PLANIFIKIMI HAPËSINOR NË KOSOVË RASTI I KOMUNËS SË PRIZRENIT

Transcription

1 i: PLANIFIKIMI HAPËSINOR NË KOSOVË RASTI I KOMUNËS SË PRIZRENIT DISERTANTI:: Mr.sc. Ferim Gashi UDHËHEQËSI SHKENCOR: Prof. As.Dr. Pal Nikolli 2013 Tiranë Shqipëri

2 i i paraqitur nga Mr.sc. Ferim GASHI Në kërkim të gradës shkencore Doktor Specializimi: Planifikim hapësinor, planifikim regjional dhe urban, rregullim territori, Sistemi i Informacionit Gjeografik (GIS), Remote Sensing Tema: Planifikimi Hapësinor në Kosove, rasti i Komunës së Prizrenit UDHËHEQËS SHKENCOR: Prof. asc. dr. Pal NIKOLLI Mbrohet më datën.../.../ Kryetar Anëtar Anëtar Anëtar Anëtar

3 Përmbledhje Planifikimi hapësinor, i realizuar me anën e GIS-it, siguron një kornizë të zhvillimit të komunës së Prizrenit, duke përcaktuar qëllimet afatgjate të këtij zhvillimi dhe duke identifikuar prioritetet strategjike me të cilat duhet të sigurohet: një zhvillim i qëndrueshëm ekonomik, me më shumë vende të reja pune; një zhvillim i përparuar social dhe mundësi të barabarta të qasjes për të gjithë; mbrojtje dhe zhvillim i qëndrueshëm i mjedisit resurseve natyrore dhe kulturore; një infrastrukturë e integruar dhe shërbime efikase për qytetarët. Për krijimin e bazës së të dhënave të hartës së shfrytëzimit të hapësirës së komunës së Prizrenit, janë përdorur të dhënat e nxjerra nga rrjeti i katrorëve të përpunuar në ortofoto dhe imazhe satelitore me rezolucion 2m. Meqenëse hapësira e marrë në analizë nuk është uniforme, por mjaft e larmishme, në studim janë përdorur deri katër kombinime brenda një katrori të vetëm. Për identifikimin e kombinimeve brenda katrorit është përdorur metoda e vëzhgimit me përcaktim të lirë të pjesëmarrjes së kategorive brenda këtij katrori. Për kontrollin e cilësisë së të dhënave hartografike janë zbatuar standardet ISO19113 dhe ISO19114 Me anën e ArcGIS është kontrolluar baza e të dhënave topografike. Në vlerësimin e përshtatshmërisë së tokës bujqësore, janë analizuar të dhënat aktuale të tokës, klimës dhe terrenit në Komunën e Prizrenit; janë ekzaminuar të dhëna të tjera të klasifikimit të përshtatshmërisë së tokës në komunë, dhe së fundi është krijuar një klasifikim specifik për komunën që i përshtatet më së miri nevojave të komunës. Vlerësimi i ndjeshmërisë së tokës në mjedis trajton degradimin mjedisor në lidhje me aktivitetet bujqësore si ndotja e ujit nëntokësor, erozioni i tokës dhe vlera e biodiversitetit. Me ndërlidhjen e përshtatshmërisë së tokës bujqësore dhe ndjeshmërisë së tokës në mjedis është krijuar Përshtatshmëria e Integruar e Tokës që ofron një mjet të fuqishëm për planifikimin e shfrytëzimit të tokës dhe zonimin e zonave. Fjalët kyçe: Kosova, Prizreni, planifikim hapësinor, rregullimi i territorit, GIS, hartografi, përshtatshmëria e tokës bujqësore, ndjeshmëria e tokës në mjedis, shfrytëzimin optimal i tokës, plani i veprimit për mjedisin rural, planifikimi i zoonimit të ndërtimit ii

4 Abstract Spatial planning, carried out by means of GIS, provides a framework for the development of the municipality of Prizren, setting long-term goals of development and identifying strategic priorities which should provide: a sustainable economic development, more new jobs; advanced social development and equal opportunity of access for all; environmental protection and sustainable development of natural and cultural resources; integrated infrastructure and efficient services to citizens. Thus, to create the database space usage map of the municipality of Prizren, obtained data from processed squares network orthophoto and 2m resolution satellite images have been used. Since the space taken for analysis is not the same, but quite variable, four combinations within a single square have been used. In order to identify combinations within the square, surveillance method has been used to define free participation categories within this square. For cartographic data quality control ISO19113 and ISO19114 standards have been implemented. In addition, topographic database has been controlled through ArcGIS. In assessing the suitability of agricultural land, the current data were analyzed: soil, climate and the terrain in Prizren; other land suitability classification data were examined in the municipality, and finally a specific classification for the municipality that best suits the needs of the municipality was created. Evaluation of the sensitivity of the land in the area deals with environmental degradation related to agricultural activities as: groundwater pollution, soil erosion and biodiversity value. Linking agricultural land suitability evaluation of land sensitivity to the environment, Integrated Land Suitability which provides a powerful tool for land use planning and zoning areas was created. Keywords: Kosovo, Prizren, spatial planning, territory planning, GIS, cartography, adequacy of agricultural land, soil sensitivity to the environment, optimal use of the land, the action plan for rural environment, planning construction iii

5 Falënderime Ky studim përdor dhe shfrytëzon një sasi të madhe të dhënash tabelare dhe gjeografike të fushave dhe periudhave të ndryshme kohore, prandaj, autori falenderon të gjithë kolegët në Kosovë, Shqipëri, Maqedoni dhe më gjerë, të cilët dhanë informacione të vlefshme dhe mbështetje për aq sa ata kishin mundësi për të bërë. Dëshiroj t i shpreh mirënjohjen time të thellë udhëheqësit të doktoratës, Prof. asc. dr. Ing. Pal Nikolli, i cili solli një platformë të jashtme të shkëlqyer të nxitjes së ideve dhe diskutimeve; dua ta falenderoj për udhëzimet dhe mbështetjen shkencore të dhënë, për durimin, kontrollin e cilësisë dhe kontributin me korrigjimin e shpejte dhe efikas të punimit, pa të cilat nuk do të arrija ta përfundoja këtë studim. Kultura e tij e gjerë, mënyra e komunikimit dhe përkushtimi, më kanë impresionuar. Falënderime u përcjell të gjithë profesorëve të Departamentit të Gjeografisë të Fakultetit të Historisë dhe Filologjisë në Universitetin e Tiranës, të cilët më kanë ndihmuar më vërejte dhe sugjerime gjatë referimeve të disertacionit. Falenderime të veçanta u shpreh profesorëve të Institutit të Teknologjisë Blekinge në Karskrona (Suedi) [Institute of Technology], që me njohuritë e dhëna prej tyre, më kanë ndihmuar në formimin pasuniversitar në fushën e planifikimit hapësinor/rregullimi të territorit dhe GIS-it. Mirënjohje të thellë i shpreh familjes time: bashkëshortes (Shehide), tek e cila çdo herë kam gjetur përkrahje dhe mbështetje të vazhdueshme, babës (Fazli), nënës (Feride), vëllezërve dhe motrave për kurajon dhe durimin e treguar gjatë gjithë periudhës së realizimit të këtij studimi. iv

6 Përmbajtja Përmbledhje... ii Abstract... iii Falënderime... iv Lista e figurave... ix Lista e tabelave... x Lista e hartave... xi Shkurtesat dhe akronimet... xiii KAPITULLI I... 2 OBJEKTI, DETYRAT, QËLLIMI I STUDIMIT, METODAT E PUNËS KËRKIMORE Hyrje Objekti, detyrat dhe qëllimi i studimit Metodat e punës kërkimore Burimet e të dhënave Analiza e të dhënave Krijimi i bazës hartografike për studim KAPITULLI II HISTORIKU I ZHVILLIMIT TË PLANIFIKIMIT HAPËSINOR Fillimet e planifikimit hapsinor dhe zhvillimi i tij në europe Zhvillimi i planifikimit hapësinor në ish jugosllavi Planifikimi hapësinor në Kosovë KAPITULLI III KARAKTERISTIKAT FIZIKO-GJEOGRAFIKE, TË POPULLSISË DHE EKONOMIKE TË KOMUNËS SË PRIZRENIT v

7 3.1. Pozita gjeografike, kufijtë dhe madhësia e komunës se Prizrenit Ndërtimi gjeologjik Pasuritë minerale Relievi Pjerrësia e relievit Ekspozicioni i relievit Klima Hidrografia Tokat Erozioni Bimësia Gjendja e mjedisit Vendbanimet, popullsia dhe karakteristikat e saj Popullsia, karakteristikat e popullsisë në Prizren Arsimi dhe kultura Karakteristika te përgjithshme te ekonomisë, mundësitë për zhvillim Transporti dhe infrastruktura Analize e mbulesës se tokës Mbulesa e tokës sipas programit CORINE Përkufizimet e nomenklaturës CLC Mbulesa e tokës në komunën e prizrenit KAPITULLI IV KOMUNA E PRIZRENIT NË KOSOVË, PLANIFIKIMI I NIVELIT TE LARTË, SHFRYTËZIMI I TOKAVE vi

8 4.1. Komuna e Prizrenit në Kosovë Planifikimi i nivelit te lartë Shfrytëzimi i tokave Përshtatshmëria e tokës bujqësore Struktura e sistemit, përshtatshmëria e tokës bujqësore KAPITULLI V NDJESHMËRIA E TOKËS NË MJEDIS, PËRSHTATSHMËRIA E INTEGRUAR E TOKËS, PLANI PËR SHFRYTËZIMIN OPTIMAL TË TOKËS Ndjeshmëria e tokës në mjedis Ndjeshmërisë së ujit nëntokësor Ndjeshmëria e tokës ndaj erozionit Vlera e llogaritur e biodiversitetit Përshtatshmëria e integruar e tokës Plani për shfrytëzimin optimal të tokës Plani për intensitetin e shfrytëzimit të tokës Plani i veprimit për mjedisin rural KAPITULLI VI PLANIFIKIMI I ZOONIMIT TË NDËRTIMIT, HARTAT E PLANIFIKIMIT TË ZOONIMIT TË NDËRTIMEVE Planifikimi i zoonimit të ndërtimit Planifikimi i zoonimit të ndërtimit në nivel komunal Planifikimi i zoonimit të ndërtimit në nivel vendor Hartat e planifikimit të zoonimit të ndërtimeve Harta e modelit të gjitha kufizimet pzn Harta modelit kufizimet e pzn në klasa vii

9 6.4. Zoonimi: sipërfaqet ekzistuese urbane si dhe ato të propozuara për të ardhmen dhe zonat ndërtimore jashtë sipërfaqeve Zonat për vendbanimet e ardhshme Zonat e përshtatshme për zhvillim industrial në të ardhmen Zonat për zhvillimin e aktiviteteve turistike dhe shërbimeve në të ardhmen KAPITULLI VII ZHVILLIMI HAPËSINOR KOMUNAL Korniza e zhvillimit hapësinor komunal Komponentët themelore për zhvillimin hapësinor Komponenti : krijimi i qendrës rajonale Komponenti : zhvillimi policentrik i zonave rurale Komponenti : transporti rajonal dhe rrjeti infrastrukturor Komponenti: integrimi me korridoret zhvillimor Komponenti: mbrojtja e komuniteteve të lëndueshme rurale Komponenti: konservimi i trashëgimisë kulturore dhe ekologjike Konceptet e zhvillimit hapësinor Koncepti i zhvillimit hapësinor:zhvillimi i shkapërderdhur/shpërhapur Koncepti i zhvillimit hapësinor: zhvillimi i kontrolluar Koncepti i zhvillimit hapësinor: zhvillimi policentrik PËRFUNDIM CONCLUSION REKOMANDIME LITERATURA DHE BURIMET BIOGRAFIA E AUTORIT viii

10 Lista e figurave Figura 1. Pasqyrë skematike e qasjes së studimit...7 Figura 2. Baza për planifikim hapësinor...12 Figura 3. Sistemi i planifikimit hapësinor në Kosovë...19 Figura 4. Mobilizimit institucional të pjesëmarrjes në procesin e planifikimit hapësinor...20 Figura 5. Korniza për hartimin e planifikimit hapësinor ne Kosove...21 Figura 6. Sipërfaqja e PN Mali Sharr sipas komunave pjesëmarrëse...55 Figura 7. Popullsia e Kosovës Figura 8. Nomenklatura CLC Figura 9. Diagrama e metodologjisë Figura 10. Vendbanimet me rritje të paplanifikuar dhe të pakontrolluar në qytetin e Prizreni...92 Figura 11. Strategjia për Zhvillim Hapësinor Figura 12. Shpërndarja e klasave varfra të MTC2006 në (%) brenda klasave PTB Figura 13. Shpërndarja e klasave të NUN në komunën Prizrenit (%) Figura 14. Sipërfaqja e klasave të NTE në Prizren (%) Figura 15. Shtrirja e klasave të VLB (%) Figura 16. Skema e metodës PIT Figura 17. Sipërfaqja e klasave PIT në % Figura 18. Plani i zoonimit të ndërtimit Figura 19. Qasja e modelimit për planifikim të zonave ndërtimore në dy nivele ix

11 Lista e tabelave Tabela 1. Objektivat specifike dhe pyetjeve të kërkimit...5 Tabela 2. Burimet e të dhënave primare dhe dytësorë...8 Tabela 3. Hipsometria e terrenit në komunën e Prizrenit...35 Tabela 4. Temperatura mesatare Tabela 5. Lagështia mesatare e ajrit Tabela 6. Mesataret mujore dhe vjetore të precipitimit në territorin e Prizrenit...47 Tabela 7. Klasifikimi i tokës bujqësore Tabela 8. Klasifikimi i erozionit në Komunën e Prizrenit...51 Tabela 9. Sipërfaqet pyjore Tabela 10. Vendbanimet dhe popullsia sipas viteve Tabela 11. Vendbanimet dhe ekonomitë familjare sipas viteve Tabela 12. Madhësia e vendbanimeve Tabela 13. Popullsia e komunës së Prizrenit...66 Tabela 14. Rritja e popullatës në Prizren ( )...69 Tabela 15. Numri i objekteve arsimore dhe nxënësve Tabela 16. Sipërfaqja e klasave të nivelit 1rë mbulesa e tokës në km2 dhe %...85 Tabela 17. Rezultatet e arritura Tabela 18. Nomenklatura e Mbulesës së Tokës CORINE (CLC) me kodet e klasave Tabela 19. Rezymeja e shfrytëzimit të tokës Tabela 20. Përshtatshmëria e tokës bujqësorë Tabela 21. Klasat e përshtatshmërisë se integruar të tokës Tabela 22. Rekomandimet për ndryshim të shfrytëzimit të tokës nga PShOT Tabela 23. Llojet e PIShT në komunën e Prizrenit Tabela 24. Rekomandimet për planin e veprimit për mjedis Tabela 25. Veto zonat në vlerësimin e zonave vendbanuese për zhvillimin e ardhshëm Tabela 26. Faktorët e vlerësimit të zonave vendbanuese të zhvillimit të ardhshëm Tabela 27. Faktorët e rëndësishëm të zonave vendbanuese të zhvillimit të ardhshëm Tabela 28. Madhësia e zonave të përshtatshme për zhvillimin e vendbanimeve në krahasim me regjionet Tabela 29. Veto zonat në vlerësimin e zonave industriale për zhvillimin e ardhshëm Tabela 30. Faktorët e vlerësimit të zonave industriale të zhvillimit të ardhshëm Tabela 31. Faktorët e rëndësishëm të zonave industriale të zhvillimit të ardhshëm Tabela 32. Madhësia e zonave të përshtatshme për zhvillimin e vendbanimeve në krahasim me regjionet Tabela 33. Faktorët e vlerësimit të aktiviteteve turistike dhe shërbyese për zhvillimin e ardhshëm Tabela 34. Faktorët e rëndësishëm të aktiviteteve turistike dhe shërbyese si dhe të objekteve për akomodim për zhvillimin e ardhshëm Tabela 35. Veto zonat në vlerësimin e aktiviteteve turistike dhe shërbyese si dhe të objekteve për akomodim për zhvillimin e ardhshëm x

12 Lista e hartave Harta 1. Pozita gjeografike e Komunës se Prizrenit në Kosove dhe rajon...27 Harta 2. Harta Gjeologjike Harta 3. Harta tektonike...32 Harta 4. Hipsometria e terrenit në komunën e Prizrenit...36 Harta 5. Pjerrësia ne Komunën e Prizrenit Harta 6. Harta e Ekspozicionit Harta 7. Reshjet në komunën e Prizrenit...43 Harta 8. Hidrografia në komunën e Prizrenit...45 Harta 9. Vërshimet më komunën e Prizrenit...46 Harta 10. Klasifikimi i tokës bujqësore...48 Harta 11. Erozioni në komunën e Prizrenit Harta 12. Përhapja e Pyjeve Harta 13. Pozita e PN Mali Sharr në Kosovë dhe rajon...54 Harta 14. Mbulueshmëria vegjetative nëpër komuna...56 Harta 15. Vendbanimet...62 Harta 16. Vendbanimet 1980 dhe Harta 17. Humbja e tokes bujqesore...64 Harta 18. Popullsia në komunën e Prizrenit nga viti Harta 19. Ekonomitë familjare në komunën Prizrenit nga viti Harta 20. Shpërndarja e objekteve arsimore Harta 21. Objektet kulturore...71 Harta 22. Prizreni në rrjetin e transportit të Kosovës...74 Harta 23: Infrastruktura në komunën e Prizrenit...76 Harta 24. Mbulesa e tokës Harta 25. Mbulesa e tokës Corine në komunën e Prizrenit Niveli Harta 26. Mbulesa e tokës Corine në komunën e Prizrenit Niveli Harta 27. Mbulesa e tokës Corine në komunën e Prizrenit Niveli Harta 28. Pozita gjeografike e Kosovës ne rajon dhe ndarja administrative e Kosovës...95 Harta 29: Klasifikim i përshtatshmërisë se tokave bujqësorë Harta 30. Ndjeshmëria e ujërave nëntokësore nga ndotja Harta 31. Ndjeshmëria ndaj Erozionit Harta 32. Vlera e llogaritur e biodiversitetit Harta 33. Përshtatshmëria e Integruara e Tokës Harta 34. Plani për Shfrytëzim Optimal të Tokës Harta 35. Plani për Intensitetet për Shfrytëzim të Tokës Harta 36. Plani i Veprimit për mjedis rural Harta 37. Planifikimi i zoonimit të ndërtimit Harta 38. Kufizimet e planifikimit të zoonimit të ndërtimit ne klasa Harta 39. Modeli hapësinor për zonat e përshtatshme për zhvillim të vendbanimeve Harta 40. Modeli hapësinor për Zonat e përshtatshme për zhvillim të industries Harta 41. Modeli hapësinor për zonat e përshtatshme për zhvillim të turizmit kulturor Harta 42. Modeli hapësinor për zonat e përshtatshme për zhvillim të turizmit malor Harta 43. Modeli hapësinor për zonat e përshtatshme për zhvillim të turizmit agrar Harta 44. Modeli hapësinor për zonat e përshtatshme për zhvillim të turizmit dhe objektet për akomodim xi

13 Harta 45. Zonat e zhvillimit hapësinor Harta 46. Komponenti: Krijimi i qendrës rajonale Harta 47. Komponenti: zhvillimi policentrit i zonave rurale Harta 48. Komponenti strategjik: Transporti rajonal dhe rrjeti infrastrukturor Harta 49. Komponenti: Integrimi me korridoret zhvillimor Harta 50. Komponenti: mbrojtja e komuniteteve të lëndueshme rurale Harta 51. Komponenti: konservimi i trashëgimisë kulturore dhe ekologjike Harta 52. Koncepti për zhvillimin hapësinor i shkapërderdhur Harta 53. Koncepti i zhvillimit hapësinor: zhvillimi i kontrolluar Harta 54. Koncepti për zhvillimin hapësinor: zhvillimi policentrit xii

14 Shkurtesat dhe akronimet PZHK Plani zhvillimor komunal PZHU Plani zhvillimor urban KKP Kuvendi Komunal i Prizrenit APK Agjencia Pyjorë e Kosovës ArcGIS Pako softuerike GIS nga ESRI PBZhR Programi për bujqësi dhe zhvillim rural PPB Politika ë përbashkët bujqësore (e BE) MTC Mbulesë e tokës CORINE MTC2006 Të dhënat e mbulesës së tokës CORINE të vitit 2006 CORINE Informatat e koordinuara për mjedis PZN Planifikimi hapësinor rural DTM Modeli digjital i terrenit VLB Vlera e llogaritur e biodeiversitetit KE Komisioni Evropian NTM Ndjeshmëria e tokës në mjedis BE Bashkimi Evropian Shkurtesa për projektin Mbështetje e mëtutjeshme EULUP shfrytëzimit të tokës FAO Organizata për ushqim dhe bujqësi GDP Neto Prodhimi Vendor GIS Sistemi i informatave gjeografike RUN Rrezikshmëria e ujërave nëntokësor NUN Ndjeshmëria e ujërave nëntokësor Ha hektarë KPMM Komisioni i pavarur për miniera dhe minerale PIT Përshtatshmëria e integruar e ujit IPH Instituti për planifikim hapësinor AKK Agjencia kadastrale e Kosovës Km Kilometra PIShT Plani për intensitet të shfrytëzimit të tokës m Metër M Milion MBPZHR Ministria e Bujqësisë, Pylltarisë dhe Zhvillimit Rural MMPH Ministria e Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinor mm Milimetër NMH Njësia minimale në hartë RN Ruajtja e natyrës Nr. Numri xiii

15 PShOT PPL PVMr PMTR RTE NTE Plani për shfrytëzim optimal të tokës Planet për pellgje të lumenjve Plani i veprimit në mjedis rural Plani për menaxhim të tokës rurale Rreziku i tokës ndaj erozionit Ndjeshmëria e tokës ndaj erozionit xiv

16 KAPITULLI I OBJEKTI, DETYRAT, QËLLIMI I STUDIMIT, METODAT E PUNËS KËRKIMORE 1. Hyrje Planifikimi hapësinor ka rol jetik gjithnjë më të madh për vendet dhe rajonet. `Planifikimi hapësinor mund të ndihmojë në ofrimin e përfitimeve ekonomike, shoqërore dhe mjedisore. Nëse drejtohet si duhet, ai është një mjet i rëndësishëm për promovimin e investimit, të zhvillimit, të përmirësimeve mjedisore dhe cilësisë së jetës (Kombet e Bashkuara, 2008; 40). Planifikimi hapësinor i referohet metodave të cilat përdoren nga sektori publik për të ndikuar në shpërndarjen e aktiviteteve në hapësirë. Ai ka si qëllim organizimin territorial dhe shfrytëzimin më racional të tokës dhe lidhjeve ndërmjet funksioneve të ndryshme, balancimin e kërkesave për zhvillim me nevojën për mbrojtje të mjedisit si dhe arritjen e synimeve të zhvillimit social dhe ekonomik. Planifikimi hapësinor shfrytëzon masat për të koordinuar ndikimet hapësinore të politikave të tjera sektoriale, për të arritur një shpërndarje të balancuar të zhvillimit ekonomik ndërmjet rajoneve. (Komunitetet Evropiane, 1997: Përmbledhje e sistemeve dhe politikave të BE). Më planifikim hapësinor nënkuptojmë planifikimin për rregullimin dhe shfrytëzimin e territorit, si të: territorit urban, territorit komunal, parqeve lokale dhe atyre nacionale, territorit regjional, territorit shtetëror, etj. Ky planifikim, nëpërmjet një procesi gjithëpërfshirës dhe transparent, duhet të promovoje interesat e përbashkëta të banorëve për një zhvillim më të shpejte ekonomik, me qëllim përmirësimin e cilësisë së jetës, por njëkohësisht edhe mbrojtjen e resurseve natyrore dhe trashëgimisë natyrore e kulturore. Objektivi kryesor i planifikimit hapësinor është studimi i veçorive specifike të brendshme të nënsistemeve të hapësirës dhe pikërisht të ekosferës, sociosferës e teknosferës, si dhe i raporteve apo lidhjeve ndërmjet elementeve të këtyre nënsistemeve. Të gjitha nënsistemet e hapësirës dhe elementet brenda tyre, janë kategori dinamike të cilat vazhdimisht ndryshojnë duke ndikuar drejtpërsëdrejti në prishjen-vendosjen e baraspeshës hapësinore nëpërmjet ndikimit të faktorëve objektiv të zhvillimit të shoqërisë dhe natyrës dhe aktiviteteve shoqërore të njeriut. Planifikimi hapësinor ka për detyrë të hulumtojë, zbulojë dhe ofrojë metoda, instrumente dhe masa për ndryshimin e vetëdijshëm të hapësirës, duke marrë parasysh efektet pozitive dhe negative (gjatë organizimit dhe rregullimit optimal të hapësirës sipas nevojave të njeriut, shkallës së zhvillimit të shoqërisë dhe kushteve natyrore), në funksion të krijimit të kushteve më të volitshme për jetesë të popullsisë-njeriut. Si pasojë e ritmeve të zhvillimit ekonomik, teknologjik dhe socio - kulturor, Kosova gjithnjë po ballafaqohet me probleme të mëdha hapësinore. Familjet dhe bizneset kanë 2

17 nevojë për më shumë hapësirë për banim, aktivitete ekonomike dhe çlodhëse. Nga ana tjetër, intensifikimi dhe shtimi i lëvizjes të njerëzve dhe mallrave, ka rritur kërkesën për një transport të ri dhe zhvillimin e infrastrukturës së komunikimit. Plotësimi i këtyre kërkesave, pa një planifikim efikas hapësinor, mund të jetë më kosto të ndjeshme ekologjike dhe mund të çojë në konflikte që lindin nga papajtueshmëria në përdorimin e tokës në dhe ndërmjet sistemeve të ndryshme ekonomike dhe mjedisore. Shembujt janë të shumtë: humbja e tokës bujqësore nga ndërtimi i banesave; përmbytjet nga lumenjtë; shpyllëzimi; humbja e biodiversitetit nga fragmentimi i habitateve ekologjike, urbanizimi dhe infrastruktura e transportit; etj., të cilat, për pasojë, çojnë në përkeqësimin e cilësisë së jetës. Kërkesa për hapësirë ndërtimi (për banim), punë, infrastrukturë si dhe rekreacion e shërbime të tjera publike, është një dukuri e vazhdueshme në Kosovë. Me rreth 2 milion banorë, Kosova është një vend i populluar dendur. Në vitin 2011, dendësia e popullsisë ishte rreth 220 banorë / km ², çka i jep tokës një rendësi shumë të madhe në planifikim. Nga sipërfaqja e përgjithshme e Kosovës e cila është rreth 1.1 milion ha, aktualisht, 53 % e sipërfaqes së vendit është tokë e punueshme, 41 % sipërfaqja pyjore dhe 6 % sipërfaqe të tjera 1. Në Kosovë, sipërfaqja e tokës së punueshme për banorë, vlerësohet rreth 0.15 ha/b ose 0.20 ha/b tokë bujqësore (nën kufirin kritik prej 0.17 ha/b që i duhet një vendi për prodhim të mjaftueshëm të ushqimit dhe repromaterialit të nevojshëm për popullsinë e tij) 2. Krahasuar me Evropën, Kosova është e varfër me tokë të punueshme bujqësore; në BE mesatarja e tokës së punueshme bujqësore për një banor llogaritet 0.52 ha 3. Në mungesë të mbrojtjes institucionale, kemi një zvogëlim të vazhdueshëm të sipërfaqes së tokës së kultivueshme (humbja e përhershme dhe e përkohshme). Llogaritet se brenda vitit, në Kosovë humbën afërsisht ha tokë bujqësore 4. Sipërfaqja e përgjithshme e banimit në Kosovë është rreth 46 milion m² 5, pra mesatarisht çdo banori në Kosovë i takojnë më pak se 20 m² 6. Sipërfaqja e përgjithshme e shtëpive individuale në Kosovë është rreth 43 milion m², ndërsa sipërfaqja e përgjithshme e banesave është rreth 2.9 milion m². Ekzistojnë rreth 360 mijë objekte banimi të të gjitha llojeve, në të cilat jetojnë rreth ekonomi familjare 7. Nisur nga sa më sipër, del si domosdoshmëri përdorimi me efikasitet të lartë i çdo metër katror të tokës në Kosovë. Punimi që paraqesim, nëpërmjet një analize të thellë dhe të gjithanshme të gjendjes aktuale dhe tendencës së përdormit të hapësirës në Kosovë, jep 1 Ministria e Bujqësisë, Pylltarisë dhe Zhvillimit Rural, Plani Hapësinor I Kosovës , Prishtine Growing Regions, growing Europe (Fourth report on economic and social cohesion, May Agjencia për mbrojtjen e Mjedisit të Kosovës, Vizioni I zhvillimit hapësinor në Kosove , Prishtine. 6 Plani Hapësinor I Kosovës , Prishtine Agjencia e statistikave të Kosovës 3

18 modelin, metodat dhe teknologjinë e planifikimit hapësinor, të aplikuara këto në komunën e Prizrenit. 2. Objekti, detyrat dhe qëllimi i studimit Në shumë vende të botës, përfshirë edhe Kosovën, është në rritje kërkesa për shtimin e sipërfaqes së tokës përdoruese dhe për zgjerimin e sipërfaqeve ekzistuese bujqësore, natyrore, etj. Aktualisht, zonat urbane kanë rritur ndjeshëm presionin mbi ato rurale duke e ndërlikuar kështu zgjidhjen e problemit të raportit të sipërfaqeve e problemeve të tjera ndërmjet tyre. Pavarësisht nga vështirësitë, sistemi i planifikimit hapësinor në Kosovë, është përpjekur në një masë të madhe, të gjejë mundësinë për të ekuilibruar interesat e palëve të ndryshme në këtë proces. Punimi që kemi ndërmarrë synon të kontribuojë në përmirësimin e sistemit të planifikimit hapësinor në Kosovë në nivel qendror, por, edhe në nivel lokal, duke marrë në studim komunën e Prizrenit, e cila dallohet për një shtrirje të gjerë të terrenit, bujqësisë dhe elementeve të tjerë natyrorë e shoqëror. Sistemet e Informacionit Gjeografik (GIS) po përdoren gjithnjë e më shumë në planifikimin hapësinor e regjional në Kosovë. Në disa institucione të planifikimit dhe në komuna të ndryshme brenda vendit, përdorimi i GIS-it ndryshon. Disa institucione dhe komuna janë më të avancuara. Për shembull, në disa komuna, GIS është përdorur për të shfaqur harta/plane digjitale për qytetarët e asaj zone të veçantë. Gjithashtu, në disa zona harta e planit (planet kadastrale) ende janë të gjeneruar me dorë. Gjeo-informata, planifikimi hapësinor dhe rolet që luajnë në nivel lokal do të trajtohen në këtë studim. Objektivi kryesor i këtij studimi është të analizojë nivelin e planifikimit hapësinor në Kosovë në nivel lokal; të vlerësojë shkallën e planifikimit, mjetet e planifikimit hapësinor dhe mundësinë e planifikimit e shfrytëzimit të tokës dhe të balancimit ndërmjet bujqësisë, natyrës dhe rekreacionit. Gjithashtu, studimi synon të kontribuojë në shmangien ose zgjidhjen e konflikteve të përdorimit të tokës, duke vlerësuar elementet e procedurës së planifikimit dhe mjetet që mund të aplikohen në vendet e tjera. Dy janë modelet e planifikimit të hapësirës që përdoren më shpesh në planifikimin hapësinor: [a] planifikimi hapësinor, si kategori e veçantë e planifikimit fizik, dhe [b] planifikimi alokacional, që merret me shpërndarjen e kapaciteteve ekonomike në hapësirë. Në studimin tonë ne jemi përqendruar në modelin e parë. Objektivi kryesor i studimit ndahet në një numër nënobjektivash të veçanta me pyetjet kërkimore përkatëse (Tabela 1). 4

19 Tabela 1. Nënobjektivat e veçanta dhe pyetjet kërkimore Nënobjektivat 1) Identifikimi i mjeteve të planifikimit hapësinor të përdorura në komunën e Prizrenit, mënyrat e përdorimit të këtyre mjeteve dhe përftimi i tyre. Pyetjet kërkimore 1) Cilat mjete të planifikimit hapësinor janë / kanë qenë përdorur në komunën e Prizrenit? 2) Kush janë palët e përfshira në këtë planifikim? 3) Cilat mjete të planifikimit hapësinor janë përdorur dhe deri në çfarë mase janë përdorur ato? 2) Identifikimi i interesave të ndryshme të përdorimit të tokës në komunën e Prizrenit. 1) A ka raste të ndryshme të përdorimit të tokës ndaj interesave në Komunën e Prizrenit? 2) A ka konflikt mes interesave të përdorimit të tokës në Komunën e Prizrenit? 3) Nëse po, cilat janë llojet dhe shtrirjet e konfliktit? 3) Shqyrtimi i qasjeve, proceseve dhe i kushteve në të cilat mund të aplikohen në vendet e tjera mjetet e planifikimit hapësinor të përdorura në komunën e Prizrenit. 1) A kanë mundësi aplikimi në vendete e tjera, mjetet dhe proceset e planifikimit hapësinor të përdorura në komunën e Prizrenit? 2) A kërkohen kushte të veçanta për t u aplikuar këto mjete dhe procese të planifikimit hapësinor? 5

20 3. Metodat e punës kërkimore Studimi mbështetet në të dhënat e fituara nga shqyrtimi i literaturës së shkruar dhe i të dhënave primare; mbështetet në të dhënat e vizitave në terren dhe në të dhënat e fituara nga përpunimi i intervistave të ndryshme. Të dhënat janë analizuar dhe paraqitur në tekste, diagrame dhe harta. Procesi i ndjekur dhe teknikat e përdorura për detyra specifike janë paraqitur në figurën1. Hapi i parë është një studim dhe vlerësim në zyrë. Në këtë etapë janë mbledhur dhe shqyrtuar një game e gjerë e të dhënave të publikuara për planifikimin, në Kosove dhe jashtë saj. Për realizimin e studimit janë përdorur me sukses të dhënat nga burimet e ndryshme elektronike dhe të dhënat dytësore mbi gjendjen e planifikimit në komunën e Prizrenit, si p.sh. në lidhje me konsolidimin e tokës në këtë komunë etj. Të dhënat e mbledhura për studimin janë dy llojesh: në formë digjitale/numerike dhe në formë analoge, në trajtën e paraqitjeve grafike e hartografike të printuara në letër ose gjetkë. Këtu përfshihen edhe hartat topografike të vitit 1980 që mbulojnë Komunën e Prizrenit, dokumentet e botuara zyrtarisht, artikuj, raporte të rëndësishme, dokumente të tjera për konsolidimin e tokave, etj. Janë përpiluar edhe harta të rëndësishme me anën e përpunimit të fotografive të përftuara me anën e një aparati fotografik digjital dhe të shkarkuara e ruajtur më vonë në kompjuter. Një pjesë e mirë e të dhënave janë mbledhur kryesisht nga ministritë, komuna, agjencitë konsulentë të konsolidimit të tokës, etj., nëpërmjet administrimit edhe të pyetësorëve gjysmë të strukturuar. Intervistat u kryen dy herë në komunë në faza të ndryshme të studimit. Pyetjet e strukturuara e të administruara gjatë hulumtimit u janë drejtuar aktorëve kryesor, të cilët morën pjesë në intervista, apo kanë qenë të njohur me planet e politikës së planifikimit hapësinor të Prizrenit. Është bërë shqyrtimi fillestar i literaturës prej nga është përftuar një bazë e mirë në formulimin e pyetjeve dhe përzgjedhjen e aktorëve për t'u pyetur. Pyetjet e administruara në këtë hulumtim janë të varura (unike) dhe për këtë arsye nuk janë uniforme. Këto pyetësorë kanë një fund të hapur, gjë që bën të mundur përftimin e një pamje të qartë të njohurive të të intervistuarve në lidhje me temën e hulumtimit tonë. Përgjigjet janë shkruar në një fletore shënimi gjatë çdo seancë me të anketuarit e ndryshëm dhe më vonë janë ruajtur në një kompjuter, si tekste apo shënime terreni. Procesi i analizës përfshinë përpunimin e të dhënave digjitale, të të dhënave të tjera të përftuara nga skanimi dhe gjeoreferimi, si dhe të të dhënave tematike të ndryshme që janë të domosdoshme në planifikimin hapësinor. Në këtë studim, hulumtimi i përmbajtjes dhe interpretimi, janë kombinuar në Sistemet e Informacionit Gjeografik (GIS) me qëllim analizën e përmbajtjes të çdo plani të politikave dhe të rregullave e rregulloreve që rregullojnë planet. Gjithashtu, është përdorur një GIS për të gjeneruar të dhëna hapësinore nga hartat e planifikimit hapësinor të komunës së marrë në studim. Hierarkia e planeve, përmbajtja e tyre dhe ndërvarësia janë konsideruar në lidhje me mënyrën e përdorimit të tokës. 6

21 Figura 1. Pasqyrë skematike e qasjes së studimit Planifikimi hapësinor në Kosovë, Rasti i Komunës së Prizrenit Rishikimi i Rregullat dhe Bashkëveprimi Përdorimi i tokës Literaturës Rregulloret Mbledhja e të dhënave Të dhënat dytësore Planet dhe hartat e ndryshme Hartat topografike (1980, 2002) Imazhet satelitore (2011) Plani hapësinor i komunës së Prizrenit (1981, 2000) Plani i konsolidimit të Tokës 1985 Plani i detajuar Dokumentet e politikave ligjore Rregullat dhe Rregulloret Të dhënat Intervistat më; parësore Stafin e planifikimit komunal Autoritet e natyrës Fermerë të ndryshëm Agjentet e konsolidimit të tokës Analiza e të dhënave dhe sinteza GIS - Përgatitja Hartat e skanuara, duke përfshirë edhe ortofoto digjitale Gjeoreferimi, digjitalizimi Mbulesa e tokës Rregullat dhe rregulloret Dokumentet e politikave ligjore Hartat, ortofotot, imazhet satelitore Ndërsa, në hartat e tanishme të planifikimit hapësinor, që janë gjeneruara me dorë dhe me theksin më shumë në ekspertizën ekzistuese afatgjate, sot, ritmi i zhvillimit ka ndryshuar, çka e bën të domosdoshme dhe urgjente nevojën e planifikimit objektiv të përdorimit të tokës. Në studimin tonë është përdorur me sukses një analizë me qasje 7

22 digjitale çka ka bërë që numri shumë i madh i të dhënave të përpunohet më shpejt, dhe nga ana tjetër është krijuar mundësia e hetimit të ndërveprimeve të ndryshme në kohë dhe hapësirë. Nga ana tjetër, kjo qasje digjitale ka mundësuar një prezantim të mirë të hartave numerike në sistemet e informacionit. Me përfshirjen e GIS-it në studimin e planifikimit hapësinor të regjioneve të veçanta dhe të gjithë territorit të Kosovës, mundësohet gjenerimi i një informacioni cilësor dhe të besueshëm. 4. Burimet e të dhënave Meqenëse planifikimi hapësinor në vetvete ngërthen një numër të madh elementesh, një kujdes i veçantë i është kushtuar llojit, sasisë, cilësisë dhe burimeve të të dhënave. Për krijimin e bazës së të dhënave të hartës së shfrytëzimit të hapësirës së komunës së Prizrenit, janë shfrytëzuar të dhënat e nxjerra nga rrjeti i katrorëve të përpunuar në ortofoto dhe imazhe satelitore me rezolucion 2m. Gjatë punës hulumtuese nuk është hasur në ndonjë vështirësi të madhe për gjetjen e kufijve mes kategorive të shfrytëzimit të hapësirës, të përcaktuara më parë. Gjithashtu, duhet përmendur se hapësira e hulumtuar nuk është uniforme, por mjaft e larmishme. Ky fakt ka kushtëzuar përdorimin e deri katër kombinimeve brenda një katrori të vetëm. Për identifikimin e kombinimeve brenda katrorit është përdorur metoda e vëzhgimit me përcaktim të lirë të pjesëmarrjes së kategorive brenda këtij katrori. Burimet dhe mënyrat e mbledhjes së të dhënave të përshtatshme për përdorim në GIS tregohen në tabelën 2. Lloji i parë i burimeve të të dhënave është i një natyre shpjeguese, dhe përbëhet nga literatura e botuar për planifikimin hapësinor në Kosovë. Ndërsa llojet e tjera të burimeve të të dhënave kanë të bëjnë me hartat, materialet e tjera grafike dhe të dhënat numerike e tabelare të marra nga institucionet, anketimet e përpunimet e ndryshme. Tabela 2. Burimet e të dhënave primare dhe dytësore Hartat Kush e zotëron Viti Shkalla Formati Hartat topografike Agjencia Kadastrale e Kosovës/Agjencia Pyjore e Kosovës : : Digjitale ( ECW) Ortofoto urbane Google Maps : Digjitale (TIN) Ortofoto rurale Agjencia Kadastrale e Kosovës/Ministria e Bujqësisë, Pylltarisë dhe Zhvillimit rural : Digjitale (TIN) Harta tematike Komuna e Prizrenit : Harta ne letër Plani i detajuar Komuna e Prizrenit : 2500 Harta ne letër 8

23 Imazhet satelitore Google Earth 2010 Digjitale Harta e Kosovës Google Maps 2010 Digjitale Harta gjeologjike e Kosovës Komisioni i pavarur i minierave dhe mineraleve : Digjitale (ECW) Harta e Mineraleve e Kosovës : Digjitale (ECW) Harta tektonike e Kosovës Burimet Literatura Burime elektronike Arkivi i komunës Zyra e konsolidimit të tokave Burime elektronike Burime elektronike Ministria e Bujqësisë, Pylltarisë dhe zhvillimit rural Ministria e Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinor Ministria e Zhvillimit Ekonomik Tipi i të dhënave ` Komisioni i pavarur i minierave dhe mineraleve Komisioni i pavarur i minierave dhe mineraleve Raportet dhe punimet Llojet : Digjitale (ECW) Dokumente te publikuara (planifikimi hapësinor ne Kosove), Libra mbi planifikimin hapësinor, GIS, etj Dokumentet e publikuara të planifikimit në vendet e ndryshme të Evropës dhe me gjerë Dokumente të publikuara Dokumente të publikuara Dokumente të publikuara të planifikimit në Kosovë Dokumente të publikuara të GIS-it Dokumente të publikuara Dokumente të publikuara Dokumente të publikuara Intervistat Të intervistuarit Intervista te bazuara ne pyetësor gjysme te strukturuar 1) Zyrtarë të planifikimit 2) Zyrtarë të konsolidimit të tokave 3) Fermer (bujq). 4) Agjencia pyjore e Kosovës (Drejtoria koordinuese në Prizren) 5) Komuna e Prizrenit 9

