UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I HISTORISË DHE I FILOLOGJISË DEPARTAMENTI I GJEOGRAFISË. Në kërkim të gradës Doktor i Shkencave Drejtimi Gjeografi

Transcription

1 UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I HISTORISË DHE I FILOLOGJISË DEPARTAMENTI I GJEOGRAFISË DISERTACION Në kërkim të gradës Doktor i Shkencave Drejtimi Gjeografi VLERËSIMI DHE MENAXHIMI I RESURSEVE NATYRORE DHE NJERËZORE TË HASIT PËR ZHVILLIMIN E QËNDRUESHËM TË TIJ Disertanti: Ma. Klementina NGJEÇI Udhëheqësi shkencor: Prof. dr. Perikli QIRIAZI TIRANË 2017

2 UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I HISTORISË DHE I FILOLOGJISË DEPARTAMENTI I GJEOGRAFISË DISERTACION PËRGATITUR NGA KLEMENTINA NGJEÇI NË KËRKIM TË GRADËS DOKTOR I SHKENCAVE DREJTIMI GJEOGRAFI VLERËSIMI DHE MENAXHIMI I RESURSEVE NATYRORE DHE NJERËZORE TË HASIT PËR ZHVILLIMIN E QËNDRUESHËM TË TIJ UDHËHEQËS SHKENCOR: PROF.DR. PERIKLI QIRIAZI Mbrohet më,... përpara jurisë 1. (kryetar) 2. (anëtar) 3. (anëtar) 4. (anëtar) 5. (anëtar)

3 Lista e figurave Lista e grafikëve Lista e tabelave Lista e fotografive Shkurtesa PËRMBATJA... fq.3... fq.3... fq.4... fq.4... fq.6 HYRJE... fq.7 I. KONCEPTI I RAJONIT DHE POZITA GJEOGRAFIKE E HASIT... fq.10 I.1. KONCEPTI I RAJONIT... fq.10 I.1.1. Koncepti i rajonit ndërkufitar... fq.11 I.2. POZITA GJEOGRAFIKE... fq.12 II. SISTEMET FIZIKE... fq.16 II.1. KUSHTET NATYRORE DHE POTENCIALET E TYRE ZHVILLUESE.. fq.15 II.1.1. Ndërtimi gjeologjik... fq.15 II Pasuritë minerare të rajonit... fq.15 II.1.2. Relievi... fq.17 II Hipsometria... fq.17 II Relievi strukturor... fq.18 II Relievi karstik... fq.19 II Relievi erozivo-denudues... fq.19 II Relievi lumor... fq.20 II Gropa e Krumës... fq.20 II Pllaja e Hasit... fq.22 II Lugina e lumit Erenik... fq. 24 II Lugina e lumit Drini i Bardhë... fq.24 II.1.3. Klima... fq.24 II.1.4. Hidrografia... fq.29 II.1.5. Tokat... fq.32 II.1.6. Bota bimore dhe shtazore... fq.33 II Fauna... fq.35 II.1.7. Trashëgimia natyrore... fq.36 III. SISITEMET HUMANE fq.40 III.1. POPULLIMI I RAJONIT.. fq.40 III.1.1. Gjurmë të hershme të popullimit dhe vazhdimësia e tij historike. fq.40 III.1.2. Numri i popullsisë dhe ndryshimi i tij në periudha të ndryshme... fq.41 1

4 III.1.3. Dendësia e popullsisë dhe ndryshimi i saj ndër vite... fq.47 III.I.4. Lëvizet migruese të popullsisë... fq.48 III.1.5. Struktura moshore e popullsisë... fq.50 III.1.6. Struktura gjinore e popullsisë fq.55 III.1.7. Struktura arsimore e popullsisë. fq.58 III.1.8. Struktura profesionale e popullsisë, shkalla e punësimit dhe tendencat e saj për të ardhmen... fq.62 III.1.9. Struktura etnike e popullsisë... fq.64 III Struktura fetare e popullsisë... fq.66 III Tipat e vendbanimeve dhe struktura e qendrave të banuara... fq.70 III Trashëgimia kulturore.. fq.73 III Monumentet kulturore të Hasit... fq.73 III Monumentet arkitekturore... fq.75 III Trashëgimia etnografike... fq.77 III.2. VLERËSIMI EKONOMIK I RESURSEVE NATYRORE DHE HUMANE. fq.82 III.2.1. SEKTORI PRIMAR (BUJQËSIA).. fq.84 III Ekonomia bujqësore deri në vitin fq.84 III Periudha fq.84 III Gjendja e ekonomisë bujqësore në periudhën e tranzicionit demokratik.. fq.87 III Struktura e prodhimit aktual bujqësor... fq.88 III Kulturat drufrutore... fq.89 III.2.2. Blegtoria. fq.90 III Struktura e prodhimit blegtoral... fq.92 III.2.3. Tregtimi i prodhimeve bujqësore dhe blegtorale... fq.95 III.2.3. SEKTORI DYTËSOR (INDUSTRIA)... fq.95 III Gjendja e industrisë para viteve fq.95 III Gjendja e industrisë në periudhën e viteve fq.96 III Gjendja e industrisë gjatë viteve të tranzicionit... fq.98 III.2.4. SEKTORI TERCIAR... fq.100 III Shërbimi tregtar... fq.100 III Furnizimi me ujë i popullsisë... fq.101 III Furnizimi me energji elektrike... fq.103 III Shërbimi postar dhe telefonik... fq.105 III Shërbimi i transportit... fq.105 III Shërbimi arsimor... fq.106 III Shërbimi shëndetësor... fq.107 III Zhvillimi i turizmit dhe potencialet e tij në rajonin ndërkufitar të Hasit.. fq107 III Potencialet natyrore dhe humane për zhvillimin e turizmit... fq.107 III.2.5. PROBLEME MJEDISORE.. fq.111 PËRFUNDIME... fq.114 REKOMANDIME... fq.118 LITERATURA... fq.120 SHTOJCË... fq.123 2

5 Lista e figurave Figura 1-Rrugët e Shqipërisë në periudhën e shek. XV-XVIII (Shtylla V, Rrugët dhe urat e vjetra të Shqipërisë, 1998)... fq.13 Figura 2- Pozita gjeografike e rajonit ndërkufitar të Hasit...fq.14 Figura 3-Kufijtë e rajonit ndërkufitar të Hasit... fq.15 Figura 4-Harta topografike e rajonit ndërkufitar të Hasit...fq.17 Figura 5-Profili gjeologjik i gropës së Krumës... fq.20 Figura 6-Harta e evolucionit të popullsisë së rajonit ndërkufitar të Hasit... fq.45 Figura 7-Harta e evolucionit të popullsisë së rajonit ndërkufitar të Hasit... fq.45 Figura 8-Harta e shpërndarjes së popullsisë së rajonit ndërkufitar të Hasit.... fq.47 Figura 9-Harta e popullsisë sipas grup-moshës në rajonin ndërkufitar të Hasit... fq.52 Figura 10-Harta e popullsisë sipas gjinisë në rajonin ndërkufitar të Hasit... fq.56 Figura 11-Harta e popullsisë sipas etnisë në rajonin ndërkufitar të Hasit... fq.65 Figura 12-Harta e popullsisë sipas besimit fetar në rajonin ndërkufitar të Hasit... fq.67 Figura 13-Vend-gjetjet e kulturës së Komanit... fq.73 Figura 14-Harta e trashegimisë natyrore dhe kulturore në rajonin ndërkufitar të Hasit... fq.81 Figura 15-Harta e potencialeve turistike në rajonin ndërkufitar të Hasit... fq.110 Lista e grafikëve Grafiku 1-Ecuria vjetore e temperaturave të ajrit në rajonin ndërkufitar të Hasit... fq.25 Grafiku 2-Ecuria mujore e reshjeve mesatare shumëvjeçare për disa stacione të rajonit ndërkufitar të Hasit... fq.27 Grafiku 3-Prurja mesatare mujore në lumin Erenik... fq.31 Grafiku 4-Ecuria e popullsisë së rajonit ndërkufitar të Hasit... fq.42 Grafiku 5-Struktura moshore e popullsisë në rajonin ndërkufitar të Hasit... fq.51 Grafiku 6-Struktura moshore e popullsisë në bashkinë e Hasit për vitin fq.53 Grafiku 7-Struktura moshore e popullsisë së Hasit të Kosovës... fq.54 Grafiku 8-Struktura gjinore e popullsisë në rajonin ndërkufitar të Hasit... fq.55 Grafiku 9-Struktura gjinore e popullsisë në bashkinë Has për vitin fq.57 Grafiku 10-Struktura gjinore e popullsisë në Hasin e Kosovës për vitin fq.58 Grafiku 11-Niveli i arsimit të popullsisë në bashkinë Has për vitin fq.61 Grafiku 12-Struktura etnike e popullsisë në rajonin ndërkufitar të Hasit... fq.66 Grafiku 13-Struktura fetare e popullsisë në rajonin ndërkufitar të Hasit... fq.68 Grafiku 14-Numri i rrënjëve të drufrutorëve... fq.90 Grafiku 15-Numri i krerëve të blegtorisë në rajonin ndërkufitar të Hasit... fq.92 Grafiku 16-Numri i krerëve të blegtorisë në bashkinë Has... fq.93 Grafiku 17-Furnizimi i popullsisë me ujë në bashkinë Has fq.103 Grafiku 18-Përdorimi i pajisjeve afatgjata në bashkinë Has......fq.104 3

6 Lista e tabelave Tabela 1-Vlerat e temperaturës mesatare shumëvjeçare në rajonin ndërkufitar të Hasit... fq.25 Tabela 2-Vlerat mesatare shumëvjeçare të reshjeve në rajonin e Hasit... fq.26 Tabela 3-Vlerat e prurjes mesatare shumëvjeçare të lumit Erenik... fq.30 Tabela 4-Ndryshimi i popullsisë së rajonit ndërkufitar të Hasit nga viti fq.42 Tabela 5-Dendësia e popullsisë për rajonin viti b/ km fq.47 Tabela 6-Struktura moshore e popullsisë... fq.51 Tabela 7-Struktura moshore e popullsisë për vitin fq.52 Tabela 8-Struktura moshore e popullsisë në bashkinë e Hasit për vitin fq.53 Tabela 9-Struktura moshore e popullsisë së Hasit të Kosovës për vitin fq.54 Tabela 10-Struktura gjinore e popullsisë në rajonin ndërkufitar të Hasit për vitin fq.55 Tabela 11-Struktura gjinore e popullsisë për vitin fq.56 Tabela 12-Struktura gjinore e popullsisë në Hasin e Shqipërisë për vitin fq.57 Tabela 13-Struktura gjinore e popullsisë në Hasin e Kosovës për vitin fq.58 Tabela 14-Struktura etnike e popullsisë në rajonin ndërkufitar të Hasit... fq.66 Tabela 15-Struktura fetare e popullsisë në rajonin ndërkufitar të Hasit për vitin fq.67 Tabela 16-Sipërfaqja e mbjellë me kulturat e para vitit fq.89 Tabela 17-Numri i pemëve drufrutore për vitin fq.89 Tabela 18-Numri i krerëve të blegtorisë në rajonin ndërkufitar të Hasit për vitin fq.92 Tabela 19-Numri i krerëve të blegtorisë në rang bashkie për vitin fq.93 Tabela 20-Numri i krerëve të blegtorisë në Hasin e Kosovës për vitin fq.94 Tabela 21-Banesat e banuara në bashkinë Has dhe sistemi të furnizimi me ujë, Hasi i Shqipërisë, viti fq.102 Tabela 22-Shkalla e përdorimit të pajisjeve afatgjata në bashkinë Has për vitin fq.104 Lista e fotografive Fotografia 1-Pamje e Gropës së Krumës... fq.21 Fotografia 2-Pllaja karstike e Hasit... fq.23 Fotografia 3-Pllaja karstike e Hasit... fq.23 Fotografia 4-Gropa e Krumës e mbuluar nga dëbora... fq.27 Fotografia 5-Lumi Drini i Bardhë në fshatin Gjonaj... fq.29 Fotografia 6-Bimësi e zhvilluar në relievin karstik... fq.34 Fotografia 7-Koshere bletësh në gjendje natyrale... fq.35 Fotografia 8-Ahishtja e Likenit Kuq... fq.37 Fotografia 9-Pisha e Gjinajve... fq.38 4

7 Fotografia 10-Shpella e Qirave... fq.38 Fotografia 11-Shpella e Pëllumbave... fq.39 Fotografia 12-Shpella e Pëllumbave... fq.39 Fotografia 13-Abetarja e Zymit... fq.59 Fotografia 14-Objekt kulti në qytetin e Krumës... fq.69 Fotografia 15-Objekt kulti në fshatin Bishtazhin... fq.69 Fotografia 16-Qyteti i Krumës... fq.72 Fotografia 17-Qyteti i Krumës... fq.72 Fotografia 18-Nekropoli i tumulave, Rogovë... fq.75 Fotografia 19-Banesë e tipit kullë në Has... fq.76 Fotografia 20-Banesë e tipit kullë në Has... fq.76 Fotografia 21-Ura e Terziut, Bishtazhin... fq.77 Fotografia 22-Veshjet tradicionale hasjane... fq.79 Fotografia 23-Veshjet tradicionale hasjane... fq.79 Fotografia 24-Veshjet tradicionale hasjane... fq.79 Fotografia 25-Veshjet tradicionale hasjane... fq.80 Fotografia 26-Pamje e dhisë së Hasit... fq.91 Fotografia 27-Pamje e dhisë së Hasit... fq.91 Fotografia 28-Pamje e ish-fabrikës së pasurimit të bakrit në Golaj... fq.99 5

8 SHKURTESA KQK HSH HK INSTAT ASK KEK KESH OSHEE UNDP MAS MASHT Këshilli i Qarkut Kukës Has Shqipëria Has Kosova Insituti i Statistikave Agjensioni i Statistikave Koorporata Energjitike Kosovë Koorporata Energjitike Shqipëtare Operatori i Shpërndarjes së Energjisë Elektrike Programi i Kombeve të Bashkuara për Zhvillim Ministria e Arsimit dhe Sporteve Ministria e Arsimit Shkencës dhe Teknologjisë 6

9 HYRJE Diversiteti kulturor dhe rritja e shpejtë ekonomike paralelisht me zhvillimet e teknologjisë kanë ndryshuar konceptin e rajonit dhe rëndësisë së tij. Zhvillimet e reja kanë bërë që shtetet të përballen me lëvizje intensive të popullsisë, pabarazi e probleme të theksuara rajonale dhe mjedisore por edhe tronditje të identitetit lokal, rajonal e kombëtar. Këto zhvillime kanë çuar në zbehjen e kufijve nacionalë duke bërë të nevojshëm bashkëpunim mes shteteve si në aspektin ekonomik, politik, mjedisor ashtu edhe në atë social. Në kuadër të proceseve integruese në BE, ky bashkëpunim po shprehet përmes funksionimit të rajoneve ndërkufitare (euro-rajoneve). Zhvillimet globale, pozitive dhe negative, janë të pranishme edhe në shtetin shqiptar dhe si rrjedhojë dhe në rajonin ndërkufitar të Hasit. Për të zbutur pabarazitë rajonale ekzistuese, si në rajon ashtu dhe brenda Shqipërisë e Kosovës, lind nevoja e trajtimit të konceptit të rajoneve dhe të rajoneve ndërkufitare. Proceset integruese të BE-së kanë bërë që shteti shqiptar të ndërmarrë një sërë reformash me qëllim afrimin sa më pranë Evropës. Një përpjekje e tillë ka filluar me përmirësimin e legjislacionit dhe reformës administrative territoriale si një mundësi për menaxhimin e burimeve natyrore dhe njerëzore. Rajoni i marrë në studim, plotëson kriteret e rajonit ndërkufitar dhe si i tillë mund të shërbejë si një model i funksionimit të rajoneve ndërkufitare. Disertacioni Vlerësimi dhe menaxhimi i resurseve natyrore dhe njerëzore të Hasit për zhvillimin e qëndrueshëm të tij, ka objekt studimi komponentët e rëndësishëm të zhvillimit të qëndrueshëm. Rajoni ndërkufitar i Hasit paraqet specifika pasi shtrihet në dy shtete, në Kosovë dhe Shqipëri. Ai është ndarë në mënyrë arbitrare që në vitin 1913 për shkak të një realiteti të panjohur më parë. Ky rajon paraqet disa probleme sociale, ekonomike dhe mjedisore të cilat mund të zgjidhen vetëm nëse trajtohen të lidhura ngushtë me njëra-tjetrën. Përpjekja jonë për evidentimin dhe zbehjen e këtyre problematikave paraqitet në studimin Vlerësimi dhe menaxhimi i resurseve natyrore dhe njerëzore të Hasit për zhvillimin e qëndrueshëm të tij. Në këtë punim Hasi do të trajtohet si një rajon gjeografik, pavarësisht faktit së ekzistencës të disa ndryshimeve në zhvillimin social-ekonomik të tij. Studimi Vlerësimi dhe menaxhimi i resurseve natyrore dhe njerëzore të Hasit për zhvillimin e qëndrueshëm të tij, analizon në mënyrë të integruar si konceptin e sotëm të rajonit në përgjithësi por edhe konceptin e rajonit ndërkufitar në veçanti. Vëmendje e veçantë i jepet problemeve që lidhen me përcaktimin e shtrirjes së rajonit paralelisht me analizën e gjithë komponentëve (natyra, popullsia dhe aktiviteti jetësor e prodhues i kësaj popullsie). Më tej, studimi jonë vë në dukje lidhjen dhe bashkëveprimin e ndërsjellët mes tyre, rezultatin e këtij bashkëveprimi, analizën dhe evidentimin e ofertës natyrore, mënyrën e popullimit dhe shfrytëzimit të resurseve natyrore, evidentimin dhe analizimin e gjendjes aktuale të rajonit ndërkufitar të Hasit dhe së fundmi prirjen e tij drejt të ardhmes. Këto probleme përbëjnë dhe thelbin e studimit tonë që, në sythet e tij, trajton: 7

10 rolin e pozitës gjeografike në veçoritë natyrore dhe social-ekonomike të rajonit ndërkufitar të Hasit; veçoritë e përgjithshme fiziko-gjeografike të rajonit ndërkufitar të Hasit si: ndërtimi gjeologjik (lidhja me një sërë rezervash minerare), relievi (tipat dhe oferta e tij për popullim e zhvillim), klima dhe pasuritë e saj, hidrografia dhe pasuritë ujore dhe bota bimore dhe shtazore (pasuritë floristike e faunistike të saj); aspektet e popullimit dhe zhvillimit demografik, gjurmët e vendbanimeve të hershme që dëshmojnë vazhdimësinë e popullimit të rajonit (nr. i popullsisë, struktura gjinore, moshore, profesionale, arsimore), evolucionin, gjendjen dhe prirjet për të ardhmen; aspektet e zhvillimit ekonomik, strukturën dhe degët e prodhimit të së shkuarës, së tashmes dhe së ardhmes; shërbimet dhe nivelin e zhvillimit të tyre; përfundimet dhe rekomandimet (evidentimin e pasurive dhe resurseve të zhvillimit) dhe mënyrën efikase të këtij shfrytëzimi për një zhvillim të qëndrueshëm. Për realizimin e këtij punimi ndihmë e madhe përbëjnë të dhënat e mbledhura nga vjetarët statistikorë të INSTAT-it dhe organeve vendore të bashkisë Has, Komunës së Gjakovës dhe Prizrenit. Megjithatë, duke qenë se këto të dhëna nuk janë të plota madje shpesh herë fragmentare, trajtimi i detajuar i disa problemeve dhe sidomos krahasimi i tyre është i pamundur. Vështirësi të mëdha janë hasur dhe në përballje të problemit të ndërgjegjes regjionale, kryesisht për shkak të mungesës së studimeve të këtij lloji si në rajonin ndërkufitar të Hasit ashtu edhe në rajonet e tjera në shkallë kombëtare (shënojmë se mangësia e të dhënave statistikore në Hasin e Kosovës është më e theksuar). Duke marrë parasysh këto vështirësi, organizuam një anketë e cila u aplikua në të gjitha qendrat e banuara gjithëpërfshirëse dhe të diferencuara mbi bazë gjinie, moshe, profesioni, vendbanimi, niveli kulturor, etj. Anketa kishte karakter gjithëpërfshirës si në aspektin e shtrirjes gjeografike ashtu edhe në atë sociale. Kemi bindjen se studim ynë për këtë rajon ka mjaft vlera. Ai ofron një ndihmesë të veçantë për: a) njohjen e detajuar gjeografike të rajonit, çka do të ndihmojë në përcaktimin e strategjive të zhvillimit social-ekonomik paralelisht me mbrojtjen mjedisore të tij; b) zgjidhjen e disa problemeve të kohës së sotme si tronditja e lidhjeve shpirtërore të popullsisë me vendbanimin e tyre; dhe c) rritjen e interesit për rajonin ndërkufitar të Hasit. Natyrisht punimi ynë ka edhe mangësi, të cilat lexuesi është i lutur të na i bëj prezent. Duke e falënderuar, e sigurojmë se të gjitha vërejtjet do të merren parasysh gjatë përpunimit në të ardhmen. Për realizimin e këtij punimi dëshiroj të falënderoj Departamentin e Gjeografisë pranë Fakultetit të Historisë dhe Filologjisë, Universiteti i Tiranës, i cili më dha mundësinë për të përgatitur këtë disertacion. Gjithashtu falënderime shkojnë për punonjësit e Zyrës së statistikës së bashkisë Has, komunës së Gjakovës dhe Prizrenit si dhe për filialin e Arkivit të Shtetit, Kukës, për të gjitha materialet me vlerë që më vunë në dispozicion. 8

11 Një falënderim të veçantë kam për udhëheqësin shkencor Prof. Dr. Perikli QIRJAZI, për mbështetjen, drejtimin dhe kujdesin e pakufizuar gjatë realizimit të këtij punimi dhe për pedagogët e Departamentit të Gjeografisë pranë Universitetit të Tiranës, për sugjerimet e tyre tepër të vlefshme. Së fundmi falënderoj përzemërsisht familjen, kolegët dhe miqtë e mi, për mbështetjen dhe mirëkuptimin e tyre. Autorja 9

12 I. KONCEPTI I RAJONIT DHE POZITA GJEOGRAFIKE E HASIT I.1. KONCEPTI I RAJONIT Diversiteti kulturor dhe rritja e shpejtë ekonomike e kanë bërë rajonin objekt studimi të shumë disiplinave, por megjithatë ende nuk ka një përcaktim përfundimtar për konceptin rajon. "Globalizimi i shpejtë i ekonomisë botërore nëpërmjet shtrirjes së kapitaleve, teknologjive dhe informacioneve ka sjellë dhe po sjellë ristrukturim të përgjithshëm të shumë hapësirave gjeografike" 1. Si pasojë, të gjitha këto kanë bërë që të rritet ndjeshëm rëndësia e rajoneve dhe e rajonizimit. Megjithatë, ndryshimet e raporteve midis shpërndarjes gjeografike të ekonomisë, strukturës ekonomike të rajoneve e të vendeve më gjerë, e kanë zbehur kuptimin e kufijve nacionalë. Poul Claval e përcakton rajonin si "Ferment të ndjenjave njerëzore të identitetit", ku sipas tij, këto ndjenja, me gjithë lehtësinë e zhvendosjes dhe prirjes së fuqishme për unifikim, vazhdojnë të rriten dhe të unifikohen 2. Ndërsa Armond Fermont e përcakton atë si "Territor i cili dallohet nga origjinaliteti organizativ, fizionomia e veçantë si pasojë e rezultatit të një bashkimi origjinal e të papërsëritshëm të shoqërisë njerëzore dhe ambient fizik që e rrethon 3. Së fundmi, studiuesi francez Vidal de La Blanche e përkufizon rajonin si pjesë e natyrës ku vendoset një harmoni midis natyrës dhe realizimeve humane 4. Gjithnjë e më shumë po del në plan të parë zgjidhja e problemeve ndërkufitare dhe funksionimi normal i hapësirave gjeografike që shtrihen në disa shtete. Trajtesat mbi konceptin e rajonit bëhen në kompleksitetin dhe ndërvarësinë e faktorëve natyrorë dhe socialekonomikë. Analiza e këtyre faktorëve synon përcaktimin e qartë të diferencimit të rajoneve gjeografike ndërsa ri-dimensionimi i përmbajtjes së rajonit, edhe për vendin tonë, është kusht i domosdoshëm për t'u integruar në BE. Kërkohet që vendin e rajoneve të përcaktuara politikisht, ta zënë rajonet funksionale me problematika të caktuara që kalojnë kufijtë e një rajoni apo vendi dhe marrin kuptim shumë më të gjerë ndër-rajonalë 5. Dhe në rastin tonë, kjo analizë synon trajtimin e tipareve të përbashkëta dhe të ndryshimeve natyrore e social-ekonomike të rajonit ndërkufitar të Hasit, si një rajon gjeografik i unifikuar dhe me funksion paralel në dy shtete. Këto studime do të ndihmojnë në përgatitjen e strategjive dhe programeve shkencore të zhvillimit të qëndrueshëm ekonomik të vendit, bazuar në potencialet që ofrojnë pasuritë natyre e humane të tij së bashku me rajonet përbërëse, si dhe në integrimin e këtyre rajoneve në shkallë kombëtare e ndërkombëtare. 1 Qiriazi P Probleme të zhvillimit aktual në botë dhe Shqipëri dhe ndihmesa e studimeve gjeografike regjionale për zgjidhjen e tyre. Studime Albanologjike, Nr. 1. Tiranë, fq Sheme S Hyrje në Gjeografinë Regjionale. Progres, Tiranë, fq Po aty, fq Po aty, fq Doka Dh Zhvillime socio-ekonomike dhe rajonale të Shqipërisë pas vitit Potsdam, fq

13 I.1.1. Koncepti i rajonit ndërkufitar Në rastin e vendit tonë, krahas ngjashmërive natyrore gjejmë dhe të përbashkëtat e popullsisë. Edhe pse duhet theksuar se funksionimi i rajoneve ndërkufitare varet nga një sërë faktorësh historikë dhe politikë, e kaluara ka treguar se përgjatë kufijve të vendit tonë nuk ka funksionuar bashkëpunim mes rajoneve kufitare për shkak të politikave izoluese. Një rast i tillë është dhe rajoni i Hasit i cili ka funksionuar si rajon i veçuar deri në vitin Si rezultat i globalizimit të ekonomisë, zhvillimeve teknologjike, lëvizjes së popullsive dhe zbehjes së rëndësisë së kufijve, gjithnjë e më shumë po i mëshohet idesë së krijimit të Evropës së rajoneve 6 edhe pse bashkëpunimet ndërkufitare shfaqen në forma të ndryshme përgjatë kufijve. Rajonet ndërkufitare shndërrohen në hapësira të rëndësishme bashkëpunimi, ekonomike dhe sociale, dhe kanë tipare të përbashkëta fizike e social-ekonomike. Në rastin e rajonit të Hasit, faktorët që kanë ndikuar në unifikimin e tij si një rajon i vetëm janë fizikë dhe humanë. Fillimisht, pozita gjeografike tranzitore mes Alpeve dhe Rrafshit të Dukagjinit bashkë me politikat izoluese, larg qendrave urbane, drejtuan në rënien e pozitës gjeografike për një periudhë kohore. Pozicion tranzitor në Has, në aspektin natyror shfaqet me një reliev më të butë se ai i Alpeve; shtrirje të gropave dhe të sipërfaqeve të sheshta (pak të pjerrëta), duke ofruar mundësi për tokat e punueshme; klimë mesdhetare me ndikim kontinental, me dimra shumë të ftohtë e të gjatë; i varfër si në rrjedhje ujore (për shkak të përhapjes së madhe të shkëmbinjve gëlqerorë) ashtu dhe në llojet e florës dhe faunës. Popullsia në dy pjesët e rajonit ka të njëjtën kulturë e histori, madje sot ka tregues për disa bashkëpunime, kryesisht kulturore, si organizimi vjetor i Festivali Folklorik "Hasi Jehon" në fshatin Gjonaj të komunës së Prizrenit. Një tjetër bashkëpunim duket në projektet e infrastrukturës me shtrimin e rrugës lidhëse midis fshatit Gorozhup dhe atij Pogaj në të dyja anët e kufirit. Hasi duhet të funksionojë si një rajon ndërkufitar për shkak të unitetit gjeografik, ndërtimit gjeologjik, relievit, klimës, popullsisë autoktone (vazhdimësi e dardanëve) 7 dhe traditave e trashëgimive të përbashkëta si pjesë e kulturës së Komanit. Të anketuarit, kryesisht banorë të fshatrave kufitare me rajonin në studim, janë shprehur se ekziston një lidhje e fortë mes popullsisë dhe rajonit. Nga rezultatet anketimeve në terren, 100% 8 e popullsisë së anketuar, thonë se e kanë për nder që janë hasjanë dhe kanë lidhje të qëndrueshme me rajonin. Kjo akoma dhe më e theksuar në Hasin e Kosovës, pasi një pjesë e madhe e popullsisë janë rikthyer nga emigracioni për të jetuar në vendin e tyre të origjinës. 6 Doka Dh Zhvillimi social-ekonomik në Shqipëri pas viteve 1990, Studime gjeografike. Potsdam, fq Akademia e Shkencave, Insituti i Historisë Historia e Popullit Shqiptar, Volumi I. Tiranë, fq Anketime të kryera në terren. 11

14 I.2. POZITA GJEOGRAFIKE Rajoni ndërkufitar i Hasit shtrihet në dy shtete, në Shqipëri dhe Kosovë dhe ka një sipërfaqe prej 765km 2 nga ku 393km 2 shtrihen në Republikën e Shqipërisë dhe 372km 2 në Republikën e Kosovës 9. Rajoni ndërkufitar i Hasit bën pjesë në rajonin verior-verilindor të Shqipërisë dhe në rajonin perëndimor të Kosovës. Në pjesën veriore kufizohet me malin e Junikut dhe përroi Restusha (degë e lumit Erenik 10 ), ndërsa në pjesën veri-perëndimore nga rrjedhja e sipërme e përroit të Skatinës i cili dhe e ndan atë nga rrethi i Tropojës. Në pjesën lindore dhe verilindore kufizohet nga lumi Drini i Bardhë ndërsa në perëndim kufizohet nga rrethi i Pukës me liqenin artificial të Fierzës. Në jug, jug-perëndim dhe jug-lindje ai ndahet nga rrethi i Kukësit me liqenin artificial të Fierzës. Rajoni ndërkufitar i Hasit bën pjesë në brezin e rrudhosur alpin-mesdhetar, në zonën tektonike Mirdita (që vazhdon dhe jashtë kufijve të Shqipërisë), në territorin kodrinor-malor (të përbërë kryesisht nga shkëmbinj magmatikë dhe më pak gëlqerorë e terrigjenë) dhe në pellgun ujëmbledhës të lumit Drin. Është i vendosur në zonën e klimës mesdhetare para-malore (nën-zona veriore) dhe mesdhetare malore. Bën pjesë në brezin e tokave të kafenjta, të murrme pyjore dhe livadhore malore, në brezin e dushqeve, ahishtës dhe kullotave alpine. Rajoni ndërkufitar i Hasit ka disa specifika ndërsa organizimi administrativ, duke marrë parasysh se shtrihet në dy shtete me ndarje të ndryshme territoriale, për Shqipërinë i takon Bashkisë së Hasit dhe për Kosovën i takon Komunës së Gjakovës dhe Prizrenit. Rajoni ndërkufitar i Hasit ka pozitë gjeografike tranzitore, që nga relievi i ashpër i Alpeve shqiptare deri në relievin fushor të Rrafshit të Dukagjinit. Karakterin kalimtar e gjejmë në të gjithë komponentët natyrorë si ndërtimi gjeologjik, klima, tokat dhe bimësia. Ky pozicion tranzit gjeografik, e ka shndërruar Hasin në urë lidhëse mes trevave shqiptare dhe trevave të tjera të Ballkanit. Sigurisht, në periudha të caktuara, kjo pozitë gjeografike ka ofruar përparësi por edhe prapambetje lidhur me zhvillimin ekonomik dhe social të rajonit. Roli pozitiv i pozitës gjeografike është shprehur qysh në antikitet. Rruga që lidhte Lisusin (Lezhën) me Naissusin (Nishin), ishte funksionale edhe gjatë Mesjetës ndërsa territoret e rajonit ndërkufitar të Hasit përshkoheshin nga "Rruga e Veriut", rrugë që lidhte Shëngjinin me Nishin dhe vijonte më tej në brendësi të gadishullit të Ballkanit. Degëzimet e kësaj rruge ishin: bjeshkët e Oroshit - ura e Vezirit - Qafë Prush - Gjakovë dhe ura e Vezirit - Helshan - Gjakovë 11. Në këtë kohë rajoni i Hasit kishte një pozicion të rëndësishëm ekonomik dhe strategjik sepse lidhte bregdetin Adriatik me qendrën e Ballkanit e më gjerë. 9 Çavolli R Gjeografia regjionale e Kosovës. Prishtinë, fq Po aty, fq Shtylla V Rrugët dhe urat e vjetra të Shqipërisë. Tiranë, fq

15 Figura Nr. 1. Rrugët e Shqipërisë në periudhën e shek. XV-XVIII (Shtylla V, Rrugët dhe urat e vjetra të Shqipërisë 1998). Kjo rrugë vazhdoi të funksiononte si e tillë deri në vitin 1913, edhe kur shumë territore shqiptare mbetën jashtë kufirit politik të Shqipërisë. Që nga ajo kohë, roli i pozitës gjeografike u zbeh dhe rajoni ndërkufitar i Hasit mbeti i izoluar, sepse ky rajon kishte si qendër gravituese qytetin e Gjakovës e të Prizrenit (me të cilët kishte marrëdhënie tregtare, kulturore, etj.). Izolimi i plotë i Hasit të Shqipërisë ndodhi plotësisht pas vitit 1949, si pasojë e politikës së vetizolimit, që ndoqi shteti komunist dhe nivelit të ulët të zhvillimit social-ekonomik. Kjo u bë akoma dhe më e theksuar për shkak të distancës shumë të madhe nga kryeqyteti i vendit dhe qendrave të tjera të mëdha urbane si dhe për shkak të mungesës së rrugëve dhe nivelit të ulët të infrastrukturës rrugore. Në këto kushte popullsia e kësaj pjese të rajonit mbeti e izoluar dhe nuk pati mundësi të integrohej plotësisht me rajonet e tjera të vendit. Pavarësisht se ky fakt ndikoi fuqimisht në prapambetjen e theksuar social-ekonomike të rajonit, ruajtja e traditave dhe zakoneve të të parëve ishte një element tepër pozitiv. Në Hasin e Kosovës pas vitit 1919 filloi kolonizimi i Hasit me popullsi serbe nga politikat që ndoqi ish-jugosllavia e kështu deri në vitin 1940 në 28 fshatra të Hasit të rrafshit u vendosen 390 familje serbe 12. Banorët e kësaj pjese të rajonit shpeshherë u përballën me fushata të spastrimit sllav ndërsa pas mbylljes përfundimtare të kufirit në vitin 1949, jeta e këtyre banorëve u bë akoma më e vështirë. Popullsia u përball me dhunë të tejskajshme nga regjimi sllav i kohës, shqiptarët u trajtuan si "bujkrobër" në pronat e veta dhe vazhdoi popullimi i 12 Çoçaj N Gjeografia, trashëgimia familjare, jeta sociale, Hasi enciklopedi kulturore II. Durrës, fq

16 rajonit me popullsi sllave të ardhur nga Serbia, Mali i Zi, Kroacia etj. Gjatë kësaj kohe filloi shfrytëzimi intensiv i resurseve natyrore, shqiptarët paguheshin me paga shumë të ulëta, pronat e tyre u dogjën e u plaçkiten ndërsa niveli arsimor i popullsisë mbetej në nivele shumë të ulëta. Figura Nr. 2. Pozita gjeografike e rajonit ndërkufitar të Hasit. Punoi: Ngjeçi K. Pas viteve 1990 dhe veçanërisht pas shpalljes së Kosovës si shtet i pavarur, në 17 shkurt 2008, pozita gjeografike e rajonit ndërkufitar të Hasit ndryshoi duke rifituar rolin e saj pozitiv. Theksohet se rol kryesor në këtë rritje të pozitës gjeografike kishte dhe autostrada Durrës-Kukës, e cila funksionon që prej vitit Pra, në zhvillimin social-ekonomikkulturor, rajoni ndërkufitar i Hasit nisi të fitonte dhe njëherë rolin e tij si zonë transite dhe urë lidhëse mes vendit tonë dhe Republikës së Kosovës e më në brendësi të Ballkanit. Roli pozitiv i pozitës gjeografike ndihet sidomos në bashkëpunimin ndërkufitar mes dy vendeve, pasi popullsia në të dy anët e kufirit është shqiptare, ka lidhje gjaku, farefisnie, kulturore, etj. Bashkëpunimi ndërkufitar ka një rëndësi të madhe për zhvillimin e rajoneve kufitare. Për realizimin e këtij zhvillimi, sot, në Evropë, janë krijuar dhe zbatuar me sukses disa eurorajone, që janë njësi territoriale të përbëra nga territore të vendeve kufitare dhe që funksionojnë si njësi sociale, ekonomike, administrative të pavarura, pavarësisht nga kufiri shtetëror politik. Këto euro-rajone janë shprehje të realizimit të prirjes së sotme pozitive evropiane "për të kaluar nga Evropa e shteteve, tek Evropa e rajoneve". Rajoni i ndërkufitar i Hasit së bashku me atë të Kukësit dhe Tropojës në Shqipëri dhe në rajonin e Prizrenit, ndoshta edhe të Gjakovës në Kosovë mund të formojnë një euro-rajon të suksesshëm. Kjo sepse në të dy anët e kufirit, i gjithë rajoni përbëhet nga shqiptarë, që kanë kulturë e tradita të përbashkëta. 14

