RESURSET NATYRORE DHE HUMANE PËR ZHVILLIMIN E QËNDRUESHËM NË PELLGUN E DELVINËS (Rrethi i Delvinës)

Transcription

1 REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I HISTORISË DHE FILOLOGJISË DEPARTAMENTI I GJEOGRAFISË RESURSET NATYRORE DHE HUMANE PËR ZHVILLIMIN E QËNDRUESHËM NË PELLGUN E DELVINËS (Rrethi i Delvinës) Studim gjeografik Për marrjen e gradës shkencore Doktor PËRGATITI: MSC. BRISILDA SHTINO (BEGAJ) UDHËHEQËS SHKENCOR: PROF. DR. BILAL DRAÇI Tiranë, 2016

2 UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I HISTORISË DHE FILOLOGJISË DEPARTAMENTI I GJEOGRAFISË DISERTACION me titull RESURSET NATYRORE DHE HUMANE PËR ZHVILLIMIN E QËNDRUESHËM NË PELLGUN E DELVINËS (Rrethi i Delvinës) E paraqitur nga Msc. BRISILDA SHTINO (BEGAJ) NË KËRKIM TË GRADËS DOKTOR NË SHKENCAT GJEOGRAFIKE Specialiteti: Gjeografi REGJONALE Udhëheqës shkencor Prof. Dr. BILAL DRAÇI U mbrojt më.../.../... Komisjoni: Kryetar Anëtar ( oponent) Anëtar ( oponent) Anëtar Anëtar Tiranë, 2016

3 PËRMBAJTJA Faqe Parathënie Shkurtesa... 9 Lista e grafikëve Lista e tabelave Lista e fotografive Lista e hartave Hyrje Qëllimi dhe objektivat e studimit Metodologjia e përdorur në studim Fazat e realizimit të studimit Fazat e organizimit të studimit KAPITULLI I RESURSET NATYRORE DHE POTENCIALET E TYRE PËR ZHVILLIM TË QËNDRUESHËM NË PELLGUN E DELVINËS I.1. Pozita gjeografike dhe roli i saj I.2. Gjeologjia dhe pasuritë natyrore I.2.1 Litologjia dhe vlerësimi pasuror i saj I.2.2 Pasuritë minerale, vlerësimi dhe shfrytëzimi i tyre I.3. Relievi dhe vlerat e tij I.3.1 Tiparet morfometrike I.3.2 Tiparet morfografike I.3.3 Vlerësime sintetike mbi kushtet e relievit në raporte zhvillimi I.4. Klima dhe potencialet biologjike e humane I.4.1 Klima: vlerësime të përgjithshme I.4.2 Elementët klimatik I Rrezatimi diellor, potencialet dhe pasojat I Presioni atmosferik dhe erërat I Temperaturat I Rreshjet I Fenomenet e jashtëzakonshme, pasojat dhe menaxhimi i tyre I Potencialet biologjike dhe humane

4 I.5. Hidrografia dhe pasuritë për zhvillim I.5.1 Lumenjtë dhe përrenjtë I.5.2 Liqenet I.5.3 Burimet karstike I.5.4 Rezervuarët dhe kanalet I.5.5 Vlerësime sintetike për zhvillim I.6.Tokat, flora dhe fauna në vlerësimin e zhvillimit të qëndrueshëm I.6.1 Tokat dhe përdorimi i saj. Harta e përdorimit të truallit I.6.2 Tokat dhe shpërndarja e tyre. Pasuritë biologjike I.6.3 Katet floristike dhe karakteristikat. Pasuritë dhe përdorimi i tyre I.6.4 Fauna dhe vlerat e saj I.7. Lidhja ndërmjet resurseve natyrore dhe vlerat e tyre ekonomike I.8. Mjedisi natyror dhe ndikimi i human. Disa vlerësime në kuadër të zhvillimit të qëndrueshëm I.9. Monumentet e natyrës dhe vlerësimi zhvillimor i tyre KAPITULLI II POPULLSIA DHE VEÇORITË E DINAMIKËS SË SAJ. POTENCIALET DHE VLERAT HUMANE PËR ZHVILLIM II.1. Evolucioni i numrit të popullsisë dhe pasojat gjeografike II.2. Shpërndarja, dëndësia dhe presioni demografik mbi territor. Pasojat gjeografike dhe rregullimet territoriale II.3. Analiza dhe vlerësime strukturore demografike. Ekuilibret dhe disekuilibret demografike II Analiza e përbërjes grupmoshore dhe piramidat e moshës. Tendencat dhe pasojat e proçeseve socialo ekonomike II.3.2. Struktura gjinore dhe pasojat zhvillimore II.3.3. Analiza e strukturës qytet fshat dhe proçeset e sotme II.3.4. Analiza dhe vlerësimi i struktures etnike e etnokulturore. Bashkëveprimi dhe potencialet kulturore

5 II.4. Analiza dhe vlerësimi i potencialeve sociale II.4.1. Arsimi II.4.2. Shëndetësia II.4.3. Punësimi II.4.4. Monumentet kulturore, potencialet dhe vlerat për zhvillimin e qëndrueshëm e perspektiv II.5. Proçeset e migrimit dhe dinamika territoriale. Disekuilibrat dhe pasojat e zhvillimit II.5.1. Emigrimi dhe Imigrimi II.5.2. Pasojat sociale II.6. Treguesi i zhvillimit njerëzor KAPITULLI III EKONOMIA DHE PROBLEMATIKAT E SAJ ZHVILLIMORE III.1. Gjendja ekonomike e Pellgut të Delvinës deri më vitin III.2. Zhvillimi i ekonomisë në vitet III.3. Zhvillimi ekonomik gjatë viteve III.4. Sektori primar: Struktura e prodhimit aktual bujqësoro blektoral dhe shpërndarja territoriale III.4.1. Buqësia III.4.2. Blektoria III.4.3. Ekonomia pyjore dhe bimët medicinale III.5. Sektori sekondar: Potencialet natyrore për zhvillimin e industrisë përpunuese III.6. Sektori terciar: Zhvillimi dhe problematikat e sotme III.6.1. Oferta natyrore dhe historiko kulturore, për zhvillimin e turizmit III.6.2. Ofertat turistike. Historiku i zhvillimit të turizmit dhe llojet e turizmit. Infrastruktura turistike, sistemi hotelier dhe kapaciteti turistik III.6.3. Tregëtia dhe shërbimet III.6.4. Shërbimet e transport komunikacionit, infrastruktura dhe investimet

6 KAPITULLI IV PROBLEME TË ZHVILLIMIT TË QËNDRUESHËM DHE PERSPEKTIVA IV.1. Zhvillimi i qëndrueshëm, konceptet dhe aplikimi i saj në një hapësirë të caktuar IV.2. Zhvillimi i qëndrueshëm në Rrethin e Delvinës, prioriteti dhe rëndësia e saj IV.3. Strategji dhe ide për zhvillimin e qëndrueshëm të Rrethit të Delvinës si një shtysë për zhvillim të kësaj hapësire KAPITULLI V PËRFUNDIME DHE REKOMANDIME PER APLIKIM DHE STUDIME TE SE ARDHMES LITERATURA SHTOJCA

7 PARATHËNIE Pellgu i Delvinës përbën ndoshta një nga zonat më të pasura në hapësirën territoriale të Shqipërisë, me potenciale të shumta natyrore dhe humane. Megjithatë ndryshimet e mëdha të ndodhura pas viteve 90 dhe në vazhdim gjatë viteve të gjata të gjata të tranzicionit ja kanë zbehur deri diku këto vlera ende të pa shfrytëzuara nga njeriu ose të keq menaxhuara në disa raste prej tij. Fatmirësisht ky territor i ruan ende këto vlera të trashëguara nga natyra dhe historia e gjatë e qytetërimit të saj që në antikitet, duke na prezantuar sot një territor me resurse të shumta natyrore dhe humane dhe me mundësi të mëdha për zhvillimin ekonomik mbi bazë të zhvillimit të qëndrueshëm. Hapësira në të cilën shtrihet Pellgu i Delvinës ka nevojë për studime dhe monitorime të vazhdueshme shkencore, ligjore dhe institucionale, si për pjesët e pazhvilluara ashtu edhe për ato të zhvilluara deri diku në disa sektorë të ekonomisë. Studimi gjeografiko- regjional në nivel Dokotorature Resurset Natyrore dhe Humane për Zhvillimin e Qëndrueshëm në Pellgun e Delvinës, fokusohet në aplikimin e zhvillimit të qëndrueshëm si një çelës që do të çojë drejt zhvillimit dhe ndërveprimit të faktorëve: ekonomi njeri mjedis. Në kuadër të zhvillimeve globale dhe zhvillimeve të reja teknologjike ka ndryshuar edhe situata ekonomike, politike dhe sociale në botë. Së bashku me ndryshimet politike historike ka evoluar dhe koncepti i rajonit dhe rëndësia e tij. Zhvillimet e reja pas viteve 90 benë që Pellgu i Delvinës të përballet me lëvizje intesive të popullsisë, pabarazi të theksuar ekonomike brenda vetë hapësirës, probleme të theksuara mjedisore, tronditje të identitetit lokal të një pjese të caktuar të popullsisë etj. Procese migruese te pas viteve 90 e në vazhdim kanë bërë që të shfaqen një sërë problematikash të pa njohura për popullsinë shqiptare në përgjithësi dhe dhe popullsinë e Rrethit të Delvinës në veçanti. Ndryshimet në sistemit politikë të kohës konsistuan në të njëjtën kohë edhe në ndryshimet ekonomike, sociale dhe kulturore. Lëvizjet masive të popullsisë drejt vendeve të tjera të rajonit si: Greqisë, Italisë e me rallë ndikuan ndjeshëm në strukturën gjinore, moshën mesatare të popullsisë dhe strukturën ekonomike të Delvinës. Gjatë kësaj periudhe ndryshimet politike, çuan njëkohësisht edhe në ndryshime të theksuara ekonomike e sociale u kalua nga ekonomia e centralizuar në ekonominë e tregut, ky fenomen u shoqërua me mbylljen e shumë ndërmarrjeve dhe fabrikave që funsjononin në atë kohë etj. Proceset integruese në BE kanë bërë që shteti Shqiptar të ndërmarrë një sërë reformash në mënyrë që të jetë sa më pranë vendeve Europiane me projekte dhe programe integruese në kuadër të zhvillimit ekonomik social dhe kulturor si një formë e zhvillimit të qënrueshëm. Nuk duhet harruar fakti se kemi të bëjmë me një hapësirë kufitare me tiparet e një Euro Rajoni. Rrethi i Delvinës është i shtrirë në kufirin Shqiptaro - Grek, arsye pse shume tipare etnike dhe kulturore janë të përcjella nga njëra te tjetra. 7

8 Ngjashmëritë kulturore, gjuhësore dhe fetare janë elemente të përbashkëta, sa unikale edhe të ndërthurura midis tyre. Ngjashmëritë të tilla kulturoro - etnike e fetare rrallë herë mund ti gjesh në vende të tjera. Këto dy hapësira kanë qënë të lidhura ngushtë gjatë procesit të gjatë historik e kulturor në aspektin e trashëgimisë fetare dhe kulturore. Ky bashkëpunim kufitaro - rajonal ka qënë dhe vazhdon të jetë një indikator i rëndësishën i aspektit ekonomiko social si dhe i bashkëjetesës së gjatë që këto dy vende kufitare kanë me njëra tjetrën. Padyshim që këto tipare e bëjnë edhe më të veçantë dhe rrisin interesin për njohjen e tyre. Autorja 8

9 SHKURTESË ASH UT MP REPOBA INSTAT CENSUS KRRTRSH BE SHBLU SHBLSH QSGJ PPB AZHBR AULEDA SHELL FSHZH ASSI TOENA ARGJIRO MILOSAO SOROS UNDP/PNUD DRSSH ISSH ZRP IOM KQS NPK USAID FMN ZAZM QV GIS ZAMT KFV Akademia e Shkencave Universiteti i Tiranës Master profesional Regjistrimi i popullsisë dhe banesave Instituti i Statistikave Regjistrimi i Popullsisë Këshilli i Rregullimit të Territorit në Republikën e Shqipërisë Bashkimi Europian Shtëpia Botuese e Librit Universitar Shtëpia Botuese e Librit Shkollor Qendra e Studimeve Gjeografike Prodhimi i Përgjithshëm Bruto Agjensia e Zhvillimit Bujqësor Rural Agjensia e Zhvillimit Ekonomik Rajonal Kompani Amerikane e Kërkimit të Naftës Fondi Shqiptar i Zhvillimit Projekt për Naftën Shtëpi Botuese Shtëpi Botuese Shtëpi Botuese Fondacioni Shoqëria e Hapur për Shqipërinë Programi i Kombeve të Bashkuara për Zhvillim Drejtoria e Sigurimeve shoqërore Instituti i Sigurimeve Shoqërore Zyra Rajonele e Punësimit Organizata Kombëtare për Migracion Këshilli i Qarkut Sarandë Ndërmarrja e Pyjeve dhe Kullotave Agjensia e Shteteve të Bashkuara për Zhvillim Kombëtar Fondi Kombëtar Monetar Zyra e Administrimit të Zonave të Mbrojtura Qarku Vlorë Geographic Information System (Sistemi i Informacionit Gjeografik) Zyra e Administrimit Kadastral Ndërmarrje Gjermane për aplikimin e projektit të Ujësjedhësit. 9

10 PËRMBAJTJA E ILUSTRIMEVE LISTA E GRAFIKËVE Faqe Diagrama Umbro Termike Numri i popullsisë sipas regjistrimit të Zyrës së Gjendjes Civile, Delvinë Numri i Popullsisë sipas INSTAT -it (v ) Grupmoshat sipas ndarjes administrative Rrethi Delvinë Analiza e Strukturës gjinore të popullsisë së Rrethit Delvinë Analiza e Strukturës gjinore të popullsisë së Rrethit të Sarandës Piramida e Moshës Popullsia Urbane dhe Rurale Rrethi i Delvinës Dendësia e popullsisë në Rrethin e Delvinës (V ) Pakicat Greke në Rrethet Sarandë dhe Delvinë Paraqitja grafike e numrit të nxënësve në Delvinë (V ) Numri i të punësuarve sipas grupmoshave Punëkërkues sipas strukturës gjinorene Rrethin e Delvinës Punësimi sipas sektorëve të ekonomisë Koeficcenti i urbanizimit në rrethin e Delvinës (V ) Emigrimi dhe Imigrimi Paraqitja grafike e personave dhe familjeve të trajtuar me ndihme ekonomike Papunësia sipas grupmoshave Paraqitja grafike e indistrisë së lehtë dhe ushqimore Zhvillimi i bujqësisë dhe kulturat bujqësore Analiza grafike e bisnesit të madh dhe të vogël Bisnesi i madh Bisnesi i vogël Paraqitja grafike e fondit të tokës në Rrethin e Delvinës Blektoria dhe llojet e saj Prodhimi i nënprodukteve blektorale Analiza grafike e tregëtisë dhe shërbimeve të kryera në Rrethin e Delvinës

11 LISTA E TABELAVE Faqe Temperaturat mesatare të ajrit sipas viteve Temperaturat maksimale të ajrit sipaas stacioneve meteorologjike Temperaturat minimale apsolute të ajrit Temperaturat të minimumit apsolut te ajrit në o C Rreshjet atmosferike sipas stacioneve meteorologjike Sasia mesatare e rreshjeve në mm (V ) Mesataret mujore dhe vjetore të rreshjeve në mm (V ) Popullsia e rrethit Sarandë dhe Delvinë (V ) Numri i përgjithshëm i popullsisë në rrethet Sarandë dhe Delvinë (V ) Numri i Popullsisë sipas INSTAT -it (v ) Dendësia e Popullsisë në Rrethin e Delvinës (V ) Popullsia në rrethin e Delvinës sipas grup - moshave Struktura demografike sipas grup moshave në rrethin e Delvinës (V. 2001) Popullsia sipas moshës mesatare në rrethin e Delvinës Struktura gjinore në Rrethin e Delvinës (V ) Popullsia e Rrethit Sarandë e ndarë sipas strukturës gjinore Popullsia urbane dhe rurale në rrethin e Delvinës Përqëndrimi i pakicave Greke në territorin e Sarandës dhe Delvinës (V. 1989) Numri i nxënësve në Rrethin e Delvinës (V ) Numri i kopshteve dhe fëmijëve (V. 2013) Popullsia e punësuar sipas grupmoshave (V. 2013) Popullsia banuese e rregjistruar si e papunënë rrethin e Delvinës (V ) Të punësuarit sipas sektorëve ( V ) Emigrimi dhe Imigrimi i popullsisë (v ) Familjet dhe personat e trajtuar me ndihmë ekonomike në Q. Delvinës (v ) Papunësia sipas grupmoshave Shpërndarja e industrisë së lehtë dhe ushqimore sipas viteve Përbërja e tokës së punuar ( V ) Numri i bisneseve të vogla dhe të mëdha Ndarja e fondit të tokave bujqësore në Rrethin Delvinë Sipërfaqja e tokave bujqësore Prodhimi i kulturave të arrave V Pemtaria dhe drufrutorët sipas sipërfaqes së zënë Shprehja e zhvillimit blektoral në (krerë) Prodhimi në ton i produkteve blektorale Aktiviteti industrial sipas strukturës Shërbimet dhe tregëtia në Delvinë Tabela përmbledhëse e rrugëve të rikonstruktuara dhe në vazhdim

12 LISTA E FOTOGRAFIVE Faqe Pamje e liqenit Syri i Kaltër Pamje e liqenit Syri i Kaltër Pylli i Galishtit Fotografi e pyllit të Vratonisnjës, Fshati Fyshë Vëri Fotografi e shtratit të lumit Kalasë Fotografi e rëshqitjes së shpatit në karahë të djathtë të lumit Bistricë Fotografi e rëshqitjes së shpatit në karahë të djathtë të lumit Bistricë Pamje ekologjike e shkatëruar Veprimtaria e njeriut Shpella e Tatzatit Rrepet në qendër të Delvinës Rrapi i Delvinës Rrapi i Muzinës Rrapi i Muzinës Pamje e vjetër e qytetit të Delvinës Pamje e ndërtesës dikur qendër e punimeve artizanale Pamje e ambulancës së vjetër Delvinë Manastiri i Shën Kollit (Mesopotam) Rruga nacionale Kardhiq Delvinë Sarandë

13 LISTA E HARTAVE Faqe Harta fiziko gjeografike e Pellgut të Delvinës Hartë spjeguese e skemës për shfrytëzimin e gazit natyror Hartë e coptimit horizontal të relievit Hartë e coptimit vertikal të relievit Hartë fiziko gjeografike e rrethit Delvinë dhe rrjeti hidrik Hartë e pozicionit gjeografik të Syrit të Kaltër Hartë tematike e përdorimit të tokave kullosore dhe pyjore Harta e planvendosjes së Landfillit provizor në rrethet Sarandë dhe Delvinë Harta administrative e Rrethit Delvinë Hartë e ndryshimit të numrit të popullsisë (v ) Hartë tematike e grup moshave, Delvinë Hartë e emigracionit të popullsisë së rrethit pas viteve

14 PARATHËNIE Pellgu i Delvinës përbën ndoshta një nga zonat më të pasura në hapësirën territoriale të Shqipërisë, me potenciale të shumta natyrore dhe humane. Megjithatë ndryshimet e mëdha të ndodhura pas viteve 90 dhe në vazhdim gjatë viteve të gjata të gjata të tranzicionit ja kanë zbehur deri diku këto vlera ende të pa shfrytëzuara nga njeriu ose të keq menaxhuara në disa raste prej tij. Fatmirësisht ky territor i ruan ende këto vlera të trashëguara nga natyra dhe historia e gjatë e qytetërimit të saj që në antikitet, duke na prezantuar sot një territor me resurse të shumta natyrore dhe humane dhe me mundësi të mëdha për zhvillimin ekonomik mbi bazë të zhvillimit të qëndrueshëm. Hapësira në të cilën shtrihet Pellgu i Delvinës ka nevojë për studime dhe monitorime të vazhdueshme shkencore, ligjore dhe institucionale, si për pjesët e pazhvilluara ashtu edhe për ato të zhvilluara deri diku në disa sektorë të ekonomisë. Studimi gjeografiko- regjional në nivel Dokotorature Resurset Natyrore dhe Humane për Zhvillimin e Qëndrueshëm në Pellgun e Delvinës, fokusohet në aplikimin e zhvillimit të qëndrueshëm si një çelës që do të çojë drejt zhvillimit dhe ndërveprimit të faktorëve: ekonomi njeri mjedis. Në kuadër të zhvillimeve globale dhe zhvillimeve të reja teknologjike ka ndryshuar edhe situata ekonomike, politike dhe sociale në botë. Së bashku me ndryshimet politike historike ka evoluar dhe koncepti i rajonit dhe rëndësia e tij. Zhvillimet e reja pas viteve 90 benë që Pellgu i Delvinës të përballet me lëvizje intesive të popullsisë, pabarazi të theksuar ekonomike brenda vetë hapësirës, probleme të theksuara mjedisore, tronditje të identitetit lokal të një pjese të caktuar të popullsisë etj. Procese migruese te pas viteve 90 e në vazhdim kanë bërë që të shfaqen një sërë problematikash të pa njohura për popullsinë shqiptare në përgjithësi dhe dhe popullsinë e Rrethit të Delvinës në veçanti. Ndryshimet në sistemit politikë të kohës konsistuan në të njëjtën kohë edhe në ndryshimet ekonomike, sociale dhe kulturore. Lëvizjet masive të popullsisë drejt vendeve të tjera të rajonit si: Greqisë, Italisë e me rallë ndikuan ndjeshëm në strukturën gjinore, moshën mesatare të popullsisë dhe strukturën ekonomike të Delvinës. Gjatë kësaj periudhe ndryshimet politike, çuan njëkohësisht edhe në ndryshime të theksuara ekonomike e sociale u kalua nga ekonomia e centralizuar në ekonominë e tregut, ky fenomen u shoqërua me mbylljen e shumë ndërmarrjeve dhe fabrikave që funsjononin në atë kohë etj. Proceset integruese në BE kanë bërë që shteti Shqiptar të ndërmarrë një sërë reformash në mënyrë që të jetë sa më pranë vendeve Europiane me projekte dhe programe integruese në kuadër të zhvillimit ekonomik social dhe kulturor si një formë e zhvillimit të qënrueshëm. 14

15 Nuk duhet harruar fakti se kemi të bëjmë me një hapësirë kufitare me tiparet e një Euro Rajoni. Rrethi i Delvinës është i shtrirë në kufirin Shqiptaro - Grek, arsye pse shume tipare etnike dhe kulturore janë të përcjella nga njëra te tjetra. Ngjashmëritë kulturore, gjuhësore dhe fetare janë elemente të përbashkëta, sa unikale edhe të ndërthurura midis tyre. Ngjashmëritë të tilla kulturoro - etnike e fetare rrallë herë mund ti gjesh në vende të tjera. Këto dy hapësira kanë qënë të lidhura ngushtë gjatë procesit të gjatë historik e kulturor në aspektin e trashëgimisë fetare dhe kulturore. Ky bashkëpunim kufitaro - rajonal ka qënë dhe vazhdon të jetë një indikator i rëndësishën i aspektit ekonomiko social si dhe i bashkëjetesës së gjatë që këto dy vende kufitare kanë me njëra tjetrën. Padyshim që këto tipare e bëjnë edhe më të veçantë dhe rrisin interesin për njohjen e tyre. Autorja 15

16 SHKURTESË ASH UT MP REPOBA INSTAT CENSUS KRRTRSH BE SHBLU SHBLSH QSGJ PPB AZHBR AULEDA SHELL FSHZH ASSI TOENA ARGJIRO MILOSAO SOROS UNDP/PNUD DRSSH ISSH ZRP IOM KQS NPK USAID FMN ZAZM QV GIS ZAMT KFV Akademia e Shkencave Universiteti i Tiranës Master profesional Regjistrimi i popullsisë dhe banesave Instituti i Statistikave Regjistrimi i Popullsisë Këshilli i Rregullimit të Territorit në Republikën e Shqipërisë Bashkimi Europian Shtëpia Botuese e Librit Universitar Shtëpia Botuese e Librit Shkollor Qendra e Studimeve Gjeografike Prodhimi i Përgjithshëm Bruto Agjensia e Zhvillimit Bujqësor Rural Agjensia e Zhvillimit Ekonomik Rajonal Kompani Amerikane e Kërkimit të Naftës Fondi Shqiptar i Zhvillimit Projekt për Naftën Shtëpi Botuese Shtëpi Botuese Shtëpi Botuese Fondacioni Shoqëria e Hapur për Shqipërinë Programi i Kombeve të Bashkuara për Zhvillim Drejtoria e Sigurimeve shoqërore Instituti i Sigurimeve Shoqërore Zyra Rajonele e Punësimit Organizata Kombëtare për Migracion Këshilli i Qarkut Sarandë Ndërmarrja e Pyjeve dhe Kullotave Agjensia e Shteteve të Bashkuara për Zhvillim Kombëtar Fondi Kombëtar Monetar Zyra e Administrimit të Zonave të Mbrojtura Qarku Vlorë Geographic Information System (Sistemi i Informacionit Gjeografik) Zyra e Administrimit Kadastral Ndërmarrje Gjermane për aplikimin e projektit të Ujësjedhësit. 16

17 HYRJE Parashtrimi dhe përzgjedhja e tezës së Doktoraturës Qëllimi dhe objektivat e studimit: është analiza sipas rëndësisë së studimeve rajonale mbi zhvillimin e qëndrueshëm bazuar në potencialet natyore dhe humane. Konceptet e ndryshme bazë të këtij studimi të ri mbarë botëror për një zhvillim të qëndrueshëm të Pellgut të Delvinës si një hapësirë potencialisht e pasur, me një shtrirje të favorshme gjeografike, kushte të përshtatshme klimaterike, litologjinë e pasur dhe me minerale të shumta mbi dhe nëntokësore si resurse natyrore me vlera ekonomike sociale e demografike. Në kushtet e zhvillimit ekonomik të Shqipërisë, ku pasuritë natyrore dhe humane kanë një peshë të rëndësishme në GDP-në e vendit, shfrytëzimi i pasurive natyrore mbi bazë të zhvillimit të qëndrueshëm, do të krijonte mundësi për zhvillimin e të tre sektorëve të ekonomisë ku do të punësohej një numër i konsiderueshëm i popullsisë së zonës në fjalë. Qëllimi i këtij studimi është përqëndruar mbi baza të caktuara të analizës së burimeve natyrore dhe humane, shkallës së zhvillimit social ekonomik dhe prespektivës së zhvillimit në të ardhmen mbi bazën e konceptit të zhvillimit të qëndrueshëm, si një tërrësi territoriale gjeografike dhe etnokulturore. Shfrytëzimi në mënyrë racionale dhe mirëmenaxhimi i pasurive natyrore dhe kulturore në Pellgun e Delvinës ( Rrethi i Delvinës), është një sfidë e shume aktorëve për të garantuar zhvillimin e qëndrueshëm të ekonomisë dhe përmirësimin e jetës sociale të popullsisë vendase. Studimi në tërësi i të gjithë Pellgut, dhe i Rrethit të Delvinës në veçanti do të analizojmënë mënyrë të detajuar të gjitha resurset natyrore dhe humane që do të mundësojnë zhvillimin e saj sot dhe në të ardhmen. Duke qënë se Rrethi i Delvinës ende sot është një vend i varfër ekonomikisht por i pasur në të njëjtën kohë me resurse natyrore dhe humane, planifikimi i projekteve të ndryshme sociale ekonomike dhe mjedisore që do të ndikonin pozitivisht në zhvillimin e saj, referuar zhvillimit të qëndrueshëm të ekonomisë, popullsisë dhe mjedisit. Duke qenë se perspektivat për zhvillim në këtë hapësirë janë të shumta, gati për të gjitha degët dhe nëndegët e ekonomisë. Në aspektin teorik studimi synon: Parashtrimin dhe prezantimin e disa koncepteve të reja bashkëkohore të zhvillimit të qëndrueshëm. Përafrimi me disa modele kontekstuale të sukseshme, duke e përshtatur me realitetin që prezantohet në Rrethin e Devinës, me qëllim rivlerësimin real e perspektivë të këtij zhvillimi. 17

18 Pasqyrimin në një pamje të përgjithëshme të vlerësimit të resurseve natyrore dhe humane duke u mbështetur në parimin e avantazhit krahasues dhe zhvillimit të qëndrueshëm afatgjatë ekonomikë natyrorë dhe social. Aplikimi i zhvillimit të qëndrueshëm në politika dhe projektet e ndjekura ne Rrethin e Delvinës. Përafrimi i modeleve më të mira në mirëshfrytëzimin e resurseve natyrore, dhe teknologjitë më të arrira që do të mund të aplikoheshin në këtë hapësirë, si një indikator zhvillimi. Politika dhe strategji që do të ndihmonin në ruajtjen e mjedisit dhe mirëmenaxhimi territorial i këtyre vlerave. Duke qënë një studim strategjik territorial gjithëpërfshirës, studimi synon edhe një model metodologjik aplikimi të punës studimore. Trajtimi i dinamikës së transformimit hapësinor, veçanërisht gjatë viteve të tranzicionit në aspektin demografik, ekonomik dhe mjedisor; analizon dhe evidenton tiparet e popullsisë aktive, rolin e saj dhe profilin ekonomik, bazuar mbi vetë potencialet e hapësirës në fjalë. Analiza e tipareve dhe veçorive të degëve dhe nëndegëve që mund të zhvillohen më së shumti dhe përparësitë e zhvillimit të ekonomisë në të katër sektorët e saj, duke e vendosur theksin te ato degë që kanë mundësi të marrin përparësi, si dhe ndikimi i tyre në jetën ekonomiko sociale kulturore dhe demografike të hapësirës në fjalë. Punimi ofron modele të vlerësimit të menaxhimit të resurseve natyrore dhe njerëzore që ndikojnë në zhvillimin e degëve të ekonomisë si dhe në mjedisin natyror të Pellgut dhe të rrethit të Delvinës. Studimi në nivel doktorature mbi këtë territor në këndvështrimin gjeografiko rajonal ka këto synime praktike si më poshtë: Vlerësimin e pozitës gjeografike të Rrethit të Delvinës si një indikator për zhvillim të saj. Vlerësimi i kushteve të përshtatshme klimaterike, dhe rëndësia e tyre për zhvillim, si burim bazë apo alternativ për kultivim, mbarshtim dhe aplikim të teknologjive të reja mbi bazë të energjisë së burimeve të rinovueshme etj. Argumentimi i faktorëve objektivë që kushtëzojnë domosdoshmërinë e studimit dhe vlerësimit të resurseve natyrore dhe humane si një instrumentë i rëndësishëm për hartimin e strategjive të zhvillimit të qëndrueshëm. 18

19 Vlerësimin sasior dhe cilësor të resurseve natyrore, mbi dhe nëntokësore si një aspekt i zhvillimit të qëndrueshëm të teknikave nxjerrëse, pasuruese dhe shfytëzuese të tyre. Rikonceptim dhe parashtrim të rrugëzgjidhjeve konkrete për probleme të caktuara që ende janë plagë e popullsisë banuese në të. Të evidentoje problematikat e ndryshimeve demografike të ndodhura gjatë viteve të tranzicionit dhe cilat do të jenë praktikat që do të duhen të ndiqen për minimizimin e tyre. Të evidentojë problematikat e pranishme tek të gjitha degët e ekonomisë të cilat ndikojnë drejtpërdrejt në jetën ekonomike sociale demografike dhe kulturore të Rrethit të Delvinës. Integrimi ekonomiko kulturorë e social i hapësirës me rajone të tjera brenda dhe jashtë vendit pse jo edhe në kushtet e një euro rajoni. Vlerësimi i resurseve humane dhe kulturore të rrethit të Delvinës, si një indikator i rëndësishëm në rritjen ekonomike dhe përmirësimit të jetës sociale. Parandalimi i problemeve mjedisore që janë prezente, situata aktuale dhe masat që do të duhen të merren për zgjidhjen e tyre duke përdorur metoda bashkëkohore. Vlerësimi dhe menaxhimi i resurseve natyrore dhe humane si një mundësi për zbutjen e problemeve ekonomike dhe sociale me të cilën po përballet kjo hapësirë. Vlerësimi dhe analizimi i çështjes së trashëgimisë natyrore dhe kulturore si një impakt i rëndësishëm në njohjen dhe prezantimin brenda dhe jashtë rajonit të Rrethit të Delvinës nëpërmjet guidave turistike. Metodologjia e përdorur në studim Nisur nga qëllimi i realizimit të objektivave veçanërisht për vlerësimin e zhvillimit të qëndrueshëm të Rrethit të Delvinës, të një studimi të integruar territorial, me ndërthurjen dhe ndërveprimin e elementëve; ekonomi popullsi mjedis, fokusimi në shumë probleme që kërkojnë zgjidhje imediate për qëllime ekonomike dhe zhvillimi. Për realizimin e punimit janë përdorur disa metoda kërkimore shkencore, bashkëkohore të karakterit teorik dhe praktik, cilësor dhe sasior. Metoda e hulumtimit të materialit arkivor. Faza e pare e punës për të përgatitur materialin e disertacionit të Doktoraturës, ka qënë ajo e grumbullimit dhe hulumtimit të literaturës shqiptare dhe të huaj. Shfrytëzimi i dokumentave të shumta arkivore, mbledhja e infromacionit të nevojshëm gjeografik si një proces i domosdoshëm për të analizuar dhe për të përshtatur infomacionin e duhur për hapësirën në fjalë. Për këtë qëllim janë shfrytëzuar të dhënat e marra në rrugë institucionale pranë institucioneve të ndryshëm si INSTAT, AQSH, METE, ZAMT, Zyra e Gjendjes Civile, Zyra e Ujësjellës Kanalizimeve, Zyra e Administrimit të Zonave të Mbrojtura, Delvinë etj. Nuk ka munguar edhe informacionet e përftuara nga botimet e ndryshme gjeografike, revista shkencore etj. 19

20 Metoda e anketimit dhe intervistës në terren: Faza e dytë e punës është realizuar nëpërmjet anketimeve në terren, anketime të kryera me banorët e Rrethit të Delvinës. Anketimi është realizuar mbi bazë të të dhënave të kërkuara për tu trajtuar në temën e disertacionit. Kjo është një nga metodat më efikase për realizimin e një studimi, pasi ndihmon për të pasur një trajtim më të mirë dhe më të plotë të problematikës dhe njohjes më nga afër të realitetit. Kjo metodë realizohet nëpërmjet anketave dhe intervistave. Anketime nuk janë kryer vetëm me banorët e Delvinës por dhe me specialistë të demografisë dhe institucione ku kryejnë funksjonet e tyre nëpërmjet mbledhjes dhe përpunimit të informacionit statistikor. Metoda e punes kamerale: Faze e tretë konsiston në përzgjedhjen e materialit të duhur për shfrytëzim në temën e doktoraturës, duke i ndarë të dhënat mbi bazë të kapitujve dhe çështjeve që do të trajtohen në varësi të problematikave të cilësuara në objektivat e temës. Metoda e përpunimit statistikor është përdorur për të analizuar dinamikën e strukturës së popullsisë, moshën mesatare, strukturën gjinore etj. Kjo metodë është përdorur njëkohësisht për të analizuar treguesit ekonomikë, veçoritë e zhvillimit të degëve të ekonomisë shprehur kjo përmesë treguesve sasiorë dhe cilësorë me vlera apsolute dhe relative. Kjo metodë evidenton dhe nxjerr në pah problematikën që po përballet popullsia e Rrethit të Delvinës. Evidentohet problematika e plakjes me hapa galopante të popullsisë së saj.analiza e strukturës së degëve të ekonomisë dhe roli i secilës në aspektin social dhe mjedisor. Metoda krahasuese është e përdorur për të gjitha çështjet e trajtuara në kapituj. Është e përdorur gjatë analizës së gjithë komponentëve natyror dhe human të Pellgut të Delvinës. Nëpërmjet kësaj metode kam mundur të japë një pamje më të qartë të dinamikës së zhvillimit ekonomik, social dhe demografik të saj. Të gjithë këto komponentë janë parë krahasimisht në kontekstin kohor kronologjik, të zhvillimit të degëve të ekonomisë, lëvizjet demografike etj. Metoda e hartografimit është përdorur për të paraqitur në mënyrë konkrete dhe për të ilustruar dukuritë dhe fenomenet gjeografike në kohë dhe në hapësirë, përdorimi i metodës së hartodiagramës, hartogramë, stemave etj. Përdorimi i programit AutoCad dhe GIS për përpunimin e të dhënave të hartave tematike të duhura për të ilustruar secilën çështjë në veçanti. Metoda e navigimit në Webside të ndryshme: Gjatë pregatitjes së bazës së të dhënave për temën, një fazë tepër e rëndësishme ishte edhe navigimi në internet për më shumë informacion. Siç e dimë sot gjithnjë e më shumë çdo e dhënë e re apo e vjetër po dixhitalizohet, dhe në shumicën e rasteve në blogje të rëndësishme mund të gjenden të dhëna të domosdoshme për tu trajtuar dhe interpretuar në temë. Nëpërmjet kësaj forme kam shfrytëzuar harta dhe imazhe tepër interesante që e bëjnë më të plotë dhe më konkrete temën e doktoraturës. 20

21 Fazat e realizimit të Studimit Pas miratimit në departament dhe në instanca të tjera, punimi i tezës së Disertacionit të Doktoraturës kaloi në këto faza: Faza e parë: Gjatë fazës së parë u plotësua e gjithë literatura e duhur për bazën e përgatitjes së tëmës. U plotësuan dhe u përditësuan konceptet e reja që do të përdoreshin gjatë studimit. Gjatë fazave të pregatitjes së temës u përcaktuan qaratzi edhe metodologjitë dhe metodikat e duhura të punës studimore. U ndërtua indeksi i literaturës i diferencuar në grupe: teorike, metodike, statistikore si dhe u përcaktuan qartë të gjitha materialet teorike për konceprin e rajonit dhe zhvillimit të qëndrueshëm si një fenomen i ri i studimeve të fundit. Gjatë kësaj faze u përcaktuan mjetet, teknikat dhe të dhënat e duhura për të realizuar me sukses tezën e Doktoraturës. Sigurimi i të dhënave për përpunimin hartografik të tyre nëpërmjet sisitemit të GIS (Sistemit të informacionit gjeografik). Përdorimi i këtij programi e bën edhe më të plotë praqitjen e temës, me ilustrime hartografike dhe garfikë të shumtë ku janë trajtuar në mënyrë statistikore dhe krahasuese të gjitha të dhënat ekonomike dhe demografike. Baza e të dhënave është siguruar në shumicën dërmuese të tyre nga të dhënat statistikore të zyrave të ndryshme si psh: zyrat e gjendjes civile, zyrat e statistikave, të dhënat e marra nga INSTAT i etj. Anketat e përgatitura u zhvilluan me banorët vendas, me punonjës së pushtetit vendor, specialistë që punojnë në institucione që merrën me të dhëna statistikore dhe trajtimin e tyre, si për numrin e popullsisë, ekonominë, degët dhe nëndegët e saj, bisneset etj nga kam përftuar të gjitha të dhënat. Pas anketimit u kalua në fazën e seleksionimit dhe interpretimit të të dhënave të përftuara nga anketimet e kryera në terren dhe në institucione të ndryshme. Anketimet e kryera me popullsinë vendase konsistonin në kushtet ekonomiko - sociale në të cilat këta të fundit jetojnë. Punësimi të ardhurat dhe shërbimet e përftuara si komunitet nga veprimtaritët e kryera nga Bashkia Delvinë si edhe ndërmarrje të tjera shërbimi. Me të dhënat dhe informacionet e mbledhura u ndërtua baza e të dhënave për tezën e doktoraturës. Të dhënat do të përpunohen nëpërmjet programeve të informatizuara, duke u aplikuar me tabela, grafikë dhe harta të punura me programin GIS dhe softwere të tjerë të cilët lehtësojnë hedhjen, rruajtjen dhe përdorimin e këtij informacioni të të dhënave për ndërtimin e bazës grafike dhe hartografike të tezës. Nëpërmjet të dhënave të mbledhura dhe me kryqëzimin e informacioneve të marra në literatura të autorëve vendas dhe të huaj, u arrit në konkluzionin se interpretimi të dhënave të përftuara do të ishte një arritje për studimin në fjalë. Faza e dytë: Gjatë fazës së dytë puna ka evoluar me grumbullimin e të dhënave, analizën e detajuar të tyre si dhe paraqitjen grafike dhe me tabela tashmë të përfunduara. Gjatë kësaj faze është përfunduar përpunimi i të dhënave dhe anketave, duke përcaktuar tashmë problematikat e dala dhe synimet që kemi për ti përmirësuar këto të fundit. Njëkohësisht u bë i mundur vlerësimi i pozitës gjeografike, resurseve natyrore dhe humane si dhe ndikimi i tyre në zhvillimin socialo ekonomikë të Pellgut të Delvinës dhe veçanërisht të 21

22 Rrethit të Delvinës. Nga ana tjetër nuk ngeli pa u siguruar edhe informacionet dhe të dhënat e nevojshme nëpërmjet literaturës, rregjistrimit të fundit të popullsisë nga INSTAT si dhe vëzhgimet në terren, sidomos në ato zona që u vendosën në qendër të studimit rezultat i problematikave të shfaqura dhe prioritetit që këto të fundit kanë shpalosur. Të dhënave të viteve parardhëse ju bashkangjitën të gjitha të dhënat e reja të përftuara në format e përmendura më sipër. Të gjitha sëbashku u hodhën në database in duke krijuar kështu një bazë të dhënash që ndihmojnë në pregatitjen grafike dhe hartografike të informacionit, tepër të domosdoshme për konkretizimin e fenomeneve natyrore dhe humane që do të trajtohen në këtë temë. U trajtua zhvillimi historik i popullsisë vendase nga u cilësua qartazi se kemi të bëjmë me një popullsi autoktone, e trashëguar brez pas brezi. U trajtuan njëkohësisht nëpërmjet tabelave dhe grafikëve, ndryshimet demografike, tendencat e këtyre ndryshimeve si dhe migrimiet dhe imigrimet brenda kësaj hapësire. Një vend të rëndësishëm gjatë kësaj faze zuri edhe ndarja e strukturës së ekonomisë, degët e saj, baza e ekonomisë si dhe degët dhe nëndegët që do të kenë prioritet në të ardhmen. Gjatë kësaj faze u realizua edhe përpunimi i të dhënave përmes analizës, vlerësimit gjeografik të Pellgut të Delvinës ( Rrethi i Delvianës) në studim në funksion të zhvillimit socio ekonomik dhe ruajtjes së mjedisit nga ana tjetër. Më pas punimi u përqëndrua në ndërtimin e grafikëve, tabelave dhe hartave tematike. Nuk mund të themi se mbledhja e të dhënave statistikore ka qënë një fazë e lehtë e studimit në fjalë, duhet të theksojmë se në shumicën e rasteve të dhënat e marra në disa drejtime të ndryshme për të njëjtën çështje kanë pasur një mospërputhje të theksuar. Për shembull të dhënat për popullsinë të marra në dy institucione të ndryshme; në Zyrën e gjendjes civile Sarandë dhe Delvinë me të dhënat e marra nga INSTAT për të njëjtin vit, nuk korespondojnë dhe lënë shumë për të dëshiruar pasi ka shumë probleme në njehsimin e tyre. Në këtë pikë më është dashur ti trajtoj të dhënat në dy kontekste të ndryshme, mbi bazët të të dhënave të përftuara. Duhet të jemi realist se ende sot institucionet tona, ndodhen në tranzicion dhe kanë munges të theksuar në kulturën e ruajtjes, analizimit dhe përcjelljen e informacionit. I vështire ka qënë edhe fakti se në shumë raste nuk kam pasur akses dhe nuk më është lejuar të marr asnjë informacion, kur bëhet fjalë për disa institucione të caktuara. Ky fakt e bën edhe më të vështirë studimin e tezës së doktoraturës në përgjithësi për të gjithë studentët. Faza e tretë. Puna në fazën e tretë është e fokusuar në përpunimin dhe shkrimin akademik të materialeve, vlerësimin e tyre, nxjerrjen e konkluzioneve dhe rekomandimeve që mbyllin këtë punim sipas kapitujve të mëposhtëm. Faza e organizimit të studimit Kapitulli i parë. Analizohet rëndësia e shtrirjes gjeografike, evidentimi si një rajon ndërkufitar si dhe mundësia për tu njehsuar si një euro rajon, i bazuar në kontekstin e zhvillimit ekonomiko social dhe kulturor. Gjithashtu në këtë kapitull trajtohen qartë resurset natyrore, rëndësia e tyre si dhe mundësitë për shfrytëzimin e tyre sot dhe në të ardhmen, mbi bazë të zhvillimit të qëndrueshëm. 22

23 Kushtet klimaterike, relievi dhe rëndësia e tyre në zhvillimin e degëve të ndryshme të ekonomisë. Përmes analizës në këtë kapitull arrijmë të përcaktojmë se zona e marrë në studim përmbush kriteret e një rajoni ndërkufitar dhe pse jo të një euro rajoni. Posedon njëkohësisht të gjithë asetet apo resurset natyrore, për hapjen e degëve të reja të ekonomisë, si dhe shfrytëzimin e të gjithë atyre mineraleve në formën më të mirë të mundshme, me teknologjinë e duhur duke rritur GDP- në e të ardhurave për popullsinë e Rrethit të Delvinës. Gjatë analizës në këtë kapitull dolëm në konkluzionin se kemi të bëjmë me një hapësirat më ujë mbajtëse dhe më e ngrohta jo vetëm në jug të vendit por në mbarë territorin Shqiptar, pa harruar të përmendim edhe shumë tipare të tjera evidentuese të hapësirës në fjalë që nuk i takojmë në vende të tjera. Kapitulli i dytë. Analizohet popullsia e Rrethit të Delvinës, në periudha të ndryshme kohore dhe se si ka evoluar kjo e fundit. Lëvizjet demografike, lëvizjet migruese dhe emigruese të gjitha të para në kontekst të zhvillimeve ekonomike dhe sociale si varfëria, papunësia, arsimi, shëndetësia etj. Analiza e marrëdhënieve njeri mjedis dhe anasjelltas, problematika e largimit të njerëzve prej hapësirës edhe pse ajo posedon resurse të shumta natyrore etj. Kapitulli i tretë. Analizohet ekonomia dhe problematikat e saj, ndryshimet ekonomike sipas periudhave të ndryshme kohore në sisteme të ndryshme politike etj. Një vëmendje e veçantë i kushtohet ndarjes të sektorëve të ekonomisë, primar, sekondar e terciar, si dhe potencialet natyrore dhe huamane për zhvillimin e degëve të ekonomisë. Oferta natyrore dhe historiko kulturore, për zhvillimin e turizmit dhe strategjive të ndryshme për zhvillimin e tyre. Ofertat turistike dhe historiku i zhvillimit të turizmit dhe llojet e turizmit. Infrastruktura turistike, sistemi hotelier dhe kapaciteti turistik. Tregëtia dhe shërbimet, transporti, komunikacioni dhe infrastruktura rrugore, investimet në kontekstin e prioritetit për zhvillimin ekonomik. Kapitulli i katërt. Analizohen koncepte te Zhvillimit të Qëndrueshëm dhe aplikimi i saj në hapësirë. Një rëndësie e veçantë i kushtohet edhe zhvillimit të qëndrueshëm të Rrethit të Delvinës, si dhe priotitetit të aplikimit të saj në natyrë dhe rëndësia e saj. Analizimi bëhet njëkohësisht edhe për Strategjitë e Zhvillimit që do të merren në kontekstin e zhvillimeve të qëndrueshëm. Strategjitë e zhvillimit rajonal konsistojnë në modele që do të mundësojnë zhvillimin e kësaj hapësire mbi bazë të zhvillimit të qëndrueshëm. Kapitulli i pestë. Pas gjithë analizës së katër kapitujve të mësipërme,vendosa që në kapitullin e pestë të trajtoj përfundimet dhe rekomandimet si një kapitull më vete, pasi i cilësoj si një nga pikat më të rëndësishme të tezës së doktoraturës. 23

24 KAPITULLI I RESURSET NATYRORE DHE POTENCIALET E TYRE PËR ZHVILLIM TË QËNDRUESHËM NË PELLGUN E DELVINËS I.1. Pozita gjeografike dhe roli i saj Pellgu i Delvinës gjendet në Krahinën Malore Jugore dhe ndodhet në pjesën me jugore të saj me një pozitë shumë të favorshme gjeografike. Pellgu shtrihet në gjerësinë gjeografike veriore 39 o 38 6 (Konispol) dhe 40 o 00 në Palohor, dhe me gjatësi gjeografike lindore (Leshnicë) dhe (Kepin e Shkallës). Në pjesën lindore kufizohet nga vargu Mali i Gjerë-Stugarë, ndërsa në pjesën veriore kufizohet me Malin e Lucës dhe në veri-perëndim me malin e Lavanit dhe të Shëndëllisë, në anën perëndimore Pellgu i Delvinës mbyllet nga vargu, Mali i Sarandës- Ksamil, në jugperëndim ka dalje të gjerë në detin Jon, ndërsa në jug kufiri i saj përputhet me kufirin shtetëror me Greqinë 1. Pellgu ka një shtrirje të madhe me gjatësi nga veriu në jug rreth 45 km dhe me gjerësi që shkon nga10 km në veri të saj në 30 km në jug, sipërfaqia e saj është disi më e ngushtë në veri të saj sesa në jug, me një sipërfaqe të përgjithshme 1014 km 2 dhe me një lartësi mbi nivelin e detit 406 m. Ajo ka formën e një dardhe të përzgjatur drejt Veriut që vjen gjithnjë e më shumë duke u zgjeruar në Jug të saj. Por në këtë studim hapësira që do të jetë objekt srudimi është pjesa e Pellgut të Delvinës që përfshin hapësirën e Rrethit te Delvinës. Rrethi i Delvinës shtrihet në gjerësinë gjeografike veriore 40 o dhe me gjerësi gjeografike Jugore 39 o 05 15, në gjatësinë gjeorafike lindore (Leshnicë) dhe Perëndimore (Kepin e Shkallës). Rrethi i Delvinës ka një pozicion shumë të favorshëm fiziko-gjeografik, gjë që i jep përparësi zhvillimit ekonomik-social dhe kulturor të saj, sidomos afërsia me detin Jon dhe mbi të gjitha me Detin Mesdhe. Nëpërmjet qafave të ndryshme të vendosura përreth saj ka mundësi komunikimi me disa qytete tepër të rëndësishme si Gjirokastra dhe Vlora dhe me një sërë fshatrash të tjera.këto qafa janë: Qafa e Muzinës (570 m) e lidh pellgun me Luginën e Drinos, Qafa e Skërficës (900 m) e lidh me Fushëbardhën e Kurveleshin e sipërm, Qafa e Përparimit (Shënvasisë) e lidh me Rivierën Shqiptare, Qafa e Gjashtës (120m) e lidh me Sarandën. Në jug të Konispolit, Qafa e Botës (125m) e lidh me gjirin e Sajadhës në Greqi (jashtë kufirit tonë territorial) 2. Ajo që duhet theksuar dhe që duhet parë si një përparësi është pikërisht vendosja kufitare me Greqinë, ku kemi rastin ta trajtojmë si një Rajon kufitar me një rëndësi tepër të madhe bashkëpunimi në kuadrin e një Euro-rajoni, që konsistojnë në marrëveshje të gjithanëshme eko-soc-pol-kult dhe ambjentale në të ardhmen. Rrethi i Delvinës kur e sheh nga sipër krijon idene e një ultësire të rrethuar me vargje kodrinore malore, ku ndërthuren në mënyrë perfekte të gjitha format e relievit. 1 Akademia e Shkencave e Republikës së Shqipërisë: Gjeografia Fizike e Shqipërisë vëllimi II, Tiranë 1991, fq Akademia e Shkencave e Republikës së Shqipërisë: Gjeografia Fizike e Shqipërisë vëllimi II, Tiranë 1991 fq

