Malishevës prapë kanë dominuar fshatrat me numër të vogël të banorëve, sepse 23 fshatra i kanë takuar kësaj kategorie, ose shprehur në përqindje 60.5%. Në kategorinë e vendbanimeve të mesme ishin 16 vendbanime apo 41.0 %. Fshatrat e mëdha kanë pasur dyfishim nga 1 fshat në dy, apo 5.1%. Nga këto përqindje vërehet qartë se dominimi ka qenë te fshatrat me numër të vogël të popullsisë, por me tendencë të uljes. Mesatarja e popullsisë, sipas regjistrimit të vitit 1953, nëpër vendbanime ishte banorë. 138

138 Tabela nr. 27. Numrit i banorëve nëpër vendbanimet e Komunës së Malishevës në vitin, Nr. Emri i Vendbanimeve Banjë Drenoc Bellanicë Carrallukë Astrazup Malishevë Pagarushë Bubaveci Llozica Ngucati Turjaka Gurbardhë Lladroc Panorc Senik Shkozë Dragobili Marali Balincë Bardhë Mleqan Kijevë Damanek Vërmicë Terpezë Lubizhdë Llapçevë Plloqicë Kërvasari Shkarashnik Goriq Mirusha Burimi Gulluboci Bubël Maxharra Janqishtë Berishë Qypevë 83 Gjithsejt ESK-Regjistrimet e Popullsi dhe ekonomive familjare sipas komunave dhe sipas lokaliteteve, me

139 Sipas regjistrimit të popullsisë të vitit 1961, Komuna kishte banorë. Sipas numrit të banorëve në vendbanimet e Komunës së Malishevës, në vitin 1961, dominuan vendbanimet me numër të vogël të popullsisë, deri në 500 banorë. Edhe në vitin 1961 vendbanimet e Komunës së Malishevës ishin klasifikuar në tri kategori, në: Vendbanimet e vogla banorë, ishin 10 vendbanime (Goriqi, Mirusha, Burimi, Gulluboci, Bubli, Maxharra, Janqishti, Shkarashniku, Qypeva dhe Berisha); banorë, ishin 11 vendbanime (Gurbardhi, Seniku, Dragobili, Bardhi, Balinca, Damaneku, Mleqani, Vërmica, Lubizhada, Llapçeva dhe Kërvasaria); Vendbanimet e mesme banorë, ishin 16 vendbanime (Bellanica, Carralluka, Astrazubi, Malisheva, Pagarusha, Bubaveci, Llozica, Ngucati, Turjaka, Lladroci, Panorci, Shkoza, Maralina, Mleqani, Tërpeza dhe Kijeva); Vendbanimet e mëdha banorë, ishin 2 vendbanim, (Vllashka Drenoci dhe Banja). Tabela nr. 28 Numri i vendbanimeve dhe përqindja e popullsisë në vendbanimet e Malishevës, sipas regjistrimit të popullsisë të vitit 1961 Vendbanimet Numri i vendbanimeve Përqindja % banorë % % % % Gjithsej % 140

140 Numri i vendbanimeve të Malishevës, sipas regjistrimit të popullsisë, 1961 Numri i vendbanimeve Përqindja % Gjithsej Grafiku nr. 18. Numri i vendbanimeve dhe përqindja e popullsisë në vendbanimet e Komunës së Malishevës, sipas regjistrimit të vitit 1961 Po të vështrohen ndryshimet që kanë ndodhur nga regjistrimi i popullsisë i vitit 1953, kur numri i banorëve ishte 18731, mund të konstatohet se popullsia e Malishevës në vitin 1961 kishte arritur në banorë dhe kishte një shtim prej 3127 banorëve ose një shtim vjetor për banorë. Sipas regjistrimit të popullsisë të vitit 1961, në Komunën e Malishevës kanë dominuar fshatrat me numër të vogël të popullsisë. Më tepër se gjysma, 53.8% e fshatrave, kanë pasur nga banorë. Kishte 18 vendbanime të mesme, që paraqitur në përqindje ishte 46.1% e vendbanimeve, ndërsa fshatrat e mëdha kanë marrë pjesë me vetëm 2 vendbanime, apo me 5.1%. Nga këto paraqitje po vërehet se kanë dominuar fshatrat me numër të vogël të popullsisë, por me tendencë rënieje. Rritje e vazhdueshme vërehet tek vendbanimet e kategorisë se mesme. 141