17 Figura Nr. 3. Kufijtë e rajonit ndërkufitar të Hasit. Punoi: Ngjeçi K. 15

18 II. SISTEMET FIZIKE II.1 KUSHTET NATYRORE DHE POTENCIALET E TYRE ZHVILLUESE II.1.1. Ndërtimi gjeologjik Rajoni ndërkufitar i Hasit bën pjesë tërësisht në zonën tektonike Mirdita. Dallohet për larmi të formacioneve me moshë të ndryshme nga ultrabazikët jurasikë e deri tek depozitimet e pliocen-kuaternarit, që mbushin gropat dhe luginat e lumenjve të përfaqësuara nga molasa, argjila, serpentina etj. 13 Magmatikët (vazhdim i masivit të Kam-Tropojës), zënë pjesën më të madhe të rajonit dhe përfaqësohen nga ultrabazikët, gabrot dhe efuzivët, që i përkasin Jurasikut. Shkëmbinjtë gëlqerorë janë të vendosur mbi shkëmbinjtë magmatikë, ultrabazikë e bazikë. Ata ndërtojnë pllajën e Hasit, i përkasin periudhës së kretakut dhe janë përgjithësisht ngjyrë hiri në të erret. Me këta lloje shkëmbinjsh janë të lidhura materialet e ndërtimit. Rërat dhe argjilat mbushin gropat dhe luginat e lumenjve Erenik dhe Drini i Bardhë dhe kanë moshë pliocen-kuaternar. Si përfundim mund të themi se ndërtimi gjeologjik i larmishëm kushtëzon larmishmërinë e peizazheve dhe ndikon pozitivisht në ekonominë e rajonit duke krijuar mundësi punësimi për popullsinë. Por duhet theksuar se shpesh herë janë vërejtur keq-menaxhime dhe shfrytëzime të resurseve nga kompani të paautorizuara, çka përbën një problematikë serioze për zhvillimin ekonomik të qëndrueshëm të rajonit. II Pasuritë minerare të rajonit Shkëmbinjtë magmatikë lidhen me mineralet metalikë të tillë si: kromi, bakri dhe hekurnikelit. Minerali i kromit, i cili lidhet me shkëmbinjtë ultrabazikë, është lokalizuar në disa vendburime si: vendburimi i Perollajve me rreth ton rezerva 14, mineral i pasur me 15-26% Cr, i shfrytëzuar nga shoqëria turko-amerikane; vendburimi i Vlahnës me rreth ton rezerva, me rreth 18% Cr, i shfrytëzuar nga kompanitë kineze; dhe vendburimi Deva në Hasin e Kosovës tashmë, por rezervat e të cilit pothuajse se janë shfrytëzuar 15. Minerali i bakrit, i cili lidhet me shkëmbinjtë magmatikë të llojit bazikë, është lokalizuar në vendburimet Golaj e Nikoliq. Në Golaj ka rreth ton rezerva, me pasurim 14-16% Cu 16. Minerali i hekur- nikelit i cili lidhet me shkëmbinjtë magmatikë të llojit ultrabazikë, është lokalizuar në vendburimin e Myç-Hasit dhe Vranishtit. Vitet e fundit ka filluar dhe shfrytëzimi nga kompani vendase. Së fundmi me shkëmbinjtë magmatikë janë të lidhura dhe gabrot dhe bazalto-andezitet që gjejnë përdorim në shtrimin e rrugëve Harta gjeologjike e Shqipërisë (shkalla 1:200000) dhe Harta gjeologjike e Kosovës (shkalla 1: ) Tiranë. 14 Skënder Ukperaj (ekspert minerar-inxhinier). Intervistë. 15 Ministria e Zhvillimit Ekonomik Strategjia minerare e republikës së Kosovës për vitet Prishtinë, fq Skënder Ukperaj (ekspert minerar-inxhinier). Intervistë. 16

19 II.1.2. Relievi Relievi është i larmishëm si në aspektin morfologjik ashtu edhe në atë morfogjenetik. Në përbërje të tij dallohen kurrize malore, pllaja, gropa dhe lugina. Shumëllojshmëria e relievit lidhet me ndërtimin gjeologjik, sidomos me copëtimin e strukturave gjeologjike. Evolucioni i relievit të rajonit ndërkufitar të Hasit ka kaluar në disa faza sheshimi. E para dhe më e hershmja, përfaqësohet nga gëlqerorët e vendosur mbi hekur-nikelin ndërsa faza tjetër, ajo neogjenike, përfaqësohet nga pllaja e karstifikuar e Hasit dhe ujëndarësit (të butë e deri të sheshtë) mes gropave e luginave 18. Në modelimin e relievit një rol tepër të rëndësishëm kanë luajtur dhe lëvizjet diferencuese neotektonike me regjim dominues në tërheqje. Figura Nr. 4. Harta topografike e rajonit ndërkufitar të Hasit (Punoi: Ngjeçi K.) II Hipsometria Relievi dallohet për amplitudë të madhe hipsometrike (1721 m) dhe shtihet nga 268m (pasqyra e liqenit të Fierzës) deri në 1989m (mali i Pashtrikut). Lartësia mesatare është 662m mbi nivelin e detit ndërsa lartësitë m mbi nivelin e detit zënë rreth 80% të rajonit. Nga këto të dhëna të hipsometrisë së rajonit rezulton se relievi ka karakter kryesisht kodrinoro-malor. Relievi dallohet për vlera të mëdha të copëtimit horizontal nga 3 km/km 2 deri në 5 19 km/km 2. Kjo lidhet drejtpërdrejt me mbizotërimin e shkëmbinjve ultrabazikë me shkallë të dobët përshkueshmërie si dhe me depozitimet pliokuaternare lehtësisht të gërryeshme dhe të kapura nga lëvizjet neotektonike ngritëse. Territoret me copëtim të vogël horizontal, 0,3-1km/km 2, 17 Meçaj N. & Dida M Qarku i Kukësit. Tiranë, fq Gruda Gj Veçori fiziko-gjeografike të malësive të Gjakovës dhe të Hasit. Studime gjeografike, Nr.4. Tiranë, fq Qiriazi P Gjeografia Fizike e Shqipërisë, Tiranë, fq

20 takohen në pllajën e Hasit 20 dhe janë të ndërtuar nga formacione karbonatike. Vlerat e ulëta të copëtimit horizontal në këtë pjesë lidhen me zhvillimin intensiv të karstit që kushtëzon mungesën e rrjedhjeve sipërfaqësore. Territoret me copëtim horizontal, 1-3 km/km 2, shtrihen në pjesën veriperëndimore të rajonit, në fshatrat Kostur e Helshan, për shkak të ndërtimit nga formacione ultrabazike që kanë përshkueshmëri të dobët e që janë të copëtuar nga rrjedhjet sipërfaqësore. Territoret me copëtim horizontal, 3-5km/km 2, takohen në gropën e Krumës për shkak të depozitimeve molasike dhe shtimit të rrjedhjeve sipërfaqësore, përroskave, pra përrenjve që derdhin ujërat e tyre në përroin e Krumës. Energjia e relievit paraqitet krejt ndryshe pasi mbizotërojnë vlera të ulëta deri mesatare, pra nga 50 deri në m/km 2. Territoret me energji relievi të ulët m/km 2 shtrihen në gropën e Krumës, në luginën e Erenikut e Drinit të Bardhë e deri në fshatin Gjonaj. Kjo lidhet me shkatërrimin e ultrabazikëve dhe depozitimeve molasike paralelisht me ngritjet e vogla të shpateve. Territoret me energji relievi m/km 2 shtrihen në pjesën veriore, verilindore e veriperëndimore të rajonit e kjo për shkak të rritjes së nivelit bazë të erozionit. Territore me shkallë të lartë të energjisë së relievit m/km 2, takohen në rrethinat e pllajës karstike të Hasit dhe të malit të Pashtrikut. Kjo lidhet me përbërjen e formacioneve karbonatike, fundosjen e gropës së Krumës dhe prerjen erozive të Drinit të Bardhë 22. Në varësi të faktorëve përcaktues të gjenezës në këtë rajon dallohen këta tipa gjenetik të relievit: strukturor, karstik, erozivo-denudues dhe lumor. II Relievi strukturor Relievi i rajonit ndërkufitar të Hasit bën pjesë në territoret ku mbizotëron regjimi tektonik në tërheqje duke i dhënë rajonit tipare horst-grabenore. Relievi strukturor ka shtrirje të madhe dhe përfaqësohet nga gropat grabenore 23, rrëpirat e thyerjes në shpatet rrethuese të tyre, pragjet strukturore të shprehura në kurrizet ndarëse midis gropave grabenore dhe kreshtat monoklinale në krahët e strukturave sinklinale. Ndër gropa grabenore mund të dallojmë gropën e Krumës, e Dobrunës dhe gropën e Vllahnës. Nga shpimet e bëra del se depozitimet molasike plio-kuaternare vendosen transgresivisht mbi masivin ultrabazik të Kam-Tropojës. Pas fundosjes, ato kanë kaluar të gjithë fazën liqenore, çka dhe vërtetohet nga depozitimet liqenore dhe shtresat e qymyrgurit midis tyre. Gjatë formimit, gropat grabenore u përfshinë nga lëvizjet ngritëse, ndoshta nga gjysma e dytë e kuaternarit dhe në vazhdim. Kjo ndihmoi në shpejtimin e tharjes së liqeneve. Natyrisht në këtë proces ka ndikuar dhe kapja e pasqyrës së liqeneve nga degët e Drinit, të cilat mundësuan tharjen e liqeneve në fjalë. Kjo kapje është bërë me erozion regresiv ose ndoshta, në ndonjë rast, me kalim liqenor. Në rastin e tharjes së liqenit të Krumës 24, varianti më i mundshëm mund të jetë kalimi liqenor, i cili ndoshta është lidhur me liqenin e Vau Spasit edhe atë të Kukësit në luginën e Drinit. 20 Akademia e Shkencave Gjeografia Fizike e Shqipërisë, Vol. II. Tiranë, fq Po aty fq Po aty fq Gruda Gj Veçoritë fiziko-gjeografike të malësive të Gjakoves dhe të Hasit. Studime gjeografike, Nr. 4. Tiranë, fq Po aty fq

21 Pragu strukturor i Helshanit me lartësi m, është diferencuar nga shkëputja normale mes shkëmbinjve ultrabazikë dhe atyre efuzivë. Kreshta monoklinale e Pashtrikut ndërtohet nga shkëmbinjtë gëlqerorë, në skajin verilindor të pllajës karstike të Hasit. II Relievi karstik Relievi karstik shtrihet tërësisht në pllajën e Hasit, aty ku takohen forma të shumta karstike. Mbi tërë sipërfaqen e shkëmbinjve karbonatikë janë formuar disa forma karstike me përmasa të ndryshme, si fusha e madhe karstike në nivelin e sipërm, shpella, lapieze, uvala karstike. Format e relievit karstik të zhvilluara në pllajën e Hasit impresionojnë me kontrastet e theksuara të relievit sipërfaqësor, me botën e mistershme të boshllëqeve, me galeritë e labirinteve të shpellave të shumta nëntokësore dhe me rrjetin e varfër hidrografik. Në këtë rajon format e relievit karstik shfaqen nga më fillestaret (lapiezat, brazdat, ulluqet) e deri tek uvalat me përmasa të ndryshme. Këto të fundit ndahen mes tyre nga disa maja si ajo e Domajve (1355m), rrethi i Kasollës (1383m) dhe Maja e Qytezës (1440m). II Relievi erozivo-denudues Ky reliev përfaqësohet nga rrëshqitjet të cilat zhvillohen gjatë shpateve rrethuese dhe në gropën e Krumës, duke çuar në krijimin e vatrave të erozionit, dhe vatrat e erozionit. Përhapjen më të gjerë ky reliev e ka në depozitimet e buta, lehtësisht të gërryeshme molasike, me shkallë të madhe të copëtimit horizontal 25. Mbizotërimi i relievit kodrinoromalor, në masën mbi 66% të territorit duke mundësuar zhvillimin e rrëshqitjeve dhe vatrave të erozionit, më të theksuara në shpatet kufizuese të gropës së Krumës. Vlerat e mëdha të copëtimit horizontal deri në 5km/km 2, të lidhura me mbizotërimin e shkëmbinjve magmatikë e molasikë me shkallë përshkueshmërie të dobët, mundësojnë zhvillimin e erozionit me tendencë rritjeje në të ardhmen. Mes gropës së Vlahnës dhe Qafës së Prushit hasim një reliev të zhvilluar me ultrabazikë tepër të shkatërruar. Relievi karakterizohet nga klimë mesdhetare para-malore deri në klimë me ndikim kontinental, shpërndarje të çrregullt të reshjeve gjatë periudhës së ftohtë të vitit e ndërsa përafërsisht 60-65% e reshjeve vjetore krijojnë kushte për zhvillimin intensiv të erozionit. Tokat janë të pasura me kripëzim magnezial dhe me cilësi fizike e kimike të këqija, kanë mungesë të theksuar humusi e janë lehtësisht të gërryeshme. Bota bimore është e varfër në lloje dhe, në jo pak raste janë evidentuar abuzime në shfrytëzimin pa kriter të pyjeve, që shoqërohet me degradimin e sipërfaqeve të zëna me to, sidomos në gropën e Krumës. Në rajonin periferik të Hasit, si kudo në Shqipëri, është aplikuar një politikë që ka dëmtuar dhe prishur ekuilibrat mjedisorë. Kjo si rrjedhojë e veprimit të një sërë faktorësh. Nisur nga papunësia në nivele të larta dhe nevoja e përballjes me jetesën, dëmtimi i sipërfaqeve pyjore është një fenomen shumë aktual. Të tjerë faktorë mund të përmendim mbikullotjen, gjuetinë e kundraligjshme, mbishfrytëzim e tokave bujqësore, etj. Për shkak të varfërisë ekstreme, pas viteve '90 të shek. XX, rajoni në studim përjetoi shpopullim të fshatrave malorë Kishaj, Cahan, Mujaj, Gjinaj, Pogaj, etj. Si rrjedhojë braktisja e tokave të punueshme, degradimi dhe 25 Qiriazi P Gjeografia Fizike e Shqipërisë. Tiranë, fq

22 shkretëtirëzimi i tyre 26 ishte i pashmangshëm. Lufta e Kosovë, një tjetër faktor penalizues, shkaktoi infektimin e 450ha tokë nga minat përgjatë gjithë vijës kufitare dhe në brendësi të rajonit. Procesi i çminimit ndikoi në degradimin e tokës pasi prerja e drurëve dhe shkurreve në veprim me çlirimin e gazrave të ndryshme radioaktivë rezultuan tepër negativisht. II Relievi lumor Në këtë rajon zë një vend të rëndësishëm dhe përfaqësues kanë luginat. Në sektorët e sipërme ato kanë tiparet e luginave të përrenjve të mbushur me materiale të ardhura nga shpatet. Në sektorët e poshtëm ato marrin formën tipike të një "V"-je. Krejt ndryshe paraqitet relievi lumor në Hasin e Kosovës i cili përfaqësohet nga lugina të gjera, të krijuara nga depozitimet molasike si pasojë e rrjedhjeve të poshtme të lumenjve Erenik e Drini i Bardhë 27. Në rajonin ndërkufitar të Hasit dallohen këto njësi përbërëse të relievit: gropa e Krumës, pllaja e Hasit, lugina e lumit Drini i Bardhë dhe lugina e lumit Erenik. II Gropa e Krumës E gjendur në pjesën qendrore të kësaj zone ajo ka origjinë tektonike. Në pamje të përgjithshme ajo ka formën e një amfiteatri të madh natyror, e rrethuar nga kurora e relievit gjysmëmalor e kodrinor, që hapet gjerësisht nga jugperëndimi në luginën e lumit Drin. Kjo gropë ka shtrirje verilindje-jugperëndim, sipërfaqe 227 km 2 dhe lartësi mesatare m mbi nivelin e detit. Rol të rëndësishëm në intensitetin e modelimit të relievit të gropës së Krumës ka dhe aktiviteti i njeriut i cili ka dëmtuar bimësinë, ka shpyllëzuar shpatet dhe i ka kthyer ato në toka të punueshme. Si pasojë, janë shtuar dhe nxitur proceset e erozionit të shpateve 28. Figura Nr. 5. Profili gjeologjik i gropës së Krumës (Aliaj Sh. dhe Melo V. 1987) Luginat e përrenjve që e përshkojnë këtë gropë kanë arritur të depërtojnë jo vetëm në trashësinë molasike të saj, por edhe në shkëmbinjtë ultrabazikë rrënjësorë, duke marrë kështu 26 Ngjeçi K Probleme të degradimit dhe shkretëtirëzimit të peizazheve në rajonin ndërkufitar të Hasit. Studime Albanologjike, Nr. 18. Tiranë, fq Çavolli R Gjeografia regjionale e Kosovës. Prishtinë, fq Gruda Gj Veçoritë fiziko-gjeografike të malësive të Gjakoves dhe të Hasit. Studime gjeografike, Nr. 4. Tiranë, fq

23 vlera të mëdha të copëtimit horizontal km/km 2. Ato fillojnë nga gropa tektonike-erozive e Dobrunës dhe kontaktit midis Krumë-Vlahë. Tipari themelor është kontrasti mes luginave të ngushta dhe relativisht të thella, me kurrize ndarëse midis tyre tepër të buta. Pjesa lindore e gropës së Krumës, ajo mes fshatit Golaj dhe qytetit Krumë, ka tiparet e shpatit të butë eroziv, relievi i të cilit përshkohet nga një rrjet i dendur përroskash e rrëkesh. Pjesa jugore e gropës, ajo mes fshatrave Metaliaj dhe Branogë, dallohet për shkallë më të lartë të copëtimit vertikal. Gjithë rrjeti hidrografik, që ka copëtuar pjesën jugperëndimore të gropës së Krumës, i ka fillimet në burimet e mëdha të kontaktit mes shkëmbinjve ultrabazikë dhe gëlqerorë në pllajën karstike të Hasit. Relievi i pjesës veriperëndimore të gropës së Krumës paraqitet pak më ndryshe. Mes fshatrave Helshan e Perollaj ai merr karakter kodrinor më të theksuar me vlera më të mëdha të copëtimit vertikal, deri 200 m/km 2. Fotografia Nr.1. Pamje e Gropës së Krumës Tiparet morfologjike të kurrizeve rrethuese të gropës ndryshojnë mjaft mes tyre. Ato diferencohen qartë në tre sektorë: jug-indor, verilindor dhe veriperëndimor. Sektori juglindor, gjendet mes majës së Tregtanit dhe Kunorës dhe përfaqësohet me një rrëpirë thyerjeje karbonatike, kjo për shkak të diferencimit litologjik dhe tektonik. Sektori verilindor, gjendet mes gropës së Vlahnës dhe Qafës së Prushit dhe përfaqësohet nga një reliev i zhvilluar në ultrabazikë tepër të shkatërruar. Si rezultat i copëtimit intensiv tektonik-eroziv, ai është i ndarë në një sërë gropash e lugjesh, si: gropa tektonik-erozive e Dobrunës, gropa litologjiko-tektonike e Vlahnës, etj. Këtu zënë fill përroi i Vlahnës dhe Rosmanit. Sektori veri-perëndimor gjendet mes fshatrave Kurpal e Helshan dhe përfaqëson një reliev të zhvilluar në ultrabazikë të shkatërruar. Njëherësh ky sektor përfaqëson dhe sektorin më të ulët të gropës së Krumës që lidhet me ngritjen më të kufizuar. 29 Akademia e Shkencave Gjeografia fizike e Shqipërisë, Vol. II. Tiranë, fq

24 Gropa e Dobrunës është formuar në shkëmbinj ultrabazikë tepër të shkatërruar nga thyerja tektonike e Qafës së Prushit. Kjo gropë karakterizohet nga një asimetri shumë e vogël për shkak të përbërjes së njëjtë litologjike. Gropa e Vlahnës rrethohet prej majave më të larta të malësisë si ajo e Pashtrikut (1989m), e Kunorës (1512m), e Gajrepit dhe e Kserës. Në dalje të gropës së Vlahnës e deri në bashkimin e saj me gropën e Krumës, përroi i Vlahnës ka formuar një luginë të thellë e mjaft të gjerë. II Pllaja e Hasit Me sipërfaqe 126 km 2, ajo shtrihet në skajin juglindor të malësisë dhe ka lartësi mesatare prej m mbi nivelin e detit. Përbëhet nga formacione gëlqerore të kretës së sipërme dhe dallohet për shkallën më të madhe të diferencimit tektonik në krahasim me njësitë e tjera. Kjo pllajë është modeluar mbi një pllakë karbonatike të vendosur mbi shkëmbinj ultrabazikë me gjerësi dhe trashësi më të madhe tek maja e Pashtrikut (1989 m). Trashësia e saj rritet, nga m në jugperëndim deri në m në verilindje. Janë pikërisht thyerjet tektonike shkëputëse që i kanë dhënë pllajës së Hasit karakter diferencues mes pjesës jugperëndimore (më të ulur) dhe pjesës verilindore (më të ngritur) të Pashtrikut. Dukuria më karakteristike e kësaj pllaje është zhvillimi i madh i proceseve karstike. Në këtë zhvillim kanë ndihmuar lëvizjet e reja tektonike ngritëse, thyerjet tektonike të Drinit të Bardhë dhe përroit të Krumës dhe struktura sinklinale. Karsti në pllajën e Hasit është përgjithësisht i ri dhe ka krijuar pak kontraste në reliev. Dukuritë karstike kanë çuar në formimin e një morie formash karstike deri në përmasat e uvalave 30. Format karstike mes majës së Tregtanit, Domajt e Qytezës (gjysma jug-perëndimore e pllajës), kanë mbulesë të pasur pyjore dushku dhe ahu, duke i falur një bukuri natyrore të veçantë. Sigurisht, nuk mungojnë as vlerat historike e kulturore, pasi në majën e Qytezës gjenden gjurmët e një vendbanimi të lashtë 31. Në rrethina pllaja karakterizohet nga shpate të pjerrëta që lidhen me shkëputje tektonike dhe ndërtime prej formacioneve gëlqerore. Zhvillimin më të madh relievi karstik, në këtë sektor, e ka midis majës së Bjeshkës së Krumës dhe malit Pashtrik. Këto forma janë krijuar kryesisht nga tretja e këtyre formacioneve. Në format karstike mbizotërojnë hinkat me formë elipsi me diametër 25-60m dhe 2-7m thellësi, ndërsa dolinat kanë diametër m dhe thellësi 20-35m. Grupi i hinkave dhe dolinave që shtrihen mes majës së Qytezës dhe Domajve formojnë një uvalë tipike eliptike me gjatësi deri në 4.7km dhe gjerësi 1.5km. Në veri të Rrasës së Bregut dhe majës së Qytezës shtrihet relievi tipik i dolinave në evolucionin e të cilave kanë ndikuar përroi i Leshnicës dhe përroi i Gjinajve. Zhvillimin më të madh të relievit karstik e gjejmë midis majës së Qytezës dhe asaj të Pashtrikut pasi këtu hinkat dhe dolinat grupohen në dy uvala të mëdha, ajo e bjeshkës së 30 Gruda Gj Veçoritë fiziko-gjeografike të malësive të Gjakoves dhe të Hasit. Studime gjeografike, Nr. 4. Tiranë, fq Qiriazi P., Sala S., Melo V., Bego F., Laçi S Ekosistemet karstike të Shqipërisë. Fan Noli dhe Fondacioni Soros. Tiranë. 31 Përzhita L Kukësi-Vështrim Arkeologjik. Dita Tiranë. 22

25 Krumës dhe ajo e Cahanit. Kjo e fundit është njëherazi dhe uvala më e madhe dhe më e zhvilluar e pllajës karstike të Hasit. Fotografia Nr. 2 dhe 3. Pllaja karstike e Hasit Në verilindje të pllajës ngrihet një reliev malor gati tipik alpin i cili përfaqësohet nga kurrizi malor Pashtrik-maja e Kunorës. Ky varg malor ngrihet m mbi gropën e Krumës. Ky ndryshim i lartësisë është rezultat i ngritjes që ka pësuar struktura e Pashtrikut (1989m) dhe që shënon pikën më të lartë të Hasit. Ky kurriz malor është formuar në një kreshtë monoklinale me front nga jugperëndimi, kurse në veriperëndim bie në gropën e Vlahnës, tek guri i Kunorës. Pikërisht këtu mbyllet 23

26 përfundimisht pllaja e Hasit, duke i lënë vendin relievit të butë gjysmëmalor midis gropës së Vlahnës dhe asaj të Dobrunës. II Lugina e lumit Erenik. Lumi Erenik vetëm në rrjedhjen e poshtme të tij rrjedh nëpër rajonin ndërkufitar të Hasit. Në këtë sektor merr tiparet e një lugine të gjerë e të thelluar në depozitimet e pliocen-kuaternarit dhe ka vlera të ulëta të erozionit. 32 II Lugina e lumit Drini i Bardhë Nga vendi ku derdhen ujërat e lumit Erenik, në afërsi të fshatit Fshaj e deri në fshatin Gjonaj, lugina ka karakter fushor duke krijuar një luginë të gjerë në depozitimet pliocen-kuaternare dhe nga ku ndodhin vërshime të ujërave e përmbytje të fshatrave përreth. Ndërsa nga fshati Gjonaj e deri në hyrje të territorit shqiptar, për shkak të ndryshimit të formacioneve nga depozitimet e piocen-kuaternarit në gëlqeroret e kretakut, lugina ngushtohet dhe hera herës merr tiparet e një kanioni 33. Si konkluzion, mund të themi se ndërtimi në një pjesë shumë të madhe prej formacionesh të buta, copëtimi tektonik dhe lëvizjet ngritëse kanë kushtëzuar vlerat e mëdha të copëtimit horizontal dhe vlerat mesatare të energjisë së relievit. Si rrjedhojë, ky reliev dallohet nga zhvillimi intensiv i proceseve të erozionit dhe në përgjithësi të degradimit duke krijuar vështirësi në ndërtimin e vendbanimeve dhe të infrastrukturës, dallohet nga toka të varfra dhe pak punueshme dhe nga mundësi të vogla mbrojtjeje nga degradimi i terreneve. Por pavarësisht anëve negative mund të përmendim edhe disa nga ndikimet pozitive të relievit. Ndonëse është një reliev kodrinoro-malor që krijon sipërfaqe të kufizuar të tokës së punueshme, në rajonin ndërkufitar të Hasit krijohen mundësi për zhvillimin e blegtorisë, këtu vlen të përmendet dhia e Hasit. Pak më ndryshe paraqitet situata në Hasin e Kosovës, ku në luginat e lumenjve oferta për toka të punueshme është shumë më e pasur. Përbërja prej formacioneve karbonatike ka mundësuar zhvillimin e relievit karstik duke krijuar ekosisteme karstike të karstit sipërfaqësor e nëntokësor (lapiezet, uvalat, shpella karstike), që njëherësh përbëjnë një atraksion për zhvillimin e turizmit. II.1.3. Klima Rajoni ndërkufitar i Hasit ka klimë tranzitore mes klimës mesdhetare paramalore e klimës mesdhetare malore. Faktorët që veprojnë në formimin e klimës së kësaj zone janë: shtrirja në skajin verilindor të vendit, pra larg nga detit, relievi kryesisht kodrinor dhe hapja e gjerë nga verilindja e veriperëndimi. Duhet theksuar se lartësia mesatare e tij (662m mbi nivelin e detit) dhe karakteri gati uniform me copëtimin vertikal mesatar zbut deri diku shkallën e ndikimit të pozicionit të tij më verilindor. Veçori dalluese e klimës së kësaj zone është ndryshimi i dukshëm që vërehet në shpërndarjen e reshjeve dhe të temperaturës. Temperaturat dhe reshjet janë elementët klimatikë me ndikim 32 Çavolli R Gjeografia regjionale e Kosovës. Prishtinë, fq Rezultatet e vëzhgimeve dhe studimeve të realizuara në terren. 24

27 të drejtpërdrejtë në jetën e popullsisë dhe në aktivitetin bujqësor të tyre. Temperaturat dallohen për ndryshime të vogla në pjesë të ndryshme të rajonit. Temperatura mesatare vjetore arrin C ndërsa në stacionin e Krumës C. Po ta krahasojmë këtë temperaturë me temperaturën mesatare vjetore të vendit tonë, ndryshimi varion nga C C. Edhe pse temperatura mesatare vjetore e Gjakovës është 10,9 0 C ndërsa e Prizrenit 12 0 C, siç mund të shikohet edhe nga të dhënat e temperaturave mesatare vjetore, rajoni ndërkufitar i Hasit nuk dallohet për luhatje të mëdha të temperaturës. Stacioni i Prizrenit ka temperaturat mesatare vjetore me të larta duke qenë nën ndikimin e luginës së lumit Drin. Ndryshimi i temperaturave mesatare vjetore të rajonit me temperaturat mesatare vjetore të vendit tonë, ndodh kryesisht për shkak të ndryshimit të lartësisë dhe pozicionit verilindor të tij duke kushtëzuar dukshëm ndikimin e klimës kontinentale, që vjen nga brendësia e Kosovës dhe brendësia e gadishullit të Ballkanit. Tabela Nr. 1. Vlerat e temperaturës mesatare shumëvjeçare në rajonin ndërkufitar të Hasit Muaji I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Vjetore Krumë Gjakovë 0,9 1 5,4 10,8 15,2 19,2 21, ,1 10,8 6,9 2,5 10,09 Prizeren 0,1 2 6,4 11,2 16,9 21,2 22, ,2 8 3,6 12 Burimi: Instituti Hidrometeorologjik, Manual i temperaturës, Tiranë Çavolli R. Gjeografia Regjionale e Kosovës, Prishtinë Grafiku Nr. 1. Ecuria vjetore e temperaturave të ajrit në rajonin ndërkufitar të Hasit Në shpërndarjen mujore të temperaturave vërehet se muaji janar është muaji më i ftohtë me vlerë mesatare C C. Kështu në Krumë temperaturat minimale i gjejmë në muajin 25

28 janar me vlerë mesatare C, në Gjakovë temperaturat minimale i gjejmë në muajin janar me vlerë mesatare C dhe në Prizren po në muajin janar me vlerë mesatare C. Minimumet absolute po në muajin janar i gjejmë në vlerat C në stacionin e Krumës. Temperaturat më të larta i gjejmë në muajin korrik dhe gusht, me shumë pak ndryshime, C në stacionin e Krumës, C në Gjakovë dhe C në stacionin e Prizrenit 34. Maksimalja absolute është shënuar në qytetin e Krumës në muajin korrik me vlerë mesatare C 35. Amplituda mesatare e vlerave të temperaturës për rajonin ndërkufitar të Hasit është e madhe C, kurse ajo skajore është shumë e madhe, arrin deri në C për stacionin e Krumës. Këta janë tregues të ndikimit të dukshëm kontinental në klimën e rajonit. Ngricat kanë ndikim të madh në kultivimin e kulturave të ndryshme bujqësore gjatë periudhës së vegjetacionit dhe përgjithësisht në gjithë aktivitetin e popullsisë. Rastisja e tyre është llogaritur në vlerat nga -2 0 C deri në -5 0 C me kohëzgjatje të gjatë. Nga të dhënat për vlerat mesatare të fillimit dhe të mbarimit të periudhës së ngricave duket se kjo zonë dallohet nga kohëzgjatje relativisht e madhe. Ato përbëjnë një dukuri të zakonshme pothuajse gjatë gjithë periudhës së ftohtë të vitit. Ditët me ngrica arrijnë në ditë në vit. Ngricat dhe zgjatja mesatare e ditëve me ngrica tregojnë për karakterin e ftohtë të klimës, natyrisht, duke e krahasuar atë me rajonet perëndimore të vendit tonë. Këtë e shpreh fakti se ditët me temperatura më të vogla ose të barabarta me 0 0 C fillojnë më herët e mbarojnë më vonë duke kushtëzuar kështu kultivimin e bimëve me cikël të shkurtër vegjetativ e që durojnë temperaturat e ulëta dhe ngricat e shumta. Reshjet atmosferike. Rajoni ndërkufitar i Hasit bën pjesë në territoret që marrin reshje nën mesataren e vendit. Kjo sepse ai rrethohet nga perëndimi me male të larta, në të cilat shkarkohet pjesa më e madhe e lagështirës të masave ajrore të lagështa, që vijnë nga perëndimi dhe jugperëndimi. Mesatarisht bien rreth mm reshje në vit ndërsa mbizotëron regjim mesdhetar i çrregullt, ku 60-65% e reshjeve bien në gjysmën e ftohtë të vitit. Tabela Nr. 2. Vlerat mesatare shumëvjeçare të reshjeve për rajonin ndërkufitar të Hasit Stacioni I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Kruma Gjakova Prizeren Burimi: Instituti Hidrometeorologjik, Manuali i Reshjeve. Tiranë, 1978/ Çavolli R Gjeografia Regjionale e Kosovës. Prishtinë. 34 Çavolli R Gjeografia regjionale e Kosovës. Prishtinë, fq Akademia e Shkencave Atlasi i klimës së Shqipërisë. Tiranë. 26

29 Grafiku Nr. 2. Ecuria mujore e reshjeve mesatare shumëvjeçare për disa stacione të rajonit ndërkufitar të Hasit Shpërndarja stinore e reshjeve dallohet për vjeshtën më të lagët e cila arrin deri në 30-33% të reshjeve mesatare vjetore për stacionin e Krumës. Menjëherë pas saj vjen stina e dimrit me 31 % të sasisë mesatare vjetore, stina e pranverës me 21 % dhe stina e verës me 14 % të reshjeve mesatare. Për stacionin e Gjakovës sasia më e madhe e reshjeve i takon stinës së dimrit me 34,8%, më pas stinës së vjeshtës me 28.1%, stinës së pranverës me 24.8% dhe në fund stinës së verës me 12.3% të sasinë së reshjeve. Stacioni i Prizrenit ka një shpërndarje më uniforme të reshjeve për gjatë gjithë vitit ku sasia më të madhe e reshjeve i takon stinës së vjeshtës me 28.8%, më pas stinës së pranverës me 27.2%, stinës së dimrit me 26.2% dhe në fund stinës së verës me 17.8% të reshjeve. Kjo shpërndarje vjetore e reshjeve flet qartë për ndikimin e dukshëm kontinental në klimën e rajonit. Fotografia Nr. 4. Gropa e Krumës e mbuluar nga dëbora 27

30 Për stacionet e Krumës dhe të Prizrenit, muaji më i lagësht është muaji nëntor, përkatësisht me 130mm dhe 88mm ndërsa për stacionin e Gjakovës muaji më i lagësht është muaji i dhjetorit me 133mm reshje i ndjekur nga muaji nëntor. Më pas vihet re një pakësim gradual i reshjeve deri sa arrihet në minimumin e tyre. Kështu në muajin korrik reshjet arrijnë rreth 45.5mm për stacionin e Krumës ndërsa këto ulje për stacionet e Gjakovës dhe Prizrenit 36 vërehen në muajin gusht. Regjimi mesdhetar i reshjeve duket edhe në intensitetin e tyre i cili është shumë më i vogël nga intensiteti maksimal i vendit tonë. Vrojtimet e kryera tregojnë se intensiteti 24-orësh maksimal absolut i reshjeve në rajonin ndërkufitar të Hasit ka arritur në 95 mm/24 orë në Krumë dhe 90.3 mm/24 orë në fshatin Tregtan 37. Theksohet se intensiteti maksimal i reshjeve të rëna në 24 orë shoqërohet me intensifikimin e proceseve të erozionit të tokave. Në rajon, një pjesë e reshjeve bie në formë bore dhe përqendrohet kryesisht gjatë stinës së dimrit (dhjetor-mars), duke formuar një shtresë mjaft të qëndrueshme. Trashësia mesatare vjetore e borës këtu arrin 10-15cm. Dallohet kryesisht dekada e dytë e dhjetorit deri në dekadën e tretë të shkurtit. Trashësia maksimale e borës ka arritur 180cm në Krumë (janarshkurt). Reshjet e borës ndikojnë në bimësinë e kultivuar, e përshtatur sipas llojit dhe veçorive klimatike, kryesisht për kohëzgjatjen e shtresës së dëborës apo dhe ditëve me ngrica. Reshjet e borës kanë ndikim të madh, pozitiv dhe negativ, në shumë aspekte të veprimtarisë njerëzore. Duke venë në dukje anët pozitive të shtresës së dëborës theksojmë krijimin e rezervave natyrore ujore ndërsa lidhur me anët negative të saj mund të themi se ndikimi në ekonominë bujqësore por edhe në bllokimin e rrugëve është tepër prezent. Në përfundim mund të themi se vlerat e temperaturës jo të larta dhe prania e ngricave pengojnë zhvillimin e kulturave bujqësore termofile pasi periudha e vegjetacionit është e kufizuar (10 prill-10 tetor). Karakteri kapriçioz i klimës dhe pasiguria e vlerave mesatare të elementëve klimatikë, e vështirësojnë dhe dëmtojnë prodhimin bujqësor dhe jetën e popullsisë vendase duke u përballur shpesh me bllokimin e komunikimit dhe izolimin midis komunave e sidomos fshatrave. Rikujtojmë shkurtin e vitit 2012, kur pjesa më e madhe e fshatrave në male u bllokuan dhe izoluan totalisht nga dëbora, trashësia e shtresës së cilës arriti deri në mbi 1.5m, për një kohë jo të shkurtër. Në këtë pikë mund t'i referohemi edhe orëve diellore nga ku rajoni në fjalë merr rreth 2000 orë në vit diell, të cilat për shkak të sasisë së tyre të konsiderueshme përbëjnë një potencial për shfrytëzimin e energjisë diellore 38. Pavarësisht sasisë të reshjeve, kjo sasi në formë shiu apo dëbore, e kombinuar edhe me ndryshimet e elementëve klimatikë sjell shumëllojshmëri në bimësinë natyrore dhe të kultivuar si dhe një sasi të konsiderueshme rezervash ujore për stinën e thatë të vitit. Edhe pse siç thamë më sipër kjo klimë është një klimë mesdhetare paramalore e mesdhetare malore, përgjithësisht është klimë mjaft e shëndetshme. Kjo është dhe një nga arsyet që ndikon pozitivisht në zhvillimin e turizmit në këtë rajon. 36 Çavolli R Gjeografia regjionale e Kosovës. Prishtinë, fq Akademia e Shkencave Atlasi i klimës së Shqipërisë. Tiranë. 38 Akademia e Shkencave Atlasi i klimës së Shqipërisë. Tiranë. 28