25 Harta nr 1.1: Harta fiziko- gjeografike e Pellgut të Delvinës 3 Pellgu i Delvinës është një nga rajonet që është populluar që në antikitet. Gërmimet arkeologjike në këtë Pellg, kanë nxjerë në dritë një material të pasur, tregues ky i shkallës së lartë të zhvillimit ekonomik kulturor. Dhe pikërisht kryeqëndra e këtij rajoni është pikërisht Qyteti i Delvinës. Nën Bizntin treva e Delvinës figuron e përfshirë në Epirin e vjetër dhe më vonë si rezultat i fortifikimeve të bëra gjatë kësaj periudhe, kjo trevë i shpëtoi efektit shkatërimtar dhe rënues të dyndjeve barbare. Qytetërimi në Pellgun e Delvinës u zhvillua edhe në fazat e tjera që e pasuan, si një hapësirë tepër e zhvilluar ekonomikisht edhe me nivel të lartë kulturor 4. Delvina e ariti kulmin e saj të zhvillimit në gjysmën e parë të shek. XIX, ku sipas regjistrave Osman në të gjendeshin 295 dyqane e zeje, 50 mullinj, 12 xhami, 7 turbe dhe 14 hane. 5 3 Akademia e Shkencave e Republikës së Shqipërisë: Gjeografia Fizike e Shqipërisë vëllimi II, Tiranë 1991, fq 376,( Hartë e punuar për temën nga autorja) 4 G.Sala, Delvina në Shekuj (Monografi) Gjirokastër 2011 (fq 7) 5 G.Sala, Delvina në Shekuj (Monografi) Gjirokastër 2011 (fq 9) 25

26 Kjo gjë mundësohet si rezultat i pozitës gjeografike tepër të favorshme pasi ajo është e vendosur në kryqëzim të rrugëve tokësore dhe detare dhe zhvillimit historiko kulturor që ka pasur. Ajo lidhet me Greqinë nëpërmjët Qafë Botës në rrugë tokësore ndërsa nëpërmjet detit ajo komunikon lirshëm me Greqinë kontinentale, ishullin e Korfuzit por dhe me Italinë Jugore e Mesdheun. Burimet natyrore, kushtet ekonomike dhe sociale bejnë të mundur që kjo zonë të integrohet në proceset e zhvillimit të Eurorajonit të Detit Jon 6. Një çështje që trajtohet gjeresisht në politikat e BE-së, konsiston në realizimin e marveshjeve midis shteteve të ndryshme të vendosura në kufi të njëra- tjetrës, e parë kjo si një domosdoshmëri e zhvillimit të rajoneve kufitare. Pellgu i Delvinës inkuadrohet në administraten e Qarkut të Vlorës (Sipas ligjit 8652, dt.31/07/2000 Për organizimin dhe funksionimin e qeverisjes vendore ) me tre rrethe Vlorën, Sarandën dhe Delvinën, por pjesë përbërëse e Pellgut janë vetëm Rrethet e Sarandës dhe Delvinës. Rrethi i Delvinës përbëhet nga 1 (një) Bashki dhe 3 (tre) Komuna dhe 38 fshatra, si pjesë përbërëse e Pellgu të Delvinës ka shumë përparësi në shtrirjen e saj gjeografike jo vetëm për faktin se komunikon lirshëm me rajone të tjera të vendit por dhe jashtë tij. Ajo posedon potenciale natyrore që rrallë herë mund ti takosh në rajone të tjera në një masë kaq të madhe dhe me një diversitet të tillë që është për tu adhuruar. Një rëndësi të vecantë përbëjnë kushtet klimatiko natyrore të kësaj zone, që cilësohet si një nga hapësirat më të ngrohta në të gjithë territorin e vendit tonë. I.2. Gjeologjia dhe pasuritë natyrore I.2.1 Litologjia dhe vlerësimi pasuror i saj Ndërtimi gjeologjik konsiton në ndërthurjen e dy elementëve shumë të rëndësishëm, përbërja gjeologjike dhe tektonika.ndërtimi gjeologjik i rajonit është shumë i larmishëm. Me një tektonikë tepër ndikuese në larmishmërinë e formave të ndryshme të relievit ku përmendim forma pozitive dhe negative të tij. Historia e formimit gjeologjik të saj ka një shtrirje tepër të gjatë në kohë, gjë që evidentohet me ekzistencën e shkëmbinjëve nga më të vjetrit deri te më të rinjtë. Shqipëria bën pjesë në në sistemin malor të rrudhosjes alpine. Tektogjeneza alpine është tektogjeneza më e re, që e ktheu trevën e gjerë detare-oqeanike në një brez të rrudhosur alpin 7. Pellgu i Delvinës shtrihet në skajin më jugor të zonës Tektonike Jonike, këtu janë prezente disa formacione gjeologjike si rezultat i historisë së gjatë të formimit të saj. Formimet gjeologjike variojnë që nga periudhat më të vjetra duke vazhduar gradualisht deri te ato më të rejat. Formacionet më të vjetra janë ato të permo-trasikut, vazhdon me formacionet e jurës, të kretakut, paleogjenit dhe neogjenit deri në formimet më të reja të kuaternarit. 6 S.Sheme, A.Zeneli Gjeohapësira e Konispolit (Çamëria veriore) Tiranë 2009 (fq 183) 7 S.Sheme, A Zeneli Gjeohapësira e Konispolit (Çamëria veriore) Tiranë 2009 (fq 19) 26

27 Në këtë hapësirë kemi të bëjmë me larmishmëri jo vetëm të periudhave në të cilat ka kaluar formimi i këtij territori, por dhe me një larmishmëri të formacioneve gjeologjike dhe pasurive minerale. Përmendim kështu depozitimet më të vjetra evaporitet (gipse, anhidriti dhe kripa e gurit) që dalin në sipërfaqe në trajtë njollash në pjesën perëndimore të pellgut me një shtrirje nga fshati Sirikat 8 deri afër Delvinës. Formacionet e evaporitëve takohen në një pjesë të kufizuar të rajonit si në; Dhrovjan, Bistricë, Janicat aty ku ka shkëmbinj karbonatikë deri tek depozitimet më të reja flishore. Daljet sipërfaqësore të tyre përfaqësohen nga argjilat, dolomitet, gipse e anhidrite, kripë guri, kristale kuarci si dhe ranorë dhe argjile që përfaqësojnë koren e prishjes. Një përhapje të gjerë kanë dhe karbonatikët e sidomos gëlqerorët e jurës dhe të kretakut, si dhe formimet terrigjene të paleogjenit dhe neogjenit. Nuk mungojnë as molasat paleogjenike të Oligocenit të vendosura në anën lindore të Malit të Finiqit. Molasat janë më të buta sesa ranoret neogjenikë, që janë të përqëndruara në shpatin perëndimor. Në formacionin karbonatik bëjnë pjesë depozitimet karbonatike të triasit të sipërm deri në eocen të cilat mbulojnë pjesën më të madhe të rajonit. Në fund të terciarit dhe në fillim të kuaternarit (era kenozoike) mali Shëndëlli, Mëllëz, Saraqin-Mile, Orël, Çuka e Ajtoit dhe Mali i Janjarit pësuan lëvizje të fuqishme vertikale. Në të njëjtën periudhë hapësirat midis maleve, lugina e lumit Pavëll, lugina e Janjarit, Ninatit, Shalsit e Vardharit të Konispolit, pësuan depozitime të materialeve sedimentare gjeologjike 9. Ndërkohë depozitimet kuaternare kryesisht aluvionet lumore gjenden në luginat e lumenjve Pavëll, Bistricë, Kalasë dhe në këmbët e maleve, ato përfaqësohen kryesisht nga facia kontinentale e përbërë nga aluvionet. Aluvionet mbushin fushat dhe luginat e lumenjve me materiale të përbëra nga zhavorët dhe rëra me trashësi të konsiderueshme m. Depozitimet e oligocenit të poshtëm në këtë Pellg përfaqësohen nga ndërthurje flishoidale, deltinash, ranorësh me shtresa mërgelesh e alevrolitesh midis tyre. Deluvionet takohen kryesisht në shpatet e maleve të vendosura mbi depozitimet flishore në trajtën e mbulesave me toka të kuqe, copa gëlqerorësh dhe brecke strallesh. Duke parë vetë historinë e gjatë gjeologjike të formimit të këtij territori, nënkuptojmë, shumëllojshmërinë e tokave të cilat klasifikohen si burime natyrore abiotike, një burim që vjen nga bota jo e gjallë. Tokat janë një burim i rinovueshëm i cili mund të rigjenerohet vetë, nëse nuk do të ketë shfrytëzim agresiv dhe të pa kontrolluar, nga ana e faktorit njeri. Toka është një pasuri e cila do shumë kohë për tu rigjeneruar në rastet e keq shfrytëzimit të saj, ndoshta edhe shekuj, ajo mund të rigjenerohet vetëm nëse shfrytëzohet në mënyrë të qëndrueshme. Vitet e fundit dëmtimi i bazës natyrore në Rrethin e Delvinës, si rezultat i ndërhyrjes së pa studjuar dhe pa kriter, nga popullsia vendase ka çuar në degradim të pyjeve, tokave, ujrave etj. Aplikimi i praktikave të vjetëruara të kthimit të tokave në kullota, si: nëpërmjet prerjes masive të pyjeve, djegies së kulloteve etj, ka çuar në humbje të pasurive minerale të tokës së bukës, duke i kthyer shumicën e tyre në toka djerë. 8 Akademia e Shkencave e Republikës së Shqipërisë, fq 376 Gjeografia Fizike e Shqipërisë vëllimi II,Tiranë Prasajbët e Periferisë H.Shabani (studim historik) MILOSAO fq15 27

28 Shfrytëzimi i burimeve ujore pa kriter, shkatërimi i bazës aluvionale të tyre, si dhe derdhja e lëndëve të ndyshme kimike kanë shkatëruar florën dhe faunën ujore dhe përreth saj. I.2.2 Pasuritë minerale, vlerësimi dhe shfrytëzimi i tyre Mjedisi natyror i Rrethit të Delvinës është i pasur me burime mineralesh, burime ujore, Një nga zonat më ujëmabjatëse në të gjithë territorin Shqipëtar, burime pyjore, të cilat popullsia e kësaj treve i shfrytëzon si burime natyrore për nevojat e tyre, në formën e aktivitetve ekonomike. Pasuritë natyrale të një rajoni, zakonisht përcaktojnë pasurinë dhe stausin e tij ekonomik, aftësinë për të mundësuar të ardhurat për frymë për popullsinë e kësaj hapësire, dhe se sa mund të ndikojë në rritjen e GDP- së vendit. Rrethi i Delvinës është një vend me perspektivë për gjetjen dhe shfrytëzimin e një sërë mineralesh të dobishme. Kohët e fundit po kërkohet gjithnjë e më shumë një rrugë për shfrytezimin e tyre. Ky shfrytëzim do të ishte më efektiv, nëse nuk do të ketë dëmtim të kapitalit natyror, dhe duke u përpjekur për të kaluar në një zhvillim të qëndrueshëm. Në këtë rajon ekzistojnë premisa për shfrytëzimin e burimeve të naftës, gazit, kripës së gurrit, fosforiteve, torfave, mermereve, alabastrit, kriprave të ndryshme dhe materialeve të ndërtimit. Sot shume prej ketyre burimeve kanë një shfrytëzim të konsiderueshëm siç janë gazi natyror, gurri gëlqeror, dolomitet, gipset etj. Në pjesën më të madhe këto minerale kanë një përdorim shumë të gjerë në industrinë e ndërtimit dhe sidomos ne dekorime të ndërtesave. Në vargun Saraqin Mile, në grykën e Bogazit, Orlë etj, janë zbuluar disa minerale jometalorë si: fosforite, formacione të qymyrit të gurrit, gipse, anhidritë, alabastri etj. Të vlerësosh atë që të ofron natyra në formën më të mirë të mundshme duke bërë që shfrytëzimi i tyre të jetë brenda kritereve mjedisorë do të thotë një arritje e madhe, pasi do të mundësojë jo vetëm punësim më të madh, por edhe një rritje të konsiderueshme ekonomike që do të pasojë në të gjitha fushat e tjera të jetës, sociale-ekonomike- kulturore dhe shëndetësore. Popullimi i i kësaj hapësire do të jetë më i madh dhe me kushte më të mira jetëse, me një zhvillim që do të pasojë edhe në të ardhmen, pra me një Zhvillim të Qëndrueshëm. Disa nga mineralet qe do të duhet ti jepet prioritet, në vitet në vazhdim si një element zhvillimi janë: Nafta dhe gazi natyror Në Rrethin e Delvinës nuk mungojnë edhe burimet e naftës dhe gazit natyror. Për ti konkretizuar këto pasuri mund të përmendim vendburimet në: Finiq, Krane dhe Delvinë. Punime kërkuese janë bërë në bregdet por dhe në zonën e Kalcatit, Rrëzomës, Fitores dhe tashmë vazhdojnë kërkimet edhe në shpatin perëndimor të Malit të Gjerë. Kërkimet shihen si një mundësi e mirë shfrytëzimi dhe përfitimi ekonomik për rajonin dhe popullsinë banuese aty dhe më gjerë. Një përdorim të gjerë sot në këtë rajon ka sidomos gazi natyror por jo nafta, pasi ajo ende nuk është vënë në përdorim. Një projekt i viteve të fundit, është përpjekur ti japë përparësi shfrytëzimit të naftës dhe gazit natyror në Pellgun e Delvinës dhe veçanërisht, në Rrethin e Delvinës aty ku gjenden edhe rezervat më të konsiderueshme të Arit të Zi dhe gazit natyror. 28

29 Nxjerrja, pasurimi dhe shpërndarja e këtij minerali, duhet të bazohet mbi teknologji bashkëkohore, e miratuar nga shoqatat ambientale, me impiante moderne që nuk do të lejonin emetimin e gazrave të dëmshme në mjedisin rrethues të cilat do të ndikonin dukshëm në cilësinë e jetesës së popullsisë banuese, jetëgjatësinë si dhe në nivelin e zhvillimit ekonomik. Përmendim këtë fakt edhe për arsyen se Rrethi i Delvinës veçanërisht, është i shtrirë në një territor me potenciale të shumta natyrore, që do të mundësonin zhvillimin dhe lindjen e shumë degëve të ndryshme të ekonomisë. Ajo që duhet të cilësohet është edhe fakti i ekzistencës së disa ekosistemeve veçanërisht të rralla si ekosisteme ujore, pyjore, me një larmishmëri gjallesash dhe me bimësi tepër të veçantë e të pasur. Pikërisht në këtë fakt duhet të nisemi për të ideuar Strategji Zhvillimi për një zonë të caktuar, me potenciale të mundshme zhvillimimi, që do të çonin në zhvillim të sigurt ekonomik social dhe mbi të gjitha në ripopullim të këtij rrethi. Projekte dhe programe eksploruese zhvillimi janë ndërmarrë si nga shoqata të huaja por edhe Shqiptare, të cilat duke parë favorizimin fiziko gjeografik të kësaj hapësire të ndërthurura me potencialet e shumta të naftës dhe gazit natyrorë, e kanë parë si prioritet zhvillimin e kësaj dege në aspektin ekonomik. Harta nr. 1. 2: Hartë shpjeguese e skemës për shfryëzimin e gazit natyror 10 Në hartën e mësipërme, trajtohen fazat për kërkimin e resurseve dhe mënyrën se si do të nxiren, përpunon dhe transportohen, me një skemë e cila nxjerr në pah të gjitha avantazhet e 10 Albania: Stream Oil & Gas advances Delvina Block gas exploration programm, (15 Apr 2011) 29

30 shfrytëzimit të këtij minerali, në formën e duhur brenda kornizave të parcaktuara si prioritet nga Shoqatat ambjentale dhe programet e shumta për zhvillimin e qendrueshëm të rajoneve. Kripa e gurit Shpërthimi i kriprave në sipërfaqe është karakteristikë për hapësira të caktuara në Delvinë. Kripa e gurrit gjendet në fshatin Dhrovjan pjesë e Komunës së Mesopotamit. Kripa përdoret për prodhimin e sodës kaustike në shumë vende të tjera, dikur është përdorur edhe në minierat e kripës së potasiumit, duke përbërë një bazat e ekonomisë. Pas viteve 90 me mbylljen e shumë ndërmarrjeve pushoi së shfrytëzuari edhe ky mineral. Nje nga pasuritë e mëdha të kësaj zone ka qënë edhe miniera e kripës se gurit në fshatin Dhrovjan, e para në Shqipëri e këtij lloji, minerali nxirrej nga vendburimet argjilo-ranore të permiatriasikut. 11 Por në ditët e sotme kemi një pamje krejt tjetër, miniera është jashtë kritereve të duhura për tu shfrytëzuar,me një mineral që tashmë nuk nxirret më. Mungesa e theksuar e projekteve dhe programeve apo inisiativave të mundshme për të vënë sërisht në shfrytëzim këtë mineral me jo pak vlera ekonomike. Ky mineral duhet të shihet me perspektivë për të ardhmen e Delvinës e parë në vlerën ekonomike të një burimi natyror, si një vlerë ekzistuese rezultat i mospërdorimit dhe njëkohësisht me vlerë përdorimi sot dhe në të ardhme. Kjo gjë do të mund të arihej vetëm nënpëmjet projekteve të zhvillimit që do të mundësonin, shfrytëzimi e mineralit nëpërmjet teknologjive të përparuara dhe me staf të specializuar. Vetëm në këtë mënyrë do të këmi mundësi për të zhvilluar një projekt i cili do të ruante mirë habitatet, floren dhe faunën, hapësirat e pasura ekologjike që e rrethojnë këtë zonë, duke mundësuar njëkohësisht zhvillimin e shumë degëve të tjera si turizmi, ekoturizmi, bujqësia, blektoria etj. Në këtë industri do të punësohej një numër i konsiderueshëm i popullsisë vendase. Fosforitet Fosforitet janë mineral me rëndësi shumë të madhe. Vendburimet e tij janë në Malin e Galishtit dhe në periferi të Malit Tatzat. Shtrirja e këtij minerali nga Lefterohori deri në fshatin Krongj paraqet shumë interes për zhvillimin ekonomik të rajonit. Nga sondazhet gjeologjike që janë kryer rezulton se në vargmalin Saraqin Mile, në grykën e Bogazit në thellësi të tyre ka minerale të Fosforiteve dhe minerale të ralla si Uraniumi. Fosforitet janë mjaft cilësore ato janë të përqëndruara në formë xhepash, ato nuk formojnë shtresa të vazhdueshme. 11 Zyra e Komunës Mesopotam, e dhënë e marrë pranë saj 30

31 Dolomitet Dolomitet janë mjaft të pëhapura dhe të evidentuara si resuars natyror në hapësirën e këtij rrethi. Ky mineral i ka pasur të gjitha mundësitë për tu evidentuar në këtë pellg, pasi vetë zhvillimi i tij gjeologjik i ka mundësuar nëpërmjet fazave shkëmbformuese jo vetëm në ekzistencën e tij por edhe në cilësi dhe sasi. Ky mineral gjendet në afërsi të qytetit të Delvinës dhe pse sot ende nuk ka një përdorim të gjerë. Ky mineral do të gjente një përdorim të gjerë në degën e ndërtimit, jo vetëm brenda rajonit dhe vendit por edhe jashtë saj, pasi cilësia e dolomitit është shumë e mirë.. Gëlqerorët Gëlqerorët kanë përhapje të gjerë në të gjithë sipërfaqen e Pellgut, si në sipërfaqe dhe në thellësi të saj. Ato përdoren në një masë shumë të madhe për ndërtim, një pjesë e tyre përdoret dhe si gur dekorativ. Këto materiale shfrytëzohen prej ekonomive private por dhe prej kantjerëve të ndërtimit. Gipset i gjejmë në zonën e Delvinës, ato përdoren përgjithësisht për çimento, allci etj. Ato janë të përdorura gjerësiht në industrinë e ndërtimit.. Ranorët përdoren në ndërtim, ato kanë përhapje të kufizuar në Pellgun e Delvinës. Qymyrgurri : Formacione të këtij minerali gjenden në vargmalin Saraqin-Mile, 0.5 km në jug të saj. Alabastra është një gur i butë që ka përdorim mjaft të gjerë në dekorimin dhe formimin e ornamenteve nga më të ndryshme. Ky lloj gurri përdoret më tepër në bisneset e ndërtimit por dhe prej individëve të ndryshëm. Ky mineral gjendet pranë fshatit Çiflik dhe në veri të malit të Orlës. I.3. Relievi dhe vlerat e tij I.3.1 Tiparet morfometrike Nga ana morfometrike relievi i zonës është mjaft i larmishëm, ai dallohet për vlera të vogla dhe mesatare të coptimit horizontal, që luhaten nga 0-1 km/km 2 në viset gëlqerorë me rrjet të varfër hidrografik dhe 1-3 km/km 2 në formacionet terrigjene. Coptimi horizontal është në vlera mesatare me tendencë zvogëlimi si rezultat i masave dhe kujdesit që njeriu ka treguar dhe tregon ndaj mjedisit. Vlerat më të mëdha të coptimit horizontal i takojmë përgjithësisht në formacionet ku dominojnë flishi, argjilo ranorët, konglomeratët jo të çimentuar etj. Lëvizjet ngritëse të relievit,pjerësitë e mëdha, energjia e madhe e ujit si dhe mungesa e bimësisë, kushtëzojnë vlera të mëdha të coptimit horizontal. Vlerat e vogla km/km 2 shprehet në sektorë të veçantë ku janë zhvilluar proçeset karstike gjë që nuk ka lejuar erozionin sipërfaqësor. Vlerat mesatare km/km 2 dominojnë dhe përfshijnë pjesën më të madhe të territorit, këto vlera kapin pjesët kodrinore të cilat përkojnë me pjesët anësore të luginave. 31

32 Vlerat e mëdha 2-3 km/km 2 i takojme në sektorë të veçantë të luginave dhe në të dyja anët e tyre. Harta nr1.3: Skema e coptimit horizontal të relievit 12 Ndërsa coptimi vertikal është i vogël dhe pothuajse i pa shprehur, në zonat fushore është nën 100 m/km 2. Lartësia mesatare mbi nivelin e detit është 406 m dhe ndryshimet morfogjenetike të reflektuara në reliev kanë bërë që të dallohen qartë disa kate hipsometrike. Kati i I hipsometrik përfshinë lartesitë nga m mbi nivelin e detit që shtrihet në pjesët më të ulta të relievit, te këto lartësi hyjnë dhe disa kodra të vogla që ndërpresin sipërfaqen e fushave. Ky kat përbën 24.5 % të sipërfaqes, ky territor është baza e depozitimeve të lumenjve Kalasë, Bistricë dhe Pavëll si dhe të degëve të tyre. Kati i II hipsometrik përbën lartësitë m mbi nivelin e detit e cila zë pjesën më të madhe të sipërfaqes me 46.6 % të saj, ky kat fillon që nga rrëzat e kodrave deri në kufirin e 12 Akademia e Shkencave e Republikës së Shqipërisë: Gjeografia Fizike e Shqipërisë (Hartë e coptimit horizontal SHK 1: ), Tiranë Harte e perpunuar nga autorja. 32

33 katit hipsometrik paramalor, në këtë lartësi vendoset pjesa me e madhe e qëndrave të banuara, në përgjithësi ky kat është i zhveshur nga bimësia. Karakteristikë është se këto territore janë shumë të eroduara. Kati i III hipsometrik kap lartësitë m që zë një sipërfaqe të konsiderueshme ky kat përbën 17.4% të territorit, që mund të quhet ndryshe edhe zona paramalore. Harta nr 1. 4: Skema e coptimit vertikal të relievit 13 I.3.2 Tiparet morfogarafike Si rezultat i ndikimit të faktorëve nga më të ndryshëm në modelimin e relievit dallojmë një larmi formash. Kjo larmi është e dukshme si në drejtim horizontal dhe vertikal, format pozitive të relievit janë mëse të dukshme në ekzistencën e sistemeve kodrinore e malore, por njëkohësisht dallojmë fushat, luginat e lumenjve e të gjitha format e mundëshme që janë mëse qartë të përcaktueshme në reliev. Por disa nga format janë me te përhapuara se të tjerat. Ne reliev perzantohen të gjitha format e relievit si më poshtë. 13 Akademia e Shkencave e Republikës së Shqipërisë: Gjeografia Fizike e Shqipërisë, (Hartë e coptimit vertikal SHK 1 : ), Tiranë Hartë e përpunuar nga autorja 33

34 Në këtë hapësirë gjejmë shumë forma pozitive të relievit që janë të organizuara në vargje, blloqe dhe të vetmuara të cilat kanë një shtrirje të konsiderueshme në lindje, në jug dhe në veri të saj. I.3.3 Vlerësime sintetike mbi kushtet e relievit në raporte zhvillimi në Rrethin e Delvinës. Pellgu i Delvinës përbëhet nga një larmi formash të përhapura në të gjithë sipërfaqen e saj dhe veçanërisht në Rrethin e Delvinës, i cili përbën një nga arealet më unike në të gjithë territorin e Shqipërisë përsa i përket shumëllojshmërisë së formave të relievit. Lartësia minimale është 0 m mbi nivelin e detit që e takojmë në afërsi të Liqenit dhe të gjirit të Butrintit. Energjia e relievit është mesatare, këto vlera varen nga evolucioni i relievit që lidhet me levizjet neotektonike diferencuese, ndikim të veçantë ka përbërja gjeologjike e relievit. Tektonika ka pasur ndikimin e vetë në formimin e këtij të fundit. Daljet në sipërfaqe të gëlqerorëve në periferi dhe flishit në qëndër kanë kushtëzuar dhe ndryshimet hipsometrike, të shprehura qartë si në coptimin horizontal dhe në energjinë e relievit 14. Në Pellgun e Delvinës vihet re mbizotërimi i akumulimit si rezultat i procesit të erozionit sipërfaqësor, proçeset e shpatit dhe gropave në ulje, madje ajo vazhdon të ulet dhe sot. Aty gjejmë të shprehura të gjitha tipet e relievit që nga relievi malor në atë kodrinor i organizuar në formën e vargjeve me orjentime dhe lartësi të ndryshme e deri tek fushat që përbëjnë pjesën dërmuese të sipërfaqes së Pellgut. Vetë shumëllojshmëria morfografike, shkalla e coptimit horizontal, kompleksiteti dhe larmia e tipareve gjenetike, përbëjnë tiparin kryesor të relievit. Duke studiuar tiparet morfologjike dhe morfogjenetike të relievit përcaktojmë drejt shkaqet gjenetike dhe veçoritë fizikogjeografike të tij. Rol të rëndësishëm në morfologjinë e relievit kanë luajtur lëvizjet neotektonike, ato kanë favorizuar veprimtarinë e fuqishme erozionale që është e shprehur qartë në reliev. Përqëndrimi i Pellgut në qendër dhe sistemit malor në periferi përreth saj kanë kushtëzuar bazën e erozionit. Nuk duhet lënë mënjanë edhe roli i lëkundjeve sizmike (si ajo e 20 nëntorit 1975), që kanë shkaktuar çarje të mëdha tërthore e gjatësore, gjë që tregon se rajoni është ende i pa stabilizuar. Kjo zonë sizmike quhet çarja tektonike, Delvinë Fushëbardhë, e cila aktivizohet pothuajse çdo 25 vjet. Faktori klimatik ka luajtur dhe ende vazhdon të luajë rolin e tij në reliev, i shprehur me rreshjet e shumta mbi 1400 mm, temperaturat me luhatjet e tyre, thatësira e zgjatur në muajt e verës etj. I lidhur me të është dhe rrjeti hidrografik, i cili e ka modeluar relievin duke krijuar pamjen që shohim sot. Gjatë evolucionit të relievit këta faktorë kanë vepruar me forcë dhe intesitet të ndyshëm, herë kanë mbizotëruar disa e herë të tjerë. Proçesi i evolucionit vazhdon dhe sot me lëvizjet 14 Gjeomorfologjia e bregdetit Jonian (Tiranë 2006) Skënder Sala, Farudin Krutaj, Nasip Meçaj 34

35 diferencuese neotektonike, të cilat sjellin jo vetëm ndryshime morfologjike, por kushtëzojnë në një farë mase edhe veprimtarinë e proçeseve të jashtme modeluese. Relievi i Pellgut të Delvinës dhe veçanërisht i Rrethit të Delvinës, është një faktor i rëndësishëm që duhet konsideruar si përparësi për zhvillimin e saj, sot dhe në të ardhmen. Relievi i larmishëm me mbizotërim të të gjithë formave lejon që të kultivohen të gjitha llojet e kulturave bujqësore, kjo do të thotë njëkohësisht,shumëllojshëmëri të organizmave që jetojnë në këtë hapësirë, shumëllojshmëri ekosistemesh, që përfshin tërësinë e zonave pyjore, ujore, fushore si dhe të gjitha llojet e gjallesave që jetojnë në të. Vlerësimi i sintetik i kushteve të relievit duhet të shihet me përparësi jo vetëm për zhvillimin aktual të kësaj hapësire por për një zhvillim të qëndrueshëm të saj, duke i vlerësuar të gjithë resurset natyrore dhe humane si një element tepër i rëndësishëm për vazhdimësinë e jetës në të ardhmen. Larmishmëri e formave të relievit, në një hapësirë kaq të vogël, është një rast tepër i rallë. Ky tipar është një indikator për zhvillimin e turizmit jeshil e sportiv. (vende me karakteristika të tilla janë nga më të kërkuarat nga turistët e huaj, së fundmi edhe nga turistët vendas). Reliev përgjithësisht i ulët, kodrinoro fushor, mundëson kultivimin e të gjitha kulturave bujqësore si dhe aplikimin e blektorisë lëvizëse ( sezonale). Lartësi e ulët mbi nivelin e detit, shtrirja e sistemeve kodrinore, e kodrinoro malore, lejon depërtimin e masave zbutëse airore detare. Përqëndrimi i ultësirës në qendër dhe sisitemi malor në periferi, përreth saj kanë kushtëzuar bazën e erozionit ( me toka të pasura me minerale dhe me bazë kulluese të tyre). Katëzimi i theksuar vertikal, nga m mbi nivelin e detit, ka ndikuar në florën dhe faunën e pasur që gjendet në këtë hapësirë. Ekzistenca e ekosistemeve nga më të larmishmet, nga ato pyjore e liqenore deri në karstike si shpella e burime. Ekosisteme që posedojnë vlera të patjetërsueshme pasi ende nuk janë prekur nga dora e njeriut. Kohët e fundit janë futur në programet e menaxhimit dhe mbrojtjes. Mbihipjet e sistemeve qëlqerore mbi ato flishore kanë ndikuar direkt në daljen në sipërfaqe të burimeve karstike, të cilët janë të shumtë dhe me pamje të mahnitëshme. Të gjitha këto vlerësime sintetike të relievit të Rrethit të Delvinës, bëjnë bazën për zhvillim, duke përbërë një faktor të një rëndësie të veçantë jo vetëm në kapitalin ekonomik të tyre por edhe në reflektimin për një jetë të shëndetshme të popullsisë vendase. Relievi na ofron këto asete mjedisore tepër të veçanta dhe me vlera të shumta jo vetëm për zhvillim ekonomik, sidomos në zhillimin e turizmit rekreativ, ekoturizmit, sportiv etj; por edhe mundësimin e një mënyrë të shëndetshme jetese. 35

36 Harta nr 1.5: Harta fiziko gjeografike e Rrethit të Delvinës dhe rrjeti hidrik 15 I.4. Klima dhe potencialet biologjike e humane I.4.1 Klima: vlerësime të përgjithshme Pellgu i Delvinës sipas rajonizimit klimatik të Shqipërisë bën pjesë në nënzonën mesdhetare fushore jugore dhe në nënzonën mesdhetare kodrinore jugperëndimore që ka një shtrirje gjatë gjithë bregdetit Jonian. Pozita e veçantë fiziko-gjeografike e shtrirjes së Pellgut në skajin më Jugor të Shqipërisë, afërsia me detin Jon që nënkupton ndikimin zbutës prej tij të klimës dhe karakteri relativisht i mbyllur i territorit, nga veriu dhe lindja bëjnë që Rrethi i Delvinës të jetë zona më e ngrohtë 15 Hartë Fiziko Gjeografike e Rrethit të Delvinë ( Punuar për temën e Disertacionit) nga autorja e Disertacionit 36

37 e Shqiperisë me klimë subtropikale - mesdhetare. Zona dallohet për djellëzim të lartë (2700 orë në vit). Delvina ka klimë subtropikale - mesdhetare me verë të nxehtë dhe me dimër të butë e të lagësht është pikërisht deti Jon ai që bën të mundur zbutjen e klimës si në verë dhe në dimër si dhe vendosja e sistemeve malore dhe kodrinore të cilat nuk lejojnë depërtimin e masave të ftohta ajrore. Ajo përbën zonën më të nxehtë jo vëtëm të rajonit të Jugut, por të mbarë vendit, rezultat i shtrirjes së favorshme fiziko gjeografike.. Kushtet klimaterike përcaktohen nga disa faktorë: 1. Pozita e favorshme gjeografike bën që rajoni të marrë një rezatim diellor që arrin vlerën 153 k.kal/cm 2, mund të themi se është rajoni që merr më shumë orë me diell në të gjithë vendin me 2700 orë në vit ose 343 ditë me diell. Kjo vlerë e madhe e rezatimit diellor përcaktohet nga poziconi i diellit me sipërfaqen në studim. Duke parë vlerat e larta të rrezatimit kuptojmë se Rrethi i Delvinës është një nga rajonet më të ngrohta në territorin Shqiptar. 2. Afërsia me detin është një faktor tjetër shumë i rëndësishëm që ndikon në klimën e rajonit. Sidomos afërsia me detin Jon që është pjesë përbërëse e Detit Mesdhe i cili është dhe një nga pellgjet detare më të ngrohtë, ai ndikon ndjeshëm në zbutjen e klimës nëpërmjet masave airore detare si në verë gjatë muajve më të nxehtë dhe në dimër gjatë muajve më të ftohtë. 3. Faktori i tretë dhe shumë i rëndësishëm është relievi i cili me organizimin e tij favorizon depërtimin e masave airore tepër të ngrohta në sipërfaqen e pellgut. Por mbi të gjitha karakteri i mbyllur orografik nga ana lindore nuk lejon hyrjen e masave të ftohta airore kontinentale që vijnë nga lindja dhe verilindja, ka raste kur masat e ftohta airore hyjnë nëpërmjet qafës së Muzinës, Skërficës etj. Relievi është kusht tjetër për formimin e klimës, megjithese ka disa male të lartë përsëri pellgu ka klimë mesdhetare. Lartësia mbi nivelin e detit ndikon pozitivisht në klimë, pasi siç e dimë Pellgu shtrihet në një terren të ulët, kështu që masat e ngrohta airore hyjnë dhe qarkullojnë lehtësisht në brendësi të territorit sepse edhe kodrat dhe vargjet kodrinore janë vendosur në mënyrë të tillë që mund të përshkohen prej këtyre masave. Shtrirja e tyre dhe karakteri i tyre i butë si dhe lartësitë e vargjeve malore dhe kodrinore janë tepër të ulta. I.4.2 Elementët klimatik Elementët klimaterikë kanë qënë një nga faktorët që kanë ndikuar në popullimin e kësaj hapësire Qyteti Delvinës që në antikitet. Kushtet klimaterike mundësonin kutivimin e pothuajse të gjitha kulturave bujqësore ndërthurur me afërsinë me detin dhe kryqëzimin i rrugëve të rrendësishme nëpërmjet qafave dhe grykave, të cilat përshkoheshin nga rrugë të rendësishme tregëtare të asaj kohe. Elementët klimaterikë janë: 37

38 Rrezatimi diellor, potencialet dhe pasojat Presioni atmosferik dhe erërat Temperaturat Rreshjet Elementët klimatik përbëjnën në vetvete, ato që quhen burime të rinovueshme, mundësi që Rrethi i Delvinës ka mundësi që ti përdorë këto burime natyrore për kryerjen e shërbimeve të ndryshme për prodhimin e energjisë duke kryer njëkohësisht edhe shërbimin mjedisor në anën tjetër. Mund të shfrytëzohen nëpërmjet teknologjive të duhura: energjia alternative e diellit, ose enrgjia alternative e ujit, erës etj, si një potencial ekonomik e mjedisor. I Rrezatimi diellor, potencialet dhe pasojat. Pellgu i Delvinës dhe veçanërisht Rrethi i Delvinës është një nga zonat që përfiton masën më të madhe të rrezatimit diellor që arrin vlerën 153 k.kal/cm 2. Mund të themi se merr më shumë orë me diell se në gjithë vendin tonë, me 2700 orë në vit ose 343 ditë me diell. Kjo vlerë e madhe e rezatimit diellor përcaktohet nga poziconi i diellit me sipërfaqen në studim. Duke parë vlerat e larta të rrezatimit kuptojmë se Rrethi i Delvinës është një nga rajonet më të ngrohta në territorin Shqiptar. Rrezatimi diellor duhet parë si një resurs natyror për prodhimin e energjisë alternative, pra si një burim energjie alternative, i shumë përfolur sot për vlerat e tij ekologjike dhe përfitimet e tjera në kosto. Aplikimi i panelave diellore do të ndikonin pozitivisht në prodhimin e një mase të konsiderueshme të energjisë alternative, do të ishte një ndihmesë për rajonin në fjalë dhe për popullsinë vendase. Ky lloj i burimit alternativ të energjisë së diellit mund të përdoret në ekonomitë familjare, në industri të ndryshme përpunimi si edhe në bujqësi ( aplikimin e serave dimërore). I Presioni atmosferik dhe erërat. Tipar i hapësirës në fjalë është ekzistenca e një presion atmosferik te ulët pothuajse gjatë gjithë vitit rezultat i temperaturave të larta dhe që nuk shkojnë pothuajse asnjëherë nën 0 0 C. Era është një nga elementët kryesorë të klimës, njohja e mirë e saj shërben për të njohur dhe më mirë ndikimin e saj në ndryshimet klimatike. Në këtë pellg gjatë gjithë vitit mbizotërojnë erërat e kuadratit të Jugut (J-JL-JP) dhe të Veriut (V-Vl-VP) të cilat përfaqësojnë rreth 35-40% të rasteve (Krane). Erërat e ngrohta të Jugut fryjnë më tepër gjatë Verës, ato janë me origjinë nga zona anticiklonare e Saharës. Gjatë verës erërat e jugut shkaktojnë shumë dëme në prodhimin bujqësor si rezultat i klimës së nxehtë dhe shumë të thatë qe zgjat për një kohë relativisht të gjatë, por ndikon pozitivisht në zhvillimin e turizmit Balnear. Një nga treguesit kryesorë që tregon veprimin e erërave të jugut është defiçiti maksimal i lagështirës së ajrit. Gjate kohës që fryjnë erërat e jugut temperaturat maksimale arijnë deri në 39 0 C. Gjatë dimrit ndikimi i këtyre erërave është më i shkurtër në kohëzgjatje, por që shoqërohet me rreshje dhe me një klimë të lagësht. 38

39 Erërat perëndimore fryjnë në të gjitha stinët, ato janë më të shpeshta gjatë tetorit dhe nëntorit dhe në mars prill atëherë kur përqëndrohen dhe sasitë më të mëdha të rreshjeve. Këto erëra janë të ngrohta në dimër dhe të freskëta në verë duke u bërë një efekt zbutës në klimën e Delvinës. Puhitë detare mund të cilësohen si erëra lokale, të cilat janë periodike, ato fryjnë nga deti në tokë dhe nga toka në det. Këto erëra shkaktohen kryesisht nga ndryshimi termik i temperaturave mes detit dhe tokës. Ato ndihen më shumë gjatë muajve qershor gusht, ku gjatë verës puhia luan një rol freskues të klimës, që ndihet në vlerat e temperaturave që janë më të ulta në bregdet sesa në pjesët e tjera të territorit, dhe në dimër ajo luan një rol zbutës pasi temperaturat paraqiten me të larta këtu sesa në pjeset e tjera te territorit. Shiroku ndihet në të gjitha stinët në Pellgun e Delvinës, është erë Jugperëndimore me origjinë nga Sahara, zakonisht shoqërohet me shi dhe erë të fortë që shkakton dëme ndërsa në verë kjo erë sjell thatësirë. Shpërndarja vjetore e erës nuk është e rregullt, pasi sipas muajve fryjnë erëra me drejtime të ndryshme pa ndonje rregullsi, karakteristikë kjo për të gjithë zonën subtropikale të Europës. Tufanet janë erëra me shpejtësi të madhe të cilat janë vërejtur veçanërisht në muajt e dimrit, por përgjithësisht mungojnë në muajt maj, qershor, korrik dhe gusht. Veçoritë e përgjithshme të klimës paraqiten si më poshtë: 1. Në gysmën e ftohtë të vitit vihet re se janë të shpeshta ardhjet e masave të ngrohta airore, të cilat çojnë në zbutjen e kontrasteve të temperaturave. 2. Po të studiojmë vlerat e temperaturave ditore, mujore, vjetore dhe ato mesatare, ato janë nga më të lartat krahasuar me rajonet e tjera të vendit. 3. Muajt më i ngrohtë janë gushti dhe shtatori me temperatura mesatare qa levizin nga C për shkak të aktivitetit të erërave të ngrohta me lageshti relative të ulët, por mbi të gjitha kjo zonë kapet më vonë prej frontit ciklonar dhe lëshohet më herët sesa rajonet e tjera. 4. Delvina ka klimë tipike Subtropikale - Mesdhetare me dimër të butë e të lagësht dhe verë të nxehtë dhe të thatë, sasia e rreshjeve në verë është më e vogël se sa në stinët e tjera veçanërisht e krahasuar me dimrin. I Temperaturat Rrethi i Delvinës përbën nje oaz klimatik të vërtetë që është për tu adhuruar, e shfaqur me verën e freskët dhe dimrin e ngrohtë. Kjo është mëse e dukshme prej të dhënave të marra në stacionet meteorologjike në vite, e konkretizuar në tabelën e mëposhtëme: 39

40 Vitet Temp ne 0 C Tabela nr 1.1, Temperaturat mesatare të ajrit sipas viteve 16 Temperaturat mesatare vjetore variojnë në vlerat C të cilësuara si më të lartat në të gjithë vendin. Ndërsa mesatarja e muajit më të ftohtë të Janarit është C ku kuptohet qartë se nuk ka ndërprerje të ciklit vegjetativ, kjo gjë ndodh vetëm në raste shumë të veçanta kur temperaturat nën 0 0 C mund të jenë të pranishme për disa ditë ose kur qëndrojnë më shumë se zakonisht. Temperatura maksimale absolute e ajrit ne C o Nr. Stacioni Muajt Viti Data J SH M P M Q K G SH T N DH 1 SARANDE VIII STJAR VIII KRANE VIII XARRE VII CIFLIK VIII.1957 Tabela nr 1.2, Temperaturat maksimale të ajrit sipas stacioneve meteorologjike 17 Përveç vlerave mesatare të temperaturave, një rëndësi shumë të madhe paraqesin njëkohësisht sidomos edhe vlerat minimale të tyre. Në Pellgun e Delvinës temperaturat maksimale arijnë deri në C në Çiflik të Konispolit, gjë që konkretizohet me sasinë e madhe të rezatimit diellor që merr ky territor gjatë gjithë vitit. E rendituara e dyta për vlerat e larta të temperaturave përbën Stacioni i Stjarit, pjesë përbërëse e Bashkisë Delvinë me temperaturë maksimale C. Një ndikim shumë të madh kanë dhe masat e ngrohta airore që e përshkojnë këtë territor si rezultat i shtrirjes së favorshme gjeografike të saj. Vlerat maksimale apsolute i takojnë në muajit korrik dhe gusht me vlera mbi 40 0 C. 16 Tabela nr 1.1, burimi Vjetar Statistikor 1989 fq Kleanth Plaku, TH. Xhani: Manual Agro-Klimatik fq. 31, Tiranë

41 Minimumet apsolute te temperatures se ajrit ( ) Nr Stacioni Muajt Mes. vjetore J SH M P M Q K G SH T N DH 1 XARRE KORCE TIRANE SHKODER KUKES Data Tabela nr 1.3, Temperaturat e minimumeve apsolute të ajrit 19 Temperaturat minimale përbëjnë një fakt shumë të rëndësihëm për tu studjuar për secilën zonë në veçanti dhe për të vendosur në pah faktin se Pellgu i Delvinës është një nga rajonet ku periudha e vegjetacionit vazhdon gjatë gjithë vitit, por në disa raste dhe një ulje e temperaturës në C vetëm për disa ditë do të ndikonte në bimësinë subtropikale të gjenduar aty, dhe mbi të gjitha do të kishte pasoja katastrofike. Minimumet apsolute takohen kryesisht në janar dhe në shkurt (stacioni i Xarrës). Ndërsa përsa i përket Korçës, Shkodrës, Kuksit e Tiranës këto temperatra janë mëse normale. Nr Stacioni MU AJI N DH J SH M P 1 STJAR KRANE SARANDE XARRE CIFLIK Tabela nr 1.4. Temperaturat mesatare të minimumit apsolut të ajrit në 0 C 20 Ngricat ndodhin kryesisht në Janar, në raste të rralla temperaturat ulen nga 0 (-0.5 o C) por me një zgjatje shumë të vogël në kohë që llogaritet me orë (1-2 orë). Temperaturat mesatare të muajit më të ngrohtë arijnë në Gusht me 24 0 C, por nuk ka ndonjë ndryshim të theksuar me Korrikun ato lëvizin vetëm me 1 0 C. Sipas tabelës së mësipërme në dy stacionet Stjar dhe Krane vërëjmë se mesatarje e minimumit apsolut të ajrit në muajt Janar dhe Shkurt paraqitet me vlera nga C deri në C. Gjatë vitit 1988 temperaturat kanë qënë përgjithësisht të larta me maksimum C, në Korrik dhe me temperaturë minimale të regjistruar në muajin Shkurt me vlerë C. Temperatura mesatare e këtij viti ishte C. 19 Akademia e Shkencave e Republikës së Shqipërisë: Gjeografia Fizike e Shqipërisë vëllimi II, Tiranë K. Plaku, Th. Xhani Manual agro-klimatik, Tiranë 1982, fq

42 I Rreshjet Sasia mesatare e rreshjeve arrin në mm/vit. Nga kuptojmë se është një hapësirë që ka potencial të lartë të rreshje në vit gjë që tregon se në Pellgun e Delvinës bien rreshje të konsiderueshme dhe pse nuk kanë shpërndarje të rregullt gjatë gjithë vitit. Rreshjet më të shumta bien sidomos në stinën e vjeshtës dhe dimrit ndërsa gjatë verës pothuajse mungojnë. Vitet Rreshjet(mm) Tabela nr 1.5. Rreshjet atmosferike sipas stacioneve meteorologjike 21 Nga të dhënat e tabelës së mësipërme vërejmë se mesatarisht rreshjet e rëna janë të shumta. Gjate viteve vihet re një mesatare rreshjesh të rëna që ska pasur shumë ndryshim gjatë viteve, por si viti më i lagësht paraqitet ai i 1987-ës. Sasia e rreshjeve në mm. Mesatarja 21 vjecare ( ) Nr Stacioni Muajt VITI STINET J SH M P M Q K G SH T N DH VJE DIM PRA VERA 1 SARANDE STJAR KRANE BUTRINT XARRE KONISPOL Tabela nr 1.6. Sasia mesatare e rreshjeve në mm (V ) 22 Nga të dhënat e tabelës së mësipërme, duke parë krahasimisht të dy rrethet e Sarandës dhe Delvinës si pjesë përbërëse të Pellgut të Delvinës, dallohet qartazi se konkretisht stacionet meteorologjike Stjar dhe Krane, kanë vlerën më të madhe të rreshjeve me maksimum 1699 mm/ vit. Përkatësisht me rreth 300 mm/ vit rreshje të rregjistruara më shumë se në stacionet e tjera. Konstatohet se gjatë dimrit bien rreshjet më të shumta të ndjekura nga stina e vjeshtës. Nga të dhënat e tabelës vërejmë se sasia me e madhe e rreshjeve bien përgjithësisht gjatë stinës së vjeshtës (510 mm) e sidomos të dimrit (696 mm) ato kanë karakter mesdhetar. Ato karakterizohen nga një rregjim i ç rregullt gjë që ndikon në mënyrë direkte në periudhën 21 Burimi Vjetari statistikor 1981 faq K.Plaku, Th. Xhani Manual agro- klimaterik, Tiranë