141 Tabela nr. 29. Numri i banorëve nëpër vendbanimet e Komunës së Malishevës në vitin, Nr. Emri i Vendbanimeve Banjë Drenoc Bellanicë Carrallukë Astrazup Malishevë Pagarushë Bubaveci Llozica Ngucati Turjaka Gurbardhë Lladroc Panorc Senik Shkozë Dragobili Marali Balincë Bardhë Mleqan Kijevë Damanek Vërmicë Terpezë Lubizhdë Llapçevë Plloqicë Kërvasari Shkarashnik Goriq Mirusha Burimi Gulluboci Bubël Maxharra Janqishtë Berishë Qypevë 115 Gjithsejt ESK-Regjistrimet e Popullsi dhe ekonomive familjare sipas komunave dhe sipas lokaliteteve, me

142 Numri i popullsisë, duke i llogaritur të gjitha vendbanimet e Komunës së Malishevës, sipas regjistrimit të popullsisë të vitit 1971, kishte arritur në banorë. Sipas madhësisë së numrit të popullsisë në vendbanimet e Komunës së Malishevës, në vitin 1971 ishin: Vendbanimet e vogla, që ekzistonin në Komunën e Malishevës, nuk ekzistonin më, sepse ishte shtuar numri dhe kishin kaluar në kategori të tjera me numër më të madh të popullsisë banorë, ishin 6 vendbanime (Burimi, Gulluboci, Bubli, Maxharra, Janqishti, dhe Qypeva); banorë, ishin 7 vendbanime (Plloqica, Llapçeva, Shkarashniku, Goriqi, Mirusha, Berisha dhe Mirusha); Vendbanimet e mesme banorë, ishin 19 vendbanime (Bubaveci, Llozica, Ngucati, Turjaka, Gurbardhi, Lladroci, Panorci, Seniku, Shkoza, Dragobili, Maralia, Balinca, Bardhi, Mleqani, Damaneki, Vërmica, Tërpeza, Lubizhda dhe Kërvasaria); banorë, ishin 6 vendbanime (Bellanica, Carralluka, Astrazubi, Malisheva, Pagarusha dhe Kijeva); banorë, ishin 2 vendbanime (Vllashka Drenoci, dhe Banja). 143

143 Tabela nr. 30 Numri i vendbanimeve dhe përqindja e popullsisë sipas regjistrimit të vitit 1971 Vendbanimet Numri i vendbanimeve Përqindja % % % % % % Gjithsej % Sipas regjistrimi të popullsisë në vitin 1971 Numri i vendbanimeve Përqindja % 48,7 15,3 17, , , Grafiku nr. 19. Numri i vendbanimeve dhe përqindja e popullsisë, sipas regjistrimit të popullsisë në vitin

144 Mesatarja e popullsisë nëpër vendbanime, sipas regjistrimit të vitit 1971, kishte arritur në banorë për një vendbanim. Nga analiza e të dhënave të dala nga regjistrimi i popullsisë i vitit 1971, në fshatrat e Komunës së Malishevës ka rënë dominimi i fshatrave me numër të vogël të banorëve, tani 33.1% u takojnë vendbanimeve të vogla ose çdo i treti vendbanim. Kurse dominimi ka kaluar te vendbanimet e mesme, përqindja e të cilave ka arritur në 69.2%. Nëse bëhet krahasim, vërehet se kanë dominuar fshatrat e mesme, me numër të mesëm të popullsisë. 145

145 Harta nr. 12 Vendbanimet e Malishevës dhe shpërndarja e popullsisë sipas regjistrimit të popullsisë të vitit

146 Tabela nr.31. Numri i banorëve nëpër vendbanimet e Komunës së Malishevës në vitin, Nr. Emri i Vendbanimeve Banjë Drenoc Bellanicë Carrallukë Astrazup Malishevë Pagarushë Bubaveci Llozica Ngucati Turjaka Gurbardhë Lladroc Panorc Senik Shkozë Dragobili Marali Balincë Bardhë Mleqan Kijevë Damanek Vërmicë Terpezë Lubizhdë Llapçevë Plloqicë Kërvasari Shkarashnik Goriq Mirusha Burimi Gulluboci Bubël Maxharra Janqishtë Berishë Qypevë 108 Gjithsejt ESK-Regjistrimet e Popullsi dhe ekonomive familjare sipas komunave dhe sipas lokaliteteve, me, 1971, 147