31 II.1.4. Hidrografia Prezenca e terreneve karstike, terrigjene dhe ultrabazike, kushtëzon ndryshime të dukshme hapësinore të hidrografisë dhe të pasurive ujore. Në të parat, pra, në terrene karstike, ka pasuri ujore nëntokësore ndërsa sipërfaqja është më e varfër. Në terrene terrigjenë dhe ultrabazikë, hidrografia është më e pasur në rrjedhje sipërfaqësore por në shumicën e rasteve ato janë të përkohshme. Në përgjithësi rajoni ndërkufitar i Hasit ka rrjedhje të varfra ujore dhe kjo lidhet me reshjet nën mesataren e vendit mm dhe me ndërtimin nga formacionet terrigjene dhe ultrabazikë pak të përshkueshëm. Rajonin ndërkufitar të Hasit e drenojnë lumi i Krumës, i Vlahnës, i Rosmanit, i Leshnicës, i Vranishtit, i Dishticës,i Vogovës, rrjedhja e sipërme e përroit të Skatinës dhe rrjedhja e poshtme e lumit Erenik e Drini i Bardhë 39. Fotografia Nr. 5. Lumi Drini i Bardhë në fshatin Gjonaj Lumi i Krumës zë fill në burimin e madh karstik të Vrellës, që del në afërsi të qytetit homonim. Ky lumë ka një sipërfaqe të pellgut ujëmbledhës prej 227km 2, lartësi mesatare 687m dhe rënie të shtratit 22m/km, ndërsa gjatësia e tij është 26.5km. Ngritja e nivelit të ujit afër 100m të liqenit të Fierzës e ka reduktuar mjaft gjatësinë e tij. Burimi i madh karstik përbën edhe ushqimin kryesor të tij. Në përgjithësi rrjedhja e këtij përroi është e varfër, gjë që pasqyrohet në prurjen mesatare shumëvjeçare prej 1.96m 3 /sek, ndërsa moduli i rrjedhjes është 8-10lit/sek/km Në mungesë të të dhënave do të analizojmë vetëm lumin e Krumës dhe lumin Erenik. 29

32 Burimi kryesor i ushqimit janë reshjet e shiut dhe pjesërisht ato të dëborës, regjimi i të cilave pasqyrohet drejtpërsëdrejti në regjimin e tij. Në regjimin vjetor të rrjedhjes diferencohen dy periudha, ajo e lagësht (tetor-maj), e cila përbën 85% të prurjes së përgjithshme vjetore dhe periudha e thatë (korrik-shtator), që zë vetëm 15% të saj. Një shpërndarje e tillë, përveçse nga regjimi i reshjeve, vjen dhe si pasojë e ndërtimit litologjik dhe shkalla e copëtimit të relievit. Ndërtimi litologjik ofron gjithnjë e më shumë varësinë e regjimit të rrjedhjes me regjimin e reshjeve dhe kjo qëndron në faktin se ushqimi nga rrjedhja sipërfaqësore përbën 62% të prurjes së përgjithshme, pra mbizotëron mbi atë nëntokësor, që përbën vetëm 38% të prurjes së përgjithshme. Në prurjet mesatare vjetore diferencohen vlerat maksimale dhe minimale paralelisht. Vlerat maksimale kryesore i gjejmë në muajin dhjetor me 13% të rrjedhjes së përgjithshme vjetore si pasojë e reshjeve të shiut ndërsa vlerat maksimale të tjera i gjejmë në muajin shkurt si pasojë e burimit të fuqishëm të Vrellës (Krumës). Vlerat minimale kryesore i gjejmë në muajin gusht me 0.53 m 3 /sek ose 2% të rrjedhjes së përgjithshme vjetore si pasojë e reshjeve të pakta të shiut dhe avullimit të fuqishëm dhe për shkak të mungesës së formacioneve ujëmbajtëse. Regjimi stinor, në ndryshim nga ai vjetor, vërehet që nuk ndjek regjimin e reshjeve. Kështu stina më e lagësht, vjeshta, merr 358.8mm ose 35% të reshjeve dhe zë vendin e tretë për nga prurja duke përbërë 24% të rrjedhjes së përgjithshme vjetore. Kjo, si pasojë se një pjesë të mirë të reshjeve që bien në formë dëbore veçanërisht në pllajën karstike të Hasit, e cila kalon në rrjedhë nëpërmjet burimit të Vrellës. Sipas faktorëve të lartpërmendur, pranvera ka një prurje mesatare prej 6% më të madhe se ajo e vjeshtës pavarësisht se ajo merr 21% të sasisë së reshjeve vjetore. Stina e dimrit përbën 36% të rrjedhjes së përgjithshme vjetore gjë që i detyrohet reshjeve të pasura, 26% e sasisë vjetore, por edhe gjendjes së ngopur nga shirat e vjeshtës. Lumi Erenik buron nga liqeni akullnajor i Gjeravicës dhe derdhet në lumin Drini i Bardhë te ura e Terezinjëve në afërsi të fshatit Fshaj. Në rajonin ndërkufitar të Hasit lumi Erenik rrjedh tërësisht në një shtrat fushor dhe dallohet për sasi të konsiderueshme të rezervave ujore pasi përbëhet nga një sistem i rreth 80 rrjedhjeve ujore 40. Tabela Nr. 3. Vlerat e prurjes mesatare shumëvjeçare të lumit Erenik Muajt I II III IV V VI VI I VII I IX X XI XII Prurja në m 3 /sek Burimi: Çavolli R Gjeografia Regjionale e Kosovës. Prishtinë 40 Çavolli R Gjeografia regjionale e Kosovës. Prishtinë, fq

33 Grafiku Nr. 3. Prurja mesatare mujore në lumin Erenik Lumi Erenik ka regjim pluvio-nival me prurjen më të madhe në muajin dhjetor prej 61m 3 /sek, ose 23.33% të prurjes vjetore të lumit. Muaji me prurjen më të vogël është muaji gusht me 7m 3 /sek që zë 2.67 % të prurjes vjetore. Në total lumi ka një prurje mesatare vjetore prej 38,25m 3 /sek. Ujërat e lumit Erenik përdoren për ujitjen e tokave bujqësore. Në hidrografinë e rajonit ndërkufitar të Hasit një vend të rëndësishëm kanë burimet, mes të cilëve përmendim atë të Krumës që del nga çarjet tektoniko-karstike të rrëzës jugperëndimore të pllajës së Hasit. Ky burim dallohet për regjim karstik në varësi të reshjeve, veçanërisht atyre të dëborës. Prurja mesatare vjetore e tij arrin në vlerat litra/sek 41 ndërsa ujërat e tij përdoren për furnizimin e qytetit të Krumës me ujë të pijshëm. Këtu përmendim dhe disa burime të tjera si ai i Spahisë, i Harhullës, i Domajve, i Damjanit, Kabashit,Kusarit etj, të cilët kanë përmasa më të vogla. Si konkluzion mund të themi se rajoni ndërkufitar i Hasit është i varfër në rrjedhje ujore, ndaj edhe ka marrë emrin "Hasi i Thatë". Më ndryshe paraqitet gjendja e hidrografisë në Hasin e Kosovës, ku ujërat e lumenjve Erenik e Drini i Bardhë shfrytëzohen për ujitjen e tokave bujqësore. Mungesa e rezervave të mjaftueshme ujore e vështirëson shumë veprimtarinë e ekonomisë bujqësore. Për të zgjidhur deri diku problemin ka ndihmuar krijimi i ujëmbajtësve artificialë, që magazinojnë ujin e periudhës së lagësht të vitit. Megjithëse i varfër në rrjedhje ujore, rajoni ka një sërë burimesh të cilët e kanë zgjidhur problemin e furnizimit me ujë të pijshëm për banorët e zonës. Së fundmi, duhet theksuar se prania e liqenit artificial të Fierzës përbën një atraksion turistik për zonën, sidomos për të pasionuarit pas peshkimit dhe shëtitjes me varka. 41 Gruda Gj Veçori fiziko-gjeografike të malësive të Gjakovës dhe të Hasit. Studime gjeografike, Nr.4, Tiranë, fq

34 II.1.5 Tokat Larmia e kushteve dhe faktorëve pedo-gjenetikë ka kushtëzuar shumëllojshmërinë e tokave, të cilat, si në të gjithë vendin, ndryshojnë sidomos në drejtim vertikal. Në këtë drejtim dallohen tokat e kafenjta, të murrme pyjore dhe livadhore malore, ndërsa si nën tipa dallohen tokat aluvionale në luginat e lumenjve. Formimi i mbulesës së tokave në rajonin ndërkufitar të Hasit është bërë kryesisht mbi shkëmbinjtë ultrabazikë, tepër të shkatërruar dhe pjesërisht në ato gëlqerorë e terrigjenë. Ka një reliev kryesisht kodrinoro-malor, me reshje jo të pasura, rrjedhje të pamjaftueshme për transportin e eluvit, përshkueshmëri të dobët dhe mbulesë bimore jo të pasur. Në veçanti formacioni amnorë ka ndikuar drejtpërdrejt në pasurimin me kripëra magneziale, pothuajse në të gjithë tipat e tokave të tij. Tokat e kafenjta kanë shtrirje të konsiderueshme dhe takohen nga 300m deri në m mbi nivelin e detit. Gjenden kryesisht në gropën e Krumës dhe nëpër luginat e përrenjve. Ato janë të kafenjta livadhore dhe të kafenjta malore. Tokat e kafenjta livadhore përbëjnë pjesën dërmuese të tokave bujqësore dhe shtrihen në gropën e Krumës dhe luginat e përrenjve të Vlahnës, të Rosmanit, etj. Këtu shtrihen nga rreth 300m deri në 500m mbi nivelin e detit. Një nga karakteristikat e tyre dalluese është pasuria në kripëra magneziale, për shkak të mbizotërimit të formacioneve ultrabazike. Përbërja mekanike e tyre është e rëndë, ka strukturë bllokore, nivel humusi 2-5% 42, me horizont të ngjeshur e me cilësi fizike të këqija. Këto dukuri lidhen me kompleksin thithës të ngopur me baza ku mbizotëron magnezi. Reaksioni i tyre është acid i dobët, janë të pasura me azot e humus dhe të varfra në fosfor. Njëkohësisht janë më argjilore dhe të pasuruara me lym, gjë që u jep atyre strukturë plisore të ngjeshur e tepër të ngjitshme. Këto dukuri kanë kushtëzuar dhe porozitet shumë të vogël. Për këtë arsye uji dhe ajri depërtojnë me shumë vështirësi e në sasi shumë të pakta. Për t'u bërë të përshtatshme, këto toka kërkojnë gëlqerëzim, punim të thellë dhe kullim. Tokat e kafenjta malore, me kripëzim magnezial, zënë pjesën dërmuese të katit bimor të dushkut në lartësitë, nga 300m deri m mbi nivelin e detit. Formimi dhe zhvillimi i tyre mbi eluvin e shkëmbinjve ultrabazikë dhe ndikimi i faktorëve biokimikë i kanë bërë ato mjaft të pasura me kripëzim magnezial. Tokat e kafenjta livadhore, janë jo pjellore por shumë të pasura me potas në të gjitha shtresat 43. Në këtë brez bëjnë pjesë dhe tokat e kafenjta të kuqërremta të cilat shtrihen kryesisht në pllajën karstike të Hasit, nga fshati Cahan e deri në fshatin Kishaj dhe rrëzë malit Pashtrik në Hasin e Kosovës 44. Ato formohen nga argjilat e dekalcifikimit, që grumbullohen në fundin e uvalave dhe dolinave karstike si dhe në ndërthurjen e depozitimeve të tjera me karbonatikët. Këto toka kanë horizont të thellë, ngjyrë të kuqërremtë, teksturë të rëndë dhe krijojnë reaksione acide. Tokat e murrme pyjore ose të pyjeve të ahut shtrihen në lartësitë m mbi nivelin e detit dhe kanë shtrirje tepër të vogël. Dallohen tokat e murrme pyjore malore të cilat gjenden në trajtën e një brezi të ngushtë mes fshatit Dobrunë në veriperëndim të Bjeshkës së Krumës. Kjo shtrirje e vogël e tyre lidhet me faktin se lartësia nga dhe mbulesa e ahut ku këto toka janë formuar, është e kufizuar. Trashësia e profilit të tyre është e lidhur 42 Gjoka F Pedo-gjeografia. Tiranë, fq Po aty fq Çavolli R Gjeografia regjionale e Kosovës. Prishtinë, fq

35 drejtpërdrejt me pjerrësinë e shpatit. Ato kanë profil të cekët në shpatin veriperëndimor të Pashtrikut, majës së Aplasit dhe Gajrepit ndërsa në pllajën e Hasit kanë profil të thellë. I gjejmë kryesisht mbi shkëmbinjtë gëlqerorë e pjesërisht ultrabazikë, ndërsa mbulesa bimore e tyre përfaqësohet tërësisht nga kati i ahut. Janë të pasura me humus % 45 dhe kanë strukturë kokrrizore të ngopur me baza dhe reaksione neutrale. E veçanta e këtyre tokave është se kanë sasi të konsiderueshme potasi dhe azoti, krahas elementëve të tjerë ushqyes, çka i bën këto toka më pjellore se sa të parat. Tokat livadhore malore shtrihen në rrethinën e majës së Pashtrikut në lartësitë m mbi nivelin e detit. Këto toka kanë horizont të thellë të humusit me rreth 20% 46. Ato mbulohen gati tërësisht nga kullotat alpine duke lenë të zhveshur vetëm kreshtën kulmore të Pashtrikut. Në rajonin ndërkufitar të Hasit dallohen edhe tokat aluvionale në sektor të ngushtë tek luginat e lumenjve Erenik e Drini i Bardhë 47. Këto toka janë zhvilluar në depozitimet pliocenkuaternare nga vërshimet e herëpashershme të lumenjve Erenik e Drini i Bardhë. Kanë nivel humusi 0,5-3,5% 48, janë toka me cilësi të mira dhe të përshtatshme për prodhim intensiv. Nga analiza e mësipërme dalim në konkluzionin se në rajonin ndërkufitar të Hasit tokat janë të larmishme pasi takohen tre breza tokash si të kafenjtat, të murrmet pyjore e livadhore malore dhe tokat aluvionale. Përtej anëve pozitive të sipërpërmendura të këtyre tokave, ndër anët negative përmendim se tokat në këtë rajon nuk janë produktive pasi janë formuar mbi formacionet ultrabazikë e janë të pasura me kripëzim magnezial. Më ndryshe është gjendja e tokave në Hasin e Kosovës pasi prania e tokave aluvionale i bën më produktive tokat dhe bujqësia është më e zhvilluar. Në Hasin e Shqipërisë dallohet dhe keqmenaxhimi i tokave, sidomos kjo në periudhën komunist ku hapja e tokave në terrenet e pjerrëta i ka kthyer sot ato në vatra erozioni e deri në degradimin e tyre 49. Nga ana tjetër, përdorimi pa kriter i plehrave kimike apo i pesticideve ka shkaktuar humbje të produktivitetit të tokave. Keqmenaxhimi i tokës vijoi edhe pas viteve 1990 duke e lënë pjesën e saj më të madhe djerrë apo dhe zaptuar nga ndërtime kaotike. Kjo më e theksuar në Hasin e Shqipërisë e sidomos në shpërfaqen e ish-ndërmarrjes bujqësore në Krumë. II.1.6. Bota bimore dhe shtazore Mbulesa bimore zë rreth 49% të sipërfaqes së rajonit ndërkufitar të Hasit. Varfëria në lloje lidhet me shfrytëzimin intensiv nga njeriu e sidomos kjo e theksuar në Hasin e Shqipërisë. Mbulesa bimore ndahet në dy pamje: në gropën e Krumës dhe në pllajën e Hasit. Në të parën takohet kati bimor i dushkut, ndërsa në pllajën karstike të Hasit kanë shtrirje dhe breza të tjerë bimorë të përfaqësuar nga ahu dhe kullotat alpine. Në shtrirjen hapësinore të mbulesës bimore një rol të rëndësishëm luan dhe ekspozimi. Kështu shtrirjen më të gjerë të arealeve 45 Gjoka F Pedogjeografia. Tiranë, fq Po aty fq Çavolli R Gjeografia regjionale e Kosovës. Prishtinë, fq Po aty fq Vëzhgime në terren. 33

36 bimorë e takojmë në ekspozicionet veriore e verilindore për ahun, kurse në jugperëndim e perëndim për dushkun. Në rajonin ndërkufitar të Hasit bimësia përfaqësohet nga brezi i dushkut, i ahut dhe i kullotave alpine. Kati bimor i dushkut mbizotëron duke zënë 34% të sipërfaqes së mbuluar me bimësi si pasojë e mbizotërimit të relievit kodrinor. Ky brez fillon nga 300m dhe arrin deri në m lartësi. Ai ka shtrirje të gjerë në gropën e Krumës dhe rrëzë malit të Pashtrikut në Hasin e Kosovës, ndërsa në drejtim të verilindjes ngushtohet dhe i lë vendin kullotave. Drurët kryesorë që përfaqësojnë këtë brez bimor janë: qarri, lisi, bunga, frashri, dëllinja dhe bushi. Ky i fundit ka shtrirje të gjerë dhe formon areale, ndërsa në mjaft sektorë bashkëshoqërohet me dushkun. Arealin më të gjerë e më të plotë të bushit e takojmë mes fshatrave Helshan e Perollaj, duke përbërë 5% të brezit të dushkut. Formacioni i nën-pyllit të dushkut përbëhet nga trumza me zhvillim të bujshëm në territoret pa bimësi të lartë. Kati bimor i ahut ka shtrirje të vogël, rreth 2.5% të gjithë sipërfaqes së zonës dhe është i përqendruar tërsisht në pllajën karstike të Hasit. Arealin më të plotë dhe më të gjerë të këtij kati e gjejmë mes majës së Qytezës, së Domaj e Rrasës së Bregut, ndërsa në formë të shkëputur atë e gjejmë mes majës së Kunorës dhe Gurit të Bardhë dhe në veri të majës së Gajrepit. Por duhet theksuar se ahu nuk është shumë i zhvilluar për shkak të lagështirës së verës të pamjaftueshme. Në fshatin Fierzë gjendet areali me pishë të zezë, areal i pyllëzuar piahat i moshës 58 vjeçare 50. Kati i kullotave alpine ka shtrirje tepër të kufizuar dhe zhvillim jo të plotë. Ai përqendrohet tërësisht rreth majës së Pashtrikut dhe ngjason me kullotat alpine të tipit mesdhetar të jugut. Në rajonin ndërkufitar të Hasit gjejmë edhe shumë bimë mjekësore si blirin, trumzën, kamomilin, barë-pezmin, mëllagën, rrushqyqet, aguliçen, dëllinjën e zezë, trëndafilin e egër, boronicën, etj. Fotografia Nr. 6. Bimësi e zhvilluar në relievin karstik 50 UNDP Plani për parkun Shkugëza. Gjakovë, fq

37 II.1.7. Fauna Në rajonin ndërkufitar të Hasit gjenden kushte të favorshme për larmi të botës shtazore. Këtë e dëshmon dhe ekzistenca e shumë specieve të veçanta, nga më të ulëtat e deri tek gjitarët. Të diferencuara sipas habitateve, dallojmë botën shtazore të dushkut, të ahut dhe të kullotave alpine dhe habitatet e ujërave të kthjella. Habitatet e dushqeve, si më të populluarat, janë të degraduara. Në këtë habitat banojnë lepuri i egër, dhelpra, ujku, derri i egër, thëllëza, shapka, sorra, qukapiku, dallëndyshja, etj. Habitatet e brezit të ahut janë më pak të prekura nga njeriu. Në to takohen dhe gjitarë të rrallë, si ariu i murrmë, macja e egër, dhia e egër, shqiponja, bufi, bilbili, etj. Në habitatet e kullotave alpine me shpesh takohet miu i vogël, urithi, thëllëza e malit, etj. Ndërsa në habitatet e ujërave të kthjella gjenden disa lloje peshqish si krapi, trofta (në ujërat e ftohta e të kthjella), etj. Si konkluzion mund të themi se edhe pse rajoni ndërkufitar i Hasit ka bimësi të varfër në lloje 51, ai dallohet për ndërthurje të llojeve përfaqësuese. Së bashku me botën shtazore por edhe me elementet e tjerë të peizazhit, ai formon ekosisteme interesante dhe të larmishme si p.sh. ekosisteme pyjore të ahut, të kullotave alpine, të dushqeve, ekosisteme të degraduara, etj., me vlera të larta shkencore, ekologjike e turistike. Prania e bimëve medicinale në rajonin ndërkufitar të Hasit (bliri, trumza, kamomili, barë-pezmi, mëllaga, rrushqyqet, etj.) do të ndikonte pozitivisht në zhvillimin ekonomik të rajonit, por duke qenë se vlerat e tyre ende nuk njihen nga popullsia e rajoni, shumë pak fermerë merren me mbledhjen e tyre. Me keqardhje janë evidentuar jo pak raste të abuzimeve e shfrytëzimeve pa kriter të pyjeve çka çon në degradimin e sipërfaqeve të zëna me to e sidomos në gropën e Krumës. Prandaj kërkohet vëmendje e veçantë në ripërtëritjen e pyjeve të degraduar nga shfrytëzimi si nga shërbimi pyjor i zonës ashtu dhe nga pushteti vendor. Fotografia Nr. 7. Koshere bletësh. në gjendje natyrale 51 Gruda Gj Veçori fiziko-gjeografike të malësive të Gjakovës dhe të Hasit. Studime gjeografike, Nr.4, Tiranë, fq

38 II.1.8. Trashëgimia natyrore Në rajonin ndërkufitar të Hasit janë një numër jo i vogël objektesh të shpallur zonë e mbrojtur. Prej tyre theksojmë nëntë monumente natyre të tillë si shpella e Pëllumbave, maja e Qytezës, burimi i Krumës, ahishtja e Likenit të Kuq si dhe rezervati natyror i menaxhuar Tej Drini i Bardhë, rreth 13ha. Ahishtja e Likenit të Kuq, ndodhet në lartësinë m mbi nivelin e detit, pranë fshatit Liqeni i Kuq, Njësia Administrative Fajzë e bashkisë së Hasit. Përfaqëson një sipërfaqe pylli ahu (fagus silvatica), lisi, panjë, etj. Ka sipërfaqe pyjore 12ha dhe formë të çrregullt. Lartësia e drurëve arrin 25-28m, diametri i trungjeve 35-57cm, ndërsa mosha e tyre vjeç. Vlera e ofruar ekologjike dhe shkencore qëndron në zhvillimin e mirë të ahut, në lartësi shumë më të vogël mbi nivelin e detit krahasuar me lartësinë normale të katit të tij në vendin tonë. Si i tillë, ky pyll paraqet edhe vlera estetiko-natyrore, didaktike dhe turistike. Pisha e Gjinajve, ndodhet në afërsi të fshatit Gjinaj, komuna me të njëjtin emër në rrethin e Hasit, në një lartësi prej 740m mbi nivelin e detit. Përbën një dru pishe me trung dhe kurorë karakteristike (kërpudhe), me lartësi 20m, diametër të trungut rreth 1m dhe moshë mbi 300 vjeç. Ofron vlera shkencore (biologjike dhe ekologjike), kulturore, didaktike dhe turistike dhe mund të vizitohet sipas itinerarit qyteti i Krumës-fshati Gjinaj. Parku i natyrës Shkugëza, me sipërfaqe 78ha, ndodhet në fshatin Fierz në komunën e Gjakovës. Ka vlera të vyera të botës bimore e shtazore. Aty gjejmë pishën e zezë, si dru me kurorë, lëndina të kositura, specie të egra e vende të përdorura shpesh. Tilia spekulim (bliri), robinia pseudacacia (driza e butë), castanea sativa (gështenja) dhe thuja spec (tuja) formojnë kufijtë dhe shtresën e shkurreve. Njëherësh parku natyror Shkugëza është një atraksion turistik jo vetëm për rajonin por dhe më gjerë. Shpella e Pëllumbave, ndodhet në lartësinë mbi 1.300m pranë pikës kufitare të Gurit të Bardhë në malin e Pashtrikut. I përket fshatit Vlahën, njësia administrative Golaj, e bashkisë së Hasit. Përbën një shpellë karstike të formuar në gëlqerorët e kretës së sipërme, ka gjatësi mbi 30m, gjerësi deri në 11m dhe lartësi 5m. Në të kalojnë natën shpendë të ndryshëm, por kryesisht gjejmë pëllumba të egër, prej të cilëve ka marrë dhe këtë emër. Shpella ka konkrecione të shumta dhe paraqet vlera shkencore (gjeologjike dhe gjeomorfologjike), didaktike, ekologjike dhe kulturore. Shpella me oborr, gjendet pranë Krumës, 700m mbi nivelin e detit dhe është formuar nga karsti në gëlqerorët e kretës. Ka gjatësi mbi 40m, gjerësi 4-5m dhe lartësi 8-10m. Paraqet shumë vlera shkencore gjeomorfologjike, didaktike, ekologjike. Edhe pse ende nuk është eksploruar plotësisht, ajo mund të vizitohet sipas itinerarit Kukës-Krumë. Shpella që tingëllon në Mazrrekë, gjendet në fshatin Mazrrekë, rreth 600m mbi nivelin e detit. Është formuar nga karsti në gëlqerorët e kretës por njihet shumë pak. Fillon me një pus karstik mbi 50m të gjatë dhe ka gjerësi 10-20m. Emrin e ka marrë nga tingëllimi i gurëve që 36

39 hidhen në të. Paraqet vlera shkencore gjeomorfologjike, didaktike, ekologjike dhe mund të vizitohet sipas itinerarit Krumë-Mazrrek. Maja e Qytezës, gjendet afër Krumës, rreth 800 m lartësi. Përfaqëson një majë gëlqerori mbi territorin përreth, ndërsa më herët aty janë gjetur mbetje të një vendbanimi human të vjetër. Paraqet si vlera shkencore (gjeomorfologjike dhe historike) ashtu dhe didaktike. Mund të vizitohet sipas itinerarit Kukës-Krumë. Burimi i Krumës, gjendet pranë Krumës, 480m mbi nivelin e detit. Burimi karstik del në rrëzën e rrëpirës tektoniko-litologjike, në kontaktin gëlqerorë-molasë. Ka prurje 600 l/sek, ujë të pastër e të ftohtë dhe mjedis tërheqës. Marrja e ujit për popullsinë e Krumës, i ka prekur vlerat e tij shkencore hidrologjike, didaktike e turistike. Burimet e Brudit, gjenden afër fshatit Brud, 450m mbi nivelin e detit. Këto burime janë burime karstike në kontaktin gëlqerorë-magmatikë. Momentalisht janë vetëm dy pasi të tjerat u mbuluan nga ujërat e liqenit të Fierzës. Ofrojnë ujë të pastër e të ftohtë, mjedis tërheqës, vlera shkencore hidrologjike, didaktike dhe turistike. Mund të vizitohet sipas itinerarit Kukës-Brud. Gurra e Domajve, gjendet afër fshatit Domaj Has, 400m mbi nivelin e detit. Burimi karstik del në kontaktin litologjiko-tektonik gëlqerorë-terrigjenë, me prurje mbi 300 l/sek, ujë të pastër dhe të ftohtë. Ofron mjedis tërheqës, vlera shkencore hidrologjike, didaktike dhe turistike. Mund të vizitohet sipas itinerarit Krumë-Domaj. Fotografia Nr. 8. Ahishtja e Likenit Kuq 37

40 Fotografia Nr. 9. Pisha e Gjinajve Fotografia Nr. 10.Shpella e Qirave 38

41 Fotografia Nr. 11. dhe 12. Shpella e Pëllumbave 39

42 III.1. POPULLIMI I RAJONIT III. SISITEMET HUMANE III.1.1. Gjurmë të hershme të popullimit dhe vazhdimësia e tij historike Rajoni ndërkufitar i Hasit është banuar qysh në periudhën e fundit të neolitit, çka e dëshmojnë dhe gjetjet arkeologjike në këtë rajon. Ngjarjet dhe zhvillimet historike pasuan ndryshime, sidomos në numrin e popullsisë dhe në strukturën e veçoritë e saj. Nga të dhënat arkeologjike dhe historike del se rajoni ndërkufitar i Hasit është një trevë e trungut iliroarbëresho-shqiptar. Ky fakt ka kushtëzuar trashëgiminë e pasur kulturore dhe historike, që zë fill që në periudhën më të hershme, madje gjetjet arkeologjike janë dëshmi mjaft të qarta të vazhdimësisë kulturore që nga periudha eneolitike. Vendbanimi shpellorë i Dajçit 52 ( vjet p.e.r.) paraqet një interes të veçantë dhe përfaqëson të parën kulturë eneolitike në rajonin ndërkufitar të Hasit, madje dhe të Kukësit. Ndodhet në shpatin veriperëndimor të malit të Pashtrikut, ka formë gjysmëharku 3m dhe lartësi 1.2m. Kjo shpellë, sipas arkeologëve, mendohet të ketë qenë e banuar që në periudhën e bronzit të hershëm ( vjet p.e.s.) dhe gjatë periudhës antike të vonë dhe mesjetare të hershme. Vendbanimet e Pusit të Thatë, gjatë periudhës së bronzit, shtrihen në trevën malore në lartësinë 1.440m mbi nivelin e detit e cila quhet Maja e Qytezës. Në këtë vendndodhje janë gjetur disa enë qeramike. Gjatë antikitetit rajoni banohej nga fisi ilir i dardanëve. Treva e tyre kishte shtrirje të gjerë ndërsa qendra e mbretërisë ishte territori i Kosovës. Për këtë flasin dëshmi mjaft të qarta të kulturës ilire siç janë varret, rrënojat e vendbanimeve, fortifikimet si dhe shumë sende prej qeramike apo zbukurime, të përcaktuara si tipike të kulturës ilire 53. Kodërvarret e zbuluara në afërsi të Krumës, aty ku sot është rezervuari i Llakajve, si dhe grupimet e tjera në vendndodhjet Fajza, Myç-Has, Perollaj, Helshan, Rogovë, Romajë, Zym etj., përfaqësojnë tri periudha varrimesh. Materialet e zbuluara, kryesisht qeramika, shprehin tipare të përafërta me objektet bashkëkohëse të trevës qendrore e jugore të Ilirisë. Metalet dhe kulturat materiale të gjetura, na tregojnë për lidhjet ekzistuese me një zonë kulturore përtej Dukagjinit, Fushë- Kosovë e Maqedoni. Kalaja e Kosturit, ndodhet në fshatin me të njëjtin emër dhe është ndërtuar në majën e një kodre shkëmbore 674m mbi nivelin e detit ndërsa nga banorët vendas ajo njihet me emrin "Shkëmbi i Kalasë". Kjo kala është e mbrojtur kryesisht nga natyra dhe ka shërbyer për mbrojtjen e popullsisë gjatë periudhave jo të qeta të antikitetit të vonë dhe gjatë mesjetës. Materialet e zbuluara e vendosin këtë kala në periudhën antike të vonë, por që ka vazhduar edhe gjatë mesjetës. Kusarë, e vendosur në një kodër me zgjatim verilindje-jugperëndim, ky toponim ndodhet mes fshatrave Lipovec dhe Kusar. Pozicioni i vendndodhjes e mbron atë nga erërat e ftohta 52 Përzhita L Kukësi-Vështrim arkeologjik. Tiranë, fq Akademia e Shkencave. Insituti I Historisë Historia e Popullit Shqipëtar. Tiranë, fq

43 veriore dhe kontrollon rrugën e vjetër, degëzim i rrugës Lissus-Naissus, degë e cila lidhte fushat e pellgut të Drinit të Bardhë me brendësinë e territorit perëndimor dardan e më gjerë 54. Ura e Rogovës, një urë me nëntë harqe dhe rreth 150m, u ndërtua në vitin 1579 për të lidhur dy anët e lumit Drini i Bardhë si pjesë e rrugës tregtare nga fshatrat e Hasit (e më gjerë) deri në Lezhë 55. Gjetjet e shumta, që lidhen drejtpërdrejt me pozicionin e veçantë gjeografik të saj, dhe tregojnë se si ajo ka shërbyer si nyje lidhëse mes trevave perëndimore të vendit tonë e ato qendrore të Ballkanit. Banorët e hershëm të rajonit, kryesisht në Hasin e Rrafshit, dallohen si bukëpjekës të zotë, traditë të cilën e kanë përçuar dhe në vendet ku ata kanë migruar, Bosnje, Gjermani, Kroaci, Austri, etj. Në pjesën tjetër të rajonit në Hasin e Shqipërisë, për shkak të relievit kodrinoromalor banorët janë dalluar për blegtorë të zotë. Dyndjet sllave dhe toponimet ende ekzistuese të disa fshatrave, pavarësisht pasojave sociale mbi popullsinë nuk arritën të ndikojnë apo ndryshojnë traditat, gjuhën dhe zakonet e kësaj popullsie. Këtë e dëshmojnë fort ruajtja dhe trashëgimia e elementëve tipikë shqiptarë të "Kulturës së Komanit" 56. Elementet e "Kulturës së Komanit", u përfaqësuan nga gjurmët e gjetura në fshatrat Rogovë, Kusar, Romajë, Krumë, etj. Objektet mbrojtëse që emërtohen "qyteza", si Maja e Qytezës dhe varrezat e vjetra me materiale qeramike, të zbuluara në fshatrat dhe vendbanimet e kësaj zone, flasin për vazhdimësi të kulturës ilire tek ajo arbëreshe e shqiptare më tej. Për këtë vazhdimësi iliro-shqiptare, të rajonit ndërkufitar të Hasit, flasin dhe të dhëna të tjera të karakterit historik dhe etnografik siç janë ndërtimet e veçanta të banesave të tipit kullë me çardak e frëngjie, veshjet, dasmat (veçanërisht kërcimi dysh karakteristik i quajtur "kcim Hasi"), tradita e punimit në filigran 57 e shumë elementë të tjerë. Toponimet tipike shqiptare janë një tjetër element kyç që tregojnë vazhdimësinë iliroshqiptare. Mund të përmendim emrin e fshatit Lugishtë i cili ka marrë emrin nga fjala lug (luginë) apo fshatin Gorozhup i cili ka marrë emrin nga evolucioni i gurishtë për shkak të afërsisë me malin e Pashtrikut. Këto gjurmë e shumë të tjera janë të mjaftueshme për të treguar dhe argumentuar autoktoninë dhe prejardhjen e popullsisë së rajonit nga ilirët. III.1.2. Numri i popullsisë dhe ndryshimi i tij në periudha të ndryshme Mungesa e të dhënave statistikore e bën të vështirë studimin për numrin dhe dinamikën e popullsisë së rajonit ndërkufitar të Hasiu. Gjatë analizës së mëposhtme do të vërejmë se numri i popullsisë ka ndryshuar ndër vite dhe kjo lidhet ngushtë me një sërë faktorësh historikë, politikë, ekonomikë, socialë dhe kulturorë. Të dhënat statistikore më të plota, lidhur me numrin e popullsisë së rajonit ndërkufitar të Hasit, shfaqen në shek. e XVI 58, më konkretisht në vitin Popullsia e rajonit ishte banorë me rajonin ndërkufitar të Hasit, i cili bënte në sanxhakun e Dukagjinit dhe Kazanë e 54 Përzhita L. dhe Hoxha G Fortifikime të shek. IV-VI në Dardaninë Perëndimore. Tiranë, fq Çoçaj N Hasi Enciklopedi Etnokulturore (Gjeografia, trashëgimia familjare dhe jeta sociale). Durrës, fq Akademia e Shkencave. Instituti i Historisë Historia e Popullit Shqiptar, Volumi I. Tiranë, fq Hasi i Prizrenit. 58 Selami P Popullsia shqiptare e Kosovës gjatë shekullit XV-XVI. Tiranë, fq