24 5. Analiza e të dhënave Një sasi e konsiderueshme e të dhënave e nevojshme për realizimin me sukses të studimit, është nxjerrë nga hartat topografike me shkallë 1: të vitit 1980, dhe imazhet satelitore të viteve Hartat e mësipërme mbështetën në këtë bazë matematike: Sistemi Referent: KOSOVA REF01, projeksioni: Gauss-Krüger, elipsoidi: GRS 80, meridiani qendror: 21.0, Datumi horizontal: ETRS 89, Datumi vertikal: NVT II. Theksojmë se saktësia e hartave topografike të përdorura në studim, është në përshtatje më saktësinë që kërkohet për planifikimin hapësinor në komunën e Prizrenit. Për sa i përket shkallës së besueshmërisë së të dhënave të tjera nga institucionet, anketimet etj., theksojmë: [1] Në Kosovë nuk ka një sistem të centralizuar për mbledhje të të dhënave. Të dhënat hulumtuese janë tepër të fragmentuara, ndërsa të dhënat GIS janë të cilësisë së ndryshueshme; [2] Agjencia Kadastrale e Kosovës (AKK) zotëron DTM me rezolucion 20 m i cili mbulon tërë Kosovën (2009). Aktualisht për qëllim të modelimit janë përdorur të dhënat SRTM falas, të një rezolucioni më të ulët (80x80 m); [3] Agjencia Kadastrale e Kosovës (AKK) zotëron edhe ortofoto me shkallë 1:2500 dhe 1:5000, ortofoto digjitale rurale GRS 40, me shkallë 1:2500 e 1:5000 si dhe imazhe satelitore, [4] të dhënat e marra nga përpunimet e pyetësorëve të ndryshëm janë të një shkalle të lartë besueshmërie, pasi gjatë punës në terren është treguar një kujdes i veçantë. Për kontrollin e cilësisë së të dhënave hartografike janë zbatuar standardet ISO19113 dhe ISO19114 Me anën e ArcGIS është kontrolluar baza e të dhënave topografike. 6. Krijimi i bazës hartografike për studim Një ndër detyrat më të rëndësishme në Planifikimin hapësinor është edhe krijimi i hartës së shfrytëzimit të hapësirës, e cila përpilohet me anën e GIS-it, me saktësi dhe me cilësi të lartë. Kosova ka një bazë të mirë hartografike, por aktualisht për shkak të ndryshimeve të shpeshta e të shpejta, hartografimi me anën e imazheve satelitore është bërë një metodë e kohës dhe një përvojë e testuar. Në këtë rast jo vetëm interpretohen imazhet satelitore dhe të përtërihen hartat që shërbejnë për hartimin e politikave të zhvillimit ekonomik, social e më gjerë, por krijohet dhe një bazë e të dhënave e vlefshme për studime dhe vlerësime në shumë drejtime si: për hartim projektesh, planifikime, monitorime në nivel lokal dhe shtetëror etj. Imazhet satelitore ofrojnë një material burimor informativ sasior dhe cilësor mbi ndryshimet në natyrë, përfshirë planifikimin hapësinor dhe përzgjedhjen e sipërfaqeve të shfrytëzueshme nga shoqëria njerëzore. Nëpërmjet tyre interpretohen një shumësi përbërësish natyror dhe njerëzor, si: topografia, dherat, bimësia, ujërat, etj. Informacioni prej imazheve satelitore është objektiv, i freskët dhe periodik. 10

25 Në studim kemi përdorur metodën e katrorit (km 2 ), e cila bazohet në identifikimin e katrorëve me madhësi optimale që lejojnë krijimin e një numri të konsiderueshëm të hartave tematike me anë e softuerëve ArcGIS dhe MapInfo. Të dhënat e nevojshme janë nxjerrë nga ortofotot e vitit 2009, imazhet satelitore të viti 2010, hartat topografike 1: si dhe nga vrojtimet në terren dhe janë futur në aplikacionin e ndërtuar në bazën e shënimeve të shfrytëzueshme në GIS. Këto të dhëna, të cilat krijojnë mundësinë e analizës së shpërndarjes hapësinore të aktiviteteve gjeografike, ndahen në dy grupe: [1] Të dhëna për vlerësimin e Tokës, që përbëhen nga vlerësimi i përshtatshmërisë së tokës bujqësore (PTB) dhe vlerësimi i ndjeshmërisë së tokës në mjedis (NTM). Në vlerësimin e përshtatshmërisë së tokës bujqësore (PTB), janë analizuar të dhënat aktuale të tokës, klimës dhe terrenit në Komunën e Prizrenit; janë ekzaminuar të dhëna të tjera të klasifikimit të përshtatshmërisë së tokës në komunë, dhe së fundi është krijuar një klasifikim specifik për komunën që i përshtatet më së miri nevojave të komunës. Vlerësimi i ndjeshmërisë së tokës në mjedis NTM trajton degradimin mjedisor në lidhje me aktivitetet bujqësore si ndotja e ujit nëntokësor, erozioni i tokës dhe vlera e biodiversitetit. Me ndërlidhjen e PTB dhe NTM është krijuar Përshtatshmëria e Integruar e Tokës (PIT) që ofron një mjet të fuqishëm për planifikimin e shfrytëzimit të tokës dhe zonimin e zonave. [2] Të dhëna për planifikimin e menaxhimit e tokës. Ky planifikim që ofron një kornizë praktike për ndërtimin e një strukture të përmirësuar të shfrytëzimit të tokës dhe që inkurajon menaxhimin e tokës në mënyrë të integruar dhe të përshtatshme, është ndarë në katër faza, të cilat mbështetën në të dhënat e vlerësimeve të kryera. Faza 1 Përpilimi i planit për shfrytëzimin optimal të tokës i cili siguron një shfrytëzim efikas të resurseve ekonomike dhe atyre mjedisore. Faza 2 Përpilimi i planit për intensifikimin e shfrytëzimit të tokës i cili rekomandon mënyrat për shfrytëzimin e tokës në kuadër te qasjes së integruar të menaxhimit të saj. Faza 3 Përpilimi i planit të veprimit në mjedis, i cili ofron udhëzime për menaxhimin e tokës, mbrojtjen e mjedisit, minimizimin e ndikimeve negative të bujqësisë apo pylltarisë në ujë, biodiversitet dhe burimet tokësore etj. Faza 4 Përpilimi i planit për zonimin e ndërtimeve dhe vendbanimeve, i cili grumbullon të gjitha të dhënat paraprake për të sugjeruar strategjinë për zhvillime urbane në komunë dhe pastaj për përcaktim të kufijve të zonave ndërtimore për çdo shtrirje të vendbanimeve. Plani për zonimin e ndërtimeve është me shumë rendësi për komunën: ndikon në ruajtjen e tokës së mbetur të cilësisë së mirë, për pasojë në sigurimin e të ardhmes së konkurrencës në bujqësi; ndikon në minimizimin e shpenzimeve të zhvillimit, pasi p.sh. urbanizimi më i përqendruar lehtëson barrën e financimit publik të nevojshëm për infrastrukturën, etj. Krijimi i bazës hartografike është përmbledhur në figurën 2. 11

26 Figura 2. Baza për Planifikim Hapësinor Burimi: MBPZHR Përdorimi i planeve të mësipërme ndihmon në mbrojtjen e tokave të përshtatshme për zhvillimin e bujqësisë dhe të hortikulturës, në mbrojtjen e mjedisit duke kufizuar efektet potenciale dëmtuese të erozionit të tokës, në kufizimin e ndotjes së ujit nga bujqësia dhe aktivitetet e tjera, në promovimin e kujdesit për biodiversitetin si në zonat malore ashtu edhe në tokat bujqësore, etj. Baza e krijuar e të dhënave komunale, është një bazë informacioni e zhvilluar me të dhënat prej të gjitha burimeve në dispozicion që mbulojnë gjithë territorin e Komunës. Është e rendësishme të kuptohet se kjo bazë e të dhënave duhet të plotësohet dhe të përditësohet me të dhena të reja dhe të sakta. 12

27 KAPITULLI II HISTORIKU I ZHVILLIMIT TË PLANIFIKIMIT HAPËSINOR 2.1. Fillimet e planifikimit hapsinor dhe zhvillimi i tij në europe Planifikimi hapësinor është një ndër disiplinat më të reja shkencore. Si aktivitet i organizuar shoqëror, Planifikimi hapësinor e ka zanafillën në fillim të shekullit të XX 8, ndërsa si aktivitet i ushtruar në mënyrë spontane paraqitet që kur filloi të zhvillohet vetëdija e njeriut për organizimin e ambientit ku jeton dhe vepron, si dhe për tu mbrojtur nga fatkeqësitë natyrore dhe sulmet e mundshme të grupeve tjera të njerëzve (fiseve) ose botës shtazore. Planifikimi hapësinor ka objektiva dhe detyra mjaft komplekse dhe lidhet ngushtë me një numër të madh disiplinash të tjera shkencore, Në të kaluarën planifikimi hapësinor nuk ka qenë aktivitet i organizuar për rregullimin e hapësirës sipas kërkesave reale të njeriut, karakteristikave të terrenit, situatës në rajonet fqinje dhe ritmeve botërore, por një proces që është paraqitur si domosdoshmëri për tejkalimin e problemeve të akumuluara në vite. Kjo nënkupton se njerëzit nuk e kanë orientuar zhvillimin e hapësirës ku jetojnë dhe veprojnë në formë të organizuar dhe me standarde të përcaktuara paraprakisht, por proceset e zhvillimit kanë qenë të paorganizuara dhe tepër subjektive duke pasur parasysh vetëm nevojat e një grupi të caktuar individësh në arealin ku ata jetojnë dhe më gjerë, pa e analizuar ndikimin e aktiviteteve të tyre tek grupet e tjera që jetojnë në atë territor dhe tek rajoni në përgjithësi. Në fazën e zhvillimit të paorganizuar të hapësirës, ka ekzistuar ligji i forcës (sundimit) të një grupi të njerëzve mbi të tjerët, që nënkupton se hapësira është organizuar në atë formë dhe në atë mënyrë që i përgjigjet vetëm grupit sundues, pa marrë parasysh faktorët e tjerë që ndikojnë në zhvillimin e hapësirës dhe të shoqërisë në përgjithësi. Përpjekjet për ndërtimin e sistemeve ujitëse dhe rrjetit të komunikacionit, kanë qenë gjithashtu aktivitete që lidhen me fillimet e organizimit të hapësirës. Shembuj të tillë që janë hasur në Mesopotami, Egjipt, Kinë, Indi etj., nuk përmbajnë elemente të organizimit të planifikuar të hapësirës. Rastet e para të organizimit të hapësirës hasen në qytetet e mesjetës. Ky organizim kishte si qëllim mbrojtjen ushtarake të hapësirave nën sundim. Kriteret themelore për organizimin e hapësirës, në këtë periudhë historike, kanë qenë vendndodhja e qyteteve, largësia ndërmjet tyre, karakteri i përqendruar i tyre dhe mbrojtja më efikase ushtarake. Në periudhën para shfaqjes së planifikimit urbanistik bashkëkohor, në shekullin e XVIII ka ekzistuar arti qytetor në Egjipt, Greqi, Romë, Indi, Kinë dhe vendet e Evropës së mesme. Në këto vende u organizuan aktivitetet e para për zbukurimin e qyteteve, 8 Fillimet e planifikimit hapësinor datojnë me vitet njëzet të shekullit XX, kur shoqëria arriti një shkallë të lartë të zhvillimit ekonomiko-shoqëror. 13

28 strukturimin e brendshëm të tyre dhe përshtatjen e planifikuar të qyteteve sipas nevojave të qytetarëve. Planifikimi urbanistik bashkëkohor ishte pasqyrim i botëkuptimeve të atëhershme që e konceptonin qytetin si një tërësi objektesh dhe rrugësh, si një tërësi artistike, si një formë gjeometrike dhe kornizë arkitektonike dhe si një tërësi me elemente teknike. Në këtë kontekst u shfaqën idetë se vendbanimet nuk duhet të planifikohen si hapësira në vete të shkëputura nga hapësirat tjera fqinje, por duhet të bëhen analiza komplekse duke marrë parasysh të gjithë faktorët natyrorë, ekonomik, social, politik, etj. Kjo detyrë realizohet duke vendosur në një lidhje korelative formën e qytetit, sipërfaqen e saj, përmbajtën urbane dhe bashkësinë njerëzore, ku nuk duhen harruar urbanizmi, industrializimi dhe lëvizjet e popullsisë. Duke pasur parasysh këto elemente, urbanizmi në këtë periudhë është transformuar nga disiplinë klasike teknike (arkitektonike dhe artistike), në disiplinë shoqërore duke integruar elemente nga arkitektura, ekologjia, sociologjia, ndërtimi etj,. Transformimi i urbanizimit në disiplinë shoqërore çoi në përcaktimin e ndryshimit ndërmjet termeve ndërtimi i qytetit dhe planifikimi i qytetit. Probleme nga ndërtimi dhe jo planifikimi i qytetit së pari janë paraqitur në rastin e aglomerimit të Parisit. Në fillim të shekullit XX, Parisi si qendër e madhe kulturore dhe ekonomike polarizoi gjithë hapësirën, duke u shndërruar në qendër imigruese, me aktivitete ndërtimi intensive, koncentrim të aktiviteteve shkencore, kulturore, hulumtuese etj. Krahas ndryshimeve të përmendura, qyteti arriti në dendësi të popullsisë deri në 1000 banorë në një hektar. Si rezultat i ndryshimeve drastike në Paris dhe rrethinave të saj në atë kohë, u vërejtën: prishje e baraspeshës ekologjike, ekonomi jorentabël, shmangie demografike, izolime shoqërore dhe psikologjike, diferencime shoqërore, higjenë e ulët urbane, shfrytëzim intensiv i pakontrolluar i hapësirave etj. Ky shembull tregon qartë rëndësinë e planifikimit të organizuar të hapësirës duke marrë parasysh gjithë infrastrukturën e nevojshme (ujësjellësin, rrjetin e komunikacionit, kanalizimet, infrastrukturën institucionale, sistemin për ruajtjen e ambientit jetësor etj.) për funksionimin normal të një vendbanimi, i cili duhet parë jo vetëm si hapësirë në vete, por në lidhje me të gjitha vendbanimeve fqinje, të cilët bashkërisht formojnë një rajon të caktuar. Analiza e detajuar e veprimtarive të shkallës së tretë në të gjitha nivelet e rrjetit urban, mundëson decentralizimin e qendrave urbane/metropoleve duke siguruar kushtet e nevojshme që metropoli i një rajoni të lirohet nga polarizimi dhe koncentrimi i kapaciteteve në të. Ligji i parë që ka kushtëzuar përpilimin e planeve hapësinore të qyteteve për zgjerimin e tyre është nxjerrë në vitin 1874 në Suedi. Më vonë në vitin 1876, në Spanjë, hyn në fuqi ligji për zgjerimin e qytetit, ndërsa më 1895 ligji mbi rikonstruktimin e qyteteve që kanë mbi banorë. Në Danimarkë në vitin 1885 hyn në fuqi ligji për ngritjen e qyteteve provinciale. Ligji Anglez mbi planifikimin hapësinor është nxjerrë në vitin 1905, ku për herë të parë ndahet tematika e planeve hapësinore 9. Zhvillimi i 9 National PlanningSystems; 14

29 ekonomisë së tregut ndikoi në zgjerimin e interesit të qyteteve për lidhje dhe varësi reciproke me rrethinat e tyre, pikërisht në krijimin e regjionit gravitues, që në fakt paraqet edhe fillimet e para të planifikimit të organizuar të hapësirës për orientimin e vetëdijshëm të zhvillimit të qyteteve, regjioneve dhe tërësive regjionale. Paraqitja dhe zhvillimi i planifikimit hapësinor në vendet Evropiane në periudhën ndërmjet dy luftërave botërore është ndikuar nga zhvillimi i hovshëm i industrisë dhe mbrojtja nga fatkeqësitë natyrore. Rajonet e para që kanë aplikuar planifikimin rajonal si masë mbrojtëse nga zhvillimi i koncentruar në hapësira urbane janë: rajoni i Parisit në vitin 1919, rajoni i Rurit në Gjermaninë Perëndimore në vitin 1920, si rajon me rezerva të mëdha të qymyrit, si dhe territoret e Uellsit dhe Londrës në vitin Nga ana tjetër mbrojtja e sipërfaqeve nga deti dhe deficiti i sipërfaqeve me grurë në Holandë ka çuar në përpilimin e planit të parë ndërkomunal në vitin Në periudhën ndërmjet dy luftërave botërore, në aspektin legjislativ, ligji Francez në vitin 1919 për rikonstruksionin e ndërtesave të dëmtuara gjatë luftës, ishte ligji i parë lidhur me planifikimin hapësinor. Më pas, në vitin 1924 Norvegjia solli ligjin për qytetin. Ligjin për ndërtimin Polonia e solli në vitet 1928 dhe 1935, ndërsa Jugosllavia e atëhershme këtë lloj ligji e aplikoi në vitin Në vitin 1932 në Angli aplikohet ligji për planet e qyteteve dhe regjioneve. Ky ligj, u shërbente si shembull të gjitha shteteve evropiane për rregullimin e problemeve hapësinore. Ligji urbanistik është sjellë në Hungari në vitin 1936, ndërsa në Itali më Në vendet e tjera evropiane planifikimi hapësinor fillon më vonë: në Poloni në vitin 1930, në Çekosllovakinë e atëhershme në vitin 1933, në Finlandë më 1940 etj. Me zhvillimin e planifikimit hapësinor në periudhën para Luftës së Dytë Botërore, shkohet tek ideja për urbanizimin total të tërë vendit/shtetit, ide që haset për herë të parë në hartën e Athinës, në vitin Pas tejkalimit të fazës së konstituimit të planifikimit hapësinor si nocion i ri në botë, në periudhën ndërmjet dy luftërave botërore, pas përfundimit të Luftës së Dytë Botërore, nevoja për rregullimin dhe kontrollin e zhvillimit të qendrave urbane ka ndikuar drejtpërdrejtë në zhvillimin e hovshëm të planifikimit hapësinor. Në fazën fillestare planifikimi i hapësirës paraqitej në formë të planeve të përgjithshme (master plane) ku përcaktohej destinimi i sipërfaqeve, mënyra e shfrytëzimit të tokës së qytetit, rrjeti i komunikacionit, infrastruktura teknike dhe objektet e infrastrukturës shoqërore. Dy modelet kryesore të planifikimit të hapësirës që përdoren më shumë janë: [1] Planifikimi hapësinor, si kategori e veçantë e planifikimit fizik, dhe [2] Planifikimi alokacional, që merret me shpërndarjen e kapaciteteve ekonomike në hapësirë Duke marrë parasysh metodat e punës dhe problemet që zgjidhen me planifikimin e hapësirës, në vitet pesëdhjetë të shekullit të XX, planifikimi i hapësirës mori dy drejtime paralele: [1] Planifikimi hapësinor, që merrej me tërësitë më të mëdha hapësinore, dhe [2] Planifikimi urban, që ka të bëjë me rregullimin e vendbanimeve. 15

30 Më pas, në vitet gjashtëdhjetë të shekullit të XX, lindi ideja për krijimin e teorisë së përgjithshme të planifikimit hapësinor, që buroi nga paraqitja e planifikimit racional sinoptik. Edhe përkundër faktit se ky koncept asnjëherë nuk është zhvilluar në përmasa më të mëdha, ai ka pasur ndikim të dukshëm në zhvillimin e përgjithshëm të konceptit të planifikimit hapësinor. Ideja themelore ishte që planifikimi të bazohej në elemente shkencore, legjislacion, fakte reale, zgjedhje optimale dhe të ishte i lirë nga ndikimet politike. Bazuar në sa më sipër, kemi katër fazat kryesore të planifikimit: përcaktimi i qëllimeve, formulimi i alternativave, vlerësimi i efekteve dhe alternativave në relacion me qëllimet dhe efektet e pritura, dhe zbatimi i tyre. Meqenëse, qëllimet shpesh mund të jenë të paqarta dhe në kundërthënie njëri me tjetrin, si dhe mund të ketë mangësi në të dhënat e nevojshme, planifikimi sinoptik mëton të aplikojë konsensusin si element-kusht për aplikim të suksesshëm të planit hapësinor. Edhe përkundër mëtimeve për krijimin e një teorie të përgjithshme të planifikimit të hapësirës, karakteristikat dhe traditat lokale-rajonale pamundësuan formimin e një formule-metodologjie të përgjithshme për planifikimin e hapësirës. Si rezultat i zhvillimit të hovshëm të shkencave të tjera, problemet me të cilat ballafaqohej planifikimi hapësinor filluan të gjejnë zgjidhje në kuadër të shkencave tjera, të cilat më pas përdoreshin në funksion të planifikimit të hapësirës. Prej këtij momenti planifikimi hapësinor ndryshoi konceptin e tij si disiplinë shkencore, duke u radhitur si aktivitet ndërdisiplinor, prej ku hapësira filloi të jetë faktor primar i zhvillimit të shoqërisë. Plani i parë me elemente hapësinore u paraqit në Francë në vitin 1950 dhe në ish BRSS në vitin 1953, kur dhe u përcaktua parimi nacional i territorit dhe u zhvilluan programet e aksioneve regjionale. Më pas, në vitin 1958, në ish-brss, u soll sistemi i përgjithshëm ekonomiko - social i planifikimit hapësinor, ndërsa plani i parë i gjelbër 20 vjeçar u paraqit në vitin Në vitet tetëdhjetë të shek. XX u paraqitën disa rryma (lëvizje) të reja të planifikimit hapësinor, ku fillimisht doli në pah lëvizja e ambientalistëve, e cila solli disa metoda dhe standarde të reja të punës në përputhje me kërkesat e zhvillimit ekologjik, zhvillimit të hapësirës njerëzore dhe shfrytëzimit racional të resurseve natyrore dhe energjisë. Në këtë periudhë planifikimi hapësinor u ballafaqua me problemet tradicionale të ndërtimit dhe rregullimit të qyteteve, pastaj implementimit të planit dhe efektet nga implementimi i tij, duke zhvilluar metoda për vlerësimin e planeve, përcjelljen e realizimit të tyre, përcjellje në fazën pas realizimit të tyre etj. Sot, shtetet Evropiane e veçanërisht ato të Bashkësisë Evropiane (BE-së), kanë nivel shumë të lartë të planifikimit të hapësirës dhe mbrojtjes së mjedisit jetësor. Këtu vlen të përmendet Holanda ku ruajtja dhe përmirësimi i cilësisë së jetës është një nga tre prioritetet kryesore të saj. Shtetet anëtare të Bashkimit Evropian, janë të detyruara të ndjekin udhëzimet e BE-së për sa i përket zhvillimit të planeve hapësinore në të gjitha nivelet, implementimit dhe përcjelljes periodike të realizimit të tyre. 16

31 2.2. Zhvillimi i planifikimit hapësinor në ish jugosllavi Në periudhën ndërmjet dy luftërave botërore, në territorin e ish Jugosllavisë mbisundonin vendbanimet rurale dhe orientimi agrar i ekonomisë. Fillimet e planifikimit hapësinor në ish Jugosllavi datojnë në vitin 1931, me sjelljen e ligjit mbi ndërtimin, që paraqet aktin e parë normativ me të cilin rregullohej ndërtimi i qyteteve dhe qytezave në ish Jugosllavi. Kuptimi i sotëm i planifikimit hapësinor si proces kompleks teknik dhe planifikues në ish Jugosllavi filloi të zhvillohet pas Luftës së Dytë Botërore (planifikimi i qyteteve të ish Jugosllavisë lidhet ngushtë me urdhëresën e vitit 1949 për planet e përgjithshme urbanistike), fillimisht duke u aplikuar në hapësirat e qyteteve dhe pastaj duke u zhvilluar në rrethinat e tyre. Iniciativat e para institucionale të planifikimit hapësinor në ish Jugosllavi lidhen edhe me formimin e Institutit Kroat për Urbanizëm, i cili krijoi metodologji adekuate për planifikimin regjional. Zhvillimi i mëtejshëm karakterizohet me ndryshime të shumta si rrjedhojë e lëvizjeve të përgjithshme shoqërore, ndikimeve të vendeve tjera dhe disiplinave tjera, etj. Në mesin e viteve 60-të të shek. XX formohet një model i planifikimit hapësinor, i cili me disa modifikime në planin metodologjik, përdoret si i tillë edhe sot. Kjo nuk do të thotë se paralelisht nuk janë paraqitur edhe ide të tjera ose nuk ka pasur koncepte alternative, mirëpo asnjë ide paralele nuk është ndarë dhe zhvilluar në drejtim tjetër që të kishte shmangur vëmendjen nga ritmet e formuara të planifikimit hapësinor Planifikimi hapësinor në Kosovë Gjurmët e qytetërimit të lashtë në Kosovë dëshmojnë origjinën e planifikimit hapësinor. Planet rregulluese të vendbanimeve janë identifikuar kryesisht nëpërmjet shënimeve, udhë-përshkrimeve, monografive, studimeve arkeologjike dhe më pak në dokumentacionet hartografike. Në vitet , fillojnë të zbatohen planet rregulluese për vendbanimet në Kosovë, ndërsa procesi i urbanizimit fillon pas vitit 1945, kryesisht me dizajnin urban, planet e përgjithshme dhe programet për qendrat e rëndësishme urbane të Kosovës. Në vitin 1973 për herë të parë bëhet aprovimi i planit hapësinor për Krahinën Socialiste Autonome (KSA) të Kosovës. Nën mbikëqyrjen e Kuvendit të Kosovës është zhvilluar një aktivitet i rëndësishëm në fushën e planifikimit hapësinor dhe nga buxheti i krahinës janë miratuar fonde për planet hapësinore rajonale dhe gjithashtu disa fonde janë dedikuar për kërkime dhe studime në të gjithë sektorët dhe nënsektorët. Në vitet , është hartuar një Plan Hapësinor për Kosovën në kuadër të integritetit territorial të Republikës Socialiste të Serbisë. Gjatë kësaj periudhe janë miratuar ligje të reja mbi planifikimin hapësinor ku kërkohej hartimi i planeve të veçanta. Disa nga planet urbanistike janë hartuar, ndërsa disa të tjera mbetën në trajtën e objektivave. Kështu: 17

32 [1] Në kategorinë e planeve urbanistike janë hartuar: Planet e përgjithshme për vendbanimet, Planet e detajuara urbanistike Korniza e rregullimit urban për zonat rurale. Plani Hapësinor për Republikën Socialiste të Serbisë, Plani rajonal hapësinor, Plani hapësinor për territorin e një rëndësie të veçantë Plani hapësinor për rrjetin e infrastrukturës, territorit dhe ndërtesa me funksione të veçanta. [2] Në kategorinë e planeve urbanistike ishin paraparë: Planet e përgjithshme urbane, Planet e përgjithshme rajonale, Planet e përgjithshme për rrjetin e infrastrukturës dhe Planet rregulluese. Deri në vitin 1999, në bazë të ligjeve për planifikim hapësinor (1995), janë hartuar disa plane të përgjithshme urbane për qytetet dhe vendbanimet, veçanërisht disa plane rregulluese dhe po ashtu si një kategori e veçantë janë hartuar projektet urbane, shumica e të cilave nuk u zbatuan. Sipas ligjit për planifikimin hapësinor, të miratuar në vitin 2003 nga Kuvendi i Kosovës, Kosova konsiderohet njësi e veçantë hapësinore dhe përgjegjësia për sektorin e planifikimit dhe rregullimit hapësinor i është lënë Ministrisë së Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinor (MMPH) në kuadër të Qeverisë së Republikës së Kosovës. Në vitin 2003 është krijuar edhe Instituti për Planifikim Hapësinor (IPH) në varësi të MMPH, si njësi e veçantë organizative, përgjegjëse për zbatimin e punëve profesionale në lëmin e planifikimit hapësinor. Në bazë të Ligjit për Planifikim Hapësinor, sistemi i planifikimit hapësinor në Kosovë ndahet në dy nivele (Figura 3): [1] Për territorin e Kosovës - niveli qendror: [a] Plani Hapësinor i Kosovës [b] Planet hapësinore për zona të veçanta [2] Për territorin e komunës - niveli komunal: [a] Plani zhvillimor i komunës [b] Plani zhvillimor urban [c] Planet rregulluese urbane 18

33 Figura 3. Sistemi i planifikimit hapësinor në Kosove Burimi: Ministria e Ambientit dhe Planifikimit Hapësinor Plani Hapësinor i Kosovës bazohet në gjendjen ekzistuese sociale, ekonomike dhe mjedisore dhe është një proces gjithëpërfshirës, transparent dhe me pjesëmarrje publike në vendimmarrje. Pjesëmarrja publike nënkupton bashkëveprimin e ministrive të Qeverisë së Republikës së Kosovës, Institucioneve shkencore dhe hulumtuese, Organizatave të shoqërisë civile, Agjencive të huaja zhvillimore, ambasadave të shteteve të huaja në Kosovë, zyrave ndërlidhëse në Kosovë, institucioneve të BE-së, autoriteteve komunale etj. Vendimi për hartimin e Planit Hapësinor i Kuvendit të Kosovës përcakton të gjitha hollësitë lidhur me hartimin e planit, ndërmjet të tjerave dhe afatin. Bazuar në kornizën logjike të aktiviteteve, procesi i hartimit të planit parashikohet të zgjasë 2 vjet. Më poshtë jepet skema e angazhimit institucional të pjesëmarrësve në procesin e hartimit të planifikimit hapësinor (Figura 4). 19

34 Figura 4. Mobilizimi institucional i pjesëmarrjes në procesin e hartimit të planifikimit hapësinor Burimi: Vizioni i zhvillimit hapësinor në Kosovë, 2005, fq3. Plani Hapësinor i Kosovës është dokument i cili duhet të promovojë interesat e përbashkëta të banorëve të Kosovës, për një zhvillim më të shpejtë ekonomik, me qëllim të përmirësimit të kualitetit të jetës, por njëkohësisht edhe të mbrojë resurset, trashëgiminë natyrore dhe kulturore. Hartimi i Planit Hapësinor të Kosovës ndihmon shtrirjen hapësinore të zhvillimeve, të nivelit kombëtar, komunale e urbane, hartimin e strategjisë së përgjithshme zhvillimore të Kosovës. Hartimi i Planit Hapësinor të Kosovës duhet të shërbejë si udhëzues për të: identifikuar lokacionet me potencial të zhvillimit hapësinor të rajoneve të ndryshme në Kosovë; identifikuar rolin e qyteteve kryesore në zhvillimin e përgjithshëm socioekonomik dhe kulturor të Kosovës. aprovuar politikat lidhur me vendosjen e zhvillimit të industrisë, banimit, shërbimeve, zhvillimit rural, turizmit dhe trashëgimisë natyrore e kulturore Plani Hapësinor i Kosovës bazohet në: Parimet e përcaktuara me ligj Vizionin dhe caqet strategjike Raportet e sektorëve të rëndësishëm Strategjitë zhvillimore të sektorëve të ndryshëm Elemente të tjera të përcaktuara me akt të veçantë Si i tillë, plani përcakton parimet dhe qëllimet afatgjata të planifikimit hapësinor për periudhën, të paktën 10 vjeçare, përcakton afatet kohore reale dhe implikimet buxhetore. Në vitin 2003 është aprovuar Korniza për hartimin e Planit Hapësinor të Kosovës. Nën përkrahjen e UN-Habitat-it dhe IHS - Institutit holandez për banim dhe zhvillim urban, janë përcaktuar hapat dhe mënyra e hartimit që janë pjesë përbërëse e kornizës. 20

35 Korniza për hartimin e Planit Hapësinor te Kosovës përbëhet nga katër faza (Figura 5): Faza I Përgatitja e profilit të Kosovës Faza II Vizioni dhe caqet strategjike Faza III Konceptet e zhvillimit hapësinor Faza IV Strategjitë për zbatim Faza e parë e planit është hartimi i profilit të Kosovës dokument mbi gjendjen ekzistuese të zhvillimit hapësinor në Kosovë. Ky është dokumenti bazë për njohjen dhe vlerësimin e gjendjes ekzistuese të zhvillimeve në hapësirë si dhe përcakton orientimet themelore për hartimin e fazës së dytë të planit - dokumentit strategjik,vizionit dhe caqeve strategjike të zhvillimit hapësinor të Kosovës. Faza e tretë e planit - Koncepti hapësinor për zhvillim është edhe faza ku përcaktohen zgjidhjet konkrete të kufijve të cilat vendosen në hapësirë. Faza e katërt është strategjia për zbatim, ku përcaktohen planet e veprimit dhe masat që sigurojnë implementimin. Figura 5. Korniza për hartimin e planifikimit hapësinor në Kosovë Burimi: Vizitoni i zhvillimit hapësinor në Kosovë, 2005, fq 4. Planin Hapësinor për Kosovën e miraton Kuvendi i Kosovës në bazë të propozimit të Qeverisë së Kosovës. Procesi i Planifikimit është i vazhdueshëm. Ai duhet t i nënshtrohet monitorimit, vlerësimit dhe në bazë të kërkesave të ndryshohet. Në nivel qendror, nën koordinimin e Ministrisë së Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinor (MMPH-së) ka disa plane të përfunduara, si projekte me interes të shtetit, nga të cilat kryesore është Plani Hapësinor i Kosovës Dokumenti paraqet një përmbledhje të të gjitha strategjive sektoriale testuar me njëri-tjetrin me qëllim kryesor eliminimin e konflikteve ndër-sektoriale dhe promovimin e zhvillimit të qëndrueshëm hapësinor. Dokumenti i planifikimit hapësinor është miratuar nga Kuvendi i Kosovës (2010). Planin hapësinor për zona të veçanta ka karakteristika të veçanta të cilat kërkojnë një regjim të veçantë të organizimit, zhvillimit, shfrytëzimit dhe mbrojtjes. Ato zona 21

36 përfshijnë: parqet nacionale, zonat me vlerë të veçantë natyrore, ekonomike, bujqësore, kulturore ose historike për një periudhë të paktën 10 vjeçare. Plani Zhvillimor i Komunës (PZHK) është plan strategjik multisektorial, i cili mbulon territorin e brendshëm të saj. Plani zhvillimor i komunës përfshin planin për zhvillim të zonave urbane dhe fshatit brenda komunës, ku përcaktohen caqet afatgjate të zhvillimit ekonomik, shoqëror dhe hapësinor, dhe duhet të jetë në përputhje me Planin hapësinor të Kosovës dhe përfshin të paktën periudhën 5 vjeçare. Deri më sot, rreth gjysma e komunave në Kosovë kanë e përfunduar procesin e hartimit të dokumenteve të zhvillimit të komunës. Ndërkohë, disa nga komunat e tjera janë në procesin e hartimit dhe disa të tjera ende nuk e kanë filluar këtë proces. Komuna e Prizrenit është në fazën përfundimtare të hartimit të planit zhvillimor komunal. Plani zhvillimor urban (PZHU) është plan strategjik multisektorial, i cili përcakton synimet afatgjate për zhvillim dhe menaxhim të zonave urbane për një periudhë së paku 5 vjeçare. Ky plan përcakton zhvillim të ekuilibruar dhe të qëndrueshëm të hapësirave urbane dhe bazohet në qeverisjen e mirë dhe të përgjithshme ekonomike, sociale, ekologjike dhe kulturore. Plani zhvillimor urban përmban tri pjesë: analizën e situatës socio-ekonomike dhe fizike, planin dhe strategjinë e zbatimit. Komuna e Prizrenit e ka hartuar dhe miratuar këtë plan në vitin 2004, plan i cili është në zbatim. Më poshtë tregohet procesi i deritanishëm (qershor 2011) i Planeve Zhvillimore Komunale (PZHK) dhe Planeve Zhvillimore Urbane (PZHU) në Republikën e Kosovës. Procesi i deritanishëm (qershor 2011) i Planeve Zhvillimore Komunale (PZHK) dhe Planeve Zhvillimore Urbane (PZHU) në Republikën e Kosovës; Prishtinë PZHK- Është shpallur dhe anuluar tenderimi nga komuna për përzgjedhjen e kompanisë hartuese të planit PZHU- Punohet sipas Planit Strategjik Urban i hartuar në vitin 2003 i cili plan nuk është i hartuar sipas Ligjit për Planifikim Hapësinor 2003/14. Fushë Kosovë PZHK-Është në proces të hartimit të planit (faza e IV) PZHU-Është hartuar në vitin 2005 dhe zbatohet Graçanicë PZHK-Është në proces të hartimit komuna është ndihmuar nga UN-HABITAT-i PZHU- Nuk ka filluar me hartimin e planit Lipjani PZHK-Në vitin 2005 ka hartuar dhe aprovuar planin, por jo sipas Ligjit për Planifikim Hapësinor 2003/14, sepse nuk ka marrë pëlqim nga Ministria e Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinor. Për vitin Komuna ka paraparë revidimin e planit i cili do të sillet në MMPH për pëlqim dhe pastaj të aprovohet në komunë. PZHK- Është hartuar së bashku me PZHK, por jo sipas LPH 2003/14, tani është në fazën e revidimit. Shtime PZHK- Është hartuar dhe aprovuar, nga MMPH ka marrë pëlqim në shator të vitit PZHU- Është hartuar dhe aprovuar njëkohësisht me PZHK në vitin

37 Drenas PZHK- Është hartuar dhe aprovuar,nga MMPH ka marrë pëlqim në mars të vitit PZHU- Është hartuar dhe aprovuar njëkohësisht me PZHK në vitin Podujevë PZHK-Është në fazën përfundimtare të hartimit PZHU-Është në fazën fillestare e hartimit Obiliqi PZHK- Është hartuar dhe aprovuar, nga MMPH ka marrë pëlqim në korrik të vitit PZHU- Është hartuar dhe aprovuar njëkohësisht me PZHK në vitin Mitrovicë PZHK- Është hartuar dhe aprovuar, nga MMPH ka marrë pëlqim në prill të vitit PZHU- Është hartuar dhe aprovuar njëkohësisht me PZHK në vitin Vushtrri PZHK-Është hartuar dhe aprovuar, nga MMPH ka marrë pëlqim në qershor të vitit PZHU- Është hartuar dhe aprovuar njëkohësisht me PZHK në vitin Skënderaj PZHK-Është në fazën përfundimtare të hartimit. PZHU- Është në fazën përfundimtare të hartimit së bashku me PZHK-në. Leposaviq PZHK-Nuk disponojnë informata të gjendjes momentale për vitin 2011, mirëpo komuna deri në vitin 2010 ka punuar sipas Planit Gjeneral Urbanistik që ka pasur vlefshmëri deri në vitin PZHU- Sipas të dhënave të fundit ende nuk ka filluar hartimin e planit Zubin Potok PZHK-Nuk disponojnë informata të gjendjes momentale për vitin 2011, mirëpo komuna është deklaruar se punon sipas Planit Gjeneral Urbanistik që ka vlefshmëri. PZHU- Sipas të dhënave të fundit ende nuk ka filluar hartimin e planit dhe punohet me planet ekzistuese. Zveçan PZHK-Nuk disponojnë informata të gjendjes momentale për vitin 2011, mirëpo komuna është deklaruar se punon sipas Planit Gjeneral Urbanistik që ka vlefshmëri. PZHU- Sipas të dhënave të fundit ende nuk ka filluar hartimin e planit dhe punohet me planet ekzistuese. Pejë PZHK- Është hartuar dhe aprovuar, nga MMPH ka marrë pëlqim në maj të vitit PZHU- Është hartuar dhe aprovuar njëkohësisht me PZHK në vitin Istog PZHK- Është hartuar dhe aprovuar, nga MMPH ka marrë pëlqim në janar të vitit PZHU- Është hartuar dhe aprovuar njëkohësisht me PZHK në vitin Klinë PZHK-Është në proces të hartimit të planit. PZHU-Është hartuar në korrik të vitin 2006 dhe zbatohet,por nuk është hartuar sipas dispozitave të LPH 2003/14. 23

38 Gjakovë PZHK- Është hartuar dhe aprovuar, nga MMPH ka marrë pëlqim në qershor të vitit PZHU- Është hartuar dhe aprovuar njëkohësisht me PZHK në vitin Rahovec PZHK-Është në proces të hartimit të planit. PZHU-Është në proces të hartimit të planit njëkohësisht me PZHK. Malisheva PZHK-Nuk ka filluar me hartimin e planit. PZHU-Është hartuar në dhjetor të vitin 2004 dhe zbatohet si,,plan Drejtues Malisheva , por nuk është hartuar sipas dispozitave të LPH 2003/14. Deçan PZHK- Është hartuar dhe aprovuar, nga MMPH ka marrë pëlqim në dhjetor të vitit PZHU- Është hartuar dhe aprovuar njëkohësisht me PZHK në vitin Junik PZHK- Është hartuar dhe aprovuar, nga MMPH ka marrë pëlqim në maj të vitit Komuna e ndihmuar nga UN-HABITAT-I dhe MMPH-Instituti për Planifikim Hapësinor ka hartuar planin. PZHU-Është hartuar dhe aprovuar në vitin Gjilan PZHK- Është hartuar dhe aprovuar, nga MMPH ka marrë pëlqim në maj të vitit PZHU- Është hartuar dhe aprovuar njëkohësisht me PZHK në vitin Kamenicë PZHK-Është në proces të hartimit komuna ndihmuar nga LLOGOS-Intercooperation. PZHU- Është në proces të hartimit së bashku me PZHK. Hani i Elezit PZHK-Është në fazën përfundimtare të hartimit komuna e ndihmuar nga UN-HABITAT-I, është në MMPH për shqyrtim. PZHU- Është në proces të hartimit së bashku me PZHK. Viti PZHK- Është hartuar dhe aprovuar nga MMPH ka marrë pëlqim në dhjetor të vitit PZHU- Është hartuar dhe aprovuar njëkohësisht me PZHK në vitin Kllokoti PZHK- Është hartuar dhe së bashku me komunën e Vitisë dhe nga MMPH ka marrë pëlqim në dhjetor të vitit PZHU-Nuk ka filluar me hartimin e planit. Novobërda PZHK-Është në proces të hartimit komuna është ndihmuar nga LLOGOS-Intercooperation. PZHU- Është në proces të hartimit së bashku me PZHK. Ranilluku PZHK-Është në proces të hartimit komuna është ndihmuar nga LLOGOS-Intercooperation. PZHU- Është në proces të hartimit së bashku me PZHK-në. Partesh PZHK-Nuk ka filluar me hartimin e planit. 24