43 vegjetative të saj. Rreshjet e gjysmës së ftohtë të vitit përfaqësojnë 80% të tyre, ndërsa në muajt e veres përfaqësojnë vetëm 20 %. Grafiku nr 1.1. Diagrama Umbro - Termike 23 Në diagramën e mësipërme përcaktojmë periudhën e thatësirës, e cila përfshin 3 muajt më të ngrohtë, qershor, korrik dhe gusht. Një përcaktim më të qartë për sasinë e rreshjve mund ta bëjmë duke e krahasuar këtë rajon me rajone të tjera si: Tirana, Korça, Kukësi etj. Duke parë tabelën e mëposhtëme, vëmë re se Pellgu i Delvinës është një zonë e pasur me rreshje që arin 1351 mm në vit. Shpërndarja e rreshjeve është më e madhe gjatë stinës së dimrit dhe të vjeshtës, në këtë rajon vihet re një diferencë shumë madhe në shpërndarjen e tyre me maksimum gjatë dimrit dhe me minimum gjatë verës. Kjo diferencë konkretizohet me thatësirën e verës dhe me lagështirën e dimrit dhe vjeshtës. Ndërsa lagështira relative e vërejtur praqet vlera të larta që variojnë nga 72 % në vere në 77 dhe 75 % në vjeshtë e pranverë. E lidhur kjo me egzistencën e rreshjeve të shumta që bien në Rrethin e Delvinës. 23 Prof. As. Dr S. Sheme, Ma. A. Zeneli Gjeohapësira e Konispolit (Çamëria veriore) Tiranë

44 Mesataret mujore e vjetore të rreshjeve ne mm Muajt STINET Vendmatja Shuma Mesatarja I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII DH- SH M- M Q- G SH- N Tiranë Sarandë Kukës Korçe Tabela nr 1.7. Mesataret mujore dhe vjetore të rreshjeve në mm (V ) 24 I Fenomenet e jashtëzakonshme dhe roli i tyre. Përgjithësisht Rrethi i Delvinës është i shtrirë në një zonë ku përgjithësisht fenomenet e jashtëzakonshme klimaterike pothuajse janë inekzistente por nuk mund të themi me siguri se nuk ka vite Te mbrapsht. Sipas tabelalave të trajtuara më sipër në çështjet e temperaturave dhe rreshjeve rezulton se ndërmjet analizës së 20 viteve në vazhdim ka pasur edhe raste kur temperaturat kanë pasur ulje drastike në 0 0 C, që kanë ndikuar direkt në periudhën vegjetative. Uljet e menjëherëshmë të temperaturave, në një kohë që nuk pritet nga fermerët, do të ndikonte menjëherë në prodhimtarinë e produkteve bujqësore që prej perimeve te fushës e deri te agrumet dhe drufrutorët. Këto fenemene të jashtëzakonshme ndikojnë në mënyrë direkte dhe indirekte në ekonominë e Rrethit të Delvinës, i cili si bazë primare të ekonomisë ka blektorinë, ndërsa si degë kryesore pas blektorisë është bujqësia. Për vetë faktin se kemi të bëjmë me një hapësirë me bazë ekonomike blektorale bujqësore, ndryshimet e papritura klimaterike do të ndikonin menjëherë në bazën e ekonomisë. Në fenomene të jashtëzakonshme klasifikohen edhe sëmundjet e ndryshme që mund të përfshijnë bimësinë apo blektorinë raste jo pak të ndodhura, të cilat kanë pasur pasoja ekonomike dhe sociale për popullsinë e Delvinës. Një faktor që nuk duhet ta harrojmë pa përmendur është fakti se ky territor shtrihet në një zonë me aktivitet sizmik tepër aktiv. Karakteristikë e Pellgut të Delvinës është goditja e herë pas herëshme nga lëvizjet e shpeshta sizmike. 24 ASHSH Gjeografia Fizike e Shqipërisë vëllimi I, Tiranë 1990, fq

45 Aktiviteti sizmik lidhet sidomos me riaktivizimin e thyerjeve tektonike Dhrovjan Selenicë Tepelenë Delvinë dhe Borsh Kardhiq 25. Pasojat që vijnë si rezultat i aktivitetit sizmik janë shpesh herë të pallogaritshme për faktin se pasojat ekonomike do të jenë të barabarta me katastrofën natyrore me të cilën do të përballet vetë popullsia e prekur prej saj. Është dashur që në raste të tilla kur magnituda e tërmetit ka qënë shumë e lartë, të jetë kërkuar ndërhyrja e shtetit, me ndihma të shumta ekonomike për të zbutur sadopak plagën e shkaktuar nga vetë natyra. Pra pasojat e lëvizjeve sizmike kanë pasoja ekonomike sociale dhe jetësore, pra në të tilla raste kemi edhe humbjen e jetës nga personat që përfshihen ose janë prezent në kohën kur ndodh tërmeti. Nuk duhet të harrojmë rastin e aktivitetit sizmik të ndodhur në Pellgun e Delvinës me qendër Delvinës ku si pasojë ishte lëvizja e pllakës tektonike e cila shkatoi ndryshimin e rrjedhës së syrit të kaltër, duke ndikuar kështu në kthjellshmërinë e ujit, dhe pamjen e syrit, prej nga ka marrë edhe emrin e saj. Fatmirësisht me ndihmën e ekspertëve si dhe me kontributin e faktorëve të tjerë sot kemi ende të njëjtën vlerë të saj, dhe të patjetërsuar. Shqipëria bën pjesë në brezin alpino-mesdhetar. Kjo situatë ka ardhur si rezultat i konfrontimit të pllakës së Adrias me një pjesë të Orogjenit. Zonat më të rrezikuara janë zona e bregdetit shqiptar, 26 Sipas studimit Rajonizimi Sizmik i Republikes së Shqiperise në shkallë 1: të kryer nga Qëndra Sizmiologjike e Akademisë së Shkencave si dhe duke ditur se Rajoni i Mesdheut Lindor është zonë sizmike me përqëndrim në rripin bregdetar nga Shqipëria e Veriut në Greqinë e Jugut,edhe kjo zonë bën pjesë në zonen me lëkundje sizmike të ndjeshme. Njihet si epiqendër e këtyre lëkundjeve rripi Delvinë-Dhrovjan dhe nga studimi Katalogu i Tërmeteve në Shqipëri rezulton se kjo zonë është prekur nga tërmete të fuqishme të cilat kanë shkaktuar dëme të mëdha materiale. Në vitin 1917 Dhrovjani është prekur nga një tërmet me magnitude 5,3 dhe intesitet 7-8 ballë dhe ka sjellë pasoja të rënda.prandaj gjatë ndërtimit të objekteve duhet të merren parasysh kushtet teknike përkatëse. 27 I Potencialet biologjike dhe humane. Potencialet e kësaj hapësire janë jo vetëm biologjike por edhe humane, potencialet biologjike konsistojnë në tokat e pasura si edhe bimësia e larmishme, në kontekstin e katëzimit horizontal dhe vertikal të saj, në faunën tokësore dhe ujore etj. Rrethi i Delvinës praqet në vetvete një areal të larmishëm biologjik me florë tepër të pasur dhe më një faun të egër për tu admiruar. 25 Gjeografia Fizike e Shqipërisë vëllimi II, Tiranë 1991, Akademia e Shkencave te RPS të Shqipërisë, fq

46 Ndërsa përsa i përsa i përket potencialeve humane këto të fundit përbëjnë një indikator tjetër që ka peshën e vetë në aspektin e zhvillimit ekonomik të qëndrueshëm. Ndërlidhja dhe varësia e këtyre potencialeve me njëra - tjetrën përbën atë që quhet baza e një zhvillimi ekonomik të qëndrueshëm. Por duhet të jemi të kujdesshëm në ruajtjen dhe prezantimin e këtyre potencialeve, sidomos në kontekstin e mbrojtjes së mjedisit nëpërmjet politikave të saj. Mbrojtja dhe prezantimi i potencialeve biologjike të paprekura nga dora e njeriut, në pamjet e tyre të vërgjër, do të ishte një vlerë e shtuar që do të ndikonte direkt në rritjen e të ardhurave për frymë të popullsisë. Ndërsa përsa i përket potencialeve humane ato përbëjnë bazën e parë të zhvillimit të një shoqërie, pa ekzistencën e tyre, nuk do të ishim një hapësirë qytetare të zhvilluar. Natyra e pasur, pozicioni i favorshëm gjeografik, relievi i larmishëm në forma përbëjnë, pasuri natyrore të pa zëvendësueshme. Mbrojtja dhe shfrytëzimi i mjedisit mbi bazë të kritereve ambientale do të mundësonte hapjen e degëve të reja të ekonomisë si: turizmi sportiv,ekoturizmi, turizmi rural, turizmi malor, i gjelbërt etj. Për të pasur dhe për ti shfrytëzuar këto degë të reja të ekonomisë do të duheshin që të ndërmerreshin projekte dhe programe zhvillimi që si qëllim të kenë mbrojtjen dhe shfrytëzimin e mjedist mbi bazë të kritereve mjedisore. Një nga inisjativat dhe projektet e ndërmarra së fundmi është ajo e <ASSI> - it. Një veprimtari për zhvillim e ndërkombëtarizim po ndërmeret nga projekti «ASSI», e cila është një asistencë teknike për planifikimin dhe menxhimin e integruar të ciklit të mbeturinave. Masa duhet të meren gjithnjë e më shumë edhe për ruajtjen e vlerave natyrore apo mbrojtjen e ekosistemeve të veçanta si «Syri i kaltër», duke i menaxhur në formën më të mirë të mundshme. Ekosistemet e veçanta natyrore janë të shumta në këtë hapësirë, ato janë jo vetëm të shumta në numër por edhe në larmishmëri, duke nisur nga ekositemet ujore e duke përfunduar te ato pyjore, malore, kullosore etj. Por ajo që është venë re së fundmi është mungesa gati e theksuar e potencialeve humane, rezultat i problematikave demografike dhe ndryshimeve të ndodhura këto 10 (dhjetë), vitet e fundit. Për të pasur një zhvillim të mundshëm në të ardhmen do të ishin të domosdoshme potencialet humane të shprehura, në krahun e lirë të punës të gatshëm për të kryer shërbime ndaj mjedisit dhe zhvillimin e degëve të ndryshme të ekonomisë mbi bazë të lëndës së parë të ofruar nga vetë hapësira në fjalë. Ndryshimet demografike janë të shprehura në plakjen e popullsisë së këtij rrethi si rezultat i shumë faktorëve që janë të lidhur sa me lëvizjen mekanike të popullsisë edhe me lëvizjen natyrore të saj. Por mund të themi pa frikë se jemi ende në kohë për ti paraprirë problematikës në fjalë duke marrë masat e duhura për të pasur një zhvillim të qëndrueshëm të bazuar mbi potencialet biologjike, humane dhe përfitimet ekonomike. 46

47 I.5. Hidrografia dhe pasuritë për zhvillim I.5.1 Lumenjtë dhe përrenjtë Karakteristikë e lumenjve të kësaj hapësire është shkurtësia e tyre, e cila varion nga 5 50 km. Lumenjtë janë tipikë mesdhetarë, pasi ushqimi kryesor i tyre janë rreshjet. Pavarësisht se në të shumtën e rasteve këta lumenj ushqehen dhe prej ujrave nëntokësorë. Pothuajse të gjithë lumenjtë burojnë, rrjedhin dhe derdhen thuajse tërësisht brenda kufijve të Pellgut me përjashtim të lumit Pavëll i cili buron nga territori fqinj i Greqisë. Pellgu i Delvinës përbëhet nga disa lumenj, por ata që përshkojnë Rrethin e Delvinës janë si më poshtë: - Kalasa - është e gjatë 100 km së bashku me degët që derdhen në të, ndërsa pa degët e tij 32 km. Kalasa është një nga tre lumenjtë më të rëndësishëm të Pellgut dhe të Rrethit të Delvinës por që rrjedh në një shtrat artificial që prej vitit 1959, bonifikimit të fushës së Vurgut dhe të Bajkajt, dhe sot derdhet në Bistricë si një nga degët e saj. Gjatësia e Kalasës deri në derdhjen e saj në Bistricë është 33 km me një sipërfaqe pellgu 258 km 2. Ajo buron nga Mali i Galishtit prej përroit të Galishtit (pa rrjedhje të vazhdueshme). Në Tatzat përroi i Galishtit mer ujrat e përroit të Tatzatit. Rrjedhja e mesme e Kalasës përfshin sektorin nga Tatzati në fushën e Bajkajt, ajo rrjedh në një luginë sinklinale të gjerë dhe të pjerrët ku dhe derdhen një sërë degësh të tjera nga e majta e tij që përbëhet nga flishet,si; Gurra e Vergoit dhe degë të tjera të Malit të Gjerë dhe të Lucës. Në rrjedhën e poshtme Kalasa merr degë të tjera të rëndësishme në të majtë të saj si ; Përroi i Delvinës, përroi i Dimërorit (burim i fuqishëm karstik) dhe Vrisi i Palavlisë si dhe përroin e Gajdarit në të djathtë të saj. Prurjet mesatare maksimale të Kalasës janë 133 m 3 /sek, ndërsa në periudhën e lagësht në Kalasë kalon afro 90% e rrjedhjes vjetore kurse në stinën e thatë vetëm 10% e saj. Në vitet lumenjtë e Kalasës dhe Bistricës shkaktarët kryesorë të kënetëzimit që derdheshin në liqenin e Butrintit u sistemuan përfundimisht në një shtrat artificial të ri të përbashkët, në atë të Çukës nga ku derdhen dhe sot në det. - Bistrica - përbën një potencial shumë të madh ujor për Rrethin e Delvinës pasi pjesa dërmuese e saj rrjedh në brendësi të këtij Rrethi me një gjatësi dhe 22 km, pa deget e saj Bistrica është një nga lumenjtë më të rëndësishëm të Rrethit të Delvinës, është shumë origjinal dhe njëkohësisht më i ujshmi pasi ushqehet nga burimet nëntokësore. Ajo ka një gjatësi 32 km dhe me një sipërfaqe pellgu që deri në bashkimin me Kalasën është 108 km 2. Bistrica është një nga lumenjtë e vetëm në Shqipëri që ushqehet nga burime nëntokesore tregon se kjo zonë është e pasur me ujra të tilla dhe përmendim burimin e Syrit të Kaltër,përrenjtë e Pecës,Kardhikaqit. Pellgu i Bistrices përbëhet nga shkëmbinj gëlqeror flishi dhe malasa të cilët janë të përshkueshëm nga ujrat nëntokësorë. Janë 18 burime me origjinë karstike që ndodhen në lartesinë 177 m dhe shtrihen në një distancë prej 500 m ku njëri prej tyre është më i madhi dhe ka një thellësi m e një diametër rreth 6 m. Burimet e Bistricës kanë një prurje 18 l/sek që i përgjigjen një prurjeje prej 576 milion m 3 në vit. 47

48 Karakteristikë e tyre është sasia e madhe e prurjeve me luhatje të pallogaritëshme gjatë vitit, pra edhe në stinën e Verës si dhe me temperaturë konstante prej 12 C. 28 Bistrica fillon me përroin e Armit që është në juglindje të fshatit Dhrovjan, më poshtë pasi ushqehet nga ujrat nëntokësorë, lumi quhet Vris derisa bashkohet me burimet e Bistricës. Në afërsi të urës së Kranesë në Bistricë derdhet dega më e rëndësishme e saj përroi i Navaricës. Rrjedhja e mesme përfshin sektorin nga Burimet e Bistricës deri te ura e Kranesë, ndërsa rrjedha e poshtme është nga Ura e Kranesë deri në grykëderdhje. Rrjedha e mesme dhe e poshtme e Bistricës rrjedh kryesisht në një kanal artificial që prej vitit 1959 kur Bistrica dhe Kalasa u devijuan nga liqeni i Butrintit për tu derdhur në det. Shtrati i vjetër i Bistricës luan rolin e një kanali kullues. Te Ura e Kranesë prurja mesatare e saj është 24 m 3 /sek, prurjet dimërore të Bistricës përbëjnë 30 % të asaj vjetore gjë që i detyrohet ushqimit nëntokësor të saj. Bistrica dallohet për tejdukshmëri dhë temperaturë të ulet të saj që vjen si rezultat i të qenit një burim karstik nëntokësor. - Lumi Delvinës - shtrihet përgjatë Rrethit të Delvinës me një gjatësi të përgjithshme 21 km se bashku me degët e saj dhe 11 km pa degët që derdhen në të. Ajo kalon përgjatë gjithë fushave dhe shfrytëzohet nga popullsia vendase si një burim i rëndësishëm për ujitjen e tokave të kultivuara me kultura të ndryshme bujqësore.. Ndersa lumenjtë e tjerë i përkasin Pellgut të Delvinës, por jo Rrethit të Delvinës. I.5.2 Liqenet Liqeni i Bistrices Syri i Kaltër. Është një burim karstik nga më të mëdhenjtë dhe më të bukurit në Shqipëri. Liqeni i Bistricës ushqehet nga burimi karstik i Syrit të Kaltër, lidhen ndërmjet tyre nëpërmjet një kanali të përbashkët. Syri i kaltër është një nga burimet më të rralla në botë (ujrat e të cilit sot për sot përdoren për të furnizuar lumin e Bistricës), ai ka një pamje magjepsëse natyrale. Për nga ngjyra dhe forma e burimit ka pamjen e një syri të kaltërt për shkak të të cilit ka marrë edhe emrin. Syri i kaltër është me prurje 6 m 3 /sek, ku del uji në formën e një burimi të nëndheshëm, ai është si një lumë i vërtet që derdhet duke dalë nga poshtë si prej një pusi. Uji është i pastër me ngjyrë të kaltër dhe me temperaturë shumë të ulët, bimësia e këtij burimi është e veçantë ajo i jep asaj pamjen e një syri. Ky burim është një nga më të bukurit dhe nga më të vizituarit prej turistëve. 28 Komuna Mesopotam, të dhëna të marra nga zyrat 48

49 Harta nr 1.6. Harta e Syrit të Kaltër 29 Syri i Kaltër është një vënd turistik shumë i bukur që ndodhet në fshatin Muzinë të Rrethit e Delvinës, pranë rrugës nacionale Delvinë - Gjirokastër. Është një pikë shumë piktoreske ku nga një burim i kaltër me origjinë karstike nga Mali i Gjerë del një ujë i kristaltë. Nga thellesia e burimit uji merr ngjyrën e kaltër nën rrezet e djellit. Eshtė burimi mė i madh dhe mė interesant ndėr 18 burimet qėė shpėrthejnė rrėzė malit tė gjerė. Eshtė shpallur monument natyre. Forma e tij ėshtė ovale e ngjashme me formėn e njė syri, shpėrthen nga toka i errėt nė mes dhe i kaltėr anash. Thellėsia e tij ėshtė tepėr e madhe arrin drei nė 45 m thellėsi. Ndodhet pėrballė fshatit Krongj, 45 m nėnn nivelin e luginės sė Drinos dhe ėshtė shkarkim kryesor i malit tė gjerė. Është burim me ujėra tė freskėta gjelbėrim tė pėrhershėm. dhe tė ėmbla i rrethuar me bimėsi tė dendur dhe me Fig nr 1. Pamje e liqenit 30 Fig nr 2. Pamje e liqenit lvine 30 Foto e bërë nga autorja 49

50 Burimi i lumit të Bistricës, që përshkon një pjesë të jugut të Shqipërisë, i shëmbëllen vërtet një syri të madh të rrumbullakët me diametër afro dhjetë metra. Bebja e syrit, një gropë e thellë pus, nga ku uji ngjitet lart si në një kazan që sapo ka filluar të vlojë ka një ngjyrë blu në të zezë. Ajo vjen e rrethohet pastaj nga pjesa e kaltërt e syrit që bëhet e tillë ngaqë thellësia e burimit aty është më e pakët. Liqeni i Bistricës është liqen artificial me siperfaqe 9 ha dhe kapacitet m 3 uje, me thellesi 13 m, kultivohet trofta dhe rrethohet nga nje pyll piktoresk prej 20 ha. Pylli i Syrit të Kaltër është një monument natyror dhe një park me vlera biologjike dhe ekologjike, njësoj si edhe vetë ky liqen që ka një bimësi të veçantë me tiprare që vetëm aty i gjen. Bimësia karakterizohet nga temperature e ujit, si dhe pastërtia e saj, nëse do të shkosh të vizitosh këtë park gjatë verës do të ndjesh një freski të pashoqe. I.5.3 Burimet karstike Mjaft të përhapur janë dhe burimet karstike, që përbejnë një pasuri të madhe ujore. Burimi karstik më interesanti,më i bukuri, më i rëndësishmi dhe më i madhi është ai i Bistricës. Rrethi i Delvinës përbën një nga rajonet me përhapjen më të gjerë të burimeve karstike gjë që vërtetohet jo vetëm me ekzistencën e shumë burimeve por dhe me vetë strukturën gjeologjike të saj që e bën të mundur daljen e tyre në sipërfaqe. Këto burime përbëjnë një pasuri të madhe ujore të zonës por dhe të gjithë Shqiperisë, vlerat më të mëdha i përfaqësojnë Burimet e Bistricës. Burime të tjera të rëndësishme karstike janë ato të Vergoit, Katalatit, Vrisit, burimi karstik i Tatzatit që është një burim karstik tepër i rëndësishëm që del në këmbët jugperndimore te malit të Lucës me një prurje mesatare mbi 1 m 3 /sek. Burime të tjera karstike janë dhe ato të Dimërorit, Blerimasit si dhe përroi i Leshnicës dhe i Bërkucit të cilët janë me rrjedhje të përherëshme. Burimet karsike dalin si rezultat i mbivendosjes së shpatit lindor mbi atë perëndimor dhe pikërisht aty ku kemi kontakt të gëlqerorëve me flishet. Ndërsa përsa i përket burimeve të Bistricës ato dalin në rrëzën jugore të Qafës së Muzinës. Zanafilla e këtyre burimeve karstike ka mundësi që të jetë si rezultat i një liqeni të madh nëntokësor që shërben si një furnizues i përherëshm dhe i rregullt i të gjitha burimeve karstike të Bistricës. Mendohet se Bistrica ka nje lidhje me shpellën e Skotinisë në Gjirokastër, ky burim i rregullt i ujit vjen dhe si rezultat i drenimit të ujrave prej masivit karstik të Malit të Gjerë dhe të pellgut hidrogjeologjik të Drinos, pasi vetëm duke e parë pellgun e Bistricës, ai nuk e justifikon një burim me prurje kaq të madhe. Përgjigjia e vetme për të sqaruar këtë prurje të madhe hidrike shihet në ekzistencën e një pellgu të madh hidrogjeologjik se sa te ai hidrografik. Nisur nga regjimi i këtij burimi mund të gjykohet se kjo zonë kë një nivel bazë kështu që burimet dallohen për prurje të rregullta si psh ai i Syrit të Kaltër. 31 Foto e bërë nga autorja 50

51 Një ndikim të madh në prurjet e tyre ka sidomos dhe sasia e rreshjeve të rëna. Në rastin kur kemi rreshje të shumta këto infiltrohen në brendësi të formacioneve gëlqerore duke bërë që burimet karstike të dalin dhe në zonat më të larta hipsometrike. Por ajo që vihet re është ekzistenca e përherëshme e prurjeve prej faktit se mbi të gjitha Pellgu i Delvinës shtrihet në një nivel më të ulët hipsometrik sesa ajo e luginës së Drinos, Shpellës së Skotinisë dhe Malit të Gjerë duke bërë që ujrat e tyre të drenojnë në burimet e Bistricës. Burimet e Bistricës gjenden 45 m nën nivelin e luginës së Drinos nën nivelin e saj gjë që krijon kushte për drenimin e të gjithave ujrave nëntokësorë të masivit karstik të Malit të Gjerë dhe të vetë luginës së Drinos. Të gjitha këto burime shfrytëzohen gjerësisht për ekonominë e zonës për qellime ujitje, për krijimin e rezervuarëve për rritjen e peshqëve, shfrytëzohet gjithashtu në elektroenergji, në krijimin e industrisë hidroenergjitike si dhe për zhvillimin e turizmit etj. Burimi kryesor i Bistricës është Syri i kaltër me prurje 6 m 3 /sek, ku del uji në formën e një burimi të nëndheshëm, ai është si një lumë i vërtet që derdhet duke dalë nga poshtë si prej një pusi. Uji është i pastër me ngjyrë të kaltër dhe me temperaturë shumë të ulët, bimësia e këtij burimi është e veçantë ajo i jep asaj pamjen e një syri. Ky burim është një nga më të bukurit dhe nga më të vizituarit prej turistëve. Burimet karstike të Tatzatit ndodhen në fshatin Tatzat, 400 m mbi nivelin e detit, këtu dalin mbi 10 burime karstike aty ku ka kontak midis gëlqerorëve dhe flisheve. Këto burime krijojnë mjedise tërheqëse me pamje shplodhëse,ato prezantojnë vlera hidrologjike e turistike. Burimi i Oknos ndodhen në fshatin Lefterhor, ai është një burim karstik i formuar në kontaktin tektoniko-litologjik, gëlqeror-flish. Burime të tjera janë: Burimet e Merkos ( Gravë), Burimet e Mëllëzit, Burimet e Saraqinit dhe Burimet e Kamarës së Çiflikut. I.5.4 Rezervuarët dhe kanalet Janë objekte shumë të rëndësishme të hidrografisë, ato janë të përhapura gjerësish në të gjithë sipërfaqen, me shumë rëndësi praqiten kanalet dhe ujëmbledhësit artificial me vëllim të përgjithshëm 26 miljon m 3. Ato shërbejnë në shumë aktivitete të ndryshme ekonomike individuale dhe njëkohësisht shfrytëzohen dhe nga firma dhe bisnese të ndryshme që operojnë në këtë hapësirë. Rezervuarët dhe kanalet artificialë janë ndërtuar për të sistemuar lumenjtë të cilët më parë përmbysnin sipërfaqe shumë të gjera të tokave rreth tyre dhe duke mënjanuar kështu një herë e mirë të gjitha problemet që dikur kanë ekzistuar në Pellgun e Delvinës dhe veçanërisht në Rrethin e Delvinës. Sidomos me përmbytjet që shpesh i ndodhnin fushave të mëdha duke çuar në kënetëzimin e tyre. Pas bonifikimit të fushave dhe sisitemimit të shtretërve të lumenjve dhe mbi të gjitha krijimin e shtretërve të rinj artificial u krijuan dhe një numër i konsiderueshem ujëmbledhesish. Kështu do të përmendim rezervuarin e madh të Janjarit me sipërfaqe 170 ha e vendosur në skajin me jugor, ai ka dhe një sistem kanalesh që arrijnë deri në 70 km. 51

52 Ujëmbledhësi i Bajkajt (Palavlisë). Vëllimi m 3 ujë. Ndërtuar v Ujëmbledhësi i Bajkajt (Katalat). Vëllimi m 3. Ndërtuar v Ashtu si dhe liqeni karstik i Druganës i cili sot është i degraduar, një rëndësi të madhe ka dhe ujëmbledhësi i Gajdarit që ndodhet në rrjellën e sipërme të luginës së lumit Gajdar. Për të rritur vazhdimisht sipërfaqen e kultivuar u ndërtuan dhe disa ujëmbledhës të tjerë si ai i Karoqit që përdoret për të ujitur 80 ha toke me një vëllim 350 mij m 3, ai i Dhivrit 150 mij m 3, i Bistricës, i Gravës etj. Të gjitha fushat arijnë të mirëmbahen dhe kultivohen falë ndihmës së rezervuarëve, të cilët janë një vepër e dorës së njeriut, në këtë pikë vëmë re se ndikimi i njeriut në natyre është shumë i madh pasi ai ka ndërhyrë dhe vazhdon ende të ndërhyjë duke e humanizuar atë. Kanali Thoma Filipeu është 15 km i gjatë fillon nga liqeni i Bistricës dhe përfundon në Vagalat, është ndërtuar në vitet Kjo është vepra ujitëse më e madhe e Rrethit të Delvinës, ajo furnizohet pranë HEC-2 dhe me anën e 3 degëzimeve kryesore 87 km të gjata të cilat përshkojnë luginën e Bistricës, përroin e Çakallos e Pavllën e vogël duke kaluar në disa kanale të shkurtër si dhe në dy ura. I.5.5 Vlerësime sintetike të hidrografisë për zhvillim Pellgu i Delvinës është një nga zonat më të pasura me ujra në vend, me pasuri ujorë te shumta dhe të shumëllojshme që përfaqësohen nga objekte ujore si; lumenjtë, përrenjte, ujrat nëntokësorë, liqenet natyralë dhe artificialë. Objekt shumë i rëndësishëm i hidrografisë është dhe deti Jon. Prania e gjithë kësaj shumëllojshmërie është e lidhur me disa faktorë dhe kushte shumë të rëndësishëm natyrorë që e favorizojnë atë si: klima, relievi, tektonika, përbërja gjeologjike, bimësia etj. Klima përbën një nga faktorët më të rëndësishëm pasi rreshjet e rëna në këtë territor janë mbi mesataren e vendit mm në vit, gjë që lejon ushqimin e lumenjve prej tyre, por njëkohësisht janë dhe nje ushqim i mirë për burimet nëntokësore. Relievi përbën elementin tjetër shumë të rëndësishëm, që ndikon në pasuritë e shumta ujore. Karakteri i mbyllur orografik ndihmon në drenimin e ujrave prej maleve në brendësi të territorit të pellgut gjë që pasqyrohet në rrjetin hidrografik të dendur e të pasur. Përbërja litologjike është një faktor tjetër shumë i rëndësishëm, Pellgu përbëhet nga formacionet gëlqerore të cilat kushtëzojnë depërtimin e ujrave në brendësi të formacioneve. Aty ku formacionet gëlqerore takohen me ato flishore, ujrat nëntokësorë dalin në sipërfaqe të tokës. Rrjeti hidrografik i pasur favorizohet edhe nga mbihipja e strukturave lindore mbi ato perëndimore. Vlerat e përdorimit të ujit janë të shumta dhe me një ndikim tepër të madh në aspektin zhvillimor të Pellgut të Delvinës. Sot në botë shumë vende vuajnë krizën e ujit, i cili është një nga mineralet më të rëndësishëm jetësor por që njëkohësisht mund mund cilësohet si një përfitim ekonomik. Vlerat e përdorimit të ujit qëndrojnë si në aspektin e përdorimit direkt të ujit për efekte prodhimi në bujqësi, në industri, në energji e në prodhimin e madhrave dhe shërbimeve, furnizimin me ujë të pijshëm etj. 52

53 Ajo që duhet të vlerësojmë më tepër në këtë hapësirë është fakti se kemi të bëjmë më hapësirën më ujembajtëse të të gjithë territorit shqiptar e cila njihet jo vetëm për ekosistemet e veçanta ujore ( përdoren për efekte studimore, zhvillimin e degës së turizmit etj), cilësinë më të mirë të këtij minerali si dhe shpërndarja në të gjithë hapësirën e rrethit të Delvinës, duke mundësuar kështu përdorimin e gjerë të tij në të gjitha degët e ekonomisë madje edhe në ekonomitë e vogla individuale. Por përcaktimi i vlerës së përdorimit duhet të bëhet nga vetë individët që e përdorin këtë të fundit, që në shumicën e rasteve nuk e dinë vlerën e vërtetë të ujit. Por ajo që po ndodh rëndom në këto hapësira është keq menaxhimi dhe keq përdorimi i tij në të gjitha aspektet. Është kjo një nga arsyet që do të propozoja që të merren masat për shfrytëzimin e ujit me kriter dhe brenda kushteve të përshtatshme ekologjike. Shpesh herë ndodh që këto ujra të kontaminohen ose të humbasin vlerën e tyre si rezultat i përdorimit të pesticideve të shumta në bimësi e në toka etj. Një aspekt tjetër që po ndikon gjithnjë e më shumë në humbjen e vlerave të ujit, është edhe shfrytëzimi pa kriter i bazës së lumenjve nga firma të ndryshme ndërtimi pa u mbështetur mbi projekte të cilat mbrojnë dhe vlerësojnë hapësirat ujëmbajtëse. Një veprim i kryer për një kohë të gjatë dhe që ende sot vazhdon të kryej veprimtarinë e tij në lumenjtë e shumtë të Pellgut të Delvinës, me një ndikim tepër të madh në florën dhe faunën e këtyra ujrave, në bukuritë e luginave lumore etj. Veprime që kanë një ndikim afat gjatë në mjedis dhe në vlerat ekonomike të ujrave. I.6.Tokat, flora dhe fauna në vlerësimin e zhvillimit të qëndrueshëm I.6.1 Tokat dhe përdorimi i saj. Harta e perdorimit të truallit. Pellgu i Delvinës dhe veçanërisht, Rrethi i Delvinës njihen si një vend blektoralo bujqësor, ku nuk mungon të kultivimi i të gjitha llojet të kulturave bimore, që prej bimësisë fushore, perimeve, drithrave e deri te ullishtet dhe agrumet. Janë jo vetëm kushtet klimaterike ato që e favorizojnë kultivimin e tyre por edhe tokat e pasura dhe të larmishme. Prioritet kohët e fundit ka marrë edhe aktiviteti ekonomik i shfrytëzimit të pyjeve dhe kullotave, Shfrytëzimi i kullotave konsiston në atë që quhet blektori sezonale, ku shumë blektorë gjejnë një formë të dytë për të ushyer dhe mbarshtuar kopetë e tyre. Duhet të theksojmë se është një nga bazat e ekonomisë së këtij rrethi. Ekonomia e shfrytëzimit të Pyjeve nga ana tjetër na paraqet dy pamje të ndryshme, nga njëra anë një formë e lirë punësimi për një numër të caktuar të popullsisë vendase dhe nga ana tjetër një shfrytëzim pa kriter dhe i pakontrolluar i këtyre të fundit. Kemi madje edhe raste ku pas shfrytëzimit të parcelave të pyjeve nuk është mbjellë qoftë edhe një filiz i ri. 53

54 Nga konstatimet e kryera në takime të kryera me qytetarët si edhe me funksionar të institucineve përkatëse, rezulton se dëmi i shkaktuar është shumë i madh, në disa raste janë prekur edhe pyje të shpalluar monument natyre. Harta nr 1.6:Harta tematike e përdorimit të tokave Kullosore dhe pyjore 32 Në hartën e mësipërme të punuar mbi bazë të të dhënave të marra nga Zyra e shfrytëzimit të kullotave dhe pyjeve, na krijohet një imazh më i qartë për numrin e ngastrave pyjore dhe kullotave që janë në përdorim në Rrethin e Delvinës. Në përgjithësi kullotat e paraqitura në këtë hartë janë në një numër të konsiderueshëm dhe janë në përdorim prej blektorëve vendas, por edhe prej blektorëve të ardhur prej hapësirave fqinje e përreth saj. Ndërsa ngastrat pyjore janë disi më të mëdha përsa i përket sipërfaqes, ato janë në shfrytëzim prej fshatarëve vendas dhe komunave që i kanë në varësi. 32 Harte e punuar nga autorja me të dhënat e marra nga Zyra e Shfrytëzimit të Kullotave dhe Pyjeve, Delvinë 54

55 I.6.2 Tokat dhe shpërndarja e tyre. Pasuritë biologjike. Tokat formohen nën veprimin e shumë faktorëve: të klimës, relievit, të fortësisë së shkëmbinjëve, të bimësisë etj. Si rezultat i ndryshimit të këtyre faktorëve dallojmë disa lloje tokash. Tokat i ndajmë në dy grupe zonale dhe tokat azonale. Të dyja këto grupe tokash janë formuar në kushte krejt të ndryshme nga njëra-tjetra. Në Pellgun e Delvinës tokat i përkasin tokave të hirta kafe, aluvionale dhe kënetore. Ato janë formuar kryesisht në shkembinjtë gëlqeror dhe nën ndikimin e klimës mesdhetare, me një coptim horizontal të vogël nga 0-1 km/km 2 në rajonet gëlqerore në 1-3 km/km në viset me formacione terrigjene. Relievi përbën një nga faktorët e rëndësishëm të tokëformimit pasi është e lidhur me faktorë të tjerë të proceseve fiziko-kimike, si me bilancin e rrjedhjeve ujore me produktet e tjetërsimit të shpateve, pasurim apo varfërim të tokave etj. Tokat janë të shpërndara gati në mënyrë të njëtrajtshme në të gjithë hapësirën e rrethit të Delvinës dhe janë të shumëllojshme rezultat i ekzistencës së të gjitha formave të relievit, nga ai fushor e deri te ai kodrinor e malorë. Tokat i ndajmë si më poshtë sipas shpërndarjes gjeografike të tyre dhe potencialeve biologjike që posedon gjithsecila. A.Tokat zonale Tokat e hirta kafe shtrihen nga lartësia m deri në m pra kryesisht në zonat kodrinore dhe me pak në ultësira. Ato formohen kurdoherë në formacionet karbonatike që përfaqësohen nga shtufe, ranorë ose algjire, ato zënë një sipërfaqe prej 3569 ha. Këto toka kanë një shtresë humusi 5-26 cm në ngjyrë të hirtë në kafe ose në kafe më të erët. Shtresa e humusit takohet në trashësine 150 cm ne fushën e Vurgut dhe në një masë më të vogël takohet në Fushën e Vllazërimit. Ato gjenden në pjesët e poshtme të maleve që ngrihen deri në lartësitë m mbi nivelin e detit, përgjithësisht janë formuar në reliev kodrinor me shkallë të vogël të coptimit. Këto janë nga tokat më pjellore ku kultivohen drithra buke, perime e drufrutorë (agrume) etj. Tokate hirta kafe livadhore zënë një sipëfaqe të konsiderueshme ato gjenden në pjesën më të ulët të zonës, deri në rreth 50 m mbi nivelin e detit dhe janë ndër më të përhapurat pasi zënë 34% të tokave të punueshme. Përhapjen më të madhe e kanë në fushën e Vurgut, Vrinës, Vagalatit, Bajkajt etj. Ato janë të vendosura në rrëzë të kodrave dhe kanë një pjerësi të vogël. Janë përgjithësisht toka me përmbajtje të lartë humusi dhe tepër të shkrifta, në to kultivohen drithra buke, foragjere etj. Tokat e kafejta Malore përhapen në lartësitë m mbi niveli e detit, ato janë përgjithësisht toka të varfra me humus dhe lëndë organike. Formohen mbi formacione shkëmbore jo karbonatike, ato zënë një sipërfaqe prej 634 ha. Gjenden kryesisht në zonën e Konispolit, Dishatit, Markatit, etj. Përgjithësisht janë toka me pjerësi shumë të madhe 20-25% madje deri në 35%, siç janë tokat e Peçes ku është zhvilluar së tepërmi erozioni duke formuar bedlendet. 55

56 B.Tokat azonale Tokat aluvionale të formuara në luginat e lumenjve dhe përgjatë brigjeve në zonën e vërshimit, si rezultat i prurjeve dhe të depozitimit të lëndës së ngurtë të lumenjve. Këto toka zënë një sipërfaqe prej 1147 ha, ato i gjejmë si në luginën e Bistricës, janë toka të shkrifta me sisitem të mirë ajrimi. Këto toka formohen më shpejtë se të tjerat. Tokat e tipit aluvional i gjejmë në Makrekam te Janjarit, në Markat afër lumit të Kalasës dhe në disa degë të tij shtrihen disa toka livadhore aluvionale. Ujrat freatike ndodhen në thellësitë 120 cm, ka raste që ndodhen, dhe më afer në 80 cm, ku gjatë dimrit niveli i ujrave freatike vjen shumë afër sipërfaqes. Tokat kënetore janë përftuar nga tharja e kënetave të dikurshme si në Vurgun e Delvinës. Këto toka kanë qënë te kënetëzuara dhe të mbuluara nga uji. Para çlirimit, një pjesë e tyre ishte e mbuluar nga shkuret. Shkaku i kënetezimit ishin vërshimet e Bistricës dhe Kalasës të cilët në periudhën e dimrit, e përmbysnin totalisht fushën. Ky problem u zgjidh me bonifikimin tërësor të saj që u arrit vetëm në vitet kur lumenjtë dhe liqeni u disiplinuan përfundimisht. Pas bonifikimit dhe masave të tjera agroteknike, këto toka janë bërë shumë të përshtatshme për mbjelljen e kulturave bujqësore. Bonifikimi dhe sistemimi i ketyre tokave është bërë në vitin ku u transferuan grykëderdhjet e lumenjve dhe u hapën shumë shtretër të rinj. Lumenjtë e Kalasës dhe Bistricës u sistemuan në të njëjtën grykëderdhje në kanalin e Çukës, e sot derdhen drejtpërdrejt në det. Tokat e përshtatshme për kultivim të ndërthurura me klimën mesdhetare krijojnë mundësinë e shfrytëzimit prej popullsisë banuese e që njëkohësisht ndihmojnë në rritjen ekonomike, prandaj bujqesia është parë si një degë e rëndësishme ekonomike. 56

57 I.6.3 Katet floristike dhe karakteristikat. Pasuritë dhe përdorimi i tyre. Bimësia e Rrethit të Delvinës është relativisht e pasur por më e varfër sesa bimësia e rajoneve të tjera përreth. Në këtë rajon në të kaluarën e largët kanë ekzistuar pyje të dendura, mirë por sot shumë pak prej tyre janë ekzistente, vetëm 25 % të tyre. Kanë ndikuar disa faktorë që kanë çuar në gjendjen e tyre sot si: shpyllëzimet pa kriter, djegia e tyre, prania e formacioneve gëlqerore të cilat nuk e lejojnë ripërtëritjen e bimëve etj. Shtrirjen më të madhe të bimësisë e kanë dy kate bimore ai i shkureve dhe i dushkut ndërsa kati i bredhit mesdhetar dhe i kullotave subalpine mesdhetare zënë një sipërfaqe shumë më të vogël. Kati i makjeve mesdhetare kap sipërfaqen më të madhe, por që ka ardhur duke u zvogëluar për shkak të shpyllezimeve të bëra për të hapur toka të reja bujqësore. Përhapje të konsiderueshme ka makja gjethembajtëse dhe gjetherënëse. Kati i makjeve gjethembajtëse shtrihet në lartësite 600 m mbi nivelin e detit, kjo bimësi takohet aty ku zotëron flishi sidomos shumë e përhapur është në Rëzomë, në pellgun e Bistricës, në lumin e Leshnicës. Elementë të kësaj bimësie gjenden dhe në qafën e Skërficës (900 m). Është një nga katet bimore më të veçanta, bimët mbizotëruese janë: koçimarja, xina, dafina, dëllënja e kuqe, shqopa, mërsina, marja, përralli, gjineshtra etj. Kati i shkureve mesdhetare gjetherënëse Kjo zonë takohet në lartësinë m mbi nivelin e detit, në shpatet drejtuar nga jugu dhe perëndimi. Kjo bimësi takohet dhe në lartësitë 1000 m mbi nivelin e detit (në malin e Gjerë dhe në Lucë). Ndersa në shpatet e ekspozuara nga veriu zbret deri në lartësinë m si psh në Vergo. Lloje të shkureve mesdhetare gjetherënëse takohen dhe në zona më të ulta si në Stamolinë të Vergoit. Ato parapëlqejnë përgjithësisht gëlqerorët por rriten mirë dhe në zonat flishore ku perzihen dhe me shkuret gjethembajtëse. Bimët kryesore të këtij kati janë: frashëri i bardhë, valanidhi i egër, lofata, thana, driza, qelbëzi si dhe bimë rezistente të makjes, përrallit dhe gjineshtra. Kati i dushkut shtrihet nga m, vallanidhi shtrihet dhe në m mbi nivelin e detit. Bimët kryesore që takohen këtu janë bunga, bunga e butë, shparthi, bulgeri, qari, ilqia, gështenja, krekëza fletëvogël, bredhi i Greqisë etj. Druri më i rëndësishëm i kësaj zone është Valanidhi, që formon disa pyje të rralla në formacionet gëlqerore dhe në shpatet me orjentim nga jugu dhe jug-perëndimi. Ky kat shtrihet deri në lartësitë 900 mbi nivelin e detit, ndërsa në shpatet me orientim verior dhe lindor i gjejmë deri në lartësitë m kurse në shpatet që rihen nga erërat e ftohta dhe nga Murlani kjo bimësi nuk takohet fare. Vendet ku ka përhapje të gjerë të tyre janë në Heremec të Malit të Sarandës, në vargun Mile-Saraqin, Aravun, Dhiver, Drugane, në Rëzomë etj. Si shkure të nënpyllit takohet dëllënja e kuqe, dëllënja e zezë, murizi, thana etj. 57

58 I.6.4 Fauna dhe vlerat e saj Bota shtazore e Rrethit të Delvinës është relativisht e varfër sidomos në fusha pasi aty kultivohen bimë të ndryshme dhe disi më e pasur në zonat malore. Sot gjenden një numër i konsiderueshëm kafshësh dhe shpendësh në këtë rajon por para clirimit rajoni ka pasur nje faunë shumë më të pasur, kjo për mungesë të gjuetisë të pakët dhe mos ndërhyrjes së njeriut në natyrë. Pjesën më të madhe të kafshëve e përbënin: ujku, çakalli, deri i egër, dhelpra etj. Pas çlirimit u vu re fenomeni i gjuetisë së pakomtrolluar e cila pati një përhapje shumë të gjerë, duke çuar keshtu në zhdukjen e disa llojeve ekzemplarë të botës shtazore. Për të mos pasur një zhdukje të ndjeshme në vazhdimësi të funës u morrën disa masa nga ana e qeverisë të cilat e lejonin ose e e ndalonin gjuetinë në periudha të ndryshme kohore duke bërë kështu të mundur mbrojtjen e kafshëve dhe shpendëve të ndryshëm që ekzistojnë në pellgun e Delvinës. Një përhapje shumë të gjerë ka ujku dhe dhelpra të cilët janë tepër grabitqarë, dhe sjellin dëme të konsiderueshme në blektori. Ujku vendoset afër staneve aty ku mund të gjejë ushqimin më lehtë, ndërsa dhelpra vendoset afër qëndrave banuese, dhe sjell mjaft dëme në shpendë. Çakalli është gjthashtu një grabitqar me lekurë shumë të çmueshme, takohet në Rrëzomë, Delvinë etj. Një kafshë që ka pasur një përhapje shumë të gjerë dhe që sot gjendet në rrezik për tu zhdukur është Derri i egër prandaj dhe nuk lejohet gjuetia e tij. Është i përhapur në: Rrëzomë, Katalat, në Bistricën e sipërme etj. Ekzistojnë njëkohësisht dhe disa ekzemplarë shumë të rrallë si Sorkadhja dhe dhia e egër të cilat janë në rrezik zhdukjeje. Lepuri është një kafshë tjetër që është i përhapur, ai gjendet në zonën e makjeve. Përveç kafshëve gjenden dhe shumë lloje shpendësh si karabulla që ushqehet me peshk, çapka e bardhë që ushqehet kryesisht me zvaranikë, peshq, insekte dhe amfibë. Të gjitha kafshët përbëjnë një vlerë shumë të madhe, por shpesh herë shumë njerëz përpara se të vlerësojnë atë çka i ofron natyra, ndjekin instiktet e veta vetëkënaqëse si: sporti i gjuetisë, duke e vlerësuar ekzistencën e faunës si një formë argëtimi. Në fushën e Vurgut ka pasur me shumicë Pelikanë por që sot janë në një masë shumë të vogël dhe në rrezik zhdukjeje. Gjendet gjithashtu dhe Bajza që ushqehet me molusqe, insekte, vezë peshku dhe larva. Ndër shpendët shtegëtarë janë më të përhapurat rosat, të cilat para bonifikimit të fushave të Vurgut dhe të Mursisë vinin me tufa të mëdha në liqenin e Butrintit, por sot i ndeshim në një masë shumë të vogël vetëm në ditët e ftohta. Shpendë të tjerë që rriten në këtë zonë dhe përbëjnë objekt gjuetie janë; thëllëzat e malit, turtulli, pëllumbat e egër etj. 58

59 I.7. Lidhja ndërmjet resurseve natyrore dhe vlerat e tyre ekonomike. Rrethi i Delvinës është një vend i pasur me resurse natyrore por në të vërtetë ekonomikisht përballet me një realitet krejt të kundërt, varfëri dhe kushte të vështira sociale. Rrethi Delvinës posedon resurse të shumta natyrore me përdorim direkt dhe indirekt. Burime të ndryshme kanë përdorime të ndryshme dhe vlera e burimit i bashkangjitet përdorimit të tij. 33 Resurset natyrore gjenden në natyrë në formën e tyre relativisht të pamodifikuar, ose kërkon një aktivitet ose proces paraprak, përpara se të përdoren si kapital natyror. Por gjithashtu ka edhe burime natyrore ku nxjerrja, përpunimi dhe pasurimi i tyre në një formë direkte të përdorshme konsiderohen aktivitete shfrytëzimi i burimeve natyrore. Pikërisht të gjitha këto gjenden në hapësirën e sipërcituar dhe mirëmenaxhimi i tyre do të çonte në përmirësim të kushteve ekonomike, popullim të pellgut dhe veçanërisht të rrethit të Delvinës si dhe ruajtje të vlerave mjedisore të saj. Resurset natyrore të këtij rrethi i gjejmë në të gjitha format, të ngurta, të lëngëta, metalore dhe jometalore te rinovueshme dhe të parinovueshme. Pasuritë natyrore që posedon ky rreth, përbëjnë pasurinë dhe stausin e tij, vetëm për posedimin e tyre se në shumicë e rasteve këto resurse janë të pashfrytëzuara ose të keqmenaxhuara. Këto resurse do të përfaqësojnë statusin e tij në rang rajonal, kombëtar dhe ndërkombëtar vetëm nëse do të arrijnë që të përfaqësonin një vlerë të vërtetë ekonomike. Por për të arritur deri këtu do të duheshin pak kohe dhe projekte që vlerësojnë burimin natyror nga njëra anë dhe mjedisin nga ana tjetër. Në një vështrim të përgjithshëm shohim një mosrakordim midis asaj çfarë ofron natyra e një hapësire të caktuar dhe stausit ekonomiko social kulturor e mjedisor të tij. Prandaj themi se janë të nevojshme ndërmarrjet e projekteve, programeve dhe politikave për një zhvillim të qëndrueshëm. Por jo vetëm kaq, vlera e një resursi varet edhe nga raporti kërkesë ofertë, kur realisht sot në Rrethin e Delvinës oferta është shumë e ulët, në një cilësi jo të përshtatshme, pasi vlera e një burimi natyror rritet dhe transformohet nëpërmjet teknologjisë. Teknologjia rrit gamën e përdorimeve për një burim të caktuar jo vetëm më cilësi por edhe më shumë nënprodukte të tyre. Aplikimi i teknologjive të fundit dhe inovative në rrethin e Delvinës është shumë pak i përhapur dhe mund të gjendet vetëm në disa raste sporadike si: punim gurri, merrmeri, druri etj. Burimet natyrore nga ana tjetër kryejnë shërbime mjedisore dhe prodhojnë energji për shembull energjia alternative e Diellit (Rrethi Delvinës e cila është një nga zonat që merr masën më të madhe të Rezatimit diellor, në mbarë vendin). Energjia alternative e ujit ( një nga rrethet që posedon një pasuri të madhe të burimeve ujore, karstike etj), si edhe energji të tjera alternative. 33 Prof.asc.Dr.Doc. M. Dollma, Cikël leksionesh Master Shkencor, Ekonomia e Burimeve Natyrore. 59