44 Prizrenit 59. Të dhënat e plota, për Hasin e Kosovës, u shfaqën në vitin 1921 ndërsa të dhënat e plota, për Hasin e Shqipërisë, i përkasin vitit Tabela Nr. 4. Ndryshimi i popullsisë së rajonit ndërkufitar të Hasit nga viti Burimi: Selenica T Shqipëria. Arkivi i qytetit të Kukësit. Instat. Agjencia e Statistikave të Kosovës Grafiku Nr. 4. Ecuria e popullsisë së rajonit ndërkufitar të Hasit Duke parë ndryshimin e numrit të popullsisë nga viti 1921 deri 2011, del konkluzioni se popullsia e rajonit ndërkufitar të Hasit është shumë dinamike. Në ndryshimin e numrit të popullsisë së tij kanë ndikuar një sërë faktorësh ndër të cilët veçojmë: pozitën gjeografike dhe kushtet natyrore jo shumë të favorshme. Territori i izoluar larg qendrave të zhvilluara, si pasojë e pozitës gjeografike, u ndje pas vitit 1913 atëherë kur rajoni u nda në dy shtete; faktorët politikë, socialë, historikë dhe ekonomikë të periudhave të ndryshme. Izolimi total në vitin 1949 ndërpreu të gjitha marrëdhëniet mes dy pjesëve të rajonit paralelisht me ardhjen e kolonëve serbë në Hasin e Rrafshit, etj.; nivelin shumë të ulët ekonomik dhe të ardhurat jo të mjaftueshme në këtë rajon duke e kthyer atë në një nga rajonet më të varfra. Ndikimi i këtyre faktorëve nuk është i njëjtë, por gjithnjë njëri prej tyre ka mbizotëruar në një periudhë të caktuar, krahas faktorëve e tjerë. 59 Po aty fq Selenica, T SHQIPËRIA. 42

45 Le ta analizojmë ndryshimin e popullsisë që nga viti 1921 deri në vitin 2011 në hapësirë dhe periudha të veçanta. Duke u nisur nga të burimet dhe të dhënat përkatëse, konstatojmë se popullsia e rajonit ndërkufitar të Hasit vjen duke u rritur në të dyja anët e kufirit. Ajo çfarë do të theksojmë është se faktorët që kanë ndikuar në ritmet e ndryshme të rritjes së popullsisë nuk janë të njëjtë për të dy anët e kufirit. Në Hasin që shtrihet në pjesën shqiptare, faktorët kryesorë që kanë ndikuar në rritjen e numrit të popullsisë nga viti , ishin fizikë (pozita gjeografike dhe kushtet natyrore) dhe humanë (shtesa natyrore dhe shumë pak lëvizje migruese). Pavarësisht se është një periudhë e gjatë kohe, gati 20-vjeçare, shtesa natyrore është e vogël. Kjo shpjegohet me veprimin e disa faktorëve si: vështirësia e kushteve të jetesës; numri i madh i vdekjeve e veçanërisht atyre foshnjore; pasiguria e kushtëzuar nga gjendja e luftës, etj. Në anën tjetër të kufirit, në pjesën e Hasit që shtrihet në Kosovë, faktorët kryesorë që kanë ndikuar në rritjen e popullsisë janë historikë dhe politikë. Vendosja e kufirit politik më 1913 nga Konferenca e Ambasadorëve të Londrës, duke u shoqëruar me ndarjen e rajonit në dy pjesë, bëri që Hasi i Rrafshit të ishte nën pushtimin sllav. Në kushtet të tilla popullsia shqiptare e Hasit të Kosovës për t'i shpëtuar asimilimit, përveç luftës me pushkë dhe penë, rriti dhe shtesën natyrore e si rrjedhojë u rrit në vazhdimësi popullsia shqiptare. Theksoj se ritmet e rritjes së popullsisë janë më të larta se ritmet e shtesës natyrore në rajonin e Hasit të Kosovës, të kushtëzuar nga faktori politik dhe historik. Periudha e viteve , u shoqërua me rritje të konsiderueshme të numrit të popullsisë. Në pjesën e Hasit të Shqipërisë popullsia është rritur me banorë, ndërsa në pjesën që shtrihet në Kosovë po në këtë periudhë popullsia është rritur me banorë, pra, banorë më shumë krahasuar me pjesën shqiptare. Siç shihet, ritmi i rritjes së popullsisë në periudhën e dytë është mjaft i lartë në të dy pjesët e rajonit dhe kjo dukuri u kushtëzua nga: politika pronataliste e ndjekur nga shtetit shqiptar nën sloganin "Shqipëria një milion ushtarë"; numri i madh i lindjeve, gati më i madhi në gjithë vendin gjatë kësaj periudhe, paralelisht me uljen e vdekjeve; pozita strategjike e Hasit si zonë kufitare shkaktoi popullimin deri në skajet më kufitare në mënyrë që të ruhej nga "armiku" imagjinar; lëvizjet migruese të popullsisë të kontrolluar nga shteti për arsye të ndryshme (puna apo ardhja e banorëve nga fshatrat në jug të Drinit (ata u zunë nga ujërat hidrocentralit të Fierzës); kërkesa për krah pune në familje (lindja e shumë fëmijëve); niveli ekonomik më i lartë i familjeve (krahasuar me periudhën e mëparshme); ndalimi dhe kontrolli i lëvizjeve të popullsisë drejt zonave të tjera dhe brenda vendit; nevoja për forcë prodhuese të ekonomisë bujqësore. Në Hasin që shtrihet në anën tjetër të kufirit ritmi i rritjes së popullsisë u kushtëzua nga: faktori historiko-politik (popullsia shqiptare u përpoq të ruante numrin e lartë të saj, duke penguar asimilimin); 43

46 shtesa e lartë natyrore e popullsisë shqiptare si kundërpërgjigje ndaj politikave antinataliste serbe; prirjet e popullsisë serbe për rritjen e popullsisë sllave, çka ndikoi që përmes migrimeve të popullsisë sllave, të rritej dhe numri i popullsisë. Periudha e viteve , studiohet nga të dy anët e medaljes. Nga njëra anë ulje të numrit të përgjithshëm të popullsisë në Hasin e Shqipërisë, me banorë ose 30.32% 61, dhe nga ana tjetër, në Hasin e Kosovës, rritje të numrit të përgjithshëm të popullsisë me banorë ose 14.25%. Faktorët e ndryshimit të numrit të përgjithshëm të popullsisë në Hasin e Shqipërisë janë: ndryshimi i situatës politike në Shqipëri gjatë viteve 1990, duke kaluar nga një shtet totalitar me ekonomi të mbyllur në një shtet kapitalist, me mbizotërim të pronës private. Ky kolaps ekonomik e gjeti popullsinë të papërgatitur për ndryshimin e jetesës; numri i madh i të papunëve si pasojë e mbylljes së minierave dhe ndërmarrjeve bujqësore; mbipopullimi i tejskajshëm, mbi potencialin natyror dhe human, që ofronte rajoni (popullsia e ardhur nga fshatrat që u zunë nga ujërat e hidrocentralit të Fierzës, u zhvendos në qytetet e ultësirës perëndimore); mundësia e lëvizjes së lirë (popullsia e aftë profesionale dhe e re në moshë u largua); uljet e numrit të lindjeve si pasojë e uljes së numrit të martesave (emigracioni, dëshira për karrierë, arsimi i femrës). Si pasojë e lëvizjes së lirë të popullsisë, papunësisë e lartë dhe potencialet e ulëta natyrore, popullsia e zonës u largua në masë në drejtim të qyteteve të ultësirës perëndimore, sidomos drejt Tiranës, Durrësit, etj. Duke analizuar popullsinë e Hasit të Shqipërisë në nivel bashkie, shohim se njësia administrative Gjinaj krahasuar me atë të Golajve, Fajzave dhe qytetit të Krumës, ka rënie të ndjeshme të popullsisë. Kjo, sepse fshatrat e kësaj njësie administrative (Kishaj, Mujaj, Gjinaj) u braktisën masivisht. Kushtet e vështira natyrore si relievi i thyer, klima e ashpër, sidomos gjatë stinës së dimrit, tokat e varfra dhe të papërshtatshme për bujqësinë, lënia "pas dore" nga ana e shtetit e këtyre fshatrave, etj. Drejtuan banorët drejt kësaj braktisjeje. Edhe pse në qytetin e Krumës vërehet një rritje e popullsisë për shkak të kushteve më të mira të jetesës dhe afërsisë me institucionet shëndetësore dhe edukative, në njësitë administrative Fajzë dhe Gjinaj popullsia vazhdon të pakësohet, përkatësisht me 54 dhe 205 banorë respektivisht. Rritja e popullsisë në këtë rajon shoqërohet nga disa faktorë. Banorët kanë krijuar bindjen se në rajonin e Hasit mund të jetohet njësoj si në çdo rajon tjetër të vendit. Krijimi i aktiviteteve fitimprurëse, kryesisht në sektorin e shërbimeve, në bizneset e vogla dhe të mesme, zhvillimi i blegtorisë dhe i bletarisë, mbledhja e bimëve medicinave, etj., janë disa nga mënyrat që banorët kanë zgjedhur për t'iu përshtatur jetesës së tyre. Nga ana tjetër rikrijimi i lidhjeve tradicionale me Kosovën, pas përfundimit të luftës dhe shpalljes së saj shtet të pavarur, ka 61 INSTAT Popullsia e Shqipërisë. Rezultatet e regjistrimit të popullsisë dhe banesave. Tiranë. INSTAT Censusi i popullsisë dhe i banesave. Tiranë. ASK Censusi i popullsisë dhe i banesave. Prishtinë. 44

47 rritur shkëmbimet tregtare dhe njerëzve, duke ofruar shërbime shëndetësore, arsimore dhe mundësi punësimi. Duhet të përmendim se largësia e rajonit nga qendrat e mëdha urbane si Tirana, Durrësi apo Shkodra i ka favorizuar së tepërmi këto shkëmbime dhe shërbime. Figura Nr. 6. Harta e evulucionit të popullsisë së rajonit ndërkufitar të Hasit (Punoi: Ngjeçi K.) Figura Nr. 7. Harta e evulucionit të popullsisë së rajonit ndërkufitar të Hasit (Punoi: Ngjeçi K.) 45

48 Në anën tjetër të kufirit popullsia ka ardhur duke u rritur për arsye të ndryshme, por duhet të theksojmë se përgjatë periudhës , periudha ka pasur rritje me ritme më të ulëta. Shkaku lidhet ngushtë me situatën e trazuar politike dhe rritjen e gjenocidit serb në Kosovë. Nga të dhënat e vitit 2011 vihet re se ka një rritje të popullsisë për shkak të: shtesës së lartë natyrore (në këtë pjesë të rajonit ende ruhet tradita e lindjes së shumë fëmijëve); mungesës së politikave të planifikimit familjar (Hasi i Kosovës është vendbanim rural dhe banorët shpesh herë kanë nivel të ulët arsimor); rikthimit të popullsisë në vendin e origjinës (pas përfundimit të luftës së Kosovës dhe shpalljes së Pavarësisë, një pjesë e popullsisë u rikthye në rajon për investime); mundësive më të mira të kushteve të jetesës, krahasuar me popullsinë shqiptare; mosprirjes së popullsisë drejt largimit (qendrat kryesore të Hasit të Kosovës, si Gjakova dhe Prizreni, janë qytete që plotësojnë nevojat dhe kërkesat e popullsisë për arsim dhe shërbime). Nga të dhënat e siguruara në vitin 2011 shohin se në rajonin ndërkufitar të Hasit në disa qendra të banuara ka pasur ulje të popullsisë krahasuar me vitet e mëparshme. Kjo është e lidhur ngushtë me terrenin malor të zonës i cili ka kushtëzuar mundësi të pakta jetese, largësi nga qendrat e mëdha rajonale, papunësi dhe emigracion të lartë. Këtë e gjejmë në zona si Goden, Milaj, etj. Në qendrat e tjera të banuara si Krumë, Golaj, Rogovë, Gërçinë, Romajë, Damjan, Gjonaj dhe Brekoc, ka pasur rritje të popullsisë, çka lidhet ngushtë me pozicionin e këtyre qendrave pranë qendrave të mëdha rajonale dhe me rrugët e përshtatshme të transportit. Disa nga këto vendbanime kanë rol qendror për shkak të lehtësirave në shkëmbimet tregtare, në përcjelljen e informacioneve dhe në lëvizjen e njerëzve. Si konkluzion mund të themi se procesi i rritjes së popullsisë në dy anët e kufirit të rajonit ndërkufitar të Hasit nuk ka qenë e njëjtë. Ndryshime negative të popullsisë në pjesën shqiptare, lidhen ngushtë me mungesën e politikave për menaxhimin e burimeve njerëzore të kësaj pjese të rajonit nga shtetit shqiptar. Të tjerë faktorë që kanë ndikuar në këto ndryshime negative përmendim kalimi nga ekonomi e përqendruar në ekonomi tregu, rritja e papunësisë me ritme të shpejta, mungesa apo cilësia e dobët e shërbimeve, largësia nga qendrat e rëndësishme urbane, emigracioni dhe aplikimi i metodave të planifikimit familjar. Në anën tjetër të kufirit popullsia është në rritje të vazhdueshme. Kjo lidhet ngushtë me shtesën e lartë natyrore si metodë kundër përgjigjeje ndaj politikave antinataliste serbe, cilësinë më të lartë të shërbimeve, rikthimin e popullsisë pas luftës së Kosovës në vendin e origjinës, mundësive më të larta të punësimit dhe mungesës së politikave të planifikimit familjar. Njohja e ecurisë të ritmit për rritjen e popullsisë është e rëndësishme sepse ndihmon shtetin të mirëmenaxhojë fondet apo të rrisë investimet në rajone të caktuara. 46

49 III.1.3. Dendësia e popullsisë dhe ndryshimi i saj ndër vite Dendësia e popullsisë është një ndër elementet bazë që evidenton popullimin e një territori të caktuar. Faktorët që kushtëzojnë normat e dendësisë së popullsisë janë të larmishëm. Mund të përmendim faktorët natyrorë (relievi, klima, hidrografia), faktorët social-ekonomikë dhe faktorët politikë. Këta faktorë përgjithësisht kanë rol pozitivë, por ata i hasim dhe në rol negativë. Rasti në studim, si një shembull konkret, na tregon se si faktorët natyrorë dhe ekonomikë nuk janë shumë të favorshëm për densitetin e popullsisë në rajonin ndërkufitar të Hasit. Si pasojë, rajoni ndërkufitar i Hasit është ndër rajonet me dendësi të ulët të popullsisë, kjo më e theksuar në Hasin e Shqipërisë. Tabela Nr. 5. Dendësia e popullsisë për rajonin gjatë viteve , b/ km 2. VITET Dendësia b/ km Has Shqipëria Has Kosova Rajoni b/ km Burim: Selenica T. Instat. Agjencia e Statistikave të Kosovës. Enti i Statistikave Kosovë. Dendësia e popullsisë në vitin 2011 ishte 76.8 b/km 2 për gjithë rajonin ndërkufitar të Hasit. Krahasuar kjo me vitet e mëparshme vërehet një ulje për shkaqe që vumë në dukje dhe më sipër. Nëse në pjesën shqiptare të rajonit kjo lidhet me largimin e popullsisë intelektuale si rezultat i pakësimit të resurseve sociale dhe ekonomike, në pjesën e Hasit të Kosovës kjo lidhet me trazirat politike që ky shtet ka kaluar. Figura Nr. 8. Harta e shpërndarjes së popullsisë së rajonin ndërkufitar të Hasit (Punoi: K. Ngjeçi) 47

50 Vlera e dendësisë së popullsisë për Hasin e Shqipërisë ka ndryshuar vazhdimisht ndër vite. Si rrjedhojë e rritjes së popullsisë vëmë re këto shifra: në vitin 1927 ishte 15 b\km 2 ; në vitin 1969 mori vlerat 20.8 b\km 2 ndërsa në vitin 1989 arriti vlera të larta 55.6 b\km 2. Po në këtë vit dendësia e popullsisë u rrit 2.6 herë më shumë ndërsa në vitin 2001 vlerat e dendësisë së popullsisë pësuan rënie në 49.8 b\km 2. Kjo rënie vazhdoi dhe gjatë vitit 2011 me 42.7 b/km 2, si rezultat i reduktimit të numrit të popullsisë për shkak të migrimit të saj drejt qyteteve të mëdha të ultësirës perëndimore dhe jashtë vendit. Dendësia mesatare për vitin 2011, prej 42.7 b\km 2, është 2.2 herë më e vogël se dendësia e përgjithshme e popullsisë së vendit tonë, prej 98 b\km 2. Duhet theksuar se dhe brenda rajonit ndërkufitar të Hasit dendësia e popullsisë është e ndryshme. Më e populluar paraqitet gropa e Krumës pasi ofron kushte më të mira dhe krijon mundësi të përshtatshme për zhvillimin e aktivitetit human (reliev më të ulët, mikroklimë të krijuar si rezultat i afërsisë me liqenin e Fierzës, afërsinë me qytetin e Krumës ku dhe janë përqendruar institucionet edukative, shëndetësore, administrative, etj.). Krejtësisht ndryshe janë kushtet në pllajën e Hasit, e cila është pak e populluar, pasi gjatë dy dekadave të fundit vihet re një braktisje nga popullsia për shkak të ndikimeve negative të faktorëve natyrorë dhe ekonomikë. Në Hasin e Kosovës paraqitet një situatë e ndryshme e dendësisë së popullsisë. Kjo pjesë e rajonit ka popullsi më të dendur kryesisht për shkak të kushteve më të mira të jetesës që ofron rajoni. Dendësia e popullsisë ndër vite ka pësuar ndryshime dhe vëmë re këto shifra: në vitin 1921 ishte 24.8 b/km 2 ; në vitin 1961 u rrit në b/km 2 ; në vitin 1991 përsëri u rrit në 96.7 b/km 2 ; dhe në ditët e sotme në 112 b/km 2. Dendësia më e lartë në këtë pjesë të rajonit në studim lidhet drejtpërdrejt me shtimin e lartë të popullsisë natyrore si një nga format më të rëndësishme për t'i mbijetuar spastrimit sllav. Siç e përmendëm dhe më sipër, Hasi i Kosovës ofron kushte më të mira jetese (produktiviteti i tokave është i lartë, ndodhet pranë qendrave të mëdha urbane si Gjakova e Prizreni, etj.). Megjithatë duhet theksuar se edhe në brendësi të pjesës së Hasit të Kosovës dendësia ndryshon midis vendbanimeve që bëjnë pjesë në Komunën e Gjakovës dhe atyre që bëjnë pjesë në komunën e Prizrenit. Pavarësisht se Komuna e Gjakovës ka numrin më të madh të vendbanimeve, 21në total, ajo ka dendësi më të vogël, pra, 91.2 b/km 2 për vitin Nga ana tjetër vendbanimet që bëjnë pjesë në komunën e Prizrenit dhe për shkak se ky nën-rajon karakterizohet nga shtesë e lartë e popullsisë, si rrjedhojë paraqesin dendësi më të lartë, pra, b/km 2. III.I.4. Lëvizet migruese të popullsisë Lëvizjet migruese janë një dukuri shoqërore e vjetër sa vetë historia njerëzore. Kushtet e vështira të jetesës, pozita gjeografike e rajonit ndërkufitar të Hasit si dhe faktorët e ndryshëm historikë, politikë e socialë kanë bërë që popullsia të përfshihet nga lëvizjet migruese. Sipas gojëdhënave mendohet që lëvizjet e para të popullsisë të kenë ndodhur fillimisht në mesjetë e më pas në periudhën e pushtimit turk. Kjo për t'iu shpëtuar vuajtjeve, pagesës së taksave, etj. Një pjesë e mirë e popullsisë u largua drejt viseve më malore të zonës, për të qenë më të 48

51 sigurt, çka e dëshmojnë dhe gjurmët e disa vendbanimeve të ndërtuara në këtë periudhë në zonat malore si Gradishtë, Majën e Qytezës 49, etj. Gjatë periudhës së viteve , kohë kur Kruma ishte qendër prefekture, kur u hap shkolla e parë shqipe, pati një fluks të ardhurish nga qyteti i Gjakovës, i Tropojës dhe i Kukësit për arsye arsimimi, çka dhe ndikoi në rritjen e numrit të popullsisë 63. Në këtë periudhë në anën tjetër të kufirit ka mungesë të dhënash për shkak të problematikës së regjistrimit të popullsisë. Popullsia regjistrohej nga pushtuesit serbë në bazë të kriterit fetar apo kombëtar, duke mos i regjistruar shqiptarët si të tillë. Ndaj të dhënat për popullsinë shqiptare nuk janë të sakta. Pas vitit 1945 vihen re politika të ndryshme të shtetit lidhur me lëvizjen e popullsisë. Në pjesën shqiptare të rajonit lëvizja e popullsisë ishte e kufizuar dhe e kontrolluar nga shteti dhe ato pak lëvizje që mund të ishin, ndodhnin ose për arsye punë (arsim, shëndetësi, bujqësi, industri) ose për qëllime ushtarake (popullimi deri në skajet më të largëta të zonës për shkak të pozicionit të saj si zonë kufitare). Si rezultat i krijimit të Ndërmarrjes Bujqësore në Krumë (1964), shpalljes së qytetit të Krumës (1972) dhe ndërtimit të hidrocentralit të Fierzës, në Hasin e Shqipërisë u vendosen rreth 3.000b 64 nga fshatrat e Brrutit, Shalqinit, Fanit, Vilës, etj., tokat e të cilave u zunë nga ujërat e hidrocentralit të Fierzës. Numri i popullsisë së ardhur ndikoi pozitivisht në rritjen e numrit të popullsisë së rajonit ndërkohë që në këtë periudhë nuk ka emigracion. Në anën tjetër të kufirit, gjatë këtyre viteve, vendi ishte nën regjimin serb. Ky regjim në mbështetje të politikës asimiluese, e lejoi lëvizjen e lirë të popullsisë drejt emigracionit, madje një gjë të tillë e mundësoi në kuadër të krijimit të mundësive të punësimit jashtë. Një tjetër arsye për këtë lëvizje migruese ishte dhe gjenocidi i ashpër serb ndaj popullsisë shqiptare, shkalla e lartë e varfërisë dhe mundësitë e papërfillshme të punësimit dhe arsimimit i popullsisë shqiptare. Lëvizja më e madhe e popullsisë në rajonin e Hasit që shtrihet në pjesën shqiptare ndodhi mbas viteve '90 të shekullit të kaluar. Kjo periudhë lidhet me ndryshimet politike, me kalimin e ekonomisë nga ajo e përqendruar në ekonominë e tregut dhe me lejimin e lëvizjes së lirë të qytetarëve. Ky kalim tranzitor e gjeti popullsinë të papërgatitur duke e drejtuar vendin në kolaps ekonomik si pasojë e teknologjisë së prapambetur (nuk mund të prodhoheshin mallra të konkurueshme me tregjet rajonale) dhe mungesës së fuqisë punëtore të kualifikuar. Si rrjedhojë mbyllja e ndërmarrjeve industriale dhe bujqësore që ekzistonin në këtë pjesë të rajonit në studim, ishte e pashmangshme. Si konkluzion mund të themi se në kushtet e papunësisë së lartë dhe dëshirës për një jetë më të mirë popullsia u largua nga Hasi. Gjatë kësaj periudhe është regjistruar një largim masiv i popullsisë (vitet ). Nga të dhënat statistikore të INSTAT-it rezulton se vetëm në periudhën e sipërpërmendur janë larguar mbi banorë. Zonat kryesore në të cilat u vendos popullsia e larguar janë Kukësi, Tirana, Durrësi e qytete të tjera të ultësirës perëndimore të vendit tonë. Po në këtë periudhë krahas emigrimit të brendshëm të popullsisë ka mbizotëruar dhe emigracioni i jashtëm. Një pjesë e konsiderueshme e popullsisë së aftë 62 Arkivi i qytetit të Kukësit. 63 Shënim: mungojnë të dhënat statistikore të sakta. 64 Arkivi i qytetit të Kukësit. 49

52 për punë, emigroi jashtë vendit në drejtim të Britanisë së Madhe, Greqisë, Italisë, etj., jo vetëm për shkak të kushteve të vështira të jetesës por dhe për shkak të minimit të fshatrave kufitare nga serbët gjatë luftës së Kosovës. Si rrjedhojë e kësaj lëvizje të popullsisë ndodhi braktisja e shumë fshatrave si p.sh. rasti i Gjinajve, i Pogajve, i Kishajve, i Cahanit, i Fajzave etj. Krahas migrimit të përhershëm, në Hasin e Shqipërisë, pas viteve 1990 ka ekzistuar dhe emigracioni sezonal, i cili intensifikoi ritmet e tij pas viteve Në këtë periudhë ka dhe rivendosje të funksionimit të tregjeve rajonale të Gjakovës, pas hapjes së kufijve. Emigracioni sezonal i cili është ditor, javor apo dhe mujor bëhej për arsye punësimi, arsimimi, ofrimi i cilësisë së lartë të shërbimeve shëndetësore, etj. Në pjesën tjetër të rajonit që shtrihet në Kosovë, ndryshe nga pjesa shqiptare, lëvizjet migruese kanë filluar më herët. Situata e trazuar politike e viteve 1989 për shpalljen e pavarësisë së Kosovës dhe lufta në vitin 1998, intensifikoi lëvizjet migruese të popullsisë, kryesisht emigracionin në drejtim të vendeve të Evropës Qendrore. Karakteristika që duhet të theksojmë është se ndryshe nga popullsia në pjesën shqiptare të rajonit ku emigracioni u shoqërua më një lëvizje të përhershme për të mos u kthyer më, në pjesën e që shtrihet në Kosovë popullsia është rikthyer pas luftës për të investuar në vendin e tyre të origjinës, pavarësisht vështirësive. Në konkluzion mund të themi se lëvizja migruese në rajonin ndërkufitar të Hasit ka ndikime të dyanshme. Kështu në vendin e origjinës: popullsia përqendrohet në qendrat kryesore të vendit si Krumë, Golaj, Rogovë, Damjan, Brekoc, aty ku dhe mundësitë e jetesës janë më të favorshme; krijohen zona të braktisura ose në prag braktisjeje; rriten të ardhurat në familje përmes remitancave; krijohen mundësi investimi nga këto të ardhura për arsimimin e familjes, për ndërtimin e banesave dhe krijimin e bizneseve. Nga ana tjetër, në vendin e destinacionit: krijohet mbipopullim në zonat ku ata emigrojnë; kultivohet ndjenja e diskriminim nga popullsia vendase; krijohen probleme me infrastrukturën; mbartet po e njëjta sjellje e vendit e origjinës, duke shfaqur vështirësi integrimi me popullsinë vendase. III.1.5. Struktura moshore e popullsisë Studimi i strukturës moshore të popullsisë ka shumë vlera për shkak se më të lidhet zhvillimi social-ekonomik i rajonit ndërkufitar të Hasit. Analiza e saj evidenton efektet pozitive apo negative që lidhen me demografinë rajonit, se si këto grupmosha lidhen më zhvillimin socialekonomikë dhe politikë të rajonit si dhe se si mund të shfrytëzohet ky potencial humanë në kuadër të përmirësimit të situatës ekonomike. 50

53 Studimin e strukturës moshore realizohet duke e grupuar popullsinë në tri kategori: a) nën moshën e punës (0-14 vjeç), b) në moshën e punës (15-65 vjeç) dhe c) mbi moshën e punës (+ 65 vjeç). Tabela Nr. 6. Struktura moshore e popullsisë Viti 2011 Popullsia 0-14 vjeç vjeç + 65 vjeç Nr % Nr % Nr % Has Shqipëria Has Kosova Gjithsej Burimi: Instat. Agjencia e Statistikave të Kosovës. Grafiku Nr. 5. Struktura moshore e popullsisë në rajonin ndërkufitar të Hasit Nga të dhënat e tabelës evidentohet qartë se në rajonin ndërkufitar të Hasit përqindjen më të madhe të popullsisë e zë grupmosha e punës me % të gjithë popullsisë së rajonit, e ndjekur nga grupmosha e nën moshës së punës. Përqindja e madhe e popullsisë që zë grupmosha e dytë dhe parë e popullsisë përbëjnë dy tregues tepër të rëndësishëm për të ardhmen e rajonit pasi popullsia e grupmoshës së punës arrin të përballojë popullsinë e grupmoshës së tretë e cila zë 6.2% të popullsisë së rajonit në studim. Njëherazi duhet theksuar se një aset shumë i rëndësishëm në zhvillimin social-ekonomik për të ardhmen e rajonit ndërkufitar të Hasit përbën dhe përqindja e konsiderueshme e grupmoshës së parë të popullsisë me 31% të popullsisë së rajonit. Përqindja më e lartë e kësaj popullsie gjendët në Hasin e Kosovës me 32% e kjo për faktin se në këtë pjesë të rajonit ende mbizotërojnë lindjet në nivele të larta. Arsyet e mbizotërimit të grupmoshës së re janë të lidhura me kushtet historike, politike dhe zhvillimin social-ekonomik të rajonit në studim. Grupmosha e tretë e popullsisë zë një përqindje më të lartë në Hasin e Shqipërisë me 7.5% të popullsisë, me rreth 51

54 2% më e lartë së në pjesën tjetër të rajonit. Kjo rritje e përqindjes së grupmoshës së tretë tregon që popullsia e rajonit ka tregues për mos-shtimin e popullsisë. Figura Nr. 9. Harta e popullsisë sipas grup-moshës në rajonin ndërkufitar të Hasit (Punoi: Ngjeçi K.) Në Hasin e Shqipërisë, grupmosha e dytë zë përqindjen më të lartë me 63.8% të popullsisë. Kjo shifër e krahasuar me vitin 2001 ka pësuar një rritje me 8.5%, pavarësisht faktit se kjo grupmoshë e popullsisë është më e prirur për t'u larguar nga rajoni. Përqindja e lartë e grupmoshës së dytë takohet në Krumë me 64.6 % të popullsisë e cila lidhet me ardhjen e popullsisë shtesë në qytetin e Krumës ndërsa përqindja më e vogël e kësaj grupmoshe takohet në njësinë administrative Gjinaj me 62.3%. Grupmosha 0-14 vjeç ka përqindje më të lartë në njësinë administrative Gjinaj me 29.7% të popullsisë ndërsa përqindja më e vogël takohet në njësinë administrative Golaj me 28%. Grupmosha e tretë e popullsisë në rang bashkie zë 7.5% të popullsisë, krahasuar kjo shifër me vitin 2001 vërejmë një rritje me 2.7%, tregues ky për tendencat e plakjes së popullsisë. Tabela Nr. 7. Struktura moshore e popullsisë për vitin 2001 Nr Bashkia\ Popullsia 0-14 vjeç vjeç Mbi 65 vjeç komunat gjithsej Nr % Nr % Nr % 1 Kruma Fajza Golaj , Gjinaj Gjithsej Burimi: Instat

55 Tabela Nr. 8. Struktura moshore e popullsisë në bashkinë e Hasit për vitin 2011 Nr Bashkia\ Popullsia 0-14 vjeç vjeç Mbi 65 vjeç Njësitë administrative gjithsej Nr % Nr % Nr % 1 Kruma Fajza Golaj Gjinaj Gjithsej Burimi: Instat Grafiku Nr. 6. Struktura moshore e popullsisë në bashkinë e Hasit për vitin 2011 Në Hasin e Kosovës ndonëse në përqindje më të vogël krahasuar me pjesën tjetër të rajonit, mbizotëron grupmosha e aftë për punë me 62.3% të popullsisë duke përbërë kështu një potencial për të ardhmen social-ekonomike të rajonit në studim. Përqindja më e lartë e grupmoshës vjeç takohet në vendbanimet e Hasit të Gjakovës me 62.7%, për shkak të numrit më të paktë të lindjeve krahasuar me Hasin e Prizrenit. Përqindja më e lartë e grupmoshës së parë takohet në vendbanimet e Hasit të Prizrenit me 33.2%. Ashtu siç e përmendëm dhe më sipër, kjo vjen si pasojë e numrit më të lartë të lindjeve. Së fundmi, përqindja më e lartë e grupmoshës së tretë i përket Hasit të Gjakovës me 6.7%. 53

56 Tabela Nr. 9. Struktura moshore e popullsisë së Hasit të Kosovës për vitin 2011 Nr Viti 2011 Popullsia gjithsej 0-14 vjeç vjeç Mbi 65 vjeç Nr % Nr % Nr % 1 Hasi i Gjakovës Hasi i Prizerenit Gjithsej Burimi: Agjencia e Statistikave të Kosovës Grafiku Nr. 7. Struktura moshore e popullsisë së Hasit të Kosovës Si përfundim, nëse do të bëjmë një analizë krahasimi mes dy anëve të kufirit për të gjetur shkaqet e këtij fenomeni mund të themi që në pjesën shqiptare ndikuan këto arsye: politika pronataliste e shtetit i cili favorizoi nënat të cilat do të lindnin shumë fëmijë; nevoja për krahë punë; niveli i ulët social-ekonomik. Në anën tjetër të kufirit vërehet që pavarësisht diskriminit të popullsisë shqiptare, ka një mbizotërim të moshës së re, e lidhur ngushtë me: shtesën e lartë natyrore, pavarësisht situatës politike të Kosovës; nevojën për krahë pune; dëshira për të pasur një trashëgimtar djalë. Popullsia nën moshën e punës përfshinë popullsinë në proces arsimi dhe kjo ka mundësi, që të ndikojë në zhvillimin social-ekonomik të rajonit ndërkufitar. A ka mundësi rajoni ndërkufitar i Hasit t i ofrojë punësim kësaj kategorie të popullsisë? A mundet rajoni të mbajë në brendësi të tij këtë kontingjent të popullsisë? Këto dy pyetje evidentojnë problemin më të madh demografik që shoqëron rajonin në studim, pra, emigrimin. Në këtë drejtim kryesisht është e prirur popullsia në moshë të re, ndaj si detyrë kryesore e pushtetit vendor, për të mbajtur popullsinë në vend, është të krijojë hapësira 54

57 punësimi, të orientojë këtë grupmoshë drejt tregut të punës dhe t'i ndihmojë ata të zgjedhin profesione që mund të çojnë përpara zhvillimin social-ekonomik të rajonit. Pra, shmangia e emigracionit dhe bindja që ata të qëndrojnë në rajon përbën një nga sfidat më të vështira duke marrë parasysh se rajoni në studim bën pjesë në rajonet me numrin më të madh të largimeve. III.1.6. Struktura gjinore e popullsisë Struktura gjinore e popullsisë në rajonin ndërkufitar të Hasit përbën një element të rëndësishëm që e dallon atë në raport me popullsinë e rajoneve të tjera të vendit. Pavarësisht problemeve që e kanë karakterizuar si distanca e largët nga qendrat e mëdha urbane, emigrimi në shifra të larta apo dhe lufta që përjetoi Kosova në vitin 1999, raporti mes femrave dhe meshkujve nuk ka diferencë të theksuar. Mbizotërojnë meshkujt me 50.46% pasi lindjet e meshkujve janë më të larta se ato të femrave. Nga të dhënat e mëposhtme mund ta dallojmë qartas këtë fakt. Tabela Nr. 10. Struktura gjinore e popullsisë në rajonin ndërkufitar të Hasit për vitin 2011 Viti 2011 Femra Meshkuj Popullsia Nr % Nr % Hasi i Gurit Hasi i Rrafshit Totali Burim: Instat Agjencia e Statistikave të Kosovës Grafiku Nr. 8. Struktura gjinore e popullsisë në rajonin ndërkufitar të Hasit Nga grafiku evidentohet se në pjesën kosovare të rajonit ndërkufitar të Hasit, numrin më të lartë e përbëjnë meshkujt (21.304) ose 50.74% të gjithë popullsisë së Hasit të Kosovës. Këto të dhëna lidhen me faktin se lindja e meshkujve është më e preferuar se e femrave duke plotësuar dëshirën për të pasur shumë djem në familje. Le të mos harrojmë se djali konsiderohet "shtylla" e shtëpisë dhe trashëgimtari i familjes. 55

58 Figura Nr. 10. Harta e popullsisë sipas gjinisë në rajonin ndërkufitar të Hasit (Punoi: Ngjeçi K.) Në pjesën shqiptare të rajonit ndërkufitar të Hasit, përqindjen më të lartë e përbëjnë femrat me 50.26% ndërsa meshkujt me 49.74%. Edhe pse ky ndryshim është shumë i vogël, ai lidhet me faktin se meshkujt janë më të prirur për t'iu larguar rajonit. Në vitin 2001 në Hasin e Shqipërisë, femrat mbizotëronin ndaj meshkujve me një përqindje më të madhe (50.7%). Nr Tabela Nr. 11. Struktura gjinore e popullsisë për vitin 2001 Bashkia\ komunat Popullsia gjithsej Meshkuj Femra Nr % Nr % 1 Kruma , ,1 2 Fajza , ,6 3 Golaj , ,7 4 Gjinaj , ,7 5 Gjithsej , ,7 Burimi: Instat Përqindjen më të lartë të femrave (51.1%) e takojmë në Krumë ndërsa përqindjen më e ulët (49.7%) e takojmë në njesinë administrative Gjinaj. Për vitin 2011 përqindja më e lartë e femrave gjendet në njësinë administrative Golaj, jo vetës pasi kjo e fundit ka numrin më të madh të popullsisë të Hasit të Gurit por edhe për shkak të largimit të meshkujve drejt emigracionit. 56