39 PZHU-Nuk ka filluar me hartimin e planit. Ferizaj PZHK- Është hartuar dhe aprovuar, nga MMPH ka marrë pëlqim në shtator të vitit PZHU- Është hartuar dhe aprovuar njëkohësisht me PZHK në vitin Kaçanik PZHK- Është hartuar dhe aprovuar, nga MMPH ka marrë pëlqim në dhjetor të vitit 2010 PZHU- Është hartuar dhe aprovuar njëkohësisht me PZHK në vitin Shtërpce PZHK-Është në proces të hartimit. Komuna është ndihmuar nga LLOGOS-Intercooperation. PZHU- Është në proces të hartimit së bashku me PZHK-në. 25

40 KAPITULLI III KARAKTERISTIKAT FIZIKO-GJEOGRAFIKE, TË POPULLSISË DHE EKONOMIKE TË KOMUNËS SË PRIZRENIT 3.1. Pozita gjeografike, kufijtë dhe madhësia e komunës se Prizrenit Komuna e Prizrenit është komuna e dytë për nga madhësia në Kosovë me një sipërfaqe prej 640 km² ose 5.94 % e sipërfaqes së Kosovës (Harta 1). Ajo ka 76 vendbanime me banorë nga të cilët në Prizren janë rreth banorë (Komuna e Prizrenit). Kufizohet me Shqipërinë në lindje, me komunën e Dragashin në jug, Maqedoninë në juglindje, me komunën Shtërpcen në lindje, me komunën Suharekën në verilindje, me komunën Rahovecin në veri dhe me komunën Gjakovën ne veriperëndim (Harta 1). Duke pasur një pozitë gjeografike dhe gjeopolitike të përshtatshme, Prizreni ka qenë gjithnjë në udhëkryqet e kulturave të mëdha etnik që kanë jetuar njëra afër tjetrës si: Dardanët Ilirët, Romakët, Bizantinët, Serbët, Otomanët etj. 26

41 Harta 1. Pozita gjeografike e Komunës se Prizrenit në Kosove 27

42 3.2. Ndërtimi gjeologjik Komuna e Prizrenit është mjaft interesante përsa i përket gjeologjisë së saj, aspektit tektonik, petrologjisë dhe pasurive minerale. Ka një numër të madh publikimesh që kanë të bëjnë me gjeologjinë, tektonikën, stratigrafinë, hidrogjeologjinë, gjeomorfologjinë, burimet minerale etj. Aplikimi i teknologjive të reja në hulumtimin e këtyre pasurive është kusht imediat për vlerësimin e këtyre vlerave në funksion të zhvillimit ekonomik. Komuna e Prizrenit ka shkëmbinj të moshave dhe litologjisë së ndryshme. Shkëmbinjtë më të vjetër datojnë nga Paleozoiku, Permiani, Triasiku i hershëm dhe i vonshëm, Jurasik, Kretaku, Neogjeni dhe Kuaternari (Harta 2). Shkëmbinjtë e Paleozoikut formojnë majat e larta të Maleve Kuqibaba, Konjusha e Madhe, Nikolla e Zeze, pjesët e basenit të Lumit të Brodit etj. Këta shkëmbinj janë formuar nga rreshpet kristalin, graniti, migmatitet e granitit etj. Meta konglomeratet ndodhen kryesisht në verilindje duke filluar nga Brodosana në drejtim të vendit NIkolla e Zezë, ndërsa gëlqeret e zeza kristaline janë gjetur në disa pjesë të Majës së zezë, Konujsh, Kuqibabë etj. Tekstura e këtyre shkëmbinjve është e pllakëzuar me shtresat prej 1.5 m deri 20m. Shkëmbinjtë metagabro gjenden në veri dhe perëndim të vendit të quajtur Nikolla i Zi. Ato kanë teksturë rreshpore dhe janë të gjelbër. Janë të formuar nga Plaglokliasi, augiti etj.; Granitet gneis mund të gjenden në Malet e Sharrit dhe janë të formuar nga kuarciti, albiti, biotiti, muskoviti etj., ndërsa granitet janë shkëmbinjtë acidike magmatike që gjenden në kurorat e Kuqibabës dhe në Lumbardhë. Granitet janë shkëmbinj metamorfik dhe shumë rrallë kanë reliktet e strukturës preliminare. Shkëmbinjtë Permian Triasik gjenden në afërsi të Lubiqevës, Jeshkovë dhe Reqan. Këto shkëmbinj formohen nga sedimentet e pelitit psamit pas një metamorfoze të dobët. Po ashtu përmbajnë konglomerate, kuarcit, shkëmbinjtë magmatike gabro, albit, kuarc porfirin etj. Sedimentet karbonike të triasikut të mesëm dhe të vonshëm formojnë masivet e Maleve të Korritnikut, Cvilenit dhe luginën e Lumëbardhit. Shkëmbinjtë e Triasikut përfaqësohen nga gurët masive gëlqerore me shtresa të trasha, mermer dhe dolomit me ngjyrë të përhimët kah e kuqja. Këta shkëmbinj janë të rikristalizuar; struktura e tyre është ksenoblastike dhe janë të formuar kryesisht nga kalciti. Këta shkëmbinj janë të thyer nga lëvizjet tektonike Shkëmbinjtë e Jurasikut rrethojnë brezin e përmendur të shkëmbinjve të Triasikut në jug të fshatit Nashec dhe pjesët tjera të regjionit. Përfaqësues i këtyre shkëmbinjve është melanzhi olistromik. Shkëmbinjtë e Kretakut përfaqësohen nga sedimentet senoniane, të pasuara nga Turoniane dhe më pak nga senomaniane. Sedimentet e senomanianit formojnë majat e larta të Pashtrikut. Ato shtrihen në formë transgresive mbi melanzhin e Jurasikut. Shtresat primare formohen nga shtresat e holla të konglomerateve (për këtë arsye nuk duken në hartë) dhe konglomerateve gëlqerore. Fragmentet në konglomerate rrjedhin nga shkëmbinjtë e përzier dhe cementi është kryesisht karbonik. Gëlqeret kryesisht përbëhen 28

43 nga 60-80% të CaCo3 ndërsa pjesa tjetër përbëhet nga komponenti argjilor i pelitit. Trashësia është 700m. Sedimentet e Turonianit gjenden në pjerrinat e Pashtrikut dhe janë formuar gradualisht nga gëlqeret e senomanianit. Trashësia e kësaj shtrese është m, ndërsa sedimentet e senonianit gjendën nën pjesët e pjerrëta të Pashtrikut dhe janë formuar gradualisht nga sedimentet e turonianit dhe janë shpërndarë në afërsi të fshatit Mazrek, Zym dhe Dedaj. Nivelet e larta të senonianit janë kryesisht të përbërë nga peliti dhe gëlqeret me globturkana. Këto sedimente formojnë hipuritet dhe janë të trasha 600m. Sedimentet e Pliocenit përfaqësohen nga sedimentet e pliocenit të mesëm dhe të vonshëm që formojnë regjionin e ngushtë të fshatit Gjonaj. Rezervat kryesore të këtyre shkëmbinjve gjenden në pjesën e rrafshët të Prizrenit, në jug të luginës së Dukagjinit. Ato janë kryesisht të mbuluar me sedimentet e kuaternarit. Në afërsi të Krushës së madhe, Landovicës dhe Randobravës, këta shkëmbinj janë kryesisht të mbuluar dhe formohen nga rëra, argjila dhe zhavorri. Në bazë të studimeve, del se shtresat e thella të pliocenit dominohen nga argjila psamite dhe pelite deri në fund të kretakut të vonshëm ku janë gjetur shtresa të qymyrit. Sedimentet e Pliocenit në Prizren kanë ruajtur zgjatimin e tyre parësor, respektivisht kanë shtrirje horizontale dhe një trashësi prej afro 350 m. Në fshatin Gjonaj janë gjetur dy horizonte të qymyrit. Sedimentet e kuaternarit përfaqësohen nga sedimentet e liqeneve dhe të taracave të lumenjve të Pleistocenit si dhe nga depozitat proluviale të terra rosa dhe aluvialet e Holocenit. Sedimentet e liqeneve gjenden në jug të fshatit Nashec dhe luginën e Prizrenit. Janë të përfaqësuara nga argjilat rërore me ngjyrë të verdhë, rëra dhe zhavorri. Trashësia ndryshon prej 20 deri 50 m. Sedimentet e taracave të lumenjve janë kryesisht përgjatë shtratit të lumit Drini i Bardhe dhe janë të trashë 20 m. Depozitimet Proluviale janë prezent në formë të zonave të vogla të parregullta dhe të izoluara sikur në rastin e fshatit Gjonaj. Janë të përfaqësuar nga pjesët e rrumbullakëta dhe gjysmë të rrumbullakëta të shkëmbinjve të ndryshëm. Terra Rosa është e zhvilluar në shkëmbinjtë e Kretakut në gropat e vogla të luginave karstike siç është rasti me fshatin Zym. Trashësia e tyre është 100 m. Sedimentet aluviale janë kryesisht të koncentruar në shtratin e Drinit të Bardhë dhe përfaqësohen nga materialet argjilore, rëra dhe zhavorri. 29

44 Harta 2. Harta Gjeologjike në Komunën e Prizrenit 30

45 Sa i përket tektonikës së komunës së Prizrenit, në nivel regjional, pjesa më e madhe e territorit është e ndërtuar nga formacionet eugeosinklinale që i përkasin njësive gjeotektonike të Korabit dhe Mirditës. Struktura më impozante është ajo e Pashtrikut e përbërë nga shkëmbinjtë e Kretakut të vendosura mbi shkëmbinjtë e Jurasikut që formojnë bazën e saj. Sinklinali i Pashtrikut zgjatet nga juglindja deri në veri lindje. Krahët e sinklinalit dallohen për nga pjerrësia e butë e shtresave ( ) dhe strukturat e rrudhosura të nivelit të dytë në krahët e strukturës kryesore. Ky sinklinal ka shumë struktura të shkëputura në gati të gjitha drejtimet (gati 2km) (Harta 3). 10 PZHK Prizren 2025, 31

46 Harta 3. Harta tektonike në Komunën e Prizrenit 32

47 Studimet gjeologjike inxhinierike po bëhen gjithnjë e më të rëndësishme për planifikimin hapësinor të të gjitha niveleve (për planifikimin në nivel shtetëror, në nivel komunal, pastaj për planifikimin e zonave me interes të posaçëm turistik, planifikimi urban i vendbanimeve si dhe objekteve me interes kapital). Studimet e parapara gjeologjike inxhinierike në komunën e Prizrenit, ofrojnë të dhëna për ndërtimin e bazës së të dhënave për zonat e mëposhtëm: Zonat e planifikuara urbane Zonat për nevojat e posaçme Zonat për strukturat kapitale Duke pasur parasysh problemet, studimet e kryera në të kaluarën, nevojat dhe prioritetet, në të ardhmen parashihet përpilimi i: Hartës gjeologjike inxhinierike për zonat komunale të përshtatshme për urbanizimin e mëtejshëm, zhvillimin e trafikut, ndërtimin e strukturave me interes kapital, duke përfshirë edhe zonat jo-stabile apo zonat e rrezikuara nga proceset endo apo ekzo dinamike, si dhe regjionet me rezervat potenciale gjeologjike te mineraleve ndërtuese. Hartës gjeologjike inxhinierike për zonat me interes të posaçëm (zonat turistike). Hartës gjeologjike inxhinierike për nevojat e planifikimit urban të zonave në shkallë 1 :5.000 dhe 1: në pajtim me kornizën ekzistuese ligjore Pasuritë minerale Ndërtimi gjeologjik dhe tektonik i Komunës së Prizrenit është indikatori kryesor për pritjet e vendndodhjeve të burimeve të mineraleve. Ky territor është i njohur për burimet e mineraleve të dobishme në të kaluarën. Burimet e kromit lidhen me shkëmbinjtë bazike dhe ultra bazike të Korishës dhe Mushutishtit. Mineralet magnetike të hekurit ndërlidhen me seritë e rreshpeve amfibolite që janë në kontakt të drejtpërdrejtë të serpentineve të Greikocit. Piriti dhe halkopiriti është gjetur në fshatin Lubizhdë. Bakri ndërlidhet me formacionet e kuarcit-porfirinës. Rezervat e kromit të Kosovës gjenden në masivet e Brezovicës, Korishës, Mushtishtit etj. Regjioni i Brezovicës ka një numër të madh të shtresave serpentinë që kanë minerale të kromit. Lokacionet më të rëndësishme të këtyre xeheve janë:ostrovica- Jezerina, Livadh, Shaldare dhe Ninika. Studimet gjeologjike në lidhje me manganin janë kryer në regjionin e Sharrit dhe lokacionet tjera (Kobilica, Brod, Manastir, Restelica, Dragash, Krstac etj), ndërsa informatat e pamjaftueshme lidhur me formacionet diabazike silicore dhe diabazikekaretofire-sfilite shërbejnë vetëm si orientim për të dalluar regjionet potenciale që kanë minerale që përmbajnë ari (Sredska, Dragashi, Theranda etj). 33

48 Mineralizimi i bakrit nuk është hulumtuar sa duhet. Kosova ka pasur disa lokacione me xeheror të bakrit. Në përgjithësi perëndimi i Kosovës (Bjeshkët e Nemuna, Juniku, Pashtriku dhe Sharri) kanë xeheror bakri si rezultat i formacioneve vullkanike diabazike-sfilite-karetofire. Këto formacione kanë perspektivë potenciale në të ardhmen, duke pasur parasysh se Shqipëria fqinje ka prodhuar bakër nga këto formacione. Sipas kërkimeve më të hershme gjeologjike të Kosovë, është konfirmuar ekzistenca edhe e rezervave të mëdha të mineraleve jo-metalike. Mineralet jo-metalike janë gjetur në gati të gjitha formacionet gjeologjike për dallim prej mineraleve metalike. Mermeri i Zhurit, Gjonajt dhe pjesëve afër kufirit Maqedon kanë prejardhje nga formacionet Paleozoike. Sedimentet e Mezozoikut (triasiku i mesëm dhe i epërm) kanë karakteristika dhe veti teknike të mira dhe janë të përshtatshme për prodhimin e çimentos dhe shkëmbinjve për ndërtimtari në përgjithësi. Kërkimet gjeologjike të mineraleve jo-metalike siç janë: duniti, diabaza, gabro etj duhet të vazhdojnë në veri të Prizrenit. Shkëmbinjtë e Kretakut formojnë seritë e gëlqerorëve dhe gëlqerorëve të frakturuara (Lugu i keq është i njohur). Sedimentet e Terciarit janë kryesisht argjilat për prodhimin e tullave (Landovica). Sedimentet e Kuaternarit janë aluvialet dhe teracat e lumenjve, materialet e frakturuara etj. Rëra dhe zhavorri gjendet në Piranë ( m 3 ) 11 dhe Krushë të Madhe ( m 3 ) 12 ndërsa argjila gjendet në Landovice ( m 3 ) 13. Burimet e mineraleve jo-metalike siç janë rëra, zhavorri dhe argjila kryesisht gjenden në kodrina. Mineralet e tjera siç janë gëlqeret, rreshpet kristaline, guroret dhe rreshpet e talkut gjenden në pjesët malore. Këto zona janë në regjionet e pazhvilluara dhe me qasje të vështirë Relievi Relievi në komunën e Prizrenit ka një trajtë të valëzuar me forma kodrinore në pjesën perëndimore dhe lindore dhe me lartësi mbi nivelin e detit nga 300 m m. Qyteti i Prizrenit ndodhet në një sipërfaqe të rrafshët, me lartësi mbidetare të qendrës së tij rreth 400 m. Sipërfaqja e territorit, me lartësi deri në 700 m mbi nivelin e detit, është % e sipërfaqes apo sa gjysma e sipërfaqes së territorit të krejt komunës së Prizrenit, ndërsa sipërfaqja me lartësi mbi 800 m mbi nivelin e detit përfshinë afro 48.3 % të sipërfaqes së kësaj komune (Tabela 3, Harta 4). Maja më e lartë në Komunën e Prizrenit gjendet në Malin e Sharrit në anën lindore dhe juglindore me 2600m. Malet e Sharrit kufizohen me 11 PZHK Prizren 2025, 12 PZHK Prizren 2025, 13 PZHK Prizren 2025, 34

49 Dragashin, Maqedoninë, Shtërpcën dhe Suharekën. Lugina e Zhupës, baza e lumit Lumëbardhi, shtrihet përgjatë këtyre maleve drejt Prizrenit. Malet e Pashtrikut në kufirin shqiptar në veri janë malet e dyta me lartësi me 1950 m. Tabela 3: Hipsometria e terrenit në komunën e Prizrenit Lartësia në m Sip km² % Nr i vendbanimeve Deri mbi Gjithsej Nga tabela dhe harta (Harta 4) shihet se; pozita gjeografike e Prizrenit ofron kushte të volitshme për zhvillimin e turizmit po ashtu edhe të bujqësisë, blegtorisë dhe industrinë e ushqimit. 35

50 Harta 4. Hipsometria e terrenit në komunën e Prizrenit 36

51 Pjerrësia e relievit Përcaktimi i pjerrësisë së terrenit, sidomos pjerrësisë së shpateve ka rendësi të madhe në planifikimin hapësinor. Sipas A. Bognarit (1991) në sipërfaqe të rrafshëta hyjnë ato sipërfaqe këndi i rënies të të cilave është nen 2º, në sipërfaqe me pjerrësi të bute ato me pjerrësi 2-5º, në sipërfaqe me pjerrësi të konsiderueshme ato me pjerrësi 5-12º, në sipërfaqe shumë të pjerrëta ato me pjerrësi 32-35º dhe në sipërfaqe rrëpirë ato me pjerrësi mbi 55º. Po i njëjti autor ka bere edhe vlerësimin e pershtashmerise së pjerrësisë së terrenit për ndërtim, kategorizim i cili dallon pak me kategorizimin e lartpërmendur. Sipas këtij kategorizimi, terrene shumë të përshtatshme për ndërtim janë ato me pjerrësi prej 0-2º, terrene të përshtatshme për ndërtim janë ato me pjerrësi 2-5º, terrene të përshtatshme për ndërhyrje adekuate janë ato me pjerrësi 5-12º, terrene të pa përshtatshme me përjashtime të veçanta janë ato me pjerrësi 12-32º dhe terrene të pa përshtatshme për ndërtim janë ato me pjerrësi mbi 32º. Autori M. Pecsi (1985) ka bere kategorizimin e sipërfaqeve të përshtatshme për nevoja agrare. Sipas tij, sipërfaqet me pjerrësi nën 5º janë të përshtatshme për bujqësi, prej 5-12º sipërfaqe relativisht të përshtatshme për bujqësi dhe gjenden nën ndikimin e vazhdueshëm të erozionit. Pjerrësia me vlera 12-15º paraqiten si kufi i pjerrësisë për shfrytëzim, sipërfaqet me pjerrësi 25-40º, mund të shfrytëzohen vetëm nëse bëhet tarracimi i tyre, ndërsa terrenet mbi 40º mund të shfrytëzohen vetëm për pyje. Për pasqyrimin më të saktë dhe të detajuar të pjerrësisë së terrenit në komunën e Prizrenit, është ndërtuar harta e pjerrësive mbi bazën e llogaritjeve të parametrave të nxjerrë nga harta me shkallë 1:25 000, duke aplikuar metodën që bazohet në formulën e mëposhtëme. Më metodën e interpolimit është përpiluar harta e pjerrësisë (mesatare) si dhe tabela përkatëse. Në bazë të analizave të të dhënave të paraqitura në hartë dhe në tabelë, konstatohet se territori i komunës së Prizrenit karakterizohet nga një pjerrësi me shkallë të vogël deri mesatare. Pjerrësia e terrenit në komunën e Prizrenit është vlerësuar në pesë klasa: 0-5.5º, º, º, º si dhe º (Harta 5). Sipërfaqet me pjerrësi prej 0-5.5º janë basenet e lumit dhe ato që formojnë rrafshinën e Prizrenit. Kjo pjerrësi është e përshtatëshme për planifikimin e autostradave të standardit të lartë. Mirëpo, për këtë qëllim duhen marrë parasysh edhe të dhënat gjeologjike. Sipërfaqet me pjerrësi prej º janë të përshtatëshme për rrugët urbane dhe aktivitetet bujqësore me vaditje. Kjo pjerrësi vërehet në pjesën veriore të Prizrenit. Sipërfaqet me pjerrësi prej º janë të përshtatëshme për aktivitete bujqësore por është me rëndësi të konsiderohet aktiviteti i njeriut për të evituar erozionin. Në anën veriore të komunës, në Malet e Pashtrikut dhe në Has, vërehet pjerrësi e terrenit mbi 40%. 37

52 Harta 5. Pjerrësia ne Komunën e Prizrenit 38

53 Ekspozicioni i relievit Njohja, përcaktimi dhe paraqitja hartografike e ekspozicionit të terrenit ka rendësi teorike dhe praktike, pasi nëpërmjet vlerave të tij përcaktohet zgjatja e ndriçimit të diellit. Përdorimi i gjere praktik dhe teorik i hartës së ekspozicionit përveç regjimit kalorik lidhet ngushte edhe me parametrat e tjerë meteorologjik si: reshjet, lagështinë e ajrit, temperaturat, drejtimin e erërave etj. Faktorët e cituar më sipër ndikojnë drejtpërdrejt ose tërthorazi në vlerat sasiore dhe cilësore të proceseve morfodinamike të relievit. Këto ndryshime fiziko-gjeografike vërehen kryesisht ndërmjet terreneve të ekspozuara nga jugu që janë më tepër të ndriçuara dhe atyre të ekspozuara nga veriu që janë shumë më pak të ndriçuara. Në anët e hijesuara rrezet e diellit bien me kënd shumë të vogël dhe shndrisin sipërfaqe më të mëdha se në anët e orientuara kah dielli. Efektet e proceseve të temperaturës në shkatërrimin e shkëmbinjve varen drejtpërdrejt nga ekspozicioni i shpateve të formave të relievit (Harta 6). 39

54 Harta 6. Harta e ekspozicionit në Komunën e Prizrenit 40

55 Janar Shkurt Mars Prill Maj Qersh or Korrik Gusht Shtato r Tetor Nëntor Dhjeto r Mesat are vjetore Tetor Nëntor Dhjetor Janar Shkurt Mars Prill Maj Qershor Korrik Gusht Shtator Planifikimi Hapësinor në Kosovë, Rasti i Komunës së Prizrenit 3.5. Klima Klima ne komunën e Prizrenit ka karakter kontinental me një ndikim të lehtë të klimës mesdhetare ne lartësitë më të ultë. Në lartësitë malore dominon klima e ashpër alpine (Tabela 4). Klima e butë ka ndikuar në praninë e resurseve të pasura natyrore. Kjo klimë ndihmon në kultivimin e rrushit dhe frutave e perimeve tjera. Në vjeshtë vërehen temperatura më të larta se në pranverë. Mesatarja e temperaturës në vjeshtë është 17.6ºC. Në 60% të vitit, temperatura është me e lartë se 0ºC pra nuk ka ngrica gjatë 229 ditëve 14. Tabela 4. Temperatura mesatare Temperatura mesatare (ºC) Burimi: PZHK 2025 Lagështia e ajrit është shumë e rëndësishme për turizmin, shëndetin dhe potencialet bujqësore (për njeriun lagështia e pranueshme është 40%-70%). Lagështia mesatare e ajrit në Prizren është 70.4% (Tabela 5); vlerat më të larta të lagështisë vërehen në vjeshtë dhe në dimër (75.1%). Në verë lagështia është dukshëm me e ultë se 70 %. Tabela 5. Lagështia mesatare e ajrit Lagështia mesatare e ajrit në Komunën e Prizrenit (%) Lagështia relative mesatare e ajrit Lagështia relative mesatare në mesditë Lagështia minimale relative Burimi: PZHK 2025 Precipitimi është po ashtu një nga komponentët e rëndësishëm të strukturës klimatike. Njohja e periudhave të precipitimit është esenciale për prodhimin bujqësor (Harta 7). Në Prizren reshjet janë më të shumta në dimër (Tabela 6). Zonat ku precipitimi 14 Instituti Hidro- metrologjik i Kosovës (IHMK). 41

56 Janar Shkurt Mars Prill Maj Qershor Korrik Gusht Shtator Tetor Nëntor Dhjetor Mesatare vjetore Planifikimi Hapësinor në Kosovë, Rasti i Komunës së Prizrenit është më i vogël se 300 mm nuk janë të përshtatshme për vreshtari. Në anën tjetër zonat me precipitim më të lartë se 900 mm kanë tendencë të zhvillojnë sëmundje kërpudhore të prodhimeve bujqësore. Për vreshtari zonat më të përshtatshme janë ato ku mesatarja e precipitimit është rreth 600 mm. Në këto zona rrushi ritet edhe pa vaditje. Mesatarja e reshjeve në Prizren është 686 mm duke krijuar kështu kushte ideale për vreshtari. Tabela 6. Mesataret mujore dhe vjetore të precipitimit në territorin e Prizrenit Mesataret mujore dhe vjetore të precipitimit në territorin e Prizrenit në mm (R) ( ) R h>0.1mm h>10.0mm Burimi: MMPH 42

57 Harta 7. Reshjet në komunën e Prizrenit 43

58 3.6. Hidrografia Komuna e Prizrenit është një nga komunat fatlume përsa i përket resurseve ujore në Kosovë. Lumi më i gjatë dhe më i rëndësishëm në Prizren është Drini i Bardhe (111 km), i cili hyn në Prizren nga ana veriore dhe vazhdon rrugën e tij kah Shqipëria dhe Deti Adriatik. Drini i Bardhë formon një liqen të vogël në fshatin Dorusht (Harta 8). Lumi Lumbardhi, i gjatë 35 km, rrjedh nga Zhupa dhe vazhdon nëpër qendrën e Prizrenit. Një lum tjetër i rëndësishëm është Toplluha, i gjatë 37 km; hyn në Komunën e Prizrenit nga ana veriore prej Mamushës dhe derdhet ne Drinin e Bardhe në fshatin Krajk. Sipas Profilit Komunal të Prizrenit ky lum karakterizohet nga vërshime të mëdha. Sasia e prurjeve të lumenjëve varet kryesisht nga sasia e reshjeve dhe nga shkrirja e borës gjatë muajve tetor maj. Gjatë kësaj periudhe, vërshimet e lumenjve mund të paraqesin një problem në rritje për mjedisin; mund të zhvendosen shtretërit e lumenjve ne fushat e tyre të përmbytjeve natyrore, të zgjerohen në zonat e ulëta dhe sipërfaqet e gërryera afër lumenjve etj. Në këtë mënyrë kemi humbje të tokës pjellore nga përmbytjet. Gjendja momentale e shtretërve të lumenjve si në komunën Prizrenit ashtu dhe në tëre territorin e Kosovës është e keqe si pasojë e ndikimeve natyrore dhe humane. Njeriu, me aktivitetin e tij ka shkaktuar dëme të mëdha (që në disa raste janë edhe të pa riparueshme), përgjatë shtratit të lumit në rrjedhjen e mesme dhe të poshtme të tij. Marrja ilegale e inerteve përgjatë pellgut lumor pa kriter, ka shkaktuar degradim të shtratit lumor, ku pasojat janë të mëdha gjatë periudhave të lagështa të vitit që manifestohen me vërshime. Ndërtimi i objekteve të banimit, objekteve ekonomike dhe objekteve të tjera përgjatë shtretërve të lumenjve si dhe hedhja e mbeturinave të ngurta dhe shkatërrimi i botës bimore përgjatë brigjeve lumore ka bërë që ato regjione të jenë të ekspozuara përballë rrezikut permanent të vërshimeve (Harta 9). Vërshimet e Drinit të Bardhë dhe Toplluhës në periudhat e reshjeve të mëdha, përbëjnë rrezik për përmbytje në komunën e Prizrenit. Vendbanimet më të rrezikuara janë: Lukinaj, Krajk, Serbicë e poshtme, Serbicë e Epërme, Smaç, Landovice, Tupec, Shenadi, Prizren (një pjese e qytetit, përgjatë lumit Lumbardhë), Poslishte, me rreth 1500 familje dhe rreth banorë. Lumi Llap shpesh here ka dalë nga shtrati si pasojë e mos rregullimit të shtratit, ndërtimet e egra dhe mos mirëmbajtja e rrjedhës natyrale të lumit ku ka hedhurina të shumta. Mundësia e përmbytjeve, me pasoja në dëme materiale të mëdha ekziston, por probabiliteti i ndodhjes së tyre është i vogël. 44

59 Harta 8. Hidrografia në komunën e Prizrenit 45

60 Harta 9. Vërshimet në komunën e Prizrenit 46

61 3.7. Tokat Ministria e Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinor ka bërë ndarjen e tokës në tetë kategori në bazë të lokacionit, pjerrësisë, thellësisë, cilësisë dhe reaksionit të tokës. Në komunën e Prizrenit (Tabela 7 dhe Harta 10), nuk ka tokë të klasës të parë, 30% e sipërfaqes totale i takon klasës të dytë, tretë dhe katërt. Këto sipërfaqe janë toka të pëlleshme. Këto sipërfaqe janë të pëlleshme dhe kufizimi i përdorimit të tyre si dhe nevoja për masat mbrojtëse ritet nga shkalla e parë deri te shkalla e katërt. Rrafshina e Prizrenit është e rrethuar me tokën klasës të gjashtë në lindje dhe shtatë në jug. Toka e klasës të tetë është në Malet e Sharrit dhe Pashtrikut dhe përdoren si kullota, për rritjen e kafshëve të egra, pyje, peizazhe etj. Tabela 7. Klasifikimi i tokës bujqësore Klasat bujqësore Sipërfaqja (ha) Përqindja (%) II 6, III 4, IV 8, V 1, VI 15, VII 15, VIII 11, Total 63, Burimi: Ministria e Bujqësisë, Pylltarisë dhe Zhvillimit Regjional 47

62 Harta 10. Klasifikimi i tokës bujqësore 48

63 3.8. Erozioni Sipas Ministrisë së Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinor, 23 % e territorit të Komunës së Prizrenit (sidomos territoret e Hasit, Kabashit, Lumës, Vrrinit dhe Zhupës) ka vlera të larta të erozionit të tokës (Tabela 8). Territoret e Prizrenit dhe Podrimës nuk paraqesin rrezik erozioni meqenëse ndodhen në rrafshinë dhe për pasojë kanë kushte ideale për aktivitete bujqësore. Duke analizuar modelin e përdorimit të tokës, shohim se qendra e qytetit që ka një densitet më të lartë të popullsisë, shtrihet në dy zona erozive që kanë vlera të ultë dhe mesatare të erozionit. Profili Komunal i Prizrenit përcakton si zona erozive: luginat e përrenjëve të Cvilenit, Oshlakut, Jaglenicës dhe të Landovicës, dhe luginat e lumenjve të Lubizhdës dhe Korishës (Harta 11). Vlerat e erozionit rriten në sipërfaqet topografike me pjerrësi të theksuar, prandaj për vendbanimet në zonat malore duhen marrë masa mbrojtëse nga ky fenomen. Tabela 8. Klasifikimi i erozionit në Komunën e Prizrenit Rendi i erozionit Sipërfaqja (ha) përqindja (%) I ,29 II ,44 III ,88 IV ,20 V ,48 Nuk ka vlerë ,71 Burimi: MAPH Në harte (Harta 11) merren parasysh edhe faktorët e jashtëm apo ndikimi antropogjen. Parandalimi i erozionit është një detyrë e cila del edhe nga Plani Hapësinor i Kosovës. Në këtë aspekt masat konkrete që duhet të ndërmerren janë: Parandalimi i degradimit të pyjeve Parandalimi i mbikullotjes Parandalimi i masave materiale që shkaktojnë erozionin 49

64 Harta 11. Erozioni në komunën e Prizrenit 50

65 3.9. Bimësia Komuna e Prizrenit dallohet për një pasuri floristike dhe me shumë breza vegjetativ, të cilët janë në pajtim me ndërrimin e lartësive mbidetare, me begati në bashkësi të rralla endemike të pyjeve dhe livadheve. Këtu hasen lloje të ndryshme si dushku Quercus, ahu Fagus moesiaca, bredhi, hormoqi, pisha e bardhë, pishat endemike dhe relikte të maleve të larta: rrobulli (Pinus heldreichi) dhe arneni i bardh (Pinus peuce) si dhe pisha e maleve të larta kërleka (Pinus mugo). Në kuadër të këtyre përbërjeve pyjore përveç numrit të madh të llojeve drunore të cekura haset edhe panja malore endemike (Acer heldreichii), si dhe lloji drunor, tejet i rrallë dhe gati i zhdukur nga këto male, bresheu i rëndomtë (Taxus baccata) dhe shumë lloje tjera të rëndësishme drunore dhe barishtore. Bimësia, në përhapjen vertikale, përputhet me llojshmërinë e përgjithshme të verifikuar d.m.th. se përbërja e saj ndërron me ndërrimin e lartësive mbidetare prej nga diferencohen brezat vegjetativë: I. Territori kodrinor termofil i pyjeve të dushkut (Quercus troyana, Q. conferta, Q. cerris, Q. pubescens, Carpinus orientalis, etj), ka mbetur jashtë kufinjve të parkut. II. Territori kalues termofil i bungut (Quercus petrea dhe Carpinus betullus etj) pjesërisht është përfshirë në kuadër të Parkut Nacional. Në kuadër të këtij territori dominojnë pyjet e bungut qarrit dhe shkozëbardhës, një numër i madh i llojeve të tjera drunore si: murrizi, dardha e egër, shikakuqi, etj. III. Territori mezofil i pyjeve të ahut (Fagus moesiaca). Në kuadër të territorit të vet të përhapjes paraqitet në dy grupe asociacionesh dhe atë: bashkësia kodrinore e ahut (Fagetum montanum) dhe bashkësia e bredhit dhe ahut (Abieto-fagetum), ndërkaq në viset më të larta paraqitet hormoqi. Bashkësitë e ahut janë të përfshirë në lartësitë mbidetare ndërmjet m, kurse në disa vende nuk është sa duhet i përfaqësuar siç është rasti në ekspozicionin jugperëndimor të masivit të Oshlakut. Pyjet në Prizren kanë sipërfaqe prej 8,500 ha ku hyjnë pyjet e dendura dhe ato me intensitet më të ulët që janë vetëm 13 % e komunës (Tabela 9). Rregjioni i Hasit ka më së shumti pyje në Komunën e Prizrenit. Një sasi e madhe e pyjeve të dendura gjendet në veri të Maleve të Pashtrikut në kufi të Kushninin dhe të Lubizhdës së Hasit. Pjesa tjetër e Hasit është e mbuluar me shkure. Në malet e Sharrit gjenden pyjet e densitetit të ultë ndërsa pyjet më të dendura janë në pjesët më të larta malore (Harta 12). Tabela 9: Sipërfaqet pyjore Lloji Sipërfaqja (ha) Përqindja (%) Shkuret 11, E dendur 4, Dendësia e ultë 3, Totali 20, Burimi: Agjencia pyjore e Kosovës 51

66 Parku Nacional Malet e Sharrit me një sipërfaqe prej ha karakterizohet me lloje të shumta relikte dhe endemike të florës, vegjetacionit dhe faunës. Nga ana tjetër kemi dhe rezervatet e natyrës si: Popovo Prase - me sipërfaqe prej 30 ha, një rezervat bimor me përbërje të pastër të munikës-arnenit (Pinus Heldreichi); Oshlaku - me sipërfaqe prej 20 ha, një rezervat bimor me përbërje të pastër të munikës-arnenit (Pinus Heldreichi) dhe i disa bimëve endemike; Golemi Bor me sipërfaqe prej 35 ha, rezervat bimor i llojit të Molikës dhe i disa shpendëve këngëtarë; Gryka e Lumëbardhit me një sipërfaqe prej 200 ha, një monument natyror me karakter hidrologjik dhe peizazhor; Rrapi në Marash (Platanus Orientalis) - një monument natyre me karakter botanik, edukativ, shkencor dhe edukativ; Vidhi fushor (Ulmus Campestris) në fshatin Lukinaj - ish monumenti natyror me karakter botanik. Harta 12. Përhapja e Pyjeve 52

67 3.10. Gjendja e mjedisit Ndotja e mjedisit në tërë territorin e Kosovës është një problem mjaft serioz dhe është prezent pothuaj kudo. Po ashtu edhe në komunën e Prizrenit kjo çështje është evidente. Ndotja më e madhe bëhet me lëshimin e ujërave të zeza nga kanalizimet e vendbanimeve si dhe nga objektet industriale direkt në lumenj. Gjithashtu hedhja e mbeturinave të ngurta pranë rrugëve dhe lumenjve përbën një problem të madh. Ajri.. Edhe pse nuk monitorohet e nuk dihet se cilët përbërës dhe sa janë prezent në të, ai është i ndotur në qendrat urbane. Kjo ndotje shkaktohet nga pluhuri, si pasojë e djegies industriale si dhe komunikacioni (gazrat e liruara nga makinat e vjetra dhe pa katalizator). Uji. Ujin e pijshëm, disa vendbanime e kanë problem, sepse nuk kanë qasje në sistemin e ujësjellësit. Ujin e pijshëm, këto vendbanime, e marrin nga puset individuale apo kolektive, të cilat shpesh nuk mirëmbahen si duhet. Këto puse nuk janë të ndërtuara si duhet dhe ndodh të ndoten nga ujërat sipërfaqësor (si ujëra të zeza apo të kulluara) gjë që përbën një rrezik të vazhdueshëm për shëndetin e popullsisë. Në komunën e Suharekës 40% e banorëve kanë qasje në ujësjellës dhe në sistemin e kanalizimit janë të lidhur 45% e banorëve. Toka. Në këtë komunë toka është e ndotur nga prania e depozitimeve ilegale të mbeturinave. Mirëpo, po punohet në implementimin e projektit për eliminimin e depozitimeve ilegale dhe transferimin e mbeturinave në depozitime regjionale të Prizrenit. Degradimi i tokës shkaktohet edhe nga prerja e pyjeve dhe funksionimi i gurëthyesve si dhe shfrytëzimi i inerteve në lumenj. Mbrojtja e mjedisit ndërlidhet, me sektorin e trashëgimisë natyrore dhe kulturore, zhvillimit të turizmit, bujqësisë dhe ka efekt pozitiv në to, ndërsa me sektorët e tjerë është në konflikt e sidomos me atë të industrisë, sepse industria ka ndikim negativ në mjedis. Në komunën e Prizrenit nevojitet: Ripyllëzimi dhe rritja e sipërfaqes me pyje; Ndërtimi dhe lidhja me sistemet e ujësjellësve e të kanalizimeve e të gjitha vendbanimeve të komunës; Kontrolli i ujit të pijshëm; Menaxhimi i mirë i mbeturinave shtëpiake, të ngurta dhe atyre industriale; Rritja e ndërgjegjes qytetare lidhur me mirëmbajtjen e pastër të territorit. Parku Nacional Malet e Sharrit është zona më e madhe dhe më e rëndësishme e mbrojtur jo vetëm në Prizren por edhe më gjerë. Parku Nacional Mali Sharr i shpallur që në vitin 1986, ka një sipërfaqe prej 390km² ose 35,4% të sipërfaqes së përgjithshme e maleve të Sharrit që shtrihen në territorin e Kosovës (Harta 13) 15. Kjo përbën 3.58% të sipërfaqes së përgjithshme të territorit të Republikës së Kosovës. Parku Nacional Mali 15 MAPH,Parku nacional mali sharr draft plani i zhvillimit hapësinor, 2009, fq

68 Sharr është shpallur për të mbrojtur biodiversitetin bimor dhe shtazor sikurse edhe bukuritë e peizazheve natyrore të pyjeve, majeve të maleve, lumenjve dhe liqeneve malor. Biodiversiteti i malit Sharr ka karakteristika të Ballkanit dhe Mesdheut duke e bërë atë të pasur në florë e faunë në kuptimin e llojeve endemike e të rralla. Kosova në kuadër të ish Jugosllavisë ishte nënshkruese e konventës ndërkombëtarë mbi mbrojtjen e trashëgimisë kulturore dhe natyrore botërore ( F1. zyrtare e RSFJ. Nr.57/74), si dhe Deklaratës së Konferencës të OKB të Stokholmit, në vitin 1972) 16. Harta 13. Pozita e PN Mali Sharr në Kosovë dhe rajon Territori i Parkut Nacional Mali Sharr, përfshinë një sipërfaqe prej rreth ha dhe shtrihet në katër komuna:1) në komunën e Prizrenit, parku nacional Mali Sharr merr pjesë me 41 % të sipërfaqes së tij (ose rreth 9200 ha), 2) në atë të Shtërpcës me 47 % të sipërfaqes së tij (ose rreth ha), 3) në atë të Suharekës me 10 % të sipërfaqes (ose 2300 ha) dhe 4) në komunën e Kaçanikut me 2 % të sipërfaqes (ose 400 ha), Figura MAPH,Parku nacional mali sharr draft plani i zhvillimit hapësinor, 2009, fq MAPH,Parku nacional mali sharr draft plani i zhvillimit hapësinor, 2009, fq