60 I.8. Mjedisi natyror dhe ndikimi i human. Disa vlerësime në kuadër të zhvillimit të qëndrueshëm. Mjedisi natyror dhe resurset natyrore që posedon ky territor janë nga më të shumtat dhe më të larmishmet ashtu si dhe i kemi cilësuar në çështjet e mësipërme. Mjedisi natyror përbën një vlerë të vërtëtë ekonomike dhe humane duke konsistuar në aspektin e të ardhurave për zonën në fjalë. Mjedisi natyror është realisht elementi kryesor jetësor pa të cilin nuk do ta kishim të mundur jo vetëm jetesën por edhe zhvillimin hapësinor të saj. Ajo që vihet re së fundmi si një ndikim madhor në mjedis është faktori njeri dhe humanizimi i saj. Nëse do të shohim me përparësi aspektin mjedisor në Pellgun e Delvinës, antiteza qëndron në dy aspekte, nga njëra anë kemi ende një hapësirë të pa urbanizuar dhe ende me tipare unike ndërsa nga ana tjetër, edhe ato pak ndryshime qe po bëhen në mjedis janë të pakontrolluara dhe të pastudjuara mirë. Ndërveprimi njeri mjedis është një nga elementët e pashmangshëm pasi nuk mund të ketë jetë pa potencialet e duhura që do të lejonin popullimin e tij. Pikërisht jemi ne ata që do të duhet të kujdesemi për mjedisin dhe ruajtjen e tij. Në disa të dhënat e konstatuara për disa zona të caktuara ku veprimtaria e njeriut ka qënë më evidente në hapësirën e Rrethit ë Delvinës vihet re një fenomeni negativ tejet i përhapur, ai i projekteve afatshkurtra pa të ardhme dhe pa menduar se cilat do të jenë pasojat në të ardhmen dhe pa kuptuar se ata që do ti vuajmë më tepër do të jemi ne njerëzit dhe sidomos brezi i ri i fëmijëve tanë. Këto veprimtari të njeriut konsistojnë në përfitime monetare të momentit, por pa kuptuar se kostot aktuale të shkaktuara si rezultat i degradimit mjedisor, mund të përfaqësoj përfitime minimale në të ardhmen si rezultat i shkatërimit të këtyre vlerave. Veprimtaria e popullsisë si dhe politikat e qeverisjes vendore dhe qëndrore kanë qënë dhe janë të pakontrolluara dhe jashtë çdo parametri human e mjedisor, çdo ditë e më shumë veprimtaria e tyre po shtrihet në të gjithë hapësirën, e shfaqur me erozion, toka joproduktive (të keq menaxhuara), djegie dhe prerje masive të pyjeve, shpyllëim, shkatërimi i shtretërve të lumenjve etj. Të gjitha veprimtaritë e njeriut dhe pasojat mjedisore do të trajtohen më poshtë duke analizuar së pari shpyllëzimet e pyjeve si më poshtë: 60

61 Pyje të shkatëruara Barbarisht: 34 Në fashtin Tatzat: 1. Pylli i Galishtit : një pyll me dru Pradhi, i cili sot vetëm i tillë nuk mund të quhet. Figura nr 3. Pylli i Galishtit 2. Pylli i Lavanit, dikur lulëzonte nga pemët e Lisit dhe Qarit. 3. Pylli i Kuqit, Shfarosur totalisht. Fshati Kalasë 1. Pylli i Kryemadhit, pothuajse i shfarosur. Fshati Fushë Vëri. 2. Pylli i Vratomisnjës, dikur Pyll me dru Valanidhi, sot ka ndoshur një katastrofë ekologjike e pallogaritshme, duke e shpyllëzuar pothuajse totalisht këtë pyll. Ky pyll jo vetëm është shfrytëuar barbarisht, por pas prerjes masive, madje i është vënë edhe zjarr deri në shfarosje totale. Fotot e mëposhtëme vënë më në dukje këtë problematikë. 34 Zyra Administrimit dhe shfrytëzimit të Pyjeve dhe Kullotave, Delvinë 61

62 Figura nr 4. Fotografi e Pyllit të Vratomisnjës, Fshati Fushë -Vëri Ndërsa në fshatrat e mëposhtëm pyjet që janë prerë, janë bërë qymyr dhe më vonë janë shitur në shtetin Grek, shfrytëzimi i tyre ka filluar para vitit 2000 dhe janë ndërprerë në vitin 2015 ato janë: Pylli Mesovunë në Vergo, Pylli i Dhrovjanit në Dhrovjan Pylli i Bistricës në Bistricë si dhe Pylli i Peçës në Peçë. Vlerat ekonomike të burimeve natyrore janë të varura nga vlera e përdorimit e cila në rastin tonë, nënkuptojnë përdorimin direkt të drurit, me një kosto ambjentale të pallogaritshme si dhe me koste ekonomike në të ardhmen. Bazuar në shembujt e mësipërm konstatojmë problematikat e mëposhtëme: - Me prerje të druve pa kriter shkaktohet erozion masiv i tokave, humbje të bimësisë dhe vënien e tyre në rrezik shfarosje, ngordhja dhe largimi i shumë kafshëve nga habitatet e mëparëshme drejt vendeve të tjera ku mund të sigurojnë jetësen e tyre. - Nxjerrja jashtë territorit shqiptar dhe shitje nën kosto në formën e drurit dhe qymirit, është një përfitim monetar i momentit, por në të ardhmen do të thotë munges e lëndës së parë për shfrytëzim si dhe kosto finaciare për qytetarët, pasi do të duhet ta blejnë me një kosto më të lartë. - Nga ana tjetër ndotja e ajrit, humbja e produktivitetit të tokës rezultat i erozionit si dhe humbja e bukurive natyrore të virgjëra dhe të veçanta do të kenë kosto të pashmangshme në të gjitha aspektet e jetës. Ndërhyrje nga dora e njeriut ka pasur edhe në shtratet e lumenjeve si Kalasa, Bistrica etj. Shfrytëzimi i shtretërve ka qënë në shumicën e rasteve për marrjen e materialeve për ndërtim ose për interesa të tjera më të ngushta. 62

63 Pra siç e përmendëm edhe më sipër problematika e këtyre shfrytëzimeve masive dhe pasojave ekologjike është vetë njeriu dhe negrizhenca e pushtetit, për sa më shumë fotot do trajtojnë problemtikën edhe me më objetivitet. Figura nr 5. Fotografi e shtratit të lumit Kalasë Shkatërimi i shtratit të lumit të Kalasës ka qënë katastrofik dhe pikërisht kur pyet qytetarët vendas për këtë fakt, ata shprehen me shprehjen Ish shtrati i Lumit Kalasë. Thjesht të gjithë duhet të ndërgjegjësohemi për pasojat negative që do të na pasojnë, që nuk janë gjë tjetër veçse pasoja të veprimeve tona. Një lumë i padisiplinuar do të thotë një tajfun që do të gllabërojë tokat e bukës pak nga pak, një kosto ekonomike e pamerituar për të gjithë ne. Në një pamje krejt tjetër na shfaqet Lumi i Bistricës i cili gjithshtu nuk i ka shpëtuar ndërhyrjes sonë. Sot kemi një pamje tjetër nga ajo e 2 (dy) viteve më parë, kur në shtratin e lumit Bistricë dhe përreth tij lulëzonte një bimësi e dendur dhe shumë e bukur. Sot kemi një shtrat lumi të shkatëruar, një shpyllëzim gati total të shpatit dhe si rezultat i gryerjes së bazës së erozionit nga veprimtari për ndëritmin e një fabrike përpunimi uji, proceset e shpatit evoluan me shpejtësi duke na prezantuar pamjen që kemi sot. Pamjet gati të zhveshura të shpatit dhe fenomeni në fjalë konkretizohen me (Fig nr 6), ku jepen katër pamje të rrëshqitjes së shpatit që ka ndodhur, zhdukjes së florës dhe faunës si dhe shkatërimit të shtratit të lumit. Të gjitha këto fenomene ndodhin si rezultat i kryerjes së punieve mbi territor pa kryer asnjë studim të mirfilltë paraprakë, jo vetëmafatgjatë por as edhe afatshkurtër, për të na gënjer sadopak në fasadë. 63

64 Figura nr 6. Fotografi të rëshqitjes së shpatit në krahun e djathtë të lumit Bistricë 35 Në fotografitë e mësipërme vërejmë një rreshqitje e shpatit në krah të djathtë të lumit Bistricë rezultat i veprimtarisë industriale të krijuar në këtë zonë. Figura nr 7. Fotografi të rëshqitjes së shpatit në krahun e djathtë të lumit Bistricë Fotografi të bëra nga vetë autorja e temës. 64

65 Pavarësisht problemeve të trajtuara më sipër dhe konstatimit të tyre, mund të themi se jemi ende në kohë për të përmirësuar gjendjen dhe për të trajtuar projekte mbi bazë të zhvillimit të qëndrueshëm. Detyrë mbetet parandalimi i shkatërimit total të mjedisit, ruajtjes së zonave ekologjike më tipike të Rrethit të Delvinës si dhe marrja e masave për ripërtëritjen e hapësirave të dëmtuara. Nuk mund të themi sa kanë munguar insisiativat e tilla, por prapë ka disa klauzola që do të duhet të shiheshin edhe më me interes dhe të bazuara mbi projekte të mirëfillta shkencore dhe studime që do të ndihmonin në shmangien e problemeve mejdisore. Ndoshta duke ndjekur modele projektesh që janë edhe më të sukseshmit sot si ato të politikave ambjentale dhe ekologjike. Figura nr 8. Pamje ekologjikisht e shkatëruar 37 Figura nr 9. Veprimtaria e njeriut 38 Një nga aplikimet më të përdorura sot në botë, që është cilësuar si arritje tepër e sukseshme konsiston në krijimin e Lanfilleve. Vënia në epiqendër të vëmendje për këtë çështje nuk ka kaluar pa u trajtuar edhe në Pellgun e Delvinës. Ka qënë një nga hapat e para të ndërmarra për rruajtjen e mjedisit dhe mbajtjen pastër brenda kushteve ekologjike duke aplikuar Planvendosjet e Landfilleve në të dyja rrethet Sarandë dhe Delvinë, pjesë përbërëse të sajnë rrethin e Sarandës vendi i depozitimit të mbeturinave është vendosur te përqëndrohet provizorisht pranë varezave publike, e kufizuar me një murr rrethues për të paraprirë veprimtarisë së Përroit të Thatë...Ndërsa në rrethin e Delvinës 36 Po aty. 37 Po aty 38 Po aty 65

66 ky Landfill do të vendoset provizorisht në të dalë të qytetit rreth 1.6 km larg zonës së banuar, si përparësi është konsideruar fakti se edhe rrjeti i Infrastrukturës Rrugore funksjonon normalisht deri në destinacionin e vendosur për depozitimin e tyre. Zona zë një sipërfaqe prej 6 dyn, dhe mbas shkarkimit të mbeturinave do të merren masa për detoksifikimin e tyre, ngjeshjen me mjetet e duhura si dhe mbulimin pas çdo depozitimi. Vendi i hedhjes së mbeturinave do të jetë një gropë me thellësi maksimale 12 m, që do të pershtatet me pjerësinë e vendit për shkarkimin e mjetit. Mendohet që kjo zonë do të mbushet për një periudhë 15 vjeçare 39. Ky është një nga projektet e paraa të ndërmarra në këtë hapësirë, dhe si një eksperiencë e parë nuk është marrë parasysh fakti, se nisur nga një veprim për të ndjekur politika ekologjike ambjentale, gati dashur pa dashur, do të presim efektin e kundërt përsa i përket ruajtjes ekologjike dhe mbajtjes pastër të ambjenit ku ne jetojmë. Përsa i përket vlerësimeve dhe vërejtjeve për projektin e Landfillit, konkludojmë si më poshtë. PLANVENDOSJA E VENDIT PROVIZOR TE HEDHJES SE MBETURINAVE PER BASHKINE DELVINE DHE SARANDE Harta nr 1.6: Harta e Planvendosjes së Landfillit provizor në Rrethin e Sarandës dhe Delvinës Zyra e Urbanistikës Bashkia Delvinë (Viti ) 40 Burimi: Zyra e Planifikimit të Territorit, Bashkia Delvinë, (Hartë e përpunuar dhe përshtatur prej meje). 66

67 1. Ajo që të bie më tepër në sy në këtë projekt, përpos inisjativës së mirë për të kontribuar nëpërmjet projekteve të shumta në mirëmbajtjen e mjedisit është fakti: se sa të gatshëm janë për ta realizuar një projekt dhe nëse i disponojnë të gjitha mjetet e nevojshme për të kryer të gjithë procesin e grumbullimit, depozitimit, detoksifikimit, sheshimit dhe mbulimit, pra teknologjinë e duhur. 2. Problematika qëndron edhe në zgjidhjen e gabuar që kanë dhënë për aplikimin e e këtij projekti. Do të aplikohet një teknologjie primitive e cilësuar si Inovative nga projektuesit por realisht është zgjedhur një formë jo të duhur për të ndihmuar në dekompozimin dhe tretjen e mbeturinave të depozituara. Lëngjet e nxjerra do të grumbullohen dhe do të rihidhen për të përshpejtuar procesin e dekompozimit të plehrave e çuditshme për tu besuar. 3. Fakti tjetër që lë për të dëshiruar është mos përputhja midis asaj që thuhet Përqëndruar provizorisht me faktin tjetër që këto zona të vendosura për përqëndrimin e Landfillit do të duhet të mbushen për një periudhë 15 vjeçare. Mbi bazë të të dhënave të mbledhura rezulton njëkohësisht se pas studimit është miratuar edhe hapja e një grope të dytë shtesë afër gropës së parë që supozohet se do të mbushet për një periudhë 28 vjeçare. Në këtë pikë projektuesit po bien në kundërshtim me veten e tyre: Pra duhet të vendosin nëse ky është një projekt provizor apo jo. 4. Ky projekt është aplikuar në Bajkaj në fashtin Shijan, shumë pranë shtratit të lumit Kalasë lumë i cili ka edhe një degë që mbledh inerte të shumta pranë kësaj zone i cili pakthyeshmërisht dhe pa asnjë dyshim do të shkaktojë kontaminim të ujit. 5. Një problematikë që bie në sy gjatë shqyrtimit të këtij projekti është fakti se asnjë herë nuk është marrë parasysh cilësia e tokave ku do të implementohet ky projekt. Difekt është edhe fakti se gropa e Landfillit është hapur në një zonë kodrinore të butë, ku mund të aplikohej kultivimi i dufrutorëve, ullishteve, agrumeve etj. 6. Duhet theksuar se në projekte të shumta të implementuara në vende të tjera brenda dhe jashtë rajonit Landfillet e Grumbullimit të mbeturinave, përqëndrohen jo vetëm larg zonave të banuara por vendi ku aplikohen është përgjithësisht i degraduar, terrene të fundosuar si rezultat i faktorëve të ndryshëm, toka të eroduara etj, fakt që nuk vihet re në projektin e mësipërm. 7. Një problematikë tepër shqetësuese, ndoshta një nga më kryesoret është fakti se ky Landfill është projektuar dhe ka filluar të aplikohet, pikërisht në zonën e përmendur në projekt, por pa marrë parasysh faktin se është i vendosur midis dy ujëmbledhësve të ujit të pijshëm atij të Palavlisë dhe të Kopaçëzës. Ky fakt duhet të cilësohet si një problem imediat që kërkon zgjidhje të menjëherëshme, për faktin se gjatë studimit nuk është marrë në konsideratë fakti që kemi të bëjmë me një territor gëlqeroro flishor dhe kur këto lëngje të depërtojnë në brendësi të tokës, do të helmojnë jo vetëm tokën por do të kontaminojnë të gjitha burimet ujore nëntokësore. Nëse do të vazhdohet në këtë formë dhe nuk do të merren masat e duhura pasojat do të jenë katastrofike në të ardhmen, jo vetëm për hapësirën në fjalë por për të gjithë pellgun ujëmbledhës. 67

68 8. Territoret e përbera prej gëlqerorëve, flisheve dhe molasave janë të përshkueshme nga ujrat nëntokësor, pikërisht duke mos harruar faktin se rrethi i Delvinës është një nga zonat e cila ka numrin më të madh të ujrvave nëntokësorë, atëherë problematika e Landfillit nuk është vetëm e momentit por do të pasohet në vitet në vazhdim dhe do të pasqyrohet në shëndetin e njerëzve duke shkatuar kosto të jetesës, kosto ambjentale e lidhur ngusht kjo edhe me kostot finaciare. 9. Ajo që do të sugjerohej realish dhe që do të ishte inovative, është aplikimi i projekteve të Landfilleve për të krjuar zona ekologjike të pastra, rekreative, mbi hapësira që dikur i kanë humbur të gjitha vlerat e tyre dhe që janë larg zonave të banuara, larg ujëmbledhësve, lumenjve etj. 10. Arritje do të ishte krijimi i parqeve ekologjikisht të pastra të ndërtuara mbi vend grumbullimet e mbeturinave, hapësira të gjelbërta etj, pra edhe nga mbetjet dhe mbeturinat mund të përfitojmë. Projekte të tilla kanë qënë tepër të sukseshme në vende si Gjermania, Franca etj. 11. Do të ishte e rekomandueshme, që projektet e ndërmarra jo vetëm të ngelen në letër, por edhe të aplikohen në terren. Duhet marrë parasysh që të jenë në të mirë të mjedisit dhe për mbrojtjen e tij. Nëpërmjet ketyre programeve të arrijmë jo vetëm të mbajmë pastër mjedisin por të përfitojmë prej tyre. 12. Për projektin e trajtuar në kuadër të një qyteti të pastër dhe me më shumë vlera duke prezantuar të gjitha resurset natyrore jo vetëm brenda vendit por edhe në vendet e tjera vqinje. Vlerat mjedisore përbëjnë një nga faktorët që do ndikonin në rritjen e vlerave të këtij pellgu. 13. Në kuadër të Zhvillimit të qëndrueshëm,si një proces i ri që po ndodh në të gjithë botën si dhe në nevojën për marrjen e masave të menjëherëshme për minimizin e kësaj problematike. Zgjidhje do të ishtë mosvazhdimësia e mbushjes së kësaj grope, dhe aplikimi i këtij projekti në një hapësirë tjetër më efikase dhe më ekologjik. 14. Gropa e landfillit do të ishte e sugjeruar të shtrihej, përgjithësisht në ndonjë zonë shkëmbore kodrinore ose malore. 15. Një pozicion i përshtatshëm do të ishte shtrirja e e gropës nga ShënVasia deri në Grykën e Prapavicës (Kondoshesh). Është një zonë e shtrirë në një varg kodrinash që shkojnë deri në bregdet, të gjitha janë kodrina shkëmbore, larg zonave të banuara dhe njëkohësisht terreni nuk lejon depërtimin e lëngjeve në brendësi të tokës. I.9. Monumentet e natyrës dhe vlerësimi zhvillimor i tyre. Një vlerë e patjetërsueshm e kësaj hapësirë janë edhe monumentet e shumta të natyrës që janë të larmishme dhe më një shtrirje gjeografike territoriale në të gjithë hapësirën e rrethit të Delvinës. Ato përfaqësojn jo vetëm vlera natyrore por njëkohësisht përbëjnë një vlerë ekonomike të patjetërsueshme. 68

69 Aplikimi i programeve të ndryshme informuese nëpërmjet guidave të shumta turistike dhe shfrytëzimi i mirëprojektuar i strategjive për zhvillimin e Rrethit të Delvinës do të kishin një inpakt jo të vogël në aspektin ekonomik dhe social të Delvinës. Shpallja e shumë prej monumenteve të listuara më poshtë është bërë mbi bazë të VKM -së 676, datë 20/12/2002, mbi monumentet e natyrës e shpallur nga Ministria e Mjedisit. Gjeomonumente Bokerimat e Muzinës: Bokërimat e Muzinës ose glasitë janë produkt i proceseve erozivo denuduese të cilat janë shumë të përhapura në Pellgun e Delvinës, sidomos midis fshatrave Muzinë, Peçë dhe Kardhikaq ku ato fromojnë një reliev shumë origjinal dhe madhështor. Ato përfaqësojnë një reliev gati të rafshët me pjerrësi 1 12 o që shtrihet përgjatë shpateve malore të pjerrëta deri në të rrëpirta. 41 Glasitë janë akumuluese dhe të formuara nga materiale copëzore të mbivendosura mbi formacione rrënjësore, ato janë të tipit të Terra Rossave dhe të eroduara fuqimisht nga ujërat rrjedhëse sa anë formuar prroska dhe bokërima. Fosilet e leftehorit: Gjenden pranë fshatit Lefterhor 540 m, mbi nivelin e detit dhe të vendosura në një faqe shkëmbore 100 mtë gjatë dhe 50 m të gjerë. Kanë vlera shkencore, gjeologjike, didaktike. 42 Karsti Delvinës : Ndoshet në afërsi të Delvinës, ai përbën një peizazh karstik me gëlqerorë të Kretakut me forma tokësore dhe nëntokësore të paeksploruara. Ka vlera të shumta gjeomorfologjike, didaktike, studimore etj. Rruga e Gjarpërit: Krijon një pamje të mrekullueshme që të përshëndet sapo futesh në hapësirën e Rrethit Delvinë, i ka mbetur ky emër që prej kohëve më të herëshme. Ajo ndodhet në shpatin perëndimor të malit të Sopotit. Ajo përbëhet nga dy breza bimësh karakeristike prej shkuresh dhe dhe drurë të lartë në shpatin shkëmbor të zhveshur prej bimësisë. Legjenda popullore e ka përshkruar këtë fenomen me idenë e një dragoi që lëshonte zjarr nga goja më të cilin shkrumboi bimësinë përreth. Por në të vërtet mungesa e bimësisë është e lidhur me daljen në sipërfaqe të shtresave argjilore mbi shtresat gëlqerore. Karsti i Bashajve: Ndodhet pranë fshatit me të njëjtin emër, përbën në të vërtetë një peizazh karstik me gëlqerorë të kretës, me shumë forma karstike ende të panjohura. 41 Delvina it s history archeology and religious cults Albania, Y. Hysi, f Monumentet e Natyrës së Shqipërisë, Prof. dr. P. Qiriazi dhe Prof. dr. S. Sala (Tiranë 2006), f

70 Përfaqëson një peizazh me vlera gjeomorfologjike, shkencore studimore, turistike, didaktike, hidrologjike etj43. n afërsi të fshatit Gorjan, përbën një peizazh karstik Karsti i Gorjanit; Ndodhet në gëlqeror, me forma që ende janë jan në proces studimi. Ka vlera të shumta studimore, gjeomorfologjike etj. Shpella e Tatzatit: Ndodhet në n afërsi të fshatit Tatzat, mund të vizitohet nnëse shkohet nëpërmjet rrugës së Delvinës Delvin në Tatzat. Ajo është një shpellë karstike me vlera të t shumta turistike dhe që mund të t jetë një destinacion jo vetëm m studimi por edhe turistik në të armen duke u përfshir rfshirë në guida që do të mundësonin vizitënn e shumë shum pikave brenda një afati të caktuar kohor. Fig nr 7..Shpella e Tatzatit Hidromonumete ezma e vjetër vjet është e vendosur nëxhermëhallë të Delvin Delvinës, i cili Çezma e vjetër: Çezma është një kompleks interesant hidrik i shek XIX. Dy burimet kryesore të këësaj çezme kanë qënë të mbuluara me një qemer ttë lartë cilindrik dhe ranë saj janëë të vendosura dy sofa prej guri për ulje dhe një urë e vogël që shërben për të shkarkuar ujrat e çezmea. Kjo çezëm m ka vlera arkitektonike kulturore studimore dhe hidrike. Mund të t vizitohet në rrugën që të çon nëë Delvinë Monumentet e Natyrës së Shqipërisë. Prof. dr. P. Qiriazi dhe Prof. dr. S. Sala (Tiranë 2006), f Delvina it s history archeology and religious cults Albania, Y. Hysi, f.43 70

71 Vrisi i Delvinës: Është një burim karstik i pozicionuar midis malit të Papuçisë dhe Spurës. Është një burim shumë i rrëmbyeshëm dhe erodues, nën efektin e të cilës ka mbushur një sipërfaqe prej 200 ha.ai është 13 km i gjatë, me sipërfaqe ujëmbledhëse 30 km Ujëvara e Kardhikaqit: ndodhet në fshatin Kardhikaq, është e formuar nga gëlqerorët me lartësi 6 m e gjerësi 1-2 m, ka një pamje tepër të bukur dhe është me vlera të shumta ekonomiko turistike, hidroligjike dhe didaktike. Burimi karstik i Oknos: ndodhet në fshatin Lefterhor, është një burim i krijuar si rezultat i mbihipjes së strukturave gëlqeore mbi ato flishore. Cilësohet si një burim me vlera të shumta të ujit të tij i njohur për pastërtinë dhe kthjelltësinë e tij. Burimet e Tatzatit: ndodhen në Tatzat në një lartësi 400 m mbi nivelin e detit. Ky burim është i përbërë prej 10 burimeve të tjerë që dalin në sipërfaqe aty ku është kontakti tektoniko litologjik, gëlqerorë flish. Këto burime krijojnë një mjedis mjaft të bukur e piktoresk, me vlera turistiko rekreative dhe gjeomorfologjik e hidrologjik. Biomonumente Rrepet e Rusanit: Ndodhen në fshatin e Rusanit, 850 m mbi nivelin e detit, ky rrap përbën një dru 300 vjeçar me lartësi 18 m me diametër trungu 1.4 m. Ka vlera shkencore, turistike dhe biologjike. Rrepet e Delvinës: Ndohen në qendër të qytetit të Delvinës, janë disa pemë Rrepesh 300 vjeçare të vendosura përreth qendrës së qytetit. Ato ndodhen 180 m mbi nivelin e detit, me lartësi 20 m, diametër m dhe me perimetër kurore m. Vendosja e tyre në formë rrethore përreth qendrës së qytetit i jep një pamje gati unike këtij qyteti. Pasi ato nuk përfaqësojnë vetëm një dekoracion për këtë qendër por njëkohësisht edhe vlera shkencore ekologjike biologjike, didaktike turistike etj. 45 Delvina it s history archeology and religious cults Albania, Y. Hysi, f.44 71

72 Fig nr 8. Rrepet në qendër të Delvinës Fig nr 9. Rrapi i Delvinës Pylli i Lefkasit: Pylli i lefkasit ndodhet në fshatin me po të njëjtin emër, në një lartësi mbi nivelin e detit 814 m. Është një pyll gështenje me lartësi drurësh deri në 20 m me diametër m. Ka vlera ekonomike, didaktike, biologjike e turistike. 46 Rrapi i Muzinës: Ndodhet në fshatin e muzinës, është një dru 300 vjeçar, me lartësi 18 m dhe me diametër trungu 1.4 m. Të gjithë që mund të kalojnë në rrugën nacionale Gjirokastër Delvinë Sarandë mund ta shohin këtë pemë. Fig nr 10. Rrapi i Muzinës Fig nr 11. Rrapi i Muzinës 46 Monumentet e Natyrës së Shqipërisë. Prof. dr. P. Qiriazi dhe Prof. dr. S. Sala (Tiranë 2006), f

73 Pra nëse bëjmë një analizë të përgjithshme të të gjithë monumenteve të natyrës do të dalim në konkuzionin se Delvina në vetetvete ka potenciale të shumta biologjike që do të ndikonin pozitivisht në krijimin e guidave turistike dhe hapjes së vendeve të reja të punës mbi bazë të resurseve natyrore që kjo hapësirë ofron. Madje nga të dhënat e mbledhura pranë institucioneve të bdrysshme dhe nga (burimi i Zyrës të Administrimit të Zonave të mbrojtura, Delvinë, Qarku Vlorë). Pyjet e mbrojtura në Rrethin e Delvinës përbëjnë 16 % të pyjeve të mrojtura në rang vendi. Ndërsa duke përfshirë edhe qarkun përbëjnë 21% të tyre. Së fundmi në projektet e inicuara për vitet , janë propozuar pranë organeve kryesore disa pyje të tjerë që i plotësojnë kushtet për të qënë pjesë e zonave të mbrojtura të shpalluara në kategorinë e monumenteve të natyrës si: 1. Pylli i Kukulos: I cili ndodhet në fshatin Lefterohor, me një sipërfaqe pylli 35 ha, me një bimësi të pasur 200 vjeçare lisi Pylli i Kardhikaqit: I kategorizuar për bimësinë tepër të pasur të cilën do të mund ta mbronin prej shkatërimit dhe degradimit mjedisor në të nëse do të përshpejtonin procedurat e shpalljes së saj Zonë e mbrojtur E dhënë e marrë nga Zyra e Administrimit të Zonave të Mbrojtura ZAMT, Dega Delvinë Po aty 73

74 KAPITULLI II POPULLSIA DHE VEÇORITË E DINAMIKËS SË SAJ. POTENCIALET DHE VLERAT HUMANE PËR ZHVILLIM II.1. Evolucioni i numrit të popullsisë dhe pasojat gjeografike. Pellgu i Delvinës që në kohët më të hershme ka qënë e populluar për shkak të kushteve natyrore dhe pozicionit të favorshëm gjeografik. Pozicioni i favorshëm gjeografik i ofronte popullsisë banuese kushte të përshtatshme jetese, vetë natyra i mundësonte ushqimin e nevojshëm, tokat e pasura dhe fushat ofronin mundësi kultivimi të kulturave të ndryshme bujqësore. Një ndikim të madh në popullimin e kësaj hapësire ka pasur sidomos dhe afërsia me detin që ndikonte në zbutjen e klimës dhe njëkohesiht për sigurimin e peshkut si një element ushimor tepër të rëndësishëm në dietën e popullsisë vendase. Gjurmë të veprimtarisë së njeriut janë zbuluar në shpellën e Shën Mërisë, në atë të Konispolit dhe në vend banimin e hapur të Xarës. Gjurmët më të herëshme i gjejmë në Xarë që në paleolitin e mesëm, ndërkohë që takojmë dhe një shtresë të dytë kulturore të paleolitit të vonë po në të njëjtën vendbanim. Shpella e Shën Mërisë ndodhet në Grykën e Bogazit, aty ku Saraqini dhe Mileja ndërpriten nga Lumi Pavëll. Kjo shpellë është më e vjetra e gjithë hapësirës së pellgut që daton në paleolitin e mesëm. Një rëndësi të madhe paraqet dhe Shpella e Kreshmoit që ndodhet në shpatin jugor të malit të Saraqinit. Këtu janë zbuluar 9 shtresa kulturore që i takojnë Paleolitit të lartë, e bazuar në materialet arkeologjike që janë zbuluar në këto shtresa. Kjo shpellë është e përfaqësuar nga disa shtresa kuturore duke dhënë kështu një tablo mjaft të qartë të origjinës dhe vazhdimësisë pellazgo-iliro- arbërore të hapësirës gjeoetnike Shqiptare. Zhvillimin më të madh demografik dhe ekonomiko - shoqëror këto qëndra e morën gjatë periudhës së antikitetit. Kësaj perulle i përkasin mbi 20 vendbanime si: kala, qytete antike, nekropole, vendbanime të territoreve të hapura fshatare etj. Dy qendrat më të rëndësishme qytetare në këtë fushëgropë kanë qënë ato të Butrintit dhe të Foinikes (Finiqi i sotëm). Në shek V-IV p.e.s lulëzoi Foinikeja (Finiqi). Përveç faktit se i kishin të gjitha mundësitë për të jetuar këto qendra lidheshin dhe me rrugë shumë të rëndësishme nëpërmjet të cilave komunikonin lirshëm me rajonet përreth, si me rajonet Ilire dhe me ato epiriote. Një nga këto rrugë ka qënë dhe: Akrokeraunia Foinikeja Buthrot që nënkuptonte një itinerar lëvizjeje që nga Malet Akrokeraune në Finiq e më pas në Butrint, gjë që përbënte një element shumë të rëndësishëm për kohën. Këto qëndra nuk ishin thjesht qëndra ekonomike të rëndësishme që ndikonin në popullimin e tyre por dhe qendrat më të rëndësishme kulturore të kohës gjë që përcillet qartë me ato elementë të vyer arkeologjik që ne i shohim dhe sot. Një vendbanim shumë i rëndësishëm është dhe ai Vastrua-së ku janë zbuluar shumë elementë të një qendre qytetare, në një vend strategjik si ai i grykës së Bogazit. Një dëshmi tjetër e 74

75 qytetërimit antik është Kalaja e Dishatit, që është një nga kalatë më të rëndësishme iliroepirote në vëndin tonë. Elementë shumë të rëndësishëm arkitektonik të kësaj periudhe dëshmohen qartazi me: Vilat në Malathre, Dobra dhe Vreshtaz të Vardarit. Vendbanime të tjera të rëndësishme të antikitetit janë: Lumbardha, Gropa e Vulës, Haliqe, Rashku etj. Duke qënë se historikisht treva e Delvinës ka qënë pjesë përbërëse e Kanonisë, ajo ka përjetuar të njëjtën histori. Kaonët kanë qënë një nga fiset e Ilirisë Jugperëndimore, të cilët përmenden për herë të parë prej Hekateut, dijetar grek i fund shekullit VI p.e.s dhe i fillim Sheh V p.e.s, në librin Udhëtim rreth botës 49. Fig nr 12. Pamje vjetër e qytetit të Delvinës 50 Delvina ishte pjesë e despotit të Epirit. Pas disfatës së fiseve Sllave ne 616 -n Si rezultat i popullimit të territorit për një periudhë tepër të gjatë historike, shpërndarja e popullsisë dhe vendosja e saj ka qënë rezultat i veprimit të faktorëve të ndryshëm të cilët janë: 1. Faktorët gjeografiko natyror, ku përmendim kushtet klimatike, relievin, përbërjen litologjike etj. Pellgu ofron kushte dhe pasuri të cilat e mundësojnë jetesën në këtë rajon. 2. Faktori demografik është i lidhur me zhvillimin demografik, rezultat i lindjeve dhe vdekjeve, migrimit dhe emigrimit etj. 3. Faktori ekonomiko shoqëror ku rolin vendimtar e luan karakteri i marrëdhënieve ekonomike dhe niveli i zhvillimit kulturoro arsimor. 49 Ylber Hysi Delvina, its history, archeology and religious cults

76 Ashtu si evoluon ekonomia në përpjestim të drejtpërdrejt, në të njëjtën formë ecën dhe shoqëria ndërkohë në të njejtën kohë popullsia pëson ndryshimin nëpërmjet rritjes ose uljen e saj. Vetë kushtet ekonomike dhe politike përcaktojnë në një fare mase evolucionin e popullsisë gjë që është vënë re qartë në ndryshimet strukturore që ka pësuar në kohë të ndryshme dhe në sisiteme të ndyshme ekonomiko-politike. Në vitin 1927 nënprefektura e Delvinës ishte pjesë përbërëse e Prefekturës së Gjirokastrës, ajo kishte në varësi të saj rrethin e Delvinës dhe krahinën e Sarandës. Kjo nënprefekturë përbëhej nga 66 fshatra, 4275 shtëpi me një popullsi të përgjithshme persona. Delvina si qytet ka 5 lagje, 365 shtëpi dhe 2526 persona, cka nënkupton një rritje të saj si qytet. Nga këto të dhëna dëshmohet se për një periudhë gati 150 vjeçare pati një shtim të ndjeshëm të vendbanimeve dhe shtëpive që çon rrjedhimisht dhe në rritjen e numrit të popullsisë. Por humbje të mëdha në njerëz shkaktoi pushtimi dhe shtypja e regjimit feudal ushtarak osman, por përsëri nuk mundi të ndalte ripërtëritjen e focave të gjalla njerëzore. Siç po shihet në këtë historik të zhvillimit të popullsisë vihen re ulje dhe ngritje e saj si dhe ndryshime të lidhura me vetë zhvillimin historik - ekonomik dhe me proceset politike. Menjëherë pas çlirimit të vendit u vu re një përmirësim i menjëhershëm i kushteve socio ekonomike dhe kulturore që ndikuan pozitivisht në rritjen graduale të popullsisë banuese në rrethin e Delvinës. Sidoqoftë shpallja e pavarësisë e gjeti Pellgun e Delvinës me një popullsi të paktë që është shtuar me një ritëm tepër të ulët dhe me përqëndrim të popullsisë në zonat rurale. Ndërkohë që në vitet : Pellgu i Delvinës pas aplikimit të bujqësisë mbi bazën e Ndërmarjeve Bujqësore pas procesit të bonifikimit dhe rivlerësimit të mjedisit pati një përqëndrim të ndjeshëm të popullsisë banuese në këtë rajon. Në fund të shek. XIX në regjistrimin e vitit 1879 Delvina si qytet kishte 2200 banorë, gjë e kushtëzuar nga veçorite socio ekonomike që padyshim kanë lënë gjurmët e tyre në ecurinë e proceseve demografike. Ndërsa rrethi i Sarandës në 1984 kishte banorë me rritje natyrore 19.3% dhe me dëndësi 72.6 b/km 2. Një ndikim shumë të madh në rritjen e popullsisë ka pasur rritja e lindshmërisë dhe ulja e vdekshmërisë por mbi te gjitha rritja e nivelit arsimoro kulturor dhe përmirësimi i shërbimit shëndetësor. Pas 1989 u vu re një ndryshim i menjëhershëm në procesin demografik dhe në lëvizjen e popullsisë, ndryshimet politike dhe ekonomike patën ndikimin kryesor në dinamikën e saj. Në vitin 1989 rrethi i Sarandës kishte një popullsi totale 88,168 persona me 80,4 b/km 2, gjatë kësaj periudhe deri në 1992 Delvina ishte pjesë përbërese e Rrethit të Sarandës. Popullsia e Delvinës ka evoluar në vite, jo vetëm si rezultat i kushteve të favorshme dhe qënies së saj si një qëndër tepër e rëndësishme jo vetëm administrative por edhe ekonomike kulturore dhe arsimore. Zhvillimi demografik gjatë periudhave të ndryshme historike të kësaj hapësire, ka pasur ndikimin e saj në mjedisin rrethues e konkretizuar qartë me pasoja gjeografike. Toka te eroduara, toka të lëna djerë, pyje të prera dhe të djegura etj. Edhe pse këto pasoja nuk janë tepër evidente gjithsesi janë të shprehura qartazi në mjedis. 76

77 Përsa i përket trajtimit të temës dhe çështjeve të marra në studim, do ti referohen ndarjes administrative sipas ligjit Nr.8652, datë Për organizimin dhe funksjonimin e qeverisjes Vendore, në mbështetje të neneve 13, 81, 83 pika 1 dhe të Kushtetutës, me propozimin e Këshillit të Ministrave, Harta nr 2.1: Ndarja adminstrative e Rrethit të Delvinë 51 Sipas këtij ligji Delvina përbëhet nga një Bashkia Delvinë, tre komuna si më poshtë: Komuna Finiq, Mesopotam dhe Vergo, si dhe 38 fashtra. 51 Hartë e punuar nga vetë autorja 77

78 Mbi bazë të ndarjes administrative është bërë e gjitha analiza demografike dhe tendencave në të ardhmen. II.2. Shpërndarja, dëndësia dhe presioni demografik mbi territor. Pasojat gjeografike dhe rregullimet territoriale. Popullsia Shqiptare ka pësuar ndryshime të thella gjatë 20 viteve të fundit për shkak të proçesit të tranzicionit drejt demokratizimit të strukturave politike dhe ekonomike, kjo formë e re politike u ndie njëherazi dhe në Pellgun e Delvinës. Ky proçes u vu re gjatë periudhës së trazirave politike dhe ekonomike, që nxitën shumë të rinj të këtij rajoni të emigrojnë në vende të tjera fqinje ose të të drejtohen drejt rajoneve më të zhvilluara të vendit tonë. Rrethi i Delvinës është dalluar që në hershmëri për ndryshime te herëpashershme të numrit të popullsisë megjithëse sipas ndarjes administrative të Nr.8652, datë , Për organizimin dhe funksjonimin e qeverisjes vendore. Largimi i popullsisë pas viteve 1990 i ka ulur mjaft potencialet njerëzore çka do ti ofronte shumë burime e mundësi për zhvillimin ekonomik, social e kulturor të tij. Largimi i popullsisë shihet në të dhënat e INSTAT-it dhe Në tabelën e mëposhtëme jepet në një analizë më të qartë të evolucionit të numrit të popullsisë nga viti 1945 në Vitet Numri i popullsisë Tabela Popullsia e Rretheve Sarandë dhe Delvinë (v ) 52 Deri në vitin 1992 Delvina si rreth përfshihej në rrethin e Sarandës prandaj të dhënat merren të përbashkëta për tu trajtuar. Pas çlirimit të vendit popullsia pësoi një rritje të konsiderueshme si rezultat i disa faktorëvë ndikues si: 1. Faktorët ekonomiko-shoqërorë (zhvillimi industrial, bujqësor, shkalla e urbanizimit, etj). 2. Faktorët demografikë (niveli i lartë i shtesës natyrore, lëvizjet hapësinore, etj). 3. Faktorët gjeografikë (kushtet natyrore të përshtatshme, burimet natyrore etj). 52 Vjetarë Statistikorë

79 Nga të dhënat e tabelës vëmë re se nga ka pasur një shtim të ndjeshëm të popullsisë. Rritja e popullsisë u shoqërua jo vetëm me rritjen e qëndrave të banuara por dhe me rritjen numerike të tyre. Një nga hapësirat me shtesën më të lartë të popullsisë si natyrore edhe mekanike ishte Fusha Mursisë, që u shoqërua me ngritjen e qëndrave të reja të banimit si: Qazim Pali, Vurgu i Ri, Stjari etj të cilët ishin të gjithë sektorë të ndërmarjeve bujqësore e blektorale si dhe koperativave. Në të njëjtën kohë fshatrat të tjerë nën ndikimin e faktorëve përcaktues të organizimit ekonomikë e 2-fishuan dhe 3-fishuan popullsinë e tyre. Nga të dhënat kuptojmë se popullsia e Rretheve Sarandë dhe Delvinë është rritur ndjeshëm pas vitit 1945 dhe do të vazhdonte të rritej dhe në vitet në vazhdim. Evoloucioni i numrit të popullsisë ka pasur dy tipare krejt të ndryshme zhvillimi në sisteme politike me tipare përcaktuese për secilën periudhë kohore. Kështu për shembull në vitet u vërejt një rritje e konsiderueshme e popullsisë që vinte si rezultat i shtesës natyrore, ndërsa nga ana tjetër pas viteve 1990 u vërejt një zhvendosje në masive e popullsisë banuese nga kjo hapësirë drejt rajoneve fqinje ose në vende të tjera të europës. Pas viteve 90 një rëndësi shumë të madhe në evolucionin e numrit të popullsisë pati sidomos emigracioni jashtë territorit Shqiptar, që më parë ishte inevident. Për një analizë më të hollësishme për evolucionin e numrit të popullsisë e shohim në disa etapa: e në vazhdim 1. Gjatë viteve referuar (tab nr 2.1) konsistojmë në një shtim të konsiderueshëm të popullsisë që është rezultat i drejtpërdrejtë i rritjes natyrore, e përcaktuar kjo nga niveli i lartë i lindshmërisë dhe ulja e konsiderueshme e nivelit të vdekshmërisë. Kanë qënë pikërisht këto vite ku u vërejtën ndryshime të mëdha në lindshmëri si rezultat i disa faktorëve: Politika pronataliste e ndjekur nga shteti Rritja e numrit të martesave që ishte relativisht i lartë Numri relativisht i ulët i divorceve Mungonin politikat e planifikimit familjar Martesa në moshë të re Mosha mesatare e re e popullsisë Fertiliteti i lartë i femrës Shqiptare ( ndalimi me ligj i aborteve). Struktura kryesisht rurale e popullsisë Shqiptare. 79

80 Niveli i ulët i zhvillimit ekonomik të hapësirës dhe njëkohësisht niveli i ulët arsimor. Tradita për të pasur sa më shumë fëmijë e sidomos meshkuj, ka qënë një faktor shumë i rëndësishëm. Prandaj themi se në këto vite është vënë re një rritje shumë e madhe e popullsisë duke e klasifikuar jo vetëm hapësirën gjeografike të Pellgut të Delvinës. 2. Në vitet vihet re pothuajse e njëjta tendencë e rritjes së popullsisë por me një nivel disi më të ulët, e parë në këndvështrimin e ndikimit të disa faktorëve të tjerë përcaktues si: Rritja e nivelit arsimor të popullsisë dhe sidomos e femrave. Emancipimi i femrës (arsimimi, punësimi në sektor të ndryshëm etj). Rritja e moshës së martesës, përgjithësisht pas mbarimit të shkollës së mësme për femrat. Zbatimi pjesërisht i planifikimit familjar. Përmirësimi i shërbimit shëndetësor etj. Duhet theksuar se deri në vitet 1990 rritja e popullsisë ka qënë vetëm rezultat i shtimit natyror, pas kësaj u rishfaq emigracioni ( i ndaluar me ligj për 45 vjet), përkatësisht vitet Në vitet 1991 e në vazhdim vihet re një tendencë e re e evolucionit të popullsisë. Evolucioni i numrit të popullsisë në pellgun e Delvinës pas viteve 1990 paraqitet krejt i ndryshëm nga ai para këtij viti, si rezultat i ndryshimit të tipareve politiko - ekonomike e sociale, ku u kalua nga një shoqëri e mbyllur në një shoqëri të hapur. Pas viteve 90 levizja e popullsisë ishte e lirë dhe jo më e kontrolluar prej pushtetit. Me ndryshimin e sistemit politik në vend ndryshuan edhe pikpamjet mbi liritë dhe të drejtat e njeriut. Duke qënë se Rrethi i Delvinës është kufitar me shtetin Grek, emigracioni u ndje edhe më shumë sesa në rrethet e tjera te vendit. Ajo që u dallua qartazi në këto vite ishte largimi i popullisë në një masë shumë të madhe me rreth 54 % të popullsisë së rrethit të Delvinës dhe 45% e popullsisë së rrethit të Sarandës, pra largimi i përgjithshëm i popullsisë në të gjithë Pellgun shkon afersisht 48%. Ndryshimet politike pas viteve 1990 shkaktuan levizjet masive të popullsisë si në moshë edhe në cilësi. Të dhënat e mëposhtëme të shprehura në (tab nr 2.2) janë të marra në Zyrën e gjendjes civile Sarandë dhe Delvinë. Sipas të dhënave të zyrave përkatëse kemi një rritje të konsiderueshme të popullsisë sipas të dhënave të përftuara, pasi në këtë institucion realisht është e regjistruar e gjithë popullsia e rretheve Sarandë dhe Delvinë qoftë brenda apo jashtë territorit Shqiptar. 80

81 Vitet Numri i popullsisë Tabela nr 2.2. Numri i përgjithshëm i popullsisë në Rrethet Sarandë dhe Delvinë (V ) 53 Nga të dhënat e tabelës dhe informacionet e marra nga Zyra e Gjendjes Civile konkludojmë në shtim natyror të popullsisë si dhe rritjen e ndjeshme të numrit të saj si rezultatt i shumë faktorëve të tjerë: ekonomiko - socialë- arsimorë e shëndetësorë, të cilët kanë ndikuar direkt dhe indirekt në rritjen e saj. Një ndikim të konsiderueshëm kanë pasur dhe hapja e bisneseve private, investimet e shumta në infrastrukturë, të ardhurat prej emigracionit si dhe kthimi i këtij rajoni në një destinacion pritës për popullsinë nga zonat rurale përreth dhe më larg. Kushtet natyrore dhe ekonomikee e bënë një destinacion të kërkuar. Dalja në det zgjeroi komunikimin ndërkufitar si një përparësi që nuk e takon në rajone të tjera. Vlen të përmendet se të dhënat e tabelës së mësipërme nuk përkojnë me ato të INSTAT-it, pasi në institucionin e gjendjes civile regjistrohen të gjithë shtetasit shqiptarë brenda dhe jashtë vendit, ndërsa në të dhënat e INSTAT-it është e regjistruar vetëm popullsia prezente në momentin e regjistrimit Numri i popullsisë Grafiku nr 1. Numri i popullsisë sipas regjistrimit të zyrës së gjendjes civile, Delvinë (V ) Të dhëna të mara nga Zyra e Gjendjes Civile Sarandë dhe Delvinë Po aty 81