59 Tabela Nr. 12. Struktura gjinore e popullsisë në Hasin e Shqipërisë për vitin 2011 Nr Bashkia\ Njësitë administrative Popullsia gjithsej Meshkuj Femra Nr % Nr % 1 Kruma Fajza Golaj Gjinaj Gjithsej Burimi: Instat Grafiku Nr. 9. Struktura gjinore e popullsisë në bashkinë Has për vitin 2011 Përqindjen më të lartë të meshkujve, në Hasin e Shqipërisë, e ka njësia administrative Gjinaj (51.1%). Ky tregues është mjaft i qartë për kushtet e vështira të jetesës dhe për karakterin malor të kësaj njësie administrative. Në këtë zonë meshkujt konsiderohen si mbështetje kryesore e familjes dhe si forcë për tu përballuar me vështirësitë. Ndryshe nga Hasi i Shqipërisë, në Hasin e Kosovës, përqindjen më të lartë e zënë meshkujt (50.74%). Ky tregues paraqet dëshirën e familjes për të lindur më shumë djem se vajza. Në këtë nënrajon meshkujt konsiderohen si mbështetje kryesore e prindërve. Në vazhdim të analizës strukturore gjinore në Hasin e Kosovës, shohim se meshkujt mbizotërojnë ndaj femrave. Këtë përqindje të meshkujve e takojmë në Hasin e Prizrenit (51%), ndërsa përqindjen më të lartë të femrave e takojmë në Hasin e Gjakovës (49.48%) e totalit të popullsisë. 57

60 Tabela Nr. 13. Struktura gjinore e popullsisë në Hasin e Kosovës për vitin 2011 Nr Viti 2011 Popullsia gjithsej Meshkuj Femra Nr % Nr % 1 Hasi i Gjakoves Hasi i Prizerenit Gjithsej Burimi: Agjencia e Statistikave të Kosovës Grafiku Nr. 10. Struktura gjinore e popullsisë në Hasin e Kosovës për vitin 2011 Si konkluzion mund të themi se nga analizimi i të dhënave të mësipërme të strukturës gjinore të popullsisë në rajonin ndërkufitar të Hasit, përqindjen më të lartë e zënë meshkujt (50.47%). Kjo vjen si rezultat i mentalitetin konservator ku djali konsiderohet "shtylla" e shtëpisë, lëvizë lirshëm dhe siguron mundësi jetese më të mira. III.1.7. Struktura arsimore e popullsisë Zhvillimi i nivelit arsimor dhe intelektual i popullsisë ka rëndësi të veçantë, pasi ndikon drejtpërdrejt në zhvillimi social-ekonomik të popullsisë e njëkohësisht dhe të rajonit ndërkufitar të Hasit. Banorëve të rajonit ndërkufitar të Hasit nuk u ka munguar asnjëherë dëshira dhe prirjet për t'u arsimuar. Kjo do të evidentohet më poshtë përmes analizës duke e diferencuar atë në periudha. Periudha e parë ( ). Gjurmët e hershme të arsimit në rajonin ndërkufitar të Hasit i gjejmë që para vitit Të mësuarit në shkolla private të hapura dhe të mësuarit në shtëpitë e misionarëve françeskanë kanë qenë disa nga format e hasura të arsimit. Emra shumë të njohur jo vetëm për rajonin në studim por edhe për vendin tonë si Pal Hasi, Andrea e Pjetër Bogdani 65, kanë qenë pjesë e këtij arsimi. Në vitin 1743, Gjon Nikollë Kazazi, doktor

61 i teologjisë e i filozofisë dhe Arqipeshkë i dioqezës së Shkupit, kishte hapur një shkollë private në shtëpinë e tij. Në këtë shkollë përgatiteshin ata të rinj, të cilët do t'i fillonin studimet e rregullta në kolegjet e ndryshme papnore në Itali 66. Shënimet e sakta për hapjen e shkollës së parë shqipe në rajonin ndërkufitar të Hasit, datojnë që me hapjen e shkollës në Zym në vitin Ndërsa në vitin 1880, në shkollën e Zymit mësonin rreth 50 nxënës, kryesisht meshkuj 67. Duhet theksuar se shkolla e Zymit ka pasur një rol tepër të rëndësishëm gjatë periudhës së Rilindjes Kombëtare duke përhapur tek nxënësit dëshirën për të mësuar në gjuhën shqipe dhe për të dashur atdheun. Me rëndësi për nivelin e arsimit në rajon është dhe botimi i "Abetares së Zymit" në vitin Fotografia Nr. 13. Abetarja e Zymit Përpjekje për hapjen e shkollës shqipe në Gjakovë dhe fshatrat përreth, ka bërë edhe heroi kombëtar Bajram Curri, qysh në vitin Një kontribut të veçantë në përhapjen e librave dhe të shtypit në gjuhen shqipe kishte dhe "Teqeja e Bektashinjve" pasi në atë periudhë mësimi në gjuhën shqipe ishte plotësisht i ndaluar. Më 12 tetor 1922 në Krumë u hap shkolla e parë me 30 nxënës. Këtu duhen vlerësuar kontributet e patriotëve të shquar si Bajram Curri, Hasan Prishtina, Niman Ferizi dhe dëshira e madhe për arsim e banorëve. Megjithatë mungesa e ambienteve shkollore në këtë kohë përbënte një problem themelor. Në vitin 1923 u krijua shoqëria arsimore "SHKËLZENI" me anëtarë figura të shquara si Bajram Curi, Niman Ferizi, etj. Po në këtë vit u rrit edhe numri i nxënësve nga 30 në 48. Shoqëria arsimore "Shkëlzeni" ndërtoi ndërtesën e re të shkollës, ku mësuan jo vetëm banorët vendas por edhe nxënës kosovarë

62 Në vitin 1928 internati "Kosova", u shpërngul nga Kolgecajt (Bajram Curri) në Krumë. Në të mësuan nxënës nga Hasi, Tropoja, Luma dhe Kosova. Në vitin 1932 u ndërtua një shkollë e re dykatëshe për të përballuar rritjen e numrit të nxënësve dhe konviktorëve. Gjatë kësaj periudhe disa nga problemet kryesore ishin kushtet e vështira ekonomike të konviktorëve dhe diskriminimi gjinor ndaj vajzave. Pra, përveç kushteve të vështira ekonomike, ato i pengonte dhe fanatizmi. Në vitin 1933, nga një total prej 109 nxënës, vetëm 2 ishin vajza. Gjatë viteve të Luftës së Dytë Botërore pati shumë vështirësi në zhvillimin e arsimit, vështirësi që çuan deri në mbylljen e shkollave. Pas kapitullimit të Jugosllavisë më 1941, në Gjakovë u hapën tri shkolla shqipe në të cilat punonin mësuesit e vjetër gjakovarë, mësuesit e rinj të shkolluar në Shqipëri dhe mësuesit nga Shqipëria. Më 1942 u hap shkolla normale "Gjon Nikollë Kazazi", godinën e të cilës e ndërtuan banorët e Gjakovës. Shkolla hapi dy paralele kursi edhe për femra. Mësuesit e shkollave shqipe të qytetit të Gjakovës ndihmuan shumë në zgjerimin e rrjetit shkollor nëpër fshatra dhe qendra të tjera të Kosovës 68. Periudha e dytë ( ). Pas përfundimit të Luftës së Dytë Botërore, u rihap shkolla në Krumë me mësues vullnetarë. Gjatë kësaj periudhe filloi një etapë e re në arsimimin e rajonit me luftën kundër analfabetizmit dhe me ndërtimin e një sërë shkollash të reja edhe në fshatrat e rajonit ndërkufitar të Hasit. Në fshatrat Helshan, Golaj, Qarr, Tregtan, Fajza, etj. u hapën shkolla fillore e 7-vjeçare (1949) ndërsa kur në Gjakovë filloi punën Normalja e Gjakovës, u hap një shkollë e mesme dy vjeçare (1946), e para shkollë në gjuhën shqipe në atë nivel në historinë arsimore të Kosovës. Shkolla ishte themeluar me një dekret të veçantë të autoriteteve arsimore të asaj kohe. Si qëllim kishte nxjerrjen e mësuesve, çka ishte imperativë i ngutshëm i kohës që kushtëzohej me nevojën e madhe të përgatitjes së kuadrit arsimorë. Nxënës nga shumë vende të kombit, të cilët kishin përfunduar filloren, ishin bërë pjesë e shkollës së parë të këtij lloji. Të diplomuarit më pas u shpërndanë në të gjitha viset nga flitej shqip. Në vitet '60 të shekullit të kaluar ka një masivizim të shkollës. Në vitin 1962 hapi dyert konvikti "Kosova", në të cilin erdhën nxënës nga shumë fshatra të rajonit ndërkufitar të Hasit ndërsa në vitin 1978, po në fshatin Zym, u hap gjimnazi i parë në rajonin ndërkufitar të Hasit. Gjatë kësaj periudhe në total u ndërtuan tri shkolla të mesme në Krumë, në Golaj dhe në Fajza. Dy ishin të profilit bujqësor e një e profilit të përgjithshëm. Periudha e tretë (1990 <). Ndryshimet e viteve 1990 u shoqëruan me ndikime të shumta edhe në fushën e arsimit. Këto ndryshime kishin karakter pozitiv dhe negativ ndër të cilët do të theksonim: rënien e interesit për arsim, e cila lidhet me largimin e popullsisë në zonat e tjera të vendit duke shkaktuar kështu ulje të numrit të nxënësve, madje dhe mbylljen e disa shkollave 9-vjeçare si p.sh. asaj të mesme në fshatin Fajza; emigrimin e të rinjve për një jetë më të mirë duke i larguar ata nga shkolla;

63 braktisjen e shkollës nga pjesa që shtrihet në Kosovë, braktisje të cilën e kishin njohur dhe ndjekur si pasojë e pushtuesit dhe frikës për jetën. Në pjesën e Hasit të Shqipërisë ky ishte një fenomen i panjohur; mungesën e infrastrukturës në shkolla, pra ka mungesë laboratorësh për lëndë të ndryshme; mungesën e mësuesve të kualifikuar në fushat përkatëse; mentalitetin konservator i cili nuk e lejon femrën të shkollohet. Në bazë të dhënave të grumbulluara evidentojmë se nga viti në vit ka një ulje të numrit të nxënëseve që regjistrohen në klasë të parë. Kjo situatë e theksuar më shumë në pjesën e rajonit që shtrihet në Shqipëri sepse popullsia në këtë zonë është e përfshirë në emigración dhe ka shtesë të ulët natyrore. Edhe në pjesën e rajonit që shtrihet në Kosovë, numri në vlera absolute është më i ulët, por mbetet më i lartë krahasuar me Shqipërinë sepse shtesa natyrore është më e lartë (mesatarisht 6 fëmijë për familje). Kjo ecuri e numrit të nxënësve reflektohet dhe në ciklet e tjera të arsimit. Ajo çfarë duhet të theksojmë është se në arsimin e Hasit të Kosovës ka nivel më të lartë frekuentimi sepse Gjakova është dhe një qendër e rëndësishme universitare. Përmendim se në Gjakovë, që prej vitit 2013, është hapur Universiteti i cili përmban fakultetin e Edukimit (parashkollor dhe fillor), fakultetin e Mjekësisë (infermieri dhe mami) dhe fakultetin e Filologjisë (gjuhë shqipe, gjuhë-letërsi angleze, letërsi). Për të pasur një tablo më të qartë do të trajtojmë të dhënat e nivelit arsimor për vitin Për shkak të mungesës së të dhënave për Hasin e Kosovës do të marrim si rast studimi vetëm pjesën e rajonit që shtrihet në Shqipëri. Grafiku Nr. 11. Nivelet e arsimit të popullsisë në bashkinë Has për vitin 2011 Nga të dhënat e grafikut duket qartë së në bashkinë Has përqindjen më të lartë (49.30%) të gjithë popullsisë, e zë popullsia me arsim 9-vjeçar. Krahasuar kjo shifër me vitin 2001 ka pësuar një rritje me 5.4% kryesisht sepse se ky nivel arsimor është i detyrueshëm por edhe për shkak të dëshirës së banorëve për arsimin e domosdoshëm. E parë kjo në rang të njësive 61

64 administrative, përqindjen më të lartë të popullsisë me arsim 9-vjeçar e ka njësia administrative Fejza (55.52%) ndërsa përqindjen më të ulët e ka Kruma (42.27%). Theksohet se në Krumë mundësitë e mos-ndërprerjes së cikleve të arsimit janë më të mira edhe për shkak të pranisë së gjimnazit në këtë qytet. Pas arsimit 9-vjeçar përqindjen më të lartë e zë popullsia me arsim të mesëm (21.28%). Krahasuar kjo shifër me vitin 2001 ka pësuar një rritje me 8.08% kryesisht për shkak të afërsisë me qytetin e Gjakovës dhe Prizrenit duke i dhënë mundësinë shumë të rinjve të mësojnë në shkolla profesionale dhe të përgjithshme. Kjo ndikon pozitivisht dhe në rritjen e dëshirës të të rinjve për t'u arsimuar. Përqindjen më të lartë të popullsisë me arsim të mesëm e takojmë në Krumë si pasojë e numrit më të lartë të popullsisë si dhe pranisë së gjimnazit. Përqindjen më të ulët të popullsisë me arsim të mesëm, vetëm 11.73%, e takojmë në njësinë administrative Gjinaj. Ky tregues i ulët lidhet me kushtet e vështira ekonomike me të cilat përballet popullsia e kësaj njësie administrative. Popullsia me arsim të lartë zë 5.54% të gjithë popullsisë. Kjo përqindje kaq e ulët vjen si pasojë e largimit të popullsisë së arsimuar nga rajoni drejt vendeve të tjera për një mundësi punësimi më të mirë. Krahasuar kjo shifër me vitin 2001 ka pësuar rritje me 3.74%, kryesisht për shkak të afërsisë së bashkisë Has me qytetin e Gjakovës dhe të Prizrenit aty ku funksionojnë Universitetet) dhe për shkak të shkurtimit të largësisë me qendrat universitare të Tiranës përmes rrugës së Kombit. Njëherazi duhet theksuar dhe fenomeni tepër negativ i rritjes së popullsisë analfabete në bashkinë e Krumës. Kjo rritje nga shifrat 3.8% e popullsisë në vitin 2001, paraqitet në shifrat 2.4% nga të dhënat e vitit Në bazë të dhënave të grumbulluara të paraqitura tek shtojca, evidentohet se ka një numër të lartë të nxënësve që braktisin shkollën. Sipas anketimeve të bëra në përpjekje për të gjetur shkaqet e këtij fenomeni të ri për pjesën e Shqipërisë por të vjetër tashmë për pjesën e Kosovës, kemi arritur në përfundimet se faktori kryesor është faktori ekonomik, vijon ulja e dëshirës për arsimim dhe së fundmi prirja e popullsisë të re në moshë për t'u larguar nga rajoni. E drejta për arsimim konsiderohet si njëra ndër të drejtat kryesore dhe themelore të njeriut. Arsimimi është një ndër faktorët kryesorë që ndikon dhe siguron zhvillimin e qëndrueshëm të secilit shtet. Prandaj, duhet të jetë prioritet i MAS dhe MASHT për të dy shtetet, si për Shqipërinë ashtu edhe për Kosovën. III.1.8. Struktura profesionale e popullsisë, shkalla e punësimit dhe tendencat e saj për të ardhmen Niveli i zhvillimit ekonomik dhe shkalla e punësimit të popullsisë së një rajoni janë faktorë të rëndësishëm që përcaktojnë nivelin e zhvillimit ekonomik të tij e konkretisht të rajonit ndërkufitar të Hasit. Struktura profesionale e popullsisë sigurisht ndikohet nga faktorë të përgjithshëm dhe lokalë. Në rajonin ndërkufitar të Hasit faktorë ndikues janë pozita gjeografike, karakteri kodrinoromalor i relievit dhe karakteri rural përgjithësisht. Këta faktorë shprehin mbizotërimin e ekonomisë bujqësore, kryesisht blegtorisë. Në gjithë rajonin ndërkufitar të Hasit, 80% e 62

65 popullsisë mbështetet në këtë sektor 69. Duhet theksuar se vitet e fundit vihen re disa fillesa në zhvillimin e sektorit të shërbimeve duke sjellë ndryshime në strukturën e përgjithshme profesionale të rajonit bashkë me mundësinë e profesioneve të tjera. Këto mundësi shihen në fushën e tregtisë, ndërtimit, punimeve artizanale (më e theksuar në Hasin e Kosovës), etj. Pavarësisht faktit që vitet e fundit në rajonin ndërkufitar të Hasit shikohet një prirje në zhvillimin e sektorit të shërbimeve, ky rajon është i njohur për zhvillimin e blegtorisë në Shqipëri, Kosovë dhe më gjerë. Në këtë rajon 80% e popullsisë merret me blegtori dhe bujqësi, pjesa tjetër, 20%, merret me nxjerrjen e mineraleve, me ofrimin e shërbimeve, me aktivitete ndërtimi, etj. Punësimi i pjesës më të madhe të popullsisë së aftë për punë ka një rëndësi të madhe pasi me të lidhet direkt zhvillimi ekonomik-shoqëror i çdo rajoni. Në rajonin ndërkufitar të Hasit, sipas të dhënave të Zyrës së punës dhe Agjencisë së Statistikave të Kosovës, për vitin 2011, të punësuarit arrijnë në 67.8% të popullsisë aktive. Kjo përqindje shfaqet më e lartë në raport me popullsinë e papunë dhe atë joaktive. Ky tregues përbën një handikap në raport me zhvillimin e përgjithshëm ekonomik që ka rajoni ndërkufitar i Hasit. Në raport me numrin e përgjithshëm të popullsisë, kjo përqindje e të punësuarve zë vetëm 22.6%, shifër kjo tepër e ulët. Për këtë arsye krijimi i vendeve të reja të punësimit si nga shteti shqiptar ashtu dhe nga ai kosovar është i domosdoshëm ose mundësimi i kredive të buta në mënyrë që popullsia e rajonit të vetëpunësohet. Po ta shohim punësimin e popullsisë për Hasin e Shqipërisë vëmë re se: 4465 banorë ose 60,5% 70 e popullsisë aktive është e punësuar, ndërsa popullsia e papunë arrin në shifra 3050 banorë ose 39,5% e të aftëve për punë; nga shifrat e mësipërme dallohet qartë një nivel i ulët punësimi si pasojë e mbylljeve së ndërmarrjeve shtetërore bujqësore, së kooperativave dhe të objekteve industriale (sharra dhe një pjesë e mirë e minierave); përqindja e popullsisë jo ekonomikisht aktive është 39,5%. dukuri e cila rëndon sektorin ekonomik të zonës. Pasojat? Një pjesë e popullsisë, sidomos meshkujt e aftë për punë, largohen brenda apo jashtë vendit tonë për t'u punësuar; në aspektin e punësimit me bazë gjinore, meshkujt janë të punësuar (51.7%) kur kuadri i të punësuarve në total është 60,5 %. Pra, shihet qartë se meshkujt kanë peshën kryesore dhe dominojnë; femrat e punësuara zënë 48.7% të popullsisë aktive. Kryesisht femrat janë të punësuara në arsim, shëndetësi apo në disa raste dhe në punimet artizanale. Përqindja e ulët tek femrat e punësuara lidhet me faktin se meshkujt nga ana strukturore kanë më shumë mundësi për të arritur prodhimtari të lartë në të gjithë sektorët prodhues apo dhe në sektorin e ndërtimit. Faktor tjetër i kësaj përqindje të ulët është pabarazia gjinore pasi burri konsiderohet "shtylla" e mbajtjes së familjes, etj. Për punësimin e popullsisë për Hasin e Kosovës vëmë re se: 69 K.Q.K Strategjia e Zhvillimit Rajonal Kukës, fq. 30. Për Hasin e Kosovës, anketimet në terren. 70 Zyra e Punës. Has,

66 numri i të punësuarve është 8847 banorë ose 72.9%, popullsia e pa punë zë 27.1% të popullsisë totale ndërsa numrin më të lartë të punësuarve me 5477 banorë, e ka Hasi i Prizrenit; numri më i lartë i të punësuarve lidhet me faktin se në këtë pjesë të rajonit është numri më i madh i popullsisë në rajonin ndërkufitar të Hasit; Hasi i Rrafshit ofron më shumë mundësi punësimi për shkak të afërsisë me qendrat urbane të Gjakovës dhe Prizrenit. Duhet të theksojmë se numrin më të madh i të punësuarve është i përqendruar në pjesën e Hasit të Kosovës, kryesisht në bujqësi, në blegtori, në tregti, në punime artizanale dhe në ndërtim. Mosha e të punësuarve është mosha mesatare vjeç. Kjo grup-moshë tregon se të rinjtë e rajonit nuk e pëlqejnë punën në bujqësi dhe shohin emigracionin si të vetmen mundësi punësimi. Të punësuarit kryesisht janë meshkuj për shkak të mentalitetit konservator të rajonit ku mashkulli konsiderohet "shtylla" e shtëpisë. Si konkluzion mund të themi se problem i rëndësishëm për këtë rajon mbetet niveli i lartë i papunësisë e sidomos i asaj të aftë për punë. Rendisim disa shkaqe: kushte jo të përshtatshme të rajonit ndërkufitar të Hasit (karakter kodrinoro-malor dhe cilësi të këqija të tokës); mungesa e tregut të punës; niveli i ulët apo mungesë investimesh në këtë rajon; mungesa e punonjësve specialistë të kualifikuar; orientimi masiv drejt emigracionit; mungesa e dëshirës për të punuar në bujqësi. Për parandalimin e këtij fenomeni duhet të: rritet niveli i investimeve nga ana e shtetit; stimulohen banorët (shteti ose organizmat jo qeveritare) me subvencione për veprimtari apo biznese private; krijohen mundësi apo drejtime të reja punësimi; krijohen sisteme arsimore koherente me tregun e punës. III.1.9. Struktura etnike e popullsisë Për shkak të pozitës gjeografike tranzitore që ka rajoni ndërkufitar i Hasit, e bën atë të jetë i populluar nga banorë të etnive të ndryshme. Ky popullim është për arsye administrative apo tregtare por edhe nga ardhja e kolonëve serb pas vitit 1913 (ndarja e rajonit ndërkufitar në dy shtete). Në bashkëjetesën midis tyre ata shkëmbyen mallra, ide dhe kultura. Si rezultat i këtyre lëvizjeve, në kohë paqeje apo lufte, një pjesë e popullsisë mbeti në një rajon të caktuar duke ndikuar kështu në strukturën etnike të popullsisë ekzistuese të rajonit. Ajo çfarë evidentohet është që pjesa e rajonit që shtrihet në Shqipëri ka një popullsi homogjene shqiptare ndërsa pjesa e Hasit të Kosovës, për shkak të regjimit serb dhe politikës sllavizuese të saj, ka popullsi dhe nga etni të tjera (serbe, turke, boshnjake, ashkali, egjiptiane, rome, etj.). Në total popullsia shqiptare në rajonin ndërkufitar të Hasit për vitin 2011 arrin në vlerat 98.1% çka tregon që ka një popullsi homogjene ndërsa vetëm 1.9% e popullsisë përbëhet nga etni të tjera. 64

67 Të dhënat e sipërpërmendura ilustrohen përmes paraqitjes në tabelë dhe në grafikë si më poshtë: Figura Nr. 11. Harta e popullsisë sipas etnisë në rajonin ndërkufitar të Hasit (Punoi: Ngjeçi K.) Po të shohim të dhënat e strukturës etnike të Hasit të Kosovës vëmë re se: Popullsia shqiptare zë 97.3% të gjithë popullsisë për të vijuar më tej me popullsinë egjiptiane e cila zë 1.63% të popullsisë. Popullsia egjiptiane është e vendosur në 3 fshatra në Brekoc (60% në Brekocin e poshtëm), në Rogovë dhe në Kojushë. Kjo popullsi është vendosur në këto fshatra kryesisht pas përfundimit të luftës së Kosovës 71. Pas popullsisë me etnitet egjiptian vjen popullsia rome me 0.5% të gjithë popullsisë së Hasit të Kosovës. Popullsia rome është e vendosur në fshatin Brekoc (100%) dhe është vendosur aty kryesisht pas luftës së Kosovës. Vazhdon popullsia ashkali me 0.4% të gjithë popullsisë. Popullsia ashkali është e vendosur në dy fshatra, në Brekoc dhe në Rogovë. Përqendrimi i popullsisë egjiptiane, rome dhe ashkali në fshatrat Brekoc dhe Rogovë lidhet me faktin se kjo popullsi zuri vendbanimet e populluara me parë nga popullsia serbe 72. Popullsia boshnjake, turke dhe serbe zënë përqindje të vogla, përkatësisht 0.02%, 0.007% dhe 0.01% për serbët. Përqindja e ulët e serbëve sigurisht lidhet me largimin e kësaj popullsie pas përfundimit të luftës së Kosovës dhe shpalljes së pavarësisë së saj. 71 Rezultate të dala nga realizimi i anketimeve në terren. 72 Rezultate të dala nga realizimi i anketimeve në terren 65

68 Tabela Nr. 14. Struktura etnike e popullsisë në rajonin ndërkufitar të Hasit Viti 2011 Shqiptar Serb Turq Boshnjak Ashkali Egjiptian Rome Të tjerë Hasi i Shqipërisë Has i Kosovës Gjithesej Burimi: Instat. Agjencia e Statistikave të Kosovës Grafiku Nr. 12. Struktura etnike e popullsisë në rajonin ndërkufitar të Hasit III Struktura fetare e popullsisë Një ndër lidhjet që vihet re në shoqëri është ajo që ekziston ndërmjet fesë dhe popullsisë. Feja është vendi i prehjes shpirtërore të banorëve në rajonin ndërkufitar të Hasit ashtu si dhe në çdo rajon tjetër. Feja ushtron ndikim në tiparet e zhvillimit të popullsisë, por, në Hasin e Shqipërisë, ashtu si në të gjithë vendin tonë, ndikimi i fesë në tiparet e popullsisë rifilloi vetëm pas viteve '90 të shekullit XX. Fillesat e besimit fetar shtrihen paralelisht me lindjen e njerëzimit dhe popullimit të rajonit në studim. Besimi fetar, në vitet , në Hasin e Shqipërisë ishte i zbehur dhe praktikohej fshehtas. Kjo për shkak të ideologjisë së periudhës ku e gjithë popullsia konsiderohej ateiste, pra nuk besonte në fe. 66

69 Figura Nr. 10. Harta e popullsisë sipas besimit fetar në rajonin ndërkufitar të Hasit (Punoi: Ngjeçi K.) Më ndryshe paraqitet struktura fetare në Hasin e Kosovës ku politika shkombëtarizuese ndaj popullsisë shqiptare u shtri edhe përmes fesë. Disa nga banorët e Hasit të Kosovës u konvertuan në fe katolike pas vitit 1913, kohë kur kjo pjesë e rajonit i kaloi ish-jugosllavisë. Ky konvertim erdhi për arsye të ndryshme si ishin përfitimi i privilegjeve nga regjimi i kohës apo krijimi i një jete të qetë dhe pa frikë. Ndaj, nuk është e rastit që në rajonin ndërkufitar të Hasit të gjendet një numër i konsiderueshëm i popullsisë me besim katolik dhe ortodoks. Pas viteve 1990, kur situata politike në Shqipëri ndryshoi, u shfaq dhe liria e besimit në fe. Në rajonin ndërkufitar të Hasit 87% e popullsisë i përket besimit islam ndërsa popullsia që i përket besimit fetar katolik zë 12.8% të popullsisë së gjithë rajonit. Theksohet se kjo pjesë e popullsisë gjendet vetëm në Hasin e Kosovës. Tabela Nr. 15. Struktura fetare e popullsisë në rajonin ndërkufitar të Hasit për vitin 2011 Viti 2011 Myslimanë Katolik Ortodokës Të tjerë Nr % Nr % Nr % Nr % Hasi i Shqipërisë Hasi i Kosovës gjithësej Burimi: Instat. Agjencia e Statistikave të Kosovës

70 Grafiku Nr. 13. Struktura fetare e popullsisë në rajonin ndërkufitar të Hasit Po të analizojmë të dhënat e popullsisë për strukturën fetare për vitin 2011 vëmë re se: popullsia në Hasin e Shqipërisë është 100 % myslimanë si rrjedhojë e islamizimit të popullsisë që në periudhën e pushtimit osman; popullsia në Hasin e Kosovës ka besim fetar mysliman, katolik dhe ortodoks. Peshën kryesore, edhe në këtë rajon, e zë popullsia e besimit fetar islam (81.86%), më pas vjen popullsia e besimit fetar katolik (17.92%), popullsi e vendosur kryesisht në fshatrat malorë dhe që i ka shpëtuar islamizimit gjatë pushtimit osman apo popullsi e konvertuar në të krishterë pas vitit 1913, kur kjo pjesë e rajonit ngeli jashtë Shqipërisë dhe së fundmi popullsia e besimit fetar ortodoks (0.14%), popullsi që pothuajse përputhet me numrin e serbëve që jetojnë në Hasin e Kosovës; përqindja më të lartë të popullsisë që i përket fesë islame takohet në Hasin e Prizrenit (58.1%) e gjithë popullsisë myslimane të kësaj pjese të rajonit; përqindja më e lartë e popullsisë që i përket fesë katolike takohet në Hasin e Gjakovës (68.56%) e gjithë popullsisë katolike të kësaj pjese të rajonit. Në rajonin ndërkufitar të Hasit çdo besimtar ka institucionin përkatës të kryerjes së riteve fetare (xhami, kishë, teqe, etj). Gjeografia e përhapjes së institucioneve të kultit në rajonin ndërkufitar të Hasit është si më poshtë 73 : Xhami: Krumë, Rogovë, Mazrrek, Gjonaj, Lipovec, Vranisht, Tregtan, Romajë; Kishë: Bishtazhin, Zym, Pjetërshan, Karashëngjergj; Teqe: Planejë, Lugishtë, etj. 73 Çoçaj N Hasi - Enciklopedi V "Mjekësia popullore, ushqimi tradicional, vendet e kultit dhe besimi, njësitë matëse dhe kultura gojore". Durrës, fq

71 Fotografia Nr. 14. Objekt kulti në qytetin e Krumës Fotografia Nr. 15. Objekt kulti në fshatin Bishtazhin 69

72 III Tipat e vendbanimeve dhe struktura e qendrave të banuara Jetesa e njerëzve apo shkalla e civilizimit të shoqërisë, lidhet ngushtë me vendbanimet përkatëse. Fillimisht vendbanimet ishin të përqendruara kryesisht në territoret e ndryshme malore rurale dhe ishin të lidhura ngushtë me ndërveprimin e faktorëve natyrorë por edhe me vetë evolucionin e shoqërisë njerëzore. Këta faktorë ndikuan në zhvillimin e strukturës së vendbanimeve rurale dhe urbane duke zhvilluar tipa të ndryshme. Në rajonin ndërkufitar të Hasit gjenden të dy tipat e vendbanimeve, urbane dhe rurale. Nga pikëpamja administrative rajoni ndërkufitar i Hasit, bën pjesë në bashkinë Has, në komunat e Gjakovës dhe Prizrenit. Vendbanimet rurale janë rreth 98.5% e gjithë vendbanimeve të rajonit ndërkufitar të Hasit dhe janë të përqendruara kryesisht në luginat e lumenjve Drini i Bardhë dhe Erenik si dhe në gropat e lugjet të rajonit. Në gjithë rajonin ndërkufitar të Hasit mbizotërojnë fshatrat e shpërndara në shpatet e maleve ku mund të përmendim fshatrat Gorozhupi, Pogaj, Gjinaj, Lipoveci, etj. Nga ana tjetër fshatrat e përqendruara i gjejmë të shtrira kryesisht përgjatë luginës së lumit Drini i Bardhë dhe Erenik si dhe në gropat e lugje. Mund të përmendim fshatrat Golaj, Rogovë, Lukinaj, Romajë, etj. Sipas banorëve të rajonit ndërkufitar të Hasit vendbanimet ndahen në tre grupe: në "fshatrat e Rrafshit", bëjnë pjesë kryesisht fshatrat që shtrihen në terrene të ulëta ( m) përgjatë luginave te lumenjve Drini i Bardhe dhe Erenik, në afërsi të brigjeve të liqenit artificial të Fierzës. Këto fshatra zënë rreth 23.6% të të gjitha qendrave të banuara të rajonit ndërkufitar të Hasit dhe mund të përmendim Lukinaj, Zahrishtë, Kosturr, Krajku, Rogova, etj 74.; në "fshatrat e Brisë", bëjnë pjesë kryesisht fshatrat që shtrihen në terrene me lartësi m. Këto fshatra shtrihen rrëzë kodrave dhe në këtë grup bëjnë pjesë më shumë se gjysma e të gjitha fshatrave që i përkasin bashkisë Has. Ato zënë rreth 44.1% të të gjitha fshatrave të rajonit ndërkufitar të Hasit dhe mund të përmendim Nikoliqi, Golaj, Vranishti, Lipoveci, Perollaj, etj. në "fshatrat e Gurit", bëjnë pjesë kryesisht fshatrat që shtrihen në terrene me lartësi mbi 650m dhe zënë rreth 32.3% të të gjitha fshatrave të rajonit ndërkufitar të Hasit. Këto fshatra shtrihen përreth malit Pashtrik, Rrethi i Kasolles, etj. Dhe mund të përmendim Planej, Gjinaj, Cahan, Zgjeç, Zhub, Mazrrek, Karashëngjergj, etj. Mbizotërimi i shtrirjes së fshatrave të rajonit ndërkufitar të Hasit në lartësitë dhe +650m tregon për karakterin kodrinoro-malor të rajonit. Vendbanimet që shtrihen në Hasin e Kosovës kanë infrastrukturë më të rregullt dhe në qendrat e tyre kanë të përqendruara objekte publike apo fetare. Mund të përmendim Bishtazhinin në qendrën e të cilit ndodhet Kisha ose Zymin në qendrën e të cilit ka monumentin me vlera arsimore historike. Vendbanimet që shtrihen në Hasin e Shqipërisë në qendrat e tyre kanë të përqendruara objekte publike si shkolla apo institucione të njësive administrative. Mund të përmendim fshatin Golaj, Fajza, etj. Duhet theksuar se e përbashkët për të gjithë fshatrat e rajonit ndërkufitar të Hasit është vendosja e tyre pranë rrugëve 74 Harta topografike (shkalla 1:25000) Tiranë. 70

73 kryesore të rajonit ose rrugëve që lidhin fshatrat me njëri-tjetrin. Kjo është mundësuar për shkak të krijimit të lehtësirave në komunikim. Banesat tipike të rajonit ndërkufitar të Hasit janë kullat dykatëshe të punuara me ndërthurje të gurit dhe drurit, por ajo që vihet re në vitet e fundit është së ka ndryshuar pothuajse tërësisht mënyra e ndërtimit të banesave si pjesë e huazimeve nga vendet e tjera. Parcelat e tokës së punueshme janë të fragmentarizuar, një pjesë e vogël e tyre më tepër në formën e kopshti, është pranë banesave, ndërsa pjesa tjetër e tyre është larg banesave (kjo më e theksuar në Hasin e Kosovës). Qyteti i Krumës. Është qendra e vetme urbane në rajonin ndërkufitar të Hasit. Shtrihet në gropën e Krumës rrëzë malit Gajrep dhe Rrethit të Kasolles, në lartësi m mbi nivelin e detit. Kruma është një qendër me vlera të veçanta patriotike, arsimore dhe kulturore. Banorët e zonës kanë dhënë kontributin e tyre për përhapjen e arsimit dhe kulturës në hapjen e shkollave shqipe. Siç theksuam, në vitin 1923 në Krumë u krijua shoqëria arsimore "Shkëlzeni" ndërsa në vitin 1928 u hap Internati "Kosova". Gjatë viteve , Kruma ka qenë qendër prefekture dhe kishte nën juridiksionin e saj nënprefekturën e Tropojës dhe të Lumës. Gjatë viteve Kruma në pikëpamje administrative ishte komunë e Hasit. Pas viteve Kruma ishte qendër lokaliteti për "Krahinën e Hasit". Më 4 shkurt të vitit 1972 Kruma u shpall qytet i rrethit të Kukësit, me funksionin e qytetit bujqësor, pasi më 1964 u krijua dhe "Ndërmarrja bujqësore". Në këtë periudhë, qyteti pati një zhvillim ekonomiko-social, pasi filluan të ndërtoheshin dhe institucionet administrative, arsimore, shëndetësore, kulturore, etj. Në vitet '80 të shekullit XX, Kruma kishte një popullsi prej 3000 banorësh, e cila kryesisht ishte e ardhur nga fshatrat që ishin zënë nga ujërat e liqenit artificial të Fierzës. Në vitet '90 të shekullit të kaluar, pjesa më e madhe e popullsisë së qytetit të Krumës u largua drejt qyteteve të mëdha si Tirana, Durrësi, etj., ndërsa filloi të popullohej nga banorët vendas të ardhur nga fshatrat e rajonit. Duhet theksuar se, pas vitit 1999, si rezultat i rritjes së të ardhurave nga puna e emigrantëve, qyteti i Krumës po zgjerohet drejt veriut, duke zënë tokat e ish-ndërmarrjes bujqësore të Krumës, me ndërtime të reja, por pa ndonjë plan të qartë urbanistik. Në vitin qyteti i Krumës kishte një popullsi prej banorësh dhe 841 familje, ndërsa në vitin 2011 qyteti i Krumës kishte një popullsi prej banorësh. Kruma në aspektin e zhvillimit të ekonomisë është qytet bujqësor, por, që pas viteve '90 të shekullit të kaluar, gjithnjë e më shumë po zhvillohet sektori i shërbimeve në formën e bizneseve të vogla familjare. Në qytetin e Krumës janë përqendruar dhe institucione sociale: një kopsht, dy shkolla nëntëvjeçare, një shkollë e mesme, një spital, një shtëpi kulture, etj. Që nga viti 2014 e më pas, në vitin 2016, qyteti i Krumës ka marrë një pamje të re. Me planifikimin e ri urban qytetit iu rikonstruktuan fasadat e pallateve, iu asfaltuan të gjitha rrugët brenda qytetit, iu krijuan dhe iu shtuan hapësirat e gjelbra në qytet dhe iu përmirësua ndriçimi i rrugëve. 75 Zyra e Statistikave. Has. 71