69 Figura 6. Sipërfaqja e PN Mali Sharr sipas komunave pjesëmarrëse. Mbi 90 % e sipërfaqeve pyjore të territorit të parkut nacional që shtrihet në komunën e Prizrenit dhe Suharekës është pronë shtetërore. Sipërfaqja vegjetative e parkut nacional Mali Sharr sipas komunave paraqitet në Hartën MAPH,Parku nacional mali sharr draft plani i zhvillimit hapësinor, 2009, fq

70 Harta 14. Mbulueshmëria vegjetative nëpër komuna 56

71 3.11. Vendbanimet, popullsia dhe karakteristikat e saj Komuna e Prizrenit ka 76 vendbanime ku pjesa me e madhe e tyre (50 vendbanime) është përqendruar deri në lartësinë 700 m, ndërsa në lartësinë mbi 700 m janë 26 vendbanime. Nga tabela dhe harta (Tabela 10, Harta 15), shihet se në shumicën e vendbanimeve, gjate viteve , kemi lëvizje negative të popullsisë në vendet malore. Por, ka edhe vendbanime, në të cilat nuk jeton asnjë banor që prej vitit 2009 (Tabela 11). Zvogëlimi i numrit të popullsie apo edhe shpërngulja e tërësishme e saj nga këto vendbanime, karakterizohet nga tri periudha; periudha e viteve 90-të (si pasoje e presionit të ndryshëm dhe të vazhdueshëm mbi popullsinë e kësaj ane nga okupatori serb, kemi zvogëlim të numrit të popullsisë dhe shpërngulje masive të saj), periudha e dyte [periudha e luftës ( ) ku me force u dëbua nga shtëpitë e veta popullsia dhe u dogjëm shtëpitë nga forcat ushtarake dhe policore serbe], dhe periudha e pas luftës e cila karakterizohet nga hezitimi i popullsisë për tu kthyer në vendbanimet e veta për të filluar një jetë të re në kushte të reja. Tabela 10. Vendbanimet dhe popullsia sipas viteve Nr Vendbanimet Atmaxhë Billushë Caparc Dedaj Gjonaj Dobrushtë Dojnicë Sërbicë e Poshtme Lubinjë e Poshtme Drajçiq Dushanovë Sërbicë e Epërme Lubinjë e Epërme Gornjasellë Gorozhup Grazhdanik Gërnçar Hoçë e Qytetit Jabllanicë¹

72 20 Jeshkovë Kabash Kabash i Hasit Karashëngjergj Kobajë Kojushë Korishë Krajk Kushnin Kushtendil Landovicë Leskovec Lez Lubiqevë Lubizhdë Lubizhdë e Hasit Lukinaj Lutogllavë Llokvicë Krushë e Vogël Manastiricë Mazrek Medvec Milaj Muradem Mushnikovë Nashec Nebregoshtë Malësi e Re Novak Novosellë Petrovë Piranë Pllanejë Pllanjan Poslishtë

73 56 Pouskë² Randobravë Reçan Romajë Skorobishtë Shkozë Smaç Shpenadi Sredskë Struzhë Trepetnicë Tupec Velezhë Vlashnjë Vërbiçan Vërmicë Zhivinjan Zym Zojz Zhur Prizren Burimi: Agjencia e Statistikave të Kosovës Tabela 11. Vendbanimet dhe ekonomitë familjare sipas viteve Nr Vendbanimet Atmaxhë Billushë Caparc Dedaj Gjonaj Dobrushtë Dojnicë Sërbicë e Poshtme Lubinjë e Poshtme Drajçiq Dushanovë

74 12 Sërbicë e Epërme Lubinjë e Epërme Gornjasellë Gorozhup Grazhdanik Gërnçar Hoçë e Qytetit Jabllanicë¹ Jeshkovë Kabash Kabash i Hasit Karashëngjergj Kobajë Kojushë Korishë Krajk Kushnin Kushtendil Landovicë Leskovec Lez Lubiqevë Lubizhdë Lubizhdë e Hasit Lukinaj Lutogllavë Llokvicë Krushë e Vogël Manastiricë Mazrek Medvec Milaj Muradem

75 45 Mushnikovë Nashec Nebregoshtë Malësi e Re Novak Novosellë Petrovë Piranë Pllanejë Pllanjan Poslishtë Pouskë² Randobravë Reçan Romajë Skorobishtë Shkozë Smaç Shpenadi Sredskë Struzhë Trepetnicë Tupec Velezhë Vlashnjë Vërbiçan Vërmicë Zhivinjan Zym Zojz Zhur Prizren Burimi: Agjencia e Statistikave të Kosovës 61

76 Harta 15. Vendbanimet në Komunën e Prizrenit 62

77 Më qëllim të vlerësimit të shpërndarjes së vendbanimeve për 25 vjet, është bërë krahasimi me të dhënat e vitit 1980 dhe ortofotot e vitit 2004 (Tabela 12 dhe Harta 16). Komuna e Prizrenit ka 3392,72 ha me vendbanime ku pjesa me e madhe është përqendruar në qendrën e qytetit. Ekspansioni i vendbanimeve vazhdon përgjatë veriut dhe arterieve kryesore rrugore. Tabela e poshtëshënuar tregon se madhësia e vendbanimeve për këtë periudhe është dyfishuar. Kjo mund të vërehet nga vendbanimet e reja në tokën bujqësore përreth qytetit dhe ndërtimet shumëkatëshe në qendër. Kjo sipërfaqe është ha dhe densiteti mesatar i popullsisë është 75 b/ha. Një ekspansion tjetër është në Lubizhdë dhe Korishë. Sidomos ekspansioni i Lubizhdës është aq evident sa që ky fshat është bërë si para- lagje e qytetit. Vendbanimet rurale, në anën tjetër zënë 2.66% të sipërfaqes totale me ha. Shpërndarja e vendbanimeve tregon një pamje relativisht të dendur në rrafshinën e Prizrenit ndërsa në pjesët malore këto vendbanime reduktohen. Tabela 12. Madhësia e vendbanimeve Vendbanimet Sipërfaqja totale e banuar (ha) Qyteti I Prizrenit (ha) Ortofoto (2004) /25000 Hartat themelore (1980) Burimi: Komuna e Prizrenit Qendra e qytetit ka përjetuar një ekspansion të pakontrolluar sidomos kah rrugët kryesore arteriale. Zgjatimi shpejtë i vendbanimeve joformale 19 paraqet një rrezik për tokën bujqësore, vendbanimeve joformale paraqiten në Arbanë, Jetën e Re dhe Lakuriqin Verior Petrovë në veri dhe Tusuz dhe Bajram Curri në juglindje, ku pjesa më e madhe e tokës është tokë bujqësore e shkallës së tretë (Harta 17). Qyteti i Prizrenit dallohet nga fshatrat e tij për një tregti të zhvilluar, shërbime dhe aktivitete prodhuese. Regjioni i Shadrvanit dhe Kalasë karakterizohen nga shërbime ndërsa në pjesën veriore të Lumbardhit kemi tregti me pakicë, prodhimtari dhe funksione shërbyese. Zona industriale që ka qenë afër hekurudhës tani është në qendër të qytetit. Shumica e këtyre objekteve tani janë shndërruar në depo. Sot, ky regjion dhe rrethina e ngushtë ballafaqohet me kërkesat për transformim funksional. Me këtë koncentrim në qendër të qytetit dhe rrethinë, objektet ekzistuese urbane mbesin prapa nevojave të popullatës prandaj nevoja për godina të reja është rritur shumë. Mos ekzistenca e fushave të hapura siç janë sheshet e lojërave për fëmijë, fushat 19 Vendbanim joformal është term qe përdoret për te përshkruar vendbanimet qe janë ndërtuar ilegalisht, pa lejen e autoriteteve planifikuese. Vendbanimi joformal është shpesh vendbanim nën standarde për banim, megjithatë vendbanimet joformale munde të jenë ndërtime konvencionale pa leje oficiele për arsye se ato nuk janë aprovuar apo inspektuar nga autoritetet lokale. 63

78 sportive dhe parqet, mund të paraqesë problem për gjeneratat e ardhshme.. Mungesa e objekteve kulturore dhe sociale është një çështje tjetër që duhet të merret parasysh. Harta 16. Vendbanimet 1980 dhe 2004 Harta 17. Humbja e tokes bujqesore Burimi: Komuna e Prizrenit,

79 3.12. Popullsia, karakteristikat e popullsisë në Prizren Regjistrimi i fundit i popullsisë ne Kosove është bërë në vitin 2012, por ende nuk është bëre publikimi i rezultateve. Prandaj, ne jemi bazuar në regjistrime dhe vlerësime të viteve të mëherëshme. Numri i vlerësuar i banorëve në Kosovë në fund të vitit 2006 ishte 2, (Enti Statistikor i Kosovës 2008). Densia e popullsisë është rritur nga 67 banorë për km² në vitin 1948, në 192 banorë për km² në vitin 2006 (Figure 7). Edhe pse gati të gjithë indikatorët e rritjes së popullsisë kanë shënuar rënie në dekadën e fundit, Kosova mbetet një nga vendet me rritje më të madhe të numrit të popullsisë jo vetëm në rajon por edhe më gjerë. Shkalla e rritjes natyrore të popullsisë është përafërsisht 13 në vit (Profili i Kosovës, 2004). Figura 7. Popullsia e Kosovës Burimi: PZHK 2005, Komuna e Prizrenit. Numri i banorëve të Prizrenit sipas regjistrimit të vitit 1991 ishte 178,723. Sipas të dhënave nga Enti i Statistikës i Kosovës, komuna e Prizrenit deri në vitin 1991 ka pasur një balancim të numrit të banorëve që jetojnë në qytet me numrin e banorëve që jetojnë në fshat (Tabela 13). Sipas regjistrimit të vitit 2001, popullsia e përgjithshme e komunës së Prizrenit është 220, , 042 banorë jetojnë në qytetin e Prizrenit. 65

80 Tabela 13. Popullsia e komunës së Prizrenit Numri i banorëve në qytet Viti Numri i banorëve në Numri i Komunë banorëve në Mashkuj Femra qytet 1933* 46, * 54, * 59, * 70, * 97, * 134, * 178, ** 220, *** 240, *ESK ** ESK *** Zyra Komunale për Bashkësi Lokale Burimi: KKP, PZHK 2025 Shkalla mesatare e rritjes së numrit të popullsisë në Prizren për periudhën kohore ishte 2.3 % në vit (Tabela 14). Kjo rritje është në pajtim me shkallën e rritjes së popullsisë në Kosovë që ishte 2.5% në vitin 1991 dhe 2.1% në Ulja e shkallës së rritjes për 1.1 % në Prizren për periudhën mund të shpjegohet me rritjen e numrit të të migruarve pas luftës. (PZHK 2025, Komuna e Prizrenit). Tabela 14 : Rritja e popullatës në Prizren ( ) Viti Popullata Indeksi Rritja mesatare vjetore (persona) Rritja mesatare vjetore (log) 1971* * , * , ** , *** ~ , Mesatarja 0, * ESK **ESK *** Zyra Komunale për Bashkësi Lokale Burimi: KKP, PZHK

81 Prizreni është një nga pesë komunat me dendësi më të madhe të popullsisë në Kosovë (375 banorë për km 2 në vitin 2009). Numri më i madh i banorëve është përqendruar në afërsi të pjesës urbane të Prizrenit, në regjionet veriore si dhe përgjatë arterieve kryesore rrugore (Harta 18). Sipas llogaritjeve del se qyteti i Prizrenit ka përafërsisht banore. Harta 18. Popullsia në komunën e Prizrenit nga viti

82 Harta 19. Ekonomitë familjare në komunën Prizrenit nga viti Arsimi dhe kultura Deri në fund të vitit 2002 të gjitha objektet e shkollave fillore dhe të mesme në Kosovë u transferuan nën pronësinë e komunave. Roli i komunave në sistemin edukativ është përgatitja dhe mirëmbajtja e infrastrukturës arsimore e përbërë përveç të tjerave nga objekte dhe pajisje të tjera për shkollën përfshirë transportin dhe stafin arsimor. Departamenti Komunal i Arsimit është përgjegjës për ushtrimin e të gjitha detyrave dhe përgjegjësive komunale për arsim. Nga janari 2002 të gjitha komunat marrin përgjegjësitë e shpenzimeve përfshirë mbështetjen e stafit pedagogjik e administrativ, mallrat dhe shërbimet, riparimet dhe mirëmbajtjen. Të ardhurat mujore të stafit mësimor janë ende nën përgjegjësinë e Qeverisë së Kosovës. Prizreni ka një traditë të hershme e të njohur arsimimi. Universiteti i Prizrenit (themeluar në vitin 2010) është një shtysë për arsimimin e popullsinë së re të Prizrenit. 68

83 Rrjeti i shkollave në Komunën e Prizrenit është i organizuar në shkolla kryesore dhe shkolla paralele. Sipas të dhënave të drejtorisë komunale të arsimit, për vitin 2009, në komunën e Prizrenit kishte 12 shkolla të mesme ku 6 nga to gjenden në vendet rurale (Tabela 15, Harta 20). Tabela. 15. Numri i objekteve arsimore dhe nxënësve Çerdhe Shkollë fillore Shkolle e mesme Universitet Numër i objekteve Nxënës të regjistruar , Burimi:KKP, Drejtoria komunale e arsimit 2009 Në komunën e Prizrenit veprojnë 40 shkolla fillore amë dhe 33 paralele të ndara. Nevojat janë të mëdha për arsimin parashkollor por kjo kufizohet për shkak të mungesës së hapësirës. Në komunën e Prizrenit veprojnë 5 institucione të shkollave të mesme: Gjimnazi Gjon Buzuku, që ka 5 paralele të ndara në fshatra, shkolla e mesme teknike Gani Çavdërbasha, shkolla e mesme ekonomike Ymer Prizreni, shkolla e mesme e mjekësisë Luciano Motroni dhe shkolla e mesme e muzikës Lorenc Antoni. Në komunën e Prizrenit ndodhen tre universitete. Shpërndarja e objekte shkollore është paraqitur ne Hartën 20. Prizreni ka: Qendra publike edukative, shtëpi kulture, 5 biblioteka dhe dy kinema. Të dy kinematë gjenden në qytet. Qendrat publike edukative gjendet në Recanë, shtëpitë e kulturës gjenden në Jabllanicë dhe Llokvicë, dhe 4 bibliotekat gjenden në Zym, Gjonaj, Pousko dhe Lubinje e Epërme. Në nivelin komunal mund të thuhet se mungojnë objektet kulturore në Prizren (Harta 21). Në komunën e Prizrenit gjenden edhe mjaft objekte sportive. Kështu përmendim qendrën sportive e cila disponon një fushë të hapur dhe palestrën sportive, stadiumin kryesor të qytetit Përparim Thaçi me dy fushat ndihmëse, 6 salla të edukatës fizike në kuadër të shkollave fillore dhe 2 salla të edukatës fizike në kuadër të shkollave të mesme dhe 4 pishina të notit, të cilat shfrytëzohen për aktivitete rekreative-sportive verore. Pozita e mirë rajonale dhe gjeografike si dhe resurset e pasura natyrore, begatia me ndërtesa kulturore dhe historike, folklori i pasur paraqesin bazën e zhvillimit të turizmit në Prizren. Prizreni është qyteti më i vizituar i Kosovës dhe ka potencial për një zhvillim të qëndrueshëm të turizmit. Numri i madh i monumenteve historike e bëjnë Prizrenit një lokacion shumë atraktiv për vizitoret si nga Kosova ashtu edhe nga jashtë saj. Prizreni ka 24 objekte arkeologjike që dëshmojnë se qyteti dhe rrethina e saj datojnë nga koha e neolitit. Krahas këtyre objekteve, janë edhe 39 objekte kulti të krishtera dhe 46 objekte islame (Komuna e Prizrenit, 2009). Mirëpo, trashëgimia kulturore në Prizren është në degradim e sipër, pasi objektet kulturore e të trashëgimisë nuk po mirëmbahen e nuk po restaurohen sipas normave kombëtare dhe ndërkombëtare. 69

84 Harta 20. Shpërndarja e objekteve arsimore 70

85 Harta 21. Objektet kulturore 71

86 3.14. Karakteristika te përgjithshme te ekonomisë, mundësitë për zhvillim Struktura ekonomike e Prizrenit përbëhet nga bujqësia, prodhimtaria, ndërtimi, tregtia, turizmi, dhe aktivitetet financiare dhe të sigurimit. Bujqësia është aktiviteti kryesor ekonomik pasi Prizreni ka tokë të pasur dhe pjellore, kullota, ujë dhe klimë të butë kontinentale mesdhetare. Aktivitetet bujqësore dallojnë në kultivimin e të mbjellave shumëvjeçare (rrushi dhe frutat) si dhe ato njëvjeçare (drithërat dhe perimet). Meqenëse, pjesa më e madhe e Komunës ka tokë pjellore bujqësore, prodhimi bujqësor bazohet në kultivimin e bimëve njëvjeçare. Në fshatrat malore, prodhimi bujqësor bazohet në blegtori, aktivitete pyjore dhe vreshtari. Vizita në teren ka treguar se blegtoria është aktivitet i rëndësishëm në fshatrat malore. Sipas Profilit Komunal të Prizrenit, vreshtaria ka qenë dhe mbetet ende një aktivitet i rëndësishëm i Komunës së Prizrenit. Kushtet klimatike për këtë aktivitet janë të shkëlqyeshme dhe Prizreni ka një traditë të lashtë në kultivimin e rrushit, por mungon asistenca dhe investimet e duhura. Fusha e Prizrenit me një pjerrësi prej 0-5% ka kushte të volitshme për kultivimin e domateve, specit, lakrës, karotës, kastravecit, spinaqit dhe drithërave si misri, elbi, tërshëra dhe thekra. Në komunën e Prizrenit ka fshatra të pabanuara që nuk kanë aktivitete bujqësore e as tokë bujqësore. Fshatrat e pabanuara dhe që kanë pak ose nuk kanë tokë bujqësore janë Dojnica, Kabashi, Kushtendili, Lezi, Milaj, Vrbiqani dhe Zhivinjani. Jabllanica dhe Dobrushta. Dobrushta është në pozite të palakmueshme ekonomike sepse nuk ka të punësuar në sektorin publik apo industrial ndërsa në Jabllanicë ndodhet qendra kulturore, 12 banorë janë të punësuar në institucione publike dhe në fshat ndodhen tre njësi tregtare. Veprimtaria më e përhapur bujqësore në Komunën e Prizrenit është kultivimi i bimëve njëvjeçare e cila është prezent në 40 fshatra duke përfshirë të gjitha komunën e Prizrenit. Problemi është që jo të gjitha fshatrat kanë tokë të mjaftueshme bujqësore. P.sh, fshati Vrrini ka veprimtari bujqësore por tokë të pamjaftueshme në krahasim me Zhupën ku ka tokë të mjaftueshme por jo edhe veprimtari të mjaftueshme bujqësore, e cila duhet të inkurajohet sidomos në afërsi të baseneve lumore. Veprimtaria e dytë bujqësore e cila mund të vërehet në fshatrat Gernqar, Krusha e Vogel, Landovicë, Shpinadi, Jeshkovë dhe Leskovec është kultivimi i bimëve shumëvjeçare (rrushi dhe perimet). Të gjithë këto fshatra kanë tokë të mjaftueshme me përjashtim të Jeshkovës dhe Leskovecit. Para vitit 1999, Industria ka qenë funksioni më i rëndësishëm ekonomik për zhvillimin e komunës së Prizrenit. Ajo ka qenë e përfaqësuar nga shumë degë si, industria ushqimore e bazuar në prodhimet bujqësore dhe blegtorale, industria tekstile, farmaceutike, prodhimi i këpucëve, prodhimi i duhanit, industria grafike librare (shtypshkronjat), industria e prodhimeve metalike dhe ndërtimi. Sot objektet industriale janë ose të mbyllura ose të privatizuar. Disa nga objektet e privatizuar e kanë ndërruar destinacionin e mëparshëm. 72

87 Aktivitetet industriale janë përqendruar kryesisht në qytetin e Prizrenit dhe janë të përfaqësuara nga industria ushqimore, ajo tekstile, artikuj argjendarie, industria e materialeve të ndërtimit dhe shërbimet për riparimin e automjeteve. Edhe pse Prizreni është qytetit i dytë në Kosovë për nga tregtia, shkalla e eksportit është shumë e ultë në krahasim me nivelin e madh të importit. Ashtu si në Kosovë, edhe në Prizren, turizmi është potenciali i dytë ekonomik. Potenciali turistik i Kosovës është i lidhur ngushtë me pozitën gjeografike të vendit. Prizreni ka potencial për zhvillim të qëndrueshëm të turizmit. Pozita e mirë rajonale dhe gjeografike si dhe resurset e pasura natyrore, begatia me ndërtesa kulturore dhe historike, folklori i pasur paraqesin bazën e zhvillimit të turizmit në Prizren. Në komunën e Prizrenit ekziston edhe një potencial i lartë për zhvillimin e turizmit malor dhe atij shëndetësor. Mirëpo mungojnë objektet hoteliere dhe shërbyese për një zhvillim të mirëfilltë të turizmit. Për më tepër, trashëgimia kulturore, sidomos në Prizren, është duke u shkatërruar si rezultat i mungesës së përpjekjeve për ruajtjen e tyre, si dhe ndërtimeve të reja në kundërshtim me planet e zhvillimit. Aktivitetet financiare dhe ato të sigurimit. Në komunën e Prizrenit ekzistojnë një numër organizatash aktive tregtare dhe profesionale që zhvillojnë aktivitet ekonomik. Edhe përkundër të gjitha defekteve dhe problemeve lidhur me aktivitetet ekonomike, këto organizata përbëjnë një potencial të rëndësishëm për Prizrenin. Një nga problemet nacionale financiare, që natyrisht reflektohet edhe në Prizren, është mungesa e strategjive për zhvillim mikroekonomik që ka rezultuar me aktivitete ilegale ekonomike. Për të anashkaluar këtë situatë, duhet inkurajuar koordinimi i punës së qeverisë lokale me komunitetin tregtar për të mbështetur tregtinë dhe aktivitetet financiare. 73

88 3.15. Transporti dhe infrastruktura Komuna e Prizrenit është një udhëkryq i rëndësishëm që lidh pjesën më të madhe të Ballkanit me detin Adriatik (Harta 22). Territorin e komunës e përshkojnë rreth 550 km rrugë lokale, rajonale, dhe magjistrale (Harta 23) (Profili Komunal i Prizrenit, 2007). Harta 22. Prizreni në rrjetin transportues të Kosovës Analiza e infrastrukturës së transportit tregon se rrugët e projektuara për zhvillim, janë joefikase për nevojat e popullsisë ekzistuese dhe nevojat e ndërtimeve të tanishme. 74

89 Ndërtimi i autostradës Shqipëri- Kosovë, do të lehtësojë trafikun rrugor të qendrës së Prizrenit. Sa i përket transportit të brendshëm situata është e mirë në qytet, por fshatrat nuk kanë lidhjet e duhura me vendbanimet fqinje. Shumica e fshatrave, sidomos lagjet e tyre, kanë probleme me transportin. Shumica e rrugëve në fshatra nuk janë të asfaltuara, ndërsa, rrugët kryesore që lidhin fshatrat me qytetin janë të asfaltuara ose në ndërtim e sipër. Fshatrat në Vrri dhe Zhupë kanë nevojë për rehabilitimin e rrugëve sidomos në viset malore, në mënyrë që të arrijnë te tokat e tyre apo të kullosin bagëtinë. Rehabilitimi i rrugëve është një proces i vazhdueshëm dhe investimet vijnë nga Kuvendi Komunal dhe organizatat ndërkombëtare. Hekurudha fillon nga Prizreni dhe shkon drejt Gjakovës. Ajo lidhet me hekurudhën Pejë Prishtinë në komunën e Klinës. Hekurudha është pasive që nga viti Kjo ka pamundësuar që Prizreni të jetë qendër rajonale për transportin e mallrave dhe pasagjerëve. Siç thuhet në Planin Hapësinor të Kosovës Ministria e transportit dhe Post Telekomunikacionit ka zhvilluar një projekt për të përmirësuar sistemin hekurudhor në Kosovë. Ky projekt përfshin rehabilitimin e linjës ekzistuese dhe elektrifikimin e saj si dhe ndërtimin e hekurudhës së re Prizren - Rrëshen në Shqipëri. Investime janë planifikuar në sistemin hekurudhor, dhe në aeroportet e Prishtinës dhe Gjakovës. Me aktivizimin e hekurudhës, Prizreni do të përfitojë nga aeroporti i Gjakovës dhe do të bëhet një qendër e rëndësishme tregtare. 75

90 Harta 23. Infrastruktura në komunën e Prizrenit 76

91 3.16. Analize e mbulesës se tokës Mbulesa e tokës sipas programit CORINE Mbulesa e Tokës CORINE kërkon shpjegim të detajuar pasi ajo përdoret gjerësisht si burim kryesor i të dhënave për shfrytëzimin e tokës, jo vetëm në bazën e të dhënave hapësinore të komunës së Prizrenit të krijuar nga hulumtimi, por edhe në Kosovë e kudo tjetër në mbarë Evropën. CORINE është shkurtesë për "Koordinimi i Informatave për Mjedisin " dhe është krijuar nga BE-ja në vitin 1985 për të paraqitur peizazhin e mjedisit evropian në bazë të interpretimit të imazheve satelitore dhe të dhënave ndihmëse. CLC ofron grupe të të dhënave për shfrytëzim/mbulesë të tokës, që janë në përputhje dhe të krahasueshme në të gjithë Evropën, me qëllim të informimit të hartuesve me politikat e vlerësimit të integruar të mjedisit dhe, në veçanti, për ndërrimin e destinimit të tokës. CLC menaxhohet bashkërisht nga Qendra e Hulumtimeve të Përbashkëta (JRC) dhe Agjencia Evropiane e Mjedisit (EEA). Vlerësimi i parë CLC është bërë në vitin 1990 dhe përfshiu 12 shtete burimore anëtare të BE (CLC90). CLC i dytë i përditësuar është bërë në vitin 2000 dhe përfshiu 25 shtete evropiane (CLC2000). Për 12 shtetet burimore, ajo paraqiste ndërrimin e destinimit të tokës në periudhën Përditësimi i tretë i CLC në vitin 2006 përfshinte 37 shtete evropiane, dhe kishte të bënte me grupet e të dhënave për shfrytëzimin e tokës në periudhën Këto të dhëna të kohëve të fundit u vunë në dispozicion të publikut në maj 2010, dhe janë përdorur në modelet e planifikimit hapësinor të EULUP-it. Të dhënat CLC përftohen me anën e intepretimit vizual të imazheve satelitore dhe ortofotove të plotësuara nga proceset automatike në GIS, me udhëzues të unifikuar teknik të cilin e ka krijuar EEA. Të dhënat CLC përdoren për monitorimin dhe vlerësimin e mbulesës së tokës dhe përdorimit të saj. Ato janë shumë të rëndësishme në menaxhimin e resurseve natyrore dhe në veçanti në rishikimin e: niveleve të degradimit të pyjeve dhe moçaleve; shkallës së urbanizimit; intensitetit të aktiviteteve bujqësore; ndryshimeve të tjera të nxitura nga njerëzit; planifikimit dhe menaxhimit të bujqësisë, pyjeve, transportit etj. Disa parametra kyç teknik të të dhënave CLC janë: Metodologjia e përvetësuar në hartën me shkallë 1:100,000; Njësia Minimum e Hartografimit (MMU) është 25 ha; Ndërrimet e destinimit të tokës vihen në hartë nëse janë më të mëdha se 5 ha; Veçoritë lineare si lumenjtë përfshihen nëse janë më të gjera se 100 m. CLC-ja përbëhet nga klasifikimi i rreptë i tipave (nomenklatura) të mbulesës së tokës. Ajo paraqet tipët kryesore të sipërfaqes në kontinentin evropian dhe shënon 44 klasa të mbulesës së tokës në nivelin e 3 të. Këto 44 klasa mund të grupohen në 15 klasa në nivelin e 2 të, dhe më pas në 5 kategori kryesor në nivelin e 1 rë. Në përkufizimin e 77

92 nomenklaturës CLC ( fq: 55) është paraqitur tabela e tërë nomenklaturës CLC në nivelin e 3-të, e pasuar me shpjegimin për çdo klasë CLC. Në Kosovë nuk ekzistojnë të gjitha klasat e radhitura të nomenklaturës CLC, por vetëm 28 prej tyre (përkatësisht 213- fusha Orizi, 223-Ullishte, dhe mungon e tërë kategoria kryesore e 4-të në nivelin 1). Është me rëndësi të përmendet se emrat e disa klasave janë pak ndryshe nga tipet kryesore të mëparshme të shfrytëzimit të tokës në Kosovë. Më shumë informata për CLC në gjuhën angleze mund të gjenden në Shkalla 1:100,000 e të dhënave CLC është e përshtatëshme për tërë Evropës dhe për shtete të veçanta. Në nivelin e planifikimit komunal, më e dëshirueshme është një shkallë më e madhe pasi na jep një madhësi më të vogël të MMU (rekomandohet 4 ha) dhe krijon mundësinë për të vënë nv hartë CLC ose më të veçanta për një vend. Kështu çdo shtet, në përditësimin e CORINE është i lirë të vendos për parametrat shtesë CLC ose klasat që do të përdoren vetëm për qëllime të tyre kombëtare Përkufizimet e nomenklaturës CLC Më poshtë është dhen përkufizimi i Nomenklaturës CLC (Figura 8) 1. Sipërfaqet artificiale 1.1. Ndërtimet urbane Ndërtimet e vazhdueshme urbane Shumica e tokës është e mbuluar me: Ndërtesa, rrugë dhe zone me sipërfaqe artificiale që mbulon gati tërë tokën. Përjashitm bëjnë zonat jolineare të vegjetacionit dhe toka e zhveshur Ndërtimet e pandërprera urbane Shumica e tokës është e mbuluar me struktura. Ndërtesa, rrugë dhe zone me sipërfaqe artificiale e shoqëruar me zona vegjetative dhe tokë e zhveshur, e cila zë sipërfaqe të ndërprera por të parëndësishme Industriale, tregtare dhe transportuese Njësitë industriale ose tregtare Zonat me sipërfaqe artificiale (me beton, asfalt, kalldrëm ose tokë e stabilizuar, p.sh. tokë e rrahur) pa vegjetacion, zë shumicën e sipërfaqes në fjalë, e cila gjithashtu ka ndërtesa dhe/ose zone me vegjetacion Rrjeti rrugor dhe hekurudhor dhe toka shoqëruese. Magjistralet, hekurudhat, përfshirë instalimet shoqëruese (stacionet, platformat, argjinaturat). Gjerësia minimale për t u përfshirë: I 00 m Zonat me porte Infrastruktura e zonave me porte, përfshirë, liqenet, kantieret detare dhe molet Aeroportet Instalimet e aeroportit: kanalet, ndërtesat dhe toka shoqëruese Minierat, vend-punishtet e ndërtimit dhe depozitat e mbeturinave 78

93 Vendet për gërmim të mineraleve Sipërfaqet me puse të hapura për gërmim të mineraleve (puset e rërës, gurëthyesit) ose mineraleve tjera (minierat e hapura). Përfshin puset e përmbytura të zhavorit, përveç gërmimin nga shtretërit e lumenjve Deponitë e mbeturinave Deponitë ose deponitë e mbeturinave të minierave, industriale ose publike Vend-punishtet e ndërtimit Hapësirat për ndërtim në zhvillim, gërmimet e dheut ose gurëve nga shtrati i lumenjve, punimet tokësore Zonat me vegjetacion jobujqësor, artificial Zonat e gjelbëruara urbane Sipërfaqet me vegjetacion brenda ndërtimit urban. Përfshin parqet dhe varrezat me vegjetacion Objektet për sport dhe kohë të lirë Kampet, terrenet sportive, parqet për kohë të lirë, fushat e golfit, garat, etj. Përfshijnë parqet formale të cilat nuk rrethohen me zona urbane. 2. Zonat bujqësore 2.1. Toka e punueshme Zonat e kultivuara rregullisht të punuara dhe në përgjithësi në sistemin e ndërrimit të kulturave bujqësore Toka e punueshme pa ujitje Drithërat, perimet bishtajore, kulturat për ushqim kafshësh, kulturat me rrënjë dhe toka djerrinë. Përfshin kultivimin e luleve dhe drunjve (fidanishtet) dhe perimet, qoftë në fushë të hapur, nën plastikë ose qelq (përfshin kopshtarinë për treg). Përfshin bimët aromatike, mjekësore dhe kulinare. Përjashton kullotat e përhershme Toka përherë nën ujitje Kulturat bujqësore që ujiten përherë dhe në mënyrë periodike, duke përdorur një infrastrukturë të përhershme (kanalet e ujitjes, rrjetin e drenazhimit). Shumica e këtyre për kulturave nuk mund të kultivohet pa ujësjellës artificial. Nuk përfshin tokën nën ujitje sporadike Orizoret Tokë e krijuar për kultivim të orizit. Sipërfaqet e rrafshëta me kanale të ujitjes. Sipërfaqet rregullisht të përmbytura Kulturat e përhershme Kulturat që nuk janë në sistemin e rotacionit të cilat ofrojnë korrje të përsëritura dhe tokën për një periudhë të gjatë para se ajo të lërohet dhe rimbillet: kryesisht plantacionet e kulturave të pyllëzuara Përjashton kullotat, tokat për kullotje dhe pyjet Vreshtat Sipërfaqet e mbjella me hardhi Plantacione me trupa pemësh dhe pemësh me kokërrza 79

94 Parcelat e mbjella me trupa pemësh ose kaçuba: specie me fruta të veçanta ose të përziera, trupa pemësh të përcjellura me sipërfaqe me bar të përhershëm. Përfshin pemishte me gështenja dhe arra Ullishtet Zonat e mbjella me drunj ulliri, përfshirë praninë e përzier të drunjve të ullirit dhe hardhisë në të njëjtën parcelë Kullotat Kullotat Mbulesë e dendur kryesisht me bar graminoid (bar, shqirrë ose xunkth, me lule, nuk është nën sistemin e rotacionit. Kryesisht përdoret për kullotje, por ushqimi i kafshëve mund të kositet mekanikisht. Përfshin zonat me gardhe me shkurre (zabele). 2.4.Zonat bujqësore heterogjene Kultura vjetore të lidhura me kultura të përhershme Kulturat jo të përhershme (tokat e punueshme ose kullota) bashkë me kulturat e përhershme në parcelën e njëjtë Kultivimi kompleks Radhitja e parcelave të vogla të kullotave të kulturave të ndryshme vjetore, dhe / ose kulturave të përhershme Tokë kryesisht e punuar, me zona të mëdha të vegjetacionit natyral Tokë kryesisht e punuar, e shpërndarë me zonat e rëndësishme natyrore Zonat agro-pyjore Kulturat vjetore ose toka për kullotë nën mbulesën me drunj të specieve pyjore. 3. Zonat pyjore dhe gjysëm-natyrore 3.1. Pyjet Pyjet gjetherënës Formacioni i vegjetacionit i përbërë kryesisht nga drunjtë, përfshirë nën-shkurret dhe kaçubat, ku dominojnë speciet gjetherënëse Pyjet halore Formacioni i vegjetacionit i përbërë kryesisht nga drunjtë, përfshirë nën-shkurret dhe kaçubat, ku dominojnë specie halore Pyjet e përziera Formacioni i vegjetacionit i përbërë kryesisht nga drunjtë, përfshirë nën-shkurret dhe kaçubat, ku dominojnë speciet gjetherënëse dhe halore Grupet e shkurreve dhe/ose vegjetacionit bimor Lëndina natyrore Lëndinë me produktitivet të ulët. Shpesh gjendet në zonat me terren të vrazhdë të parrafshët. Shpesh përfshin zonat shkëmbore, shqope dhe shqopishte Kënetat dhe shqopishtet Vegjetacioni me mbulesë të ulët dhe të mbyllur, ku dominojnë kaçubat, shkurret dhe bimët barishtore (shkorret, shqopa, gjineshtra, laburnum, etj.) Vegjetacioni sklerofil Vegjetacioni sklerofil me shkurre. Përfshin maquis dhe garrige. Maquis: grup i vegjetacionit të dendur i përbërë nga shkurre të shumta bashkë me toka silicore në mjedisin mesdhetar. 80

95 Garrigue: grupe të ndërprera kaçubore të pllajave gëlqerore. Përgjithësisht përmban lis gjethembajtës, arbutus, livandë, trumzë, cistus, etj. Mund të përfshij disa drunj të izoluar Toka pyjore-shkurre tradicionale Vegjetacion me shkurre ose bimë barishtore me drunj të shpërndarë. Mund të paraqes si degradimin e zonës pyjore ose ripërtëritjes/kolonizimit të pyjeve Vendet e hapura me pak ose aspak vegjetacion Plazhet, dunat dhe ranoret Plazhet, dunat dhe hapësirat e rërës dhe guralecëve në vendet bregdetare ose kontinentale, përfshirë shtretërit e kanaleve të përroskave me regjim të rrëmbyeshëm Shkëmbinjtë Rrëpirat, shkrepat, shkëmbinjtë dhe barojat. Zonat me vegjetacion të rrallë Përfshin stepat, tundra dhe tokat me erozion të madh. vegjetacion i përhapur në shkallë të lartë Zonat e djegura Zonat e prekura nga zjarret e fundit, kryesisht ende të zeza Akullnajat dhe bora e pandërprerë Toka e mbuluar me akullnaja ose me bore të përhershme në krye të akullnajave. 4. Moçalet tokësore 4.1. Moçalet tokësore Zonat jopyjore qoftë pjesërisht, sezonalisht ose përherë të përmbytura me ujë. Uji mund të jetë i ndenjur ose qarkullues Kënetat tokësore Toka në ultësirë zakonisht të përmbytur në dimër dhe pak a shumë të ngopur me ujë gjatë tërë vitit Kënetat me torfe Kënetat me torfe që kryesisht përbëhen nga myshku dhe perimet e dekompozuara. Mund ose mund të mos shfrytëzohen Moçalet bregdetare Zonat e jo pyllëzuara baticore, sezonale ose përherë të përmbytura me ujë me ujë të njelmët ose të kripshëm Kënetat e kripshme Zonat me vegjetacion të ulët, mbi linjës së baticës së lartë, të ndjeshme në përmbytje nga uji i detit. Shpesh në proces të plotësimit, që gradualisht po kolonizohen me bimë ahlofilike Kriporet Tabanët kripore, aktive ose në proces të pjesëve të tabanëve kripore të shfrytëzuara për prodhimin e kripës nga evaporimi. Ato dallohen qartë nga pjesa tjetër e kënetës me segmentimin e dhe sistemin e tyre të argjinaturave Rrafshinat baticore Në përgjithësi përhapja jo vegjetative e baltës, rërës ose shkëmbit ndërmjet shenj së së lartë dhe të ulët ujore. Mbi izohipsat në hartë. 5. Trupat ujor 5.1. Ujërat tokësore Ujë-rrjedhat 81

96 Ujë-rrjedhat natyrore ose artificiale të ujit kurse shërbejnë si kanale kulluese të ujit. Përfshin kanalet. Gjerësia më e vogël të përfshijë: 100 m Trupat ujor Shtrirja natyrale dhe artificial e ujit Ujëra bregdetare Lagunat bregdetare Shtrirjet jo vegjetative të ujërave të njelmëta dhe të kripshme ndahen nga deti me një gjuhëz të tokës ose topografi të tjera të ngjashme. Këto trupa ujore mund të lidhen me detin në pika të kufizuara, ose përgjithmonë ose vetëm për pjesë të vitit Grykëderdhjet Gryka e lumit ku batica tërhiqet dhe derdhet Deti dhe oqeani Zona bregdetare e kufirit të baticës më të ulët. Figura 8. Nomenklatura CLC 82

97 Mbulesa e tokës në komunën e prizrenit Aktualisht të dhënat për mbulesën e tokës në vitin 2006 gjenden në web faqen e EEA në ( Statistikat shpjeguese për mbulesën e tokës për Kosovën jepen në tabelën 16. Tabela 16. Sipërfaqja e klasave të nivelit 1 rë mbulesa e tokës në km 2 dhe %. Kategoria 1 rë MT CORINE AREA (%) AREA (km 2 ) Urbane % Bujqësi 4, % Pyje 6, % Ujëra % Totali 10, % Pozita gjeografike e Prizrenit ofron kushte të përshtatshme për zhvillimin e bujqësisë, blegtorisë, industrisë ushqimore dhe turizmit. Modelet e shfrytëzimit të tokës tregojnë se karakteri rural është dominant. Në komunën e Prizrenit rreth 21% (3356 ha) e tokës përdoret aktualisht për bujqësi. Sipërfaqja totale e banuar është 1397 ha apo 8.7 % e sipërfaqes totale të komunës. Zonat bujqësore dhe pyjore përfshijnë 52.2 % të komunës me një sipërfaqe prej 8409 ha. Për analizën e mbulesës së tokës në komunën e Prizrenit është përdorur metoda e katrorit me përmasa 200x200 m brenda të cilave janë punuar poligone të thjeshta dhe të ndërlikuara (Figura 9) 20. Këto poligone prezantojnë llojin e shfrytëzimit hapësinor dhe 20 F. Gashi & I. Shala, Creation of the Spatial Usage Map with the square method pg 105, 4 th international Conference on Cartography & GIS, 2012, Albena, Bulgaria. 83