82 Me gjithë kushtet e favorshme edhe ky territor nuk shpëtoi prej emigracionit. Pas viteve 90 u largua një numër i konsiderueshëm i popullsisë banuese, për të pasur një jetesë më të mirë, për vetë faktin se ishin lodhur nga mbyllja shumë vjeçare. Për lëvizjen e popullsisë pas viteve 90 jemi mbështetur në regjistrimin e popullsisë banuese në 2001 dhe 2011 prej INSTAT, por të dhënat e mara nga Gjendja Civile nuk përkojnë me to, për vetë faktin se në të dhënat e INSTAT jepet vetëm numri i popullsisë banuese në momentin e regjistrimit. Janë pikërisht këto të dhëna që na bëjnë të mundur marrjen e një informacioni më të saktë dhe më të detajuar për popullsinë dhe evolucionin e saj duke konkluduar në këtë formë për problematikat e saj. Rrethi Viti 1989 Viti 2001 Viti 2011 Sarandë Delvinë TOTAL Tabela nr 2.3. Treguesit e numrit të popullsisë sipas INSTAT (v ) Një analizë më të plotë e kemi në tabelën e mësipërme në të cilën shohim një ulje të konsiderueshme të numrit të popullsisë prej vitit 1989 deri në vitin 2001 dhe më pas një rritje të vogël të saj në vitin Ky ndryshim i theksuar i numrit të popullsisë krahasimisht në vitet ka ardhur si rezultat i ndikimit të shumë faktorëve, që kanë qënë të panjohur më pare për shoqërinë tonë, e kuptueshme kjo për faktin se vendi ynë doli nga një shoqëri e mbyllur për gati 45 vjet. Pas vitit 1990 u kalua në një shoqëri të hapur, demokratike ku u lejuan të gjitha të drejtat e njeriut dhe mbi të gjitha lëvizja e lire e tyre brenda dhe jashtë vendit. 55 Popullsia e shqipërisë Vlorë 2001 INSTAT 56 Regjistrimi i Popullsisë dhe Banesave 2011, INSTAT 82

83 Numri popullsise sipas viteve Sarandë Delvinë TOTAL Viti 1989 Viti 2001 Viti 2011 Grafiku nr 2. Numri i popullsisë sipas INSTAT ( ) 57 Grafiku i mësipërm na jep një pamje më të qartë se si ka evoluar numri i popullsisë në vite. Nëse shohim grafikun e Rrethit të Delvinës bie në sy ulja e menjëherëshme e popullsisë gati me 54 % të saj gjatë viteve rezultat i kalimit në pluralizëm politik, aplikimit të ekonomisë së tregut dhe lëvizjes së lirë të njerëzve të pas viteve 1990, kjo e fundit pati ndikimin kryesor në ndryshimet demografike. Ndërsa nëse i shohim të dhënat në aspekt të përgjithshëm për të gjithë pellgun e Delvinës, dalim në konkluzionin se kemi një përgjysmim të numrit të popullsisë si rezultat i emigracionit të jashtëm dhe të brendshëm që shkon afërsisht deri në 48 %. Ndërsa në regjistrimin e fundit të kryer nga INSTAT, bie në sy një rritje e vogël e numrit të popullsisë në masën 0.9 % në Rrethin e Delvinës. Kjo rritje nuk ka ardhur si rezultat i shtesës natyrore por është e lidhur ngushtë me krizën ekonomike që përfshiu shtetin fqinj Grek. Mbi bazë të të dhënava të INSTAT shtesa natyrore e popullsisë ka ardhur duke u ulur, e konstatuar kjo në secilin prej regjistrimeve të popullsisë që prej vitit 2001 deri te ai i vitit 2011 që ka qënë edhe regjistrimi i fundit i popullsisë. 57 Popullsia e shqipërisë Vlorë 2001 INSTAT dhe Regjistrimi i Popullsisë dhe Banesave 2011, INSTAT 83

84 Harta nr 2.2. Hartë e ndryshimit të numrit të popullsisë (v ) 58 Pjesa dërmuese e popullsisë së rrethit të Delvinës ka emigruar drejt këtij vendi. Të ndodhur në kushte të vështira ekonomike dhe pamundësi punësimi janë detyruar të kthehen pranë vendit të tyre. Largimi i popullsisë në periudhën e tranzicionit ka ulur natyrshëm potencialet njerëzore të kësaj hapësire, çka do ti ofronte burime humane dhe mundësi për zhvillim ekonomik social dhe kulturor, por pa harruar faktin se popullsia e emigruar ka shërbyer si një burim të ardhurash. Sipas (hartës nr 2.2), shohim ndryshimet e ndodhura me numrin e popullsisë në të tre komunat e saj. 58 Regjistrimi i Popullsisë dhe Banesave , INSTAT (Hartë e punuar nga autorja e temës) 84

85 Ku bie në sy se numri i popullsisë së komunave ka pësuar rritje të ndjeshme nga viti 2001 deri më vitin 2011 sidomos në komunat Mesopotam dhe Finiq, dhe më pak në qytetin e Delvinës. Një element shumë i rëndësishëm që përcakton qartë popullimin e një hapësire të caktuar dhe presjonin demografik të ushtruar në territor është edhe dendësia e popullsisë. Sipas tabelës së mëposhtëme të trajtuara për Rrethin e Delvinës, treguesit nuk kosistojnë vetëm në numrin e banorëve për km 2, por mbi të gjitha i referohet shtesës natyrore. Vitet Shtesa Mes vjet Dendësia e popullsisë në Rrethin Delvinë b/km Shtesa mes. vjet Instat 2010 Shtesa mes. vjet Shtesa mes. vjet Delvina Qytet Fshat Tabela nr 2.4. Dendësia e popullsisë në Rrethin e Delvinës (v ) 59 Sipas (tab 2.4) vërejmë se shtesa mesatare vjetore në Rrethin e Delvinës ka ardhur gjithnjë e më shumë duke u zvogëluar, nga 1.28 b/km 2 në vitet në 0.24 b/km 2 në vitet Shtesa natyrore ka pësuar ulje të ndjeshme rrezultat i shumë faktorëve direkt dhe indirekt të përmendur edhe më sipër. Ajo që bie në sy ndjeshëm është shtesa mesatare vjetore sidomos në qytet, e cila gjatë këtij pesëvjeçarit të fundit ka pësuar ulje drastike. II.3. Analiza dhe vlerësime strukturore demografike. Ekuilibret dhe disekuilibret demografike II Analiza e përbërjes grupmoshore dhe piramidat e moshës. Tendencat dhe pasojat e proçeseve socialo ekonomike Një tregues shumë i rëndësishëm që përcakton një ndryshim cilësor demografik është dhe përbërja grupmoshore me të cilën përcaktojmë qartë grupin kryesor sundues në rajon. Të dhënat e disponueshme për të konkretizuar këtë ndarje janë vetëm ato të INSTAT-it Qarku Vlorë deri sa të kemi një regjistrim të ri të popullsisë. 59 Shënim: Të dhënat e viteve 2001 dhe 2011 nga INSTAT, vitet e tjera nga Gjendjet Civile të Rrethit Delvinë 85

86 Për të pasur një ide më të qartë për strukturën moshore të popullsisë, në fillim do t i trajtoj të ndara dy rrethet përbërëse të saj, për të bërë dallimet midis tyre. Në tabelën e mëposhtëmë shihen të dhënat për grupmoshat në rrethin e Delvinës për vitin 2001, sipas të dhënave të INSTAT. Delvina 0-14 Total Delvina Finiq 101 Mesopotam 132 Vergo 515 % % 65 + % Total Tabela nr 2.5. Popullsia në Rrethin e Delvinës sipas grupmoshave. 60 Nga të dhënat e tabelës dhe të grafikut vëmë re se në rrethin e Delvinës, popullsia mbizotëruese është ajo e grupmoshës 15-64, me rreth 63%, ndërsa mosha mbi 65 vjeçare përbën vetëm 15% të popullsisë së përgjithshme. Nr sipas grupmoshave Grupmoshat ne Rrethin e Delvines Delvina FiniqF Mesopotam Vergo Ndarja sipas komunave 0-14 % % 65 + % Total Grafiku nr 3. Grupmoshat sipas ndarjes administrative, Rrethi Delvinës 61 Delvina pëbën një qytet të vogël dhe një ndarje e tillë grupmoshore nxjerr në pah shumë probleme demografike për të ardhmen. Problemi i humbjes së popullsisë në moshë të re është i madh, pasi shihet si një rrezik për plakjen e popullsisë në një të ardhme jo shumë të largët. 60 Regjistrimi i Popullsisë dhe Banesavee 2001, INSTAT 61 Regjistrimi i Popullsisë dhe banesave, INSTAT

87 Ky problem shfaqet si rezultat i dy faktoreve emigracionit dhe shtesës natyrore, sepse së fundmi është ulur ndjeshëm numri i lindjeve dhe mbi të gjitha është rritur ndjeshëm mosha e martesës si për meshkujt dhe për femrat. Nga të dhënat e tabelës dhe të grafikut njëkohësisht vërejmë se mosha deri në 14 vjeç që është edhe përcaktuesi i moshës se re përbën gati 23 % të popullsisë dhe ky fakt na shqetëson për arsyen se do të ndikojë drejtpërdrejtë në vitet e ardhshme, në shtesën natyrore, lindshmërinë, moshën mësatare të popullsisë etj. Ndërsa pjesën dërmuese të popullsisë e përbën mosha mbi 65 në masën %, atëherë problemi thellohet edhe më shumë. Duke i analizuar të dhënat e mësipërme dhe duke u mbështetur mbi kriterin bazë, peshën e popullsisë së moshuar mbi 65 vjeç me 10-15% gjykojmë se; sipas (demografit Polak Eduart Rosset) popullsia e Rrethit të Delvinës është në proçesin e moshënimit. Të dhënat e mësipërme na konfirmojnë se tashmë Delvina ka hyrë në proçesin e moshënimit sepse kur popullsia mbi 65 vjeç përbën mbi 12% të popullsisë, atëherë mund ta themi me siguri se popullsia e Pellgut të Delvinës dhe veçanërisht e Rrethit të Delvinës ka filluar të plaket me hapa galopante, saqë duket tepër e frikshme dhe tepër e vështirë për tu parandaluar. Plakja e popullsisë përben një problematikë që kërkon zgjidhje imediate, zgjidhje që duhet dhënë në kohën e duhur përndryshe pasojat do të jenë tepër të rënda dhe gati të pakthyeshme. Siç shihet grupimet e strukturës moshore të popullsisë, sipas të gjithë tipizimeve lidhen drejtpërdrejt me tranzicionin demografik, duke shpjeguar ecurinë gjatë të të gjithë evoluimit demografik (sipas Eduart Rosset). 87

88 Harta nr 2.3. Harta tematike e grupmoshave, Rrethi Delvinë 62 Duke parë hartën e mësipërme, e bazuar në dy regjistrimet e fundit të INSTAT -it, dalim në konkluzionin se lëvizjet demografike në kontekstin e grupmoshës brenda një afati kohor dy vjeçar kanë evoluar drastikisht duke kaluar kështu nga një rreth dikur me popullsi të re, në një vend me popullsi gati të plakur. Kemi një mbizotërim të moshës vjeç në masën 65.1%, dhe një moshë mesatare mbi 40 vjeç, problematikë kjo e verifikuar përfundimisht, në këtë pikë lind nevoja e marrjes së masave për parandalimin e kësaj problematike nëpermjet politikave të ndryshme. 62 Regjistrimi i Popullsisë dhe Banesave , INSTAT 88

89 Delvina 0-14 % % 65 + % Total Total Delvina Finiq Mesopotam Vergo Tabela nr 2.6. Struktura demografike sipas grup moshave në Rrethin e Delvinës ( V. 2011) 63 Në këtë pikë lind nevoja e marrjes së masave të menjëherëshme për të parandaluar plakjen e popullsisë, pasi me vonë pasojat do të jenë drastike. Për një pamje më të qartë konkludojmë sipas tabelës së mëposhtëme, tashmë jemi përballë fakteve të pakthyeshme të plakjes së popullsisë, e cila në Rrethin e Delvinës ka një moshë mesatare gati 39 vjeç. Përsa i përket komunave ajo që paraqitet me moshën mesatare të popullsisë më të lartë është Mespotami, me një moshë mesatare të popullsisë 50.6 vjeç dhe e ndjekur nga komuna e Finiqit me moshë mesatre të popullsisë 45.7 vjeç. Struktura moshore Gjithsej 0-14 vjeç vjeç Mbi 65 vjeç Mosha mesatare Hapesira Total Gjithsej Delvine Delvine Finiq Mesopotam Vergo Tabela nr 2.7. Popullsia sipas moshës mesatare në Rrethin e Delvinës (V. 2001) 64 Kjo problematikë nuk shoqëron jo vetëm rrethin e Delvinës veçanërisht por edhe shumë rrethe të tjera të Shqipërisë, por cilët janë faktorët që kanë ndikuar në lindjen dhe zhvillimin e kësaj problematike. Ndodhemi në kushtet e një popullsie me një shtesë natyrore tepër të ulët, lindshmëria foshnjore është ulur ndjeshëm rezulat i shumë faktorëve si më poshtë: 63 Regjistrimi i Popullsisë dhe banesave, INSTAT Instat 2001, Qarku Vlorë 89

90 1. Rritja e moshës mesatare të martesës (si te femrat dhe te meshkujt) Emancipimi i femrës (përfshirja e saj në jetën politike ekonomike e sociale). Ulja e numrit mesatar të fëmijëve për familje. Struktura gjinore si një indikator, indirekt (numer më i ulët i femrave kundrejt meshkujve). Problemet e shumta sociale dhe ekonomike (pamundësia për ti rritur dhe arsimuar, ka ndikuar ndjeshëm në numrin e fëmijëve të lindur për familje). Emigracioni i theksuar, sidomos në Rrethit të Delvinës etj. Problematikat e grupmoshave dhe plakjes së saj konsistojnë në raportin mes popullsisë në punë jo aktive si një mjet ekonomik i kufirit demo ekonomik, që duhet të ndërmarrë çdo punëtorë, mesatarisht në nivel familjar dhe shoqëror. Në popullsi shumë të vjetra dhe shumë të reja kjo pengesë ja kalon pabarazisë. Në kushtet e një popullsie të vjetër mungesa e krahut të lirë të punës, sidomos në të ardhme, rrugë drejt së cilës po shkon popullsia e Delvinës do të ndikojë drejtpërdrejt në GDP-në e të ardhurave në rrethin këtë rreth. II.3.2. Struktura gjinore dhe pasojat zhvillimore. Një rëndësi të veçantë për të bërë analizën demografike të një hapësire të caktuar ka sidomos edhe analiza e strukturës gjinore të saj, pasi në këtë mënyrë mund të trajtohen problemet demografike që vijnë si rezultat i disekuilibrit midis gjinive. Ky disekuilibrim sjell si rrjedhim një numër të konsiderueshëm çështjesh për tu zgjidhur në të ardhme. Vitet Meshkuj FEMRA Tabela nr 2.8. Struktura gjinore ne Rrethin e Delvinës (v ) Zyra e gjendjes civile Bashkia, Delvinë 2011,

91 Nga të dhënat e mësipërme vëmëë re se në rrethin e Delvinës numrin më të madh të popullsisë e përbëjnë meshkujt kundrejt femrave. Struktura gjinore ka një ndikim shumë të madh në ndryshimet demografike të rrethit, si në numrin e lindjeve (në shtesën natyrore), në krahun e lirë të punës etj. Ky disekuilibër ka ardhur si rezultat i shumë faktorëve që nuk konkretizohen vetëm me lindjet dhe vdekjet por dhe me lëvizjen mekanike të popullsisë së saj. Ajo që vihet re në Delvinës ështëë mbizotërimi i meshkujve në masën gati 1% - 3% më shumë se femrat pothuajse në të gjitha vitet e trajtuara në tabelën e mësipërme dhe e konkretizuar në grafikun e mëposhtëm. Pas viteve 1990 u vërejt si në Delvinë dhe në Sarandë një emigrim shumë i madh i popullsisë, sidomos të femrave i cili krijoi një disekuilibër të theksuar të strukturës gjinore. Pikërisht ky disekuilibër i ardhurr si rezultat i emigrimit ka ndikuar në shtesën natyrore të popullsisë duke çuar drejt uljes së saj, por në të njëjtën kohë çuditërisht lindjet në masën më të madhe të tyre mbizotërohen nga meshkujt. Struktura Gjinore Meshkuj FEMRA Grafiku nr 4. Analizaa e strukturës gjinore të popullsisë së Rrethit Delvinë Nga grafiku i mësipër i bazuar në të dhënat e marra pranë institucionit të Zyrës së Gjendjs civile Delvinë na vizualizohen edhe më qartë diferencimet gjinore, meshkujt na shfaqen në një numër më të lartë krahasimisht me femrat. Ky disekuilibër ka ardhur si rezultat i shumë faktorëve që nuk mund të themi se taksativisht kanë qënë faktorët ekonomik apo social, ose lindjet në masë më të madhe të fëmijëve meshkuj. Për të bërë një analizë më të qartë do të trajtoj krahasimisht Delvinën dhe Sarandën, si dy rrethe që shtrihen në të njëjtën hapësirë gjeografike por me tipare të ndryshme ekonomike, por përsa i përket strukturës gjinore ato paraqiten në të njëjtën problematikë. 91

92 Vitet M F Popullsia e përgjithshme Tabela nr 2.9. Popullsia e Rrethit Sarandë e ndarë sipas gjinisë 66 Ky fakt i disekuilibrit gjinor duket në grafikët dhe tabelat e vendosura për të dyja rrethet. Në të treja vitet e trajtuara për Sarandën vihet re po e njëjta gjendje për strukturën gjinore me mbizotërim të meshkujve në masën 15.13% (1999) dhe % meshkuj dhe 48.79% femra në vitet 2005, Struktura gjinore ne Rrethin e Sarandes Nr popullsise Vitet M F Grafiku nr 5. Analiza e strukturës gjinore të popullsisë së Rrethit Sarandë 67 Nga kjo kuptojmë se koefiçenti i maskulinitetit është më i madh se ai i feminilitetit me ne vitin 1999 pra afërsisht meshkuj për 1000 femra, ndërsa në vitet koefiçenti i maskulinitetit është çka nënkupton rritjen e numrit të meshkujve ndaj femrave, meshkuj për 1000 femra. Kjo vjen si rezultat i emigrimit të grupmoshave të reja e sidomos të elementit femëror, ky emigrim masiv i elementit femër u shoqërua me një dukuri të re demografike për Sarandën, ndryshimi i strukturës gjinore në favor të elementit mashkull. Ajo që kuptohet qartë është sundimi i jetës socio- ekonomike prej meshkujve, në të njëjtën kohë meshkujt përbëjnë elementin kryesor të krahut të lirë të punës, pra kemi një homogjenizim të aktivitetit ekonomik në rajon. 66 Zyra e Gjendjes Civile Sarandë, vitet 1999, 2005, Po aty 92

93 Ashtu si tregohet dhe në (tabelatt e nr 2.6 dhe 2.7) me mbizotërim të maskulinitetit atëherë dhe oferta për fuqi punëtore ështëë më e lartë te meshkujt se sa te femrat. E njëjta gjendje paraqitet dhe në rrethin e Delvinës ku diferenca midis femrave dhe meshkujve është në favor të meshkujve. E rëndësishme të theksohet është ë se në Delvinë është ulur koefiçenti i maskulinitetit që prej viti 1999 që ishin meshkuj për 1000 femra, ku meshkujt përbënin 50.8% të tyre, në vitin 2004 meshkujt përbënin 50..4% të të gjithë popullsisë së rrethit të Delvinës me kofiçent maskuliniteti dhe përfundimisht në vitin 2008 kofiçenti i maskulinitetit reduktohet në , në këtë vit meshkujt përbënin 50.2% të të gjthë rrethit. Edhe këtu shihet ndikimi i të dy kushtëzuesve si ata natyrorë (lindje, vdekje) dhe ata të jashtëm (migrimet, ndryshimet strukturore-ekonomike etj). Duhet të theksojmë se ende vazhdon të shfaqet e njëjta problematikë në të dyja rrethet, në këto kushte do të duhet të analizojmë pasojat negative dhe impaktin e tyre në kuadrin e një zhvillimi të qëndrueshëm. Duhet të vëmë në dukje faktin se femra mund të jetë njëkohësisht një krah pune i konsiderueshëm dhe një indikator tepër i rëndësishëm në kuadër të zhvillimit ekonomik. Në rastet e një popullsie me problematikën e plakjes së saj, përfshirja e femrës në moshë të mesme në jetën ekonomike do të reduktonte sadopak problematikën e krahut të lirë të punës. Pavarësisht se femrat nuk janë të përfshira në jetën ekonomike po aq sa meshkujt, për arsyen se në shumicën dërmuese aktivitet ekonomike janë më tepët të orjentuara prej tyre dhe për ta, si tregëtia dhe ndërtimi, blektoria, bujqësia etj. Por prapë ndikimi i strukturës gjinore është evident në ndryshimet demografiko ekonomike si më poshtë: Grafiku nr 6. Piramida e moshës Popullsia e shqipërisë, Vlorë 2001, INSTAT fq (Te ky seksion Saranda dhe Delvina janë marrë së bashku) 93

94 Nga të dhënat e piramidës së moshës vëmë re se meshkujt, përbëjnë një numër të konsiderueshëm në grupmoshat e reja 0-9 vjeç, vjeç, ndryshe nga femrat. Femrat nga ana tjetër përbëjnë një numër të konsiderueshëm të popullsisë së përgjithshme, por mbi moshën 20 vjeç. Humbja aktuale e individëve sidomos meshkujve në moshën e riprodhimit, shpjegohet me ekzistencën e emigracionit të meshkujve gjatë kësaj periudhe të moshës së tyre. II.3.3. Analiza e strukturës qytet fshat dhe proçeset e sotme. Një rëndësi të veçantë në studimet demografike përbën dhe struktura demografike qytet-fshat, si një tregues i vendosjes së popullsisë dhe tendencat e lëvizjes së tyre në të ardhmen, të përshtatura këto të fundit me ekonominë, mundësitë arsimoro-kulturore dhe të studimeve, e mbi të gjitha trajtohet tendenca e urbanizimit me anët negative dhe pozitive të saj. Një problematikë të një rëndësi të veçantë paraqet fenomeni i braktisjes së tokave, lënia e tyre djerë etj. Pra nëse popullsia do të largohej nga zonat rurale, çfarë masash duhet të merren për mënjanimin e tyre. Është vënë re se në të gjithë territorin Shqiptar ka pasur dhe vazhdon të ketë një mbizotërim të dukshëm të popullsisë rurale kundrejt asaj urbane, e njëjta gjendje është evidente dhe në Pellgun e Delvinës ku ende sot kemi mbizotërim të popullsisë rurale kundrejt asaj urbane. Një mbizotërim shumë të theksuar të popullsisë rurale ka sidomos rrethi i Delvinës ky fakt është i lidhur me ekzistencën e ekonomisë blektoralo bujqësore si degë e mbizotëruese, nga e cila përftohen të ardhurat bazë të popullsisë vendase. Lidhja që fshatarët kanë me tokën është shumë e fortë, sa që braktisja e tyre bëhet gati e pamundur. Por mbi të gjitha ky fakt është i lidhur dhe me degët mbizotëruese të ekonomisë që janë bujqësia e blektoria. Në rrethin e Sarandës vihet re e njëjta gjendje me mbizotërim të popullsisë rurale si rezultat i shtimit më të lartë natyror në zonat rurale të cilat ofrojnë kushte më të përshtatshme jetese për popullsinë, pasi këto territore janë të pasura me toka, kushte të pershtatshme klimatike për kultivim, zhvillimin e turizmit sidomos atë rural etj. Por mbi të gjitha një pjesë dërmuese e popullsisë rurale nuk e disponojnë arsimin përkatës për tu përshtatur me jetën e qytetit. Por, megjithatë në të mirë të urbanizimit të rajonit është vënë re një rritje e përqindjes së popullsisë urbane nga 43.65% që ka qënë në vitin 1999 në 46.0% në vitin 2005 e për të kaluar në 45% në vitin Nga këto të dhëna dalim në përfundimin se në Pellgun e Delvinës po shkohet gjithnjë e më shumë drejt rritjes së popullsisë urbane që është një tregues shumë i rëndësishëm i integrimit të këtij rajoni. 94

95 POPULLSIA URBANE DHE RURALE Rrethi Delvinë Urbane Delvinë Rurale Delvinë Nr i popullsise Instat Instat 2013 Vitet Grafiku nr 7. Popullsia Urbane dhe Rurale në rrethin e Delvinës 69 VITET Rrethi Delvinë Urbane Delvinë Rurale Delvinë Instat Instat Tabela nr Popullsia urbane dhe rurale në Rrethin e Delvinës 7 70 Përsa i përket popullsisë rurale në rrethin e Delvinës mund të themi se është mbizotëruese, për vetë faktin se Delvina ka një ekonomi me bazë blektoralo bujqësore. Ku aplikohet blektoria gjithë vjetore dhe sezonale, dhe porduktet e tyre etj. Megjithatë ajo çka vihet re në rrethin e Delvinës, në të gjithë vitet e trajtuara rezulton se nuk po shohim asnjë tendencë të urbanizimit të tij madje mund të theksojmë se ruralizimi Shënim: Të dhënat e viteve 2001 dhe 2011 nga Instat, vitet e tjera nga Gjendjet Civile të Rretheve Shënim: Të dhënat e viteve 2001 dhe 2011 nga Instat, vitet e tjera nga Gjendjet Civile të Rretheve 95

96 vazhdon të jetë i pandashëm dhe i domosdoshëm për popullsinë si një nga bazat ekonomike ku këta të fundit sigurojnë të ardhurat e tyre vjetore. Nr b/km2 Dendesia e Popullsise Instat Delvina Vitet Delvina Qytet Fshat Grafiku nr 8. Dendësia e Popullsisë në Rrethin e Delvinës (v ) Trajtuar sipas grafikut të mësipërm dalim në konkuzionet se jo vetëm para viteve 90 por ende sot numri i banorëve është më i lartë në zonat rurale sesa në ato urbane. Ajo që bie më tepër në sy është fakti se popullsia rurale përbën pjesën dërmuese të saj madje edhe në të dhënat e INSTAT -it të vitit 2011, popullsia rurale përbën gati 60 % të saj krahasimisht me atë urbane. Ndërkohë që sipas të dhënave të Regjistrimit të popullsisë dhe banesave 2001, rezultonte se koeficenti i urbanizimit në Rrethin e Delvinës është Pavarësisht se sot gjithnjë e më shumë politikat sociale dhe ekonomike konsistojnë, në çuarjen e vendit drejt urbanizimit të saj, mund të themi se do të duhet ende shumë kohë për të aritur standarte të tilla jetese që do të mundësonin jo vetëm rritjen e të ardhurave për frymë për popullsinë vendase por edhe integrimin e tyre në jetën qytetare. II.3.4. Analiza dhe vlerësimi i struktures etnike e etnokulturore. Bashkëveprimi dhe potencialet kulturore. Grupet etnike dhe etnokulturore. Delvina ka një histori të gjatë popullimi e cila ka ndikuar direkt edhe në paraqitjen e një larmie multikulturore fetare, etnike dhe gjuhësore të saj. Delvina ka qënë djepi i kulturës dhe një qendër protoqyetare që në herëshmëri. 71 Burimi: Regjistrimi i popullsisë 1989 dhe Regjistrimi i popullsisë dhe banesave fq 39, tab

97 Struktura etnike dhe etnokulturore është për tu adhuruar për vetë faktin se jo vetëm ka një bashkëjetesë paqësore midis njëri tjetrit, por edhe një ndërthurrje dokesh dhe zakonesh që rrallë herë mund ti gjesh në vende të tjera. Ndoshta ky fakt është i lidhur njëkohësisht edhe me konceptin e të gjithë shqiptarëve për barazi fetare, kulture dhe etnike si i pari vend ateist në botë. Shoqëria shqiptare asnjëherë në të gjithë historinë e saj nuk është përballur ndonjëherë me luftra apo konflikte fetare ashtu si ka ndodhur rëndom në vende të tjera fqinje. Mund të themi se është një nga hapësirat që ka një numër të konsiderueshëm pakicash kombëtare si: Pakica mbizotëruese është ajo Greke u ndjekur nga pakica Aromune, Egjyptiane dhe Rome. Çamët nga ana tjetër përbëjnë një nga komunitetet më të forta dhe më të evidentuarit në gjithë hapësirën e pellgut të Delvinës. Familjet rome në Rrethin e Delvinës zënë 2.0% të popullsisë vendase. Mund të themi pa frikë se kemi të bëjmë me një hapësirë multi kulturore dhe multi fetare dhe gjuhësore. Asnjëherë nuk ka pasur barriera dhe keqkuptime kulturore dhe fetare, asnjë nga personat banues në këtë zonë nuk është fanatik për doket dhe zakonet që përfaqëson ai vetë ose qytetarët e tjerë banues në Delvinë. Pakicat Greke përbëjnë pjesën më të madhe të pakicave etnike si në rrethin e Delvinës edhe në rrethin e Sarandës. Sipas mendimit historiografik mbi prezencën e minoritetit Grek në Shqipëri, i përket periudhës së pas shekullit XVI. Përgjithësisht ky komunitet është vendosur në disa fshatra të caktuar, të populluar qysh herët prej popullsisë së ardhur në vendin tonë për arsye të ndryshme, që përgjithësisht ishin arsye ekonomike. Sipas të dhënave të Statistikave Osmane të viteve , minoriteti Grek ka qënë i dislokuar pothuajse në masën më të madhe në Jug të vendit, pra afër vendit mëmë. Për një evdidentim më të qartë për minoritetin grek.për hapësirën në studim mbi bazë të të dhënave të Ministrisë së Punëve të brendshme të vitit Në rrethin e Delvinës ka 38 fashtra nga të cilët 18 prej tyre banohen pothuajse totalisht prej pakicave Greke dhe 4 fshatra janë të populluara nga popullsi e përzier shqiptare dhe greke. Por pavërsisht sistemit të egër me tipare centralizuara, pakicat Greke kanë qënë të favorizuara, duke përbërë kështu një nga komunitet më të pasura si dhe me të drejta të plota për të ndjekur shkollën në gjuhën e tyre. 72 Arkivi Qëndror i Republikës së Shqipërisë, f 252, Dos.201. v Tabela Statistikore të të dhënave statistikore. 97

98 Saranda dhe Delvina Pakicat kombëtare Greke v Pakica Greke Shqiptare Popullsia e Pergjithshme Tabela Nr 2.11 Përqëndrimi ndrimi i pakicave greke në n territorin e Sarandëss dhe Delvin Delvinës.73 Burimi: Regjistrimi i Popullsisë, Popullsis % Pakica Greke Shqiptare 42% Sarand dhe Delvinë74 Grafiku Nr.9 Pakicat Greke në Rrethet Sarandë Sipas të dhënave të tabelës ( Referuar: Regjistrimit të t Popullsisë, 1989), pakicat etnike greke në rrethet Sarandë dhe Delvinë përbëjnë p 42 % të popullsisë së përgjithshme. Dhe pikërisht në këto qytete ësht shtë përqëndruar numri më i lartë i tyre, pa harruar ttë përmendim edhe Gjirokastrën. 75 Kjo gje është e lidhur drejt përr drejt me shtrirjen kufitare që q këto qytete kanë me shtetin Grek. Por pas viteve 1990 me lëvizjen vizjen e lirë lir të njerëzve,shumica e kësaj saj pakice etnike, emigroi drejt shtetit Grek për një jetë më të mirë. mir Masa e përgjithshme e popullsisëë së emigruar shkonte nga 50% në 70 % të kësaj saj pakice. Por me kalimin e viteve ata u kthyen sërisht s në një masë të konsiderueshme pran pranë qyteteve të Sarandës dhe Delvinës duke bërëë kështu një potencial human dhe ekonomik përr hap hapësirën në studim. Aromunët (Vllehët) përbëëjnë një pakicë tjetër kombëtare e vendosur pothuajse nnë shumë hapësira të vendit tonë. ton Megjithëse ky grup përbën një pakicë pakic shumë të vogël në Rrethin e Delvinës. 73 Regjistrimi i Popullsisë viti 1989 Po aty 75 Pakicat dhe mbrojtja e të drejtave tëë tyre në Shqipëri QSHDNJ, f , 74 98

99 Përpos vendosjes të tyre në këto hapësira, ata janë të mirë integruar në shoqëri dhe madje i ruajnë me fanatizëm gjuhën dhe zakonet e veta. Në Delvinë kjo pakicë etnike është e vendosur në Stjar dhe në Kardhikaq. Egjyptianët realisht është ai grup i popullsisë së quajtur Jevgj të cilët janë një komunitet tjetër i vendosur në hapësirat e rrethit të Delvinës. Mendohet se kanë ardhur në vendin tonë nga një vend i afërt pellgut të Mesdheut, nga Egjypti. Ata figurojnë kudo me kombësi shqiptare dhe në ndryshim nga komuniteti Rom dhe Vlleh, këta të fundit nuk e kanë ruajtur gjuhën e tyre. Në Delvinë përgjthësisht kjo pakicë etnike e popullsisë është e vendosur pothuajse në masën më të madhe në qytet si psh në lagjen Papuçi dhe pak në Rusan etj. Në zonat rurale këto pakica pothuajse janë inekzistente. Komuniteti Çam ose ndryshe Shqiptarët e Greqisë, përbëjnë gati pjesën më të madhe të popullsisë banuese në rrethin e Delvinës dhe Sarandës. Madje ato janë të përqëndruara në fshatra dhe lagje të tëra, duke bërë kështu bazën kryesore të popullsisë së kësaj hapësire. Përsa i përket feve kryesore në Rrethin e Delvinës ato janë: Muslimane dhe nëndegët e saj, ortodoksë dhe në një mumër të konsiderueshëm edhe katolikë. Duhet të vëmë në dukje se historikisht territori Shqiptar është një nga vendet ku toleranca fetare është evidente duke qënë se është një nga shtetet e para në botë që nuk është njohur kurë për luftra fetare pasi për gati 45 vjet ka qënë një shtet ateist, pa harruar të përmendim edhe kushtet historike që ka kaluar vendi ynë që nga antikiteti e deri më sot. Element që nuk duhet lënë pa përmendur në Rrethin e Delvinës, që është mëse e shprehur në jetën e përditshme, në bashkëjetesën paqësore fetare por madje por edhe në martesat në numër jo të pakët midis grupeve të ndryshme fetare. Kjo ka bërë që ndërthurrja fetare të çojë njëkohësisht edhe në miksimin e kulturave të ndryshme që secili komunitet etnik përfaqëson në vetvete. Karakteristikë që e takon në këtë zonë është festimi i festave fatare qofshim këto myslimane apo të krishtera së bashku pa asnjë dallim, si : krishtlindejt, pashkët, kurban bajrami etj. Përpos stukturës etnike dhe etnokulturore që është e larmishme, tipar që duhet vlerësuar është ndërthurrja e traditave dhe zakoneve që secili grup etnik përfaqëson në vetvete. Në sy të qytetarëve të vendeve të tjera fqinje ky fakt përbën një risi fetaro kulturore, dhe shihet si një emancipim që të gjithë njerëzit do të duhet ta shihnin si një shembull. Ky fakt vërtetohet me faktin se nëse e viziton këtë rreth do të shohësh se në një hapësirë kaq të vogël do të gjesh një ndërthurrje ndërtesash kulti dhe fetare si: Xhamia e Gjin Aleksit në Rusan apo kompleksi i Xhermehalles, i përbërë nga objekte socialkulturore, xhamia, teqe, tyrbe, hamame, Kisha e Dhrovjanit, manastiri i Shën Kollit etj. Delvinën mund ta përkufizojmë si Vendi ku Xhamia dhe Kisha qëndrojnë krah më krah me njëra tjetrës. 99

100 Njohja e qytetarëve të huaj me këtë fakt e bën Delvinën një destinacion të kërkuar për turizëm, rural, fetar, kulturor dhe kulinarik. Kjo ndërthurje vërehet edhe në kulinarinë vendase, në gatimet tradicionale dhe njëkohësisht në gatimet festive si: vezët e pashkëve, byreku me lekë, buka e ëmbël, kukureci etj. Pavarësisht se Delvina është një hapësirë e shtrirë afër bregdetit Jon me rreth 16 km, traditë e saj është gatimi i mishit të qengjit dhe kecit mbizotërues kundrejt atij të peshkut. Në gatime nuk mungon edhe mishi i pulës, i cili tradicionalisht përdoret në byrek, për të cilën Delvina është e famshme edhe për persheshin e pulës. Tradicionalisht një sallatë mjaft e përdorur është ajo me lakra të ziera, me vaj ulliri dhe limon, bazë ushimore që e gjen në natyrë në gati tre stinë të vitit. Ajo që ka rënë në sy që në hershmëri është fakti që këto komunitete etnike dhe kulturore edhe shkollat që frekuentonin i kanë pasur të njëjta që prej fillesave të tyre. Bashkëveprimi dhe bashkëjetesa midis grupeve etnike greke dhe shqiptare vërehej edhe formën sesi zhvillohej arsimi dhe gjuhët që përdoreshen në të ishin greke dhe shqiptare. Përveçëse gjuhës nënë Shqipe një element mbizotërues në këtë rreth është përdorimi në mënyrë masive i gjuhës greke, e cila jo vetëm flitet por edhe shkruhet. Kjo ka ardhur si rezultat jo vetëm i ekzistencës së minoritetit grek, por edhe shtrirja në kufi me këtë shtet, ndërveprimet ekonomiko sociale dhe familjare me popullsinë e emigruar. Nuk duhet të lëmë jashtë trajtimit edhe faktin se popullsia e Delvinës ka emigruar drejt shtetit Grek dhe masa më e madhe e fëmijët është e lindur në të. Ky ka qënë një indikator përcaktues në evidentimin e gjuhës greke si një gjuhë e dytë, e përdorur prej banorëve vendas. Ky fakt konsiderohet si një potencial kulturor shumë i vlefshëm për tu prezantuar, për të cilën do të jemi të sigurt se veçanërisht jemi të privilegjuar që e posedojmë, dhe dhumë shtete e vende të tjera do të na kishin zili. Megjithatë, Delvina është e pasur në traditë edhe prej njerëzve që e banojnë, e që e kanë bërë atë të njohur në Shqipëri si atdheun e sazeve. Polifonia, klarineta, violina e sazet rrjedhin në gjakun e popullit të qetë Delvinas. Veshjet popullore dhe ushqimet janë pa dyshim, qershia mbi tortë për turistët. Dikur të zymta, për të simbolizuar vuajtjet, sot veshjet e zonës janë shumëngjyrëshe dhe tepër të larmishme. 76 Zejet Gjatë viteve 50 në Delvinë kanë qënë të ngritura disa nga ndërmarrjet më të mëdha të artizanatit ku punonin qindra artizanë, si rrobaqepës, këpucarë, kovaçë, teneqepunues, samarxhi etj. Qendra e delvinës ka qënë një nga zonat më pasura me artzanë, berberë rrobaqepës të kualifikuar, shërbimet e të cilëve pëlqeheshin, sa njerëzit vinin nga zonat perreth saj për të përfituar prej tyre. Në Delvinë ndodhej ndërmarrja e marangozëve, si dhe thertorja e vetme në rrethin e Jugut, që furnizonte me prodhime mishi madje edhe Tiranën

101 Figura nr 13. Pamje e ndërtesës dikur qendër e punimeve artizanale 77 Kjo ka qënë ndërtesa që dikur, ishte e përqëndruar i gjithë aktiviteti ekonomik arizanal dhe kulturor, pas disa vitesh është përdorur si ndërtesë ku ishte përqëndruar institucioni i Bashkisë Delvinë, ndërsa sot është gati e braktisur, vetëm me disa dyqane bisnesesh të vegjël të përqëndruara kryesisht në katin e poshtëm të saj si; ( rrobaqepsi, berberi, fastfood etj). II.4. Analiza dhe vlerësimi i potencialeve sociale ( arsimimi, shëndetësia, punësimi etj ). Arsimi Delvina ka një histori të gjatë popullimi dhe si rezultat i saj ka qënë një qendër qytetare e kulturuar e shprehur kjo në traditat, kulturën dhe artizanatin. Delvina ka qënë qëndër administrative tepër e rëndësishme si dhe qendër e Sanxhakut të Delvinës. E ndodhur nën ndikimin e dukshëm të gjuhës Greke rezultat i vendosjes kufitare më të, marrëdhënieve ekonomike dhe tregëtare me këtë vend. Kjo gje u shpreh në të njëjtën kohë edhe me shkollën e parë të hapur në qytetin e Delvinës. Në fillim të viteve 50, Delvina ishte rreth si njësi Administrative, ndërsa Saranda ishte në varësi të saj. 77 Fotografi e bërë nga autorja 101

102 Në Delvinë gjendej qendra e Rrethit, po ashtu edhe institucionet si :gjykata, prokuroria, degët e brendshme dhe ato ushtarake, spitali, banka, qëndrat e zejtarisë etj. Pikërisht gjatë kësaj periudhe në Delvinë u hap shkolla e parë në gjuhën greke, e themeluar në vitin 1573, kur qyteti ishte nën kontrollin e Vendikut. Kjo shkollë u mirëmbajt nga trashëgimtarët e familjeve të pasura lokale të cilat çonin fëmijët e tyre për tu arsimuar pranë kësaj shkolle. Delvina kishte dy shkolla shtatëvjeçare 10 korrikun dhe Lefter Talon në shkollën Lefter Talo shkonin kryesisht nxënës të minoritetit grek dhe fshatrat përreth Delvinës si Kardhikaqi, Lefterohori, Sirikati, Kostari etj. 78 Por edhe lagjia Llakë e Delvinës ku banonin disa familje minoritare. Shumica e nxënësve që vinin nga fashtrat, shkollën fillore e bënin në gjuhën greke, prandaj edhe kjo shkollë quhej shkolla e minoritetit grek. Këtë shkollë e ndiqnin edhe nxënës shqipfolës që banonin afër saj. Ndërsa në shkollën 7 vjeçare 10 Korriku të gjitha mësimet dhe lëndët zhvilloheshin në gjuhën shqipe, ndërsa gjuha greke mësohej në orë më vete me program të veçantë. 79 Shkolla shtatëvjeçare 10 Korriku u ndërtua e re në një bahçe në lagjen Papuçi, po këtë emër mbajti më vonë edhe shkolla 11 -vjeçare e cila u vendos në krah të fushës së futbollit. Shkolla 7 vjeçare mori emrin 1 maji, emërtim që e mban edhe sot. 80 Gjatë viteve të fundit sidomos gjatë këtij 5 - vjeçari është vënë re fakti se kemi një ulje të ndjeshme të numrit të nxënësve sidomos të ciklit para shkollor dhe fillor. Duke u nisur nga ky fakt i pohuar nga vetë drejtuesit e Drejtorisë Arsimore Delvinë, na shkon mendja edhe një herë, në problematikën demografike më të cilën sot po përballet ky rreth, shtesën e ulët natyrore dhe plakja e në mënyrë galopante e popullsisë së saj të lidhura këto të fundit me faktorët e tjerë të përmendur në çështjet e mësipërme, dhe jo më pak do të ndikojnë në jetën socio ekonomike të rrethit. Një shembull mbi problematikën e mësipërme do të ishte : mungesa e nxënësve do të çojë në uljen e numrit të mësuesve në shkolla, ky fakt do të ndikojë në rritjen e papunësisë, dhe këta njerëz të papunë do të detyrohen të largohen drejt një destinacioni tjetër ku mund të sigurojnë jetesën. Struktura e e popullsisë së arsimuar në Rrethin e Delvinës Disa nga tiparet kryesore të arsimit para dhe pas viteve 1990, kan qenë të ndryshme,madje duket sikur viti 1990 është muri ndarës i dy realiteteve krejt të kundërta me njëra tjetrën. Tipar i strukturës arsimore deri në vitin 1990 ka qënë përqëndrimi i vëmendjes në zgjerimit të strukturës së sistemit arsimor në vend, duke përfshirë jo vetëm zonat urbane por edhe ato rurale Po aty 80 Po aty. 102

103 Ky fakt qëndronte jo vetëm në zhdukjen e anafalbetizmit por një vend të veçantë, mori sigurisht sistemi i edukimit parashkollor. Përsa i përket arsimit jo publik në rrethin e Delvinës, kemi: 3 kopshte, 1 shkollë 9 vjeçare dhe 1 e mesme. Në funksjon të evidentimit të të ndryshimeve që ka paësuar popullsia sipas nivelit të shkollimit pas viteve 1990, për hapësirën në studim, i referohemi tabelës së mëposhtëme. Nxenes ne 9 - vjecare Ne numer Per 1000 banore Ne numer Per 1000 banore Nxenes ne te mesme Tabela nr Numri i nxënesve ne Rrethin e Delvinës ( V ) 8 Burimi: Regjistrimi i Popullsisë INSTAT Qarku i Vlorës INSTAT, 2001 Të dhënat evidentojnë se numri i nxënesve në arsimin 9 vjeçar ka ardhur gjithnjë e më shumë duke u shtuar gati në masën 35 % për një 10 vjeçar, prej vitit 2001 në vitin Ndërsa numri i nxënësve në shkollat e mesme ka ardhur duke u ulur, në paraqitjen grafike si më poshtë evidentohet edhe më mire ndryshimi negativ që ka pasur ulja e studentëve të arsimit të mesëm ( të përgjithshëm dhe të profilizuar). 81 Ne nr, dhe per mije Numri i nxenesve, Delvina Ne numer Per 1000 banore Ne numer Per 1000 banore Vitet Nxenes ne 9 -vjecare Nxenes ne te mesme Grafiku nr 10. Paraqitja grafike e numrit të nxënësve në Delvinë (V ) Regjistrimi i Popullsisë INSTAT 2011, Qarku i Vlorës INSTAT, Po aty 103

104 Nga të dhënat dhe paraqitja grafike dalim në konkluzionin se ky fenomen ka ndodhur për faktin se numri i popullsisë në Delvinë, ka shkuar duke u ulur dhe njëkohësisht problematika e plakjes së popullsisë ka pasur ndikimin e saj. Për të bërë një analizë më të qartë dhe më të detajuar në aspektin demografik për arsimim, dhe sidomos duke analizuar atë parashkollor që përbën fillesën e formimit të karakterit të fëmijës e analizojmë si më poshtë: Numri i Kopshteve Nr i Femijeve sipas grupeve Gjithsej Kopshte te Kopshte varur Grupi I Grupi II Grupi III Grup, Gjithsej Vecanta shkolla perzier Kopshte Publike Kopshte Private Tabela nr Numri i kopshteve dhe fëmijëve viti Rritmet e zhvillimit të arsimit parashkollor krahasimisht me atë 9 vjeçar dhe të mesëm kanë qënë më të ngadaltë se ato të para viteve Nga të dhënat demografike si dhe frekuentimi i kopshteve dhe shkollave, vërejmë se numri i fëmijëve që i frekuentojnë ka ardhur duke u ulur, e vënë kjo në dukje nëpërmjet shifrave apsolute të numrit të fëmijëve gjithnjë e në rënie si në qytet edhe në fshat. Kjo si rezultat i uljes së shtesës natyrore, emigracionit dhe strukturës gjinore, me mbizotërim të meshkujve kundrejt femrave. 84 Delvina si rreth ka 21 kopshte, ku në shumicën e tyre për të mos thënë të gjitha janë kopshte publike. Ky është një përcaktues tjetër i nivelit ekonomik dhe social të kësaj hapësire si dhe të strukturave ekonomike mbizotëruese, që ende sot është ai shtetëror kundrejt atij privat. Ky është një tregues i qartë i prapambejtjes ekonomike të kësaj hapësire e cila kërkon ristrukturim të menjëhershëm. II.4.2. Shëndetësia Përsa i përket shëndetësisë mund të themi se Rrethi i Delvinës është i harruar, dhe gjatë viteve të fundit pothuajse nuk është bërë asnjë investim. Në shumicën e rasteve pacientët e sëmurë detyroren të udhëtojnë drejt Sarandës 16 km larg tyrë, në pamundësi për të gjetur shërbimet e duhura edhe pranë këtij spitali detyrohen të shkojnë edhe më larg si në Gjirokastër, Vlorë, e Tiranë. Shërbimi shëndetësor në Rrethin e Delvinës është i përbërë nga një spital dhe një poliklinikë të ndodhura në po këtë qytet si dhe 4 (katër) qendra shëndetësore, të vendosura përkatësisht sipas njësive administrative: Zyra e Drejtorisë Arsimore, Delvinë Material burimore për Legjislacionin Arsimor, Tiranë 2006, f Zyra e Burimeve Njerëzore, Spitali Isuf Shushi 104

105 Bashkia Delvinë Komuna Mesopotam Komuna Finiq Komuna Vergo Por ajo që të bie në sy është fakti se pavarësisht se shërbimi shëndetësor ekziston në pamje të parë, realisht ndaj qytetarëve nuk po kryhen shërbimet edhe më minimale. Siptali gjendet në kushte të mjerueshme ku mungon ngrohja dhe ka shumë lagështirë. E megjithatë mes lagështirës, dritareve pa xhama dhe mungesës së materialeve bazë për një shërbim të duhur, pacientët përpiqen të marrin mjekimin për tu shëruar nga simptomat që kanë. 86 Në spitalin e Delvinës, ku marrin shërbim të paktën 10 mijë banorë, ka vetëm dy mjekë specialistë, dhe funksionojnë repartet e Patologjisë, Pediatrisë dhe urgjencës. Duke vërtetuar mungesën e theksuar të specialistëve si dhe të ambjenteve të nevojshme duhet të pyesim veten, sesa të sigurt e kanë jetën këta qytetarë. Çfarë do bënin ata nëse do të kishin një rast urgjent për operacion apo lindje?... Në këtë pikë jemi të bindur se tashmë ky qytet është kthyer në një qytet që nuk mund të quhet qytet, për faktin se mungon edhe ndihma më minimale mjekësore që qytetarët duhet të marrin. Duke qënë se Delvina ka qënë një qendër e zhvilluar dhe me kulturë, kuptohet që te nuk ka munguar as shërbimi shëndetësor dhe kujdesi ndaj qytetarëve, por sot është pa të ardhme dhe të lënë në mëshirë të fatit. Në qendër të Delvinës sot gjejmë ambulancën e vjetër, edhe pse në kushte të mjerueshme ajo përfaqëson realisht një gjurmë historike të vlerës që ka pasur shëndeti i njeriut dhe kujdesi që këta banorë i kushtonin vetes dhe komunitetit. Ky fakt është tregues i qartë i kulturës jo vetëm të përcjellë por edhe të trashëguar brez pas brezi. Figura nr 14.Pamje e ambulancës së vjetër Delvinë