74 Fotografia Nr. 16. Qyteti i Krumës Fotografia Nr. 17. Qyteti i Krumës 72

75 III Trashëgimia kulturore Trashëgimia kulturore përbën një ndër elementet e rëndësishëm të identitetit rajonal, pasi me të janë të lidhura një sërë vlerash të veprimtarive shoqërore. Elementet e trashëgimisë materiale e shpirtërore, si organizimi i veprimtarive jetësore (folklori, vallet, doket e zakonet, zhvillimi i kulteve të ndryshme, etj.), unifikojnë të tashmen me të kaluarën duke ndikuar kështu në forcimin dhe ruajtjen e identitetit rajonal. Trashëgimia kulturore së bashku me mjedisin natyror njëherësh luajnë një rol të rëndësishëm në diferencimin rajonal të një hapësire të caktuar gjeografike, në rastin e studimit tonë, të rajonit ndërkufitar të Hasit. Hasi dallohet për trashëgimi të pasur kulturore e cila ka vazhduar që nga periudha e neolit, në vazhdimësi me kulturën ilire, me kulturën e Komanit e deri në ditët e sotme. Figura Nr. 13. Vend-gjetjet e kulturës së Komanit Për vazhdimësinë e saj flasin edhe të dhëna të tjera historike dhe etnografike. Banorët e hershëm të rajonit të Hasit që nga dardanët, arbëreshët e më pas shqiptarët u dalluan si blegtorë të zotë, furrxhinj e argjendarë. Në morinë e gjithë kësaj kulture bën pjesë edhe tradita e përpunimit të leshit (për punimet artistike si qilimat e sixhade e deri tek zbukurimet) si dhe tradita e përpunimit të gajtanit, që e dallon zonën nga të tjerat. III Monumentet kulturore të Hasit III Monumentet arkeologjike Tumat në Krumë 76. Në qytetin e Krumës, aty ku sot është rezervuari i Llakajve, gjendet një grumbullim prej 24 kodërvarresh. Nëpërmjet materialit të zbuluar jepet mundësia e 76 Përzhita L Kukësi-Vështrim Arkeologjik. Tiranë, fq.22 73

76 përcaktimit të tri periudhave varrimesh: a) shek. XII-VIII p.e.r; b) shek. VI-V p.e.r; c) shek. IV e.r. Materiali i zbuluar shpreh tipare të përafërta me ato të objekteve përkatëse bashkëkohëse të trevës qendrore e jugore të Ilirisë, si dhe lidhjet e saj me një zonë më të gjerë se Rrafshi i Dukagjinit që shtrihet edhe në Fushë Kosovë dhe në Maqedoni. Tumat në Myçhas. Sipër fshatit Myçhas në vendin e quajtur "Qafa e Pogaqes" në një lartësi 700m mbi nivelin e detit, ndodhen 9 kodër-varreza. Nga gërmimet dhe studimi i materialeve të shumta u konstatua se periudha më e hershme lidhet me epokën e bronzit të vonë. Nga ana ndërtimore këto kodërvarre paraqesin ngjashmëri me nekropolin e Çinamakës. Ato janë të ngritura kryesisht prej dheu. Kalaja e Lekës 77. Kjo kala është ngritur në një kodër shkëmbore, 259m mbi nivelin e detit. Ka trajtën katërkëndëshi me përmasa të brendshëm 2.40 me 2m. Lartësia e ruajtur është 1.60m. Muret e saj janë ndërtuar prej gurësh lumorë dhe si mjet lidhës ka shërbyer llaçi i bollshëm, i përbërë prej gëlqere dhe zhavorr lumi. Dyshemeja është shtruar po me këtë lloj guri të lidhur me llaç. Ka shërbyer si qendër e rëndësishme lidhëse mes Scodrës (Shkodrës) e Gegjes (Gjakovës) si dhe degë të tjera nga ku kalonte traseja Lissus-Naissus. Kjo kala e ruajti këtë rol deri në periudhën e mesjetës. Kalaja e Kosturit. Kalaja e Kosturit është ndërtuar mbi një majë mali shkëmborë 674m mbi nivelin e detit, që njihet nga banorët e zonës me emrin "Shkëmbi i Kalasë". Është e mbrojtur kryesisht nga natyra pasi anët e malit janë shumë të pjerrëta dhe aty-këtu ka shtigje të hapura dhe të zëna me mure. Në anën perëndimore ruhet një trakt muri 2.5m i gjatë dhe 1m i lartë i cili përbëhet prej gurësh shkëmborë të papërpunuar. Kalaja është e ngritur në dy maja shkëmbore dhe ajo më e larta ka shërbyer si pikë vrojtimi. Qeramika dhe teknika e ndërtimit të murit e datojnë kalanë në periudhën antike të vonë. Nekropoli i tumulave të Rogovës (Gjakovë) 78. Nekropoli i tumulave të Rogovës gjendet në vendin e njohur me emrin Fusha, rreth 4km në juglindje të nekropolit tumulat të Fshejt, në krahun e djathtë të rrugës Gjakovë-Prizren. Ky kompleks nekropolesh përbëhej prej 6 tumave të ruajtura mirë dhe disa të tjera të dëmtuara. Për herë të parë është hulumtuar në vitin 1966 dhe më pas në vitet pasuese 1973, 2005 dhe Të gjitha këto hulumtime parciale rezultuan se këtu kishte një nekropol me grup tumash që në bazë të analogjisë të materialit arkeologjik zbuluar këtu datohej në kohën e bronzit të mesëm ( p.e.s.), por vazhdon të ripërdoret edhe në periudhën e hekurit të hershëm. Varret tumulate kishin një shumëllojshmëri të pasur inventari që varroseshin së bashku me të ndjerët e që sipas perceptimit të njeriut të asaj kohe, ato ishin objekte personale, qoftë armë, vegla, zbukurime dhe gjësende të tjera materiale të personit apo personave jo të zakonshëm që ishin varrosur aty. 77 Përzhita L Kukësi-Vështrim Arkeologjik. Tiranë, fq

77 Fotografia Nr. 18. Nekropoli i tumulave, Rogovë III Monumentet arkitekturore Tipi i banesës në rajonin ndërkufitar të Hasit është i ngjashëm me ato të malësinë së Gjakovës dhe Rrafshit të Dukagjinit, por me një ndryshim se në rajonin në studim mbasi arritën në një konceptim arkitektonik të përshtatshëm mbetën në këtë stad, ndërsa në malësinë e Gjakovës u shtynë më tej përpunimet arkitektonike. Përgjithësisht ekzistonte kompleksi i banimit të një familje të madhe që përbëhej nga kulla, shtëpia e zjarrit, dhoma e fjetjes dhe objektet ndihmëse si hambari, stallat e bagëtive etj. Tipat kryesore të banesave kullë janë 79 : banesa të tipit kullë, të ndërtuara me gurë ku kati i parë është shtëpi zjarri dhe kati i dytë është dhomë pritje. Hyrja është në drejtim të kundërt ndërsa kullat kanë dritare të vogla me hark guri, të mbuluara me kapak dërrase. Shpesh kanë frënxhi për vrojtim dhe luftim dhe disa prej tyre janë të pajisura me një shtresë që dilte mbi frënxhi e që quhej "karallhane"; banesa të tipit kullë, të ndërtuara me gurë në katin e parë dhe me dru në katin e dytë; banesa të tjera të tipit kullë të ndërtuara me gurë katin e parë dhe të dytë ndërsa përpara kanë një divanhane (ballkon) të dalë e të ndërtuar me dru të dizeniuar bukur me dyer e dritare me hark. 79 Lisha M Trashëgimia natyrore dhe materialo-shpirtërore e Malësisë së Hasit. Mikrotezë. Tiranë, fq

78 Fotografia Nr. 19. dhe 20. Banesë e tipit kullë në Has Muri i gurit lidhej me llaç e me hatulla (brez druri) në çdo 1m lartësi muri. Mbulesa, në zonat malore, është me dërrasa, tjegulla dhe rrasa guri. Shumë nga këto objekte ekzistojnë edhe sot si rrjedhoje e restaurimit të tyre ndërsa disa të tjera janë dëmtuar ose ka ndryshuar funksioni i tyre. Ndër banesat që gëzojnë statusin e monumentit të kulturës përmendim banesat e Ibrahim Gjonit, e Mus Hasanit, e Bajram Ukës, e Man dhe Hate Ferizollit, e Man Çelës, e Avdyl Qerimit (sot Ram Çela), e Dem Pavdejës, e Deli Kovaçit, e Selman Zyber Dautit, etj. Kapella e At Shtjefën Gjeqovit (Zym). Me iniciativën e Entit për Mbrojtjen e Monumenteve të Kosovës dhe organeve kompetente të fshatit Zym, në vitet 1960 është ndërtuar kapela e At 76

79 Shtjefën Gjeqovit në varrezat e fshatit. Kapela ka planimetri drejtkëndëshe me dimensione të vogla. Në pjesën veriore gjendet absida me bazë gjysmë rrethore ndërsa hyrja në kapelë realizohet nëpërmjet derës prej druri, e punuar me hapje gjysmë rrethore nga ana jugore. Ndërtesa është e ndërtuar me gurë dhe llaç gëlqerorë si material lidhës. Fasada nuk është e suvatuar, me sa shihet nga struktura e mureve ndërsa enterieri është i suvatuar. Në fasadën jugore gjendet guri i gdhendur në formë të kryqit latin, dhe mbishkrimi i punuar në metal, ku shkruhet viti i lindjes dhe i vdekjes së At Shtjefën Gjeqovit. Kulmi është dy-ujorë respektivisht tre-ujorë nëse marrim parasysh edhe pjesën e absidës që është e mbuluar me rrasa guri. Ura e Terziut (Bishtazhin). Ura e Terziut gjendet në kilometrin e 7-të të rrugës Gjakovë- Prizren mbi lumin Erenik. Ura është ndërtuar në shek. XVIII nga Esnafi i Terzive në Gjakovë. Objekti përmban elemente të një monumenti kulture me vlera historike, sociale, artistike, arkitektonike dhe kulturore. Ura ka pasur rëndësi të madhe ekonomike sepse ka bërë lidhjet tregtare në mes të vilajeteve brenda Perandorisë Osmane. Fotografia Nr. 21. Ura e Terziut, Bishtazhin Vlera arkitektonike e kësaj ure qëndron në faktin se është ndërtuar nga gurët vendas dhe përbëhet nga 11 harqe të madhësive të ndryshme, gjysmë-rrethorë, dhe dhjetë dritareve shkarkuese (qemer) në mes tyre. Ura është e gjatë 192.8m dhe ka gjerësi 5.0m dhe 5.1m. Ura mund të quhet fenomen ndërtimi për kohën kur është ndërtuar për shkak të mundësive financiare dhe pajisjeve të pakta teknologjike të kohës edhe pse është ndërtuar nga mjeshtër të zotë dhe me përvojë. Restaurimi i fundit i urës është bërë në vitin 1982 nga Enti Krahinor i Prishtinës për Mbrojtjen e Monumenteve të Kulturës. Gjendja e urës është e mirë, por mungon mirëmbajtja e përhershme 80. Shkolla Internati në Krumë. Në vitin 1928 u hap internati "Kosova" me nxënës nga Hasi, Luma, Malësia dhe Kosova. Në vitin 1932 u inaugurua godina e re e shkollës ku kati i parë shërbente për mësim dhe kati i dytë si fjetore. Është ndërtesë dykatëshe me kate të larta rreth

80 4m. Ka klasa me shumë dritë dhe me 3 dritare të mëdha. U restaurua nga Atelieja e Shkodrës në vitin 1978 ndërsa sot është Muzeu Historik Krahinor. III Trashëgimia etnografike Hasi si një krahinë etnografike rrethohet tërësisht nga ujërat e Drinit dhe të përrenjve që derdhen në të, duke e ndarë në mënyrë të dallueshme nga krahinat e tjera. Në veri lumi Erenik e ndan nga krahina e Rekës dhe qyteti i Gjakovës. Në lindje dhe në jug, Drini i Bardhë e ndan nga Podrimja dhe Luma ndërsa në perëndim Drini i Bashkuar e ndan atë nga krahina e Malëziut dhe Skatinës. Së fundmi në veriperëndim e ndan nga rrethi i Tropojës. Nga ana etnografike Hasi ndahet në: Hasi i Rrafshit me 40 fshatra nga lindje; dhe Hasi i Gurit i quajtur ndryshe "Hasi i Thatë" me 24 fshatra në perëndim. Veshjet popullore të rajonit ndërkufitar të Hasit. Veshjet popullore në rajonin ndërkufitar të Hasit janë ende të gjalla, bëjnë një jetë aktive në grup, vijnë joshëse dhe atraktive duke jetuar me ne, me kohën tonë dhe me modën evropiane. Simbolizmi i artefakteve në kulturën e veshjes së Hasit dëshmon bindshëm për një organizëm të tërë provash komunikuese brenda një sistemi vetjak të simboleve. Këto simbole ndihmojnë në përcaktimin e elementëve kohë dhe hapësirë dhe njëkohësisht përforcojnë rolin e njeriut në krijimin e të mirave kulturore (veshja e Hasit). Për të kuptuar këto marrëdhënie apo raporte brenda këtij entiteti kulturor japin disa dukuri në këtë drejtim 81. Veshja shquhet për: një strukturë të plotë dhe organizim të mirë të pjesëve të veçanta në raport me tërësinë e kostumeve. Dallohen qartë veçoritë kombëtare, nuancat fetare, dallimet moshore dhe statusi i pozitës shoqërore për ngjarje të veçanta, etj.; simbolikë dhe fantazi të zbatimit dhe të komunikimit të ngjyrave. Mbizotëron ngjyra e kuqe dhe ndiqen strategji për vendosjes e një ngjyre të caktuar, në pika të caktuara të një veshjeje. Strategjia e vendosjes së ndonjë motivi dekorativë me shumë simbolikë, herë-herë na rikthen në lashtësi; kromatikë të ngjyrave, sidomos në kanac ku komunikojnë raporte "të lexueshme" artistike; morfologji të caktuar e cila dëshmon për lashtësi por edhe për lidhjet iliro-shqiptare; mënyrën e bartjes së veshjeve të veçanta dhe të mbulimit të kokës duke komunikuar rolin dhe funksionin e caktuar të këtij rregullimi në veshje; Plotësim të saj me aksesorë e dekore ende aktuale dhe në përputhje me zhvillimet e përgjithshme shoqëroro-ekonomike. 81 Lisha M Trashëgimia natyrore dhe materialo-shpirtërore e Malësisë së Hasit. Mikrotezë. Tiranë, fq

81 Fotografia Nr. 22. dhe 23. Veshjet tradicionale hasjane 79

82 Fotografia Nr. 24. dhe 25. Veshjet tradicionale hasjane Vallet e rajonin ndërkufitar të Hasit. Vallja në Has ashtu si në gjithë vendin tonë është pjesë përbërëse e jetës shpirtërore të popullit dhe një nga format më të larmishme të shprehjes së emocioneve dhe mendimeve të tij. Punimet artizanale. Rajoni është e njohur si për kostumet tradicionale të komunave të ndryshme ashtu edhe për qilimat e punuar me dorë, sixhade, mbulesat e leshta, punën me shtiza, qëndisjet, mjetet e punës dhe instrumentet muzikore, p.sh. çiftelia. Sipas traditës, nuset e reja duhet të përgatitnin pajën e tyre, traditë e cila ende praktikohet në disa fshatra. Për këtë arsye, në shumicën e fshatrave mund të gjenden punime të bëra me dorë si qilima apo qëndisma. Në ditët e sotme, ka shumë pak vende ku turistët mund të shohin apo të blejnë të tilla prodhime artizanale. Në rajon ekziston një potencial i madh i rigjallërimit të muzeve etnografikë dhe zhvillimit të pikave tregtare, ku turistët mund të shohin dhe mund të blejnë prodhimet artizanale. Sot, vetëm disa punishte të krijuara në ambientet familjare prodhohen kostume tradicionale dhe sixhade për tregun vendas. Megjithatë, këto janë shumë të vogla dhe kanë nevojë për mbështetje për të rritur prodhimin dhe shitjet e tyre. Zhvillimi i aftësive planifikuese të biznesit është i domosdoshëm për të ndihmuar individët e përfshirë në punët artizanale që të ecin përpara, të prodhojnë, të reklamojnë dhe të shesin produktet e tyre. Disa nga çështjet që duhen të merren në konsideratë për zhvillimin e sektorit të artizanatit dhe të suvenireve janë: organizimi në shoqëri apo përfaqësime të grupuara të prodhuesve të punimeve artizanale dhe suvenireve; përmirësimi i kushteve shumë të vështira të punës, ndonjëherë prodhuesve u mungojnë qoftë edhe veglat bazë të punës; 80

83 krijimi i një platforme për të promovuar dhe reklamuar produktet e tyre; mundësia e marrjes së mikro-kredive të buta për prodhuesit në kuadër të zgjerimit të aktivitetit të tyre. Pasuritë e mëdha etnografike dhe folklorike, e bëjnë rajonin ndërkufitar të Hasit që të dallohet nga të gjitha zonat përreth sidomos kjo në larminë e zakoneve e riteve, në veshje, në valle e në këngë, në objektet e kulturës materiale dhe në organizimin e dasmave ku spikasin lojëra të ndryshme si "loja e plakut", "loja me kapuç", etj. E gjithë kjo pasuri materiale e shpirtërore kërkon ruajtje dhe transmetim në brezat pasardhës duke pasur parasysh trysninë e madhe nga kulturat e tjera çka mund të çonte në venitjen e kësaj pasurie të madhe. Të gjitha këto të marra së bashku përbëjnë një arsye më të madhe për të tërhequr vizitorët me interesa kulturore. Popullsia e re dhe e emancipuar e rajonit, me arsim e kulturë dhe me njohje të gjuhëve të huaja ofron një tjetër mundësi të veçantë për zhvillimin e turizmit, pasi dihet që kjo fushë kërkon mosha të reja për t'i shërbyer e kënaqur turistët. Së fundmi theksojmë se prodhimet cilësore dhe biologjike përbëjnë një ofertë tepër joshëse për të gjithë turistët apo kalimtarët e rastit. Po të shtojmë këtu dhe menynë tepër të veçantë dhe tradicionale të zonës ajo që do të kishim do të ishte jo vetëm kënaqësia maksimale por edhe vlerësimi i turistëve duke e ri-vizituar apo dhe sugjeruar këtë zonë si atraksion turistik me vlera të mëdha. Figura Nr. 14. Harta trashegimisë natyrore dhe kulturore në rajonin ndërkufitar të Hasit (Punoi: Ngjeçi K.) 81

84 III.2. VLERËSIMI EKONOMIK I RESURSEVE NATYRORE DHE HUMANE Rajoni ndërkufitar i Hasit ofron resurse të mjaftueshme natyrore dhe humane për zhvillimin të qëndrueshëm ekonomik të tij. Ndër këto resurse, fillimisht do t'i referohemi pozitës gjeografike. Kjo pozitë shërben si nyje lidhëse midis Shqipërisë dhe Kosovës, brigjeve të detit Adriatik e brendësisë së Ballkanit dhe krijon afërsi të rajonit me tri qendrat e mëdha gravituese Gjakovën, Prizrenin dhe Kukësin. Autostrada Durrës-Prishtinë krijon kushte tepër të favorshme për lidhjen e rajoneve bregdetare dhe veriore të vendit tonë me ato shqiptare në brendësi të Kosovës dhe më gjerë në Ballkan. Roli i rëndësishëm i pozitës gjeografike do të vihet edhe më tepër në dukje me krijimin dhe funksionimin e euro-rajonit të Prizrenit. Këto përparësi të pozitës gjeografike, nëse vlerësohen dhe menaxhohen me efektivitet, do t i japin rajonit të Hasit frymëmarrje, do të krijojnë mundësinë që të përshkohet nga flukse jo të vogla të njerëzve, të kapitaleve, të ideve dhe të informacioneve, të cilat do të përbëjnë premisë dhe bazë shumë të mirë për zhvillimin e qëndrueshëm të tij. Ndërtimi gjeologjik ofron larmi në peizazhe dhe pasuri të shumta minerare (minerale metalorë, lëndë ndërtimi, gurë dekorativë, etj.). Kjo pasuri ka krijuar kushtet e zhvillimit të industrisë nxjerrëse të mineralit të kromit (Deve, Perollaj, Vlahen) dhe të hekur-nikelit (fshati Myç- Has, etj.). Njëherazi rezervat e mëdha të këtyre mineraleve përbëjnë një resurs jo të vogël për zhvillimin e qëndrueshëm të rajonit në të tashmen e në të ardhmen. Relievi ofron mundësi për zhvillimin e disa aktiviteteve jetësore dhe ekonomike. Shkalla e kufizuar e ashpërsisë së tij, shtrirja e konsiderueshme e sipërfaqeve të sheshta me pjerrësi të vogël, gropat dhe lugjet ofrojnë mundësi për zhvillimin e bujqësisë dhe të blegtorisë. Shpatet e kodrave me pjerrësi të vogël mundësojnë frutikulturën, ndërsa lartësitë e pllajës karstike të Hasit dhe të malit të Pashtrikut ofrojnë kushte shumë të mira për zhvillimin e blegtorisë (sidomos të imtave), të pylltarisë dhe veçanërisht të formave të ndryshme të turizmit malor. Në territorin e rajonit takohen peizazhe shumë të bukura, piktoreske, të lidhura me relievin karstik të pllajës së Hasit dhe të malit të Pashtrikut. Aty gjenden forma tepër interesante të karstit sipërfaqësor dhe nëntokësor, në të cilat dallohen shpellat e shumta karstike si shpella e Pëllumbave, shpella me Oborr, shpella e Qirinjve, etj. Edhe pse këto shpella janë shpallur monumente natyrë, ende nuk janë eksploruar e studiuar mirë, duke i lënë vend zbulimit të shumë shpellave të tjera me vlera të larta natyrore që me siguri meritojnë statusin e zonës së mbrojtur. Klima është përgjithësisht e ftohtë, çka mundëson kultivimin e kulturave bujqësore më pak termofile. Njëherësh kjo klimë, tepër e shëndetshme, e gërshetuar me larmi të pasur të botës bimore e shtazore përbën potencial me vlera të mëdha turistike. Bimësia e pasur dhe sipërfaqja e konsiderueshme që zënë pyjet (rreth 62% 82 të sipërfaqes), kryesisht në pjesën kosovare të rajonit, ka mundësuar zhvillimin e pylltarisë dhe industrinë e përpunimit të drurit për zgjidhjen e nevojave për lëndë druri të ekonomive shtëpiake. Krahas kësaj, këto pyje të pasura krijojnë mjedis të shëndetshëm dhe tepër tërheqës për aktivitetin turistik. 82 Çavolli R Gjeografia regjionale e Kosovës. Prishtinë, fq

85 Trashëgimia kulturore, materiale e shpirtërore, i shtohet kësaj pasurie të madhe natyrore në këtë rajon. Kjo trashëgimi lidhet me popullimin e hershëm të kësaj treve dhe me ruajtjen e përcjelljen e këtyre traditave e zakoneve deri në ditët e sotme. Rajoni është i pasur me objekte të shumta arkeologjike dhe historike. Zbulimet arkeologjike në këtë zonë kanë evidentuar shumë objekte të ndërtuara që nga periudha e mijëvjeçarit të III të p.e.r, siç është "Vendbanimi shpellorë i Dajçit" 83. Në rajonin ndërkufitar të Hasit gjejmë një numër të madh objektesh të shpallur monumente kulture si tumat në qytetin e Krumës apo kalaja e Kosturit. Trashëgimia shpirtëror paraqitet shumë e pasur gjithashtu me veshjet popullore të Hasit, folklorin, zakonet, traditat, gojëdhënat, legjendat, etj. Numri i popullsisë së rajonit ndërkufitar të Hasit është mjaft dinamik, e veçanta e kësaj popullsie lidhet me numrin e madh të lindjeve çka dhe pasqyrohet në numrin e përgjithshëm të popullsisë. Në vitin 1571, rajoni ndërkufitar i Hasit kishte banorë 84, në vitin 1919, me banorë 85, në vitin 1971 u rrit në rreth banorë dhe në vitin 2011 kishte një popullsi banorë. Duhet theksuar se në pjesën shqiptare numri i popullsisë është më i vogël, ai arrin rreth banorë duke ofruar kështu burime të mëdha njerëzore për të ardhmen. Në këtë rajon mbizotëron grupmosha e re e popullsisë, njëherësh dhe e aftë për punë. Megjithatë për punësimin e tyre duhet të hartohen plane afatgjata për t'i mbajtur pranë vendbanimeve të tyre dhe për zgjidhjen e problemit të rëndësishëm të nivelit të lartë të papunësisë 87, sidomos asaj të aftë për punë. Si konkluzion mund të themi se resurset natyrore dhe humane të rajonit janë të favorshme për zhvillim të shpejtë, të gjithanshëm dhe të qëndrueshëm ekonomik. Por, ky zhvillim shpesh u pengua nga faktorë të tjerë politikë, historikë, socialë dhe shoqërorë. Këta faktorë kanë ndikuar me intensitet të ndryshëm në periudha të caktuara, por sidomos në periudhën komuniste, e izoluan në total rajonin dhe penguan zhvillimin social-ekonomik të tij. Ndryshimet politike, pas vitit 1990 krijuan kushte që edhe faktorët politikë të kontribuojnë ndjeshëm në zhvillimin e rajonit. Ashtu siç dhe e përmendëm dhe më sipër veprimi i faktorëve politikë ka qenë i ndryshëm në periudha të caktuara duke shkaktuar zhvillime të pabarabarta në shkallën dhe në karakterin e këtij zhvillimi. Për të evidentuar dhe shpjeguar gjendjen e sotme të ekonomisë dhe faktorët përcaktues të saj, duhet analizuar evoluimi i kësaj ekonomie në periudha të ndryshme. Për këtë qëllim do të përqendrohemi në analizën e zhvillimit të ekonomisë në tri periudha: a) deri në vitin 1945; b) gjatë viteve (periudha komuniste) dhe c) gjatë viteve (periudha e tranzicionit demokratik). 83 Përzhita L Kukësi-Vështrim Arkeologjik. Dita Tiranë, fq. 20, 84 Pulaha S Popullsia shqiptare e Kosovës gjatë shekujve XV-XVI. Tiranë, fq Muja R Popullsia e qarkut të Prizrenit në vitin Buletini shkencor Nr. 1 SH.L.P. "Bajram Curri". Gjakovë, fq Instat. 87 Zyra e Punës. Has. 83

86 III.2.1. SEKTORI PRIMAR (BUJQËSIA) III Ekonomia bujqësore deri në vitin 1945 Gjatë kësaj periudhe ashtu si në të gjithë vendin tonë e sidomos në zonat e thella malore, bujqësia kishte nivel shumë të ulët prodhimi. Ekonomia bujqësore e Hasit ka qenë e prapambetur 88 dhe natyrore. Kjo dukuri shfaqet në disa drejtime si në sipërfaqen e kufizuar të tokës së punueshme (ajo është e vendosur në shpatet e kodrave), mënyrën primitive të punimit të tokës, mungesën e plotë të përdorimit të makinerive bujqësore, nivelin tepër të ulët të përdorimit të plehrave dhe teknikat të papërshtatshme ujitjes, mungesën e plotë të specialistëve të mirëfilltë të bujqësisë, etj. Këto vështirësi ndikuan drejtpërsëdrejti në prodhimin bujqësor dhe blegtoral duke ndikuar negativisht në ekonominë bujqësore. Gjatë kësaj periudhe bazën e ekonomisë e përbënte blegtoria, e theksuar kjo në përdorimin e kullotave natyrore si resurse të mëdha për mbarështimin e kafshëve të imta. Më ndryshe paraqitet gjendja e ekonomisë bujqësore në Hasin e Kosovës (Rrafshit). Relievi më i ulët dhe luginat lumore të lumit Erenik e Drini i Bardhë ofrojnë toka shumë më pjellore për aktivitetin bujqësor, duke ndikuar në zhvillimin pozitiv të bujqësisë në këtë pjesë të rajonit ndërkufitar të Hasit. Si përfundim, mund të themi se kjo periudhë kohore karakterizohet nga ekonomi e prapambetur dhe nga strukturë e kufizuar të degëve të saj. Kjo shprehet dhe përmes numrit të paktë të kulturave bujqësore të drithërave të bukës, konkretisht misër, thekër, grurë, bar dhe elb. Këto prapambetje në zhvillim erdhën si pasojë e një sërë faktorësh: ndarja e rajonit në dy shtete (1916), luftërat e njëpasnjëshme, politikat e ish-jugosllavisë për spastrimin e popullsisë shqiptare (Hasi i Kosovës) si dhe teknikat e vjetërsuara të përpunimit të tokës. III Periudha Kjo është periudha e ndryshimeve tërësore të strukturës ekonomike. Ajo përkon me vendosjen e sistemit komunist në të dyja anët e rajonit, me ngjashmëritë dhe me dallimet mes tyre. Ngjashmëritë vërehen në politikat e përbashkëta të ekonomisë së centralizuar që ndoqën të dy vendet dhe në mendësinë e përbashkët të popullsisë pasi në të dyja anët e rajonit, popullsia ishte shqiptare. Dallimet vërehen në faktin se pavarësisht popullsisë shqiptare, ndarja e rajonit në dy për një periudhë 50 vjeçare, reflektoi pasojat dhe në nivelin ekonomik të rajonit. Ndryshimet më të rëndësishme në strukturën ekonomike të rajonit ndërkufitar të Hasit ishin: reforma agrare, e cila u aplikua në të dy pjesët e rajonit duke ndikuar drejtpërdrejt në gjallërimin e ekonomisë në raport me gjendjen e saj para Çlirimit. Aplikimi i reformës agrare në Hasin e Gurit (Hasi i Shqipërisë) ashtu si në të gjithë vendin tonë nisi në vitin 1946 e zgjati deri në vitin Kjo reformë synonte pajisjen me tokë të fshatarëve të cilët kishin pak ose aspak tokë. Reforma agrare ndikoi drejtpërdrejt në gjallërimin e ekonomisë vendase dhe përgatiti kushtet për shtetëzimin e ekonomisë bujqësore. Përmendim kolektivizimin e 88 Hasan Peka (mësues gjeografie në pension) Intervistë. 84

87 bujqësisë apo ndërtimin e kooperativave bujqësore. Gjate viteve të reformës u vu re rritje e prodhimit të përgjithshëm por me mundësi të kufizuara për shkak të ndikimit të relievit kryesisht kodrinoro-malor, sipërfaqes së kufizuar të tokave bujqësore, mungesës së pronarëve të mëdhenj të pronave (ato ishin në formën e bajraqeve 89 ), mungesës së punonjësve të kualifikuar, teknikave të prapambetura të punimit të tokës, etj. Gjatë reformës agrare u bë shtetëzimi i merave (toka të përbashkëta të fshatit dhe të bjeshkëve) me moton "Të bëjmë pronarë të tokave, fshatarët". Menjëherë pas reformës agrare nisi kolektivizimi i bujqësisë, që u konkretizua me krijimin e kooperativave bujqësore në vitin në fshatin Nikoliq, e më vonë në fshatrat e tjera si Pogaj, etj. Ky proces përfundoi në vitet 1967 dhe kishte si synim zhdukjen e pronës private. Si rrjedhojë në vitin 1964 u ngrit ndërmarrja bujqësore në Krumë. Kolektivizimi i bujqësisë dhe krijimi i ndërmarrjes bujqësore shërbyen si baza të socializmit të ekonomisë bujqësore, toka dhe blegtoria u bashkuan në ekonomi të përbashkët. Reforma agrare e me pas kolektivizimi i bujqësisë u shoqëruan me investime nga shteti dhe në fazën e parë shënoi suksese në prodhim. U rrit sipërfaqja e tokës së punueshme në gropat dhe lugje me një ritëm vjetor 14.5 %. Nga 400ha tokë bujqësore para vitit 1945, arriti në shifrat 2000ha tokë bujqësore, pas krijimit të ndërmarrjes bujqësore në Krumë 91. Ndër kulturat bujqësore mbizotëronin drithërat e veçanërisht misri. U futën teknologji të reja në përpunimin e tokave dhe kultivimin e kulturave bujqësore, u rrit shkalla e mekanizimit të punimeve bujqësore dhe u arrit që mbi 90% e sipërfaqes bujqësore të punohej me makineri. Një rol të rëndësishëm gjatë kësaj periudhe pati dhe përdorimi i plehrave kimikë, të cilët rritën prodhimin e sidomos cilësinë e tij. Po gjatë kësaj periudhe vihet re një rritje e punonjësve të kualifikuar në bujqësi, numri i kuadrove me arsim të lartë për të gjithë rajonin në këtë periudhë ishte 37 dhe akoma më i madh ishte numri i specialistëve me arsim të mesëm në këtë fushë. Së fundmi si pjesë e investimeve, u hapën kanale ujitëse dhe ujëmbajtës. Në të gjithë Hasin e Gurit numërohen rreth 18 ujëmbajtës ku më i madhi është ai i Llakajve, i Qarrit, i Letajve, etj., të cilët arritën të plotësojnë nevojat për ujitjen e bimëve bujqësore. Të gjitha këto i dhanë një impuls rritjes së sipërfaqes së tokës së punueshme dhe prodhimit bujqësor në tërësi. Kështu, krahasuar me periudhën e paraçlirimit, ka një rritje të dukshme të rendimenteve të kulturave bujqësore si: gruri (nga 1.8kv/ha para çlirimit, në 16,5 92 kv/ha në vitet '75), misri (nga 1kv/ha para çlirimit, në 18 kv/ha në vitet '75), ndërsa në parcela tepër të kufizuara eksperimentale dhe në vite të veçanta u arritën shifrat e deri kv/ha aq sa që specialistët e bujqësisë e quajtën Hasin "Myzeqeja e Kukësit". Ky ritëm i tillë i ngritjes dhe i zhvillimit vazhdoi deri në vitet 1980, e pas këtij viti u vu re një ulje e ritmit të zhvillimit, madje në sektorë të veçantë arriti në kolaps. Shkaqet kryesor për këtë kolaps ishin: 89 Arkivi i qytetit. Kukës. 90 Po aty. 91 Po aty 92 Domi. A "Të njohim Vendlindjen". Tiranë, fq Po aty fq