98 janë koduar sipas shkronjave të alfabetit. Pjesa agrare është bazuar në kategorizimin e bërë nga Unioni Gjeografik Ndërkombëtar (IGU Internacional Geographic Union) 21. Kodimi i kategorive është bërë si vijon: A- hapësira agrare (ara, livadhe, pemishte, kopshte), P- pyje, K- kullota, R- hapësira nën ndërtim në zonat rurale, U- hapësira nën ndërtim në zona urbane, I- zona industriale, T- të tjera. Rezultatet e arritura janë harta e mbulesës së tokës (Harta 24, Tabela 17). Figura 9. Diagrama e metodologjisë Produktet e ndryshimit Land Cover mund të grupohen në tri kategori: harta të klasifikuara, harta statistikore dhe harta imazh. Harta e Mbulesës së Tokës është një lloj i ri i prodhimit hartografik, propozuar dhe miratuar në Samitin Ndërkombëtar të Buenos Aires i mbajtur në vitin 1971 (Nikolli, P. & Idrizi, B., 2011). Krijimi i hartës së mbulesës së tokës dhe analiza e ndryshimit të saj është realizuar duke shfrytëzuar: [1] të dhënat satelitore, [2] hartat topografike dhe tematike, [3] të dhënat përshkruese. Për realizimin e studimit janë përdorur me sukses hartat topografike të shkalleve 1: dhe 1:25000 të cilat janë më formatin analog (letër). 21 Ne bazë të IGU - së, diferencimi do duket si në vijim: [1]Sipërfaqet bujqësore që përfshijnë : Arat, Pemishtet Vreshtat, Livadhet dhe Kullosat [2]Pyjet [3]Sipërfaqet nën ujëra, nën objekte dhe tokat e papërdorshme në bujqësi 84

99 Harta 24. Mbulesa e tokës Tabela 17. Rrezullate e arritura. Mbulesa e Tokës nr i katrorëve % Sipërfaqja bujqësorë Pyjet Sipërfaqja e banuar Shkurre Ujera Sipërfaqja e tokës se zhveshur Gjithsej Kategoritë e mbulesës së tokës për komunën e Prizrenit, sipas programit CORINE dhe sipas niveleve jepet në hartat 25, 26, 27 dhe në tabelën

100 Harta 25. Mbulesa e tokës Corine në komunën e Prizrenit Niveli 1 86

101 Harta 26. Mbulesa e tokës Corine në komunën e Prizrenit Niveli 2 87

102 Harta 27. Mbulesa e tokës Corine në komunën e Prizrenit Niveli 3 88

103 Tabela 18: Nomenklatura e Mbulesës së Tokës CORINE (CLC) me kodet e klasave Niveli 1 Niveli 2 Niveli 3 Në 1. Sipërfaqe artificiale 2. Zonat bujqësore 3. Zonat pyjore dhe gjysmënatyrore Prizren 1.1 Ndërtime urbane 111 Ndërtime të vazhdueshme urbane 112 Ndërtime të ndërprera urbane Po 1.2 Njësi industriale, 121 Njësi industriale apo afariste Po afariste dhe 122 Rrjeti rrugor dhe hekurudhor dhe toka Po transportuese përcjellëse 123 Zonat e porteve 124 Aeroportet 1.3 Minierat, vendpunishtet 131 Vendet për nxjerrje të mineraleve 132 Dump sites ndërtimore dhe deponitë e 133 Vend-punishte ndërtimore mbeturinave 1.4 Zonat me vegjetacion jobujqësor, artificial 2.1 Toka e punueshme 2.2. Kulturat e përhershme 141 Zonat e gjelbruara urbane Po 142 Objektet për sport dhe kohë të lirë 211 Toka e punueshme pa ujitje Po 212 Toka nën ujitje të përhershme 213 Orizoret 221 Vreshtat Po 222 Plantacionet me trupa pemësh dhe Po pemësh me kokërrza 223 Ullishtet 2.3. Kullosat 231 Kullotat Po 2.4. Zonat bujqësore 241 Kultura vjetore të lidhura me kultura heterogjene të përhershme 242 Lloje të kultivimit kompleks Po 243 Tokë kryesisht e punuar, me zona të Po mëdha të vegjetacionit natyral 244 Zonat agro-pyjore 3.1. Pyjet 311 Pyje gjetherënëse Po 312 Pyje halore Po 313 Pyje të përziera Po 3.2. Grupet e shkurreve dhe/ose vegjetacionit bimor 321 Lëndinat natyrore 322 Kënetat dhe shqopishtët Po 323 Vegjetacion sklerofil 324 Toka pyjore-shkurre tranzicionale Po 89

104 4. Moçalet tokësore 5. Trupat Ujor 3.3. Vendet e hapura me ose aspak vegjetacion 331 Plazhet, dunat, rëra Po 332 Shkëmbinj 333 Zona me vegjetacion të rrallë Po 334 Zona të djegura Po 335 Akullnajat dhe bora e pandërprerë 4.1 Moçalet tokësore 411 Moçalet tokësore 412 Kënetat me torfe 4.2. Moçalet bregore 421 Kënetat e kripshme 422 Kriporet 423 Rrafshinat baticore 5.1. Ujërat tokësore 511 Ujë-rrjedhat Po 512 Trupat Ujor Po 5.2. Ujërat bregdetare 521 Lagunat bregdetare 522 Grykëderdhjet 523 Deti dhe oqeani Mbulesa e tokës dhe përdorimi i tokës nuk janë identike, mbulesa e tokës mund të vëzhgohet më terren ose duke përdoru fotografitë ajrore apo imazhet satelitore, ndërsa përdorimi i tokave mund të konkludohet duke u mbështetur më vëzhgimet e mësipërme. Gjatë implementimit të këtij punimi janë përfituar produkte të veçanta. Ato mund të përmblidhen si më poshtë: Një metodologji e zhvilluar dhe plotësisht e testuar e GIS/Remote Sensing Një harte e shkalles 1: e mbulese së tokës për komunën e Prizrenit. Sipërfaqja totale e Komunës së Prizrenit është 63, ha ose 5.94% e territorit të Kosovës. Modelet e shfrytëzimit të tokës tregojnë se karakteri rural është dominant. Sipërfaqja totale e banuar është 3392,72 ha apo 5.3% e sipërfaqes totale të komunës. Zonat bujqësore dhe pyjore përfshijnë 90.05% të komunës me një sipërfaqe prej 57,434.1 ha (Tabela 19). 90

105 Tabela 19. Rezymeja e shfrytëzimit të tokës Shfrytëzimi I tokës SIPËRFAQJA (Ha) PËRQINDJA (%) Vendbanimet Tregtia + shërbimet + përdorimi miks Objektet urbane Industria Infrastruktura Zona ushtarake Zonat bujqësore Zonat tjera Gjithsej Burimi: Gashi. F, Nikolli. P Land cover of the Municipality of Prizren, South-Eastern European Journal of Earth Observation and Geomatics, Vo1, No2S, Nga analizat GIS të kategorive të mbulesës së tokës, vërehen ndryshime në vendbanime, infrastrukture, bimësi në toka, hidrografi, etj.. Konstatohet së ndryshimet më të mëdha pas vitit 1980 kanë ndodhur në vendbanime. Ekspansioni i Prizrenit vazhdon përgjatë veriut dhe arterieve kryesore rrugore. Vendbanimet janë shpërndarë në fushën e Prizrenit mjaft dendur në krahasim me pjesët malore ku shohim një densitet më të vogël të vendbanimeve. Nga përpunimi i imazheve satelitore të vitit 2006, vërehet një rritje e madhësisë së vendbanimeve nga 1572 ha (1980) në 3393 ha (2006). Një ekspansion i pakontrolluar dhe i paplanifikuar vërehet sidomos kah rrugët kryesore arteriale ( Figura 10). Shtrirja e vendbanimeve përgjatë pjesës veriperëndimore të komunës në tokat bujqësore, është me pasoja negative për zhvillimin e bujqësisë në këtë rajon. 91

106 Figura 10. Vendbanimet me rritje të paplanifikuar dhe të pakontrolluar në qytetin e Prizrenit Burimi: PZHKP 2020 Keqpërdorimi i tokës bujqësore për ndërtim ka shkaktuar degradimin e burimeve natyrore dhe zhvillim të paqëndrueshëm. Një pjesë e madhe e tokës bujqësore është humbur si rezultat i aktiviteteve ilegale të eksploatimit të zhavorrit dhe guroreve. Toka është duke u okupuar vazhdimisht me objektet për eksploatimin e gurëve. Nga ana tjetër kemi formimin e vendbanimeve joformale në tokat rrethuese bujqësore. Prandaj ekziston një nevojë imediate për veprim të organizuar për parandalimin e humbjes së tokës bujqësore, degradimit ambiental dhe sigurimin e kontrollit ndaj zhvillimit. 92

107 KAPITULLI IV KOMUNA E PRIZRENIT NË KOSOVË, PLANIFIKIMI I NIVELIT TE LARTË, SHFRYTËZIMI I TOKAVE 4.1. Komuna e Prizrenit në Kosovë Republika e Kosovës, e vendosur në qendër të Evropës Juglindore, përbëhet nga 37 komuna dhe 1476 vendbanime (Agjencia e Statistikave të Kosovës). Ajo ka një sipërfaqe prej km² (Agjencia Kadastrale e Kosovës) dhe një popullsi prej banorë, (të dhënat paraprake të regjistrimit të popullsisë 2011). Kosova kufizohet me Shqipërinë, Maqedoninë, Serbinë dhe Malin e Zi (Harta 28). Relievi është i larmishëm me fusha të mëdha dhe zona malore. Megjithëse malet gjenden përreth, ato nuk e izolojnë Kosovën. Lumenjtë kanë formuar lugina të thella, duke i kapërcyer barrierat natyrore dhe duke formuar lidhje natyrore. Ne mes të Kosovës janë dy fusha të mëdha; rrafshi i Dukagjinit dhe Fusha Kosovës të cilat janë të ndara nga malet e Drenicës. Prishtina, kryeqyteti i Kosovës, gjendet në Fushën e Kosovës. Shumica e funksioneve qendrore si dhe zhvillimi më i madh ekonomik në Kosovë janë të përqendruara në rajonin përreth Prishtinës. Ndërtimi i termocentraleve në rrafshin e Kosovës për prodhimin e energjisë (ku lënda djegëse është thëngjilli), dhe industritë tjera të rënda, e kanë kursyer nga ndotja mjedisin në Dukagjin. Mjedisi relativisht i pastër dhe toka pjellore krijojnë kushte të favorshme për bujqësi dhe vreshtari. Aeroporti i vetëm në Kosovë dhe i vetmi për përdorim civil është Aeroporti i Prishtinës. Një aeroport i vogël ushtarak i cili për momentin përdoret nga KFOR-i, gjendet afër Gjakovës. Në të ardhmen, ky aeroport i vogël mundet të jetë i hapur edhe për përdorim civil si plotësim alternativë e Prishtinës. Rrjeti hekurudhor në Kosovë momentalisht ka standard relativisht të ulët. Tradicionalisht ai është shfrytëzuar vetëm për transport të mallrave, me vetëm një numër të vogël të trenave për transport publik. Ekziston një linjë hekurudhore që kalon përmes Dukagjinit deri ne qytetin e Prizrenit, por kjo linjë nuk funksion më për transport të udhëtarëve, por vetëm pjesërisht për mallra dhe vetëm deri në Xërxe ( afër Rahovecit). Është ndërtuar autostrada e re nëpër Kosovë, e cila lidh Prishtinën me Tiranën dhe detin Adriatik në jugperëndim, por që do të lidhë edhe Prishtinën me Nishin dhe me korridorin X të transportit Evropian në verilindje. Komuna e Prizrenit është komuna e dytë për nga madhësia në Kosovë si dhe qendër rajonale në juglindje të Kosovës. Kufizohet me Shqipërinë në lindje, Dragashin në jug, Maqedoninë në juglindje, komunën e Shtërpcës në lindje, komunën e Suharekës në verilindje, komunën e Rahovecin në veri dhe komunën Gjakovën ne veriperëndim. I vendosur në rrëzë të Maleve të Sharrit, qyteti i Prizrenit është një nga vendbanimet më të vjetra të banuara në Evropën juglindore. Prizreni ka qenë gjithnjë udhëkryq i kulturës dhe tregtisë gjatë historisë. 93

108 Për shkak të ndryshimeve të mëdha politike, shoqërore dhe ekonomike gjatë periudhave të ndryshme kohore, Prizreni ka qenë dëshmitare e ndryshimeve zhvillimore kulturore, sociale dhe ekonomike. Mirëpo lufta e fundit (1998/99) ka ndikuar shumë keq në të ardhmen e Komunës. Sot, Prizreni ballafaqohet me shumë sfida në menaxhimin e resurseve të saja dhe të territorit, si në drejtim të rritjes ekonomike, uljes së nivelit të papunësisë, shmangien e ekonomisë informale, organizimin e prodhimit industrial e bujqësor, zhvillimin e investimeve për infrastrukturën urbane etj. Prizreni po ashtu lëngon edhe nga degradimi i madh ambiental si dhe nga migrimi i vazhdueshëm. Komuna e Prizrenit është e vendosur që të zbatojë Planin Zhvillimor Komunal duke iu referuar Planit Hapësinor të Kosovës. Kjo reflekton dëshirën e saj që të përgatitet për të ardhmen e saj duke u bazuar në principet kyçe të zhvillimit të qëndrueshëm ekonomik dhe social, në teknologjinë dhe infrastrukturën moderne si dhe në përfshirjen sociale dhe barazinë. 94

109 Harta 28. Pozita gjeografike e Kosovës ne rajon dhe ndarja administrative e Kosovës 95

110 4.2. Planifikimi i nivelit te lartë Institucionet për Planifikim Hapësinor kanë ekzistuar në Kosovë që nga Lufta e Dytë Botërore. Gjatë konflikti të vitit 1990, këto institucione si edhe Planifikimi Hapësinor i Kosovës pushojnë së ekzistuari. Që atëherë, shumë ndërtime janë zhvilluar pa planifikim. Me Ligjin për Planifikim Hapësinor, u krijua një kornizë e re ligjore për planifikim hapësinor. Plani Hapësinor i Kosovës, , i përgatitur nga Ministria e Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinor (MMPH), Instituti për Planifikim Hapësinor, është plani i parë hapësinor, i cili mbulon tërë zonën e Kosovës, i përgatitur sipas kornizës së re ligjore. Në kohën kur është përgatitur ky PZHU/PZHK (2006) Plani Hapësinor i Kosovës ishte si dokument pune. Plani Hapësinor i Kosovës është i bazuar mbi vizionin për të ardhmen: Kosova vend sovran i integruar në Bashkësinë Evropiane me zhvillim të qëndrueshëm socio-ekonomik, infrastrukturë dhe teknologji moderne, me mundësi arsimimi për të gjithë, fuqi punëtore të kualifikuar, një vend që ka respekt për mjedisin, trashëgiminë natyrore dhe kulturore për tërë territorin e vet dhe vendet fqinjë, me një shoqëri të hapur që e promovon llojllojshmërinë dhe shkëmbimin e ideve, duke respektuar të drejtat e të gjithëve. Pjesa qendrore e Planit Hapësinor është Strategjia Zhvillimore Hapësinore. Kjo Strategjia e propozuar bazohet në tri parime kryesore: Zhvillimi i rrjetit të fuqishëm urban për zhvillim ekonomik. Shumica e zonave urbane janë përmirësuar dhe është krijuar rrjeti i infrastrukturës ndërmjet vendbanimeve të vogla dhe të mëdha. Kujdesi shëndetësor dhe edukimi u është ofruar qytetarëve, bujqësia dhe industria e lehtë është përkrahur në zonat rurale, industria e rëndë është rehabilituar, tregtia dhe turizmi janë përkrahur. Zhvillimi dhe ruajtja e burimeve natyrore. Mbrojtjen dhe përdorimin e mjedisit, trashëgimisë kulturore dhe natyrore, cilësinë e tokës bujqësore, burimet minerale, dhe kontrollimi i zhvillimit të vendbanimeve. Zhvillimi i lidhjeve strategjike. Integrimin në rrjetin rajonal dhe Evropian të transportit (TEN-T), përmirësimin e nevojave të transportit në Kosovë si dhe furnizim të qëndrueshme me energji elektrike dhe furnizim me ujë për familjarët dhe industrinë. Strategjia për zhvillim hapësinor identifikon veçoritë karakteristike të qendrave kryesore urbane në Kosovë, së bashku me rrethinat më të afërta të tyre, dhe i përcakton katër grupe të ndryshme të zhvillimit. Objektivat për një zhvillim të dëshirueshëm hapësinor, ekonomik, mjedisor dhe shoqëror janë të ndara në katër grupe. Katër grupet e ndryshme të zhvillimit janë (Figura 11): Porti i Kosovës Zona e Kaltër: Rajoni përreth Prishtinës. Përqendrimi në administratë, edukim, kujdes shëndetësor, shërbime dhe industri, industri të lehtë, industri bujqësore dhe turizëm. 96

111 Thesari i Kosovës Zona e Gjelbër: Rajoni rreth Mitrovicës. Përqendrimi në industri, shërbime dhe tregti dhe industri bujqësore. Urat e Kosovës Zona e verdhë: rajonet për rreth Gjakovës dhe për rreth Gjilanit/Ferizajt. Përqendrimi në shërbime dhe tregti, industri të lehtë, bujqësore dhe turizëm. Parqet e Kosovës Zona e Portokalltë: Rajonet përreth Pejës dhe Prizrenit. Përqendrimi në turizëm kulturor, shërbime dhe tregti, industri të lehtë dhe bujqësore. Figura 11: Strategjia për Zhvillim Hapësinor Burimi: Plani hapësinor i Kosovës , Kjo strategji ka për qëllim ndarjen në mënyrë të barabartë të shërbimeve publike dhe zhvillimin ekonomik në të gjitha pjesët e Kosovës, por në shumë aspekte Prishtina është qendër e padiskutueshme. Një nga pjesët më të rëndësishme të strategjisë është zhvillimi i Trekëndëshit të Zhvillimit Ekonomik (TZHE) në zonën ndërmjet Prishtinës dhe aeroportit ndërkombëtar. Gjendja më e favorshme e transportit dhe kushteve të 97

112 veçanta ekonomike në këtë zonë, do të tërheqin investimet dhe do ta kthejë TZHE-në në një shtyllë kurrizore të zhvillimit ekonomik. Ndërsa, Prizreni është qendra e një nga zonave të portokallte, i definuar si Parqet e Kosovës. Kjo zonë karakterizohet me klimën e mesme kontinentale, sistem të pasur hidrografie, trashëgimi natyrore dhe kulturore, tokë cilësore bujqësore, traditë në kultivimin frutave dhe verës, bletari, shpeztari, dhe nga artizanalet tradicionale. Lidhjet ndërkufitare me Shqipërinë e bëjnë qytetin e Prizrenit nyje transportuese të zhvillimit ekonomik për këtë zonë Shfrytëzimi i tokave Komuna e Prizrenit ka potencial për bujqësi moderne për të krijuar pjesën më të madhe të GDP, pasi cilësia e tokës është shumë e lartë. Megjithatë bujqësia ende është në një shkallë të vogël të zhvillimit, pronësia e tokës është shumë e fragmentuar dhe joefikase. Shfrytëzimi i tokës rurale nuk është i rregulluar mirë dhe nuk e ka kujdesin e mjaftueshëm. Komuna tani ka të përgatitur apo është në proces të hartimit (miratimit nga MAPH) të planit zhvillimor komunal (PZHK), por këto plane trajtojnë zonat rurale me më pak rendësi në krahasim me ato urbane. PZHK-të rrallë bazohen në të dhëna të mjaftueshme për të mundësuar vendime të informuara të planifikimit në bujqësi dhe mjedis. Kështu që planet që mbulojnë zonat rurale mund të jenë të pasakta dhe çorientuese. Një pasojë e kësaj është se vendimet për planifikim të zonave ndërtimore në zonat rurale rrallë bazohen në të dhënat për vetitë fizike të tokës, që mund të ndikojnë në ndërtim apo kufizime të zhvillimeve. Arsye tjetër për një planifikim të pamjaftueshëm të zonave rurale është mungesa e standardeve për planifikim, mbledhja e të dhënave dhe mirëmbajtja. Secila komunë ka qasjen e vet dhe nuk ka përputhje në mes të PZHK-ve. Disponueshmëria e të dhënave është problemi më i madh dhe kultura e këmbimit të dhënave nuk është e përcaktuar as e rregulluar ligjërisht. Si rezultat, komunës deri më tani i ka munguar instrumentet për planifikim dhe kontroll të shfrytëzimit të tokës rurale, dhe në kombinim me implementimin e dobët të politikës së shfrytëzimit të tokës me legjislacionin aktual, kjo shpie në humbje të vazhdueshme të tokës bujqësore, kryesisht nga ndërtimet. Një urbanizim i tillë i shpërndarë gjithandej, në shumicën e rasteve madje edhe të paligjshme, është kërcenim më i madh për konkurrencën e sektorit bujqësor të komunës se Prizrenit, pasi toka bujqësore nuk mbetet në madhësi të qëndrueshme ekonomikisht. Një planifikim i menaxhimit të tokës rurale është shumë i rëndësishëm për komunën e Prizrenit. Vendimet rreth shfrytëzimit të tokës përfshijnë këmbimet në mes të interesave të sektorëve të ndryshëm, duke përfshi industrinë, transportin, minierat, bujqësinë dhe pylltarinë. Menaxhimi i këtyre këmbimeve në atë mënyrë që rritet mirëqenia shoqërore, 98

113 tani dhe në të ardhmen, kërkon një qasje të integruar të politikave që inkorporojnë konsideratat mjedisore Përshtatshmëria e tokës bujqësore Përshtatshmëria e tokës bujqësore merr parasysh ndryshimet hapësinore të të gjitha veçorive të tokës, rregullimet e peizazhit dhe kushtet klimatike në tërë komunën. Veçoritë kryesore të tokës që përcaktojnë PTB-në janë ato që ndikojnë në: [1] punueshemërinë e tokës d.m.th aftësia për të prodhuar lehë të mira në periudha të caktuara të vitit për kultura dhe të mundësohet korrja në kushte që nuk do të dëmtojnë strukturën e tokës, [2] disponueshmëria e ujit për kultura bujqësore që siguron se ka mjaft rezerva ujore në tokë në periudhën kryesore të vitit për të mundësuar kultivim optimal të kulturave bujqësore. Prandaj, struktura e tokës, thellësia e tokës, prania e gurëve dhe kapacitetet e ruajtura të ujit, thellësia dhe kohëzgjatja e përmbytjeve të tokës në ujë janë veçoritë kryesore të tokës, të cilat përcaktojnë përshtatshmërinë e tokës për kultivimin e drithërave. Edhe pse janë të rëndësishme edhe gjatësia dhe forma e pjerrësisë, faktori më i rëndësishëm i terrenit është këndi i pjerrësisë. Përsa i përket klimës, reshjeve, temperaturës, faktorët më të rëndësishëm janë avullimi potencial dhe informatat e nxjerra mbi bilancin ujor. Gjatë rishikimit të gjitha të dhënave që janë në dispozicion u pa se në komune si dhe në Kosovë nuk ka të dhëna të mjaftueshme për të krijuar një model i cili do të merrte parasysh të gjithë faktorët e lartpërmendur relevant. Prandaj, është krijuar një model të përshtatshëm i cili i shfrytëzon të gjitha të dhënat e disponueshme të cilat i shërbejnë qëllimit në gjendjen aktuale në komune, por i cili është edhe shkencëtarisht i zbatueshëm. Aktualisht në Kosovë përdoret një sistem i kategorizimit të tokës që është zhvilluar rreth 50 vjet më parë. Ky sistem është i bazuar në një teknikë vizualizimi të tokës të hartografisë së shfrytëzimit të tokës për qëllime tatimi. Lloje të veçanta të përdorimit të tokës janë të lidhura me klasa të veçanta të cilësisë së tokës. Megjithatë, kjo metodologji nuk merr parasysh ndikimin e shfrytëzimit të tokës në vetitë fizike të tokës, pronësinë e tokës apo cilësinë e menaxhimit të tokës. Pikët ose klasat e përshtatshmërisë shfrytëzohen si bazë për implementimin dhe menaxhimin e politikave në shumë fusha si bujqësi, pylltari, ndërtimtari, mjedis, tregun e pronës së paluajtshme, tatimin, planifikimin hapësinor dhe zhvillimin. Metodologjia e përzgjedhur duhet të jetë e besueshme, konsistente dhe e lehtë për përdorim tani për tani, deri sa të financohet mbledhja e më shumë të dhënave në të ardhmen. Kosova nuk ka kohë të presë edhe dy apo tri vite, pasi toka e nevojshme për një industri ekonomikisht të qëndrueshme bujqësore është duke humbur në një shkallë alarmante. 99

114 Gjatë shqyrtimit të të dhënave ishte e qartë se nuk kishte të dhëna të mjaftueshme për të ndërtuar një model që merr parasysh të gjithë faktorët relevant. Kështu që duhet krijuar një model i përshtatur që shfrytëzon të dhënat në dispozicion, që i shërben qëllimit në situatën aktuale në komunën e Prizrenit dhe që është shkencërisht i fuqishëm. EULUP 22 ka krijuar një metodologji për vlerësim të përshtatshmërisë së tokës bujqësore (PTB) në Kosovë për shfrytëzim në nivel komunal dhe kombëtar deri në shkallën 1:50,000. Megjithatë kjo metodologji do të mund të adaptohej për vlerësim më të detajuar kur të ketë në dispozicion më shumë të dhëna për tokë apo klimën. Sistemi i ri i krijuar i PTB për Kosovë është i bazuar në supozimin se toka shfrytëzohet për bujqësi lavërtarë (grurë, misër, thekër etj) të mekanizuar tradicionale pa ujitje. Ky sistem është i bazuar në vetitë fizike të tokës dhe shfrytëzon të gjitha të dhënat relevante aktualisht në dispozicion Struktura e sistemit, përshtatshmëria e tokës bujqësore Metodologjia hartografike mund të zbatohet me lehtësi dhe çka është më e rëndësishme, atë mund ta përsërisë me saktësi një staf jo specialist në të gjitha komunat e Kosovës. Metodologjia përmban tri grupe kyçe të dhënave që përshkruajnë tokën, terrenin dhe klimën. Katër faktorët janë përzgjedhur nga të dhënat e tokës, dy nga të dhënat e klimës dhe një faktor përfaqëson terrenin. Shtytësit kryesorë të PTB janë të dhënat për tokën (4 faktorët e tokës së bashku paraqesin 65 për qind të rëndësisë së përgjithshme), që plotësohen nga faktorët që përshkruajnë terrenin (ku pjerrtësia përfaqëson 25 për qind të rëndësisë) dhe nga elementet e klimës (reshjet mesatare vjetore dhe lartësia, ku secila paraqet 5 për qind të rëndësisë së përgjithshme). Çdo faktor është ndarë në disa klasa, të cilët janë caktuar brenda vargut ekzistues të secilit faktor të identifikuar në Kosovë. Numri i klasave në të cilat janë ndarë faktorët varet pjesërisht nga cilësia e të dhënave të disponueshme, të cilat e përshkruajnë atë faktor, dhe pjesërisht nga rëndësia e faktorit në përcaktimin e PTB-së. Në përgjithësi, sa më e mirë cilësia e të dhënave të disponueshme dhe rëndësia e faktorit, aq më shumë klasa i jepen faktorit të caktuar. Kështu faktori Tipi i Tokës ndahet në 11 klasa, ndërsa Kullimi i tokës vetëm në katër klasa. Pavarësisht nga rëndësia e faktorit në nxjerrjen e PTB të përgjithshëm, të gjithë faktorët vlerësohen me shkallën prej 0 deri 100. Pikët ndahen për klasat e faktorëve të veçantë. Në mënyrë që sistemi i ri PTB të kuptohet dhe pranohet më lehtë dhe më mirë është vendosur që të mbahen 8 klasa PTB (Tabela 20). 22 MBPZHR: Projekti Mbështetje e Mëtutjeshme Shfrytëzimit të Tokës - EULUP 100

115 Tabela 20. Përshtatshmëria e tokës bujqësorë Pikët e përshtatshmërisë Cilësia e tokës Kodi Grupet e shfrytëzimit të tokës 0 E Papërshtatshme 8 Nuk është e mundur bujqësia e mekanizuar lavërtarë 1-35 Shumë e dobët 7 Tokë e dobët; kryesisht zonë pyjore dhe E dobët 6 livadhe; kultivimi ka pengesa të mëdha Nën mesatare 5 Tokë bujqësore me një varg kufizimesh për kultivim Mesatare Mbi mesatare E mirë 2 Tokë bujqësore ku mund të kultivohen një Shumë e mirë 1 gamë e gjerë e kulturave Toka bujqësore e cilësisë së mirë dominon në zonat bujqësore. Mbi 80% e tokës bujqësore është vlerësuar të ketë përshtatshmëri të mirë bujqësore (PTB 1-4). Shumica e vendbanimeve dhe ndërtimeve janë duke u zhvilluar në tokën e mirë bujqësore. Kjo ndodh në tërë Evropën. Shfrytëzimi tokave është bërë sipas klasifikimit të tokave në bazë të kapacitetit të plantacionit që është analizuar në pesë fusha si: mbjellja e perimeve, mbjellja e drithërave, mbjellja e frutave, pyjet dhe tokat barishte. Llojet e tokave që janë të përshtatshme për këto lloje të plantacioneve janë (Harta 29): Toka e përshtatshme për mbjelljen e perimeve: smonica e kaftë, aluvioni argjilor, aluvioni i shkrifët dhe aluvioni i kaftë. Toka e përshtatshme për mbjelljen e frutave dhe për vreshtat: tokë e shkrifët e livadheve, aluvion i shkrifët ranor, kompakt gëlqeror dhe aluvion argjilor Toka e përshtatshme për mbjelljen e drithërave: smonica e kaftë, aluvioni argjilor, aluvioni i shkrifët dhe aluvioni i kaftë. Toka e përshtatshme për pyje: rërë e shkrifët e kaftë në të kuqe të zbehtë në sediment (fundërrinë) me ngj. të kuqe të zbehtë, kompakt gëlqeror. Toka e përshtatshme për barishta: rërë e shkrifët e kaftë në të kuqe të zbehtë në sediment (fundërrinë) me ngj. të kuqe të zbehtë, kompakt gëlqeror, livadh argjilor dhe toka e cekët e kaftë Toka përshtatshëm për kultivimin e perimeve siç janë: domatet, speci, lakra, karota, trangujt, spinaqi dhe kultivimi i perimeve në sera. Toka e përshtatshme për kultivimin e drithërave si luledielli, misri, elbi, tërshëra dhe thekra. Kushtet janë të volitshme për themelimin e parkut botanik dhe kopshtit zoologjik. 101

116 Harta 29. Klasifikim i përshtatshmërisë se tokave bujqësorë 102

117 Të dhënat e mbulesa së tokës CORINE të vitit 2006 janë paraqitur në një hartë PTB të komunës se Prizrenit. Shtrirja e tokave bujqësore e cilësisë së mirë (klasat PTB 1 deri 3) përputhen mjaftë mirë me sipërfaqet bujqësore si të identifikuara nga të dhënat MTC2006. Në figurën 12 paraqitet shpërndarja e klasave të varfra MTC2006 (urbane, bujqësore, pyje/natyrë) brenda klasave PTB, ku tregohet qartë raporti linear i drejtpërdrejtë ndërmjet klasave PTB dhe tokës bujqësor të MTC2006, dhe një lidhje e njëjtë lineare ndërmjet klasave PTB dhe shfrytëzimit të tokës për pyje/natyrë. Siç është kudo tjetër në Evropë, shumica e sipërfaqeve artificiale (zonat urbane dhe të çrregulluara) përqendrohet në tokë të cilësisë së mirë (klasat PT 1,2 dhe 3). PTB Figura 12. Shpërndarja e klasave varfra të MTC2006 në (%) brenda klasave 103

118 KAPITULLI V NDJESHMËRIA E TOKËS NË MJEDIS, PËRSHTATSHMËRIA E INTEGRUAR E TOKËS, PLANI PËR SHFRYTËZIMIN OPTIMAL TË TOKËS 5.1. Ndjeshmëria e tokës në mjedis Vlerësimet tradicionale të cilësisë të tokës bazohen në vetitë fizike të dheut dhe tokës dhe ndërveprimin e tyre me klimën. Në përgjithësi ato ofrojnë vlerësimin e përshtatshmërisë apo fleksibilitetit të dheut/tokës në bujqësi. Ndërsa, implikimet mjedisore të aktiviteteve bujqësore përshkruhen rrallë. Sistemi i modeleve i quajtur Ndjeshmëria e Tokës në Mjedis (NTM) trajton degradimin mjedisor në lidhje me aktivitetet bujqësore. NTM ofron pikëpamje për kufizimet ekzistuese mjedisore në bujqësi siç janë uji nëntokësor i cenueshëm nga ndotja, dheu i prirë për erozion dhe biodiversiteti që duhet mbrojtur. Ky lloj i qasjes është në përputhje me prioritetet e BE-së për zhvillimin rural. Sistemi i modeleve NTM dhe përshtatshmëria e integruar e ujit (PIT) ka për qëllim të ndihmojë implementimin e poltitkave te perbashkëta bujqësore (PPB) të BE dhe politikat mjedisore përmes integrimit të hershëm të vlerësimeve të ujit, tokës dhe biodiversitetit në planifikimin e zhvillimeve komunale. Modelet në kuadër të sistemit NTM vlerësojnë potencialin e degradimit të cilin mund ta ketë bujqësia e mekanizuar në mjedisin ujor, në natyrë dhe në tokë. Janë përzgjedhur tri komponentët (uji, natyra dhe toka) pasi ato paraqesin kufizimet potenciale për bujqësinë e mekanizuar Kultivimi i tokës, lëvrimi. Ato nuk kanë për qëllim të paraqesin dhe vlerësojnë mjedisin në tërësi. Tri modelet NTM kombinojnë një varg të gjerë të të dhënave inpute dhe përfshijnë modelimin dhe testime të shumta. Më poshtë jepet përshkrimi për secilin nën-grup të NTM: Modeli i Ndjeshmërisë së Ujit Nëntokësor (NUN) Modeli i Ndjeshmërisë së Tokës ndaj Erozionit (NTE) Modeli i Vlerës së Llogaritur të Biodiversitetit (VLB) Ndjeshmërisë së ujit nëntokësor Aktualisht, ujërat sipërfaqësore në pjesën më të madhe të zonave të ulëta në Komunën Prizrenit janë të ndotura, pasi në to zbrazet volumi më i madh i ujërave të zeza (komuna e Prizrenit nuk ka trajtim të ujërave të zeza). Uji nëntokësor në komunën e Prizrenit është i rëndësishëm për furnizimin me ujë të pijshëm, për bujqësinë, industrinë 104

119 si dhe për të mbajtur rrjedhën bazë (rrjedhën gjatë verës) të lumenjve. Klima globale ndikon dhe do të ndikojë patjetër në resurset e ujit nëntokësor në rajon. Ngrohja globale bën që, furnizimi me ujë nëntokësor të përkeqësohej sidomos në zonat rurale, prandaj duhet të zbatohen alternativa shtrënguese për të grumbulluar më tepër ujë në rezervuarë të ndryshëm. Studimet e ndryshme 23 kanë vërtetuar ndotjen e trupave nëntokësor në Kosovë, veçanërisht afër zonave urbane. Uji nëntokësor është nën një rrezik të vazhdueshëm. Ndotja mund të shkaktohet nga shumë aktivitete të cilat zhvillohen në sipërfaqe ose afër saj. Rehabilitimi i ujërave nëntokësor të ndotur është shumë i kushtueshëm, prandaj ka rëndësi parandalimi i ndotjes së ujit nëntokësor duke aplikuar një planifikim hapësinor që merr parasysh mbrojtjen e resurseve në kuadër të Planeve Zhvillimore Komunale (PZHK-ve). Meqenëse përballemi me një mungesë serioze të të dhënave kyçe të studimeve dhe monitorimit të parametrave të ujit nëntokësor (thellësia, disponueshmëria, cenueshmëria, rrjedhat, niveli i ndotjes) për tëre komunën, në hulumtim është krijuar një model i gjëre ekzaminimi që identifikon cënueshmërinë e ujit nëntokësor nga ndotësit me origjinë sipërfaqësore në bazë të të dhënave të mbledhura/mbajtura në nivel kombëtar. Të dhënat e hulumtimit dhe hartat përbëjnë një pjesë integrale të PZHK-ve apo politikave mjedisore kombëtarë deri në ato momente kur të kemi në dispozicion të dhëna më të sakta. Ndjeshmëria e ujit nëntokësor apo dyshimi për ndotje të ujit nëntokësor nga aktiviteti që prodhon ndotës sipërfaqësor apo pranë sipërfaqësor është më e madhe në disa toka dhe situata hidrologjike sesa në disa të tjera. Kjo ndjeshmëri varet nga ato karakteristika natyrore të vendit, të cilat përcaktojnë sasinë dhe shpejtësinë e lëvizjes vertikale (tatëpjetë) të ndotësve. Ndjeshmëria vlerësohet nga vetitë fizike, kimike dhe biologjike të tokës dhe shkëmbinjve të cilat kontrollojnë lëvizjen e ndotësve të ujit. Faktorët të cilët së bashku përcaktojnë ndjeshmërinë e resurseve të ujit nëntokësor janë: Natyra e shtresës gjeologjike (e konsoliduar apo e pa konsoliduar) dhe zonat e pangopura; Thellësia e ujit nëntokësor; Prezenca dhe natyra e shtresës së sipërme të dheut. Në komunën e Prizrenit të dhënat për vlerësimin e ndjeshmërisë së ujit nëntokësor janë të pakta, prandaj është krijuar një model shumë i thjeshtë në të cilin janë integruar të gjitha të dhënat në dispozicion. Këto të dhëna mbulojnë tërë territorin e komunës së Prizrenit dhe janë në dispozicion në formën e hartës (Harta 30). Një analizë statistikore e shpërndarjes së kategorive të mbulesës së tokës CORINE në kuadër të klasave të NUN tregon se shumica e zonave dhe vendbanimeve të komunës ndodhen në tokat me NUN të mesëm deri tek shumë e lartë (Figura 13). 23 Raporti Kadastri i Ndotësve të Ujerave të Kosovës, Ministria e Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinor,

120 Figura 13. Shpërndarja e klasave të NUN në komunën Prizrenit (%) Very Low shumë e ulët Low e ulët Medium e mesme High e lartë Very High shumë e lartë Ngjashmërisht, bujqësia dominon në këto klasa të NUN, kurse pyjet janë dominuese në zonat malore, ku NUN është shumë e ulët apo e ulët. 106

121 Harta 30. Ndjeshmëria e ujërave nëntokësore nga ndotja 107

122 Hartat e ndjeshmërisë së ujit nëntokësor, së bashku më të dhëna të tjera, mund të përdoren për të identifikuar zonat kombëtare apo komunale në të cilat ka mundësi që aktivitetet ndotëse të paraqesin kërcënim për cilësinë e ujit nëntokësor. Këto aktivitete përfshijnë: Pikat e karburanteve; Rezervuarët septik familjarë të sistemit të kullimit; Kanalet e kullimit afër sipërfaqes; premisat e pastrimit kimik; vendet industriale. Vlerësimi i NUN përdoret vetëm në nivel komunal. Saktësia e tij nuk mund të garantohet për një nivel më të detajuar Ndjeshmëria e tokës ndaj erozionit Erozioni i tokës nga uji është një fenomen natyror qe ka ndodhur historikisht, por shkalla dhe intensiteti i tij mund të rriten dukshëm nga aktivitetet njerëzore. Ky erozion ka implikime të mëdha në mjedis dhe në ekonomi. Kështu prej erozionit mund të kemi humbje të tokës cilësore/kualitative, rritje të rrezikut nga përmbytjet, rritje të kostos së prodhimit bujqësor, etj. Në raste të shumta erozioni ndikon edhe në infrastrukturë dhe në ndërtime. Prandaj, është e rëndësishme të bëhet një vlerësim i veçantë i rrezikut të erozionit të tokës për të marrë pastaj masat përkatëse ndaj rreziqeve natyrore të tokës. Fuqia erozive e rrjedhës sipërfaqësore varet nga këndi dhe gjatësia e pjerrësisë; sa më e pjerrët dhe më e gjatë të jetë pjerrësia aq më shumë ka mundësi për ndodhjen e dukurisë së erozionit. Në mungesë të të dhënave të hollësishme, për modelimin e rrjedhës sipërfaqësore është përdorur këndi i pjerrësisë. Është krijuar një model i bazuar në matricë, i cili mund të implementohet në kuadër të GIS-it, për të vlerësuar ndjeshmërinë natyrore të tokës ndaj erozionit në komunën Prizrenit. Modeli është zbatuar në grupet ekzistuese të të dhënave të tokës, topografisë dhe reshjeve. Modeli paraqet një vlerësim hapësinor të ndjeshmërisë së tokës ndaj erozionit në tërë komunën e Prizrenit. Është i përshtatshëm për interpretime në shkallë 1:50,000. Për vlerësimin e tokës, sipërfaqet janë konsideruar të zhveshura dhe pa mbulesë vegjetacioni. Në krijimin e sistemit të vlerësimit të këtij modeli të bazuar në matricë dhe në implementimin e tij në shkallë komunale, janë marrë në konsideratë disa supozime. Ndër to përmendim: Të gjitha tokat janë vlerësuar si pa vegjetacion; Është marrë në konsideratë vetëm erozioni i lidhur më rrjedhën sipërfaqësore (kështu që, erozioni nga era dhe format tjera të lëvizjeve masive janë përjashtuar); 108

123 Janë marrë në konsideratë faktorët dinamik që ndikojnë në erozion (për shembull, ndikimet e praktikave të menaxhimit të tokës apo rastet e shkaktuara nga moti si shkrirja e shpejtë e borës). Për shkak të numrit të vogël të të dhënave në dispozicion për komunën Prizrenit, nuk ka qenë e mundur të modelohen efektet e reshjeve në veçanti apo efektet e llojeve të ndryshme të vegjetacionit. Prandaj, modeli përfundimtar merr në konsideratë vetëm ndjeshmërinë mekanike të erozionit nga rrjedha mbitokësore. Një model i thjeshtë i NTE integron të gjitha të dhënat në dispozicion, duke përfshirë teksturën e tokës, pjerrësinë dhe reshjet. Shpërndarja e klasave të NTE në komunën e Prizrenit është paraqitur në Figurën 14 dhe Hartën 31. Figura 14. Sipërfaqja e klasave të NTE në Prizren (%) Low-e ulët Moderate-e mesme High e lartë Very High shumë e lartë Extreme ekstreme Pjerrësia, e ndërlidhur me teksturën, është faktori më i rëndësishëm në modelin e NTE, prandaj klasat e ndjeshmërisë së lartë, shumë të lartë dhe ekstreme dominojnë në pyje dhe pjerrësi të mëdha. Në anën tjetër klasat e ndjeshmërisë së ulët dhe të mesme dominojnë në zona bujqësore. 109