106 Por pavarësisht vlerave shpirtërore dhe historike që shpreh kjo ndërtesë, ende nuk po meret asnjë masë për ta rikonstruktuar, dhe për ta vënë në funksjon të shoqërisë civile. II.4.3. Punësimi Punësim do të thotë jetë, do të thotë mirëqënie, punësimi është siguri që buron prej të ardhurave të përftuara nga gjithësecili, me të cilat do të kemi mundësi të plotësojmë kushtet dhe parametrat sociale që kërkojmë ne dhe famija jonë. Nëpërmjet të ardhurave të përftuara nga puna ku ti punon apo nga aktiviteti privat i ngritur individualisht, bën të mundur marrjen e gjithë shërbimeve sociale, si arsimim, kujdes shëndetësor, kushte të përshtatshme jetëse, shlyerjen e detyrimeve të energjisë, ujit etj. Të pasurit të një punë e cila ti mundëson të gjitha kushtet që ti dëshiron në Delvinë sot është një prestigj pra të jesh i privilegjuar. Duhet të theksojmë se pas viteve 1990 e në vazhdim problemi i papunësisë ka ardhur gjithnjë e më shumë duke u thelluar, dhe e vetmja mënyrë që popullsia ka gjetur për të mbijetuar është gati në shumicën e rasteve emigrimi, ose hapja e aktiviteteve të tyre private. Por duke u nisur nga baza ekonmike e rrethit të Delvinës blektoria dhe buqësia përbëjnë ekonominë mbizotëruese e cila siguron pjesën më të madhe të të ardhura për frymë, ose të GDP- së së Rrethit, sidomos kur flasim për një rreth me mbizotërim të theksuar të popullsisë rurale kundrejt asaj urbane. Pellgu i Delvinës Numri gjithsej Tabela Popullsia e punësuar sipas grupmoshave (v ) Problemtika e punësimit qëndron në faktin se mosha më e privuar për të gjetur një punë është 15 deri ne 29 vjeç, moshë e cila është në fillesat e jetës së tyre dhe krijimit të familjes. Në këto kushte detyrohen të largohen drejt vendeve të tjera. Nga të dhënat e tabelës së mësipërmë dhe të grafikut dalim në përfundimin se numrin më të madh të të punësuarve e përbëjnë grupmoshat të ndjekur nga 45-54, ndërsa grupmoshat e tjera e sidomos dhe kanë një numër shumë të vogël punësimi. Përsa i përket grupmoshës mbi 65 vjeç, ku janë punësuar vetëm 185 persona kuptohet se vjen si rezultat i disa faktorëve, si psh: Femrat dalin në moshën 60 vjeç në pension Shumë prej personave 65 vjeç janë të paaftë për të punuar Shumë pak prej atyre që janë në punë mund të jenë në pension etj. 87 Të dhëna të marra në Zyrën e punes Delvinë viti

107 Nëse do të vazhdohet në këtë formë dhe nuk do të merren masa për zbutjen e këtij problemi imediat atëherë do të ketë një rritje të papunësisë dhe kuptohet edhe emigrim të popullsisë, ndryshim drastik të strukturës demografike, shtesës natyrore, mungesë të krahut të lirë të punës, probleme ekonomiko sociale etj. Te punesuarit sipas grup -moshave 29% 7%1% 11% 12% 40% Grafiku nr 11. Numri i të punësuarve sipas grup - moshave 88 Sipas grafikut të mësipërm dalim në konkluzionin se mosha e mesme është ajo që po përballon pothuajse të gjithë problematikën e punësimit, një moshë që sapo kanë krijuar familjen e tyre të re, në shumicën e rasteve ndjejnë vështirësi tepër të madhe për të rritur fëmijet e tyre. Përballimi i jetesës përbën një problematikë tjetër shumë imediate që duhet zgjidhur, pasi skamja shkakton probleme sociale të njëpasnjëshme dhe plagë në shoqëri që dëmtojnë individët, familjet dhe fëmijët e tyre. Pikërisht ky problem i detyroi shumë njerëz të emigrojnë drejt qyteteve të tjera dhe jashtë vendit 89. Njëkohësisht Rrethi i Delvinës është i njohur për punëtorë sezonalë që largohen në sezone të cakturara nga vendi i tyre drejt vendeve të tjera për punë dhe kthehen sërisht kur kanë mbaruar misjonin e tyre. Për të pasur një ide më të qartë shohim tabelën e mëposhtëme në të cilën trajtohet numri i të papunëve në pesë vitet e fundit. Të dhenat janë siguruar nga zyra e gjendjes civile Delvinë që konsistojnë si më poshtë duke na bërë të mundur analizën e plotë.nga kjo kuptojmë se tiparet cilësore të krahut shqiptar të punës janë bërë gjithmonë e më shumë homogjene Zyra e punës Delvinë, Viti De Harper,2000, Regjistrimi i popullsisë dhe banesave Migracioni në Shqipëri INSTAT INSTAT 2001 Regjistrimi i popullsisë dhe banesave Migracioni në Shqipëri 107

108 Krahas të larguarve me nivel të ulët arsimorë janë ka dhe një numër të konsiderueshëm intelektualësh. Vitet punëkërkues të papunëve M F Tabela nr Popullsia banuese e regjistruar si e papunë në Delvinë 91 Delvina ashtu si Saranda ndodhen në të njëjtën gjendje ekonomike numri i të papunëve po shkon gjithnjë e më shumë duke u rritur, pavarësisht se në Delvinë fenomeni i papunësisë është më i theksuar. Ndërsa përsa i përket punësimit dhe krahut të lirë sipas strukturë gjinore do të themi se, pjesëmarrja e fuqisë punëtore përgjithësisht ka rënë në mënyrë të ndjeshme, por me ndryshime të mëdha sipas gjinisë. Për meshkujt rëniet e kufizuara vijnë si pasojë e strukturës së përgjithshme të zhvillimit të popullsisë si dhe me mbizotërim të meshkujve kundrejt femrave Delvina paraqitet si një nga rrethet me ndryshimet më negative në jug të vendit e ndjekur nga Saranda, Vlora dhe Kolonja. 92 Përsa i përket femrave nuk ka asnjë rritje. Rënia konsiston prej viti 1989 deri në vitin 2001, ku në rastin e Delvinës është në masën 50%. 300 Punekerkuesit sipas struktures gjinore Nr i punekerkuesve M Vitet 610 F Grafiku nr 12. Punëkërkues sipas strukturës gjinore në Rrethin e Delvinës Zyra e Punës Delvinë Regjistrimi i popullsisë dhe banesave Njerëzit dhe puna në Shqipëri, INSTAT 2001, f Zyra vendore e Punësimit Delvinë, (Vitet 2008, 2009, 2010, 2012, 2013) 108

109 Duke u nisur nga të dhënat e marra nga Zyra Vendore e Punësimit në Delvinë për vitet përkatëse të trajtuara në grafikun e mësipërm dalim në konkuzionin se, femrat përbejnë numrim më të lartë të punëkërkuesve. Por nuk duhet të mohojmë faktin se në të njëjtën kohë shumë femra janë të punësuara ose të vetëpunësuara nëpërmjet punëve artizanale të kryera në ambjentet e tyre ose edhe në aktivitete të tjera familjare. Punësimi sipas sektorëve ekonomikë Problematikat e zhvillimit ekonomik pas viteve 1990 konsistojnë njëkohësisht edhe me punësimin sipas sektorëve të saj. Duke ditur se pas viteve 1990 me aplikimin e ekonomisë së tregut në shoqërinë tonë do të ekzistojnë sektorët privat dhe shtetërorë. Analiza e tyre na jep një pamje më të qartë për ekonominë e Rrethit të Delvinës dhe cili nga këta sektorë është mbizotërues. Një rëndësi të madhe përbën njëkohësisht numri i të punësuarve sipas sektorëve të ekonomisë në vitet e fundit, ky element shihet si ndikues në proçeset demografike. Një tregues tjetër shumë i rëndësishëm që evidenton qartë lëvizjen demografike të popullsisë është sidomos ndarja e të punësuarve në sektorë të ekonomisë private dhe asaj shtetërore. Kështu për shembull në Delvinë vihet re se sektori mbizotërues në ekonomi është ai shtëtëror, nga nënkuptojmë se ekzistenca e bisneseve private dhe të punësuarit në to janë të reduktuara në një numër shumë të vogël. Kjo ka çuar në largim të një numri të konsiderueshëm të banorëve vendas drejt rajoneve të tjera më të afërta ose në vendet fqinje. Ajo që vihet re në të këtë hapësirë është punësimi i popullsisë ende në sektorin shtetëror pavarësisht viteve të gjata të aplikimit të ekonomisë së tregut, pra ende nuk ka marrë përparësi sektori privat i ekonomisë kundrejt atij shtetëror. Kjo tregon se në rrethin e Delvinës do duhen të merren masa dhe të bëhen shumë projekte ekonomike që do të mund të ndihmonin në zbutjen e këtij problemi imediat që po shfaqet. Vitet Sektori Shteteror Sektori Privat Tabela nr Të punësuarit sipas sektorëve (V ) 9495 Burimi: të dhënat e tabelës së mësipërme janë marrë në dy burime të ndryshme, në Zyrën e Tatim Taksava, Bashkia Delvinë, dhe në Zyrën Vendore të Punësimit, Delvinë. 94 Burimi: Zyra e Tatim Taksave, Delvinë ( ) 95 Burimi: Zyra Vendore e Punësimit, Delvinë (V ) 109

110 Nr i te punesuarve Te punesuarit sipas Sektoreve Sektori Shteteror Vitet Sektori Privat Grafiku nr 13. Punësimi sipas Sektorëve të ekonomisë 96 Duhet të theksojmë se të dhënat e mësipërme janë të marra në dy institucione të ndryshme, prandaj edhe vlerat kanë një diporpocion të theksuar midis tyre. Të gjithë jemi të ndërgjegjshëm se institucionet tona kanë ende nevojë për të pasur kulturën e duhur, se si të analizojnë të dhënat e marra në rrugë institucionale. Megjithatë do të jem e dëtyruar të trajtoj këtë çështjen mbi bazë të të dhënave të mësipërme. Në grafikun e mësipërm na vihet në dukje kryqëzimi i linjave, gjë që na vërteton faktin se gjatë viteve , sektori mbizotërues i ekonomisë vazhdon është ai privat. Ndërsa në vitet 2012 dhe 2013 kemi një përmbysje të këtij fakti, pasi kemi mbizotërim të sektorit shtetëror kundrejt atij privat. Por duke analizuar me logjikë si dhe duke parë realisht se ende sektori shtetëror mban peshën kryesore të të punësuarve në të gjithë vendin, nuk mund të ndodhë e kundërta në Rrethin e Delvinës. Nisur nga të ardhurat, vështirësitë ekonomike, numri i lartë i të papunëve, si dhe varfëria jam e bindur se ende kemi mbizotërimm të sektorit shtetëror të të punësuarve me pothuajse të njëjtin numër real të vendeve të punës të ofruara nga institucionet shtetërore. S mund të jenë të dhëna reale, ato të dhëna të tabelës së mësipërme për faktin, se numri i bisneseve private në këtë rreth është tepër i reduktuar dhe baza e ekonomisë është ende blektoralo bujqësore. Rrethi i Sarandës nga ana tjetër ka një rritje ekonomike të konsiderueshme krahasuar me Delvinën aspect që përbën një anë pozitive për ekonominë e Pellgut, sepse në këtë mënyrë një masë e madhe e popullsisë së Delvinës do të mund të punësohet qoftë dhe për disa muaj në bizneset sezonale në qytetin e Sarandës. 96 Zyra e Tatim Taksave dhe Zyra Vendore e Punësimit, Bashkia Delvinë 110

111 II.4.4. Monumentet kulturore, potencialet dhe vlerat për zhvillimin e qëndrueshëm e perspektiv. Kur flasim për vlera dhe trashëgimi të gjithë jemi të bindur se trashtëgimia kulturore është një vlerë më tepër. Ajo përfaqëson një resur kulturor për zhvillimin e shumë formave të tjera të ekonomisë. Ajo çka duhet ti referohemi realisht është shfrytëzimi i vlerave kulturore dhe potencialeve të tyre mbi bazë të kontekstit të zhvillimit të qëndrueshëm, si një pikë e fortë edhe për perspektivën në të ardhme. Si potenciale kulturorë mund të klasifikojmë të gjitha monumentet kulturore që kjo hapësirë na servir. Ato janë të shumta dhe të larmishme dhe në të njëtën kohë i përkasin periudhave të ndryshme kohore, ashtu si vetë zhvillimi historiko kulturor dhe social që rrethi i Delvinës ka përjetuar në shekuj. Një monument me vlera të shumta arkeologjike, kulturore dhe shpirtërore përbën, Kështjella e Delvinës e vendossur në pjesën më të lartë të qytetit, edhe pse sot nuk është në kushtet e saj më të mira, me pak rikonstruksjon dhe mirëmbajtje do të ishte një destinacion turistik me vlera arkeologjike dhe historike. Kështjella ka formë pesëkëndore, e ndërtuar me gurë të fortë në majën e një shkëmbi. Kështjella është e vogël por nuk ka shoqe për bukurinë e saj. Perimetri i saj arrin në 600 hapa. Brenda kështjellës ka tri shtëpi të vogla, të mbuluara me tjegulla, veç këtyre ka një xhami pa minare, një depo ushqimesh etj... ( Evlia Çelebi, Sejjahatnamesi ). Pra vetë përshkrimi që i bën Evlia Çelebi të lë atë ndjesinë e mirë, se me pak përkushtim dhe investim do të ishte një potencial me vlera për zhvillimin e turizmit kulturor. Banja e Delvinës ndodhet në lagjen e vjetër Xhermëhallë, e ngjitur me kalanë mesjetare, e vendosur brenda një kompleksi arkitektonik në formën e kullijës osmane, që formohej prej xhamisë, tyrbeve, imaretit, krojeve dhe vetë banjës. 97 Banja do të ishte një potencial i rëndësishmëm për zhvillimin e turizmit historiko kulturoë dhe religjioz. Turistët do të kishin mundësi që nëpërmjet vizitës në të të mësonin jo vetëm për kulturën dhe besimet e vendasve por në të nëjën kohë edhe për teknikat dhe arkitekturën e përdorur të kohës. Xhamia e Fatihut, ndodhet e pozicionuar pranë mureve të kalasë së Delvinës, në pjesën më jugore të saj. Kjo kala dallohet për pozicionin dominues të zgjedhur midis 97 Ylber Hysi, Its history archeologhy and religious cults, Delvina, Albania, f

112 kalasë dhe komleksit islamik. Kjo xhami ka vlera potenciale për aplikimin e turizmit Kulturoro religjoz. Kisha e Shën Mërisë (Manastiri i Kakomesë). Manastiri ndodhet 2 km në lindje të Delvinës,ndërsa kisha e Shën Mërisë është e pozicionuar brenda mureve të manastirit, figuron e ndërtuar në vitin 1580 dhe mendohet se është restauruar nga piktori Mihal nga Jerma në vitin Për vetë rëndësinë që ka dhe periudhën në të cilën daton kjo kishë, personifikimi që i është dhënë edhe më shumë me punën e piktorit të famshëm, do të ishte një sugjerim i mirë për tu vizituar. Xhamia e Gjin Aleksit, Rusan ndodhet në qendër të fshatit Rusan dhe përbëhet nga një kompleks arkitetktonik së bashku me dy tyrbe. Gajtë vizitës së dytë E. Çelebiu përmendi përveç xhamisë së Gjin Aleksit edhe atë të Bjazitit, dhe atë të mëhallës së vllahëve 99. Kjo xhami ka vlera arkitektonike kulturore dhe religjoze. Ansambli ndërtimor i Rusanit shtrihet në një terren të rrafshët, pronari i famshëm që e ka poseduar, ka investuar aq sa mjeshtrit ndërtues ti kushtojnë një vëmëndje të veçantë dhe përkujdesje për ndërtimin saj. Kjo banesë ka qënë ndërtim familjar dhe brenda saj përmblidheshin të gjitha funksjonet jetësore dhe sociale. Kjo ndërtesë ka vlera arkitektonike që duhen vlerësuar. Tuma e Bajkaj ndodhet 3 km në perëndim të fshatit Bajkaj, në vendin Qafa e Breshërit, aty ngrihen dy tuma me lartësi mesatare në formën e një koni të ulët 3 m larg njëra tjetërs 100. Tuma ka vlera dhe potenciale arkeologjike. Rrënojat e Kamenicës klasifikohen si banesa, banesa në kullë, kulla dhe kisha. Ka vlera arkitektonike dhe historike. Kullat: një nga banesat kullë që ruhet në gjendje të mirë sot quhet Kulla e Rrahës e pozicionuar në pikën më të lartë të fshatit. Banesat: veçohen në qendër të fshatit janë të vendosura në qendër të fshatit në formë katërkëndore ose dykatëshe. Kishat: janë të vendosura në dy lagjet e Kamenicës ku mund të dallojmë me sy të lirë rrënojat e 7 kishave nga të cilat gjashtë prej tyre janë të pozicionuara në kodrën më të lartë ndërsa tjetra në ekstremin më lindor të kodrës së vogël. 101 Kisha e Senicës është monumenti kulti i ruajtur shumë mirë. Ajo është një bazilikë trenefëshe e ndërtuar në vitin 1896 e pozicionuar në ekstremin e sipërm lindor të 98 Ylber Hysi, Its history archeologhy and religious cults, Delvina, Albania, f Po aty, f Po aty, f Po aty, f

113 fshatit. 102 Sktualisht gjendet në kushte jo të mira, me dëme të shktuara gjatë viteve të tranzicionit. Gjatë kësaj periudhe nuk është bërë asnjë investim për mirëmbajtjen e saj. Kisha ka vlera religjoze dhe kulturore. Varri i Vergoit është një varr familjar në formën e një katërkëndëshi këndëdrejtë i ndërtuar në viin Ky varr ka vlera kulturore dhe shpirtërore. Urat e Gurta të Baburajt, Gjovrakës, dhe Vanajt përbëjnë një vlerë arkitektonike, ku në ndërtimin e tyre vihet re puna e shkëlqyer e artizanëve vendas. Ata ishin specialistë të punimit të gurit dhe teknikës së ndërtimit të tyre. Përgjithësisht të tre urat janë të vendosura mbi rrjedhën e lumenjve Bistricë e Kalasë si dhe mbi përroin e Baburajve në fshatin Rusan. Polibi e ka cilësuar Foiniken si qëndrën më të pasur, më të fortifikuar dhe më të fuqishme të Epirit. Nekropoli i Finiqit shtrihet në perëndim dhe në lindje të kodrës, në vendin e quajtur Matomarë dhe i përket shekullit IV III p.e.s. Nekropoli shquhet për vlerat arkeologjike dhe historike. 103 Varri monumental i zbuluar në vitin 1974, në lindje të kodrës së Finiqit në Matomarë, ai është një varr monumental në formë sarkofagu. Përreth varrit monumental dallohen edhe disa varre të tjerë të cilat rezultojnë me inventar të grabitur. Ky varr ka vlera arkeologjike dhe kulturore. 104 Finiqi arkeologjik është zonë e gjerë arkeologjike që shtrihet në një sipërfaqe prej 150 ha, së bashku me ujësjellësin e Justinianit të shek VI. Përben një vlerë historike arkeologjike e kulturore. Thesaurosi ka qënë një godinë me karakter shoqëror e ngritur në pjesën lindore të agorasë në sheshin e Akropolit, gjendja fizike e tij ka ndryshuar nga koha në kohë, por edhe për shkak të ndërtimit mbi të, të një kishe paleokristiane 105, përfaqëson vlera arkeologjike dhe didaktike. Teatri i Finiqit është i shtrirë në hapësirën e gatshme natyrore në formë harku për vendosjen e shkallares dhe mbështetur në një nga muret e akropolit 106, është një potencial kulturor me vlera arkeologjike dhe didaktike. 102 Ylber Hysi, Its history archeologhy and religious cults, Delvina, Albania, f Po aty, f Po aty, f Po aty, f Po aty, f

114 Bazilika dhe Baptisteri i Finiqit ndodhen pranë njëra tjetrës dhe të ndërtuara mbi rrenojat e thesaurosit antik, të dyja së bashku përfaqësojnë vlera arkeologjike dhe historike. Gërmimet arkeologjike të vitit 2005, zbuluan nga nëntoka e Finiqit një podium ose bazament shtatoreje, sipas mendimit të arkeologëve mendohet se është shtatorja e Piedestalit të Neronit. 107 Sternat dhe Banesat përbëjnë një potencial tjetër kulturorë, arkeologjik dhe historik për zonën. Kisha e Shën Triadhës, Manastiri në Kardhikaq Manastiri ngrihet mbi një kodër e cila zotëron gjithë territorin përreth, ndërsa kisha përbehet nga naosi dhe narteksi gjysëm i rrethuar në anën perëndimore. Kisha dhe manastiri përfaqësojnë vlera arkitektoniko religjoze. Kisha e Shën Thanasit, Peçë është e ndërtuar dhe e pikturuar me afreske të mrekullueshme në vitin E veçantë në pikturën murale është edhe prania në murin ndarës të ikonostasisë në anën e brendshme në të majtë të altarit. 108 Kjo kishë prezanton vlera të patjetërsueshme kulturoro - artistike dhe religjoze. Kisha e Shën Mërisë është një tjetër monument kulture ne Peçë, me po të njëjtat vlera. Kisha e Shën Thanasit është e vendosur në Muzinë, prezanton vlera të shumta kulturore religjoze e shpirtërore për komunitetin vendas. Manastiri Shën - Kollit Mesopotam. Ky manastir ndodhet në një kodër pranë fshatit Mesopotam, 3 km në lindje të fshatit Finiq. Ky manastir paraqet vlera arkitektonike, kulturore dhe religjoze. 107 Ylber Hysi, Its history archeologhy and religious cults, Delvina, Albania, f Po aty, f

115 Figura nr 15. Manastiri Shën Kollit ( Mesopotam) Menaxhimi i tyre në formën e duhur mbi bazë të një zhvillimi të qëndrueshëm dhe prezantimi si potenciale kulturore me vlera të patjetërsueshme që s mund ti gjesh në çdo vend kaq afër njëra tjetrës. Mund të themi pa frikë se kemi aksesin për ti vizituar të gjitha brenda një dite ku brenda një afati të shkurtër kohorë të kesh mundësi të shijosh të gjitha format dhe llojet e turizmit është fat dhe privilegj. II.5. Proçeset e migrimit dhe dinamika territoriale. Disekuilibrat dhe pasojat e zhvillimit. II.5.1. Emigrimi dhe Imigrimi Analiza e migrimit të popullsisë shqiptare, është një fenomen madhor që ka shoqërurar periudhën e tranzicionin në vendin tonë, e shprehur në migrim të brendshëm dhe të jashtëm. Duke qënë se emigracioni shqiptar i viteve 90 ka qënë një nga ngjarjet më dramatike që u vërejtën në Europë, studimi i lëvizjes së popullsisë merr një rendësi të madhe. Pas dështimit të sistemit politiko ekonomik komunist të centralizuar, përpos gjendjes së vështirë ekonomike në të cilën gjendeshim, kjo krizë u thellua edhe më shumë duke e bërë edhe më të vështirë jetesën. Të ndjekur nga periudha e tranzicionit, me kalimin nga ekonomia e centralizuar në ekonominë e tregut u shoqërua me disekuilibre ekonomike e sociale tepër të rënda. Në këto kushte të vështira dhe pa snjë shpresë për tu ringritur, zgjidhja e vetme për popullsinë vendase ishte largimi nga vendi i tyre. 115

116 Pikërisht kjo gjendje dramatike u vërejt dhe në Pellgun e Delvinës, kur pas ndryshimeve politike dhe hapjes së kufijve u vërejt pakësimi i menjëhershëm i popullsisë. Fal pozicionit gjeografik tepër të favorshëm, Delvina e shtrirë përgjatë kufirit tokësor e detar me Greqinë, si dhe me pellgun e Detit Mesdhe, ka qënë e favorizuar për lëvizjet migratore. Proceset demografike të pas viteve 1990 në vendin tonë, në shumicën e rasteve nga njerëzit u cilësuar si liri për të emigruar dhe për tu vendosur e jetuar sipas zgjedhjes së gjithë secilit. Pjesa dërmuese e popullsisë emigroi drejt shtetit fqinj Grek, por edhe drejt Italisë dhe disa vendeve të tjera Europiane të cilat ishin të preferuara për banorët e zonës së Pellgut të Delvinës. Ndërkaq një pjesë e vogël e popullsisë së saj u zhvendos drejt SHBA-së, Kanadasë, Australisë, Anglisë etj. Ndërsa përsa i përket lëvizjes së popullsisë brenda për brenda vendit dhe brenda qarkut, klasifikohen si më poshtë: lëvizjet nga zonat rurale drejt qytetit, nga zonat malore drejt atyre fushore. Shumica e popullsisë i ktheu sytë drejt qendrave më të mëdha, sidomos drejt qyteteve të Ultësirës perëndimore për të gjetur një të ardhme më të mirë. Kjo lëvizje e pakontrolluar ndikoi ndjeshëm në strukturën e popullsisë, si në strukturën e grupmoshave, strukturën gjinore, në strukturën e nivelit arsimor etj. Ulja e numrit të popullsië ka qënë në masen 48%, e shpjeguar kjo me lëvizjen e popullsisë brenda dhe jashtë vendit (migracioni ndërkombëtar). Emigrimi i moshave të reja ka qënë një karakteristikë jo vetëm për këtë rajon por për mbarë vendin tonë. Ajo që u vërejt si një fenomen masiv ishte largimi i femrave në një masë shumë të madhe gjë që ndikoi negativisht në shtesën natyrore të popullsisë, por ajo u shoqërua dhe me një dukuri të re, ndryshimin e strukturës gjinore (mbizotërim i meshkujve). Nuk duhet të harrojmë se deri në vitet 1990 lëvizja e popllsisë ka qënë e kontrolluar dhe e centralizuar nga vetë sistemi politik në të cilin jetonim. Kriza ekonomike dhe kushtet e vështira të jetesës, qëndrojnë në themel të kësaj lëvizjeje të fuqishme migratore, duke detyruar mjaft njerëz të përfshihen në procesin e migrimit, në kërkim të vendeve të reja të punës dhe kushteve më të mira të banimit dhe jetesës Emigrimi i popullsisë është i orientuar në dy drejtime brenda dhe jashtë vendit: Popullsia e larguar nga Rrethi i Delvinës drejt rajoneve dhe prefekturave brenda shqipërisë përbën një, përqindje të konsiderueshme, si psh; në vitin 2001 vetëm brenda për brenda prefekturës kanë emigruar një numër i konsiderueshëm i popullsisë së rajonit me rreth 5.7% e popullsisë së larguar. Emigracioni i brendshëm përqindjen më të madhe e arin në qytetet e mëdha të ultësirës Perëndimore sidomos në Durrës, Tiranë e Fier, pa mënjanuar dhe qytetet e tjerë të territorit shqiptar. Kjo popullsi përbënte rreth 62.65% të popullsisë të emigruar brenda vendit. 109 Dh. Doka, Studime Gjeografike Zhvillime socio ekonomike dhe rajonale të Shqipërisë pas vitit 1990, Potsdam 2005, f

117 Ka shumë arsye që çojnë në largimin e popullsisë, edhe pse kushtet e jetesës janë të mira, në këtë vend kanë munguar politikat organizuese per mirëshfrytëzimit e resurseve natyrore dhe humane, rezultat i saj është edhe mungesa e vendeve të punës. Mungesa e universiteteve për arsimim përbën një faktor tjetër jo favorizues por pa haruar të përmendim jetën e varfër sociale ku inekzistenca e aktiviteteve sociale, sportive e kulturore ka theksuar pakënaqësitë e banorëve vendas. Të gjthë faktorët e mësipërm kanë ndikuar direkt në lëvizjen e pakontrolluar të popullsisë. Format apo lëvizjet e brendshme që evidentohen me tepër brenda Rrethit të Delvinës janë: Lëvizja fshat qytet, përben fluksin më të madh të lëvizjeve migratore të brendshme, pasi fshati ka qënë gjithnjë i privuar nga e drejta për të lëvizur drejt qyteteve gjatë periudhës kohore Në këtë pikë popullsia rurale në kushtet e lëvizjes së lirë të njerëzve emigroi drejt qyteteve, pikërisht gjatë kësaj periudhe u njohëm për herë të parë me fenomenin e ri mbipopullim i qytetit dhe brakisja e fshatit. Kjo formë e migrimit nuk erdhi se rezultat i zhvillimit të vrullshëm blektoralo buqësor dhe teknologjisë së re në zonat rurale, ashtu siç ka ndodhur rëndom në vende të tjera të zhvilluara, por erdhi si rezultat i shthurjes së aktiviteteve ekonomike bujqësore edhe blektorale, ç organizimeve të aktiviteve ekonomike në fshatra duke vështirësuar kështu jetesën e popullsisë banuese në të. Lëvizja nga qytetet e vogla drejt qëndrave më të mëdha administrative, ka qënë një formë tjetër e lëvizjeve migratore, e shprehur në një masë të konsiderueshme në të gjithë hapësirën e shtetit shqiptar, por edhe për hapësirën në studim. Shkaqet e lëvizjes migratore të brendshme lidhen me: Kushtet e vështira socio ekonomike, arsimore, kulturore, shëndetësore etj. Dëshira e pakushtëzuar për tu larguar nga fshati e lidhur kjo edhe me psikologjine e ndrydhjes 45 vjeçare. Kërkesa për një jetë më të mirë e lidhur kjo me dallimin e të ardhurave midis sektorit bujqësor dhe jobujqësor Rritja e kërkesës për fuqi punëtore në qytet, si në transport, ndërtim, shërbime etj. Lëvizja e popullsisë nga zonat rurale drejt atyre urbane, bëri që në të njëjtën kohë të rritet numri i popullisë në qytete në mënyrë galopante. Ky fenomen u shoqërua në të njëjtën kohë edhe me probleme infrastrukturore, sepse shumica e popullsisë përpos vendosjes në qendër të qyteteve, njëkohësisht u vendos edhe në zona periferike të saj duke shkatuar kështu kaos në urbanistikën dhe infrastrukturën e tyre. Në shumicën e rasteve kishte mungesë të infrastrukturë rrugore, kanaleve kullues të ujrave të zeza dhe të ujit të pijshëm, mungesa të dritave si edhe të shërbimeve të tjera. Në rrethin e Delvinës gjatë periudhës kohore gajtë tre Regjistrimeve të popullisë dhe banesave nga INSTAT, janë vërejtur disa ndryshime në koefiçentin e urbanizimit sipas grafikut të mëposhtëm 117

118 Ne % Koeficenti i Urbaizimit Vitet Grafiku nr 14. Koefiçenti I Urbanizimit në Rrethi e Delvinës (V ) Bazuar në grafikun e mësipërm shohim se rrethi i Delvinës ka pasur një ulje gati drastike të koefiçentit të urbanizimit gjatë viteve në masën 28.1%, rezultat ky i lidhur ngushtë me lëvizjet emigruese dhe braktisjen jo vetëm të zonave rurale por edhe të qytetit të Delvinës. Duhet të theksojmë se pavarësisht lëvizjeve emigruese qytet fshat fakt ishte që nuk mund të rikuperohej emigrimi masiv i popullsisë së këtij rrethi drejt shteteve fqinje dhe qyteteve më të mëdha të vendit tonë. Realisht numri i emigrantëve ishte më i lartë se sa ai i imigrantëve, prandaj themi se Rrethi i Delvinës ka tregues negative të migracionit të brendshëm (migrimi neto -200). 110 Ndërsa pas viteve 2001 deri në regjistrimin e fundit të vitit 2011, vërejmë një fenomen tjetër, Rritjen e koeficentit të urbanizimit në Delvinë në masën 28.1 %, e lidhur kjo me kthimin e shumë emigrantëve nga vendet ku kanë emigruar në qytetin e tyre si edhe prej lëvizjeve të brendshme nga zonat rurale drejt atyre urbane. Ndërkohë në të njëjtën kohë nga ky rajon ka pasur një largim masiv të popullsisë drejt vendeve të tjera të rajonit sidomos drejt shtetit Grek, si në rrugë tokësore dhe detare. Nga studimet e autorëve mund të arrijmë në përfundimin se asnjë vend tjetër në Europë nuk është ndikuar nga emigrimi sa Shqipëria e pas viteve 1990 qoftë ky një emigrim i jashtëm apo i brendshëm ( King, Mai 2008, Sardon 2004). Nga ana tjetër duhet të theksojmë se emigracioni i jashtëm është shfaqur në dy forma, sezonal e vjetor ose ndryshe emigracion për një kohë të gjatë ose migrim i përkohshëm: 110 Migracioni në Shqipëri, REPOBA 2001, f

119 Emigrantët për një kohë të gjatë janë ërgjithësisht ata persona që janë larguar nga Delvina për një periudhë mbi 10 apo 15 vjeçare. Pjesa më e madhe e tyre është integruar në vendet e tjera të BE -së ose të rajonit edhe më gjerë. Në këtë hapësirë gjejmë edhe fenomenin e migrimeve të përkohshëm, që sipas organizmave ndërkombëtare, quhen të gjitha ato lëvizje migruese që zgjasin deri në 1 vit. Në këtë grup hyjnë të gjithë ata njerëz që nuk ndryshojnë vendbanimin por aktivitetin ose zgjedhin destinacione të caktuara për punë sezonale. Përsa i përket emigrantëve të Rrethit të Delvinës duke qënë se edhe të ndikuar nga faktorët historikë dhe fetar kanë pasur një element të përbashkët me Greqinë, në pjesën më të madhe të tyre kanë emigruar drejt shtetit Grek. Pjesa tjetër e emigrantëve shkojnë drejt vendeve të tjera të Europës sidomos, pas liberalizimit të vizave gjatë sezonit të punësimit praneverë-vjeshtë dhe kthehen gjatë stinës së verës në të cilën shfrytëzojnë bizneset e tyre private. Emigracioni përveç ndikimit negativ mbi ndryshimet demografike në rajon, ka sjellë shumë të ardhura monetare të cilat kanë ndikuar ndjeshëm në ekonominë e tij. Emigracioni nga Delvina në Sarandë është kompleks dhe përbëhët pjesërisht dhe prej eksodit rural drejt qendrave urbane duke hapur në këtë mënyrë proçesin e urbanizimit ashtu si dhe emigracioni i jashtëm. Një problem imediat ishte dhe organizimi i tokës, sidomos pas kthimit të saj, shumë bujq u gjendën të pa përgatitur. Duhen renditur disa arsye për të shpjeguar këtë fenomen migrator në këtë rajon pasi janë disa vështirësi me të cilat u përball popullsia si: vështirësia me organizimin e tokës, me të cilën u perballën bujqit kur ju kthye kjo e fundit, rezultat i mungesës së informacionit të nevojshëm, ndarja kadastrale ishte jo e duhuara, mungesa e teknologjisë etj.. Rrethi Delvines Popullsia vendase Popullsia Emigrantët Imigrantët Mig Emig /% Imig / % 1989 vendase ( 89-01) ( 89-01) neto i pop i pop Delvina Tabela nr 2.17.Emigrimi dhe Imigrimi i popullsisë (V ) 111 Disa prej arsyeve të emigrimit të lidhura me llojet e klasifikimit të tyre janë si më poshtë: 111 Burimi: Regjistrimi i Popullsisë dhe Banesave Migracioni ne Shqipëri 2001, INSTAT, f

120 1. Arsyet ekonomike: mungesa e të ardhurave monetare. Shumë familje ose të rinj nuk i kanë kushtet e përshtashme ekonomike dhe në shumicën e rasteve pas përfundimit të shkollave gjenden të papunë, atëherë ata shohin si një zgjidhje të mundshme largimin drejt qendrave të tjera më të mëdha të vendit për tu punësuar. 2. Arsyet sociale-kulturore: shumë të rinj kërkojnë një jetë më të pasur sociale dhe me shumë aktivitete, qytetet e tyre të vegjel nuk mund ti ofrojnë asgjë pothuajse gjatë gjithë vitit me përjashtim të muajve te verës. Në rajonin e tyre ata nuk mund të frekuentojnë as kinema as teatër apo ndonjë aktivitet tjetër. Pra tërheqja e qyteteve të mëdha është shumë tundues me kushtet që ofron. 3. Arsyet akademike: shumë të rinj kërkojnë të sigurojnë një jetë më të mirë në të ardhmen, prandaj dhe kërkojnë të arsimohen në Universitetet më të mirë brenda dhe jashtë vendit. Fluks më i madh i të rinjve të Delvinës dynden drejt universietit të Tiranës dhe Gjirokastrës dhe një pjesë më e vogël drejt universiteteve Greke apo edhe të vendeve të tjera. 4. Mungesa e punësimit: Punësimi në vendet ku kanë përfunduar studimet bën që shumë studentë të mos kthehen më në qytetet e tyre. 5. Martesat (bashkimi familjar), e lidhur kjo me martesat e shumë të rinjve në qytete të tjera apo edhe në shtete të tjera është cilësuar si një faktor që ka jo pak ndikim në emigracionin e brendshëm dhe të jashtëm. Grupi më i përfshirë në këtë lloj emigrimi është përgjithësisht elementi femër. Emigrimi dhe Imigrimi ( ) 44% 56% Emigrantët ( 89-01) Imigrantët ( 89-01) Grafiku nr 15. Emigrimi dhe imigrimi 112 Përveç arsyeve të mësipërme për tu larguar, emigracioni na pasqyron dhe një numër të madh problematikash të tjera. Sidomos kur kemi mungesë të elementit burim njerëzor, i cili në procesin e zhvillimit përbën elementin bazë të progresit të zhvillimit. 112 Burimi: Regjistrimi i Popullsisë dhe Banesave 2001, INSTAT 120

121 II.5.2. Pasojat sociale Problemet e ardhura si rezultat i emigracionit janë: Problemet e lidhura me proçesin e urbanizimit, shkatërimi i elementëve të shërbimit urban (shkatërimi i banesave të braktisura, sistemi i shërbimeve me ujë, kanlizimet etj) Një problem social shumë i rëndësishëm është dhe ulja e numrit të nxënësve në shkolla. Problemet demografike që i kemi përmendur; si humbja e krahut të punës, largimi i grupmoshave të afta per punë dhe mbi të gjitha frika e plakjes së popullsisë në një të ardhme të afërme etj Ndryshimi i strukturave gjinore me mbizotërim të meshkujve kundrejt femrave do të ndikojë direkt në shtesën natyrore e cila vitet e fundit ka qënë në një numër relativisht më të ulët. Harta nr. 11. Migrimi pas viteve 90 në Rrethin e Delvinës Burimi; Regjistrimi i popullsisë dhe banesave, INSTAT 2001, 2011( Hartë e punuar nga autorja) 121

122 Largimi i intelektualëve ( trurit) është një nga pasojat negative më të rëndësishme e lidhur kjo e fundit me pasojat ekonomiko socialo politiko për të shkuarën, të tashmën dhe të ardhmen nëse do të vazhdojmë të jemi në të njëjtat kushte. Ndarja nga familja është një tjetër problem social që po shqetëson sot këtë hapësirë, duke qënë se fëmijët largohen nga vendi i tyre, detyrimisht që lënë pas në shumicën e rasteve prindërit e tyre, ku jo në pak raste kemi edhe braktisje të tyre, shembuj janë: fshatra të tërë, ku mund të gjesh vetëm një grup pleqsh aty këtu dhe asgje tjetër. Me rritjen e emigracionit në të njëjtën kohë në përpjestim gati të drejpërdrejtë është rritur edhe numri i divorceve, shkak i largësisë apo edhe kushteve të tjera sociale edhe ekonomike me të cilat popullsia përballet. Emigracioni ka pasur një ndikim disi më të madh në rrethin e Delvinës, sesa në atë të Sarandës, kjo pasi ky është një rajon më i varfër, me më pak mundësi punësimi, turizëm shumë pak të zhvilluar, numri i bisneseve është shumë i vogël dhe më shumicën e rasteve po shkojnë drejt mbylljes, dhe në të njëjtën kohë nuk ofron asnjë mundësi ekonomike apo sociale që do të tërhiqte individë të caktuar për të zgjedhur Delvinën si një vendbanim të përherëshëm. Nga ana tjetër emigracioni sezonal ka qënë një indicator tjetër që ka ndikuar në jëtën socioalo ekonomike dhe në ndryshimet demografike. Përpos rrjedhojave negative nga ana tjetër emigrimi i jashtëm ka pasur edhe rrjedhoja pozitive si: Migrimi ka ndihmuar në rritjen e të ardhurave të cilat sot janë investuar në disa forma aktivitetesh në shumicën e rasteve si : bisnese të vogla përgjithësisht në shërbime, turizëm, hortikulturë etj, dhe më pak në bisnesin e madh si transport, ndërtim, blektori (hapjen e baxhove) etj. Transmetimi i kulturave të reja jo vetëm në organizimin e jetesës por dhe në vlerësimin e shkallës së arsimit, në futjen e kulturës se si të mundësojmë ofrimin e shërbimeve sidomos në rastet kur kemi të bëjmë me një vend me potenciale turistike, ku shërbimi është një nga hallkat e suksesit të saj. Emigrimi ka mundësuar njëkohësisht rritjen e të ardhurave mesatare jo vetëm për emigruesin por edhe për familjen e tij, e cila jeton ende ne Delvinë. Rritja e të ardhurave reale në sektorin e bujqësisë dhe blektorisë do të zvogëlonte nevojën për të emigruar B. Dumani, S. Stringa. Elementë të demografisë, Popullsia dhe Zhvillimi, Tiranë 1997, f

123 Përveç të ardhurave monetare një përfitim është edhe ai i reminitancave sociale: Idetë, sjelljet, identitetet dhe kapitalet sociale që rrjedhin nga komunitetet pritëse tek ata dërgues. 115 Emigrantët kanë ndihmuar gjithashtu edhe në ngritjen e nivelit profesional dhe kulturor, këtu bëhet fjalë jo vetëm pët emigrantët të cilët janë rritur jashtë shtetit por edhe për të gjithë studentët emigrantë të cilët janë arsimuar në vendet e tjera fqinje ose në SHBA apo Kanada, që sot janë krenaria jonë pasi po shkëlqejnë gjithnjë e më shumë. Kjo klasë e popullsisë e arsimuar ndoshta nesër do të jetë arsyeja me të cilën në të ardhmen nuk do të jemi këta që jemi por shumë më mirë. II.6. Treguesi i zhvillimit njerëzor. Për të dhënë një rezyme më të qartë të mënyrës së jetesës së popullsisë vendase si dhe niveli ekonomikë e socialë të tyre, do të mundësohej nëpërmjet evidentimit të treguesve të zhvillimit njerëzor. Treguesit e zhvillimit njerëzor konsitojnë në të ardhurat mesatare për frymë të popullsisë vendase. Punësimi dhe papunësia njëkohësisht edhe politikat ekonomike dhe sociale që konsistojnë në ndihmat ekonomike e sociale për popullsinë në fjalë. Një nga treguesit kryesor është edhe varfëria. Qëllimi kryesor i zhvillimit ekonomiksi në aspektin global dhe atë kombëtar është rritja e mirëqënies së qytetarëve. Megjithë zhvillimet aktuale dhe kushtet e globalizimit dhe të zhvillimit të lartë të teknologjisë ende nuk është bërë i mundur qëllimi i realizimit të mësipërm, për rrjedhojë një pjesë e madhe e popullsisë së botës ende nuk i plotësojnë nevojat minimale për ushqim, arsim, kulturë, shëndetësi. Për rrjedhojë kjo popullsi po përballet me pamundësinë për të përfituar nga zhvillimet e mësipërme sepse është e zhytur në varfëri. Nga ana tjetër varfëria përbën një kërcënim për demokracinë, ndaj zbutja dhe eleminimi i saj është i lidhur me një sërë faktorësh të karakterit politik, ekonomikë e social. Varfëria si koncept është i hershëm, ndërsa në vendin tonë filloi të flitej më gjerë dhe konkretisht mbas viteve Jo se më parë ajo nuk njihej apo nuk ekzistonte, por ishin kufizimet politike dhe ideologjike të sistemit që lamë pas, që e quanin atë të papranueshme për rendin socialist. Sot ajo konsiderohet si një fenomen shumëdimensional, me të cilën përballet çdo shtet në veçanti, por edhe gjithë njerëzimi në përgjithësi. Varfëria është një dukuri komplekse, që përfshin dimensione të ndryshme të deprivimit, ndër të cilat pamjaftueshmëria e madhrave dhe shërbimeve është vetëm njëra anë e shfaqjes. 116 Varfëria është uri, të jesh i varfër do të thotë të mos kesh strehë, të jesh i sëmurë dhe mos kesh mundësi të vizitohesh, do të thotë të jesh i papunë dhe të mos kesh një të ardhme të 115 Levit 1998: 926, cituar nga J. Vullnetari (2007), Albanian Migration and Development: State of the art reviw, Working paper No. 18, IMISCOE, f Regjistrimi i popullisë dhe banesave, Niveli I jetsës dhe pabarazia në Shqipëri, Instat 2001, f

124 sigurt, të jesh i varfër do të thotë të jesh analfabet. Është e vështirë të japësh një përkufizimi përfundimtar për varfërinë sespse ajo ndryshon nga njëra periudhë në tjetrën dhe nga njëri vend në tjetrin. 117 Lidhur me përcaktimin e konceptit se kush është i varfër në Shqipëri, janë shfrytëzuar studimet e kryera nga Banka Botërore si dhe Raporti Shqipëria: Varfëria gjatë rritjes (2003) si dhe punimet e INSTAT it dhe anketimi i MMSJ Varfëria Përsa i përket varfërisë në Rrethin e Delvinës mund të themi se është gati e pranishme në çdo familje prandaj e cilësojmë si një zonë të varfër ekonomikisht. Varfëria në këtë rreth është shprehur qartë në ardhurat për frymë të popullsisë vendase, mungesa e vendeve të punës dhe bazën e ekonomisë ende blektoralo bujqësore. Ende deri më sot mbiztëruese në bazën e punësimit është sektori shtetëror kundrejt atij, privat, kjo na çon drejt konkluzionit se do të duhet ende kohë për të arritur standarte të larta të jetesës krahasuar me ato të BE- -së. Pas viteve 1990 me rëzimin e sistemit komunist u ndie menjëherë Varfëria jo se më përpara nuk ishte ndjerë, mund të themi se niveli i varfërisë dhe kushtet ekonomiko shoqërore ishin të mjerueshme, uria ishte e përhapur gjithandej dhe në të njëjtën kohë pavarësisht se ishin marrë masat për rritjen e kujdesit shëndetësor, mund të themi se sërisht kushtet në të cilat jetonin qytetarët e Delvinës ishin të mjerueshme. Pikërisht pamundësia për të siguruar jetesën çoi në nevojën për emigrim drejt vendeve të tjera sidomos drejt shtetit Grek. Papunësia, prishja e strukturave bujqësore dhe blektoralo, pagesat e ulëta, uri, mungesë të burimeve të mjaftueshme për jetesë, anafalbetizën si dhe politika ende e pa pregatitur për këto ndryshime e bërën edhe më të vështirë kapërcimin e kësaj faze, (një fazë e re ku pothuajse të gjithë ishin të pa informuar), ku vendi jonë sapo kishte dalë nga politika e centralizuar në ekonominë e tregut. Megjithatë dukuria kryesore e varfërisë në Rrethin e Delvinës konkretizohet me mungesën e vendeve të punës. Grupet më të prekura nga papunësia janë të rinjtë, të cilësuar si pjesa më e varfër e popullsisë, mbizotërimi i ekonomisë blektoralo bujqësore pavarësisht se ky rreth posedon potenciale të shumta për aplikimin e degëve të reja në ekonominë vendase. Varfëri a ekziston për shkaqe dhe faktorë të ndryshëm si më poshtë: Mungesa e tregut të punës: niveli i ulët i të ardhurave është një pasojë e pamundësisë për të pasur punë, tregje, arsimim, infrastrukturë rrugore, banesë, shërbime shëndetësore etj. Një numër i konsiderueshëm i popullsisë së rrethit të Delvinës trajtohen me ndihma ekonomike ku sipas të dhënave të siguruara nga Zyra e 117 Po aty 118 Po aty 124

125 Ndihmës ekonomike, Delvinë, ky numër personash dhe familjesh po vjen gjithnjë e më shumë në rritje. Kjo nuk është gjë tjetër veçse tregues i rritjes së varfërisë. Viti Trajtimi me ndihmë ekonomike Familje Persona Tabela nr Familjet dhe personat e trajtuar me ndihme ekonomikee në qytetin e Delvinës (V ) 119 Duke parë tabelën vërejmë se numri i personave dhe familjeve të trajtuara me ndihmë ekonomike po shkon gjithnjë e më shumë në rritje e shprehur kjo edhe më krizën ekonomike që ka përfshirë jo vetëm Shqipërinë por edhe vendet e tjera fqinje ku ka emigruar pjesa dërmuese e popullsisë së Rrethit të Delvinës (një pjesë e të ardhurave sigurohet nga emigracioni). Nr i familjeve dhe personave Trajtimi me ndihme ekonomike Vitet Familje Persona Grafiku nr 16. Paraqitja grafike e personave dhe familjeve të trajtuara me ndihma ekonomike 120 Grupet dhe kushtet për tu trajtuar me ndihmë ekonomike përcaktohen si më poshtë: 119 Burimi: Zyra e Ndihmës Ekonomike, Bashkia Delvinë Po aty 125