88 centralizimi i plotë mbi mënyrën e organizimit të prodhimeve bujqësore, që shprehej në diktimin e planeve 5 dhe 10 vjeçare të prodhimit dhe të strukturës së kulturave bujqësore nga qeveria, pa marrë mendimin e specialistëve. Ky centralizim ishte krejtësisht i pa përshtatshëm me kushtet fiziko-gjeografike të Hasit por dhe të interesit ekonomik. Le të mos harrojmë se ishte kriteri politik ai që përcaktonte gjithçka, ndaj dhe ekonomitë bujqësore u detyruan të prodhonin më shumë drithëra për të siguruar me çdo kusht prodhimin e bukës. Kjo u shoqërua me zvogëlimin e vazhdueshëm të prodhimeve bujqësore të rajonit. zhveshja e fshatarësisë në mënyrë totale nga pronësia mbi tokën dhe mjetet e tjera të jetesës. Tufëzimi i blegtorisë ishte elementi negativ më i theksuar pasi u shoqërua me rënie të interesit të fshatarëve për punën kolektive. Këto masa me karakter politik dhe ideologjik, ashtu si në të gjithë vendin tonë ashtu dhe në rajonin e Hasit, e bënë popullsinë pesimiste dhe përkeqësuan vazhdimisht jetën e saj, sidomos pas viteve , duke e çuar popullsinë deri në varfëri të skajshme. Edhe për Hasin e Rrafshit (Hasi i Kosovës), gjatë kësaj periudhe gjendja e ekonomisë bujqësore ka qenë më e zhvilluar se para vitit Njëkohësisht me vendin tonë, edhe në këtë pjesë të rajonit filloi reforma agrare dhe formimi i kooperativave bujqësore 94 me programe për rregullimin dhe ujitjen e tokave bujqësore 95. Pavarësisht zhvillimeve dhe zbatimit të programeve për zhvillimin e bujqësisë, sërish nivelet e zhvillimit të rajonit ishin të prapambetura krahasuar me nivelet e ish-jugosllavisë. Në zonat kodrinoro-malore të rajonit, ekonomia bujqësore ngeli në gjendje natyrore. Tokat ende punoheshin me parmendë dhe bazën e plehërimit e zinin plehrat organikë. Në Hasin e Prizrenit 96 sipërfaqja e tokës bujqësore në vitin 1971 ishte 5779ha 97 ndërsa mungojnë të dhënat për pjesën e Hasit të Gjakovës. Kulturat bujqësore që u kultivuan gjatë kësaj periudhe në Hasin e Kosovës janë kryesisht drithërat me rreth 76% 98 të të gjithë kulturave bujqësore dhe vendin kryesor e zinte misri. Arsyet kryesore të prapambetjes së ekonomisë bujqësore ishin niveli i ulët i zhvillimit ekonomiko-shoqëror, ndikimi negativ i faktorëve politikë për zhvillimin e ekonomisë që ndoqi ish-jugosllavia, mungesa e specialistëve të mirëfilltë për bujqësinë, mungesa e përdorimit të makinerive, etj. Si konkluzion themi se pavarësisht elementëve të përbashkët të dy pjesëve të rajonit ndërkufitar të Hasit si rritja e sipërfaqes së tokës së punueshme, përmirësimi i metodave të përpunimit të tokës dhe plehërimi i tyre, ky rajon pati një rritje të vogël krahasuar me rajonet e tjera të vendit tonë apo të rajonit të ish-jugosllavisë. 94 Laçi S Gjeografia e Kosovës dhe e trevave shqiptare përtej kufirit të republikës së Shqipërisë. Progres. Tiranë, fq Po aty, fq Hasi i Prizrenit (përfshihen vetëm fshatrat e rajonit, pjesë e komunës së Prizrenit). 97 Morina A Popullsia e Hasit të Prizrenit. Instituti Albanologjik i Prishtinës. Gjurmime Albanologjike. Prishtinë, fq Pushka A Gjeografia Agrare. Prishtinë, fq

89 III Gjendja e ekonomisë bujqësore në periudhën e tranzicionit demokratik Ndryshimet e mëdha politike që ndodhën në vitet '90 të shekullit të kaluar dhanë ndikim të madh në ekonominë dhe jetën e banorëve të rajonit. Ato u shoqëruan me një ndryshim të madh në konceptet dhe interesat e popullsisë së saj e si rrjedhojë ndodhën një sërë dukurish pozitive dhe negative siç ishte braktisja e tokës nga banorët, rënia e aktivitetit prodhues në disa kultura bujqësore, etj. Disa nga dukuritë kryesore nga të cilat dallohet kjo periudhë janë: lëvizja e lirë e njerëzve brenda dhe jashtë vendit. Shumë banorë emigruan në zonat fushore dhe jashtë vendit duke braktisur kështu rajonin. Kjo braktisje u shoqërua me braktisjen e tokës punuese e cila tashmë po i nënshtrohet erozionit intensiv e po kthehet në vatër erozioni; ndryshimet në sistemin ekonomik duke futur ekonominë e tregut dhe shoqërinë e konsumit. Paralelisht privatizimi i tokës bujqësore rriti interesin e fshatarëve për të rritur prodhimet e tyre individuale. Këto ndryshime i dhanë impulse dhe shtytje zhvillimit ekonomik dhe si rezultat prirja për të ndryshuar strukturën e prodhimeve bujqësore u orientua drejt nevojave të tregut. Prioritet mori blegtoria e bazuar në kullotat dhe në foragjeret; hapat e para të rritjes së peshës së degëve të tjera si rritja e peshkut, kryesisht e troftës, blegtoria dhe mbledhja e bimëve medicinale (vlerat e tyre akoma nuk njihen nga shumë banorë të rajonit). Për ekonominë 99 bujqësore e Hasit të Kosovës dhe gjendjen e saj mungojnë të dhëna. Megjithatë duhet theksuar se gjatë kësaj periudhe ekonomia bujqësore pësoi dëme të mëdha. Një pjesë e tokave bujqësore për shkak të luftës së Kosovës, gjatë viteve , ngelen djerrë, por, edhe pas përfundimit të saj ajo nuk u punua më pasi ekzistonte frika për shkak të minave 100. Ky fenomen u vu re kryesisht në fshatrat kufitare me Republikën e Shqipërisë, madje edhe një pjesë e fshatrave brenda këtij kufiri u minuan gjithashtu. Një tjetër dëm në ekonominë bujqësore u konstatua edhe pas përfundimit të luftës. Makineritë bujqësore, edhe pse të pakta në numër u dëmtuan duke e larguar një pjesë e mirë të fshatarëve drejt qyteteve të Gjakovës e Prizrenit dhe më gjerë. Përmendim këtu rastin e fshatit Milaj ku në të gjithë fshatin jetonte vetëm një familje pas periudhës së luftës 101. Edhe pse tokat bujqësore kanë humbur vlerat e tyre prodhuese dhe përdoren për degë te tjera të ekonomisë, duhet theksuar se vitet e fundit ka filluar një rigjenerim i ekonomisë bujqësore. Kultivimi i kulturave bujqësore, jo vetëm për kulturën e drithërave por edhe për perime, ka marrë një hov të ri në trajtën e mini-fermave të krijuara si nga investimet e emigrantëve ashtu edhe nga ekonomitë familjare 102. Në zhvillimin ekonomik-shoqëror të një rajoni me drejtim kryesor ekonominë bujqësore, një rol të rëndësishëm luan madhësia e sipërfaqes bujqësore të përdorur Ekonomia bujqësore e Hasit të Kosovës, për shkak të mungesws sw të dhënave, nuk do të trajtohet saktësisht. 100 Laçi S Gjeografia e Kosovës dhe e trevave shqiptare përtej kufirit të republikës së Shqipërisë. Progres. Tiranë, fq Studime të kryera në terren (dt. 29 Mars 2013). 102 Studime të kryera në terren (dt. 29 Mars 2013). 103 Rast studimi do të konsiderohet Hasi i Gurit, pasi mungojnë të dhënat e sakta për Hasin e Rrafshit. 87

90 Në vitin 2011 nga totali i ha sipërfaqe bujqësore, ha e zinte sipërfaqja bujqësore e përdorur ndërsa pyjet zinin 23160,0ha (pyjet janë nën administrimin e Drejtorisë së shërbimit pyjor në bashkinë e Hasit). Sipërfaqja bujqësore jo e përdorur dhe sipërfaqja jobujqësore zinin përkatësisht 36.0ha dhe 50.3ha. Pas vitit 2011 të dhënat e marra nga zyra e statistikës në rrethin e Hasit për përdorimin e sipërfaqes bujqësore nuk rezultojnë të sakta, për këtë arsye do të analizojmë të dhënat e marra nga INSTAT, ndonëse ato janë të hershme. Nisur analiza sipas njësive administrative, shohim se sipërfaqen bujqësore më të madhe ka Kruma me ha 104 duke marrë parasysh se i përket sipërfaqes së pyjeve të të gjithë bashkisë dhe duke qenë se në administrimin e saj janë dhe disa fshatra. Ndër to, më i rëndësishëm për fondin e sipërfaqes bujqësore është fshati Zahrisht, vijon njësia administrative Golaj me 753.5ha, më tej njësia administrative Fajza me 396.3ha dhe së fundmi njësia administrative Gjinaj me 77.0ha. III Struktura e prodhimit aktual bujqësor Një rëndësi të veçantë ka menaxhimi dhe mënyra e përdorimit të tokës bujqësore ose e thënë ndryshe se si shfrytëzohet sipërfaqja e tokës në bazë të kulturave bujqësore që mbillen në të. Për këtë i referohemi të dhënave të tabelës që shpreh përdorimin e sipërfaqes së tokës. Po të shohim gjithë sipërfaqen e tokës bujqësore të përdorur, vëmë re se rëndësinë më të madhe në këtë fond e kanë livadhet dhe kullotat që e shprehur në madhësi absolute zë ha (viti 2011) ose % të gjithë sipërfaqes bujqësore të përdorur, e lidhur kjo me kushtet më të përshtatshme të zonës për zhvillimin e blegtorisë. Pas tyre vijnë bimët e arave me 892.2ha (viti 2011) ose 14.39% të gjithë sipërfaqes bujqësore të përdorur. Përqindjen më të vogël e zënë drufrutorët me 0,89% të gjithë të sipërfaqes bujqësore të përdorur e kjo jo me kushtet e pafavorshme natyrore, por me mentalitetin e banorëve të zonës për të siguruar vetë bukën. Po të shohim përdorimin e sipërfaqes së tokës që zënë bimët e arave vëmë re se drithërat zënë përqindjen më të lartë me 85.5%, të ndjekur nga foragjeret me 6.24%, perimet me 5.84%, fasulet me 1.8%, patatet me 0.36% dhe së fundmi bimët industriale me 0.26% të të gjithë sipërfaqes që zënë bimët e arave. Vitet e fundit vihet re prirja për të rritur shpërfaqjen e mbjellë me drithërat e bukës e sidomos grurin. Rritja e sipërfaqes së mbjellë me grurë mendoj se vjen si rezultat i krizës së drithërave në vitet fundit dhe përmirësimit të kushteve për kultivimin e këtyre drithërave 104 Instat Rezultatet e Regjistrimit të njësive ekonomike bujqësore. Tiranë. 88

91 Tabela Nr.16. Sipërfaqe e mbjellë me kulturat e para vitit 2011 Bashkia /Njesitë administrative Drithra gjithsej Grurë (ha) Perime (ha) Patate (ha) Fasule (ha) Duhan (ha) Fajza 184,7 95,7 16,3 0,1 2,6 0,6 10,3 Golaj 347,9 166,2 22,6 0,5 6,1 0,6 14,4 Gjinaj 45,2 25,8 2,3 0,1 0,1 0,7 18,3 Krumë 163,9 70,3 9,5 2,4 6,8 0,2 11,2 Shuma 741, ,7 3,1 15,6 2,1 54,2 Burim: Insatat III Kulturat drufrutore Kushtet klimatike dhe tokësore që trajtuam më sipër evidentojnë se rajoni ka vështirësi në kultivimin dhe zhvillimin e disa kulturave bujqësore. Megjithatë, klima e tij është e përshtatshme dhe ndihmon në zhvillimin e drufrutorëve. Përmendim këtu kumbullën e Hasit, mollën, etj., drufrutorë për të cilat rajoni është dalluar qysh herët. Fatkeqësisht, vitet e fundit janë shfaqur disa fenomene negative: pavarësisht kushteve të përshtatshme të rajonit, krahasuar me vitet 1990, shohim se numri i pemëve drufrutore ka pësuar një rënie të theksuar. Kjo rezultoi në dëmtimin e blloqeve të mëdha me kumbulla dhe mollë, duke i kthyer ato në toka për ndërtime pa leje. Megjithatë, gjatë 3-4 viteve të fundit po vihet re një interes në rritje për rizhvillimin e këtyre drufrutorëve; mungesa e industrive përpunuese apo e një pike të përshtatshme grumbullimi për këto prodhime, i detyron prodhuesit t'i shesin produktet më çmime të ulëta ose në rastin më të keq produktet kalben. Megjithatë, gjatë viteve të fundit vihet re përpunimi të tyre në mënyrë artizanale, kryesisht i kumbullës, nga vetë ekonomitë familjare. Për të parë një tablo më të qartë të kulturave drufrutore i referohemi të dhënave mbi numrin e rrënjëve drufrutore në Hasin e Shqipërisë për vitin Foragjere (ha) Tabela Nr. 17. Numri i pemëve drufrutorë për vitin 2011 Bashkia Mollë Dardhë Kumbulla Fiq Arra Të Ullinj Agrume Pjergull /Njesitë administrative tjera Fajza Golaj Gjinaj Krumë Gjithsej Në % Burim: Insatat

92 Grafiku Nr. 14. Numri i rrënjëve të drufrutorëve Duke trajtuar të dhënat mbi numrin e rrënjëve të mbjella me kulturat drufrutore për vitin 2011 vëmë re faktin se: e përbashkëta e gjithë njësive administrative është numri i madh i familjeve fshatare që merren me kultivimin e pemëve frutore, sidomos kumbullës. Klima e përshtatshme, si faktor kryesor, e bën të mundur zhvillimin natyror të kësaj kulture e cila është traditë për rajonin; numri më i vogël i drufrutorëve është ajo e ullirit dhe e agrumeve. Kushtet natyrore jo të përshtatshme të zhvillimit të tyre janë arsyet kryesore. Si konkluzion mund të themi se kushtet natyrore të bashkisë së Hasit, të gërshetuara dhe më traditën e saj, kanë bërë që në këtë rajon të mbizotërojnë drufrutorët (kumbulla, molla, etj.) të cilët i janë përshtatur klimës së ftohtë. Tendencat e sotme por edhe parashikimet e të ardhmes tregojnë rritje të rrënjëve të këtyre grup-kulturave. Mbetet të përmendim ama se interesi për mbjellje, përpunimi e pastaj tregtimit i tyre në zona të tjera, ka nevojë edhe për vëmendjen e veçantë të autoriteteve përkatëse. III.2.2. Blegtoria Blegtoria është sektori më i rëndësishëm i ekonomisë bujqësore për rajonin, kjo për vetë kushtet natyrore, ekzistencës së sipërfaqeve të konsiderueshme me kullota e livadhe natyrore. Rajoni ndërkufitar i Hasit dallohet për një shumëllojshmëri të kafshëve dhe të shpendëve që mbarështrohen. Të gjithë së bashku plotësojnë nevojat e popullsisë ndërsa një pjesë e mirë e tyre shiten në zonat përreth në mungesë të tregjeve të shitjes apo pikave të grumbullimit. ky fenomen është më i dukshëm në Hasin e Shqipërisë sepse në Hasin e Kosovës, afërsia e rajonit me qytetet e Gjakovës dhe Prizrenit e bën më të lehtë shitjen dhe grumbullimin e produkteve blegtorale. Pas ndryshimeve të mëdha të ndodhura në vitet '90 të shekullit të kaluar, në të dy pjesët e rajonit, vihet re një tendencë në rritje e peshës së prodhimeve blegtorale ndaj prodhimeve të 90

93 përgjithshme të bujqësisë. Kjo shprehet me rritjen e numrit të krerëve në blegtori. Faktorët dhe arsyet për këtë rritje janë pronësia private, ekonomia e tregut, tradita e rajonit ndërkufitar të Hasit në blegtori e sidomos në mbarështimin e dhisë së Hasit që dallohet për cilësi të lartë të mishit dhe të qumështit. Fotografia Nr. 26. dhe 27. Dhia e Hasit 91

94 III Struktura e prodhimit blegtoral Nga të dhënat e tabelës vihet re shtimi i numrit të krerëve, sidomos të leshtave. Kjo lidhur ngushtë me traditën e cila e diferencon rajonin ndërkufitar të Hasit nga rajonet e tjera për mbarështimin e dhisë së Hasit. Tabela Nr. 18. Numri i krerëve të blegtorisë në rajonin ndërkufitar të Hasit për vitin 2011 Rajoni rkufitar Hasit ndë i Gjedhë (krerë) Lopë Të leshta Dele Të dhirta Dhi Një thundrakë Derra Shpend Bletë HSH HK Gjithsej Burim: Instat viti 2011, Agjensioni i statistikave Kosove, 2011 Nga të dhënat e mësipërme numrin më të madh e zënë kafshët e imta me krerë, më pas vijnë gjedhët me krerë ku lopët zënë rreth 58.40% të gjithë gjedhëve të rajonit e në fund shpendët e njëthundrakët. Duhet theksuar se në rang rajoni numrin më të madh të krerëve e ka Hasi i Kosovës kryesisht për shkak të kushteve më të mira të tokës, relievit kryesisht kodrinoro-fushor, numrit më të madh të ekonomive fshatare dhe afërsisë e lehtësinë në tregun e shitjes. Grafiku Nr. 15. Numri i krerëve të blegtorisë në rajonin ndërkufitar të Hasit Në llojet e tjera blegtorale si derra, njëthundrakë apo shpendë dallohen njëthundrakët dhe shpendët. Këtë e favorizon lehtësia e mbarështimit të shpendëve, karakteri kodrinoro-malor i relievit dhe mungesa e mundësive të tjera të transportit. Numri i vogël i derrave, (4.404 krerë) 105 Të përvshira të lështa dhe të dhirta për Hasin e Kosovës 92

95 Bashkia /Njesitë administrative VLERËSIMI DHE MENAXHIMI I RESURSEVE NATYRORE DHE NJERËZORE TË HASIT vetëm në Hasin e Kosovës, lidhet me faktorin fetar dhe mungesës së traditës në mbarështimin e tyre. Mbarështimi i derrave është i zhvilluar në fshatrat ku mbizotëron popullsia e besimit fetar ortodoks dhe katolik. Rëndësi në këtë rajon po merr rritja e bletëve, e cila, nga natyra e saj, lidhet me një shumëllojshmëri flore e lulesh natyrore, sidomos në periudhën e muajve prill-shtator të cilët kanë resurse shumë të pasura. Një tipar të veçantë përbën shtegtimi i bletarisë në stinën e ftohtë të dimrit në vendet fushore të zonës, ndërsa për sa i përket numrit të koshereve gjejmë rreth koshere me prodhim mesatar 20 kg/koshere. Duhet theksuar se vitet e fundit po i kushtohet një interes dhe rritjes së peshkut e kryesisht troftës. Në Hasin e Kosovës, tradita e akua-kulturës është e hershme ndërsa tashmë funksionojnë dhe ekonomitë e rritjes së troftës. Hasi i Shqipërisë: Nga të dhënat e tabelës që pasqyrojnë numrin e blegtorisë sipas llojit për vitin 2011 vëmë re se: Tabela Nr. 19. Numri i krerëve të blegtorisë në rang bashkie për vitin 2011 Gjedh ë (krerë) Lopë Të leshta Dele Të dhirta Dhi Një thundrak ë Pela Shpend Fajza Golaj Gjinaj Krumë Gjithsej Burim: Instat Pula Grafiku Nr. 16. Numri i krerëve të blegtorisë në bashkinë Has Numrin më të madh e zënë të leshtat e kryesisht delet me krerë ose 68,87% të të gjithë të leshtave të Hasit të Gurit, pas tyre vijnë gjedhët prej të cilëve lopët zënë 49.26% të 93

96 gjedhëve të rajonit dhe në fund vijnë të dhirtat. Numri më i madh i krerëve të leshta lidhet me karakterin kodrinoro-malor dhe kushtet klimatike që ofron zona. Siç shikohet nga tabela numri më i madh i krerëve gjendet në njësinë administrative Golaj, e pas saj në njësinë administrative Fajza. Numri i madh i krerëve në njësitë administrative të sipërpërmendura është një nga numrat më të mëdhenj të njësive ekonomike që merren me blegtori. Në llojet e tjera blegtorale si derra, njëthundrakë apo shpendë dallohen njëthundrakët dhe shpendët. Këtë e favorizon lehtësia e mbarështimit të shpendëve, karakteri kodrinoro-malor i relievit dhe mungesa e mundësive të tjera të transportit. Numri i vogël i derrave lidhet me faktorin fetar. Nga të dhënat e vitit 2011 vëmë re se vendin kryesor në prodhimin e qumështit e zënë lopët me 91.13%, me tej delet me 3.45% dhe në fund dhitë me 5.42% nga totali i gjithë qumështit të prodhuar. Pra, duket se lopët luajnë rolin parësor në prodhimin e qumështit, pavarësisht karakterit të thyer të relievit apo klimës më të ftohtë në këtë zonë. Prodhimi i mishit është në nivele të kënaqshme. Në total në vitin 2011 rajoni ka prodhuar 645 ton mish. Peshën më të madhe në prodhimin e mishit e japin gjedhët me 71.4%, kurse 28.6% 106 e japin shpendët dhe të imtat së bashku. Analiza e mësipërme i referohet vetëm pjesës së Hasit të Shqipërisë, pasi për pjesën tjetër të rajonit mungojnë të dhënat. Hasi i Kosovës: Nga të dhënat e tabelës që pasqyrojnë numrin e blegtorisë sipas llojit për vitin 2011 vëmë re se: Tabela Nr. 20. Numri i krerëve të blegtorisë në Hasin e Kosovës për vitin 2011 Viti 2011 Gjedhë (krerë) Lopë Të leshta Një thundrakë Derra Shpend Bletë Hasi i Gjakovës Hasi i Prizerenit Gjithsej Burim: Agjencia e Statistikave të Kosovës Numri më i madh i krerëve të blegtorisë gjendet në Hasin e Gjakovës pasi aty është i vendosur numri më i madh i vendbanimeve dhe ekonomive familjare që merren me blegtori. Edhe në Hasin e Kosovës numrin më të madh e zënë të leshtat me krerë të ndjekur nga gjedhët me krerë. Ndryshe nga Hasi i Gurit ku derrat nuk mbarështoheshin fare, në Hasin e Rrafshit ato mbarështohen. Nga totali prej krerë, numrin më të madh (2059 krerë) ose 84.04% e gjejmë në Hasin e Gjakovës. Kjo ndodh pasi në këtë pjesë të rajonit karakteri fetar dhe tradita e familjeve katolike dhe ortodokse këtu është prezent. Nga ana tjetër kemi dhe një numër të madh shpendësh, dhe ashtu siç e përmendëm dhe më sipër kjo lidhet me lehtësinë e mbarështimit tyre. Si konkluzion mund të themi se në rajonin ndërkufitar të Hasit, blegtoria përbën një nga degët më të rëndësishme të ekonomisë ku veçojmë mbarështimin e të imtave, kryesisht dhisë 106 Zyra e Statistikës. Has,

97 së Hasit. Tradita së bashku me aftësitë blegtorale të hasjanëve, e dallon atë nga rajonet e tjera. Vitet e fundit për shkak të rritjes së kërkesës për mishin e dhisë së Hasit, po rritet gjithnjë e më shumë dhe numri i ekonomive familjare që merren me mbarështimin e saj. III.2.3. Tregtimi i prodhimeve bujqësore dhe blegtorale Një ndër problemet në rajonin ndërkufitar të Hasit është mungesa e tregjeve të shitjes dhe pikave të grumbullimit të produkteve bujqësore e blegtorale, kjo më e theksuar në Hasin e Shqipërisë. Pra, e thënë ndryshe, mungesa e infrastrukturës së përshtatshme në rajonin në studim, e vështirëson shitjen e produkteve bujqësore e blegtorale. Një tjetër problem është mosmarrja e masave nga autoritetet përkatëse qeveritare ose jo, për zbatimin e politikave mbrojtëse të prodhimit vendas dhe në mënyrë të veçantë për stimulimin e shitjeve të prodhimeve vendase të cilat edhe pse kanë një cilësi më të mirë, ato kanë çmime tepër të larta. Pra, për shkak të mungesës së mekanikës, pavarësisht cilësisë maksimale, ato konkurrohen ndjeshëm nga prodhimet e importuara. Si rrjedhojë, prodhimi vendas mbetet stok. Për këtë arsye është e domosdoshme dhe urgjente ngritja e tregjeve dhe pikave të grumbullimit në këtë zonë duke ulur kështu shpenzimet gjatë transportit të tyre. Krejt ndryshe është gjendja e tregtimit të produkteve blegtorale në Hasin e Kosovës pasi afërsia me qytetet e Gjakovës e Prizrenit e lehtëson grumbullimin dhe shitjen e tyre. Gjithashtu duhet theksuar se në Hasin e Kosovës, infrastruktura në tërësi dhe ajo rrugore më konkretisht, i plotëson kushtet për lehtësim të shitjeve të produkteve blegtorale. Si pasojë Hasi i Kosovës ka arritur një nivel shumë më të lartë se Hasi i Shqipërisë në tregtimin e prodhimeve bujqësore dhe blegtorale. III.2.3. SEKTORI DYTËSOR (INDUSTRIA) Industria në rajonin ndërkufitar të Hasit ashtu si në të gjithë vendin tonë nuk është shumë e zhvilluar edhe pse resurset natyrore dhe humane nuk mungojnë. Ndër resurset natyrore lidhur me këtë sektor përmendim ndërtimin e larmishëm gjeografik me resurset minerare si kromi, bakri, hekur-nikeli, gurët dekorativë, etj. Potencialet humane si popullsia e re dhe aktive për punë, dëshira e popullsisë për të ruajtur zanatet bukëpjekës, punues filigrani, etj., janë disa elemente të tjera që këtij rajoni nuk i mungojnë. Sot industria në rajonin ndërkufitar të Hasit përfaqësohet nga industria nxjerrëse dhe përpunuese e mineraleve; nga industria e lehtë me baxhot për përpunimin e produkteve blegtorale; nga fabrika për përpunimin e drithërave, kryesisht të grurit; dhe nga punishte të ndryshme në trajtën e zejeve, më e theksuar në Hasin e Kosovës 107. Për të parë ecurinë e zhvillimit të industrisë në rajonin ndërkufitar të Hasit do ta trajtojmë atë në tri periudha kohore: a) deri në vitet 1945, b) gjatë viteve dhe c) pas viteve III Gjendja e industrisë para viteve 1945 Në këtë periudhë industria nuk ishte shumë e zhvilluar, ajo më tepër kishte karakterin e manifakturës dhe orientohej në degë të industrisë si kovaçhane, industria e përpunimit të leshit, të drurit, etj. I gjithë aktiviteti industrial i rajonit varej drejtpërdrejt në dy prej qendrave 107 Studime të kryera në terren. 95

98 më të rëndësishme të Rrafshit të Dukagjinit e më gjerë, e Gjakovës dhe Prizrenit 108, aty ku dhe bëhej shkëmbimi i mallrave. Si degë e industrisë më e zhvilluar në këtë periudhë përmendim kovaçhanë. Përpunimi i metaleve dhe enëve prej bakri ishin të lokalizuara në fshatin Krumë, Rogovë dhe Zym. Përgjithësisht përpunimet e metaleve dhe të punët me filigran ishin të lokalizuara më shumë në Hasin e Rrafshit për shkak të traditës dhe afërsisë me qytet e Gjakovës dhe të Prizrenit 109 ; Industria e drurit përbëhej nga punime të thjeshta, të realizuara me sharra dore nga sharrëxhinjtë vendas. Në rastin e nevojës së përpunimit të mëtejshëm të punimeve, atëherë përdorej zdrukthi i dorës; Industria e ndërtimit përbëhej nga prodhimi i tjegullave, i tullave dhe i furrave primitive të gëlqeres të ndërtuara nga vetë banorët; Industria e nxjerrjes së mineraleve filloi me shfrytëzimin e kromit nga pushtuesit italianë, ndërsa për industrinë energjetike nuk mund të flitej 110 ; Industria tekstile ishte e zhvilluar kryesisht në formë artizanale. Përpunimi i lëkurës në sasi të mëdha dhe për eksport bëhej kryesisht në Hasin e Rrafshit, në Gjakovë e Prizren 111. Për përpunimin e lëkurës dallohet Prizreni me nëntë punishte të punimit të opingave nga lëkura e lopës 112. Gjithashtu gjatë kësaj periudhe u zhvillua dhe industria e përpunimit të leshit me gërhanë dhe makineri të lokalizuara në Prizren, aty ku punohej dhe shajaku, qilimat, cergat, çorapet, etj. Industria ushqimore kishte në bazë të saj mullinjtë e blojës me ujë si dhe një furrë buke në Krumë. Përpunimi i produkteve blegtorale dhe bujqësore bëhej nga ekonomitë shtëpiake. Si konkluzion themi se industria e periudhës së para viteve 1945 kishte karakter artizanal të shpërndarë e të paplanifikuar dhe plotësonte vetëm nevojat minimale të popullsisë. Gjatë kësaj periudhe rajoni ndërkufitar i Hasit kishte marrëdhënie tregtare me qytetet e Gjakovës dhe Prizrenit ndërsa pas vitit 1913 rajoni vazhdoi tregtinë dhe me Shkodrën e largët për shkak të ndarjes së rajonit në dy shtete. III Gjendja e industrisë në periudhën e viteve Gjatë kësaj periudhe industria e rajonit ndërkufitar të Hasit duhet trajtuar e ndarë në dy shtete për shkak të ndryshimeve politike, pavarësisht faktit që në ideologji dhe në praktikat e zhvillimit ekonomik, ato kanë ngjashmëri. Ngjashmëritë në të dy pjesët e rajonit kanë të bëjnë më rëndësinë që i dha sistemi komunist zhvillimit të industrisë së rëndë duke lënë mbrapa zhvillimin e industrisë së lehtë me shtetëzimin e industrisë. Edhe në zhvillimin industrial ashtu si në degët e tjera të ekonomisë u 108 Shkodra Z Qytetet shqiptare gjatë rilindjes kombëtare. Tiranë, fq Po aty, fq Domi A Të njohim vendlindjen. Tiranë, fq Shkodra Z Qytetet shqiptare gjatë rilindjes kombëtare. Tiranë, fq Po aty. fq

99 punua me plane 5 dhe 10 vjeçare dhe në Hasin e Rrafshit ashtu si në gjithë Kosovën kjo periudhë e zhvillimit industrial kaloi nëpër katër etapa 113 : Etapa e parë ( ), u karakterizua nga shfrytëzimi dhe investimet e pakta të resurseve natyrore, gjë që u shoqërua me zhvillime të ngadalta të ekonomisë. Gjatë kësaj etape u zhvillua industria nxjerrjes së mineraleve. Filloi shfrytëzimi i mineralit të kromit në fshatin Devë nga investimet e kompanive jugosllave dhe punohej kryesisht për eksport e tij në ish- Jugosllavi 114. Me ritme të ngadalta u hapen dhe industria e përpunimit të drurit, të tekstilit dhe e ushqimores. Etapa e dytë ( ), u karakterizua nga rritja e zhvillimit ekonomik të Kosovës dhe rajonit. Me ritme të larta u zhvillua industrializimi e më tej industria ushqimore në Prizren 115. Në rajon u krijuan furrat para të bukës, kryesisht në pjesën e Hasit të Kosovës ku dallohen për furrxhinj të zotë për të vazhduar me zhvillimin e industrisë së enëve të kuzhinës dhe fijeve sintetike. Më tej vazhdoi shfrytëzimi i mineralit të kromit në minierën Deva me ritme të larta, çka ndikoi drejtpërdrejt në zhvillimin ekonomik të rajonit ndërkufitar të Hasit. Vendet e punës u shtuan dhe një pjesë e rrugëve kryesore që lidhin rajonin me qytetet e Gjakovës dhe Prizrenit u asfaltuan. Megjithatë, duhet të vëmë në dukje se krahas ritmeve të larta të zhvillimit të industrisë, rajoni në studim, ashtu si gjithë territori i Kosovës, pati nivelin më të ulët të zhvillimit të ekonomisë në ish-jugosllavi. Etapa e tretë ( ), u karakterizua nga investime të ulëta në industri. Sektori i ekonomisë bujqësore mori vëmendje të veçantë dhe si rrjedhojë, por edhe për shkak të fondeve të pamjaftueshme, sektori i industrisë mbeti i prapambetur. Etapa e katërt (pas viteve 1990), u karakterizua nga mungesa e mëtejshme e investimeve në industri dhe nga ndërprerja e fondeve ndërkombëtare. Këto mangësia ishin si rrjedhojë e lëvizjeve studentore të kohës. Efektet nisën me shkatërrimin e ekonomisë kosovare, u mbyllen një pjesë e mirë e ndërmarrjeve industriale dhe u rrit numri i të papunëve. Duhet theksuar se në prag të luftës në Kosovë, gjendja e ekonomisë kosovare në pjesën e Hasit të Kosovës ishte tepër e rëndë. Industritë shtetërore falimentuan dhe ekonomitë private që administroheshin nga shqiptarët plaçkiteshin pa mëshirë. Kolapsi ishte i pashmangshëm. Edhe në pjesën e Hasit të Shqipërisë filloi shtetëzimi i industrisë rreth viteve '70 të shekullit të kaluar nga NISH (Ndërmarrja Industriale Shtetërore). Gjatë kësaj periudhe u zhvilluan industritë nxjerrëse, ushqimore dhe tekstile. Industria nxjerrëse, e cila zuri njëherësh dhe rëndësinë më të madhe, përfaqësohej nga nxjerrja e kromit dhe bakrit. Në vitin 1987 u ndërtua fabrika e pasurimit të bakrit deri në 12% në fshatin Golaj. Bakri pasi përpunohej transportohej drejt qytetit të Laçit për t'iu nënshtruar përpunimit të mëtejshëm. Po gjatë kësaj periudhe funksionuan edhe minierat e nxjerrjes së kromit në fshatrat Perollaj e Vlahën dhe Krumë, kromi kishte rreth 42 % Cr2O Laçi S Gjeografia e Kosovës dhe e trevave shqiptare përtej kufirit të republikës së Shqipërisë. Progres. Tiranë, fq Ndue Berisha (ish-inxhinier në minierën Deva). Intervistë (dt, ). 115 Laçi S Gjeografia e Kosovës dhe e trevave shqiptare përtej kufirit të republikës së Shqipërisë. Progres. Tiranë, fq Skënder Ukperaj (ekspert minerar-inxhinier). Intervistë. 97

100 Industria energjetike u përfaqësua nga hidrocentrale te vogla si ai i Krumës i ndërtuar në vitin 1951 që shërbente për ndriçimin e qendrës së fshatit dhe lagjeve të tij. Ndërsa gjatë viteve u ndërtua hidrocentrali i Domajve me kapacitet 27kë 117 që plotësonte nevojat e furnizimit me energji elektrike të rajonit. Industria e drurit u ngrit dhe funksionoi në bazë të krijimit të sharrave në fshatrat Helshan, Tregtan, Fajza dhe në qytetin e Krumës 118. Në sharra bëhej përpunimi fillestar i drurit e më pas transportohej për në qytetin e Kukësit. Kjo degë e industrisë gjithashtu plotësonte dhe nevojat bazë të zonës me punimet e drurit. Industria e lehtë u përfaqësua nga industria ushqimore dhe ajo tekstile. Industria ushqimore u bazua në lëndën e parë që prodhohej në rajon. Kjo degë e industrisë ishte e përqendruar në qytetin e Krumës dhe përbëhej nga punishte të përpunimit të kumbullës, kryesisht të tharjes së saj. Në vitin 1973 kësaj dege iu bashkua dhe mulliri për bluajtjen e grurit në qytetin e Krumës i cili punonte me energji elektrike dhe kishte një kapacitet prej 200 kg/orë dhe plotësonte nevojat e popullit për miell. Gjithashtu, në vitet '70 të shekullit XX në Krumë u ngrit baxhoja për grumbullimin e qumështit dhe përpunimin e tij. Industria tekstile në pjesën e Hasit të Shqipërisë në këtë periudhë nuk ishte shumë e zhvilluar, ajo më tepër kishte karakter artizanal, por duhet theksuar se tashmë punimi i leshit bëhej me makinë e cila ishte ngritur në Krumë. Si konkluzion mund të themi se gjatë kësaj periudhe rajoni ndërkufitar i Hasit pati zhvillimin më të madh të industrisë në gjithë historinë e zhvillimit ekonomik të tij. Ndërsa në fund të viteve '80 industria në këtë rajon ashtu si në të gjithë vendin tonë filloi të bjerë deri sa arriti në kolaps total për shkak të politikave të gabuara që ndoqi vendi ynë për zhvillimin e industrisë. Duke i dhënë përparësi industrisë së rëndë, nuk u morr parasysh fakti se fuqia punëtore dhe resurset favorizonin më shumë industrinë e lehtë. Modeli i zhvillimit të industrisë në rajonin ndërkufitar të Hasit ishte i prapambetur, mekanika shpeshherë e amortizuar ndërsa zbatimi i ekonomisë së mbyllur me parimin që të prodhohej çdo gjë në vend duke u bazuar në forcat tona, çuan në pasojat e sipërpërmendura. Në pjesën tjetër të Hasit të Rrafshit, politikat kolonialiste që ndoqi ish-jugosllavia për shfrytëzimin e resurseve për eksport së bashku me krizat politike të njëpasnjëshme e deri në luftën e viteve , shkatërruan ekonominë. III Gjendja e industrisë gjatë viteve të tranzicionit Gjatë viteve të tranzicionit gjendja dhe zhvillimi i industrisë në rajonin ndërkufitar të Hasit pësoi një rënie drastike dhe arriti në kolaps të plotë në vitin Për shkak të ndryshimeve politike që ndodhen në vendin tonë dhe luftës në Kosovë, gjatë kësaj periudhe ndryshoi tërësisht mënyra e organizimit të degëve të industrisë duke iu drejtuar degëve tradicionale të saj. Industria e shfrytëzimit të mineraleve, industria ushqimore dhe industria në formën e zejeve, më e theksuar në Hasin e Kosovës 119 ishin prezentë në treg. 117` Domi A Të njohim vendlindjen. Tiranë, fq Domi A Të njohim vendlindjen. Tiranë, fq Skënder Ukperaj (ekspert minerar-inxhinier). Intervistë. 98