124 Harta 31. Ndjeshmëria ndaj Erozionit Ky model i thjeshtë i erozionit të tokës është i përshtatshëm për vendime në lidhje me planifikimin hapësinor në sipërfaqe të mëdha. Megjithatë, modelit i mungon saktësia shkencore për përdorim në nivel më të detajuar (në nivel parcele). 110

125 Hartat e ndjeshmërisë së tokës ndaj erozionit, të ndërlidhura me të dhëna të tjera, mund të përdoren për identifikimin e kërcënimeve nga shumë aktivitete si p.sh., nga instalimi dhe mirëmbajtja e tubacioneve, vala e ndërtimeve në shkallë të gjërë etj. Hartat e NTE po ashtu mund të përdoren për të identifikuar zonat e ndjeshme të peshkimit të cilat duhet të mbrohen nga ndikimet dëmtuese të sedimenteve në rrjedhën e ujit Vlera e llogaritur e biodiversitetit Biodiversiteti përfshinë një shumëllojshmëri të diversitet biologjik, specieve dhe ekosistemeve të cilat përbëjnë jetën në tokë. Aktualisht jemi dëshmitarë të një humbje të vazhdueshme të biodiversitetit me pasoja të mëdha për botën natyrore dhe mirëqenien njerëzore. Shkaqet kryesore janë ndryshimet në habitatet natyrore. Rrugët, hekurudhat, bujqësia intensive dhe zhvillimet urbane janë duke i copëzuar peizazhet në pjesë më të vogla, të cilat shpesh nuk janë në gjendje të mbështesin biodiversitetin e nivelit të lartë. Kërkesa për tokë në Kosovë është e lartë dhe përcjell të njëjtin trend si në vendet e tjera të Evropës. Ushqimi dhe prodhimi i bio-masës, banimi, infrastruktura dhe rekreacioni, të gjitha konkurrojnë për hapësirë me ndikime në biodiversitet dhe shërbime të ekosistemit. Sistemi i zonave të mbrojtura është një instrument shumë i rëndësishëm për menaxhimin dhe ruajtjen e biodiversitetit. Sipas Raportit (MMPH/AKMM 2010, 2011) në Kosovë, aktualisht, për natyrën janë vetëm mbi 4 % të zonave të mbrojtura. Kjo përqindje është vetëm një pjesë e mesatares prej 18% për BE. Kosova ka një numër shumë të lartë të specieve të florës dhe faunës. Megjithatë, raportet më të fundit mbi gjendjen e mjedisit në Kosovë (MMPH 2011) dhe gjendjen e natyrës (MMPH 2010) radhisin problemet kryesore në lidhje me ruajtjen e natyrës. Në Kosovë po ashtu ka prerje ilegale të drunjve dhe praktika të paqëndrueshme pyjore apo mungesë totale të tyre. Kosovës i nevojitet menjëherë një metodologji pragmatike për të ndihmuar identifikimin e zonave kandidate për ruajtje, bazuar në njohjen e vlerës së lartë potenciale të biodiversitetit. Me identifikimin e zonave të tilla dhe integrimin e tyre në planifikimin komunal dhe në vendimet zhvillimore rritet mundësia e mbrojtjes së natyrës në përputhje me parimin e konceptit të zhvillimit të qëndrueshëm. Modeli i propozuar është një proces i shpejtë i studimit që paraqet zonat që mund të jenë (më) të pasura me biodiversitet. VLB nuk është matje direkte e biodiversitetit por është llogaritja më e mirë në mungesë të të dhënave. Vlera e llogaritur e biodiversitetit (VLB) përfshinë faktorët të cilët janë të rëndësishëm në përmbushjen e kushteve minimale të ekosistemit për të siguruar një ekzistencë të shëndoshë dhe riprodhim të specieve të rëndësishme dhe popullimin e tyre. Speciet dhe habitatet që janë marrë parasysh, me vlerë kyçe në krijimin e modelit, janë ato që referohen në Direktivën e BE për Habitate (BE 2007). VLB nuk përfshijnë speciet e zogjve nga Direktiva e BE për zogj (BE 2009b) pasi ishte e vështirë të identifikohen 111

126 kushtet e nevojshme për një numër speciesh të zogjve duke shfrytëzuar të dhënat e pakta në dispozicion. Modeli i VLB bazohet në supozimet në vijim: 1. Sa më natyror lloji i mbulesës së tokës, aq më e madhe është mundësia për një vlerë më të lartë të biodiversitetit; 2. Sa më e vogël prania e infrastrukturës apo ndërtimeve, aq më e madhe është mundësia për një vlerë më të lartë të biodiversitetit; 3. Sa më pak të fragmentuara të jenë habitatet, aq më e madhe është mundësia për një vlerë më të lartë të biodiversitetit; 4. Sa më e madhe lartësia (deri në 2000m mbi nivelin), aq më e madhe është mundësia për një vlerë më të lartë të biodiversitetit; 5. Zonat e rrezikuara nga përmbytjet, zonat me status zyrtar të mbrojtjes së natyrës (Zonat e Ruajtjes së Natyrës), dhe zonat në afërsi të rrjedhave të ujit në pyje, supozohen të kenë probabilitet më të lartë të vlerës së biodiversitetit. Shpërndarja e klasave VLB në komunën e Prizrenit është paraqitur në Figurën 15 dhe Harta 32. Klasa e lartë e VLB gjendet kryesisht në Bjeshkët e Sharrit. Klasat më të ulëta të VLB përputhen me zonat e bujqësisë intensive dhe industriale në pjesën qendrore dhe veriore të komunës. Figura 15. Shtrirja e klasave të VLB (%) Very Low- Shumë e ulët Low-E ulët Moderate- E mesme High E lartë 112

127 Harta 32. Vlera e llogaritur e biodiversitetit 113

128 Komuna inkurajohet që të bëjë hulumtime shtesë në terren për të verifikuar dhe vërtetuar të dhënat VLB. Kjo do të mund të bëhej më ndihmën e profesionistëve vendor për biodiversitetin (nga Universiteti i Prishtinës apo nga Instituti për Mbrojtje të Natyrës) apo duke mobilizuar mbështetjen e donatorëve, për shembull përmes komunitetit të OJQve. Të dhënat ekzistuese dhe njohuritë e banorëve vendor nuk mund të injorohen. Pas verifikimit apo përditësimit të hartës së VLB, komuna duhet të marrë në konsideratë, minimalisht, implementimin e masave bazë të mbrojtjes së natyrës duke zbatuar kufizime në aktivitetet dëmtuese ekonomike siç janë vendet për ndërtime, rrugët, deponitë, industria, rrjeti elektrik etj., apo duke aplikuar rregulla më rigoroze për gjuetinë, kullosat, deponitë ilegale të mbeturinave, rrethojat apo ndërtimet e pengesave në rrjedhat e ujit, apo shfrytëzimin ilegal të resurseve natyrore. Masa të tjera specifike për ruajtjen e biodiversitetit, mbrojtjen e disa specieve, kërkojnë një hulumtim më të hollësishëm. Përsëri, OJQ-të dhe komunitetet aktive vendore do të mund të ishin një instrument për organizimin e monitorimit, duke caktuar rojtarë nga komuniteti, në konsultim me policinë dhe MMPH. Në zonat bujqësore, ku VLB mund të jetë e lartë duhet të merren në konsideratë disa masa agro-mjedisore. Në vendet e BE-së rreth 20% e fondeve për zhvillim rural caktohen për masat agro-mjedisore. Kështu që, meqenëse Kosova adapton legjislacionin e BE-së, zonat e identifikuara me VLB të lartë mund të caktohen si zona me prioritet për masa agro-mjedisore, në mënyrë që të rritet dhe të mbrohet biodiveriteti. Fermerët, të cilët, implementojnë këto lloje masash, marrin subvencione substanciale. Shërbimet Këshillimore Rurale me kohë duhet të informojnë e trajnojnë fermerët. Këto masa janë specifike për secilin vend, dhe në Kosovë disa prej masave vijuese do të mund të përdoreshin në zonat bujqësore: pyllëzimi (agro-pylltaria), menaxhimi i lëndinave gjysmë-natyrore, kullotja apo kositja e vonshme e livadheve për t ju mundësuar riprodhimin zogjve dhe bimëve, përdorimi i kufizuar i plehrave dhe kimikateve, brezat e biodiversitetit, zonat e luleve me nektar, përzierja e geneve gjenetike të zogjve të egër, bujqësia organike, mirëmbajtja e elementeve të vlefshëm linearë të peizazhit, rritja i kafshëve pa silazh. Një masë përfundimtare mbrojtëse, caktimi i zonave të mbrojtura, duhet të merret parasysh në komunat ku zonat e VLB janë të rëndësishme. Peizazhet me pyje natyrore të rritura, lëndinat natyrore dhe ligatinat veçanërisht aty ku lidhen trupat ujor dhe lumenjtë, janë të rëndësisë primare. Bukuria (vlera turistike) e peizazheve mund të shërbejë si shtytës kryesor për caktimin e zonave të mbrojtura në mënyrë që të ruhen apo rriten aktivitet e turizmit rural. 114

129 5.2. Përshtatshmëria e integruar e tokës Mbrojtja e natyrës dhe mjedisit ndikohet shumë nga praktikat bujqësore, kurse, prodhimet bujqësore fillimisht varen nga cilësia e resurseve natyrore, dhe më pas nga kushtet vendore mjedisore. Prandaj, sot, bujqësia nuk vlerësohet më në mënyrë të izoluar por në kuadër të politikave bujqësore ndërkombëtare të BE-së. Për vlerësimin e përshtatshmërisë së integruar të tokës (PIT) është adaptuar një metodologji e ngjashme me atë të përdorur në Hungari (Ángyán. 2005). Metoda e PIT përbëhet nga dy vlerësime të ndara: përshtatshmëria e tokës bujqësore dhe ndjeshmëria e tokës në mjedis. Është krijuar harta e PIT duke përdor formulën e algjebrës për pikët e vlerësuara të PTB-së dhe NTM-së në mjetin MapAlgebra të GIS. Metodologjia e përgjithshme është paraqitur në figurën 16. Pikët e NTM, janë zbritur në mënyrë automatike në GIS, me pikët e PTB, në çdo qelizë 50x50m, pastaj mbetjes i shtohet 100, p.sh. PIT = (PTB NTM) Pikët e PIT sillen në mes të 6.3 dhe 180.4, ku pikët më pak se 100 paraqesin rëndësinë e ndjeshmërisë së mjedisit dhe pikët mbi 100 paraqesin përshtatshmëri të tokës bujqësore në atë zonë. Të gjitha rezultatet në këtë shkallë të PIT-së, tregojnë qartë për tokë të vlefshme bujqësore apo sipërfaqe që duhet të ketë mbrojtje mjedisore. Toka e cila ka rreth 100 pikë tregon se funksionet bujqësore dhe mjedisore të tokës duhet të operojnë në një nivel të ngjashëm, më të ulët. Mund të ndodhë që cilësia bujqësore të jetë shumë e lartë dhe ndjeshmëria bujqësore po ashtu të jetë e lartë, çka do të thotë se bujqësia intensive në mënyrë të paevitueshme do të dëmtonte mjedisin në këto zona. Realisht, kjo lloj toke është e përshtatshme më së miri për bujqësi ekstensive, ku mjedisi mund të mbrohet apo të caktohet për mbrojtje. Pikët e njëjta rreth 100 mund të arrihen nga toka me më pak pikë të PTB dhe PIT. Në raste të tilla këto sipërfaqe mund të caktohen për përmirësim të mjedisit, pasi bujqësia kurrë nuk do të ishte e suksesshme në një tokë të cilësisë së dobët. 115

130 Figura 16. Skema e metodës PIT Burimi: Udhëzues për Planifikim Hapësinor Rural, MBPZHR, 2011 Pas analizës së të dhënave PIT për tërë komunën e Prizrenit, janë përcaktuar katër klasa, të cilat krijojnë një bazë të thjeshtë për zoonimin e shfrytëzimit të integruar dhe të balancuar të tokës. Klasat e paraqitura në Tabelën 21, tregojnë dominimin e funksioneve të veçanta të tokës apo llojet e shfrytëzimit të tokës: 1. Prioriteti i ruajtjes së mjedisit/pa bujqësi toka duhet të ruhet për funksione mjedisore dhe nuk është e përshtatshme për bujqësi - lavërtari tradicionale, 2. Përdorim i kufizuar i tokës për një bujqësi ekstensive/ Mbrojtje e mjedisit toka mund të ketë përdorim të kufizuar apo për një bujqësi ekstensive, me theks të mbrojtjes së mjedisit, 3. Përdorim i tokës për një bujqësi të moderuar/disa mbrojtje të mjedisit toka duhet të ketë fokus më të madh në bujqësi se sa në mjedis, por shfrytëzimi i tokës për bujqësi do të jetë i kufizuar për një bujqësi të moderuar në mënyrë që mjedisi të mbrohet në mënyrë adekuate, 4. Përdorimi i tokës për një bujqësi intensive/ mbrojtje shtesë e mjedisit toka duhet të ruhet për funksione bujqësore, po do të jetë e nevojshme të zbatohen masa specifike mjedisore siç identifikohet nga të dhënat e Planit të veprimit në mjedis rural (PVMr). 116

131 Tabela 21: Klasat e përshtatshmërisë se integruar të tokës Klasat e Përshtatshmërisë së integruar të tokës Pikët Prioritet ruajtjes së mjedisit/pa bujqësi < 60 Përdorim i kufizuar për bujqësi ekstensive/ Mbrojtje e 60,1-120 mjedisit Përdorim për bujqësi të moderuar/disa mbrojtje të mjedisit 120,1-145 Përdorimi për bujqësi intensive/ mbrojtje shtesë e mjedisit > 145 Burimi: MBPZHR Vlerësimi i kufizuar statistikor i hartës së PIT për komunën e Prizrenit është përmbledhur në Figurën 17 dhe Harta 33. Në shumë zona, rritja e potencialit bujqësor ndodh krahas rënies së ndjeshmërisë së mjedisit dhe anasjelltas. Figura e poshtëshënuar demonstron një model të shpërndarjes së llojeve të intensitetit të shfrytëzimit të tokës dhe zonat e natyrës. Vihet re se ekziston një lidhje e fortë ndërmjet pikëve të larta të PTB-së dhe pikëve të larta të PIT ( Përdorimi për bujqësi intensive/ mbrojtje shtesë e mjedisit ). Një konkluzion i tillë pritej, pasi zonat e luginave pjellore të lumenjve, (tokë me vlerë aluviale) kryesisht, nuk kanë ndjeshmëri mjedisore, përveç NUN. E njëjta lidhje ekziston ndërmjet pikëve të larta NTM dhe PIT. Kjo sepse zonat malore kanë ndjeshmëri të lartë mjedisore dhe rrallë janë të përshtatshme për bujqësi. Figura 17. Sipërfaqja e klasave PIT në %. Priority environment protection- Prioritet i mbrojtjes së mjedisit Limited or extensive land use Shfrytëzim i kufizuar apo ekstenziv i tokës Moderate land use Shfrytëzim i moderuar i tokës Intensive land use Shfrytëzim intensiv i tokës 117

132 Harta 33: Përshtatshmëria e Integruara e Tokës 118

133 Harta e PIT është pjesa më e rëndësishme e vlerësimit të PIShT (Nordin dhe Palmer 2011) që plotësohet nga disa faktorë shtesë. Megjithatë, harta PIT mund të përdoret po ashtu ndaras për të mbështetur politikat komunale afat-gjata të zhvillimit rural. Gjithashtu ajo mund të ndihmojë në krijimin e një strukture të qëndrueshme të shfrytëzimit të tokës. Të dhënat PIT, kur kombinohen mirë me të dhënat e tjera të krijuara, mund të shfrytëzohen për politika mjedisore dhe bujqësore. Kjo përfshinë planet për Programin për Bujqësi dhe Zhvillim Rural (PBZhR) dhe masat e tij apo strategjitë specifike zhvillimore, siç janë adaptimi në ndryshimet klimatike dhe menaxhimi i resurseve të ujit. Më poshtë jepet një përmbledhje e mundësive të aplikacioneve të ndryshme ku mund të përdoren të dhënat e krijuara, në veçanti të dhënat për vlerësimin e tokës: Politikat mjedisore Prioriteti për hulumtime në terren, masat për mbrojtje të mjedisit dhe financimi i tyre Zhvillimi i Strategjive dhe Planeve të Veprimit Plani Kombëtar për Menaxhim të Integruar të Resurseve (PKMIR) Planet për Pellgjet e Lumenjve (PPL) Strategjia Kombëtare për Zhvillim të Qëndrueshëm (SKZh) Planet për Adaptim të Ndryshimeve Klimatike (ANK) NATURA 2000 prioriteti i zonave për mbrojtje të biodiversitetit Politikat bujqësore Për krijim të sistemeve të menaxhimit dhe administrimit të tokës Për dhënien e prioritetit masave të PZhR p.sh. masat agro-mjedisore dhe paraqitjen e masave të sakta agro-mjedisore dhe lokacionit të tyre Programin dhe projektet e konsolidimit të tokës Planifikim të zonave të reja të ujitjes Masat për menaxhim të pyjeve Planifikimin e plantacioneve bio-energjike apo agro-pyjore Përcaktimin e zonave më pak të favorshme Përcaktimin e zonave bujqësore me vlerë të lartë natyrore. Një përdorim i mëtejshëm, i dobishëm dhe në kohë i të dhënave të PIT mund të bëhet për planifikimin e masave agro-mjedisore në kuadër të Planit për Bujqësi dhe Zhvillim Rural (PBZhR) të Kosovës, i cili do të filloi në vitet Kategori të ndryshme të intensitetit të shfrytëzimit të tokës (klasat PIT dhe PIShT) kërkojnë masa të ndryshme agro-mjedisore dhe zhvillimore. 119

134 5.3. Plani për shfrytëzimin optimal të tokës Detyra e parë në kuadër të Planit për menaxhimin e tokës rurale është krijimi i një harte e cila identifikon shfrytëzimin optimal të tokës në peizazhe të ndryshme të komunës. Implementimi i saj do të sigurojë një shfrytëzim më efikas të resurseve të tokës në kuptim të ekonomisë dhe mbrojtjes së mjedisit. Vlerësimi i shfrytëzimit më të favorshëm dhe të qëndrueshëm të tokës për një zonë merr parasysh cilësinë natyrore të tokës. Cilësitë e konsideruara të tokës ndërlidhen me kapacitetin e tokës për të mbështetur një shfrytëzim të caktuar të saj, së bashku me implikimet mjedisore të zbatimit të një shfrytëzimi të tillë në atë zonë. Shfrytëzimi i tokës, i cili degradon mjedisin, ka gjasa të mos jetë shfrytëzimi më i mirë i mundshëm për atë tokë. Megjithatë, nëse erozioni i tokës, ndotja e ujit apo degradimi i biodiversitetit të shkaktuara nga shfrytëzimi i asaj toke mund të lehtësohen me teknikat e menaxhimit të mirë të tokës, atëherë ai shfrytëzim është i qëndrueshëm për një afat të gjatë. Cilësia natyrore e tokës identifikohet nga PTB, dhe implikimet mjedisore të kultivimit e tokës vlerësohen nga NTM. Struktura e modelit konceptual të PShOT përbëhet nga pesë hierarki të vendimmarrjes (HV) të cilat bazohen në klasat MTC 2006 të integruara në të dhënat e vlerësimit të tokës dhe të rrjetit ekzistues të ujitjes në Kosovë. Rregullat kryesore të zbatuara në strukturën e HV janë si vijon: Aty ku klasa e PTB është e lartë (Klasa 1-3) toka duhet të mbetet për bujqësi, aty ku është e mundur, pasi vlera e saj ekonomike tejkalon çdo vlerë mjedisore. Pikët e larta të NTM (> 40) paraqesin tokën me ndjeshmëri të mjaftueshme mjedisore që është një pengesë e paqëndrueshme për një kultivim intensiv lavërtari. Ky nivel tregon se një apo më shumë kufizime si: erozioni, uji nëntokësor apo biodiversiteti nuk mund të lehtësohen me teknika të thjeshta të menaxhimit të tokës. Toka me pikë NTM > 40 duhet të mbetet për qëllime të mbrojtjes së mjedisit apo për bujqësi ekstensive. Zonat me rrezik nga përmbytjet nuk duhet të përdoren për kultivim lavërtari, vegjetacioni natyror apo shfrytëzimi i përzier duhet të mbetet. Struktura e ujitjes është një investim i rëndësishëm bujqësor, dhe zonat të cilat aktualisht janë nën ujitje duhet të shfrytëzohen për bujqësi. Vlerësimi i shfrytëzimit optimal të tokës bazohet në klasat e nivelit të 2 të të mbulesës së tokës MTC të cilat lidhen me sipërfaqet bujqësore dhe pyjet/zonat gjysmënatyrore në komunën e Prizrenit. Për qëllime modelimi, ndryshimet e propozuara të shfrytëzimit të tokës të identifikuara nga PshOT, janë bashkuar me grupet e të dhënave aktuale të MTC2006 duke krijuar kështu edhe hartën përfundimtare të shfrytëzimit të tokës për komunën e Prizrenit (PshOT+MTC). Ndryshimet e shfrytëzimit të tokës të rekomanduara nga PshOT janë bërë në të gjitha nivelet e klasifikimit të MTC (Tabela 22 dhe Harta 34): 120

135 Kur PshOT sugjeron se kulturat e përhershme apo heterogjene (rekomandimi 2), kullosat apo lëndinat (rekomandimi 3) apo toka e punueshme (rekomandimi 4) si shfrytëzim optimal të tokës, përfshihen në MTC Klasa 2 Sipërfaqe Bujqësore. Sipërfaqja e rekomanduar për ndryshim në tokë jo-bujqësore (rekomandimi 5), përfshihet në Klasën 3 të MTC Pyje apo zona gjysmë natyrore. Krahasimi i PShOT dhe MTC tregon se që të arrihet një strukturë e qëndrueshme dhe më efikase e shfrytëzimit të tokës në komunën e Prizrenit, duhet të ndryshohet rreth 12 për qind e shfrytëzimit të tokës. Rekomandimi për ndryshimin më të madh nga vlerësimi i PShOT është identifikimi se 32% e sipërfaqes së bujqësisë Heterogjene (MTC 2.4) është më e përshtatshmja për shfrytëzim lavërtari dhe në shkallë kombëtare kjo llogaritet të jetë rreth 10 për qind e Komunës. 7 për qind e sipërfaqes me kultura heterogjene (2 për qind e komunës) është identifikuar nga PShOT si më e përshtatshme për përdorim jo-bujqësor. Nga PShOT janë rekomanduar edhe disa ndryshime të tjera të vogla në shfrytëzimin e tokës. Në komunën e Prizrenit, vetëm 2 për qind e tokës së punueshme (Klasa MTC 2.1), siç paraqitet nga të dhënat aktuale të MTC2006, është më e përshtatshme për kultura heterogjene, të përhershme, apo kullosa. Mbi 4% e kullosave (MTC Klasa 2.3) duhet të shndërrohet në kultivim lavërtari. Tabela 22. Rekomandimet për ndryshim të shfrytëzimit të tokës nga PShOT. Rekomandimet për ndryshim të shfrytëzimit të tokës 1. Të mbahet shfrytëzimi aktual 2. Kultura heterogjene apo të përhershme 3.Shndërrim në Kullosa apo Lendina 4.Shndërrim në tokë të punueshme 5.Shndërrim në tokë-bujqësore Më poshtë është paraqitur harta 30 e PShOT, ku paraqiten rekomandimet për ndryshimin e shfrytëzimit të tokës. 121

136 Harta 34. Plani për Shfrytëzim Optimal të Tokës 122

137 Nëse rekomandimet e PShOT për ndryshimin e shfrytëzimit të tokës implementohen në tërë komunën përmes dispozitave të planifikimit komunal, sektori bujqësor i vendit do të ishte më i përparuar dhe më i qëndrueshëm në aspektin mjedisor. Implementimi praktik i PShOT duhet të jetë përgjegjësi e planifikuesve komunal, specialistëve komunal të bujqësisë, Shërbimeve Këshillimore Rurale dhe së fundi, e fermerëve dhe bizneseve bujqësore Plani për intensitetin e shfrytëzimit të tokës Faza e dytë e kornizës së Planit të menaxhimit të tokës rurale (PMTR) është Plani për Intensitetin e Shfrytëzimit të Tokës (PIShT), i cili ka për qëllim identifikimin e metodave më të përshtatshme për menaxhimin e tokës, çka ndihmon kështu vendimmarrësit që në mënyrë strategjike, të udhëzojnë inputet bujqësore dhe pyjore si dhe bizneset. Aktualisht, të dhënat në dispozicion për tokën, klimën dhe parametrat agronomik, nuk kanë mundësuar identifikimin më të saktë apo të përcaktuar më mirë të klasave të menaxhimit të tokës në komunën e Prizrenit. Gjithashtu, për shkak të mungesës së të dhënave specifike për pyjet, janë krijuar vetëm dy grupe të gjera të menaxhimit. Në anën tjetër nuk është detyrë e projektit të konsiderojë në shumë detaje sektorin pyjor. Arritja kryesore e PIShT është identifikimi i zonave të përshtatshme për pyje, tregëti dhe bioenergji, që është vlerësimi i parë në Kosovë. Modeli është krijuar nga të dhënat e modeleve të vlerësimit të tokës. Klasa bujqësore dhe klasat pyje/natyrë të hartës së integruar PShOT+MTC kanë struktura të ndryshme, strukturë të ndryshme të modelimit si dhe të dhëna të ndryshme si më poshtë: 1. Klasat bujqësore: përdorin të dhenat PIT, ZRP, ZnU dhe DTM. 2. Klasat pyje/natyrë: përdorin të dhenat MTC, DTM, PTB, NTE, dhe VLB. Rregullat për strukturën e HV janë si në vijim: Pikët PIT janë përdorur si kriter kryesor në përcaktimin e intensitetit të menaxhimit të tokës në zonat bujqësore. Klasat e përdorura për të përcaktuar PIT janë identifikuar pas analizimit të hollësishëm në GIS te të dhënave PIT dhe kombinimit dhe bashkëveprimit të tyre me të dhënat MTC, NTM dhe PTB. Pjerrësia dhe ujitja janë kritere plotësuese të përdorura për të përcaktuar intensitetin e menaxhimit të tokës. Në sipërfaqet pyje/natyrë kriteri kryesor i përdorur për identifikim të llojeve të menaxhimit të pyjeve/natyrës janë ato të lidhura me kushtet e favorshme ekonomike për menaxhim të pyjeve industriale (si: kualiteti i tokës, madhësia e parcelës, etj.). Pika fillestare e kësaj HV është Klasa 2 e tokës e nxjerrë nga harta PShOT+MTC. Toka me pikë PIT >145 interpretohet si toka më e mirë për bujqësi. Kur kjo tokë gjendet 123

138 në pjerrësi <3 0 supozohet të jetë e përshtatshme për bujqësi intensive apo hortikulturë. Megjithatë, kur pjerrësitë janë >3 0, toka është e përshtatshme për bujqësi të moderuar. Toka bujqësore me pikë të mesme PTB ( ) identifikohet si tokë për bujqësi të moderuar, vetëm nëse ka qasje në sistem të ujitjes atëherë konsiderohet të jetë e përshtatshme për bujqësi intensive apo hortikulturë. Rekomandimi i quajtur bujqësi e moderuar përmban një varg të gjerë të cilësisë të tokës, në baza lokale e ndikuar nga kufizimet e shënuara. Këto kufizime mund të jenë erozioni i tokës, uji i ndjeshëm nëntokësor apo biodiversitet i kufizuar. Pjesa më e madhe e kësaj toke është me kultura vjetore apo të përhershme, dhe mund të ketë sipërfaqe të vogla të vegjetacionit natyror. Toka me pike të PTB <120 është e përshtatshme për bujqësi ekstensive apo rritje blegtorie. Këtu zhvillohen kultura vjetore apo të përhershme me përdorim të ulët të plehrave. Nga ana tjetër në këto toka zhvillohen kullota me rendimet të ulët dhe vegjetacion natyror i shpërndarë. Pika fillestare e kësaj pjese të HV është Klasa 3 e nxjerrë nga harta PShOT+MTC. Qëllimi i kësaj HV është identifikimi i sipërfaqeve në kuadër të llojeve të kësaj mbulese të tokës të cilat janë të përshtatshme për pyje për tregti apo bio-energji. Për një zhvillim të suksesshëm në pyje, tregti dhe bio-energji, toka duhet të jetë e cilësisë mesatare apo e një cilësie më të mirë (Klasa PTB 1-5), klima nuk duhet të kufizojë rritjen e drunjve dhe pyjet duhet të jenë afër zonave të populluara (lartësia nën 800 m), erozioni i dheut nuk duhet të jetë çështje madhore gjatë krijimit dhe prerjes së pyjeve (pikët e NTE <60). Vlera e biodiversitetit duhet të jetë e ulët (<65) në mënyrë që çrregullimi gjatë prerjeve të mos dëmtojë resurset natyrore. Kur të gjitha këto kushte të jenë plotësuar, toka do të jetë e përshtatshme për shfrytëzim komercial apo për mbjellje dhe mirëmbajtje të rritjes së shpejtë të llojeve të drunjve. Nga modeli i PIShT janë identifikuar pesë lloje të ndryshme të tokës. Ato kanë rendësi të ndryshme për vendimet e planifikimit. Llojet e tokës dhe sipërfaqet e tyre janë paraqitur në Tabelën 23 dhe Harta 35. Tabela 23. Llojet e PIShT në komunën e Prizrenit Lloji i menaxhimit të tokës 1. Bujqësi intensive apo hortikulturë 2. Bujqësi e moderuar 3. Bujqësi ekstensive apo bagëti 4. Pyje për tregti apo bio-energji 5. Menaxhim i qëndrueshëm i pyjeve apo natyrës Burimi: MBPZHR 124

139 Harta 35. Plani për Intensitetet për Shfrytëzim të Tokës 125

140 Plani PIShT përdoret si bazë për zhvillimin e Planit të Veprimit për mjedis rural (PVMr). Ai duhet të lexohet së bashku me PIShT. Kështu, PVMr ofron më shumë detaje për veprimet e nevojshme dhe masat për të siguruar bujqësi dhe pylltari të qëndrueshme pa dëmtim të mjedisit. Shpjegim i llojeve të menaxhimit të tokës të PIShT: Lloji i tokës 1 Bujqësia intensive apo hortikultura,lloji më i rëndësishëm në kuadër të kornizës së PIShT. Kjo është tokë intensive bujqësore apo për hortikulturë që duhet mbrojtur në mënyrë të rreptë për shfrytëzim bujqësor. Ky grup paraqet tokën e cilësisë më të mirë në komunën e Prizrenit e cila ka kufizime të menaxhueshme mjedisore. Përderisa zbatohet një standard i lartë, ka gjasa që ky lloj i shfrytëzimit të tokës të shkaktojë dëme minimale mjedisore. Këto sipërfaqe janë të përshtatshme për prodhimin e perimeve dhe për lloje të tjera intensive të industrive bujqësore, varësisht nga kushtet lokale, qasja dhe parametrat e tokës. Lloji i tokës 2 Bujqësia e moderuar, përfshinë një varg të gjerë të cilësisë të tokës. Kryesisht, ku kualiteti i tokës është i lartë aty ka pengesa të paqëndrueshme për kultivim lavërtarë dhe një nga kufizimet si: erozioni, uji nëntokësor apo biodiversiteti, nuk mund të lehtësohen me teknika të thjeshta të menaxhimit të tokës. Në shumicën e rasteve, kualiteti i tokës është mesatar, dhe shpesh ka ndjeshmëri mjedisore. Kjo tokë është e përshtatshme për një përzierje komplekse të kulturave vjetore dhe të përhershme, vegjetacion natyror dhe zona të lokalizuara të kultivimit intensiv lavërtarë. Paraqet tokën e vlefshme bujqësore, e cila duhet të mbrohet ku është e mundur por në disa komuna zhvillimet do të jenë të pashmangshme. Në këto raste, duhet të shikohet Plani i Veprimit në Mjedis (Palmer dhe Nordin 2011d) për të identifikuar llojin e tokës 4 me kufizimet më të mëdha mjedisore për bujqësi si zonat më të mira për ti sakrifikuar për zhvillim. Varësisht nga kushtet lokale dhe kualiteti i tokës, ky lloj i tokës është më së shumti i përshtatshëm për shfrytëzim të përzier bujqësor, grurë dhe kultura tjera. Lloji i tokës 3 Bujqësia ekstensive apo blegtoria. Këto sipërfaqe bujqësore, shpesh, përmbajnë zona të vegjetacionit natyror. Kryesisht përbehen nga kulturat vjetore dhe të përhershme me rendiment kryesisht të ulët, së bashku me kullosat të përshtatshme për bagëti dhe vegjetacion natyror. Disa nga këto sipërfaqe janë shumë të pjerrëta, gjë që rrit shpenzimet për zhvillim, por sidoqoftë janë sipërfaqe bujqësore që duhen zhvilluar dhe toka e një kualiteti më të mirë duhet të ruhet. Këto sipërfaqe, kryesisht, janë të përshtatshme për prodhimin e sanës, rritjen e blegtorisë, kultivimin e mjaltit dhe zhvillimin e një bujqësie tjetër alternative që kërkon input të ulët. Lloji i tokës 4 Pyje për tregti apo ngrohje. Prerja ilegale e drunjve për ngrohje duhet të kontrollohet. Nëse një gjë e tillë ndodh, atëherë duhet të zhvillohen pyjet e qëndrueshme nga të cilat do të përmbushen nevojat në të ardhmen. Këtu paraqiten sipërfaqet ku drurët kanë rritje të mirë dhe nuk ka rreziqe mjedisore të ndërlidhura me rritjen dhe pastaj prerjen e drurëve. Në këto zona, duhet të ndërmerren veprime kundër zhvillimeve negative apo ekstraktimit të mineraleve. Disa pyje publike, tashmë, kanë plane të mira të menaxhimit të tyre, por indikacioni i kësaj lloji toke duhet të integrohet në planet ekzistuese të zhvillimit të pyjeve. Drurët ekzistues dhe shkurret, po ashtu, 126

141 mund të përdoren në plantacione të veçanta për bio-energji varësisht nga kushtet klimatike lokale, qasja dhe kushtet e tokës. Lloji i tokës 5 Menaxhim i qëndrueshëm i pyjeve apo natyrës. Janë sipërfaqe ku për shkak të një apo më shumë kufizimeve mjedisore nevojitet të mbahet shfrytëzimi aktual i tokës (pyje apo natyrë). Është e domosdoshme që planifikuesit komunal të jenë vigjilent për ruajtjen e vendeve potenciale për NATURA 2000, që të sigurojnë se kërkesat e Direktivës së Habitateve e BE për zona të veçanta për ruajtje dhe Direktivës së BE për zogj, të mund të implementohen në të ardhmen në zonat e përshtatshme të Kosovës Plani i veprimit për mjedisin rural Megjithëse PISHT-i mund të sugjerojë që bujqësia është shfrytëzim i përshtatshëm i tokës, prapë se prapë nevojiten rregulla strikte të menaxhimit të tokës në nivel vendor, për të siguruar një shfrytëzim të qëndrueshëm të saj. Plani i veprimit për mjedisin rural (PVMr) ka të bëjë vetëm me çështjet e bujqësisë së qëndrueshme, pylltarisë dhe shfrytëzimit të tokës. Ai kërkon zhvillim të mëtejshëm për të mbuluar çështjet si furnizimi me ujë, menaxhimi i ujërave, trajtimi dhe shkarkimi i ujërave të zeza, cilësia e ajrit, etj. Plani i veprimit paraprak për mjedisin rural në komunën e Prizrenit është hartuar për të mbrojtur tri resurset kryesore të mjedisit: resurset e tokës resurset ujore resurset e natyrës (biodiversiti). Të dhënat e PVMr do të ndihmojnë në implementimin e Ligjit për Mbrojtje të Mjedisit (Kuvendi i Kosovës 2009) neni 27 Planifikimi Hapësinor i cili kërkon përgatitjen e masave dhe kushteve për të siguruar mbrojtjen e mjedisit në planet urbane dhe hapësinore. Në veçanti ai kërkon: 1. Kriter të veçantë për ruajtjen dhe shfrytëzimin e zonave me vlera të mbrojtura natyrore, trashëgimi kulturore, burime ujore, burime termale dhe minerale, pyje, tokë bujqësore, zona të gjelbëruara publike dhe zonat e rekreacionit; 2. Identifikim të zonave të rrezikuara mjedisore, zonave të ndotura, zonave të rrezikuara nga erozioni dhe përmbytjet, zonat për shfrytëzim të resurseve natyrore etj. dhe masat për rehabilitim të këtyre zonave. Struktura e këtij modeli konceptual PVMr përmban dy hierarki të vendimmarrjes (HV-të) të cilat bazohen në dy kategori CLC të nivelit 1 rë dhe pesë tipeve të PISHT për menaxhimin e tokës. Ai integron edhe të dhënat e vlerësimit të tokës dhe rrezikun e llogaritur të përmbytjeve. 127

142 Pas analizave të të dhënave GIS të marra nga klasat e të dhënave të përshkruara më lart, janë aplikuar disa rregulla kyçe në strukturat e HV: Zonat nën rrezik nga përmbytjet duhet të menaxhohen sipas masave lehtësuese për përmbytje Zonat me ujëra sipërfaqësor, përfshirë burimet, janë tani nën mbrojtje ligjore zyrtare dhe në këto zona, për mbrojtjen e tyre, duhet të zbatohen masat detyruese ligjore. Zonat bujqësore nën rrezikshmëri të lartë nga ujërat nëntokësor (RUN > 50) duhet t i nënshtrohen masave strikte për mbrojtje të ujërave nëntokësor. Zonat bujqësore nën rrezik të lartë nga erozioni i tokës (RET > 60) duhet të mbrohen me masa strikte kundër-erozionit. Zonat e vegjetacionit pyjor dhe gjysme-natyror me rrezik të lartë të erozionit të tokës (RET > 60) duhet të ruajnë shfrytëzimin e tyre ekzistues të tokës dhe, në veçanti, pyjet nuk duhet të priten dhe transportohen. Zonat e vegjetacionit pyjor dhe gjysme-natyror me rrezik të lartë të vlerës së biodiversitetit (VLB > 65) duhet të mbrohen me masa të veçanta mbrojtëse PVMr identifikon 11 kërcënime të ndryshme për mjedisin (Tabela 24, Harta 36) për të cilat jepet një udhëzues për menaxhimin e tokës. Ky udhëzues i menaxhimit ofrohet për të mbrojtur ujërat sipërfaqësor, ujërat nëntokësor, tokën dhe bio-diversitetin nga aktivitetet në tokë, si dhe në disa raste u jep këshilla të përgjithshme fermerëve dhe pylltarëve për të ndihmuar mbrojtjen e mjedisit. Të gjitha rekomandimet e PVMr janë radhitur më poshtë dhe janë grupuar sipas klasave të nivelit të 1 rë CTC: Të gjitha zonat (klasa 2+3 MTC) R1 Masat e rrepta për mbrojtje të ujërave sipërfaqësor R2 Masat lehtësuese për përmbytje Zona bujqësore (klasa 2 MTC) R3 Masat për mbrojtje të ujërave nëntokësor dhe kundër erozionit R4 Masat kundër erozionit R5 Masat për mbrojtje të ujërave nëntokësor R6 Praktikë e mirë bujqësore Zonat pyjore dhe semi-natyrore (klasa 3 MTC) R7 Ruajtja (aktuale) e shfrytëzimit të tokës R8 Masat kundër erozionit R9 Masat për ruajtjen e bio-diversitetit R10 Menaxhimi i qëndrueshëm i pyjeve/natyrës R11 Masat e veçanta për pylltari për tregti dhe bio-energji. 128

143 Tabela 24. Rekomandimet për planin e veprimit për mjedis R1 Mbrojtja e Rreptë e Ujërave Sipërfaqësor R2 Masat lehtësuese për Përmbytje R3 Masat për UN dhe Kundër Erozionit R4 - Masat Kundër Erozionit R5 Masat për Mbrojtje të Ujërave Nëntokësor R6 Praktika e Mirë Bujqësore R7 Ruajtja e Shfrytëzimit të Tokës R8 - Masat Kundër Erozionit R9 Masat për Ruajtje të Bio-diversitetit R10 Menaxhimi i Qëndrueshëm i Pyjeve R11 - Masat e Veçanta për Pylltari për Tregti ose Energji Burimi: MBPZHR 129