126 Janë përfshirë për tu trajtuar më ndihmë ekonomike të gjithë ata persona pa të ardhura ekonomike që trajtohen me shumën % të vlerës. Pagesa e ndihmës llogaritet mbi bazë të numrit të personave në familje, ku kryefamiljari paguhet me 2600 lekë bruto, që është një nga pagesat më minimale që mund të ekzistojë. Një grup tjetër që trajtohet me ndihmë ekonomike janë personat me aftësi të kufizuar 234 persona. Invalidët e punës janë në masën 266 persona. Ndërsa në komuna nuk ka persona ose familje që trajtohen me të ardhura ekonomike (pasi janë të pajisur me toka). Grupe të tjera që trajtohen më ndihma ekonomike janë edhe: personat në asistencë, të papunë të tjerë etj. E nisur nga të dhënat e mësipërme si edhe nga problemtikat e trajtuara do të duhen të merren masat e duhura dhe të ndiqen politikat sociale që do të ndihmonin jo vetëm në minimizimin e varfërisë por edhe në zbutjen e saj. Vetë numri i lartë i personave që trajtohen me ndihmë ekonomike, na pasqyrojnë vështirësitë ekonomiko sociale që janë plagë e kësaj popullsie. 2. Papunësia Situatat dhe mënyrat në të cilat kryhet aktiviteti i punës janë të rëndësishme nga pikëpamja ekonomike pasi dëshmojnë kompleksitetin e strukturës ekonomike. Përsa i takon statusit të punësimit jemi të ndërgjegjshëm se pjesa me e madhe etë punësuarve janë në zonat rurale ose ndryshe Punëtorë të vetëpunësuar, e lidhur ngushtë kjo me bazën ekonomike të Rrethit të Delvinës blektoralo bujqësore. Por një analizë e plotë do të ishte nëse do të bëhej një pasqyrim më i plotë i të punësuarve sipas strukturës gjinore dhe grupmoshore. Në tabelat e mëposhtëme do të trajtohet papunësia sipas grupmoshave duke na dhënë një pamje më të plotë për punësimin si një tregues i rëndësishëm demografik. Pellgu i Delvinës Numri gjithsej Tabela nr Papunësia sipas grupmoshave Zyra e Punësimit, Delvinë viti

127 Nga të dhënat e tabelës dhe të grafikut vëmë re se kemi një numër të konsiderueshëm individësh të papunë dhe madje numrin më të madh e përbëjnë të rinjtë, sidomoss mosha vjeç. Pikërisht ky kontigjent individësh janë të detyruar të emigrojnë për të siguruar jetesën e tyre. Problematika qëndron në faktin se largimi i kësaj grupmoshe, ndikon ndjeshëm në shtesën natyrore dhe ripertëritjen e popullsisë. Ky element çon shpesh herë në plakje të popullsisë së rajonit, i cili është problem shumë madhor, me të cilën po përballen shumë vende europjane, prandaj do të duhet të merren masa që ky problem mos shfaqet ose mos thellohet në vendin tonë e sidomos në hapësirën në studim. PAPUNESIA SIPAS GRUP -MOSHAVE % % % % % Grafiku nr 17. Papunësia sipas grupmoshave 122 Në grafik duket shumë qartë se sa e theksuar është papunësia në moshat e reja, dhe dihen, problemet socio-ekonomike qe krijohen si rezultat i saj. Ajo që duhet theksuar dhe duhet pasqyruar është dhe numri i të punësuarve sipas grupmoshave për të bërë një analizë më të qartë të saj. Në lidhje e strukturën e brendshme të popullsisë në moshë pune, zvogëlimi i të rinjve për çdo punëtor të mundshëm të rritur në shkallë vendi reflektohet në nivel rrethi. 123 Pjesëmarrja e fuqisë punëtore përgjithësisht ka rënë në mënyrë të ndjeshme, por me ndryshime të mëdha sipas gjinisë. Për meshkujt rëniet e kufizuara duket se vijnë si pasojë e strukturës së përgjithshme të zhvillimit të popullsisë. Por ndryshimet më të mëdha negative i ka pasur sidomos Rrethi i Delvinës, me një vlerë aktuale plakje Zyra e punës Delvinë, viti Regjistrimi i Popullsisë dhe banesave, Njerëzit dhe puna në Shqipëri INSTAT

128 Kapitulli III Ekonomia dhe problematikat e saj zhvillimore. III.1. Gjendja ekonomike e Pellgut të Delvinës deri më vitin Para vitit 1945 Pellgu i Delvinës ishte një rajon i prapambetur agrar ashtu si dhe i gjithë vendi. Shqipëria kishte kaluar një sërë luftrash dhe periudhash të vështira ekonomike të ardhura si rezultat i kohës së gjatë të vendosur nën sundimin osman, prandaj dhe nuk u ishte lejuar që të ngriheshin dhe ta udhëhiqnin vetë ekonominë e vendit. E njëjta gjendje ishte shfaqur dhe në fushëgropën e Delvinës e cila dhe pse ishte një territor me potenciale të mëdha natyrore, nuk mund ti zhvillonte degët e ndryshme të ekonomisë,pasi teknologjia e përdorur ishte mjaft primitive. Popullsia banuese kishte një nivel primitiv të teknikës së punës, mungesë të forcave prodhuese dhe mbi të gjitha vegla e vetme me të cilën punonin tokën ishte parmenda e drurit që tërhiqej nga kau. Karakteristikë e kësaj periudhe ishte përhapja e gjerë e kënetava dhe mbi të gjitha ekzistenca e familjeve fshatare pa tokë, pasi kjo e fundit posedohej nga pronarët e mëdhenj dhe shteti. Forma e pronësisë mbi tokën dhe ekzistenca e mardhënieve gjysmë feudale në prodhim sillnin një nivel të ulët të zhvillimit të forcave prodhuese në bujqesi, me strukturë të disfavorshme të degëve dhe nëndegëve, si rrjedhim edhe një prodhim të vogël bujqësor. Në këto kushte nuk mund të kishte një zhvillim të mirfilltë të bujqësisë, kështu që popullsia nuk plotësonte dot as kërkesat e saj më minimale për ushqim. Bujqësia tipike ishte ekstensive, monokulturore dhe me një teknikë të prapambetur, kështu që baza ekonomike ishte blektoria. Pellgu ishte pothuajse totalisht i kënetëzuar, përhapja e gjerë e kënetave ndikonte drejtpërdrejtë në strukturën e bimëve të mbjella dhe në kufizimin e sipërfaqeve të kultivuara, por mbi te gjitha, fushat më të rëndesishme ato të Mursisë dhe të Vrinës ishin të kënetëzuara. Por sistemi ekonomik dhe marrëdhëniet gjysmë feudale kishin një ndikim të jashtëzakonshëm në ekonominë e Pellgut, pasi ishte një faktor përcaktues në prodhimin e kulturave të ndryshme që kultivoheshin. Fshatarët të ndodhur nën presionin e pronarëve të tyre feudalë dhe pa një të ardhur të sigurte, nuk punonin me deshirë, sepse shfrytëzoheshin në të gjitha format e mundshme prej pronareve të tyre. Gjatë mesjetës (vitet 1670) Pellgu bënte pjesë në organizimin administrativ të Sanxhakut të Delvinës, baza e ekonomisë ishin mardhëniet feudale, ajo ishte nën varësinë e pushtuesve osmanë. Pikërisht regjimi feudal ushtarak tepër i egër osman, bëri që të kishte kushte mjaft të papërshtatshme për zhvillimin e ekonomisë. Në shekullin e XVI një përhapje shumë të gjerë ka pasur sistemi i timarit që më vonë u zëvendësua me atë të çifligut. Nëpërmjet këtyre sistemeve bëhej e mundur vjelia e sa më shumë taksave prej popullsisë vendase dhe pse kjo e fundit qe shumë e varfër. Përsa i përket industrisë, ajo ishte e prapambetur, nuk mund të flitej për një industri të mirfilltë për mos thënë se ishte gati inegzistente, ajo përfaqësohej kryesisht nga disa objekte 128

129 të industrisë ushqimore, më saktë mund të flitej për manifaktura sesa për industri. Por përgjithësisht karakteristikat kryesore të industrisë në rajonin e Pellgut janë të njëjta me ato të të gjithë vendit. Industria kishte një strukturë të kufizuar në prodhimin e produkteve dhe nënprodukteve, niveli teknik ishte shumë i ulët, numri i punëtorëve ishte i ulët gjithashtu, prapambetja vërehej dhe në disponimin e këtyre të fundit nga qarqet e huaja, të cilat i shfrytezonin punëtorët por nuk investonin në nivelin teknik të ndërmarrjeve. Me një prodhim të ulët bujqësor dhe me një industri tepër primitive u vërejt lëvizja e popullsisë drejt vendeve të tjera fqinje. Me gjithë këto probleme u ndie nevoja e emigracionit ekonomik të popullsisë, duhet theksuar se emigracionin më të madh në të gjithë hapësirën shqiptare e ka pasur pikërisht ky rajon. III.2. Zhvillimi i ekonomisë në vitet Fillimet e vitit 1945 e gjetën vendin dhe këtë rajon në gjendje shumë të vështirë ekonomike dhe me një bazë materialo teknike tepër të prapambetur dhe të degraduar si për bujqësine dhe për industrinë. Menjëherë në vitin 1945 fillon një etapë e re në zhvillimin ekonomiko-politik të vendit, që nënkupton dhe ndryshimet e rëndësishme në Pellgun e Delvinës ashtu si në të gjithë vendin. Masat e marra ndaj gjithë problemeve të trashëguara nga e kaluara kanë qënë nga më të ndryshmet duke nisur që nga reforma agrare e deri te privatizimi i të gjithave institucioneve shtetërore, pra përqendrimi i ekonomisë në duart e shtetit. Pikërisht gjatë intervalit kohor , pas përfundimit të Reformës Agrare një vëmendje e veçantë ju kushtua mënjanimit të kaosit të madh hidrologjik të sistemimeve ujore në këtë Pellg. Bonifikimi i tokave dhe sistemimi i sipërfaqeve ujore, rritja e sipërfaqeve tokësore, bëri që të ngrihen rezervuarë, u ndërtuan shtretër të rinj artificialë të lumenjve. Me punimet që u intesifikuan u bë i mundur menjanimi i kaosit të mëparshëm hidrologjik dhe sipërfaqet e përftuara dhe të përmirësuara, në masën më të konsiderueshme u futën në prodhim. Te këto toka të përftuara nga bonifikimet u ngritën ekonomi të reja bujqësore në formën e ndërmarjeve bujqësore dhe koperativave. Gjatë periudhës , pati një zhvillim shumë të gjerë të degëve të ekonomisë në këtë rajon. Zhvillim i ekomomisë ishte i shprehur si në bujqësi dhe në industri, por më tepër prioritet pati bujqësia e aplikuar në të gjithë territorin e Pellgut që nga fushat deri te kodrat. Përparësi pati bujqësia si rezultat i organizimit të saj në ndërmarje dhe koperativa ku duhet të përmendim psh: Ndërmarja bujqësore e Vrinës dhe e Vurgut si dhe Ndërmarja bujqësore Delvinë, të cilat patën shumë rëndësi në mbarvajtjen ekonomike. Ndërmarjet bujqësore të Vrinës, Mursisë dhe Vurgut u krijuan menjëherë pas bonifikimit të tokave, ato u pajisën me një bazë te mirë materiale dhe me teknikë moderne për kohën, specialistë, etj. Përdorimi i kimikatve të duhura mundësuan një prodhim më të madh të produkteve të kultivuara në larmishmëri dhe prodhim. 129

130 Ndërmarja e Vrinës drejtim kryesor, në ekonominë e saj bujqësore kishte; drithrat e bukës, bimët industriale si dhe kullota të mira për rritjen e gjedhëve duke përfituar kështu dhe nënproduktet e tyre. Bimë tjetër me përhapje të gjerë ishte luledielli, ai përbënte një nga kulturat vajore që kultivoheshin në këtë fushëgropë, por nuk mungonin as perimet dhe pemët e ullinjve e agrumeve. Ndërmarja Bujqësore e Vurgut drejtim kryesorë për ekonominë e saj kishte, kultivimin e kulturave të: grurit, misrit, orizit, perimeve dhe rritjen e gjedhëve. Ndërkohë që më vonë u zbatua dhe një teknologji moderne jo vetëm për kultivimin e kulturave bujqësore dhe të perimeve, por dhe për rritjen e pulave që jepnin produktivitet të lartë vezësh si dhe majmërisjen e qengjave etj. Ndërmarja Bujqësore e Delvinës u krijua në 1964 dhe u organizua në 5 sektorë: nga të cilat vetëm 2 prejt tyre bëjnë pjesë në fushëgropën e Delvinës, Stjari dhe Delvina. Kjo qëndër ishte e specializuar për kultivimin e ullinjve dhe agrumeve, në tokat arë kultivoheshin edhe drithra buke, perime e bimë industriale. Kjo ndërmarje kishte dhe shumë krerë gjedhë dhe të imta që furnizonin qyetin e Delvinës me qumësht dhe me nënproduktet e tyre. Në sipërfaqen e fushëgropës kultivoheshin dhe shumë bimë të tjera industriale si: pambuku dhe orizi. Nuk munguan dhe krijimi i brezareve të mrekullueshëm të cilat u kultivuan me agrume dhe ullinj si psh ne Malin e Finiqit apo në kodrat e Ksamilit. Duke parë të gjitha përparësitë dhe llojshmërinë e madhe të bimëve të kultivuara pati një zhvillim shumë të madh edhe industria e cila ishte e shumëllojshme që nga ajo e lehtë dhe ushqimore e deri te ajo e rëndë. 1. Zhvillimi i industrisë Kështu që në 1 shtator 1946 në Sarandë filloi punë fabrika e vaj-sapunit e cila përfshihej në administratën e vaj-sapunit Vlorë, aty prodhoheshin disa lloje sapunësh 124. Në vitin 1947 rëndësi për fushëgropën pati dhe përqëndrimi i industrisë së vajit të ullirit i cili ishte prezent në Delvinë me një fabrikë të transferuar nga Vlora në Delvinë 125. Në vitet në degët e industrisë ushqimore një ndikim shumë të madh në shpërndarjen e tyre, ka së pari lënda e parë, veçoritë e prodhimit dhe përpunimit. Specializimi i ekonomisë bujqësore dhe rajonizimi i kulturave bujqësore kanë luajtur një rol të rëndësishëm në industrinë ushqimore dhe anasjelltas. Industrializimi i qumshtit u vërejt në rrethin e Sarandës, ku në u hapën me dhjetra baxho dhe në shumicën e rasteve ekonomitë bujqësore kishin dhe drejtim blektoral. Industria e lehtë dhe ushqimore pati një zhvillim të madh. Industria ushqimore kishte një lidhje shumë të ngushtë me bujqësinë, mund të përmendim industrine e miellit e cila mundësohej nga kultivimi në një masë të madhe të drithrave të bukës, industria e vajit e 124 Dr Ziso Kote Gjeografia e industrisë së lehtë dhe ushqimore Monografi, MILOSAO 2007, fq Dr Ziso Kote Gjeografia e industrisë së lehtë dhe ushqimore Monografi, MILOSAO 2007, fq

131 zhvilluar si në Delvinë dhe në Sarandë në dy qendrat ku kultivoheshin luledielli dhe ulliri. Pra ndërvarësia ndërmjet lëndës së parë dhe industrializimit ishte shumë e madhe. Zhvillimi i shpejtë i industrisë ushqimore dhe shtrirja e gjerë e saj në të gjithë Pellgun e Delvinës ka siguruar rritjen e prodhimeve si dhe mundësinë e përpunimit të shumë produkteve bujqësore e blektorale të saj. 2. Zhvillimi i industrisë Gjatë këtyre viteve në Delvinë u ngritën objekte të vogla industriale, duke e bërë këtë të fundit një degë shumë të rëndësishme për prodhimin e produkteve industriale e sidomos të asaj ushqimore. Në vitin 1970 Pellgu Delvinës përfaqësonte 34.5% të prodhimit të përgjithshëm industrial të rajonit Jugor, 24.4% ishte prodhimi i Industrisë së lehtë dhe 38.9% prodhimi i industrisë ushqimore 126. Pas vitit 1971 industria e lehtë dhe ushqimore morri dhe më shumë përparësi në rrethin e Sarandës, me ngritjen e fabrikës së konservimit (ullinjve, frutave, reçelit, kompostove etj). Po ashtu u ngritën dhe objekte të reja të industrisë së duhan-cigareve. Pas vitit 1973 në këtë hapësirë pati një shtim të trikotazheve, prodhimit të makaronave, konservave, cigareve etj. Ndërkohë që një degë shumë e rëndësishme dhe me vlera ishte ajo e energjitikës, që u zhvillua pas viteve 1960, ajo u konkretizua me ngritjen e hidrocentralit të Bistricës mbi lumin e Bistricës. Si rezultat i nevojave të popullsisë për transport publik, u rrit dhe kërkesa për shërbime të ndryshme teknike në mjetet e transportit, dhe nevojës për mjete e vegla pune, u bë e mundur krijimi i SMT-së (Stacioni i makinave dhe i traktorëve) që e filloi veprimtarinë në Delvinë me 2 traktorë që më pas pati një rritje të numrit të tyre. Vitet e para kjo SMT kishte në varësi edhe rrethin e Gjirokastrës, pranë SMT-së u ngrit ofiçina që siguronin paisjet e ndryshme për shërbime ndaj mjeteve të ndryshme që përdoreshin. Industria mekanike pati shumë rëndësi, qendrën e saj e kishte në Sarandë ajo shërbente për riparimin e automjeteve, në këtë fazë të parë u be dhe koncentrimi i ofiçinave ekzistuese me destinacion mirëmbajtjen e e parkut të automjeteve. Në vitet 1970 filloi shfrytëzimi i kripës së gurit, atëhere kur u hap dhe miniera e parë në shqipëri që ndodhej në Dhrovjan. Minerali nxirej nga vendburimet e shkëmbinjëve argjlo ranorë. Kripa e nxjerë nga këto vendburime përdorej për të prodhuar sodën kaustike. Industria e lehtë u përfaqësua me ndërmarjet e prodhimeve artizanale që u krijuan në Delvinë në 1980 me dy sektorë: të metalpunuesve dhe te këpucëve, më vonë u formua dhe sekori për përpunimin e gjineshtrës, prodhimeve artistike dhe të përpunimit të drurit për eksport. Industria e ndërtimit pati zhvillimin e saj, lënda e parë ishte shumë lehtë për tu gjetur, për faktin se rajoni është tepër i pasur me minerale dhe materiale për ndërtim. 126 Dr Ziso Kote Gjeografia e industrisë së lehtë dhe ushqimore Monografi, MILOSAO 2007, fq

132 Industria e lehtë Industria ushqimore Vitet Industria në % Tab nr 3.1. Shpërndarja e industrisë së lehtë dhe ushqimore sipas viteve 127 Nga tabela dalim në konkluzionin se industria e lehtë ka shkuar gjithnjë e me shumë duke u rritur gjatë viteve, ajo e arriti prodhimin më të lartë të saj në vitin Në vitet 60 peshën kryesore të ekonomisë e kishte industria ushqimore, ndërsa në vitet në vazhdimësi përparësi morri industria e lehtë. Përsa i përket industrisë ushqimore dhe pse u rrit, ajo sërisht mbeti pothuajse në të njëjtin stad zhvillimi me një rritje gati simbolike të saj. Për më tepër flet grafiku i mëposhtëm, ku nga ana vizuale vihet re, ulja drastike që ka pësuar industria ushqimore për një përiudhë kohore 20 vjeçare. Kjo ulje konsiston në poltikat e ndjekura në atë periudhë kohore, sidomos përkon me kohën ku ju dha tepër përparësi bujqësisë dhe hapjes së plantacioneve të shumta të agrumeve dhe drufrutorëve. Industria e lehte dhe ushqimore ne % Vitet Industria e Lehte nw % Industria Ushqimore ne % Grafiku nr 18. Paraqitja grafike e industrisë së lehtë dhe ushqimore 128. Saranda dhe Delvina gjatë viteve , zinte një peshë të përgjithsshme 2.2 % të të gjithë prodhimit industrial duke varjuar si më poshtë sipas degëve: Po aty, fq Dr Ziso Kote Gjeografia e industrisë së lehtë dhe ushqimore Monografi, MILOSAO 2007,fq Burimi: Vjetar Statistikor viti 1978, fq

133 Energjia 6.5 % Industria mekanike 1.0% Material ndërtimi 1.3 % Industria e drurit dhe letrës 1.2% Industria e lehtë 2.6% Industria ushqimore 4.0% Politikat proindustriale të viteve të cituara më sipër kanë pasur ndikimin e tyre jo vetëm në aplikimin e industrive të ndryshme në këtë hapësirë por duke zënë njëkohësisht edhe një peshë të caktuar në prodhimin vendas. Megjithatë nga të dhënat e mësipërme dalim në konkluzionin se industritë e lehta, energjitika dhe industria ushqimore kishin më teper përparësi për tu zhvilluar e lidhur kjo e fundit me lëndën e parë të marrë direkt nga terreni dhe mundësitë për aplikim të tyre me një kosto më të ulët. Në këto ndërmarrje industriale ishin të punësuar një numër i konsiderueshëm i popullsisë vendase, duke vënë në dukje se gjatë kësaj periudhe kohore papunësia pothuajse ka qënë inekzistente. 3.Zhvillimi i buqësisë dhe blektorisë Pellgu i Delvinës përgjithësisht është një hapësirë blektoralo bujqësorë, me mbizotërim të blektorisë dhe mbarshtimit të tyre, nuk kanë munguar edhe nënproduktet e tyre. Zhvillim i ekomomisë ishte i shprehur si në bujqësi dhe në industri, por më tepër prioritet pati bujqësia e aplikuar në të gjithë territorin e Pellgut që nga fushat deri te kodrat. Përparësi pati bujqësia si rezultat i organizimit të saj në ndërmarrje dhe koperativa ku duhet të përmendim psh: Ndërmarrja bujqësore e Vrinës dhe e Vurgut si dhe Ndërmarrja bujqësore Delvinë, të cilat patën shumë rëndësi në mbarëvajtjen ekonomike. Bujqësia tipike nuk ishte më ekstensive, monokulturore dhe me teknikë të prapambetur, kështu që edhe me shtimin e fuqisë punëtore, kjo degë e ekonomisë mbante një peshë tëpër të madhe në të ardhurat e popullsisë. Perberia e tokes sw punuar ne Kv/ha Vitet drithra buke Grure Patate Luledielli Oriz Perime, bostan Fasule Tagjira Duhan Tabela nr 3.2. Përbëria e tokës së punuar (V ) 130 Burimi: Vjetar Statistikor viti Burimi: Vjetar Statistikor viti 1978 fq 88,

134 Nga të dhënat e tabelës së mësipërme dhe grafikut të produkteve bujqësore të prodhuara në fushat e Rrethit të Delvinës, rezulton se bujqësia është e aplikuar në shumë kultura përgjithësisht në kuturat e bimëve të fushës që përbëjnë edhe bazën e tyre. Shumë pak kemi kultivim të bimëve industriale si duhani, megjithatë gjatë kësaj kohe në Delvinë ekzistonte një fabrikë që merrej me përpunimin e duhanit dhe cigareve Bujqesia Kv/ha drithra buke Grure Patate Luledielli Oriz Perime, bostan Fasule Tagjira Duhan Produktet Grafiku nr 19. Zhvillimi i bujqësisë dhe kulturat bujqësore III.3. Zhvillimi ekonomik gjatë viteve Menjëherë pas ndryshimit të strukturës politike në vitin 1990 u vu re një ndryshim i strukturës ekonomike, ku u kalua nga një ekonomi e komanduar nga shteti ne ekonominë e lirë të tregut. Pas këtij ndryshimi thelbësor u bë privatizimi i shumë tokave (sipas ligjit 7501) dhe i ndërmarrjeve të ndryshme, pra filloi të mbizotëronte prona private dhe në një masë shumë të vogël përfaqësohej nga institucionet shtetërore. Me privatizimin e ndërmarrjeve dhe të tokave ekonomia morri një prioritet tjetër, u rrit më tepër prodhimi bujqësor dhe blektoral. Kjo formë e re e ekonomisë përfaqësohej me zhvillimin e ekonomisë së lirë të tregut. Madje dhe turizmi morri më tepër prioritet pas ndryshimit të formës së qeverisjes, ai kaloi nga një formë e turizmit të mbyllur, në një destinacion për të gjithë vizitorët apo turistët e huaj ndryshe nga më parë, kur turizmi shihej si një formë politike për të ndikuar në ideologjinë e atyre pak vizitorëve të huaj që vizitonin Shqipërinë. Rrethi i Delvinës ka potenciale të shumta natyrore dhe kulturore që do të bënin të mundur, aplikimin e shumë degëve të ekonomisë nëpërmjet përdorimit direkt dhe indirekt të këtyre resurseve. Burimet natyrore i gjejmë në natyrë në formën e tyre relativisht të pamodifikuar, të cilat kërkojnë një aktivitet ose process paraprak përpara se të përdoren si kapital natyror. 134

135 Pasuritë natyrore dhe humane që posedon ky rreth përbëjnë pasurinë dhe statusin e tij në marrëdhënie me rajonet e tjera përreth. Duke qënë se Rrethi i Delvinës është tepër i varfër ekonomikisht, prandaj themi se është i varur nga resurset natyrore, ndryshe nga ato qytete apo vende që kanë statusin e Zhvilluar. Vetë kushtet e caktuara të Rrethit të Delvinës kanë lejuar zhvillimin e degëve të ndryshme të ekonomisë me një larmishmëri tepër të madhe që nga bujqësia, blektoria, turizmi e industria që janë dhe më prioritarët. Nuk mungojnë dhe bizneset e ndryshëm që nga ato të ndërtimit, shërbimeve, industrisë qofshin këto të huaja apo shqiptare. Ende në këtë rajon mbizotëruese është ekonomia blektoralo- bujqësore, dhe pse zhvillimi i turizmit mund të ishte prioritar në këtë hapësirë ende nuk e ka marrë rëndësinë e kërkuar për tu bërë një degë prioritare e ekonomisë së saj Pas viteve 1990 me privatizimin e shumë ndërmarrjeve u vu re një mbyllje masive e tyre që nga ajo e reçelit, potasiumit, makaronave etj. Zhvillimi ekonomik i Rrethit të Delvinës gjatë viteve , ka pasur pothuajse të njëjtën bazë të ekonomisë atë blektoralo bujqësore edhe pse nuk duhet mohuar ekzistenca e degëve të tjera të ekonomisë e shprehur në bisnesin e madh dhe bisnesin e vogël. Të ardhurat ekonomike të Rrethit të Delvinës janë tepër të ulta siç e përmendëm edhe mësipër pasi baza kryesore e ekonomisë është ende ajo blektoralo - bujqësore. Degët e tjera të ekonomisë si industritë, shërbimet, transporti etj, zënë një hapsirë më të ngushtë në aktivitetin ekonomik të popullsisë banuese në të. Delvina është një rreth që ka një shtrirje të konsiderueshme në Pellg, në këtë rajon ekzistojnë 254 aktivitete të ndryshme të biznesit të vogël dhe 33 aktivitete të biznesit të madh (Juridik) të përfaqësuara përgjithesisht nga shoqëri ndërtimi apo transporti. Ajo që bie më tepër në sy në këtë hapësirë është mbyllja e shumë aktiviteteve të biznesit të madh këto vitet e fundit, ku vetëm vitin e fundit janë mbydhur 10 prej tyre. Ndërsa biznesi i vogel ka pasur shumë luhatje me ulje dhe ngritje të vazhdueshme në shtatë vitet e fundit. Në vitin 2007 kanë qënë vetëm 220 aktivitete ndërsa ne 2011 regjstrohen 254 prej tyre dhe së fundmi në vitin 2013 numërohen 2031 bisnese. Bisnesi i vogël ka shkuar gjithnjë e më shumë drejt rritjes së tij për shumë arsye, që janë mëse të dukshme në një rajon ku të ardhurat tepër të ulta sigurohen vetëm nga dy degë si blektoria dhe bujqësia, pa harruar dhe shërbimet dhe industritë e pranishme në këtë rajon. VITET Bisnesi i vogel Bisnes i madh Tabela nr 3.3. Numri i bisneseve të vogla dhe të mëdha Zyra e Tatim Taksave, Bashkia Delvinë (Viti 2013). 135

136 Vetëm duke parë grafikun kuptojmë qartë se si është rritur bisnesi i vogël, kjo rritje ka ardhur për disa arsye si psh: Lehtësia e hapjes së tyre, pasi bisnesi i vogël kërkon më pak taksa dhe dokumenta për liçensimin e tyre. Është parë si mundësi punësimi prej individëve të cilët e konsiderojnë hapjen e tyre mundësi jetese në kohën kur nuk kanë mundësi tjetër punësimi. Rikthimi i emigrantëve nga vendet fqinje përbën një kontigjent individësh të cilët e kanë më të thjeshtë të investojnë në vendin e tyre sesa në vëndin ku kanë jetuar sidomos pas krizës në të cilën është përfshirë Greqia, vend ku kanë emigruar masa më e madhe e popullsisë së Delvinës. Politikat e ndjekura për dhënien e përparësisë së bisnesit të vogël, kanë pasur ndikimin e tyre. Ndryshe nga bisnesi i vogël, bisnesi i madh ka shkuar gjithnjë e më shumë ne ulje ku nga 49 bisnese që kanë qënë në vitin 2007 tashmë në 2010-tën ekzistojnë vetëm 33 prej tyre. Vetë kushtet e hapjes apo mbylljes së një bisnesi të madh nuk janë aq të thjeshta sa me bisnesin e vogël, tatimet e shtetit si dhe kostoja e përballimit të tyre po bëhet gjithnjë edhe më e vështirë, sidomos kur kriza ekonomike ka përfshirë më shumë se një rajon, madje edhe shtetet fqinje, ku ka emigruar pjesa dërmuese e popullsisë së Delvinës. Por në të njëjtën kohë vërehet një rritje gati simbolike e tyre në dy vitet e fundit, kjo tendencë e re është e lidhur me krizën ekonomike të ndodhur në vendet tona fqinje, Greqi, Itali etj. Emigrantët e kthyer në vendin e tyre, kanë sjellë me vetë edhe vlera monetare të kursyera gjatë viteve që këta të fundit kanë punuar jashtë shtetit. Me këto vlera kanë hapur bisnese të mëdha që janë sidomos ato të ndërtimit, transportit, butikësh etj Bisnesi i madh dhe i vogel Bisnesi i vogel Bisnes i madh Grafiku nr 20. Analiza e grafike e bisnesit te madh dhe të vogël

137 Nga grafiku i mësipërm dalim në konkluzionin se bisnesi i madh zë një hapësirë më të vogël në ekonominë vendase, por nëse do ti jepej përparësi rritjes së tyre kjo do të nënkuptonte që një numër i konsiderueshëm njerëzish do të kishin mundësi punësimi. Pa mohuar kontributin e bisnesit të vogël në jetën ekonomike që nuk është i vogël sidomos në dy vitet e fundit i cili me rritjen dhe përparësinë që i është dhënë zë vendin e tretë për nga rëndësia menjëherë pas blektorisë dhe bujqësisë. Për vitin 2012 në territorin e bashkisë Delvinë ka rreth 2037 subjekte ekonomike nga të cilat 2002 janë biznese të vogla dhe 35 të mëdha (3 hotele, 3 ullishtari, dy prodhues vere, mulli, 7 furra, dy industri CaSO2 ). Në Delvinë ka edhe ndërmarrje bujqësore që kultivojnë ullinj, portokalle, rrushë, drufrutorë etj. Gjithashtu edhe bletërritja ka zënë një vend të rëndësishëm në ekonominë vendase, edhe pse funsjonon si një ekonomi familjare e fermerëve të vegjel. Delvina është e njohur si një nga zonat më mbarështuese e bletëvee dhe për cilësinë e jashtëzakonshme të mjaltit. Duke i parë krahasimisht mbarëvajtjen e bisneseve të vogjël e të mëdhenj, sipas degëve të veçvanta, vërejmë ndryshime që na lejojnë të përpilojmë një analizë të plotë të kushteve ekonomike në të cilën ndodhet ky rreth. Shprehja e bisneseve në grafikë sipas të dhënave: Bisnesi i Madh Grafiku nr 21. Bisnesi i Ma adh 133 Grafiku nr 22. Bisnesi i vogël Zyra e tatim taksave, Bashkia Delvinë 133 Po aty 134 Po aty 137

138 Nga grafikët e mësipërm (graf nr 21) vëmë re se bisnesi i vogël ka pasur një rritje të konsiderueshme në dy vitet e fundit. Kjo ka ardhur si rezultat i kthimit të një numri të konsiderueshëm njerëzish nga emigracioni, të cilët në pamundësi për tu punësuar në vend, e kanë gjetur zgjidhjen në hapjen e bisneseve të vogla. Pasi hapja e bisnesit të vogël është më e lehtë rezultat i taksave të ulta, investim më i vogël monetar etj. E kundërta ka ndodhur me bisnesin e madh, i cili gjithnjë e më shumë po pëson ulje, gjë që vihet re në (graf nr 22) pasi mundësitë për të hapur bisnese të mëdha janë shumë herë më të ulta se sa në bisnesin e vogël. Taksat e larta, kostot e larta të prodhimit, mungesa e tregut, mungesa e krahut të lirë të punës, mungesa e politikave ekonomike që influencojnë rritjen ose ngritjen e bisnesit te madh, shpesh herë edhe mungesa e lëndës së parë ka bërë që të ulet ndjeshëm numri i bisneseve të mëdha. Të gjitha këto probleme ekonomike të lidhura me mungesën e punësimit dhe vendeve të punës, çuan në emigrim dhe imigrim të popullsisë së aftë për punë (mosha e re). Disa forma të tjera në kontekstin e zhvillimit ekonomik Kohët e fundit një formë ekonomike mjaft e përdorur për përfitime është edhe rritja e Troftës një lloj peshku shumë i përhapur në Delvinë dhe rrethinat e saj. Mundësuar prej kushteve të përshtatshme, me ujin e rrjellshëm dhe me habitatet e përshtatshme natyrore të strukturuara në formë të tillë, artificialisht që peshku të ketë gati të njëjtat vlera ushqyese si në formën e egër të rritjes së tij. Në hapësirën e rrethit e Delvinës gjejmë disa stabilimente peshku, të vendosura në Tatzat, Kalasë dhe disa stabilimente më të vogla në Bajkaj. Këto stabilimente funksjonojnë si nësi ekonomike që e tregëtojnë peshkun jo vetëm na hapësirën e Delvinës dhe Sarandës por dhe në hapësirat përreth e më gjerë se kaq. 138

139 III.4. Sektori primar: Struktura e prodhimit aktual bujqësoro blektoral dhe shpërndarja territoriale III.4.1. Bujqësia Bujqësia dhe blektoria përbëjnëë një nga bazat më të rëndësishme të ekonomisë, ajo është e shprehur në të gjitha degët e saj që nga drithrat e bukës e deri te perimet e drufrutorët. Tokat bujqësore zënë nje sipërfaqe të konsiderueshme ku vetëm në Delvinë kjo sipërfaqe është 7851 ha nga të cilat vetëm 1078 ha janë kultivuar me drithra buke dhe foragjere. Fondi i tokave bujqësore në Rrethin e Delvinës është i ndarë si më poshtë në bazë të njësive administrative: Njesitë administrative Bashkia Delvine Komuna Finiq Komuna Mesopotam Komuna Vergo Fondi i Tokave në (ha) Tabela nr 3.4. Ndarja e fondit të tokave bujqësore ne Rrethin e Delvinës Fondi i Tokave ne( ha) Komuna Vergo 25% Bashkia Delvine 26% Komuna Mesopotam 28% Bashkia Delvine Komuna Finiq 21% Komuna Finiq Komuna Mesopotam Komuna Vergo Grafiku nr 21. Paraqitja grafike e fondit të tokave në Rrethin e Delvinës (V. 2013) Zyra Bujqësisë, Delvinë Po aty 139

140 Në grafikun e mësipër shohim qartë ndarjen e fondit të tokave të shpërndara sipas njësive administrative, ajo që bie në sy është ndarja gati e barabartë e sipërfaqes së tyre. Ky fakt është i lidhur me shpërnadjen gjeografike tepër uniforme të të gjitha formave të relievit në të gjithë sipërfaqen e Rrethit të Delvinës. Në keto toka kultivohen pothuajse të gjitha llojet e kulturave që nga ato të arave, prodhimet e fushës e deri te drufrutorët, agrumet, ullishtet dhe rrushi. Drithrat e bukës janë kultivuar në 465 ha ndërsa foragjeret në 461 ha. Bazën kryesore të bimëve të kultivuara e përbëjnë drithrat e bukës të ndjekura nga foragjeret. Ndërsa përsa i përket drufrutorëve e përbëjnë ullishtet e shumta të cilat japin një masë të madhe ullinjsh dhe prodhojnë shumë vaj për konsum. Mbrapa nuk ngelen as agrumet dhe pemët e tjera të kultivuara në Pellgun e Delvinës, të cilat përbëjnë një pjesë shumë te rëndësishme të ekonomisë. Duke qënë se Pellgu i Delvinës përbëhet në pjesën më të madhe të saj prej fushave dhe kodrave atëhere dhe sipërfaqja e përgjithshme e tokave bujqësore është e konsiderueshme. Pellgu i Delvinës në tërësi të saj ka një sipërfaqe toke ha e cila përfshin rrethin e Delvinës dhe rrethin e Sarandës, e vetmja që nuk përfshihet është Komuna e Lukovës. Sipërfaqja e kultivuar në vitin 2010 është 14756,875 ha në të gjithë rajonin me rreth 300 ha më shumë se në vitin 2009 nga dalim në përfundimin se gjithnjë e më tepër po i jepet prioritet zhvillimit të bujqësisë. RRETHI TOKE BUJQËSORE (ha) Sarandë Delvinë 7851 TOTAL Tabela nr 3.5. Siperfaqja e tokave bujqesore 137 Me rritjen e sipërfaqeve të kultivuara, rritet larmishmëria e kulturave, që prej drithrave të bukës, drufrutorëve, perimeve të fushës, agrumeve që nga qitrot, mandarinat, limonat etj., të cilat nën ndikimin e formave të reja të teknologjisë së përdorur dhe të kimikateve kanë rritur produktivitetin e tyre. Një ndikim të konsiderueshëm në rritjen sipërfaqeve të kultivuara ishin subvencionimet në shumë skema mbështetëse në bletari, ullishtari, agrume dhe impiante për ujitje si dhe masat e marra nga pushteti vendor për identifikimin e tokave të pakultivuara. Ajo që pati më tepër rëndësi në ekonomi ishin mbjelljet e shumë dru frutoreve si mandarinave, ullinjve etj, në të cilat u punësuan një numër i konsiderueshëm njerëzish. 137 Zyra e menaxhimit të tokave dhe kullotave Sarandë, Delvinë

141 Rezultat i aplikimit të këtyre mbjelljeve dhe shtimi i mumrit të rrënjëve për njësi ekonomike familjare apo edhe më gjerë, bëri të mundur punësimin e një numri të konsiderueshëm punëtorësh në këtë ekonomi. Produktet që zënë masën më të madhe të kulturave të kultivuara janë: drithrat e bukës, ullinjtë, agrumet e foragjeret. Emertimi Siperfaqe ne ha Shuma ne ha Sarande Delvine 3810 Drithra buke Perime Foragjere Tabela nr 3.6. Prodhimi i kulturave te arave në vitin Burimi. Zyra e statistikës, Sarandë (Varësi nga Qarku Vlorë) Sipërfaqja e përgjithshme e kultivuar me kultura të arave shkon deri ne 3810 ha ku pjesën më të madhe e zenë drithrat e bukës dhe perqindjen më të madhe të tyre e zë kultura e misrit. Ndërsa te foragjeret pjesën më të madhe e zë jonxha, duke përbërë një ushqim të sigurt për gjedhet. Një karakteristikë e re e aplikimit të bujqësisë për kultivimin e kulturave të arave në terren është kultivimi i jonxhës në sipërfaqe të vogla ha. Kjo u përdor si një strategji e re por që rezultoi tepër e sukseshme në aplikimin e saj mbi bazë të fondit të tokës. Rezultatet e aplikimit të kësaj forme të re u vërejtën në mbjelljet e vitit 2013 së bashku me ato të vjeshtës 2012, të cilat përftuan 100 ha tokë për mbjelljen e jonxhës, rezultat i bashkimit të parcelave të tokës dhe përdorimit të teknikave dhe teknologjive të reja, duke përbërë kështu një risi në bujqësi. Ndërsa përsa i përket pemtarisë për vitin 2010, të dhënat i gjejmë në tabelën e mëposhtëm: Emertimi Siperfaqe ne ha Shuma ne ha Sarande Delvine Peme Frutore Ullinj Agrume Vreshta Tabela nr 3.7 Pemtaria dhe drufrutoret sipas siperfaqes që zënë Zyra e statistikës, Sarandë viti Zyra e statistikës, Sarandë viti

142 Pemtaria përbën një degë shumë të zhvilluar të ekonomisë e përfaqësuar me të gjitha varietetet e drufrutorëvë e deri te ullinjtë, pa harruar agrumet dhe vreshtat. Sipërfaqen më të madhe të pemëtarisë e përbëjnë plantacionet e ullinjve të shtrirë pothuajse në të gjithë territorin e Delvinës, madje edhe në kopshtet e vegjël pas shtëpive personale të tyre. Pellgu i Delvinës identifikohet me agrumet dhe ullinjtë në veçanti dhe për produktin e vajit të ullirit i cili tregëtohet në të gjithë hapësirën shqiptare. Vetëm në vitin 2010 u suvencionuan shumë ferma duke mbjellë kështu shumë rrenja ullinjsh e agrumesh në të gjithë sipërfaqen e tokës së poseduar nga ana e tyre. Në vitin 2013 kultura e ullirit u shtua në masën e 17 mijë rrënjëve, duke bërë kështu një aspekt më shumë për zhvillimin e kësaj dege të ekonomisë. Ndërsa në po të njëjtin vit agrumet janë shtuar në masën 5000 rrënjë për të gjithë hapësirën e rrethit të Delvinës. - Nëse do të japim një shembull se si është kultivuar ulliri do të marr në shqyrtim fshatin Rusan i cili ka 312 ha/tokë nga e cila 212 ha është në pjerrësinë më të vogël se 5 %, ndërsa 100 ha është në pjerësinë 6 25%. 140 Për vetë kualitetin e mirë të tokave, 50 % e sipërfaqes së përgjithshme të tyre është e kultivuar, ndërsa 9 % e saj është e kultivuar me bimë arrash, perimesh, bostan dhe foragjere. - Ndërsa në komunën Finiq do të marr në shqyrtim fshatin Bregas ku në pjesën dërmuese të tij është i kultivuar me ullinj. Ullinjtë janë të kultivuar në hapësirën rreth fshatit në veri të tij dhe në perëndim të lumit të Kalasës Ndërsa në Rëzomë kemi 1927 ha/ tokë bujqësore, ku janë kultivuar 1000 rrënjë ullinj, 100 ha vreshta, 20 ha agrume etj. Edhe këtu nuk kanë munguar subvencionet për ullishtet dhe agrumet. Me rritjen e produktivitetit të tyre rritet edhe rrjeti i rrugëve tregëtare jo vetëm brenda rajonit por dhe jashtë tyre sidomos ne Tiranë, Gjirokastër, Tepelenë, Përmet, Fier etj. Këto janë disa nga qytetet që i përthithin më tepër këto produkte si: misër, ullinj, vaj ulliri etj, por jo se qytetet e tjera nuk janë të interesuara për to. Përsa i përket bujqësisë mund të themi se është e dyta për nga rëndësia dhe për nga të ardhurat e siguruara për popullsinë vendase. 140 Zyra e Bujqësisë, Delvinë Po aty 142

143 Por ajo që të bie më tëpër në sy nëse sheh me sy të lirë ngastrat e tohës së kultivuar nga fshatarët është ngasta e vogël e copëtuar si mos më keq. Me komisjonin e ndarjeve të tokave bujqësore mbi bazë të Ligjit 7501 datë 19/07/1991 u procedua si më poshtë : 142 Toka u nda në bazë të numrit të frymëve që ka pasur çdo familje dhe të cilat kanë qënë në marrëdhënie punë me ish ndërmarrjet bujqësore dhe koperativat bujqësore. Ishin përfitues të këtij ligji edhe ish familjet themeluese të koperativave bujqësore që me vendim qeverie ishin kthyer në Ndërmarrje Bujqësore. Ndarja që ju bë ngastrave të tokës kishte një të metë, kjo e vërtetuar nga shumë studime të kryera më parë, por në të njëjtën kohë problematikë kjo e konstatuar nga ana ime nga kontaktet që kam pasur me fermerët. Ku më rezultoi se toka që kanë përfituar nuk është e grupuar në ngastra por e copëtuar në ngastra edhe më të vogla. Për shembull, në fshatin Rusan çdo individi i takonte 3 dyn/ tokë, por ky 3 dyn tokë është i ndarë në katër (4) ngastra të tjera. Në këtë pikë lindin një sërë problemesh të tjera përsa i përket përdorimit të tokave dhe produktivitetit të tyre. Kjo shpërndarje ka anën e saj negative, pasi nuk mund të bëhet një investim i mirëfilltë në një sipërfaqe m 2 dhe me ngasta tokash të rrethuara nga secili prej fermerëve (pronarët e tokave). Në një sipërfaqe kaq të vogël është e pamundur që të përdorësh mekanizma bashkëkohorë, dhe teknologji të përparuar, pasi të kufizon hapësira. Do të ishte shumë më mirë që kjo sipërfaqe të grupohej duke krijuar ortakëri apo bashkëpunim midis fermerëve me njëri tjetrin, pasi vetëm në këtë formë do të investonin së bashku në mekanikë si dhe kostoja do të ishte më e përballueshme për gjithsecilin prej tyre. Asnjë prej fermerëve vendas nuk do të ishte në gjendje që të përballonte i vetëm shpenzimet për përmirësimin e teknologjisë së aplikuar në bujqësi në mënyrë që të risë cilësinë dhe sasinë e prodhimit të produkteve që ky i fundit do të nxjerre në treg. Problematikë mbetet edhe sistemi i kullimit dhe si vaditës, pasi që prej vitit 1991 e deri më sot nuk është bërë asnjë investim. Me strukturën e re me kalimin e bordeve të kullimit pranë njësive vendore si dhe me ankesat e vazhdueshme të fermerëve, ndoshta do të ketë ndonjë investim që do të ndihmojë këtë pjesë të popullsisë që përbën një numër të konsiderueshëm për Rrethin e Delvinës ZAMT, Delvinë 2013, Po aty 143

144 Ndaj duhet të ndërmeren masat e duhura për përmirësimit e infrastrukturës bujqësore në këtë rrethin, të cilat konsistojnë jo vetëm në mirë organizimin e fondit të tokave bujqësore por edhe në investimet që do të duhet të bëhen urgjentisht për sistemin e kullimin dhe vaditës. Nuk mund të themi se kanë munguar gjithsesi organizimet e përbashkëta të bujqëve, përmendim këtu shoqatën e Agro Vurgut, e cila merret me kultivimin e rrushit, shoqatë që përbëhet nga 8 antarë me qëndër në Vrion ( Komuna Finiq). Krijimi i ekonomive bujqësore blektorale, është një fakt tjetër për të vërtetuar se bujqit, në mënyrë individuale dhe në bashkëpunim me njëri tjetrin, kanë zgjedhur disa forma përfitimi dhe shfrytëzimi të tokave. Një prej tyre është dhënia e tokave me qira, që është një sipërfaqe e madhe në fushën Finiq Mesopotam, rreth 500 ha e cila kultivohet nga 20 fermerë. III.4.2. Blektoria Përveç zhvillimit të bujqësisë në rol të rëndësishëm ka edhe blektoria sidomos ajo e imët e cila favorizohet dhe nga kushtet e përshtashme të relievit. Blegtoria përbën një degë shumë të rëndësishme të ekonomisë me një përhapje të gjerë në të gjithë territorin e Pellgut të Delvinës dhe sidomos në Delvinë. Pellgu është një rajon blektoralo- bujqësor i cili pothuajse gjatë gjithë vitit e mbështet ekonominë e tij te kjo e fundit sepse degët e tjera të ekonomisë përfaqësojnë aktivitete sezonale. Ndërsa blektoria dhe bujqësia nga ana tjetër përbëjnë një degë stabël për popullsinë banuese në të, të cilat janë të organizura si në ferma dhe në kope të vogla në formën e një bisnesi familjar. Por ajo që ka zhvillimin me të madh në këtë sipërfaqe është blektoria e imët me një përqëndrim mjaft të madh në fshatrat Varfë dhe Vanë dhe më pak e përqëndruar ne Rusan, përsa i përket rrethit të Delvinës. E njëjta gjendje paraqitet dhe në rrethin e Sarandës ku dhe këtu blektoria e imët përbën masën më të madhe të saj karshi blektorisë së trashë. Nga të dhënat dukët qartë se pellgu në të gjithë tërësinë e tij përfaqësohet prej blektorisë e cila është një degë fitimprurëse për popullsinë banuese, fitime që vijnë gjatë gjithë vitit. Dhe pse territori i Pellgut është i ulët dhe jo shumë i përshtatshëm për zhvillimin e blektorisë së imët, në këtë territor aplikohet lëvizja e të imtave në kullota verore e dimerore gjatë ndërimit të stinëve. Gjatë verës kopetë i çojnë në zonat e larta malore që gjenden përreth pellgut dhe në fushë gjatë dimrit. Përveç numrit të krerëvë përfitohen dhe nënproduktet e ndryshme të tyre që prej qumshtit, djathit, gjalpit, mishit etj. Të gjitha këto produkte e nënprodukte blektorale konsumohen si brenda dhe jashtë rajonit, duke u tregëtuar dhë në rajonet e tjera fqinje si: Tiranë, Fier, Gjirokastër etj. 144

145 EMERTIMI KRERË KRERË Gjedhe gjithsej Të leshta Të dhirta Dera Një thundrak TOTAL Tabela nr 3.8 Shprehja e zhvillimit blektoral në (Krerë) 144 Burimi: Zyra e plaifikimit blektoral, Delvinë 2013 Burimi: Zyra e Prefekturës Sarandë Nr Krere Blektoria Gjedhe gjithsej Të leshta Të dhirta Dera Një thundrak Llojet 2010 KRERË 2013 KRERË Grafiku nr 24. Blektoria dhe llojet e saj 145 Nga të dhënat e përftuara më sipër si dhe nga analiza e tyre dalim në përfundimet se blektoria përbën një degë shumë të rëndësishme në të gjithë Rrethin e Delvinës ku përparësi merr pikërisht blektoria e imët dhe me pak ajo e trashë. 144 Zyra e Blektorisë, Delvinë Zyra e Blektorisë, Delvinë