147 Dinamika e shtimit të popullsisë në vendbanimet e Malishevës në vitin 1981 vazhdimisht ka shënuar rritje, dhe pothuajse edhe me dy e trefishime, në krahasim me regjistrimin e popullsisë të vitit Rritja e numrit të popullsisë në të gjitha vendbanimet e Komunës së Malishevës, sipas regjistrimit të popullsisë të vitit 1981, kishte arritur në banorë. Sipas numrit të popullsisë nëpër vendbanimet e kësaj treve, në vitin 1981 gjendja kishte ndryshuar dukshëm. Vendbanimet e vogla banorë, ishte vetëm një vendbanim (Qypeva); banorë, ishin 8 vendbanime (Plloqica, Llapçeva, Shkarashniku, Goriqi, Burimi, Gulluboci, Bubli, Maxharra, Janqishti dhe Berisha); Vendbanimet e mesme banorë, ishin 17 vendbanime (Turjaka, Gurbardhi, Panorci, Seniku, Shkoza, Dragobili, Maralia, Balinca, Bardhi, Mleqani, Damaneki, Vërmica, Llapçeva, Plloqica, Lubizhda, Mirusha dhe Kërvasaria) banorë, ishin 7 vendbanime, (Malisheva, Pagarusha, Bubaveci, Llozica, Ngucati, Lladroci dhe Tërpeza); banorë, ishin 4 vendbanime, (Bellanica, Carralluka, Astrazubi dhe Kijeva). Vendbanimet e mëdha banorë, janë 2 vendbanime (Vllashka Drenoci dhe Banja). 148

148 Tabela nr. 32 Numri i vendbanimeve dhe përqindja e popullsisë Vendbanimet Numri i vendbanimeve Përqindja % % % % % % % Gjithsej % Numri i vendbanimeve Përqindja % Grafiku nr. 20. Numri i vendbanimeve dhe përqindja e popullsisë, sipas regjistrimit të popullsisë në vitin 1981 Edhe regjistrimi i popullsisë në vitin 1981, në fshatrat e Komunës së Malishevës ka sjellë ndryshime në numrin e banorëve dhe në klasifikimin e fshatrave. Te fshatrat me numër të vogël të popullsisë, prej 23.1%, ka rënie të përqindjes në krahasim me grupin e dytë dhe të tretë, në të 149

149 cilat ka rritje të vazhdueshme. Dominimi ka kaluar te vendbanimet e mesme (28 fshatra), ku përqindja ka arritur në 71.8%. Fshatrat e mëdha kanë pasur një rritje të theksuar në krahasim me regjistrimet e kaluara, është shënuar një rritje pothuajse rreth 13% në krahasim me regjistrimin e kaluar, nga 20.5% në 33.3%. Nga këto përqindje vërehet qartë se dominimi ka kaluar te fshatrat me numër të mesëm të popullsisë, por me tendencë rënieje te fshatrat e mëdha, me një shtim më të theksuar. Pas analizimit të ndryshimit të numrit të popullsisë, nga regjistrimi i vitit 1948 e deri në vitin 1981, dalin të dhënat se rritja më e madhe e popullsisë ka qenë midis regjistrimeve të vitit 1971 dhe 1981, kur rritja e numrit të popullsisë ishte për 8709 banorë ose mesatarisht 870 banorë në vit. Mesatarja e popullsisë, sipas regjistrimit të vitit 1981, për një vendbanim ishte banorë. Harta nr. 13. Vendbanimet e Malishevës dhe shpërndarja e popullsisë, sipas regjistrimit të popullsisë të vitit

150 Tabela nr.33. Numri i banorëve nëpër vendbanimet e Komunës së Malishevës në vitin, Nr. Emri i Vendbanimeve Banjë Drenoc Bellanicë Carrallukë Astrazup Malishevë Pagarushë Bubaveci Llozica Ngucati Turjaka Gurbardhë Lladroc Panorc Senik Shkozë Dragobili Marali Balincë Bardhë Mleqan Kijevë Damanek Vërmicë Terpezë Lubizhdë Llapçevë Plloqicë Kërvasari Shkarashnik Goriq Mirusha Burimi Gulluboci Bubël Maxharra Janqishtë Berishë Qypevë 133 Gjithsejt ESK-Regjistrimet e Popullsi dhe ekonomive familjare sipas komunave dhe sipas lokaliteteve, me