144 Harta 36. Plani i Veprimit per mjedis rural 130

145 Të dhënat PVMr, bashkë me të dhënat tjera PMTR, mund të përdoren për të informuar hartuesit e politikave, kur direktivat përkatëse të BE-së të barten në legjislacionin kombëtar. Stafi i Shërbimeve Këshillimore Rurale mund të përdorë hartat PVMr kur të punojë me fermerët për t i këshilluar ata mbi praktikat më të mira bujqësore dhe pyjore dhe masat e veçanta që duhet të zbatohen në fermat ose tokën e tyre pyjore. Megjithatë, duhet pasur parasysh se shkalla e propozuar e hartave PVMr, e ngjashme me të gjitha hartat e tjera të prodhuara nga EULUP-i, nuk është e përshtatshme për vendimet e lokalizuara në nivel të terrenit, pa u plotësuar me të dhënat lokale. Të gjitha zonat: R1 Mbrojtja strikte e ujit sipërfaqësor Rekomandimet e PVMr që kanë të bëjë me mbrojtjen e ujit sipërfaqësor dhe lehtësimin e përmbytjeve trajtojnë vetëm masat e përcaktuara me legjislacionin e Kosovës. Masat e ndërlidhura dhe disa masa tjera shtesë rikujtohen vetëm si të cituara në legjislacionin aktual. Në të ardhmen kur Kosova ti bashkohet BE-së, duhet të planifikohen sistemi i Direktivës së Kornizës së Ujit dhe masat e ndërlidhura dhe të zbatohen në mënyrë sistematike në tërë vendin. R2 Masat për lehtësimin e përmbytjeve Shpeshtësia e përmbytjeve në komunën e Prizrenit do të rritet në të ardhmen për shkak të ndryshimit të klimës dhe ndërrimeve të pashmangshme të destinimit. Prandaj, komuna duhet të projektojë një strategji dhe masa për të ulur mundësinë e rrezikut të shtuar nga përmbytjet. Modeli i RP ofron një indikacion të gjerë për mundësinë e ndodhjes së përmbytjeve. Si prioritet, komuna duhet të shfrytëzojë mjetet e saj për të identifikuar dhe vendosur në hartë zonat e caktuara të cilat janë të rrezikuara nga përmbytjet në territorin e saj. Disa masa kryesore janë paraqitur, megjithatë duhet të përdoren më shumë resurse për të përgatitur Planin për Menaxhim të Përmbytjeve, sipas kërkesave të Ligjit për Ujërat (UNMIK 2003). Zonat bujqësore: R3 Masat mbrojtëse anti-erozion dhe për ujin nëntokësor Ky rekomanim ofron një udhëzim të përbashkët për R4 dhe R5 për zonat të cilat kanë prirje për erozion të fuqishëm dhe rrezik të lartë për ndotje të ujit nëntokësor. R4 Masat anti-erozion Rreziku i tokës ndaj erozionit (RTE) është krijuar si një zgjerim i vlerësimit të Ndjeshmërisë së tokës ndaj erozionit (NTE) dhe paraqet bazën për identifikimin e zonave ku kërkohen udhëzime specifike për të lehtësuar erozionin. Udhëzimi R4 bazohet në këshillën e tanishme të BE-së, dhe jep rekomandimet: 1) për menaxhimin e kultivimit, 2) për brezat e barit dhe të mbrojtjes, 3) për mirëmbajtjen e rrugëve të kullimit sipërfaqësor; 4) për metodat e inxhiniersië erozive; 6) për krijimin e kanaleve për ta kanalizuar rrjedhën; 6) për përdorimin e gardheve për mbajtje të sedimentit në pjerrësi; 7) për lërimin e përvijëzuar pranë pjerrësive, 7) për lërimin për ruajtje që përfshinë një varg të praktikave shtesë bujqësore. R5 Masat e mbrojtjes së ujit nëntokësor Një vlerësim i rrezikut të ujit nëntokësor (RUN) është zhvilluar veçanërisht për PVMr për përdorimin e zonave bujqësore. Në zonat me rekomandimin e llogaritur R5, duhet të 131

146 praktikohet bujqësia më input në shkallë të ulët. Udhëzimi bazohet në rekomandimet aktuale të miratuara për zonat e ndjeshme ndaj nitratit dhe në veçanti: 1) për sasinë dhe kohën e përdorimit të azotit, 2) në lërimin e lëndinave (p.sh. mos lërimi në vjeshtë), 3) për mbulesën me bimë barishtore (p.sh. mbjellja e bimës barishtore për të reduktuar kullimin e N gjatë dimrit). R6 Praktikat e mira bujqësore Bujqësia e mirë dhe kushtet mjedisore (GAEC) përcaktohen në kornizën e BE-së për Përmbushje të Tërthortë të PPB të BE-së: masat e përmbushjes së tërthortë ofrojnë mekanizmin për të siguruar mbrojtjen e mjedisit në shkallë themelore në zonat bujqësore. Kërkesat e GAEC u referohen një vargu standardesh të cilat lidhen me mbrojtjen e tokës ndaj erozionit, mirëmbajtjen e niveleve të lëndes organike të tokës dhe cilësinë strukturore të dheut, shmangien e dëmtimit të habitateve dhe menaxhimin e ujit. Përmbushja e kërkesave që kanë si cak habitatin dhe cilësinë e ujit, si: mirëmbajtja e karakteristikave të peizazhit, krijimi e, brezave tampon përgjatë rrjedhave apo shmangja e cenimit, mund të ndihmojë në kontrollin e erozionit të ujit dhe mund të kontribuojë në biodiversitetin e tokës. Mbajtja e tokës si kullosë e përhershme ka përparësi shtesë të mirëmbajtjes së materies organikë të tokës. Zonat pyje/natyrë: R7 Ruajtja e shfrytëzimit (aktual) të tokës R7 është identifikuar në pyje dhe zonat me vegjetacion gjysmë-natyror ku erozioni i tokës dhe vlera e llogaritur e biodiversitetit janë të larta. Këto zona kërkojnë mbrojtje strikte të mjedisit, kështu që, fuqishëm rekomandohet që të mos ndryshohet shfrytëzimi i tokës (të mos ndryshohet dhe as të hiqet vegjetacioni). Të gjitha masat teknike dhe natyrore anti-erozion të përmendura nën R8 dhe R9 duhet të zbatohen në këto vende. Këto zona duhet të jenë me prioritet për hulumtime dhe masa anti-erozion në nivel lokal. R8 Masat anti-erosion në pyje dhe sipërfaqe të hapura Ky rekomandim ka të bëjë me zonat ku rezultati RET është > 60, në pyje dhe vegjetacion gjysme-natyral. Në këto zona është e domosdoshme të ruhet mbulesa sipërfaqësore e tokës, sepse tokat e zhveshura në këtë mjedis janë shumë të prirura për erozion. Rekomandohen disa masa të veçanta për mbrojtjen e tokës. R9 Masat për ruajtjen e biodiversitetit Ky rekomandim u është caktuar zonave të cilat janë llogaritur të kenë rendësi të madhe për biodivesitet (EBV>65) dhe të cilat nuk kanë prirje për erozion të fuqishëm të tokës. Në Kosovë, resurset krpoore të biodiversitetit gjenden në pyjet e larta, por pozicioni i tyre i saktë, tani për tani, nuk është përcaktuar saktësisht. Duhet të krijohet një regjistër i resurseve të biodiversitetit dhe të paraqitet në hartë sa më shpejt, për t u vënë në dispozicion të përdoruesve. Këto rekomandime do të ndihmojnë Kosovën në mirëmbajtjen e vlerave të resurseve aktuale, derisa të përcaktohen zonat e mbrojtura ligjerisht të Natura2000. R10 Menaxhimi i qëndrueshëm i pyjeve/natyrës Menaxhimi i qëndrueshëm i pyjeve (MQP) si një koncept dinamik dhe i zhvilluar ka për qëllim të mirëmbajë dhe rrisë vlerën ekonomike, sociale dhe mjedisore te të gjitha llojeve të pyjeve. Gjashtë elemente tematike janë komponentë kyçe për MQP: (1) Shtrirja e 132

147 resurseve pyjore; (2) diversiteti bioligjik; (3) shëndeti dhe vitaliteti i pyjeve; (4) Funksionet prodhuese të resurseve të pyjeve; (5) Funksionet mbrojtëse të resurseve pyjore; (6) funksionet socio-ekonomike. R11 Masat e veçanta për pyjet,tregtinë dhe bio-energjinë Shumë pyje janë të përshtatshëm për krijimin e plantacioneve komerciale (MBPZHR2009). Komuna e Prizrenit do të përfitonte nga menaxhimi i mirë i pyjeve për prodhimin e drurëve për djegie, apo nga krijimi i plantacioneve të drurëve që rriten shpejt për bio-energji. Plantacionet e reja për bio-energji duhet të kufizohen për tokat pyjore aktuale dhe t u shmangen zonave bujqësore. Me ndihmën e modelit PIShT janë identifikuar zonat e përshtatshme në tërë komunën. Këto zona koncentrohen, kryesisht, në pjesën qendrore. Megjithatë duhet të bëhen përpjekje të veçanta: [1] për të hartuar plane konkrete për pyjet, [2] për të ndërmarrë masa moderne për pyjet për bio-energji, përfshirë trajnimin përkatës, teknologjitë, etj. 133

148 KAPITULLI VI PLANIFIKIMI I ZOONIMIT TË NDËRTIMIT, HARTAT E PLANIFIKIMIT TË ZOONIMIT TË NDËRTIMEVE 6.1 Planifikimi i zoonimit të ndërtimit Sipas Ligjit për Planifikimin Hapësinor (Neni 17) ndërtimi i shtëpive në Kosovë do të lejohet vetëm në zonat e përcaktuara dhe shpallura zyrtarisht për ndërtim 24. Këto zona duhet të përcaktohen në Planin Zhvillimor Komunal (PZHK) dhe si të tilla ato formojnë bazën ligjore për dhënien e lejeve ndërtimore (Figura 18). Për fat të keq, aktualisht, vetëm disa komuna kanë zonat ndërtimore (ZN) të identifikuara në PZHK-të e tyre, por, komunat nuk i shfrytëzojnë përherë këto zona, pasi ato nuk janë mjaftueshëm të sakta për të marrë një vendim për lejimin e ndërtimit. Një nga arsyet pse nuk janë identifikuar ZN-të është mungesa e metodologjisë e cila përshkruan si duhet caktimin e zonave ndërtimore; cilat të dhëna, shkallë dhe parametra duhet të zbatohen. Për të zhvilluar Planifikimin e Zonimit të Ndërtimit PZN), duhet aplikuar një metodologji 2 hapëshe, e cila mbështetet në bazën e zgjeruar komunale të të dhënave hapësinore GIS. Metodologjia për përgatitje të PZN përbëhet nga dy nivele (hapa): 1. Niveli Komunal PZN (PZNKo), 2. Niveli Vendor (lokal) PZN (PZNVe). Qasja dy nivelesh për PZN siguron: së pari, përputhshmërinë e PZNKo-së me politikat dhe strukturën e kornizës së përgjithshme të zhvillimit komunal, dhe së dyti, përputhshmërinë e PZNVe me PZNKo. Kështu zonat ndërtimore (kufijtë ndërtimor) të vendbanimeve dhe fshatrave planifikohen në mënyrë strategjike, duke respektuar strategjinë e përgjithshme të zhvillimit komunal, kufizimet ekzistuese për ndërtim (përkatësisht, çështjet mjedisore, toka cilësore bujqësore ose zonat e rrezikshme) dhe faktorëve favorizues për rritje të vendbanimeve (përkatësisht, infrastruktura, shërbimet). Metodologjia dy hapeshe PZN mundëson gjithashtu shmangien e dyfishimit të përpjekjeve, si dhe siguron një rritje të saktësisë së PZN-ve të veçanta. PZN në nivel vendor krijohet për të identifikuar kufijtë e lejimit të zgjerimit të vendbanimeve në zonat rurale, për të siguruar një rritje të qëndrueshme të kombinuar me shfrytëzimin minimal të resurseve të vlefshme të tokës dhe mbrojtjen e mjedisit. PZN duhet të kontrollojë gjendjen ekzistuese hapësinore dhe kërkesat nga sektorët e tjerë të rëndësishëm të shfrytëzimit të tokës, për shkak të interesit thelbësor publik dhe respektimit të gjitha rrethanave të cilat i bëjnë zonat e caktuara të papërshtatshme për ndërtim, pra, që përjashtohen nga shndërrimi në tokë ndërtimore Këto mund të përmblidhen në kategoritë vijuese: 24 Ligji për Planifikim Hapësinor, Ligji nr. 2003/14 134

149 Zona të planifikuara dhe që janë efektive me ligj për shfrytëzim të veçantë, përkatësisht resurset e minierave, rrugët publike, hekurudhat ose linjat tjera të infrastrukturës; Zona të caktuara me ligj ose me kufizime për shfrytëzim, përkatësisht klasa e tokës bujqësore 1-4, parqet nacionale ose vendet e trashëgimisë; Zona të rrezikuara nga rreziqet natyrore, përkatësisht nga erozioni, ndotja e rrezikshme ose përmbytjet. Prandaj, procesi PZN përbëhet nga: I. Pjesa përgatitore, e cila kërkon një pasqyrë të pengesave dhe kufizimeve, perspektivave zhvillimore dhe funksioneve të caktuara për çdo zone, që duhet të realizohet në nivel komunal; II. Pjesa e kufizimit, që do të bëhet në nivel vendor. Figura 18. Plani i zoonimit të ndërtimit Burimi: Udhëzues për Planifikim Hapësinor Rural, MBPZHR,

150 6.1. Planifikimi i zoonimit të ndërtimit në nivel komunal Planifikimi i Zoonimit të Ndërtimit në nivel komunal (PZNKo) është pjesë e përbërjes së PZHK-së dhe krijohet për qëllime të përgjithshme zhvillimore dhe informative, të miratuara gjatë përpilimit të PZHK-së. Për t ua bërë më të lehtë komunave të vendosin për strategjinë e zoonimit të ndërtimit, janë krijuar dy modele PZN në Nivel Komunal: Të Gjitha Kufizimet PZN dhe Kufizimet në Klasifikimin PZN. Figura 19 paraqet strukturën e përgjithshme të qasjes së modelimit PZN. Radha e procesit PZNKo është si më poshtë. 1. Territori i komunës është analizuar nga këndvështrimi i zhvillimit të përgjithshëm ekonomiko-urban, siç paraqitet në PZHK. 2. Janë analizuar perspektiva e përgjithshme e rritjes së popullsisë në komunë dhe vendbanimet kryesore 3. Është bërë vlerësimi i ndalimeve për shfrytëzim të tokës që rrjedh nga Baza e të Dhënave Kombëtare GIS dhe e përditësuar me të dhëna më të sakta komunale. 4. Është bërë shqyrtimi i faktorëve që ndikojnë pozitivisht në zhvillimin dhe urbanizimin: a. Përcaktimi i zonave funksionale dhe funksioneve (rolit) të vendbanimeve të caktuara. b. vlerësimi aktual i vendosjeve për zgjerimin e infrastrukturës dhe shërbimeve c. Vlerësimi i tokës shtesë të nevojshme për të siguruar zhvillimin. d. Vlerësimi i shfrytëzimit të tokës konfliktuale. Figura 19. Qasja e modelimit për Planifikim të Zonave Ndërtimore në dy nivele 136

151 PZNKo shërben kështu si bazë për caktimin e kufijve të ZN për çdo fshat dhe vendbanim. Këshillohet që të fillohet me PZNKo nga ato zona funksionale, ku urbanizimi po rritet shumë shpejt. `Më poshtë japim metodologjinë e shpejtë, hapa pas hapi për përpilimin e PZN Komunal dhe Vendor. Këto rekomandime janë shumë të dobishme për përmirësimin e administrimit komunal dhe sistemit të menaxhimit për të siguruar një monitorim më të mirë dhe kontroll të ndërtimeve ilegale. Modeli-1 Të Gjitha Kufizimet PZN Qëllimi kryesore i këtij modeli PZN është paraqitja e të gjitha kufizimeve të cilat janë të rëndësishme në ndërtimin e strategjisë për zhvillimin e urbanizimit (ndërtim) në komunë. Grupet e të dhënave Të Gjitha Kufizimet PZN japin një shtresë [llejer] të integruar, e cili kombinon kufizimet që dalin nga mbrojtja ligjore e tokës së cilësisë së lartë të tokës bujqësore dhe zonave të rëndësishme për vlerat mjedisore. Një shtresë [llejer] e veçantë PZN paraqet informacionet e kombinuara për aspekte të ndryshme të tokës dhe mjedisit. Ato mund të grupohen në tri kategori kryesore: 1. kufizimet e bazuara në të dhënat e vlerësimit të tokës 2. Zonat e rrezikshme 3. Zonat e tjera të ndaluara. Modeli-2 Kufizimet e PZN në Klasa Ideja kryesore e këtij modeli PZN ka të bëjë me paraqitjen e të gjitha kufizimeve që janë të rëndësishme në marrjen e vendimeve për strategjinë zhvillimore të urbanizimit (ndërtimeve) në komunë. Grupi i të Dhënave Të Gjitha Kufizimet PZN jep një shtresë [llejer] të integruar, e cili kombinon kufizimet e paraqitura nga mbrojtja ligjore e tokës së cilësisë së lartë dhe zonave të rëndësishme për vlera mjedisore. Shtresa [llejeri] e veçantë PZN paraqet informatat e kombinuara për aspekte të ndryshme të tokës dhe mjedisit, të cilat mund të grupohen në tri kategori kryesore: 4. Kufizimet mjedisore bazohen në të dhënat e vlerësimit të tokës 5. Zonat e rrezikut 6. Zonat tjera të ndaluara. Modeli-2 Kufizimet e PZN në Klasa Në të njëjtën mënyrë, modeli i dytë - Kufizimet e PZN në Klasa në shtresën e veçantë paraqet informacionet e kombinuara për kufizimet në ndërtime që rrjedhin nga të dhënat e njëjta. Ndryshimi i këtij modeli është se ai mundëson të shihet ku përkojnë dy ose më shumë shtresa të kufizimeve, por nuk tregohet në hartë arsyeja e kufizimeve. Kufizimet në mjedis (PTB, NUN, NTE dhe VLB) grupohen në klasa e poentohen dhe pastaj secilës prej kufizimeve/ndalesave mjedisore i caktohet vlera e saj e rëndësisë për ndërtime të kufizuara. 137

152 6.2. Planifikimi i zoonimit të ndërtimit në nivel vendor Për vendbanimet rurale përpilohen Planet Rregulluese Urbane (PRU-të). Aktualisht ka një keqinterpretim të legjislacionit, pasi është krijuar ideja se vetëm PRU-të mund të përdoren si referencë për lëshimin e lejeve ndërtimore. Realisht, sipas Ligjit Për Planifikimin Hapësinor dhe UA nr. 33 mbi strukturën dhe procedurat e PZHK-së, PZHK duhet të krijojë Zonat Ndërtimore të cilat do të përdoren për lejimin apo moslejimin e ndërtimeve. PZN-ja në nivel vendor (PZNVe) është e lidhur ngushtë me PZHK-në, pasi zhvillimi i vendbanimeve të veçanta varet nga objektivat e përgjithshëm të cilët formulohen gjatë përpilimit të PZHK-së. Nëse PZNVe-ja bëhet pa PZHK-në, atëherë duhet të sigurohen të paktën informatat themelore për caktimin e objektivave të zhvillimit të vendbanimeve në komunë, në mënyrë që PZN të mos jetë në kundërshtim me objektivat e zhvillimit të komunës dhe me objektivat të cilat janë të formuluar në nivel kombëtar. Informatat themelore mund të merren nga modelet e të dhënave PZNKo. Nuk ka një strukturë (model) të veçantë për PZNVe-në, por më poshtë jepet metodologjia hap-pas-hapi për modelimin e PZNVe-së. Aspektet kryesore të metodologjisë janë: Analiza e profilit të vendbanimeve Vlerësimi i hapësirës së nevojshme për fshatrat Kufizimi i parë i kufirit PZN Vendimi mbi strukturën e shtëpive dhe vendbanimeve Dendësimi i zonave ndërtimore Pjesëmarrja e qytetarëve Shfrytëzimi konfliktual i tokës Ndikimi në mjedis Hartat e planifikimit të zoonimit të ndërtimeve Harta e modelit të gjitha kufizimet pzn Të gjitha zonat e ndaluara për ndërtime janë identifikuar me ngjyra të ndryshme në hartën "Të Gjitha Kufizimet PZN (Harta 37). Kjo hartë jep shumë informacion për planifikuesit në lidhje me kufizimet e caktuara për ndërtime. E meta e këtij modeli (harte) është se nëse ka dy ose më shumë kufizime në një zonë të caktuar, për shembull klasa e lartë PTB dhe ndjeshmëria e lartë e ujërave nëntokësor, atëherë vetëm një prej tyre do të shfaqet me ngjyrë në hartë (ajo në krye, si në radhën e shtresave në model). Specialisti i GIS-it në komunë, në fakt, mund të ndryshojë renditjen për ta bërë të dukshëm atë shtresë që vendimmarrësit komunal e trajtojnë si prioritet në territorin e tyre. 138

153 Zonat pa kurrfarë kufizimi janë ngjyrosur me të bardhë. Ato paraqesin rajonet ku zhvillimi urban në nivel komunal 25 (strategjia e urbanizimit) nuk bie ndesh me faktorët e mjedisit dhe cilësinë e tokës. Në nivel komunal zonat e bardha caktojnë drejtimin, ku vendbanimet mund të zgjerohen. 25 Të dhënat PZN duhet të konsiderohen si qasja e parë për zgjerimin e vendbanimeve ose qyteteve ekzistuese. Të dhënat duhet të verifikohen dhe plotësohen gjatë procesit të PZN komunal. Të dhënat vendore shtesë ose korrigjimi (përditësimi) i të dhënave nga Baza Kombëtare e të Dhënave në komunë integrohen në procesin e PZN dhe PZHK të përgjithshëm. 139

154 Harta 37. Planifikimi i zoonimit të ndërtimit 140

155 Harta modelit kufizimet e pzn në klasa Zonat e rrezikut dhe kufizimet e tjera, nëse ato janë (duken) reale, ponterohen me 100, nëse jo, konsiderohen 0. Kështu të gjitha qelizat (50 x 50m), marrin pikët që sillen ndërmjet 0 deri në 100. Me përdorimin e teknologjisë GIS, rezultatet grupohen në tri klasa: I. Ndërtimi i lejuar (pikët 0-15) II. Ndërtimi pjesërisht i kufizuar (pikët 15,1 35) III. Ndërtimi përjashtohet rreptësisht (pikët ). Harta Kufizimet e PZN në Klasa ka vetëm tri ngjyra, ku më e errëta paraqet kufizimin më të rreptë dhe e bardha - nuk ka kufizim (Harta 38). Përparësia kryesore e këtij modeli ka të bëjë me mundësinë për të vlerësuar kufizimet përmbledhëse për një zonë të caktuar, çka ndihmon shumë në procesin e vendimmarrjes. Një tjetër përparësi e madhe ka të bëjë me mundësinë e përdorimit të klasave dhe pikëve në varësi nga prioritetet komunale. Për shembull, nëse komuna vendos për të mbrojtur ujërat nëntokësor më rreptësisht se burimet e biodiversitetit, specialisti GIS mund të caktojë koeficientin e vlerës më të lartë në dobi të koeficientit VLB (shuma totale duhet të barazohet me 1). Është gjithashtu e mundur që të caktohen pikët më të larta të klasave brenda faktorit të njëjtë ose edhe të ndryshohen kufijtë e klasave të faktorit. Ky model PZN është krijuar me përdorimin e GIS Model Builder. 141

156 Harta 38. Kufizimet e planifikimit të zoonimit të ndërtimit ne klasa 142

157 6.4. Zoonimi: sipërfaqet ekzistuese urbane si dhe ato të propozuara për të ardhmen dhe zonat ndërtimore jashtë sipërfaqeve Në këtë pjesë bëhet fjalë për zonat ekzistuese urbane si dhe për vlerësimin e zonave të propozuara për zhvillim në të ardhmen. Duke pasur parasysh kushtet e profilit të zhvillimit hapësinor dhe analizën e situatës, janë vlerësuar të dhënat aktuale me qëllim të propozimit të zonave të përshtatshme për zhvillimin e vendbanimeve rezidenciale, zonës industriale dhe asaj turistike. Janë përpunuar të gjitha të dhënat e grumbulluara duke përdorur teknologjinë GIS. Teknikat e përdorura për përcaktimin e zonave të përshtatshme janë Analiza e përshtatshmërisë dhe Procesi hierarkik i analizës. Në procesin e vendimmarrjes, Analiza e përshtatshmërisë është kryer me anën e GIS-it. Të dhënat nga analiza e topografisë (pjerrësia, orientimi dhe ujëndarëset), klasifikimi i tokës, klasifikimi bujqësor i tokës, erozioni, pyjet dhe gjeologjia janë mbivendosur në përgjithësi me qëllim të vlerësimit të ambientit natyror. Për të kalkuluar shpenzimet optimale operacionale dhe të ndërtimit të zonave turistike dhe industriale, janë zgjedhur si faktorë të dhënat mbi afërsinë e transportit dhe infrastrukturën gjatë procesit të vlerësimit. Procesi hierarkik i analizës (AHP) është përdorur për të përcaktuar rëndësinë e faktorëve të identifikuar gjatë procesit të vendim marrjes. Kriteri në procesin e vendim marrjes ka të bëjë me përcaktimin dhe shkallëzimin e zonave të reja të vendbanimeve duke ruajtur resurset natyrore dhe zonat potenciale bujqësore dhe duke marrë në konsideratë zonat me rrezik natyror dhe shpenzimet optimale. Zonat me rrezik natyror si dhe zonat prioritare janë përcaktuar si veto zonat apo zonat e pa aprovuara. Po ashtu është bërë vlerësimi i zonave të tjera në aspektin e përshtatshmërisë në hierarki Zonat për vendbanimet e ardhshme Analiza e përshtatshmërisë së zonave për vendbanime të ardhshme është kryer përmes GIS-it. Kriteri për zonat e vendbanimeve të ardhshme është vlerësuar duke ruajtur burimet natyrore dhe zonat potenciale bujqësore por duke mos i harruar edhe rreziqet natyrore. Marrja në konsideratë e rreziqeve natyrore është vitale në përcaktimin e zonave të ardhshme vendbanuese. Prandaj edhe është bërë vlerësimi për zonat erozive, zonat pyjore, llojet e tokave, ndërtimi gjeologjik. Zonat e dendura pyjore, ato me erozion të madh dhe zonat me dhe të butë dhe të përshkueshëm në analizën gjeologjike, janë përcaktuar si veto zonat primare të papërshtatshme për rritje urbane (Tabela 25). 143

158 Tabela 25: Veto zonat në vlerësimin e zonave vendbanuese për zhvillimin e ardhshëm Veto Zonat Karakteristikat Zonat pyjore Pyjet e dendura Pyjet e intensitetit të ultë Shkurret Zonat erozive Shume të lartë Të lartë Analiza gjeologjike Dheu i butë dhe i përshkueshëm Burimi: Kuvendi komunal, PKZHP 2025, 2009 Klasifikimi i zonave bujqësore dhe analiza e erozionit janë faktorë që janë zgjedhur si kriter për zhvillimin e ardhshëm të zonave të vendbanimeve. Duke pasur parasysh analizën topografike të pjerrësisë, zonat më të përshtatshme janë ato të shkallës 5-15 %. Për të siguruar nivele optimale të drenazhimit dhe shpenzimeve infrastrukturore, në vijim janë zgjedhur zonat e përshtatshme për rritje urbane: 0 5 %, % dhe 25 40%. Zonat me pjerrësi më të madhe se 40 % janë pak të përshtatshme. Në aspektin e orientimit topografik dhe efekteve klimatike, zonat e orientuara kah jugu janë zona më të përshtatshme për zhvillim të vendbanimeve. Zonat që orientohen kah veriu janë më pak të përshtatshme për të ruajtur burimet bujqësore, zonat e përshtatshme për prodhimtari bujqësore janë përcaktuar në shkallën 4, 5 dhe 6 dhe paraqesin zonat më të përshtatshme për zhvillimin e vendbanimeve. Në zonat e shkallës 7 dhe 8, nevoja për masat mbrojtëse zvogëlohen, këto zona kanë kufizime për shkak të shpenzimeve operacionale, prandaj edhe thuhet për to se janë zona me përshtatshmëri më të vogël për zhvillimin e vendbanimeve (Tabela 26). 26 Tabela 26: Faktorët e vlerësimit të zonave vendbanuese të zhvillimit të ardhshëm Faktorët Karakteristikat Analiza e pjerrësisë % 0-5 % 5-15 % % > % Analiza e aspektit I II III IV V Shumë e Mesatarisht E lartë Analiza e erozionit lartë e lartë Mesatare E ultë VETO VETO Klasifikimi bujqësor i tokës Burimi: Kuvendi komunal, PKZHP 2025, 2009 Në shkallëzimin e përdorur në Tabelën 26 (0-100) shkallët më të larta përfaqësojnë zonat më të përshtatshme dhe e kundërta zonat me shkallë më të vogël përfaqësojnë zona më pak të përshtatshme. Kur të mbivendosen të gjitha faktorët në 26 PKZHP 2025, Komuna e Prizrenit 144

159 ndërfaqësin e GIS-it, atëherë kryhet Procesi analitik Hierarkik për planifikimin e zhvillimit të vendbanimeve. Në procesin e vendim marrjes mund të nënvizohen nocione dhe pikëpamje të ndryshme. Për shembull, në qasjen ekologjike, ruajtja e burimeve natyrore ka rëndësi më të madhe ndërsa nëse përdoret qasja ekonomike, kriteri i zvogëlimit të shpenzimeve operacionale është kriter parësor në procesin e vendim marrjes. Për të përcaktuar zonat e zhvillimit të ardhshëm, qasjet e ndryshme duhet të merren parasysh me skenarë të ndryshëm. Zonat e përshtatshme për vendbanime të ardhshme janë përcaktuar në bazë të tre skenarëve të ndryshme, me procesin analitik hierarkik të bazuar në qasjet ekologjike, financiare dhe të qëndrueshme (Tabela 27). Sipas kësaj metode del se faktori më i rëndësishëm është klasifikimi bujqësor i tokës me 0.43 i pasuar me analizën e erozionit me faktorin Faktorët më pak të rëndësishëm janë analiza topografike e pjerrësisë me 0.13 dhe analiza e orientimit me Tabela 27: Faktorët e rëndësishëm të zonave vendbanuese të zhvillimit të ardhshëm Faktorët Klasifikimi bujqësor i tokës 0,43 Harta e erozionit 0,37 Analiza e pjerrësisë 0,13 Analiza e aspektit 0,07 Burimi: Kuvendi komunal, PKZHP 2025, 2009 Rëndësia Faktorët e dhënë në tabelën e mësipërme janë mbivendosur në Hartën 39. e cila ilustron zonat e përshtatshme për vendbanime të ardhshme të shkallëzuar në tri shkallë. Kjo hartë jep zonat e papërshtatshme në bazë të veto zonave të dhëna në Tabelën 28. Gjatë përshkrimit të zonave të përshtatshme, del se trendi zhvillimor në veri të Prizrenit shfaqet si zhvillim i vendbanimit i shkallës së parë. Në rrethin e afërt të qytetit të Prizrenit ka zona të përshtatshme për zhvillim të ardhshëm sidomos në fshatrat Atmaxha, Grazhdanik dhe Nashec. Duke marrë në konsideratë faktorët natyror, në regjionet e Podrimit dhe Lumës zona të përshtatshme shohim në Sërbicën e Poshtme, Sërbicën e Epërme, Trepetnicë, Zhur dhe Vlashnje. Në anën tjetër, trendi zhvillimor i vërejtur kohët e fundit në fshatin Kabash dhe Lubizhde, nuk është i përshtatshëm për një zhvillim të mëtejshëm të vendbanimeve për shkak të tokës së butë dhe të përshkueshme e cila është e përshtatshme për prodhimtari bujqësore. Zona e ngushtë buferike e lumit Lumbardhi është po ashtu jo e përshtatshme për zhvillim urban të vendbanimeve. Sa i përket Zhupës, meqë parku nacional është burim kryesor natyror i zonës, mund të thuhet se këtu nuk ka vend të përshtatshëm për zhvillim të ardhshëm. 145

160 Tabela 28. Madhësia e zonave të përshtatshme për zhvillimin e vendbanimeve në krahasim me regjionet Regjionet Zonat e përshtatshme të shkallës së parë Zonat e përshtatshme të shkallës së dytë Zonat e përshtatshme të shkallës së tretë Zonat e papërshtatshme Totali ha % ha % ha % ha % ha Qyteti i 1837, 594,6 16,01 938,5 25,27 344,1 9,26 Prizrenit 4 49, ,6 Prizreni 883,4 18, , 2194, 22,00 605,7 12, , ,1 Hasi 334,9 2, , , 16,70 352,2 2,54 78,34 0,2 4 Kabashi 118,9 1, , 4808, 21,50 163,0 2, , ,5 Luma 430,1 6, , 4379, 23,14 303,2 4, , ,9 Podrimi 1261, 3505, 3065, 16,10 0,02 0,00 44, , ,2 Vrrini 115,4 2,77 476,5 11,45 967,9 23, , 7 62, ,0 Zhupa 0,00 0, , 6212, 8666, 15995, 6,62 38,99 54, Gjithsej 3738, 2 5, , 4 13,74 Burimi: Kuvendi komunal, PKZHP 2025, ,0 19, ,9 60, , 4 146

161 Harta 39 : Modeli hapësinor për zonat e përshtatshme për zhvillim të vendbanimeve 147

162 Zonat e përshtatshme për zhvillim industrial në të ardhmen Zonat industriale janë parashikuar në varëri nga mjedisi natyror dhe afërsia me linjat transportuese. Për një vendimmarrje, kriteri vlerësues i zonave industriale është ruajtja e burimeve natyrore dhe zonave potenciale bujqësore duke marrë në konsideratë, po ashtu, shpenzimet optimale operacionale dhe ndërtimore, si dhe vlerësimin e rrezikut natyror. Për vlerësimin e zonave të përshtatëshme për zhvillimin industrial në të ardhmen, veto faktori parësor është zona buferike prej qytetit në fshatra. Në këtë rast synohet ruajtja e vendbanimeve urbane dhe rurale nga efektet negative industriale. Duke pasur parasysh shpenzimet operacionale, zonat me pjerrësi më të madhe se 25 % janë neglizhuar për zhvillimin industrial. Ashtu si në rastin e zonave të përshtatshme për vendbanime, edhe në rastin e zonave industriale janë marrë në konsideratë faktorët e erozionit, tokat pyjore, llojet e tokave dhe ndërtimi gjeologjik. Zonat me pyje të dendura, ato me erozion shumë të lartë, si dhe zonat me dhe të butë dhe të përshkueshëm, konsiderohen si veto zona për zhvillim industrial (Tabela 29). Tabela 29: Veto zonat në vlerësimin e zonave industriale për zhvillimin e ardhshëm Veto Zonat Karakteristikat Zona buferike prej qytetit në fshatra Zona buferike prej 2 km Zonat me pjerrësi të madhe > 25% Zonat pyjore Pyjet e dendura Pyjet e intensitetit të ultë Shkurret Zonat erozive Shume të lartë Të lartë Klasifikimi bujqësor i tokës Toka e punueshme e shkallës së dytë Analiza gjeologjike Dheu i butë dhe i përshkueshëm Burimi: Kuvendi komunal, PKZHP 2025, 2009 Faktorët që janë marrë parasysh në vlerësimin e përshtatshmërisë së zonave për ndërtime eventuale industriale janë rreziku natyror, pjerrësia e relievit, klasifikimi bujqësor i tokave dhe erozioni. Sa i përket analizës topografike të pjerrësisë, zonat më të përshtatshme për zhvillim të industrisë janë ato që kanë pjerrësi prej 0 5 %. Për të arritur një kosto optimale operacionale dhe infrastrukturore, në konsideratë vijnë pastaj zonat me: 5 10 % dhe % pjerrësi. Ndërsa zonat me pjerrësi prej më tepër se 25 % janë të papërshtatshme për zhvillim industrial (Tabela 30). Për të ruajtur burimet bujqësore, zonat e përshtatshme për prodhimtari bujqësore janë definuar në shkallën 4, 5 dhe 6 dhe paraqesin zonat më të përshtatshme për zhvillimin e industrisë. Në zonat e shkallës 7 dhe 8, nevojat për masa mbrojtëse 148

163 zvogëlohen. Këto zona kanë kufizime për shkak të shpenzimeve operacionale, prandaj edhe thuhet për to se janë zona me përshtatshmëri më të vogël për zhvillimin e industrisë. Afërsia me rrugët automobilistike dhe infrastrukturën janë po ashtu faktorë të rëndësishëm për zhvillimin industrial. Zonat që janë në afërsi të arterieve transportuese janë më të përshtatshme. Zonat më të largëta nga këto arterie janë dhëne në shkallë me zvogëlim gradual. Tabela 30. Faktorët e vlerësimit të zonave industriale të zhvillimit të ardhshëm Faktorët Karakteristikat Analiza e pjerrësisë % 0-5 % 5-15 % % > % VETO VETO Shume e Mesatarisht E lartë Analiza e erozionit lartë e lartë Mesatare E ultë VETO VETO Klasifikimi bujqësor i tokës VETO Afërsia me m m 1 2 km 2 5 km m infrastrukturën m m Afërsia me transportin m 1 2 km 2 5 km Burimi: Kuvendi komunal, PKZHP 2025, 2009 Pasi mbivendosen të gjitha faktorët në ndërfaqësin e GIS-it, kryhet Procesi analitik Hierarkik për planifikimin e zonave industriale ashtu si në planifikimin e zonave për vendbanime. Në Tabelën 31 jepen faktorët, që ndikojnë në zonat industriale, sipas rëndësisë së tyre. Sipas kësaj metode del se faktorët më të rëndësishëm janë afërsia me transportin dhe afërsia me arteriet infrastrukturore e pasuar nga klasifikimi bujqësor i tokës, ndërsa pjerrësia e relievit dhe erozioni janë faktorë relativisht më pak të rëndësishëm. Tabela 31. Faktorët e rëndësishëm të zonave industriale të zhvillimit të ardhshëm Faktorët Rëndësia Afërsia me transportin 0.33 Afërsia me infrastrukturën 0.23 Klasifikimi bujqësor i tokës 0.30 Analiza e pjerrësisë 0.08 Analiza e erozionit 0.06 Burimi: Kuvendi komunal, PKZHP 2025,

164 Faktorët e dhënë në tabelën e mësipërme janë mbivendosur në Hartën 40. Kjo hartë ilustron zonat e përshtatshme për ndërtimet e ardhshme industriale të shkallëzuar në tri shkallë, si dhe jep zonat e papërshtatshme në bazë të veto zonave të dhëna në Tabelën 32. Gjatë përshkrimit të zonave të përshtatshme, del se trendi zhvillimor në veri të Prizrenit shfaqet si zhvillim i vendbanimit i shkallë së parë. Në rrethin e afërt të qytetit të Prizrenit, sidomos në fshatrat, Grazhdanik dhe Nashec, ka zona të përshtatshme për zhvillim të ardhshëm. Duke marrë në konsideratë faktorët natyror, në regjionin e Lumës zona të përshtatshme shohim në Vlashnje. Regjionet e Qytetit të Prizrenit dhe Zhupës nuk janë të përshtatshme për zhvillimin e zonave industriale, pasi janë më të përshtatshme për aktivitete turistike. Duke pasur parasysh se Komuna e Prizrenit është e pasur me resurse natyrore dhe ka një nivel të lartë të rrezikut natyror si dhe bollëk të tokave pjellore bujqësore, rezervuarë ujorë dhe trashëgimi të pasur natyrore, mund të thuhet se këto faktorë zvogëlojnë përshtatshmërinë për zhvillim të mirëfilltë të industrisë. Meqë parku nacional është burim kryesor natyror i Regjionit të Zhupës, mund të thuhet se këtu nuk ka vend të përshtatshëm për zhvillim të ardhshëm të industrisë. 150

165 Tabela 32. Madhësia e zonave të përshtatshme për zhvillimin e vendbanimeve në krahasim me regjionet Regjionet Zonat e përshtatshme të shkallës së parë Zonat e përshtatshme të shkallës së dytë Zonat e përshtatshme të shkallës së tretë Zonat e papërshtatshme Totali ha % ha % ha % ha % ha Qyteti i Prizrenit ,6 Prizreni ,1 Hasi , Kabashi ,5 Luma ,9 Podrimi ,2 Vrrini ,0 Zhupa ,.6 6 Gjithsej , Burimi: Kuvendi komunal, PKZHP 2025,

166 Harta 40. Modeli hapësinor për Zonat e përshtatshme për zhvillim të industrisë 152

167 Zonat për zhvillimin e aktiviteteve turistike dhe shërbimeve në të ardhmen Zonat e përshtatshme për aktivitete turistike janë përcaktuar në varësi nga burimet atraktive kulturore dhe natyrore në Komunën e Prizrenit. Analiza e përshtatshmërisë është kryer nëpërmjet GIS-it. Në këtë rast janë vlerësuar burimet natyrore dhe kulturore duke marrë në konsideratë si ruajtjen ashtu edhe rigjenerimin e Komunës së Prizrenit. Për të vlerësuar se sa është atraktive trashëgimia kulturore dhe natyrore, kriter themelor për përcaktimin e përshtatshmërisë së një zonë për aktivitete turistike është marrë prezenca e trashëgimisë natyrore dhe kulturore në vendbanime. Të gjitha pronat e regjistruara të trashëgimisë natyrore në komunën e Prizrenit, si dhe trashëgimia kulturore e regjistruar si: ndërtesa historike, lokacionet dhe komplekset urbane historike si dhe lokacionet arkeologjike, luajnë rol të rëndësishëm në zhvillimin e turizmit. Prizreni ka trashëgimi të pasur kulturore (qendra e qytetit), fshatrat dhe rrethinat e tij kanë lokacione arkeologjike dhe monumente, ndërsa regjioni i Zhupës është i njohur me prezencën e Parkut Nacional Malet e Sharrit. Ekzistenca e objekteve hoteliere në afërsi është po ashtu një faktor i rëndësishëm për vlerësimin e zhvillimit të pritshëm. Afërsia me rrugët transportuese dhe me infrastrukturën janë po ashtu faktorë të rëndësishëm për zhvillimin e turizmit. Zonat që janë në afërsi të arterieve transportuese janë më të përshtatshme. Zonat më të largëta nga këto arterie janë dhënë në shkallë me zvogëlim gradual (Tabela 33). Pas mbivendosjes së të gjithë faktorëve, kryhet Procesi analitik Hierarkik për planifikimin e zonave turistike njëlloj si për planifikimin e zonave të tjera. Në Tabelën 34 jepen faktorët që ndikojnë në zhvillimin e turizmit sipas rëndësisë së tyre. Sipas kësaj metode del se faktorët më të rëndësishëm janë prezenca e trashëgimisë kulturore dhe natyrore dhe prezenca e objekteve hoteliere. Ndërsa afërsia me transportin dhe afërsia me vendbanimet janë faktorë relativisht më pak të rëndësishëm. Tabela 33. Faktorët e vlerësimit të aktiviteteve turistike dhe shërbyese për zhvillimin e ardhshëm Faktorët Karakteristikat Prezenca e trashëgimisë Prezent Mungon kulturore dhe natyrore Prezenca e objekteve Prezent Mungon akomoduese m m Afërsia me transportin m 1 2 km 2 5 km m m Afërsia me vendbanime m 1 2 km 2 5 km Burimi: Kuvendi komunal, PKZHP 2025,