146 Kjo degë përbën një bazë të rëndësishme të ekonomisë, mbi të cilën përqëndrohet pjesa më e madhe e të ardhurave të saj. Vitet e fundit si rezultat i suvencioneve që u janë dhënë fermerëve dhe individëve në veçanti kjo degë është zhvilluar dhe më tepër. Subvencionimet për blektorinë. - Gjatë vitit 2012 blektorët që kanë aplikuar për subvencione nga shteti kanë qënë 171 nga të cilët vetëm 85 prej tyre kanë përfituar nga programi. Përzgjedhja është bërë mbi bazë të, kushteve dhe numrit të të dhirtave, të imta dhe deleve që secili blektor ka pasur Gjatë vitit 2013 blektorët që aplikuan për subvencione ishin në një numër më të reduktuar vetëm 87 ferma. Këto ishin ferma me blektori të imët dhe dhirta. Të gjitha fermat aplikuese dolën përfituese. 147 Nga të dhënat e mësipërme bie në sy se blektorët janë përkrahur pothuajse në të njëjtën masë pa shumë ndryshim midis vitit paraardhës me atë pasardhës. Ndryshimi është vetëm se në vitin 2013 të gjithë aplikantët për subvencion dolën përfitues, ndërsa në vitin 2012 vetëm 50 % e aplikantëve përfituan nga programi shtetëror. Produktet dhe nënproduktet blektorale Meqënëse blektoria përbën një nga bazat e ekonomisë së rrethit të Delvinës, edhe nënproduktet e saj janë nga më të shumtat si më poshtë: Emertimi Prodhimi ne Ton Qumesht gjithsej Mish gjithsej 6080 lesh gjithsej Tabela nr 3.9. Prodhimi në ton i produkteve blektorale 148 Burimi: Zyra e zhvillimit blektoral, Delvinë 2010 Nga të dhënat e tabelës së mësipërme shohim se nënproduktet blektorale janë të shumta dhe prodhimi i tyre nuk është i vogël sidomos në qumësht e mish. Nëprodukte të tjera blektorale janë, salca e kosit, gjalpi, djathi i bardhë dhe ai kaçkavallë, gjiza etj. 146 Zyra e Blektorisë, Delvinë Po aty 148 Po aty 146

147 Këto produkte janë shumë të kërkuara në treg për cilesinë dhe shijen e tyre të mire si dhe sigurinë e produktit natyror ( bio). Në këtë territor kryejnë aktivitetin e tyre shume baxho të cilat njëkohësisht nxjerin produktet e tyre në treg brenda dhe jashtë rajonit. Prodhimi i nenproduketve blektorale (ton) Qumesht gjithsej Mish gjithsej lesh gjithsej Grafiku nr 25. Prodhimi i nënprodukteve blektorale Duke parë grafikun e mësipërm vërejmë se bazën kryesore të nënprodukteve bletorale e përbën qumështi dhe normalisht nënproduktet e tij do të jenë më të përhapurat. Prodhimi i mishit nuk është edhe aq i lartë sa mendohet se do të duhej të ishte. Leshi nga ana tjetër përbën një masë simbolike, të prodhimit të saj. Një risi përbën edhe hapja e shoqatës së gjuetarëve e cila është e përbërë nga 20 anëtarë, kjo shoqatë e ka filluar aktivitetin e saj këto 5 vitet e fundit. Shoqata e të imtave Qengjat e Jugut është një organizim tjetër e krijuar vitet e fundit, e përbërë nga 39 anëtarë së bashku Delvinë dhe Sarandë. Shpendët Shpendët zënë një masë jo të vogël në blektorinë vendase. Shpendët përfaqësohen nga pulat dhe pulat e detit, të cilat mbarështohen në një masë shumë të madhe në të gjithë Pellgun e Delvinës me një numër krerësh për të gjithë hapësirën në fjalë. 147

148 Nga të dyja tabelat e mësipërme nxjerim përfundimin se baza e ekonomisë së rajonit është blektoria dhe bujqësia si dhe tregëtimi i nënprodukteve të tyre. Pellgu është e njohur gjithashtu dhe për numrin e madh të vezëve me rreth kokrra në të gjithë hapësirën, ku vetëm në rrethin e Delvinës për vitin 2010 numërohen 8000 kokrra vezë, pra numri më i madh i tyre prodhohet në këtë pjesë të rajonit. Bletaria Tashmë një një rëndësi të dorës së parë po merr dhe bletaria, e cila po merr një zhvillimi të vrullshëm vitet e fundit, kjo fal subvencioneve. Subvencionimi po krijon një mundësi më shumë për fermerët që të sigurojnë të adhurat financiare për të përballuar shërbimet veterinare dhe produktet e nevojshme medicinale, për bletë të shëndetshme dhe për një prodhim të bollshëm e cilësor. Një organizimi më i detajuar dhe më i studjuar po bëhet për prodhimin të mjaltit cilësor dhe mirërritjes dhe shtimit të bletëve kjo gjë është arritur nëpërmjet Shoqatës së Bletarëve e krijuar këto 3 vitet e fundit. Kjo shoqatë kishte 4300 koshere për 55 anëtarë. Mjalti përbën një produkt tjetër shumë të rëndësishëm, për të cilin ky rajon është i njohur në të gjithë Shqipërinë për vlerat e larta kuruese dhe aromën e tij të mire, cilësinë e lartë dhe origjinalitetin e këtij produkti. III.4.3. Ekonomia pyjore dhe bimët medicinale Ekonomia pyjore është një formë tjetër ekonomike e sektorit të bujqësisë. Përgjithësisht fondet e shumta të pyjeve përdoren ose janë përdorur si potencial për shfrytëzimin e drurit dhe nënprodukteve të tij si Qymyr druri. Ky shfrytëzim ka ndodhur deri në vitin paraardhës, pasi shfrytëzimi pa kriter i pyjeve çoi në degradimin e tyre dhe shpyllëzime masive. Ekonomitë pyjore në rrethin e Delvinës për vitin 2013 ishin gjithsej 6 (gjashtë), ku 3 prej tyre janë shtetërore dhe 3 janë privat jobujqësore. Përgjithësisht këto ekonomi nuk përbëhen më shumë sesa 6 punonjës për gjithësecilën. Bimët medicinale Janë një vlerë tjetër shumë e madhe për hapësirën e Delvinës e cila është e pasur me: sherebelë, rigon, çaj mali, muriz, shtog, kaçikum, salep, trëndafil i egër etj. Të gjitha këto janë bimë mjaft të preferuara si për tregun vendas edhe për jashtë vendit, sidomos Sherebela e cila tregëtohet në shumicën e rasteve në vendet e BE- së. Këto bimë shihen si potencial ekonomik dhe mjekësoro shëndetësor. 148

149 III.5. Sektori sekondar: Potencialet natyrore për zhvillimin e industrisë përpunuese. Burime të ndryshme natyrore kanë përdorime të ndryshme, dhe vlera e këtyre burimeve i bashkangjitet përdorimit të tij dhe teknologjisë së aplikuar për shfrytëzimin e tyre. Ashtu si kemi përmendur në ( Kapitullin e I-rë), rrethi i Delvinës ka potenciale të shumta natyrore me përdorim direk dhe indirekt. Këto minerale apo burime natyrore gjenden në natyrë në formën e tyre relativisht të pamodifikuar, ose kërkojnë një aktivitet ose proces paraprak përpara se të përdoren si kapital ekonomik natyror. Nxjerrja, përpunimi dhe pasurimi i burimeve natyrore në një formë direkte të përshtatshme konsiderohet, aktivitet për shfrytëzimin e burimeve natyrore. Duhet të theksojmë se Rrethi i Delvinës posedon resurse natyrore të panumërueshme si në masë, cilësi dhe larmishmëri të tyre, prandaj themi se shfrytëzimi i tyre do të ndikonte në hapjen e degëve të reja të ekonomisë, njëkohësisht edhe të vendeve të reja të punës. Pasuritë natyrore që posedon kjo hapësirë përbëjnë në të vërtetë pasurinë dhe statusin e tij si rreth në marrëdhënie me rajonet e tjera përreth. Duke qënë se ky rreth është tepëri varfët ekonomikisht, në të njëjtën kohë i varur nga këto resurse natyrore mbi bazë të shfrytëzimit të tyre, ndryshe nga ato vende që kanë statusin të zhvilluar. Burimet e shumta natyrore i gjejmë në të gjitha format, të ngurta, të lengëta, të gazta, të rinovueshme dhe të parinovueshme. Po të konkludojmë me vëndje kuptojmë se kemi një mosrakordim midis asaj çka ofron natyra dhe statusit ekonomik social mjedisor dhe kulturor. Në këtë pikë jemi të detyruar të kërkojmë aplikimin e projekteve dhe programeve që do të mundësonin një zhvillim të qëndrueshëm ekonomik- mjedisor dhe social, që do të ndikojë direkt në proceset demografike. Realisht sot rrethi i Delvinës, posedon burime të shumta natyrore por masa e ofruar në treg është gati inekzistente dhe ato pak produkte që ofrohen në treg shiten me një çmim simbolik. Ky çmim është i lidhur me cilësinë e ofruar dhe sesa i mirëpërpunuar është ky resurs. Vlera e një burimi rritet kur transformohet nëpërmejt teknologjisë, dhe pikërisht kjo teknologji mund të risë gamën e përdorimeve për një burim të caktuar. Por nuk duhet të harrojmë se vlera e një burimi varet jo vetëm nga cilësia, sasia apo oferta por edhe kerkesa për një produkt të caktuar. Proces ky i fundit i cili nuk mund të mundësohet në këtë hapësirë rezultat i mungesës së kësaj të fundit. Burimet natyrore nga ana tjetër, kryejnë shërbime mjedisore dhe prodhojnë energji si dhe sjellin të ardhura apo rrisin GDP në për frymë të popullsisë. 149

150 Mund të përmendim në këtë kontekst edhe energjinë alternative të diellit ( Rrethi i Delvinës është një nga hapësirat që merr masën më të madhe të energjisë diellore në të githë hapësirën shqiptare). Energjia alternative e ujit, mund të përmendet si një mundësi tjetër që duhet vlerësuar ( Delvina është një nga zonat më ujëmbajtëse në vend). Nuk duhet lënë pa përmendur edhe energjia alternative e erës, jo se kjo është shumë evidente, por në disa muaj të vitit edhe mund të shfrytëzohet si në energji e dorës së dytë përsa i përket potencialit që ofron. Në kuadër të shfrytëzimit të burimeve natyrore si vlera nëpërmjet aplikimit të teknologjive të ndryshme, duhet të marrim në konsideratë njëkohësisht edhe vlerat mjedisore dhe shërbimin që do të duhet të ofrojmë kundrejt tij. Projektet për zhvillimet industriale mund të shkatërojnë një habitat unik, me potenciale të larta ekonomike dhe turistike që do të duhet të ruhen në të ardhmen për fëmijët tanë. Duhet të jemi të kujdesshëm për faktin se kostot e veprimeve tona sot do të jenë pasoja për të ardhmen nesër. Për shembull kostot e ndotjes së tokave dhe shfrytëzimit të bazës së erozionit të lumenjve do të ndikonin negativisht në humbjen e tokave të bukës. Duke ditur se toka është një nga resurset që rigjenerohet me shumë vështirësi, do të duheshin me mijra vite e shekuj për tu kthyer aty ku ishim. Përgjithësisht aplikimi i industrive në shumëicëne rasteve madje edhe në shtete të zhvilluara ka shkaktuar ndotje të mjedist, si ajrin, ujin, tokat, madje edhe ndotje akustike. Veprimtaria aktuale industriale në Rrethin e Delvinës. Për të bërë një analizë më të qartë duke u bazuar mbi fake dhe mbi veprimtarisë industriale në Delvinë, na vihet në dukje se pothuajse ky aktivitet mungon ose është i shprehur në forma primitive të saj Lloji i aktivitetit Shteterore Private Shteterore Private Industria ushqimore Industria tekstile dhe e veshjeve Industri të tjera përpunuese Grafiku nr 26. Aktiviteti industrial sipas strukturës Zyra e tatim- taksave, Bashkia Delvinë, vitet 2012,

151 Nga tabela e mësipërme ku trajtohen 2 vitet e fundit bie në sy inekzistenca e ndërmarrjeve shtetërore industriale por edhe atyre private. Aktivitet industriale janë të shprehuara përgjithësisht në formën e fasoneve tekstile, ku është punësuar një numër i konsiderueshëm i femrave të cilën në shumicën dërmuese të tyrë janë me arsim përkatës 8 vjeçar dhe të mesëm. 150 Ndërsa përsa i përket industrisë përpunuese ushqimore ajo është e shprehur përgjithësisht në, fabrikat e përpunimit të vajit të ullirit etj. Industritë e tjera përpunuese janë përgjithësisht ato aredimit, mobilimit etj. Industria e ndërtimit është një nga ato degë te ekonomisë që ka marrë më tepër përparësi në këtë hapësirë jo vetëm për faktin se është një zonë e pasur me resurse dhe lëndë të parë për aplikimin kësaj industrie. Por në të njëjtën kohë edhe zhvillimet urbanistike territoriale të pas viteve 90 sidomos në qytetin e Sarandës, kanë ndikuar pozitivisht në zhvillimin e industrisë së ndërtimit. Kërkesa për këto lëndë ka qënë goxha e lartë dhe vazhdon të jetë ende. Industritë që mund të zhvillohen në këtë hapësirë Përpos degëve dhe nëndegëve të zhvilluara me sipër, cilat industri do të ishin inovatore dhe do të merrnin përparësi zhvillimin në këtë hapësirë. Duke u nisur nga potencialet natyrore që ofron hapësira sugjerimet e mia do ti detajoj si më poshtë. Potencialet e shumta si nafta dhe gazi natyror do të ishte një nga industritë që duhej të shihej si parësore në zhvillimin e saj, për vetë faktin se ka vlera të shumta ekonomike që do të ndikonin pozitivisht në jetën sociale të komunitetit vendas. Hapja e industrive të përpunimit të naftës dhe gazit natyror do të mundësonte punësimin e një numri të konsiderueshëm të popullsisë vendase, dhe do të silltë të ardhura të konsiderueshme, si dhe rritjen e GDP së për fryme të popullsisë. Hapja e industrive të përpunimit të ullirit dhe vajit të ullirit, konservimit të tij, dhe nënprodukteve që mund të kërkohen sipas kerkesë- ofetrës së tregut vendas dhe të huaj. Industria e përpunimit të ushqimeve, prodhimi i reçeleve të ndryshëm me frutat që ofron vetë natyra, prodhimi i makaronave etj. Industria e përpunimit të ujrave; duke qënë se hapësira e Delvinës është një nga zonat më ujëmbajtëse në të gjithë hapësirën shqiptare. Kjo zonë nuk njihet vetëm për sasinë e 150 Po aty 151

152 ujit por edhe për cilësinë e tij. Do të ishte e denjë që të aplikoheshin projekte për zhvillimin e kësaj forme të industrisë në kuadër të zhvillimit të qëndrueshëm. Industria e shfrytëzimit të kripës së gurit. Rrethi i Delvinës është i pasur me potasium dhe kripër guri, dikur një ndërmarrje e tërë merej me shfrytëzimin dhe përpunimin e saj, sot është e dalë jashtë funksjonit. Industria e konservimit, do të ishte një formë tjetër shumë e rëndësishme për tu aplikuar si njësi e re ekonomike në këtë hapësirë. Për shembull me këtë industri mund të konservoheshin të gjitha produktet e detit. Delvina e ndodhur pranë detit Jon do ta kishte shumë të thjeshtë marrjen e lëndës së parë në kohë dhe në cilësi. Kjo gjë do të ndihmonte edhe imazhin turistik të Sarandës, pasi do të ishte më mirë që industritë përpunuese të vendoseshin larg zonave turistike. Konservimi i mishit të viçit, derrit, pulës apo edhe qengjit do të ishte një funksjon tjetër që kjo fabrikë do të kryente. Industria e përpunimit të lëngjeve të frutave. Do të ishte tepër e rëndësishme dhe me vlera të shumta ekonomike dhe sociale. Delvina i posedon të gjitha llojet e agrumeve dhe të drufrutorëve. Projekte të tilla të aplikauara në vende të tjera kanë qënë teper të sukseshme, pse mos jemi ne një prej tyre. Mund të përmendim shembuj të tillë nga vendi ynë fqinj, Greqia si :Janina, Arta, Preveza etj, të cilat e aplikojnë me shumë sukses këtë formë të industrisë ushqimore. Industri e pasterizimit të qumështit dhe prodhimit të nënprodukteve të saj, në kualitetin më të mirë të kërkuar sot nga shoqëria shqiptare dhe nga kriteret e vendosura nga BE. Delvina e posedon këtë lëndë të parë me shumicë, dhe në shumicën e rasteve blektorët nuk arrijnë ta shesin pasi nuk kanë treg të mjaftueshëm dhe kërkesë, problematikë e ngritur nga vetë blektorët. III.6. Sektori terciar: Zhvillimi dhe problematikat e sotme. III.6.1. Oferta natyrore dhe historiko kulturore, për zhvillimin e turizmit. Turizmi përbën një fenomen shumë të rëndësishëm në rajonin e Pellgut të Delvinës, për pozicionin e favorshëm gjeoturistik të saj. Ai është një fenomen në kuptim të shumanshëm si ekonomik, politik, shoqëror, kulturor e mjedisor. 152

153 Vlerësimi i zhvillimit të turizmit është i lidhur ngushtë me kushtet tepër të përshtatshme natyrore dhe mbi të gjitha pasuritë e shumta historiko kulturore për të cilat rajoni njihet mjaft mirë. Të gjithë këta elementë të marrë së bashku ndikojnë direkt në zhvillimin turistik të rajonit dhe indirekt në degë të tjera të ekonomisë si në bujqesi e blektori, transport, infrastrukturë, pra në gjithë jetën socio ekonomike të rajonit në fjalë. Pellgu i Delvinës në kontekstin ekonomik është e ndarë në dy pjesë, në dy realitete krejt të kundërta nga njëra tjetra përsa i përket zhvillimit të turizmit, për vetë faktin se kushtet e ofruara nuk janë të njëjta si në Sarandë dhe në Delvinë. Saranda përfaqëson një destinacion turistik tepër të kërkuar ndërsa Delvina një destinacion disi të harruar, pavarësisht faktit se ajo disponon shumë potenciale natyror e historiko kulturorë. Siç e përmendëm edhe më sipër Rrethi i Delvinës posedon të gjitha kushtet për të zhvilluar turizmin, në ofertat turistike të saj mund të përmendim të gjithë trashëgiminë kulturore dhe natyrore që ajo përfaqëson si vlerat më të medha të saj (resurset natyrore përmendur në kapitullin I, potencialt kulturore kapitulli II). Trashëgimia kulturore është një vlerë e përcjellë brez pas brezi, jo vetëm kulturore por dhe materialo shpirtërore. Në rastet kur kjo trashëgimi është unikale dhe me vlera të patjetërsueshme, atëherë ajo përbën një trashëgimi botërore, ku shumë ndër këto trashëgimi mund të klasifikohen në të ardhmen si trashëgimi kulturore me vlera botërore. Ky territor ka qënë i populluar që në kohët më të herëshme, prandaj dhe monumentet e kulturës nuk mungojnë dhe madje kanë një përhapje gjeografike tepër të gjerë brenda këtij rajoni, pothuajse në çdo cep te saj. Pikërisht këto objekte përbëjnë një vlerë të patjetërsueshme jo vetëm kulturore por dhe historike e mbi të gjitha ekonomike e studimore. Resurset natyrore dhe veçanërisht monumentet natyrore, janë një vlerë e gjendur në natyrë, dhe e mbajtur në një formë disi të mirë deri në ditët e sotme. Pikërisht këto resurse natyrore përbëjnë një vlerë unikale për hapësirën, për vetë larmishmërinë dhe bukuritë që ofrojnë. III.6.2. Ofertat turistike. Historiku i zhvillimit të turizmit dhe llojet e turizmit. Infrastruktura turistike, sistemi hotelier dhe kapaciteti turistik. Pasuritë natyrore dhe kulturore kanë tërhequr vëmëndjen e shumë vizitorëve e studjuesve. Evidentimi i lëvizjeve të para turistike i takon periudhës pas luftës së parë botërore ndërkohë që veprimtaritë e para të institucioneve turistike i takojmë në vitet Të dhënat që japin statistikat e Entit Kombëtar të Turizmit, në 1937 kishte rreth 6000 turistë, që si objekt të tyre kishin Butrintin. 153

154 Menjëherë pas çlirimit të vendit dhe pikërisht në vitin 1950 rifilloi qarkullimi turistik por tashmë si një veprimtari e organizuar nga shtetit. Në vitin 1958 u ngrit ndërmarja Albturist në Tiranë. Zhvillimi i turizmit dhe motivet e saj në vitet e sistemit komunist ishin të lidhura ngushtë me faktorët politiko ideologjikë dhe ekonomiko shoqërorë, që përcaktoheshin nga udhëheqja politike shqiptare. Turizmi në vitet konsiderohej si një çështje strategjike me theks politik e ideologjik dhe jo si sektor ekonomik i mirfilltë. Përgjithësisht turistët ishin nga vendet e lindjes dhe në një masë shumë të vogël nga vendet perëndimore. Në vitet masën kryesore të turistëve e përbënin, punëtorët, intelektualët, nxënësit, punojësit e administratës etj. Turizmi i cili kryhej nga të huajt ishte kryesisht i organizuar dhe i kontrolluar nga shteti duke u bazuar kryesisht në mardhëniet ndërkombëtare. Deri në vitin 1960 vinin përgjithësisht turistë nga kampi socialist si nga Bashkimi Sovjetik, Polonia, Çekia, Jugosllavia etj. Por menjëherë pas ndryshimit të sistemit politik ndryshoi dhe koncepti për turizmin, që prej vitit 1990 është vënë re një rritje graduale e turistëvë të huaj e vendas dhe sidomos vitet e fundit ka pasur një shtim të numrit të tyre. Numri i turistëve të huaj u rrit ndjeshëm në vitet për të pasur një ngërç të saj që prej vitit 1997 deri në 1999 ku nuk u ul vetë numri i turistëve por në vitin 1997 pati një ulje drastike të aktivitetit turistik. Megjithëse sot ka kaluar kjo gjendje e vështirë dhe duhet theksuar fakti se vitet e fundit pavarësisht se është ngulmuar për të zhvilluar disa forma të turizmit, ka qënë gati e pamundur për tu arritur, pavarësisht se potencialet turistike nuk janë të pakta. pavarësisht masave që janë marrë ende shfaqen shumë probleme që janë tepër të dukshme si në infrastrukturën rrugore e cila nuk lejon një udhëtim të sigurt, distanca e gjatë, infrastruktura turistike lë për të dëshiruar, shenjat dhe sinjalistikat gjithashtu etj. Pellgu i Delvinës disponon resurse nga më të larmishmet, të cilat mundësojnë të gjitha format e turizmit, që prej turizmit kulturor, natyror, rural, të gjelbërt që janë nga më të njohurit dhe më të frekuentuarit kur bëhet fjalë për zhviilimin e kësaj dege. Natyra ka qënë shumë bujare me këtë vend duke na shfaqur në një pamje ku ndërthuren të gjitha format e relievit nga lugina e fusha deri te kodrat e malet, lumenjtë, burimet e shumta dhe liqenet si dhe afërsia me detin Jon, e cila përbën një tjetër përparësi për këtë hapësirë. Natyrë me potenciale të tilla natyrore rrallë herë mund ta gjesh në një hapësirë kaq të ngushtë. Delvina ka potenciale të shumta natyrore dhe humane për zhvillimin e pothuajse të të gjitha formave të turizmit, një prej tyre që do të duhet të marrë përparësi në vitet në vazhdim është ai rekreativ. Influencuar nga ndërthurrja e të gjithë formave të relievit dhe posedimi i hapësirave të shumta të gjelbërta të shtrira në një hapësirë të vogël, i krijon të gjitha mundësitë për 154

155 aplikimin e turizmit rekreativ si një nga format e turizmit më të kërkuara dhe të frekuentuara më së shumti kohët e fundit si nga turistët vendas dhe të huaj. Njerëzit të ndodhur nën presjonin e përditshëm të punëve dhe stresit të shtuar, madje edhe të lodhur nga hapësirat e urbanizuara dhe të tejndotur, me presjon të lartë demografik, e kanë tepër të nevojshëm shfrytëzimin e hapësirave me tipare si Delvina. Një potencial po kaq i rëndësishëm është edhe shfrytëzimi zonave ekologjike të veçanta me vlera të shumta natyrore që kjo hapësirë i posedon. Ky është potencial që do të ndihmonte në zhvillimin e turizmit ekologjik, si një formë e re e zhvillimit të saj me vlera ekologjike, shëndetësore, rekreative dhe didaktike. Mund të jenë jo vetëm hapësira çlodhëse për sytë mendjen dhe shpirtin, por njëkohësisht mund të shfrytëzosh në të njëjtën kohe edhe për të mësuar diçka të re dhe të panjohur më parë. Do të sugjerohen për aplikimin e kësaj forme të turizmit hapësira turistike e Syrit të Kaltër, Parku i pyllit të Bistricës, burimet e Oknos, burimet e Tatzatit etj. Ne rrethin e Delvinës nuk mungojnë edhe hapësirat e gjelbërta dhe të pyllëzuara që janë një potencial i shtuar për zhvillimin turizmit të gjelbërt. Format e ndryshme të relievit ofrojnë hapësira të tëra me pasuri floristike të zonës. Me një katëzim horizontal të tillë do të mundësohej fare lehtësisht zhvillimi i këtij lloji të turizmit, ku turistët do të kishin mundësi që nëpërmjet lëvizjes në terren, të shijonin pamjet e mrekullueshme që ofron zona, ajrin e pastër, ujin e pastër të ujëvarave dhe njëkohësisht të njihen me habitatet e zonës. Dhe pas një dite tepër aktive dhe në lëvizje të aplikohen ngritja e kampeve apo çadrave, në të cilat do të kalohet nata. Kanionet e shumta, lumenjtë e ujshëm si dhe fauna e pasur ujore dhe tokësore do të ndihmonin dhe do të ishin njëkohësisht një potencial i qëndrueshëm për zhvillimin e turizmit spotiv. Turistët do të kishin mundësi të zgjidhnin formën që do të donin për të shfrytëzuar këtë resurs natyror që ofron rrethi i Delvinës për shembull, mund të aplikohen programe të turizmit sportive, ku turistëve do ti jepet mundësi të lundrojnë me kanoe apo të peshkojnë apo të gjuajnë (gjatë shpalljes së sezonit të gjuetisë), ngjitjet e alpinistëve në shpatet e thyer të saj, parashutizmi etj. Turizmi ruaral përbën një formë tjetër të turizmit të zhvilluar së fundmi në këtë Pellgun e Delvinës sidomos gjatë viteve të fundit që po jepet shumë prioritet. Ky lloj turizmi është i përshtashëm për të gjithë sipërfaqen e rajonit, pasi ky rajon i posedon të gjitha ato kushte që e lejojnë zhvillimin e tij. 155

156 Ai ka qetësinë dhe ajrin e pastër, nuk i mungojnë traditat e trashëguara nga e kaluara, shtëpitë karakteristike, doket e zakonet si dhe jetën rurale me kopshte të mbjella e bagëti. Kushdo që do të donte të shijonte këtë natyrë të pastër pa zhurmë dhe pa stresin e monopoleve të mëdha. Vetëm te kjo hapësirë mund ta gjendet një qetësi e tillë. Raste të turizmit rural i takojmë edhe në disa fshtra bregdetarë si Çuka, Ksamili etj, të përmendura si pjesë përbërëse e pellgut të Delvinës. Por një terren i cili do ti ofronte këto kushte më së miri është Delvina me të gjithë fshatrat e saj përreth. Edhe pse në këtë rreth kanë munguar dhe vazhdojnë të mungojnëë infrastrukturat e nevojshme turistike dhe publiciteti i nevojshëm për ta prezantuar atë në faqet turistike brenda dhe jashtë vendit. Ky lloj turizmi është në hapat e para të zhvillimit të tij dhe padyshim është i varur nga zhvillimi ekonomik, shoqëror, demografik, urbanistik. Sot ka marrë parametra deri diku të kënaqshme me shtëpi karakteristike dhe mobilim tradicional në disa raste sporadike, por s mund të themi konkretisht se kemi zhvillim real të turizmirt rural. Gjatë kohës që turistët do të pushojnë dhe do të shijojnë ajrin e pastër dhe natyrën baritore, do të kenë mundësi të shijojnë edhe turizmin balnear. Delvina e ndodhur vetëm 16 km larg Sarandës pse jo mund të ishte edhe një resort pritës për turistët të cilët në këtë formë do të kishin mundësi për të shfrytëzuar të dyja këto të mira që ofron hapësira. Preferencë të veçantë kanë sidomos ato zona rurale ku mund të kombinohet më së miri turizmi balnear me atë të natyrës. Kjo formë e re e qarkullimit turistik ndikon dhe do të ndikojë pozitivisht në rritmet e zhvillimit ekonomiko-kulturor të fshatrave. Kjo formë e re siguron të ardhura, punëson në sezon një pjesë të konsiderueshme të popullsisë vendase, zbut kështu dukshëm papunësinë duke siguruar të mira materiale, rrit njëkohësisht dhe shkëmbimet sociale-kulturore, fshat qytet dhe anasjelltas. Për të pasur sukses në aplikimin e kësaj forme turistike do të duhen të merren disa masa si më poshtë: 1. Përmirësimi i infrastrukturës turistike në Delvinë dhe në hapësirat përreth saj. 2. Rritja e nivelit arsimoër dhe kulturorë e banorëve vendas, 3. Shfaqja e sjelljeve të qytetëruara, të cilat ecin paralel me standartet e kryerjes së shërbimeve ndaj turistëve. 4. Ruajtja e traditës dhe kulturës në të gjitha aspektet e jetës, duke mos lejuar futjen e tipareve të tjera jo shqiptare. 5. Shmangia e bagëtive nga zona turistike (jashtë zonës së banimit) 6. Eleminimi i ndotjeve dhe papastërtive, ndotjes akustike etj. 7. Përthithja e modeleve më të mira të aplikuara në vendet e tjera të BE-së, si shembujmë të suksesshëm përmendim Francën, Italinë etj. 156

157 Turizmi historiko-kulturor është po kaq i frekuentushëm sa dhe turizmi balnear, ky turizëm njihet për frekuentimin e tij gjatë gjithë vitit. Pellgu i Delvinës ka shumë potenciale kulturore dhe mbi të gjitha shumë monumente që rrallë mund ti takosh në vende të tjëra. Ky lloj turizmi do të kishte një frekuentim të kënaqshëm si në rrethin e Sarandës dhe të Delvinës, për vetë faktin se këto qytete kanë qënë të populluara që në kohët më të hershme. Delvina posedon potenciale të shumta kulturore të trashëguara në kohë që prej fillesave të saj si qendër e banuar. Turizmi Kulturor ashtu si edhe ai Balnear janë zhvilluar shumë dhe është investuar për zhvillimin e tyre, si në infrastrukturë ashtu dhe në rritjen e kapacitetit pritës të tyre, në pjesën më të madhe në Sarandë dhe sporadikisht në Delvinë. Mund të themi se është e ndërtuar dhe projektuar, mbi një infrastrukturë turistike të pa organizuar dhe kaotike. Turizmi kulturoro religjoz, ndoshta do të ishte një sugjerim për tu zhvilluar si një formë e re e ekonomisë turistike. Turistët do të ishin të interesuar dhe në të njëjtën kohë të suprizuar me faktin se brenda një hapësire kaq të vogël mund të gjesh të gjitha llojet e ndërtesave të kultit, që bashkejetojnë me njëra tjetrën. Kjo është një formë e shprehjes së kulturës dhe tolerancës fetare që ne prezantojmë si popull, për të cilën jemi të veçantë jo vetëm në rajon por edhe më gjerë. Turizmi kulinarik është një lloj tjetër i turizmit që mund të aplikohet në rrethin e Delvinës. Kjo e fundit e njohur për kuzhinën e pasur me tipare të veçanta tradicionale të zonës dhe mbi të gjitha ushqime biologjike të pastra të marra nga mjedisi përreth. Do të ishte një risi për turistët të cilët do të vlerësonin jo vetëm traditën e guzinës por edhe vlerat ushqimore. Kjo formë turizmi mund të zhvillohet si një turizëm një ditor ose kalimtar, ku pasi do të ushqehen turistër do të vazhdojnë për në destinacionin tjetër. Kjo formë e turizmit do të sjellë të ardhura për ekonomitë e vogla të restoranteve. Turizmi kurativ, pse jo edhe kurimi nëpërmjetjet natyrës mund të jetë një formë tjetër e tërheqjes turistike për zonën në fjalë. Ajri i pastër dhe natyra e virgjër do të ndikonin në përmirësimin e shëndetit të mushkrive, alergjive etj. Bimët medicinale si murizi, çaji sherebeli dhe salepi, përbëjnë vlera të tjera shfrytëzuese dhe përfituese për zonën. 157

158 Infrastruktura turistike, sistemi hotelier dhe kapaciteti turistik Turizmi sot në pellgun e Delvinës përfaqëson një degë shumë të rëndësishme, ai shihet si një tregues shumë i rëndësishëm ekonomik i cili ndikon drejtpërdrejt në jetën sociale dhe ekonomike të popullsisë. Por përsa i përket zhvillimit të turizmit në rrethin e Delvinës mund të themi se pothuajse nuk zë asnjë peshë në ekonomine e saj dhe në të ardhurat (GDP-së) për frymë të popullsisë. Pavarësisht se resurset për aplikimin dhe zhvillimin e turizmit në Delvinë janë evidente, deri më sot nuk mund të flasim për turizëm të qëndrueshëm dhe të aplikuashëm për këtë hapësirë. Në shumicën e rasteve edhe kur zhvillohet sadopak, ajo është ndonjë formë e turizmit rastësor dhe të paorganizuar. Përsa i përket infrastrukturës turistike, ajo është pothuajse komplet e paorganizuar dhe inekzistente. Kjo jo vetëm për faktin se turizmi nuk është i zhvilluar, por mbi të gjitha sepse nuk i është dhënë rëndësia e duhur dhe nuk janë trajtuar programe dhe politika që do të ndihmonin në zhvillimin e tij. Për turistët nuk është e rëndësishme vetëm të flenë në luks dhe të shkojnë për banjo dielli por dhe të argëtohen njëkohësiht gjë që mungon në ofertën turistike të Pellgut të Delvinës. Por krahas ndërtimeve të planifikuara, një numër i madh ndërtimesh janë bërë jashtë kritereve urbanistike sidomos nga popullsia e ardhur ose nga grupe të ndryshme investitorësh të cilët kanë krijuar një kaos urbanistik në të gjitha pjesët e qytetit të Sarandës. Në rrethin e Delvinës ky fenomen është më pak shprehur dhe mbi të gjitha është shfaqur më vonë, pasi turizmi i aplikuar në këtë pjesë të Pellgut është në zhvillim e sipër, madje infrastruktura turistike mungon, aty nuk ka kapacitete të mundshme pritëse për turistët dhe pse kushtet natyroro-kulturore e mundësojnë këtë të fundit. Madje një nga zonat më të vizituara dhe për të cilën duhet të merren masat e menjëherëshme për përmirësimin e infrastrukturës turistike është ai i Syrit të Kaltër. Sistemi hotelier nga ana tjetër lë shumë për të dëshiruar, pasi në të gjithë rrethin e Delvinës kemi vetëm një Hotel në hyrje të Delvinës, me vetëm 6 dhoma për akomodim me kapacitet mbajtës deri në 20 vetë. Kapaciteti turistik i Delvinës është i papërfillshëm dhe nese do të zhvillohej turizmi në masën e parashikuar me sipër do të ishte vërtet një problem imediat për tu zgjidhur paralelisht me zhvillimin e turizmit. 1. Për të pasur një zhvillim turistik në të ardhmen të bazuar mbi zhvillimin e qëndrueshën, si fillim duhet të evidentojmë potencialet natyore dhe kulturore që do të bënin të mundur zhvillimin e tyre, potenciale që i posedojmë. 158

159 2. Të shtohen kapacitet turistike pritëse jo vetëm nëpërmjet hapjes së hoteleve por edhe funksjonimi mbi bazë të odave apo butinave familjare pritëse për turistët. 3. Nuk mund të kemi një zhvillim turistik kur realisht nuk kemi, infrastrukturën e duhur turistike, pa të cilën turistët do të kishin të vështirë për të gjetur destinacionin e kërkuar prej tyre mbi bazë të kërkesave që këta tq fundit kanë dhe çfarë lloji turizmi parapëlqejnë. 4. Infrastrukturë turistike quajmë edhe mungesën e infrastrukturës rrugore që do të mundësonte, çuarjen deri në destinacionin e kërkuar. 5. Mungesa e infrastrukturës së websideve turistike dhe broshurave prezantuese mbi potencialet kulturore dhe natyrore që kjo hapësirë ofron. 6. Krijimi i programeve turistike bashkëpunuese binjakëzuese me vende të tjera jashtë territorit shqiptarë të ndërtuara këto në kuadër të shkëmbimit kulturor dhe gjuhësor, midis grupeve kombëtare etnike midis njëri tjetrit etj. 7. Ti jepet përparësi sigurimit të shërbimeve turistike kundrejt pushuesve, këto shërbime të jenë cilësore dhe me kosto të konkurueshme me tregjet vendase dhe të huaja. Vetëm në këtë formë do të mund të konkurojmë në rajon, me çmime të arsyeshme dhe me një infrastrukturë të mirë ose shumë të mirë turistike. III.6.3. Tregëtia dhe shërbimet. Vitet e gjata të tranzicionit si dhe, mbyllja e shumë aktiviteteve ekonomike shtetërore pas viteve 1990, me ndryshimin e sistemit ekonomik, bëri që Delvina të përballet me vështirësi të shumta ekonomike. Një nga format më të mundshme për të dalë nga kjo gjendje ishte emigracioni, ku emigrantët siguruan në këtë mënyrë jetesën e tyre dhe të fëmijëve, por mbi të gjitha u bënë baza kryesore e sigurimit të të ardhurave për hapjen e bisneseve private të vogla apo edhe të mëdha. Përpos kushteve të vështira financiare në të cilën ndodhet sot Delvina, një rëndësi të dhenjë peshë të veçantë kanë marrë pikërisht degët e trajtuara në grafikun e mëposhtëm. Tregëtia dhe shërbimet janë pjesë përbërëse si në bisnesin e madh edhe në atë të vogël. Përsa i përket bisnesit të vogël ai është më i organizuar dhe më i zgjeruar në numër, ku në shumicën e rasteve shprehet në formen e shërbimeve si ato të: 159

160 Telefonisë Rrobaqepsisë Berber Shitje Tregëti me pakicë si dhe ambulante. Shërbimit taksi dhe shërbimit publik. Fast food dhe restorante etj. Edhe pse duken si aktivitete ekonomike pa shumë të ardhura, realisht përbëjnë një nga bazat e ekonomike të Delvinës. Këto bisnese janë të shumta në numër dhe kryejnë një sërë shërbimesh kundrejt komunitetit vendas. Ndërsa në bisnesin e madh tregëtia dhe shërbimet janë të organizuara si mëposhtë: Shërbime telefonike të operatorëve më të mëdhenj në treg. Prodhim mobiljesh dhe shërbimi i vendosjes së tyre në banesa. Tregëti karburanti Tregëti me shumicë Industritë prodhuese si ato ushqimore dhe të konsumit Industria e madhrave të ndërtimit si: hekur, tjegulla, çimento dhe gurë ndërtimi ose dekorativ etj. Bisnesi i madh sjell të ardhura më të larta por realisht ne fushën e shërbimeve dhe të tregëtisë përbëhet nga një numër më i vogël aktivitetesh, por gjithësesi pranë tyre punësohet një numër i konsiderueshëm i popullsisë banuese në rrethin e Delvinës. 160

161 Lloji i aktivitetit Shtetërore Private Shtetërore Private Ndërtim Tregëti me pakicë dhe shumicë Transport dhe magazinim Paisje uji, largim i ujrave të zeza Elektricitet, gaz, pajisje me rryme Aktivitete Strehimi dhe sherbime Aktivitete finaciare dhe sigurimesh Aktivitete pasurish të patundshme Aktivitete profesionale dhe shkencore Aktivitete administrative dhe sherbimesh Aktivitete shëndetësore njerëzore, punë Aktivitete publike mbrojtje dhe sigurie Arte, Zbavitje dhe Çlodhje Aktivitete shërbimesh të tjera Aktivitete të organizmave të ndryshme Burimi: Zyra vendore e Punësimit, Delvinë (V ) Aktivitete tw organizmave Arte, Zbavitje dhe Cclodhje Aktivitete shwndetwsore Aktivitete profesionale Aktivitete finaciare dhe Elektricitet, gaz, pajisje Transport dhe magazinim Ndwrtim Tabela nr Sherbimet dhe tregëtia në Delvinë. 151 Tregetia dhe Sherbimet Grafiku nr 26. Analiza grafike e tregëtisë dhe Shërbimeve të kryera në Rrethin e Delvinës Zyra vendore e punësimit, Delvinw (V ) 161

162 Nga analiza grafike e shërbimeve dhe tregëtisë së kryer në rrethin e Delvinës vërejmë se peshën më të madhe në ekonomi e mban dega e ndërtimit, sektori privat i ndjekur nga ai shtetëror. Të djekura nga transporti dhe magazinimi, aktivitetet shëndetësorë, çlodhëse etj. III.6.4. Shërbimet e transport komunikacionit, infrastruktura dhe investimet. Vitet e tranzicionit e gjetën këtë rajon të pa përgatitur dhe në kushte shumë të vështira infastrukturore. Tranzicioni i gjatë gati disa vjeçare rezultoi për Shqipërinë dhe rajonin në fjalë me shumë probleme sociale, ekonomike e mbi të gjitha infrastukturore. Mjafton të bësh një udhëtim për të parë se sa probleme paraqet kjo e fundit jo vetëm me degradimin e atyre rrugëve të pakta por mbi të gjitha, për komunikimin disi të vështirë si rezultat i rrugëve të ngushta me shumë kthesa, në një terren të vështirë. Siç dihet në çdo hapësirë, komunikacioni ka shumë rëndësi pasi është një proçes dhe element integrimi. Komunikacioni ndihmon për të pasur një bashkëpunim më të mirë dhe më të shpejtë ndërmjet Pellgut të Delvinës dhe rajoneve përreth. Komunikacioni është një element kryesor që konsiston në bashkëpunimin ekonomik midis rajoneve, transportit të mallrave dhe sherbimeve, si një element integrimi në këtë hapësirë dhe për faktin se ky i fundit është një rajon ndërkufitar. Komunikimi nuk kufizohet vetëm me marrdhëniet ekonomiko sociale midis rajoneve brenda kufirit tonë territorial por dhe jashtë tij sidomos me Greqinë me komunikim si nga toka dhe nga deti. Vitet e fundit janë marrë shumë masa dhe investime që po çojnë në ndryshimin e këtij realiteti. Keshtu për shembull është bërë rikonstruksioni i plote i ujësjedhësit të Delvinës, ndërkohë që në fshatin Rusan është ngritur një ujësjedhës i ri me ngritje mekanike. Rikonstruksioni i ujrave të zeza nuk është përfunduar ende plotësisht si në Delvinë dhe në Sarandë për shkak të mungesës të fondeve për kanalizimet e reja që do të shtrihen në të gjithë siperfaqen e Pellgut. Në rrethin e Delvinës, por ashtu dhe në rrethin e Sarandës problemet e kanalizimeve të ujrave te zeza janë ende evidente si rezultat i mungesës së fondeve. 153 Ato që kanë përbëre shpesh herë problemin më imediat kanë qënë rrugët, të cilat së fundmi po marrin pamjen e duhur nëpërmjet shumë investimeve dhe projekteve që do të ndikojnë në të gjitha fushat e jetës. Vetëm në pesëvjeçarin e fundit në vitet janë ndërtuar dhe sistemuar shumë rrugë nacionale, rurale brenda lagjeve, si dhe rikonstruksjoni i urave te ndryshme me një gjatësi km. 152 Zyra vendore e punësimit, Delvinw (V ) 153 Bashkia Sarandë dhe Delvinë, viti

163 Të gjitha këto investime janë në të mirë të popullsisë banuese ne këtë territor sepse nje komunikim më i mirë me rajonet përreth ndikon në jetën sociale dhe ekonomike të tyre. Aplikimi dhe vënia në funksjonim e të gjitha rrugëve do të ndikonte pozitivisht në rritjen ekonomike dhe sociale të pellgut të Delvinës, dhe sidomos për rrethin e Delvinës. NR RRETHI EMRI I OBJEKTIT GJATËSIA VITI KM 2 1 Sarandë sis.asf.rrug.5 qytet Sis.asf.Rr.Turiz.K.Cuk Sist.Asf.Rr.Nr.1 qytet Sist.Asf.Rr.Lug.Dardhes Sist.Asf.Rr.Varrezave Sist.Asf.Rr.4 Qytet Sist.Asf.Rr nr Rikon.Rruges V.Pandi Sist.asfaltim Rr.nr Sist.Asf.Rr T-k-Cukes 2006 Sist.Asf.Rr.Lug.Dardhes 2006 Sist.Asf.Rr.Varrezave 2006 Rruga Vangjel.Pandi 2007 Rruga Pandeli.Bocari Unaza mbi port Rik I Rruges Pandeli.boc 2008 Rik I rruges Vangjel Pandi Rik I Rruges Peshkimi 2009 Rruga hyrese e qytetit Rik i Rruges se Viles Km.Markat Qendra Shales Ura bel-shales Rr.Q.Shales-Barc

164 RRr.Viles-Markat Rr.te brend Markat Rrug.Janjar-Ure Bsh.Konispol Rik.Rr.qend-rr.nacionale Rik I Rr te brendeshme rik.rr.ciflik-shkalle Rik.Rr.Qend-perroi i thate Rik.Rr.Qender--Rr nacinale Rik.Rr.Qender--Rr nacinale Rik.i Rr se shkolles Rik I Rr."Demokracia" Km.Aliko Sis.asf I rruges Cuke- Kanali I Cukes Rik.I. Rr.Vrion-Caush Rehabilitimi I Rr.Ura e Belit-Caush Rik.i Rr.Metoq-Cuke Rik.Rr.Aliko-Neohor Km.Dhiver Rruga e lagjes Rr. Qender-dhiver Rr.Memoraq-Dhiver Rruga e Dermishit Km.Ksamil Nd.shetitore anes Detit Nd.Unaza"Ali Pasha" Km.Livadhja Rik.pjesori rr.fshatit Karoq Rik.Sis I Unazes Livadja Km.Xare Sis rruge Varrezash Asf.Rruge Asf.Rruge

165 Asf.Rruge.Vrine-Butrint NR RRETHI DELVINE EMRI I OBJEKTIT GJATESIA KM2 VITI 1 Delvine Rik.Rr "Nimet Abazi" Rik.Rr "Mane Boci" Sis.Asf I rrug "Qemal Stafa" Rik.i Rr"Haxhi Shereti" Rik.i Rr se Varezave publike Rik.i Rr"Rakip Demo" Rik.i rrug Qender-Burimi Rik.i rrug Qender-kopesht Rik.i rrug te brendeshme Sis.i Bllokut nr Km.Finiq Riaftesim I rrug hyrese Riaftesim I rrug hyrese Riaftesim I rrug Stac.Bregas- Karahaxh Rik.i Rruges hyrese"vrion" Rik.i Rruges Finiq-Karahaxh Riaftesim I Rruges Blerimas-finiq Nd I rruges Finiq-zona arkeologjike Vazhdim I Rr Finiq-Blerimas 2008 Nr NDËRTIMI I RRUGËVE NACIONALE Gjatesia km 2 Viti 1 Sarandë-Delvinë Rruga Nacionale Qafe Botë-Sarandë 45 Ne vazhdim Rruga nacionale kanali i Çukës- 16 Ne vazhdim Butrint Rruga Nacionale Kardhiq-Sarandë 37 Ne vazhdim Rruga Metoq-Çukë-Mursi Tabela nr Tabelë përmbledhëse e rrugëve të rikonstruktuara dhe në vazhdimësi 154 Nga tabela e mesipërme vërejmë se kategoria e rrugëve të cituara përbën një rëndësi shumë të madhe në aspektin zhvillimor të kësaj hapësire, me përmirësimin e sistemit të komunikacionit dhe transportit, si më të shpejtë dhe më të sigurt. Një bashkëveprim hapësinor në fushën e komunikacionit si dhe në transport dhe infrastrukturë turistike do të ndikonte në zhvillimin ekonomiko social dhe kulturor të zonës. 154 Drejtoria e Urbanistikës Sarandë, Delvinë

166 Zvogëlimi i distancës dhe i kohës njëkohësisht do të ndikojë pozitivisht në rritjen ekonomike dhe socilale të kësaj hapësire. Rrugët e mësipërme janë projekte dhe investime të pas viteve 2010 e në vazhdim e deri më sot. Vihet re se deri më sot, këto rrugë janë ende në rikonstruksjon e sipër, pra të papërfunduara dhe pse nuk mund të themi se asgjë nuk është bërë pasi disa prej tyre janë përfunduar në disa segmente por jo në total. Ndërtimi i rrugëve nacionale do të ndikonte pozitivisht në jetën e komunitetit vendas dhe përreth. Këto rrugë do të ishin pikënisja e ngritjes së shumë bisneseve të reja si restorante, karburante dhe bisnese të tjera ambulante. Keto bisnese do të përqëndroheshin në segmentet e rrugëve nacionale që do të ndërtoheshin. Vendosja në kryqëzim të rrugëve të rëndësishme të komunikacionit dhe tregëtare, do të ndikonte direkt dhe indirekt në kushtet ekonomike të hapësirës. Rezultat do të ishte rritja ekonomike dhe përmirësimi i kushteve sociale të popullsisë të ndjekura këto nga ndryshime të tjera të strukturës së popullsisë.. Fotografi nr 16. Rruga nacionale Kardhiq Delvinë- Sarandë. Kjo rrugë është një projekt i nisur që prej vitit 2010 dhe ende sot është e papërfunduar, nëse do të aplikoheshin projektet në kohën e duhur sot Delvina ndoshta do të na shfaqej me një pamje tjetër. 166