101 Fotografia Nr. 28. Pamje e ish-fabrikës së pasurimit të bakrit, Golaj Gjatë viteve të fundit në rajonin në studim shohim fillimin e ringritjes së industrisë ushqimore. Artizanati, i përfaqësuar nga zejet e ndryshme, sot funksionon falë bizneseve private dhe investimeve të emigrantëve. Ai përfaqësohet nga fabrika mielli, baxho, punishte të ndryshme të punimit të drurit e të produkteve blegtorale, kovaçhane për punimin e metaleve prej bakri, punishte artizanale për punimin me filigran 120, etj. Këto punishte ushtrojnë aktivitetin e tyre jo vetëm për plotësimin e nevojave të popullsisë së rajonit por dhe më gjerë. Aktualisht në këtë zonë funksionon industria nxjerrëse e mineralit të kromit dhe hekur-nikelit nga sipërmarrës vendas dhe të huaj. Industria nxjerrëse e mineralit të kromit është e lokalizuar në fshatrat Devë në Hasin e Kosovës dhe në fshatin Perollaj ku dhe është ngritur e funksionon fabrika e përpunimit të kromit me kapacitet përpunimi mbi ton në vit. Fabrika aktualisht prodhon ton koncentrat në vit me cilësi 49-52% CR2O3 ndërsa minerali i nxjerrë dhe i përpunuar nga kjo minierë shkon për eksport jashtë vendit tonë. Miniera e nxjerrjes së mineralit të kromit në fshatin Vlahen, që nga viti 2008 administrohet nga sipërmarrës vendas dhe shoqëri kineze. Pasurimi i Cr2O3 është 50-55% sasia e mineralit të nxjerrë dhe pasi përpunohet shkon për eksport. Gjatë 3-4 viteve të fundit, nga sipërmarrës vendas, ka filluar dhe shfrytëzimi i rezervave të hekur-nikelit të lokalizuara në fshatrat Myç- Has dhe Cahan. Industria energjike përfaqësohet nga mini-hidrocentrale për të plotësuar nevojat familjare. Të tillë janë hidrocentrali në fshatin Perollaj dhe dy në proces ndërtimi në Letaj dhe Domaj. 120 Studime të kryera në terrenin e Hasit të Kosovës. 121 Skënder Ukperaj (ekspert minerar-inxhinier). Intervistë. 99

102 Duhet theksuar fakti se në pjesën e Hasit të Shqipërisë janë bërë studime nga kompani italiane për shfrytëzimin e energjisë së erës 122. Si konkluzion mund të themi se, megjithëse u bënë investime të shumta për zhvillimin e industrisë dhe u hapen vende të reja pune për banorët e zonës, efektiviteti ekonomik i saj është shumë i ulët dhe në ndonjë rast me pasoja negative. Si pasoja përmendim ndotje të theksuar e zonave përreth, kushte të vështira të punës dhe të jetës së minatorëve në nëntokë dhe në sipërfaqe, paga tepër të ulëta të tyre dhe rrezik i vazhdueshëm për jetën (jo në pak raste ata madje kanë humbur jetë), teknologji dhe teknika tepër të prapambetura, etj. III.2.4. SEKTORI TERCIAR Sektori terciar përbën një drejtim të rëndësishëm të ekonomisë e sidomos në kushtet e globalizmit të ekonomisë botërore. Përdorimi i teknologjive inovatore kompjuterike e përparimi i shkencës në përgjithësi e kanë bërë këtë sektor lokomotivën e ekonomisë botërore. Sipas studiuesve sektori terciar është pjesë e ekonomisë që zakonisht nuk prodhon të mira materiale apo produkte me natyrë fizike, por, mundëson funksionimin e ekonomisë në tërësi dhe degëve përbërëse të saj në veçanti. Në këtë sektor të ekonomisë bëjnë pjesë të gjitha aktivitetet ekonomike të shërbimeve si transporti, tregtia, turizmi, etj Në sektorin terciar bën pjesë numri më i madh i të punësuarve në vendet e zhvilluara të botës, që Nouvelle Encyclopedie Bordas e përkufizon si: "sektorin i cili përfshinë kategorinë e punonjësve që nuk prodhojnë të mira materiale, por që lejojnë që me punën e tyre të ekzistojë sektori primar (bujqësia) dhe ai sekondar (industria, minierat)". Ky sektor siguron shërbimet, arsimin, postën, transportin, etj Tashmë, pas viteve 1990 edhe në vendin tonë ky sektor ka marrë ritme zhvillimi, madje në rajonin ndërkufitar të Hasit një numër i konsiderueshëm (60%) 125 e popullsisë aktive për punë janë të punësuar në këtë sektor. Disa nga degët e sektorit terciar që do trajtojmë më poshtë janë shërbimet, tregtia, transporti dhe turizmi. III Tregtia Pavarësisht nga karakteri kodrinoro-malor i rajonit dhe vështirësitë në komunikim, si rrjedhojë e infrastrukturës së amortizuar në pjesën e Hasit të Shqipërisë, ky lloj shërbimi është i shtrirë në të gjithë rajonin në studim. Duhet theksuar se mes pjesës së Hasit të Kosovës dhe Hasit të Shqipërisë vërehen ndryshime të dukshme të shërbimin tregtar. Në Hasin e Rrafshit gjendja e tregtisë paraqitet në nivele shumë më të larta me rrjet të mirë lokalesh shërbimi si rrjedhojë e traditës së hershme të kësaj pjese të rajonit. Shtuar kësaj dhe investimet nga emigrantët, afërsinë me qytetet e Gjakovës dhe Prizrenit, që dallohen për zhvillimin e tregtisë, prodhimet e këtij rajoni arrijnë të eksportohen dhe jashtë vendit UNDP Plani Operacional. Has. fq Draçi B.& Doka Dh Bazat e Gjeografisë Humane. SHBLU. Tiranë, fq Nouvelle Encyclopedie Bordas Paris, fq UNDP Plani Operacional. Bashkia Has. Plani Zhvillimor Lokal i komunës së Gjakovës Studime të kryera në terren. 100

103 Krejt ndryshe paraqitet gjendja në Hasin e Shqipërisë. Pavarësisht ngritjes së tregjeve për tregtimin privat të mallrave (prodhime ushqimore, pajisjet elektro-shtëpiake, etj.), konsumatorët, për plotësimin e nevojave të tyre, i drejtohen tregjeve të hapura e shpeshherë jashtë standardeve higjeno-sanitare. Rajoni ndërkufitar i Hasit ka tradita në prodhimin e kumbullës të bulmetrave, të pastërmasë, të "rasoit" gjatë stinës së dimrit dhe të prodhimeve të ndryshme artizanale. Por, për shkak të sasisë së pakët të produkteve artizanale në treg, është krijuar një çrregullim në çmimet e shitjeve të këtyre objekteve, madje shpesh herë dhe duke përfituar nga rrethanat e vështira ekonomike të familjeve që prodhojnë këto mallra, me ta është abuzuar duke ua blerë produktet me çmime të ulëta që tingëllojnë qesharake. Element dallues në aspektin tregtar është përhapja e konsiderueshme e bar-kafeve. Pjesa më e madhe e tyre ndodhen buzë rrugëve kryesore për t'i shërbyer edhe popullsisë së ardhur në rajon. Vitet e fundin janë ngritur dhe shërbime të tjera si ato të riparimit të makinave, salloneve të bukurisë dhe restorante të standardeve ndërkombëtare (kryesisht në Hasin e Rrafshit). Ndonëse ka prodhime shumë cilësore të prodhuara në rajonin në studim, përsëri ka një mbizotërim të mallrave që vijnë nga zonat e tjera si brenda ashtu dhe jashtë vendit tonë. Mungesa e një organizimi të mirë të punës ka bërë që shpesh produktet e tyre të mos shiten dhe për rrjedhojë të prishen. Resurset që ka rajoni kërkojnë patjetër ndërtimin e një strategjie për të gjetur format dhe rrugët me qëllim tërheqjen e sa më shumë prodhimeve vendase. Krijimi i tregjeve në fshatra dhe bashkëpunimi i mirë mes dy pjesëve të rajonit janë hapa të rëndësishëm. Zbatimi i ligjit për zhvillimin e tregtisë së lirë mes dy shteteve ka rritur bashkëpunimin mes dy pjesëve të rajonit. Krahas anëve pozitive të këtij bashkëpunimi duhet të përmendim dhe ato negative siç mund të jenë kalimi ilegal i mallrave dhe konkurrenca e padrejtë. E rëndësishme për zhvillimin e rajonit do të ishte dhe organizimi i panaireve të përbashkëta sezonale për të promovuar produktet, pasi kjo do të ndikonte jo vetëm në zhvillimin ekonomik por dhe në atë social-kulturor të rajonit. Strategjia e zhvillimit duhet të përfshijë dhe nxitjen e industrisë përpunuese të kompostos, të prodhimin të turshive, etj. Përmendim rastin e ngritjes së punishtes së përpunimit të qumështit në fshatin Raçë, Rogovë, etj. Në Hasin e Kosovës këto strategji jo vetëm që do të shtonin të ardhurat por dhe do të rritin numri i të punësuarve. III Furnizimi me ujë i popullsisë Furnizimi me ujë i popullsisë së rajonit ndërkufitar të Hasit është një ndër çështjet më shqetësuese. Zona ka pasuri ujore e veçanërisht burime uji të pijshëm, që dallohen për cilësi shumë të mirë si përmbajtja e ulët e mineraleve, ngarkesat e vogla mikrobiologjike, tejdukshmëri, freski, etj. Megjithatë problemi i ujit të pijshëm ngelet ende i pazgjidhur. Për studimin tonë do të trajtojmë Hasin e Shqipërisë, pasi për Hasin e Kosovës të dhënat mungojnë. Pra, në Hasin e Shqipërisë paraqitet kjo situatë e furnizimit me ujë: në qytetin e Krumës kohëzgjatja mesatare e furnizimit me ujë të pijshëm është vetëm 8 orë në ditë ose 22%. Vetëm 33.9% 127 e popullsisë në Bashkinë Has furnizohet me ujë nga SHA Ujësjellës- 127 UNDP Plani Operacional. Has. fq

104 Kanalizime ndërsa rreth 66.1% e popullsisë rurale nuk mbulohet me shërbim nga SHA Ujësjellës-Kanalizime. Kjo pjesë e popullsisë furnizohet me ujë nga disa ujësjellës të vegjël fshatrash të amortizuar në një pjesë të madhe të tyre, siç është ai i fshatit Zgjec, Cahan, Mujë- Dajç. Të tjera mënyra furnizimi janë disa burime të përbashkëta (burime apo çezma lagjesh apo fshati) dhe puse të hapura nga banorët por të cilat mbartin probleme të cilësisë së ujit dhe mungesës së tij gjatë verës (Gjinaj, Pusi i Thatë). Nga të dhënat e mëposhtme rezulton se vetëm 52.49% popullsisë së rajonit furnizohen me ujë të pijshëm brenda banesave të tyre. Krahasuar kjo shifër me vitin 2001 ka një përmirësim të situatës, pasi në vitin 2001 vetëm 23.3% 128 e popullsisë furnizohej me ujë të pijshëm brenda banesës. Pra, është shënuar një rritje me 29.19%. Ndërtesat me ujë të pijshëm jashtë banese janë 9%, me rrjet ujësjellësi 12.9% ndërsa me rrjet jashtë ndërtesës %. Ndërsa 10.22% e banesave të banuara janë pa asnjë lloj sistemi furnizimi me ujë si pasojë e amortizimit të tejskajshëm të rrjetit që lidh konsumatorin familjar me rrjetin dytësor. Mungesa e matësve ka sjellë humbje të mëdha në rrjet, konsum pa kontroll të ujit dhe faturim aforfe. Tabela Nr. 21. Banesat e banuara në bashkinë Has dhe sistemi i furnizimit me ujë, Hasi i Shqipërisë, viti 2011 Bashkia/ Njesitë administrative Gjithsej Rrjet brenda banesës Sistemi i furnizimit me ujë Rrjet jashtë banesës, por në ndërtesë Rrjet jashtë ndërtesës Sistem i llojit tjetër FAJZA GJINAJ GOLAJ KRUMË GJITHSEJ RAJONI Në % Burimi: INSTAT Pa asnjë lloj sistemi 128 Ngjeçi K Malësia e Hasit. Studim gjeografik. Mikrotezë, Tiranë, fq

105 Grafiku Nr. 17. Furnizimi i popullsisë me ujë në bashkinë Has Në Hasin e Kosovës furnizimi me ujë behët nga hidrosistemi i Radoniqit 129 për fshatrat e rajonit që i përkasin komunës së Gjakovës dhe nga gurra e Nashecit për fshatrat që i përkasin komunës së Prizrenit. Edhe në këtë pjesë të rajonit në studim furnizimi me ujë i popullsisë paraqet problematika si amortizim i rrjetit, mungesa e furnizimit 24 orë me ujë, etj. III Furnizimi me energji elektrike Shpërndarja e energjisë elektrike përbën një nga sfidat më serioze. Plotësimi i kërkesës së popullsisë së rajonit me energji elektrike përbën një faktor të rëndësishëm për zhvillimin e saj. Në Hasin e Shqipërisë furnizimi me energji elektrike bëhet vetëm nëpërmjet instalimit të nënstacionit të Krumës me fuqi kv, i lidhur direkt me hidrocentralin e Fierzës. Vitet e fundit në rajon kanë filluar të shfrytëzohen resurset ujore për ndërtimin e min HEC-ve. Dy te tillë janë ndërtuar në fshatin Perollaj dhe Zgjeç me kapacitet 1.5 MVA dhe 4 MVA 130. Aktualisht rajoni ndërkufitar i Hasit ka energji elektrike 24 orë, e mjaftueshme për të plotësuar nevojat e konsumatorëve, të bizneseve, të shërbimeve shëndetësore, etj. Problem mbetet amortizimi i nënstacionit dhe i rrjetit të transmetimit nga mungesa e investimeve të nevojshme. Më e rënduar paraqitet gjendja në fshatra ku ka raste të ndërprerjes së energjisë elektrike pasi në fshatra baza energjetike është jashtë mundësive. Kjo e vështirëson edhe më shumë situatën gjatë periudhës së dimrit. Niveli i përdorimit të pajisjeve elektro-shtëpiake në vitin 2011 për Hasin e Shqipërisë ka pasur një rritje me 32% krahasuar me vitin Sipas të dhënave të tabelës rritjen më të madhe e kanë pajisje si frigoriferët, lavatriçet, televizorët, celularët dhe dushet elektrikë. Numri i familjeve që nuk posedojnë asnjërën nga këto pajisje është 186 familje, pra, 6.13% të familjeve që kanë të ardhura të pakta ose nivel shumë të ulët ekonomik. 129 UNDP Plani Operacional. Bashkia Has. Plani Zhvillimor Lokal i komunës së Gjakovës Studime të kryera në terren. 131 Instat

106 Si përfundim themi se niveli i përdorimit të energjisë elektrike në Hasin e Shqipërisë është rritur në krahasim me vitin 2001 për shkak të rritjes së përdorimit të pajisjeve elektroshtëpiake. Tabela Nr. 22. Shkalla e përdorimit të pajisjeve afatgjata në bashkinë Has për vitin 2011 Bashkia/ Njesitë administrat ive Frigor ifer Lavat riçe Boiler elekt Pajisjet afatgjatë / Shërbimet TV TV dekod Tel fiks Celular Kompj Maki na FAJZA GJINAJ GOLAJ KRUME GJITHSEJ Burimi: INSTAT Asnjë nga këto Grafiku Nr. 18. Përdorimi i pajisjeve afatgjata në bashkinë Has Në Hasin e Kosovës furnizimi me energji elektrike bëhet nga Trafostacioni TS Prizreni II, me fuqi transmetuese 2x150MVA, tensioni 220/110kV dhe Trafostacionin Gjakova II, 110/35 kv 132. Për të pasur një efiçencë më të lartë në përdorimin e energjisë elektrike pushteti vendor duhet të koordinojë punën dhe me praninë e HEC-eve private. 132 Instat

107 III Shërbimi postar dhe telefonik Shërbimi postar dhe telefonik në rajonin ndërkufitar të Hasit e ka zanafillën e tij që në kohën e prefekturës së Kosovës me qendër në fshatin Krumë. Në Hasin e Shqipërisë gjatë periudhës u mbulua në mënyrë të kufizuar zona me rrjet telefonik i cili përbëhej nga aparatura të vjetërsuara dhe nga centrale që lidheshin me linja ajrore telefonike manuale. Pas viteve '80 kjo linjë u zëvendësua me radio-rele disa kanaleshe të cilat mundësuan automatizimin. Gjatë viteve në kuadër të master-planit për "Zhvillimin e telekomunikacionit", në shkallë vendi u kryen instalime të reja dhe moderne të centraleve digjitale. Shërbimi i telefonisë celulare në rajonin ndërkufitar të Hasit realizohet nga futja në treg e kompanive mjaft të fuqishme si AMC, që u instalua në vitin 2000 apo VODAFON që u instalua në vitin 2002 dhe që shtrihej në gjithë territorin. Vitet e fundit në treg operojnë dhe kompani të tjera si EAGLE MOBILE e PLUS në territorin shqiptar dhe IPKO e VALA në territorin e Kosovës. Shërbimi postar në rajonin ndërkufitar të Hasit paraqitet mirë në qendër, ndërsa në fshatra vërehen vonesa nga mungesa e tetë njësive postare pa ambiente pune. I gjithë rajoni ka shërbimin e internetit duke përbërë një argument për përmirësim të shërbimeve, duke u ofruar nga kompania TELEKOM. Pjesa më e madhe e territorit në të gjithë rajonin furnizohet me sinjale satelitore televizive private të vendit dhe nëpërmjet valëve të televizioneve kosovare. III Shërbimi i transportit Karakteri kodrinoro-malor i zonës e vështirëson shërbimin e transportit të njerëzve dhe mallrave, por kjo nuk përbën faktorin kryesor për situatën e tij. Në rajonin ndërkufitar të Hasit transporti automobilistik është i vetmi shërbim transporti për njerëzit dhe mallrat. Arteriet kryesore që kalojnë në rajon dhe që e lidhin atë me qytetet e tjera të Kukësit, Tropojës, Gjakovës dhe Prizrenit janë aksi rrugor Kukës-Krumë, Krumë-Gjakovë, Gjakovë- Prizren dhe Krumë-Tropojë. Në Hasin e Shqipërisë të dhënat nga Bashkia Has tregojnë se rrjeti rrugor rural përbëhet nga 172 km, nga ku 12.5km janë të asfaltuara dhe 159.9km janë me çakëll. Vitet e fundit infrastruktura rrugore ka pësuar ndryshime të rëndësishme, si rezultat i rikonstruksionit dhe asfaltimit të rrugës shtetërore Nr. 23 dhe të rrugës së Vlahnës me gjatësi 6km 133. Administrimi i rrjetit shtetëror është kryer nga ARRSH. Megjithatë, rrjeti rrugor rural që lidh fshatrat me rrugën shtetërore ose me qendrat e njësive administrative, është në gjendje jo të mirë, i pa asfaltuar dhe me vështirësi kalimi gjatë stinës së dimrit. Mungesa e fondeve dhe e kapaciteteve ka sjellë probleme në mënyrën e organizimit dhe të mirëmbajtjes së rrugëve rurale ndër vite, por, vihet re dhe mungesa e një strukture efektive që i përgjigjet mirëmbajtjes së sistemit rrugor rural. Rikonstruksioni me asfaltim i rrugës së fshatit Zahrisht, Gjinaj, Nikoliq, Dobrunë dhe rehabilitimi i një seri rrugësh të tjera, shihet prioritar. Këto rrugë do iu mundësonin banorëve të fshatrave lëvizje të lirë, nxjerrjen e produkteve bujqësore e blegtorale në tregjet e Krumës, Kukësit apo Gjakovës, rritje të numrit 133 UNDP Plani Operacional. Has. 105

108 të turistëve në zonat turistike dhe qasje më të mirë në arsim, shëndetësi, shërbime sociale e informacion. Në Hasin e Kosovës, arteriet kryesore janë rrugët rajonale R107, që lidh Gjakovën me Prizrenin, rruga R109, që kalon përmes luginës së Erenikut dhe rruga R që kalon përmes rajonit në studim. Rrugët rajonale janë të asfaltuara. Megjithëse në shumicën e rasteve cilësia e këtyre rrugëve është e dobët dhe bllokohen në stinën e dimrit. Ndërsa në fshatrat që janë në komunën e Prizrenit rrugët rajonale dhe ato rurale që lidhin fshatrat me njëra-tjetrën janë të asfaltuara 135. Më problematike paraqiten rrugët rurale në fshatrat e rajonit që janë pjesë e komunës së Gjakovës. III Shërbimi arsimor Arsimimi i popullsisë është një nga treguesit më të rëndësishëm të zhvillimit. Siç theksuam, dëshirat dhe prirjet për t'u arsimuar nuk kanë munguar asnjëherë në popullsinë e rajonit ndërkufitar të Hasit. Këtë e tregon dhe tradita e hershme e rajonit për arsim dhe kulturë. Është ky shkaku kryesor që ka bërë të mundur praninë e institucioneve arsimore të ciklit 9-vjeçar në pjesën më të madhe të qendrave të banuara. Arsimi i mesëm i përgjithshëm ka ekzistuar në qytetin e Krumës, Rogovës, Zymit. Gjonaj, Romajës, Golaj dhe Fajzë, por ky i fundit, për arsye të uljes së numrit të nxënësve, është mbyllur. Në Hasin e Shqipërisë në arsimin parashkollor për vitin shkollor janë regjistruar 564 nxënës nga këta, 325 djem dhe 239 vajza. Arsimi 9- vjeçar ndiqet nga 2458 nxënës, 1273 djem dhe 1185 vajza. Në arsimin e mesëm janë regjistruar 810 nxënës, nga ku 467 ose 58% janë vajza. Rreth 16% e nxënësve djem dhe 9% e nxënësve vajza të arsimit 9-vjeçar, nuk ndjekin shkollën e mesme për shkaqe ekonomike apo largësisë me shkollën, dukuri që vërehet kryesisht në zonat rurale. Sistemi arsimor në Hasin e Kosovës funksionon me shkolla kryesore dhe paralele 136. Në këtë rajon numërohen 20 shkolla 9- vjeçare, gjimnazi në Rogovë dhe tri gjimnaze paralele në fshatrat Gjonaj, Romajë dhe Zym. Për vitin shkollor në arsimin 9-vjeçar u regjistruan 6158 nxënës, ndërsa në arsimin e mesëm 752 nxënës. Për të gjithë rajonin ndërkufitar të Hasit problem paraqitet përgatitja profesionale e punonjësve të arsimit, pasi në jo pak raste mësuesit janë pa arsimin përkatës dhe jashtë profilit të tyre. Edhe pse numri i shkollave nuk ndikon direkt në cilësinë e arsimit, ai përsëri është i rëndësishëm. Nevojiten ambiente dhe pajisje të përshtatshme shkollore që të nxisin të rinjtë për të ndjekur shkollën dhe për të mos e braktisur atë. Por këto institucione në rajonin ndërkufitar të Hasit janë të pamjaftueshme, pra, ka mungesë të theksuar të institucioneve arsimore në rajon. 134 UNDP Plani Operacional. Bashkia Has. Plani Zhvillimor Lokal i komunës së Gjakovës Studime të kryera në terren. 136 UNDP Plani Operacional. Drejtoria rajonale arsimore e Prizrenit. Bashkia Has. Plani Zhvillimor Lokal i komunës së Gjakovës

109 Këto problematika dhe mangësi ulin ndjeshëm nivelin arsimor dhe cilësinë e tij, duke përbërë kështu një motiv për migrimin e popullsisë. III Shërbimi shëndetësor Shërbimi shëndetësor përbën prioritet kryesor, ndaj dhe ai është ngritur dhe funksionon në bazë komunash. Ky sistem përfshinë brenda tij qendra shëndetësore, ambulanca, shtëpitë e lindjes, spitalet, konsultoren e grave e të fëmijëve, etj. Karakteri kodrinoro-malor i rajonit dhe një sërë faktorësh të tjerë si mungesa e furnizimit të rregullt me ujë, mungesa e pajisjeve mjekësore të nevojshme, mungesa e ilaçeve të sigurta apo mungesa e personelit mjekësorë me kualifikim përkatës, përbëjnë faktorët kryesorë që rajoni ndërkufitar i Hasit (kryesisht pjesa e Hasit të Shqipërisë), të konsiderohet ndër zonat më të varfra për sa i përket cilësisë së shërbimeve të kujdesit shëndetësor. Shërbimi shëndetësor në Has është kryesisht publik, me përjashtim të shërbimit farmaceutik dhe stomatologjik. Ky shërbim ofron pjesën më të madhe të shërbimeve shëndetësore si në fushën e parandalimit, diagnostikimit dhe kurimit. Shërbimi spitalor mbulohet nga spitali i Krumës, i cili ka 24 shtretër me koeficient shfrytëzimi 26% dhe personel mjekësorë 9 mjekë e 18 infermierë. Në shërbimin parësor shërbejnë 7 mjekë dhe 44 infermiere-mami, 1 infermiere-mami për banorë, tregues i përafërt me atë në shkallë vendi. Në Hasin e Kosovës shërbimi shëndetësor është i përbërë nga qendrat e mjekësisë familjare të lokalizuara në fshatrat Rogovë, Zym,Gjonaj, Brekoc, Kushnin, Planej, etj. Edhe në këtë pjesë të rajonit ndërkufitar të Hasit takohen probleme të mungesës së personelit të kualifikuar, mungesës së pajisjeve spitalore, etj. Siç e përmendëm dhe më sipër, problem kryesor mbetet mungesa e mjeteve dhe pajisjeve mjekësore për diagnostikimin e disa sëmundjeve por dhe shkalla e madhe e amortizimit të këtyre institucioneve. Shpesh herë të sëmurët dërgohen për diagnostikim më të specializuar drejt qytetit të Kukësit, të Gjakovës dhe të Prizrenit. III Zhvillimi i turizmit dhe potencialet e tij në rajonin ndërkufitar të Hasit III Potencialet natyrore dhe humane për zhvillimin e turizmit Tashmë, në botë, por edhe në Shqipëri e Kosovë, turizmi përbën një ndër degët që po rritet me shpejtësi, duke sjellë në të njëjtën kohë të ardhura, rritje të punësimit e të mirëqenies dhe stimuj të fuqishëm për zhvillimin e degëve të tjera të ekonomisë. Ndër potencialet turistike të rajonit pozita gjeografike shërben si nyje lidhëse midis trevave shqiptare, Kosovës dhe Shqipërisë, bregdetit Adriatik dhe brendësisë së Ballkanit. Peizazhet me bukuri mahnitëse natyrore, klima tepër e shëndetshme, pasuritë ujore, bimësia dhe fauna e pasur dhe në tërësi biodiversiteti i theksuar gërshetohen dhe harmonizohen më së miri me larminë e pasurinë e të jashtëzakonshme të trashëgimisë materiale dhe shpirtërore. Shkalla mjaft e mire e emancipim dhe e nivelit kulturor të popullsisë, në të cilën vend kryesor zë mosha më e përshtatshme për aktivitete turistike, e bën fushën e turizmit një nga fushat më të suksesshme në këtë rajon. 107

110 Pozita gjeografike, ashtu siç dhe e përmendëm më sipër, shërben si nyje lidhëse mes perëndimit e lindjes ndërsa kalimi i rrugëve të vjetra si rruga e Veriut me dy degëzimet e saj që lidhnin gadishullin e Ballkanit me detin Adriatik, ofron mundësi për rritjen e fluksit turistik dhe zhvillimin e turizmit tranzitor. Rajoni ndërkufitar i Hasit është banuar qysh në periudhën e fundit të neolitit 137 dhe për këtë flasin gjetjet arkeologjike, vendbanimi shpellor i Dajçit (lartësia 1250m mbi nivelin e detit) dhe të tjera dëshmi mjaft të qarta të vazhdimësisë kulturore që nga periudha eneolitike ( p.e.r). Gjatë antikitetit, ky rajon banohej nga fisi ilir i dardanëve 138, të cilët kishin shtrirje të gjerë, ndërsa qendra e mbretërisë së tyre ishte në territorin e Kosovës. Dëshmi të qarta për këtë fakt janë varret, rrënojat e vendbanimeve, fortifikimet si dhe shumë sende prej qeramike apo zbukurime, të përcaktuara si tipike të kulturës ilire 139. Dyndjet sllave, me gjithë pasojat sociale mbi popullsinë apo me mbetjen e disa toponimeve të disa fshatrave të zonës, nuk arritën të ndryshojnë traditën, gjuhën dhe zakonet e kësaj popullsie. "Kultura e Komanit", është trashëgimia dhe njëkohësisht dhe dëshmia e ruajtjes së këtyre elementëve shqiptarë 140. Rajoni ndërkufitar i Hasit në të gjitha periudhat (përveç viteve ), ka luajtur rolin e një ure lidhëse mes vendit tonë dhe pjesëve të tjera etnike të Kosovës e më gjerë në Ballkan. Që gjatë mesjetës roli i tij ishte primar falë funksionimit të rrugës së Veriut 141, e cila lidhte Shëngjinin me Nishin e më tej në brendësi të gadishullit të Ballkanit. Pas viteve '90 dhe sidomos pas shpalljes së Kosovës shtet i pavarur, roli favorizues i pozitës gjeografike po riaktivizohet edhe si rezultat i funksionimit të autostradës Durrës-Kukës, rajoni ndërkufitar i Hasit, i ndodhur në rrugë-kalimet më të vjetra, ofron shanse shumë të mëdha për zhvillimin e fluksit turistik. Në këtë rajon ndeshesh me një reliev të përbërë nga peizazhe shumë të bukur e piktoreskë. Relievi karstik i pllajës së Hasit me format karakteristike e me elementet biotikë, krijon larmishmëri të ekosistemeve karstike, si uvalat në fshatin Cahan, puset (vlen të përmendim Pusin e bariut, po në fshatin Cahan, me të cilin janë të lidhura dhe shumë legjenda) dhe shpellat, ende të pa eksploruara plotësisht (shpella e Pëllumbave, Shpella me Oborr, shpella me dy Dyer, shpella e Dajlanit, Hurdhat e Bogdanit, Shpella e Qirinjve, etj.). Disa prej këtyre shpellave mbajnë statusin e zonave të mbrojtura (monumente të natyrës) dhe kanë vlera të mëdha turistike, shkencore, didaktike, etj. Kurrizet malore si ai i Pashtrikut (1.989m), maja e Gajrepit (1.443m) apo maja e Kunorës (1.512m) në fshatin Vlahen, ofrojnë mundësi për zhvillimin e turizmit malor dhe eko-turizmit. Vitet e fundit kanë nisur dhe hapat e para për investime në këtë drejtim duke krijuar kampingje turizmi në fshatin Mujaj. Lugina lumore e lumit Drini i Bardhë, bashkë me grykën me të njëjtin emër, që njëherësh ka statusin e monumentit të natyrës, janë mjaft tërheqëse për zhvillimin e turizmit shëtitës. Kushtet klimatike përbëjnë një nga faktorët kryesor në zhvillimin e turizmit, sidomos atij 137 Përzhita L Kukësi-Vështrim Arkeologjik. Tiranë, fq Akademia e Shkencave. Instituti i Historisë Historia e Popullit Shqiptar., Volumi I. Tiranë, fq Akademia e Shkencave. Instituti i Historisë Historia e Popullit Shqiptar., Volumi I. Tiranë, fq. 43,44, etj. 140 Akademia e Shkencave. Instituti i Historisë Historia e Popullit Shqiptar., Volumi I. Tiranë, fq Shtylla V Rrugët dhe Urat e vjetra të Shqipërisë. Tiranë, fq

111 kurativ. Klima ka karakter kalimtar nga mesdhetare paramalore, në klimën mesdhetare kontinentale, mjaft e përshtatshme për zhvillimin e turizmit shëndetësor. Prania e një sërë rrjedhjesh ujore, si e lumit Drin i Bardhë, Erenikut, Krumës dhe Vlahnës; e liqenit artificial i Fierzës si dhe e burimeve karstike, të cilët paraqesin rëndësi jetike e njëherësh ndikojnë pozitivisht në zhvillimin e gjeo-turizmit. Lumi Drin i Bardhë, bashkë me lumin e Erenikut, me vlera argëtuese e estetike, ofrojnë mundësi për zhvillimin e turizmit shëtitës. Liqeni artificial i Fierzës, i rrethuar nga kurora e gjelbër e bimësisë, ofron mjaft vlera për turistë, sidomos pas një shëtitje me varka. Burimet ujore dhe sidomos ato karstike, disa prej të cilëve me statusin e monumenteve të natyrës (Krumës, Vrella e Domajve etj), krahas vlerave turistike, njëherësh plotësojnë dhe nevojat kryesore për ujë të pijshëm të konsumit turistik. Sipërfaqet me pyje në rajonin ndërkufitar të Hasit zënë rreth 62 % 142 të sipërfaqes sidomos në pjesën kosovare të rajonit duke e bërë kështu elementin më të rëndësishëm të peizazhit. Në këtë rajon takohen tre katet bimore: i dushkut, ahut dhe kullotat alpine, të cilat arealin e kanë vetëm në malin e Pashtrikut. Përhapje të gjerë në këtë rajon kanë dhe bimët mjekësore (bliri, trumza, kamomili, barë-pezmi, mëllaga, rrushqyqet etj). Gjithashtu habitatet e shumta pyjore, lumore, liqenore shoqërohen me botë shtazore mjaft të pasur, që nga speciet e rendit më të ulët e deri tek gjitarët, si: lepuri, derri i egër, dreri, e më rrallë ariu i murrmë, të cilët përbëjnë atraksion për turistët e pasionuar pas gjuetisë. Popullsia e re dhe e emancipuar përbën një potencial për zhvillimin e turizmit në rajonin ndërkufitar të Hasit pasi zhvillimi i turizmit kërkon forcë të re punëtore të arsimuar. Prodhimet cilësore dhe biologjike përbëjnë një ofertë tepër joshëse për të gjithë turistët apo kalimtarët e rastit. Po të shtojmë këtu dhe menynë tepër të veçantë dhe tradicionale të zonës do t i bënin këta të ardhur shumë të kënaqur, dhe me vlerësimin për tu kthyer sërish. 142 Çavolli R Gjeografia regjionale e Kosovës. Prishtinë, fq

112 Figura nr 15: Harta e potencialeve turistike në rajonin ndërkufitar të Hasit Pasurisë së madhe natyrore, po t i shtohet dhe trashëgimia kulturore (materiale e shpirtërore) e popullsisë së kësaj zone, e cila lidhet me popullimin e hershëm, me ruajtjen dhe përcjelljen e këtyre traditave e zakoneve deri në ditët e sotme njëherësh do përbënin një potencial mjaft të rëndësishëm turistik. E pasur paraqitet zona me objekte të shumta arkeologjike dhe historike. Zbulimet arkeologjike të kryera në këtë zonë kanë evidentuar shumë objekte të ndërtuara që nga periudha e mijëvjeçarit të III të p.e.r, siç është "Vendbanimi shpellorë i Dajçit" 143. Në këtë objekt duken shumë qartë gjurmët e një vendbanimi eneolitik. Këto të dhëna argumentojnë që kjo zonë ka një popullim të hershëm dhe reflekton një kulturë e histori të vjetër. Në rajonin ndërkufitar të Hasit janë një numër jo i vogël objektesh të shpallur monumente kulture të tillë si: Tumat në qytetin e Krumës 144, aty ku sot është rezervuari i Llakajve, gjendet një grumbullim prej 24 kodërvarresh. Nëpërmjet materialit të zbuluar jepet mundësia të përcaktohen tre periudha varrimesh: shek XII VIII p.e.r; shek VI V p.e.r; shek IV e.r. Materiali i zbuluar shpreh tipare të përafërta me ato të objekteve përkatëse bashkëkohëse të trevës qendrore e jugore të Ilirisë, si dhe lidhjet e saj me një zonë më të gjerë se Rrafshi i Dukagjinit, që shtrihet edhe në Fushë Kosovë dhe në Maqedoni e njëherësh kanë interes për t i vizituar nga turistë vendas e të huaj. Interes të veçantë kanë Tumat në Myçhas, kalaja e Kosturit, kalaja e Lekës etj. E pasur paraqitet zona dhe më trashëgiminë shpirtërore, të tilla si: veshjet popullore të malësisë së Hasit, vallet e malësisë së Hasit 145 etj. Veshjet popullore në krahinën etnografike të Hasit janë ende të gjalla, bëjnë një jetë aktive në grup, 143 Përzhita L Kukësi-Vështrim arkeologjik. Tiranë, fq Lisha M Trashëgimia natyrore dhe materialo-shpirtërore e Malësisë së Hasit. Mikrotezë. Tiranë, fq Bogdani R Folklori koreografik i Hasit. Tiranë. Bogdani R Etnografi Kosovare Hasjane. Tiranë, fq