151 Popullsia nëpër vendbanimet e Komunës së Malishevës, sipas regjistrimit të popullsisë të vitit 2011, numëronte banorë. Sipas madhësisë së vendbanimeve të Komunës së Malishevës, në vitin 2011 ato u klasifikuan në tri kategori, por me disa ndryshime drastike, si në aspektin sasior (nga 39 vendbanime në 44) po ashtu edhe ne aspektin numerik. Vendbanimet e Malishevës i kemi klasifikuar në tri grupe, të cilat janë: 1. Në vendbanime të vogla, banorë, bënin pjesë 7 vendbanime, apo 15.9%; 2. Vendbanime të mesme, banorë, janë 14 vendbanime, 31.8% dhe 3. Vendbanime të mëdha, banorë, janë 23 vendbanime, 52.3 %. Tabela nr. 34 Numri i vendbanimeve dhe përqindja e popullsisë sipas regjistrimit të popullsisë të vitit 2011 Vendbanimet Numri i vendbanimeve Përqindja % banorë 3 6.8% % % % % % Gjithsej % 152

152 Numri i vendbanimeve sipas regjistrimit të popullsisë në vitin 2011 Numri i vendbanimeve Përqindja % mbi 2000 Grafiku nr.21. Numri i vendbanimeve dhe përqindja e popullsisë në Malishevë sipas regjistrimit të popullsisë të vitit 2011 Mesatarja e popullsisë, sipas regjistrimit të vitit 2011, nëpër vendbanime, ishte banorë. 153

153 Numri i popullsisë për çdo 1 km² në Komunën e Malishevës, në vitin 2011 Harta nr. 14 Popullsia e vendbanimeve të Malishevës dhe numri i tyre çdo 1 km² Nëse i bëjmë një analizë hartës së punuar, atëherë arrijmë në përfundim se vendbanimet e shtrira përgjatë lumit Mirusha janë më të banuara. 154

154 Tabela në vijim do të paraqesë ecurinë e tërësishme të lëvizjes së popullsisë në vendbanimet e Komunës së Malishevë, që nga regjistrimi i parë i popullsisë, në vitin 1948, pastaj 1953, 1961, 1971, 1981 dhe regjistrimi i fundit, ai i vitit Tabela nr. 35. Ecuria e rritjes së popullsisë sipas vendbanimeve dhe shprehur në përqindje Vitet vendbanimet % % % % % % ba. Numri i vendb. Përqindja % % % % % % ba. Numri i vendb. Përqindja % % % % % % Mbi 1001 ba. Numri i vendb. Përqindja % % % % % % 155

155 Ecuria e vendbanimeve të Malishevës sipas viteve të regjistrimit të popullsisë e mbi % Grafiku nr. 22. Vendbanimet e Malishevës dhe rritja e tyre sipas përqindjes së popullsisë Nga analizat e të dhënave, të dala nga regjistrimi i popullsisë i vitit 2011, në fshatrat e Komunës së Malishevës ka rënë dukshëm dominimi i fshatrave me numër të vogël të popullsisë. Në këto regjistrime vetëm çdo i shtati vendbanim, apo vetëm 15.9%, u takon vendbanimeve të vogla. Dominimin po e humbin edhe vendbanimet e mesme, përqindja e të cilave ka arritur në 31.8%. Fshatrat e mëdha kanë pasur një rritje të theksuar në krahasim me regjistrimet e kaluara. Pothuajse vërehet një shumëfishim, krahasuar regjistrimin e fundit, nga 20.5, me regjistrimet e mëhershme. Nëse e analizojmë regjistrimin e popullsisë të vitit 1971, dhe këtë të fundit, të vitit 2011, do të nxjerrim përfundimin se rritja e popullsisë nëpër vendbanime ishte 52.3%. Nga këto përqindje mund të vërehet qartë se dominimi ka qenë tek fshatrat me numër të madh të popullsisë. 156

156 Harta nr. 15 Shpërndarja e vendbanimeve të Malishevës, sipas numrit të popullsisë ne vitin