168 Tabela 34. Faktorët e rëndësishëm të aktiviteteve turistike dhe shërbyese si dhe të objekteve për akomodim për zhvillimin e ardhshëm Faktorët Rëndësia Prezenca e trashëgimisë kulturore dhe natyrore 0.40 Prezenca e objekteve akomoduese 0.31 Afërsia me transportin 0.19 Afërsia me vendbanime 0.10 Burimi: Kuvendi komunal, PKZHP 2025, 2009 Prezenca e trashëgimisë natyrore dhe kulturore përcaktohet nga: prania e trashëgimisë kulturore për turizmin kulturor, Parku nacional Mali Sharr dhe zonat e tjera malore për turizmin dimëror dhe tokat pjellore bujqësore dhe fshatrat me sasi të madhe të prodhimeve bujqësore për agro turizmin. Turizmi kulturor përcaktohet me prezencën e monumenteve historike dhe fetare, zonave urbane historike dhe zonave e monumenteve arkeologjike. Zonat dhe monumentet e regjistruara historike, me cilësinë e tyre, kanë një potencial të lartë për definimin e formacionit kulturor të zonës, sidomos në qendrën e qytetit të Prizrenit. Qendra e qytetit të Prizrenit është pikë fokale për një zhvillim të mundshëm të aktiviteteve turistike. Aktivitete artistike mund të zhvillohen edhe në Krajk, Kushnin, Lukinaj, Kabash, Krusha e Vogël dhe Poslisht për shkak të pranisë së lokacioneve arkeologjike dhe monumenteve historike. Zona e ngushtë buferike në afërsi të arterieve transportuese në këto fshatra dhe në qendrën e qytetit të Prizrenit, është më e përshtatshme për zhvillimin e aktiviteteve turistike. Një aktivitet tjetër i rëndësishëm turistik në Prizren është turizmi dimëror i cili mund të zhvillohet në Malet e Sharrit. Mirëpo në Prizren duhet që, krahas turizmit dimëror të zhvillohet turizmi gjithëpërfshirës malor, që paraqet një potencial për një destinim global të turizmit. Turistët i preferojnë malet për disa arsye: klima dhe ajri i pastër, bukuria natyrore, si dhe mundësi të shumta për shëtitje dhe aktivitete sportive. Në këtë aspekt, Regjioni i Zhupës prin për nga përshtatshmëria për zhvillimin e turizmit malor. Meqenëse në komunën e Prizrenit ka mjaft tokë pjellore bujqësore, atëherë mund të mendohet edhe për zhvillimin e agroturizmit si regjenerim i ekonomisë rurale. Agroturizmi definohet si oferta e vizitave turistike në zonat ku ka prodhimtari bujqësore dhe fermat, duke u lejuar vizitorëve të marrin pjesë në procesin e mbjelljes, rritjes dhe përpunimit të produkteve lokale ushqimore. Vizitorët duhet ta kenë të siguruar akomodimin në shtëpitë e banorëve lokal. Aktivitetet e prodhimtarisë së posaçme bujqësore duhet të inkurajohen si pjesë e agroturizmit. Meqë Prizreni ka një traditë të lashtë të prodhimit të verës, duhet të rigjenerohen vreshtat. Në fshatrat Gerncare, Krushë 154

169 e Vogël, Jeshkovë dhe Leskovec ka prodhimtari të pijeve dhe këto fshatra bashkë me fshatrat rrethuese janë më të përshtatshme për zhvillimin e agroturizmit (Harta 41). Edhe në rastin e zonave të përshtatshme për aktivitete turistike, janë marrë në konsideratë erozioni, tokat pyjore, llojet e tokave dhe ndërtimi gjeologjik. Zonat me erozion shumë të lartë dhe ato me dhe të butë dhe të përshkueshëm janë po ashtu veto zona (Tabela 35). Tabela 35. Veto zonat në vlerësimin e aktiviteteve turistike dhe shërbyese si dhe të objekteve për akomodim për zhvillimin e ardhshëm Veto zonat Karakteristikat Zonat erozive Shumë të lartë Të lartë Klasifikimi bujqësor i tokës Toka e punueshme bujqësore e shkallës së dytë dhe tretë Analiza gjeologjike Toka e butë dhe e përshkueshme Burimi: Kuvendi komunal, PKZHP 2025, 2009 Faktorët e dhënë në tabelën e mësipërme janë mbivendosur në Hartën 40. Kjo hartë ilustron zonat e përshtatshme për veprimtaritë e ardhshme turistike të shkallëzuar në tri shkallë si dhe jep zonat e papërshtatshme në bazë të veto zonave të dhëna në Tabelën

170 Harta 41. Modeli hapësinor për zonat e përshtatshme për zhvillim të turizmit kulturor 156

171 Harta 42. Modeli hapësinor për zonat e përshtatshme për zhvillim të turizmit malor 157

172 Harta 43. Modeli hapësinor për zonat e përshtatshme për zhvillim të turizmit agrar 158

173 Harta 44. Modeli hapësinor për zonat e përshtatshme për zhvillim të turizmit dhe objektet për akomodim 159

174 KAPITULLI VII ZHVILLIMI HAPËSINOR KOMUNAL 7.1. Korniza e zhvillimit hapësinor komunal Përpara së të krijohej korniza e zhvillimit hapësinor, janë analizuar mundësi të ndryshme bazike në lidhje më zhvillimin hapësinor të komunës. Këto rrethana janë prezantuar në plane veprimi, duke treguar secila zhvillimin e mundshëm të ndryshëm. Ritmi i rritjes së popullsisë tregon për një rritje të vazhdueshme dhe zgjerim në periferi të qytetit të Prizrenit. Nëse nuk menaxhohet ashtu si duhet, kjo rritje do të shndërrohet në një kërcënim për sipërfaqet e pasura ekologjike që ndodhen në qendër të qytetit dhe për vendbanimet periferike. Zhvillimi i balancuar hapësinor në Komunën e Prizrenit imponon marrjen në konsideratë të zhvillimit hapësinor rural dhe atij urban. Këto sipërfaqe janë (harta 45): Qyteti i Prizrenit dhe regjioni rrethues [A] Korridoret transportuese për Prishtinë dhe Gjakovë me potencial të lartë zhvillimor [B1-B2] Regjioni i Lumës përgjatë lumit Drini kah kufiri me Shqipërinë. [C] Lugina e Zhupës përgjatë lumit Lumbardhi [D] Zonat rurale [E1- E2-E3- E4-E5 Zonat rurale (Hasi, Podrima, Kabashi, Luma, Vrrini dhe Zhupa) [E1/Has- E2/Podrima-E3/Kabashi-E4/Zhupa-E5/Vrrini dhe Luma] 160

175 Harta 45: Zonat e zhvillimit hapësinor 161

176 7.2. Komponentët themelore për zhvillimin hapësinor Komponenti : krijimi i qendrës rajonale Ky komponent fokusohet në inkurajimin e zhvillimit të Regjionit të Prizrenit si qytet qendër që do t i shërbente regjionit më të gjerë duke reflektuar potencialin e saj për zhvillimin ekonomik dhe social (Harta 46). Prizreni mund të zhvillohet si një qendër e qëndrueshme kulturore në Kosovë dhe Ballkan, duke promovuar potencialin e tij përsa i përket aseteve historike, resurseve natyrore dhe ambientale, diversitetit social dhe vitalitetit ekonomik. Nga harta (Harta 46) shihet se Prizreni është një lokacioni i favorshëm gjeografik. Afërsia me Shqipërinë dhe lidhja e mirë rrugore, i kanë dhënë këtij qyteti, një rol të rëndësishëm në biznesin dhe tregtinë rajonale. Qyteti ka lidhje të drejtpërdrejt rrugore me Shqipërinë, Prishtinën dhe të gjitha qytetet kryesore në rajon. Qyteti dhe fshatrat në komunën e Prizrenit, janë të lidhura me rrjetin rrugor rajonal. Shumica e rrugëve rajonale janë të asfaltuara dhe kanë lidhje të mirë me rrugët magjistrale. Njëra nga më të rëndësishmet është Autostrada Ibrahim Rugova (E-851) që lidhet Prishtinën/Prizrenin me Tiranën, rruga R107 ndërmjet Prizrenit dhe Gjakovës që lidhet me Pejën dhe më Malin e Zi dhe rruga R115 qe lidh Prizrenin me Shkupin. 162

177 Harta 46. Komponenti: Krijimi i qendrës rajonale 163

178 Komponenti : zhvillimi policentrik i zonave rurale Ky komponent promovon zhvillimin policentrik në zonat rurale përmes rrjetit të nën qendrave. Qëllimi është mbështetja e zhvillimit të balancuar ekonomik dhe social si dhe e një popullsie të balancuar në aspektin hapësinor, zvogëlimi i presionit në zonat bujqësore përreth qytetit të Prizrenit dhe parandalimi i zhvillimit të pabarabartë në Komunën e Prizrenit. Zhvillimi i Komunës duhet ta parashohë sistemin e zhvillimit policentrik të ndarë në Qendra Sekondare dhe Qendra të Bashkësisë së Fshatrave: Gjonaj, Hoça e Qytetit, Lubizhda, Mushnikova, Pirana, Reçan, Romaja, Velezha, Zhur dhe Zymi (Harta 47). Sistemi policentrik ofron mundësinë që nën-qendrat të përparojnë veprimtaritë shërbyese dhe në këtë mënyrë të zvogëlojnë qarkullimin e panevojshëm në drejtim të Prizrenit për shërbimet të cilat do të mund të ofroheshin në kuadër të nën-qendrave. Ky sistem i shërbimeve nuk duhet ta zvogëlojë rëndësinë që ka Prizreni, por do të ishte e dëshirueshme që disa shërbime të administratës dhe kulturës t i kontribuojnë zhvillimit të nën-qendrave. Për më tepër, përqendrimi i përmbajtjeve shërbyese në qendrat e caktuara (në vend të shpërndarjes pa ndonjë strukturë në vende të ndryshme), çon në efektin e sinergjisë për zhvillimin ekonomik të qendrave dhe rrethinës së tyre. Për të krijuar një rrjet funksional të vendbanimeve në komunën e Prizrenit, propozohet shkallëzimi i vendbanimeve sipas funksioneve dhe numrit të banorëve të cilit ato i shërbejnë: Qendra kryesore urbane, mbi banorë. Nën qendra ~ Qendra lokale Pra qëllimi i këtij komponenti është themelimi dhe përkrahja e skemës së zhvillimit hapësinor policentrik në sipërfaqen e komunës së Prizrenit, përkrahja e zhvillimit më të balancuar në mes të qendrës kryesore dhe qendrave më të vogla me zonën rurale, ndërtimi i partneritetit të zhvillimit urban- rural dhe ulja e presionit të urbanizmit në qytetin e Prizrenit. Ndërtimi i një rrjeti të vendbanimeve që funksionon përmes qendrave qendra kryesore, nën qendrat, qendrat lokale - përbën bazën në marrjen e vendimeve për minimumin e funksioneve themelore shërbyese dhe vendosjen e objekteve për shërbimet shtesë, publike dhe private. Fushat e veprimit mund të jenë: Përgatitja e planeve rregulluese për zgjerimet urbane, rregullimi i vendbanimeve joformale duke përfshirë edhe përmirësimin e infrastrukturës, Zhvillimi i nën-qendrave si pika për zhvillimin e zonve rurale, Identifikimi i vendeve për aktivitetet ekonomike, kryesisht për industrinë e lehtë, shërbimet dhe tregtinë, Përgatitja e planeve zhvillimore për nënqendrat dhe pjesët nënurbane përgjatë arterieve kryesore të trafikut, Përmirësimi i infrastrukturës sociale, kulturore dhe teknike në nënqendra. 164

179 Harta 47. Komponenti: zhvillimi policentrit i zonave rurale 165

180 Komponenti : transporti rajonal dhe rrjeti infrastrukturor Komponenti i tretë bazohet në ofrimin e transportit efikas rajonal dhe të integruar në aspektin hapësinor si dhe të rrjetit infrastrukturor për të mbështetur zhvillimin policentrik (Harta 48). Rrjeti funksional i trafikut është kusht i domosdoshëm për funksionimin e bazës ekonomike të një vendi. Ai i shërben lëvizjes së njerëzve nga zonat e largëta malore në drejtim të nën-qendrave dhe Prizrenit si qendër kryesore në komunën e Prizrenit. Lokacionet e zhvillimit janë faktor përcaktues i kërkesës për udhëtim/lëvizje dhe llojin e mjetit të transportit. Ligji nr. 2003/11, mbi rrugët, përcakton kategoritë e rrugëve të nivelit qendror dhe lokal si dhe përgjegjësitë e Ministrisë së Post Telekomunikimeve. Ministria është përgjegjëse për autostradat, rrugët magjistrale dhe rajonale. Në komunën e Prizrenit, sipas ligjit mbi rrugët, ku rrugë rajonale është rruga që lidh dy e më tepër qytete, kalojnë rrugët magjistrale. Prizren Suhareke Prishtinë, Prizren Gjakovë - Pejë, rrugët rajonale Prizren Shkup, Prizren Gjakovë Shkodër, dhe autostrada Prishtinë Prizren Tiranë. Rrjeti i rrugëve rajonale jo vetëm lidh komunën e Prizrenit me komunat fqinje, por edhe përfshinë qendrën kryesore dhe të gjitha nën-qendrat. Përfshirja e të gjitha nënqendrave dhe qendrës kryesore në këtë rrjet, ka ndikim pozitiv në zhvillimin e balancuar të rajonit. Rrjeti i rrugëve lokale, sipas ligjit mbi rrugët, përfshinë rrugët që lidhin vendbanimet e një komune dhe niveli lokal qeveritar ka kompetenca mbi kategorizimin dhe ndryshimin e tyre (nenet 5, 6 dhe 7, Ligji mbi rrugët nr. 2003/11). Nisur nga kjo dhe koncepti i organizimit të rrjetit të rrugëve në nivel komune, rrugët lokale janë kategorizuar në: Rrugë kryesore lokale Rrugë lokale Rrugë të tjera Rrugë malore Rrjeti i rrugëve brenda komunës, në bazë të rëndësisë së lidhjeve funksionale të tij, përbën bazën e diferencimit të standardeve kualitative të nevojshme për llojet e ndryshme të rrugëve, për përcaktimin e prioriteteve të përmirësimit të domosdoshëm dhe vendimet për ndërtimin e rrugëve të reja. Rrjeti i trafikut, brenda konceptit kryesor të zhvillimit, ka për qëllim përcaktimin e hierarkisë së lidhjeve të rrjetit të vendbanimeve dhe sigurimin e qasjes dhe mobilitetit lëvizshmëri për banorët dhe përmirësimin e funksionimit të e sistemit të transportit publik brenda komunës së Prizrenit. Fushat e veprimit mund të jenë: Rregullimi dhe zgjerimi i rrugëve që lidhin qendrën më nën- qendrat, Lidhje më të mira dhe qasje më zonat e burimeve natyrore, Përmirësimi i sistemit të transportit publik për ta lidhur regjionin me qendra urbane të Prizrenit (rrjeti i transportit lokal-regjional) Rregullimi i hekurudhës për transportin e udhëtarëve dhe mallrave. 166

181 Harta 48. Komponenti strategjik: Transporti rajonal dhe rrjeti infrastrukturor 167

182 Komponenti: integrimi me korridoret zhvillimor Këtu kemi të bëjmë me riorientimin e zhvillimit të ri hapësinor bazuar në integrimin e korridoreve zhvillimore ekonomike dhe të transportit, siç janë autostrada Kukës Prizren Prishtinë dhe hekurudha Prizren-Prishtinë (Harta 49). Rrugët Rajonale Prizren Gjakovë, Prizren - Prishtinë, Prizren Shkup, Prizren Tirane janë korridore të cilat lidhin qendrën urbane me komunën e Prizrenit dhe komunat tjera përmes nën-qendrave. Korridoret e rrugëve rajonale që kalojnë nëpër komunën e Prizrenit duke krijuar kështu një rrjet edhe më efikas me ndikim në zhvillimin e rajonit si në aspektin ekonomik ashtu edhe atë social. Rrugët Kryesore Lokale lidhin qendrat lokale me nën-qendrat, përkatësisht me rrjetin e rrugëve rajonale dhe qendrat lokale në mes veti. Koncepti i propozuar për këtë kategori, parasheh një rrugë përmbledhëse kryesore, e cila kalon nëpër vendbanimet që shtrihen në zonat kufitare të komunës por, duke u lidhur përmes qendrave lokale të këtyre anëve për të përmbyllur kështu një lidhje të mirë me qendra të tjera. Qëllimi i këtij koncepti është zvogëlimi i largësisë së vendbanimeve më të largëta dhe mundësimi i afrimit sa më të madh të shërbimeve ndaj fshatrave dhe qendrave lokale, duke kontribuar në zvogëlimin e migrimit depopullimit të këtyre trevave. Rrugët Lokale bëjnë shkallëzimin e trafikut brenda rrjetit të përbërë nga rrugët rajonale dhe ato kryesore lokale; shërbejnë për lidhjen e të gjitha vendbanimeve me këtë rrjet. Këtu hyjnë të gjitha vendbanimet, të cilat për shkak të pozitës apo ndonjë arsye tjetër, nuk mund të kenë qasje të drejtpërdrejtë me rrugët kryesore lokale. Rrugët e Tjera lidhin vendbanimet fshatra ndërmjet tyre. Rrugë Malore. Përveç rrjetit të rrugëve në zonën fushore, koncepti i propozuar parasheh rrugë edhe në zonën kodrinore me qëllim të kontrollit dhe mirëmbajtjes së pyjeve dhe për të përkrahur zhvillimin e turizmit. Krijimi i lidhjeve të mira funksionale ndërmjet vendbanimeve do të pengojë zgjerimin e panevojshëm të vendbanimeve duke ruajtur kështu tokën bujqësore dhe peizazhet me vlerë në tërë territorin komunës së Prizrenit 168

183 Harta 49. Komponenti: Integrimi me korridoret zhvillimor 169

184 Komponenti: mbrojtja e komuniteteve të lëndueshme rurale Kjo strategji bazohet në mbrojtjen dhe forcimin e rolit të komuniteteve të lëndueshme rurale (si sisteme të vetëqëndrueshme social-ekonomike përmes përdorimit të potencialeve të tyre autentike dhe diverse) si dhe në përmirësimin e objekteve themelore urbane për të parandaluar zhvendosjen e popullsisë në qytet (Harta 50). Natyra ka një rol themelor në zhvillimin e kësaj zone dhe të tërë komunës, pasi të gjitha veprimtaritë ekonomike bazohen në natyrë dhe varen nga natyra. Plotësimi i kërkesave të turistëve është qëllimi që kërkojmë të arrijmë, por njëkohësisht edhe mbrojta e mjedisit, konservimi dhe shfrytëzimi minimal i resurseve janë prioritete që duhet respektuar me qëllim të mos shpërdorimit të natyrës. Prandaj mbrojtja e biodversitetit dhe e peizazhit duhet të jetë detyrë e përhershme e Komunës. Parku Nacional Mali Sharr shton vlerën e kësaj zone dhe mundëson zhvillimin e veprimtarive ekonomike. Veprimtaritë ekonomike të cilat mund të zhvillohen këtu janë për qëllime të rekreacionit, edukimit, shkencës dhe të turizmit duke u bazuar në Ligjin mbi konservimin e Natyrës, neni 19 Parqet Nacionale. Relievi kodrinor i zonës ofron mundësi për zhvillimin e aktiviteteve të ndryshme rekreative të cilat janë të lidhura ngushtë me resurset dhe trashëgiminë natyrore. Ecja dhe shëtitja janë format më të mira për ta përjetuar natyrën. Ndërsa ecja apo çiklizmi malor në distanca të gjata ose nëpër terren të vështirë kërkon aftësi fizike dhe njohuri. Aktivitetet e tjera të cilat mund të zhvillohen këtu janë alpinizmi, çiklizmi malor, kampingu dhe gjuetia. Natyra e Prizrenit është shume e vlefshme; ajo ka shumë funksione: është shtëpi për shumë lloje të florës dhe faunës, ofron rekreacion për banorët lokal dhe tërheq turistet që kontribuojnë në ekonominë lokale. Pra mbrojtja e ambientit është e rëndësisë së veçantë. Për të arritur sigurinë dhe mbrojtjen e ambientit duhet të merren masa për parandalimin e shkatërrimit të pyjeve; prerja e drunjve duhet të lejohet vetëm në rastet kur zëvendësohet me rimbjellje. Në sipërfaqet ku ekziston rreziku nga erozioni, prerja e drunjve duhet të jetë rreptësisht e ndaluar. Zona malore ofron mundësi për zhvillimin e veprimtarive të lidhura me resurset pyjore. Ajo është e mbuluar me pyje të larta, të cilat mund të shfrytëzohen për prodhimin e lëndës drusore dhe mobiljeve dhe për prodhimin e biomasës e cila mund të përdoret për ngrohje dhe prodhimin e energjisë në shkallë të vogël. Shfrytëzimi i resurseve pyjore duhet të jetë i qëndrueshëm, me prerje të kontrolluar dhe politikë largpamëse të pyllëzimit. Detyrë e komunës është që, së bashku me institucionet përgjegjëse, të ndalojë prerjen ilegale e të pa kontrolluar të pyjeve. Duhet të parandalohet ndotja e vazhdueshme e lumenjve dhe ujërave nëntokësore nga kanalizimet. Është shumë e rëndësishme të fillojnë punimet për lidhjen e shtëpive me sistemin e kanalizimeve si në fshatra ashtu dhe në qytet. Për shtëpitë e shpërndara në zonat rurale, realizimi i sistemit të kanalizimit do të jetë i shtrenjtë, kështu që këtu duhet të vendosen rezervuarët septik. Në zonën urbane, sistemi kanalizimit duhet të zhvillohet në përputhje me Strategjinë e Kosovës për trajtimin e ujërave. Për zonën urbane të Prizrenit dhe komunat fqinje, duhet të planifikohet impianti rajonal për trajtimin e ujërave. Për vendbanime më të vogla, duhet të planifikohen impiante të decentralizuara (për çdo vendbanim nga një). 170

185 Harta 50. Komponenti: mbrojtja e komuniteteve të lëndueshme rurale 171

186 Komponenti: konservimi i trashëgimisë kulturore dhe ekologjike Ideja kryesore e këtij komponenti është mbrojtja dhe integrimi i rajoneve me trashëgimi kulturore dhe ekologjike në kornizën e zhvillimit hapësinor. Kështu sigurohet një përdorim i qëndrueshëm i potencialeve në përmirësimin e cilësisë së jetës përmes ndërhyrjeve turistike dhe rekreacionale (Harta 51). Relievi kodrinor i zonës ofron mundësi për zhvillimin e aktiviteteve të ndryshme rekreative, të cilat janë të lidhura ngushtë me resurset dhe trashëgiminë natyrore. Kultura në përgjithësi, tradita, trashëgimia kulturore dhe lokalitetet arkeologjike në komunën e Prizrenit janë potenciale për zhvillimin e turizmit kulturor. Kultura është mjet i rëndësishëm në marketing për t i joshur turistët e interesuar në trashëgiminë kulturore, historike dhe arkeologjike. Numri i madh i ndërtesave të trashëgimisë kulturore, kulla, mulli, objekte të religjionit, lokalitete arkeologjike etj., janë resurse të cilat mund të përdoren nga asociacione apo korporata, të cilat merren me mirëmbajtjen e tyre për promovimin e këtij tipi të turizmit. 172

187 Harta 51. Komponenti: konservimi i trashëgimisë kulturore dhe ekologjike 173

188 7.3. Konceptet e zhvillimit hapësinor Konceptet mundësojnë thjeshtësimin e marrjes së vendimeve lidhur me zhvillimet e ardhshme në hapësirë. Nga analizat e kryera të gjendjes së zhvillimit hapësinor të komunës së Prizrenit dhe faktorëve natyrorë, janë evidentuar tri treva kryesore të cilat dallohen për nga format e relievit dhe mbulesa e tokës. Kjo e fundit, kushtëzon edhe nivelin e zhvillimit në këto treva. Kështu dallohen zona e ultë, Fusha, e pasur me tokë bujqësore të cilësisë së lartë, zona Rrëzë me tokë cilësore, burime uji, pyje dhe kullosa dhe treva me motive peizazhi. Kushtet e tilla natyrore kanë diktuar edhe zhvillimin e deritanishëm në shkallë të vogël të Prizrenit të bazuar kryesisht në bujqësi, pyje dhe turizëm shëndetësor. Një zhvillim i tillë konsiderohet si përparësi për realizimin e vizionit të zhvillimit të ardhshëm të Prizrenit. Konceptet e zhvillimit hapësinor janë zhvilluar në bazë të qasjes së skenarëve, duke u fokusuar në strategjitë dhe rekomandimet e dokumenteve udhërrëfyese të nivelit me të lartë, si dhe në vlerësimet analitike të PKZHP 2025 të bazuar në kushtet ekzistuese hapësinore dhe socio ekonomike. Rezultatet e analizës së koncepteve të zhvillimit hapësinor kanë rezultuar me tri elemente qenësore të zhvillimit hapësinor: Ndarja e zonave të Komunës në bazë të veçorive gjeomorfologjike dhe mjedisore si dhe resurseve natyrore; Përcaktimi i rrjetit hierarkik të vendbanimeve, bazuar në funksionin e tyre për ofrimin e shërbimeve administrative, ekonomike dhe shoqërore për banorët e qendrës dhe vendbanimeve që gravitojnë përreth; Përcaktimi i rrjetit hierarkik të rrugëve, bazuar në lidhjet e trafikut në mes të vendbanimeve brenda territorit të komunës së Prizrenit dhe me vendbanimet në komunat fqinje me Prizrenin. Qëllimi i këtyre propozimeve është prezantimi i një vlerësimi krahasues të rolit të paraparë dhe modelit zhvillimor të Komunës së Prizrenit, bazuar në perspektiva të ndryshme. Për skenat zhvillimore racionale dhe të aplikueshme, merren parasysh konteksti ekzistues ligjor, menaxherial, social, ekonomik dhe hapësinor. Zgjedhja e skenarit më të përshtatshëm bazohet në vendimin për një skenar të caktuar ose për integrimin e komponentëve të ndryshme të skenarëve. Duke pasur parasysh këto, PKZHP 2025 përcakton tri koncepte të zhvillimit hapësinor: Koncepti 1 i zhvillimit hapësinor: Zhvillimi i shkapërderdhur/shpërhapur Koncepti 2 i zhvillimit hapësinor: Zhvillimi i kontrolluar Koncepti 3 i zhvillimit hapësinor: Zhvillimi i centralizuar/kompakt 174

189 Koncepti i zhvillimit hapësinor:zhvillimi i shkapërderdhur/shpërhapur Karakteristikat: Në zhvillimin e shpërhapur, korniza e zhvillimit hapësinor dhe zgjedhja e lokacionit përcaktohet nga forcat e tregut. Problemi kryesor është tërheqja e investimeve dhe sigurimi i vitalitetit ekonomik. Masat për mbrojtjen ambientale, në këtë rast, nënvlerësohen. Procesi i planifikimit dhe zhvillimit nuk bazohet në kornizën gjithëpërfshirëse dhe menaxhohet nga trendët e pavarura të orientuara kah veprimi. Sfidat: Ndaj qytetit të Prizrenit ushtrohet një presion i madh. Tendenca e zhvillimit vërehet përgjatë boshteve në veri, lindje dhe perëndim. Po ashtu vërehet zhvillimi i pakontrolluar i vendbanimeve të vogla. Zonat ekologjike dhe toka bujqësore janë cak i invasionit. Në konceptin e zhvillimit të shpërhapur, ashtu siç shihet edhe në hartën 52 vërehet krijimi i vendbanimeve të dobëta rurale. Shpërndarja e vendbanimeve të reja në këtë mënyrë të pakontrolluar, do të shkaktojë një zhvillim të pa balancuar dhe të dobët në zonat rurale. Po ashtu vërehen mjaft shtëpi në zonat pyjore, tokat bujqësore dhe zonat me minerale. 175

190 Harta 52. Koncepti për zhvillimin hapësinor i shkapërderdhur 176

191 Koncepti i zhvillimit hapësinor: zhvillimi i kontrolluar Karakteristikat: Sipas këtij koncepti, bëhet fjalë për një qendër me primat të fortë, me koncentrimin e objekteve themelore urbane dhe forcave shtytëse ekonomike që i shërbejnë komunës. Zhvillimi është i kontrolluar me rrjetin e vendbanimeve rurale të balancuar dhe të integruar në aspektin hapësinor, social dhe ekonomik. Këtu ekziston kontrolli absolut i zhvillimit jashtë vendbanimeve qendrore dhe një mbrojtje e rreptë ambientale. Popullsia rurale është e mbrojtur dhe e zhvilluar. Është siguruar mbrojtja e zonave ekologjike që janë përqendruar në juglindje. Vendbanimet, infrastruktura dhe objektet janë përqendruar në verilindje, veriperëndim dhe në korridoret qendrore perëndimore. Harta 53 ilustron zgjerimin e kontrolluar të vendbanimeve qendrore me qasje të rritjes kompakte. Sfidat: Ky koncept ushtron presion ndaj qytetit të Prizrenit. Tendenca e zhvillimit shkon kah veriu, jugu dhe perëndimi i akseve rrugore regjionale. Në anën tjetër, paraqitet varësia ekonomike dhe sociale e vendbanimeve rurale. 177

192 Harta 53. Koncepti i zhvillimit hapësinor: zhvillimi i kontrolluar 178

193 Koncepti i zhvillimit hapësinor: zhvillimi policentrik Karakteristikat: Ideja kryesore e këtij koncepti është sigurimi i zhvillimit policentrit, bazuar në nënqendrat e forta të vetëqëndrueshme që u shërbejnë zonave rurale. Ekspansioni është i kontrolluar dhe ka model hierarkik në rritjen hapësinore. Objektet bazike urbane si dhe forcat shtytëse ekonomike janë të decentralizuara dhe u shërbejnë nënregjioneve. Këtu kemi një mbështetje të zonave rurale përmes zhvillimit të vetë-qëndrueshëm ekonomik të bazuar në bujqësi dhe ndërmarrjeve rurale të bazuara në shërbime. Harta 54 ilustron zhvillimin e balancuar rural ku inkurajohen nën qendrat në zonat rurale. Sfidat: Në këtë koncept tregu nuk ka ndikim në zhvillim, prandaj edhe paraqiten vështirësi në tërheqjen e investimeve. 179

194 Harta 54. Koncepti për zhvillimin hapësinor: zhvillimi policentrit 180

195 PËRFUNDIM Komuna e Prizrenit, me sipërfaqe prej 640 km 2 (5.94 % të territorit të Kosovës), me 76 vendbanime me rreth banorë, nga të cilët rreth banorë në Prizren, gjendet në jugperëndim të Kosovës dhe kufizohet me Komunat e Gjakovës, Rahovecit, Suharekë, Shtërpcës dhe Dragashit si dhe me Shqipërinë e Maqedoninë. Pozita natyrore krijon mundësi për pasuri dhe resurse të tjera në komunën e Prizrenit, si p.sh.: Komuna e Prizrenit është një ndër rajonet më të pasura më ujë në Kosovë. Për pasojë janë të gjitha parakushtet për zhvillimin e kulturave bujqësorë, blegtorisë, industrisë ushqimore dhe të turizmit në bazë të modelit të Austrisë, Sllovenisë dhe Zvicrës. Në periferi të Prizrenit kalon rruga më e shkurtër që bashkon pjesën qendrore të gadishullit Ballkanik me detin Adriatik. Kjo rrugë ka ndikim primar në zhvillimin ekonomik të Prizrenit. Afërsia e kufirit dhe lidhjet e ndërtuara të komunikacionit me Shqipërinë, si dhe malet e larta të cilat e rrethojnë Prizrenin nga të gjitha anët, kanë ndikim të favorshëm në zhvillimin e këtij regjioni. Planifikimi hapësinor, i analizuar në punimin Planifikimi hapësinor ne Kosove, rasti i komunës së Prizrenit siguron një kornizë të zhvillimit të komunës së Prizrenit, duke përcaktuar qëllimet afatgjate të këtij zhvillimi dhe duke identifikuar prioritetet strategjike me të cilat duhet të sigurohet: Një zhvillim i qëndrueshëm ekonomik, me më shumë vende të reja pune, Një zhvillim i përparuar social dhe mundësi të barabarta të qasjes për të gjithë, Mbrojtje dhe zhvillim i qëndrueshëm i mjedisit resurseve natyrore dhe kulturore, Një infrastrukturë e integruar dhe shërbime efikase për qytetarët. Punimi ka kaluar në 5 faza: Faza e parë e punimit ka qenë gjeoreferimi i hartave topografike dhe hartave të tjera të nevojshme për ketë studim. Faza e dytë, është caktimi i kufirit të komunës së Prizrenit. Faza e tretë, krijimi i bazës së të dhënave dhe digjitalizimi. Faza e katërt, futja e të dhënave në bazën e dhënave. Faza e peste, punimi i hartave përfundimtare dhe analizat përkatëse. Për ketë punim është shfrytëzuar teknologjia e GIS it dhe një sërë metodash të tjera si: ajo statistikore, e krahasimit, e analizës gjeografike, historike, remonte sensig etj. Programet që kemi përdorur janë: ArcGIS 10, MapInfo, MapAlgebra, Global Maper 11.0, Gjeoreferimi i hartave të nevojshme për këtë hulumtim është bërë me anë të programit ArcGIS 10. Caktimi i kufirit të komunës është bëre nga kufiri i hartave analoge dhe duke u bazuar në hartat hartografike në shkallë 1: Krijimi i bazës së të dhënave dhe digjitalizimi i hartave të nevojshme për këtë hulumtim është bërë me anë të programit ArcGIS, Global Mapper. MapInfo. Tabelat e bazës së të dhënave janë ndërtuar nga dy e më shumë kolona sipas nevojës. Krijimi i bazës së të dhënave është bërë për çdo 181

196 të dhënë që është nevojitur për këtë hulumtim. Hartat përfundimtare janë punuar me anë të programeve: Map Info 10.0 Professional, Global Mapper 11.0, ArcGIS 10. Modelimi i përshtatshmërisë së tokës bujqësore, ndjeshmërisë së tokës në mjedis, përshtatshmërisë së integruar të tokës, planit për shfrytëzimin optimal të tokës, planit të veprimit për mjedisin rural dhe planifikimit të zoonimit të ndërtimit, është realizuar me anën e programeve ArcGIS, Global Mapper, GIS Model Builder. Në studimin tonë janë shfrytëzuar: të dhënat e nxjerra direkt nga hartat, fotografitë ajrore dhe imazhet satelitore; të dhënat e përftuara nga ekspeditat në terren; të dhënat e marra në komunën e Prizrenit, Ministrinë e Bujqësisë Pylltarise dhe Zhvillimit Rural, Ministrinë e Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinor, Institutin Hidrometeorologjik të Kosovës, etj.; të dhënat nga studimet e ndryshme, etj. Korniza e propozuar e zhvillimit hapësinor të komunës bazohet në rezultatet e hulumtimeve të bëra në fazën e parë të procesit (profilin dhe analizën e zhvillimit hapësinor në nivelin lokal) si dhe në dokumentet udhëzuese të zhvillimit hapësinor në nivel qendror (Plani Hapësinor i Kosovës, Udhëzimet Politike për hartimin e planeve Komunale, të hartuara nga Instituti i Planifikimit Hapësinor të Kosovës në Ministrinë e Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinor). Për shkak të karakterit strategjik dhe multisektoral, Planifikimi hapësinor është i orientuar kah veprimi dhe tenton të minimizojë konfliktet ndërmjet sektorëve të ndryshëm të jetës në Komunë, dhe të maksimizojë energjitë. 182

197 CONCLUSION Municipality of Prizren has an area of 650 km2 (5.94% of the territory of Kosovo), 76 dwellings with approximately inhabitants from which inhabitants live in the city of Prizren, thus the Municipality of Prizren is situated in the southwest of Kosovo and is bordered with the Municipality of Gjakovo, Rahovec, Suhareke, Shterpce and Dragash as well as Republic of Albania and Former Republic of Macedonia. Natural position enables possibilities for wealth and other resources in the Municipality of Prizren, for example: Municipality of Prizren is one of the wealthiest regions with water in Kosovo, As a consequence are all the preconditions for the development of agriculture, farming, food industry and tourism regarding the model of Austria, Slovenia and Switzerland, The shortest route which connects the central part of Balkan Peninsula with the Adriatic Sea passes by in the suburb of Prizren, The proximity of the border and the transport connections with Albania are well built, as well as high mountains which surround Prizren all over has favourable impact in the development of this region. Spatial planning, analysed in the PhD thesis Spatial planning in Kosovo: case study of the municipality of Prizren provides a development framework of the Municipality of Prizren, determining long-term goals of this development and by identifying strategies priorities by which must be ensured: A sustainable economic development and more job positions, An advanced social development and equal available opportunities for all, Sustainable development and protection of environment-natural and cultural resources, Integrated infrastructure and effective services for citizens. The Phd thesis has foregone in five phases: The first phase of the work is georeferencing topographic maps and other maps necessary for this study. The second phase is determination of the border of Municipality of Prizren. The third phase is creating the database and digitalisation. The fourth phase is entering data to the database. The fifth phase is working on final maps and valid analysis. GIS has been used on this thesis and a line of other methods like: statistical, comparison, geographic analysis, historic, remote sensing, etc. Programes that were used are: ArcGIS 10, MapInfo, MapAlgebra, Global Maper Georeferencing maps is necessary for this research is done by means of ArcGIS 10. Appointing municipality boundary is done from analogy maps based on cartographic maps of 1: scales. Creating database and digitalization of maps necessary for this work is done by means of ArcGIS, Global Mapper, MapInfo. Database charts have been 183

198 done with two or more columns as necessary. Database creation has been done for each data for this research. Final maps are done by using: Map Info 10.0 Professional, Global Mapper 11.0, ArcGIS 10. ArcGIS, Global Mapper, GIS Model Builder have been used to model suitability of agricultural land, land sensitivity in the environment, integrated land suitability, planning for optimal land utilisation, action plan for rural environment and planning construction zoning. For our study we have used: direct taken data from maps, aerial photos and satellite images; acquired data by terrain expedition; data taken from the municipality of Prizren, Ministry of Agriculture Forestry and Rural Development, Ministry of Environment and Spatial Planning, Kosovo Institute of Hydrometeorology, etc; other data from different studies, etc. Proposed framework of spatial development of the municipality is based in the results of research done in the first phase of the process (profile and analysis of spatial development in lokal level) as well as guidance documents of spatial development in central level (Kosovo Spatial Plan, Policy Guidance s for mapping Municipal plans, designed by the Institute of Spatial Planning of Kosovo in the Ministry of Environment and Spatial Planning). Due to the strategic and multisector character, spatial planning is oriented towards action, thus tends to minimize conflicts between different sectors of life in the Municipality of Prizren, and maximise energies. 184

199 REKOMANDIME Duke analizuar rezultatet e studimit Planifikimi hapësinor në Kosovë, rasti i Komunës së Prizrenit, mund të japim rekomandimet si vijon: Metodologjia hartografike mund të zbatohet me lehtësi në të gjitha komunat e Kosovës. Metodologjia duhet të përmbajë tri grupe kyçe të dhënave që përshkruajnë tokën, terrenin dhe klimën. Katër faktorë përzgjidhen nga të dhënat e tokës, dy nga të dhënat e klimës dhe një faktor përfaqëson terrenin. Në mungesë të të dhënave të hollësishme, për modelimin e rrjedhës sipërfaqësore mund të përdoret këndi i pjerrësisë. Në këtë rast krijohet një model i bazuar në matricë, i cili mund të implementohet në kuadër të GISit, për të vlerësuar ndjeshmërinë natyrore të tokës ndaj erozionit. Modeli zbatohet në grupet ekzistuese të të dhënave të tokës, topografisë dhe reshjeve. Modeli paraqet një vlerësim hapësinor të ndjeshmërisë së tokës ndaj erozionit në tërë komunën. Për vlerësimin e përshtatshmërisë së integruar të tokës (PIT) rekomandohet të përdoret një metodologji e adaptuar, e ngjashme me atë të përdorur në Hungari (Ángyán. 2005). Metoda e PIT përbëhet nga dy vlerësime të ndara: përshtatshmëria e tokës bujqësore dhe ndjeshmëria e tokës në mjedis. Më pas duhet të krijohet harta e PIT duke përdorur formulën e algjebrës për pikët e vlerësuara të PTB-së dhe NTM-së në mjetin MapAlgebra të GIS. Detyra e parë në kuadër të Planit për menaxhimin e tokës rurale është krijimi i një harte e cila identifikon shfrytëzimin optimal të tokës në peizazhe të ndryshme të komunës. Implementimi i saj siguron një shfrytëzim më efikas të resurseve të tokës në kuptim të ekonomisë dhe mbrojtjes së mjedisit. Faza e dytë e kornizës së Planit të menaxhimit të tokës rurale (PMTR) është Plani për Intensitetin e Shfrytëzimit të Tokës (PIShT), i cili ka për qëllim identifikimin e metodave më të përshtatshme për menaxhimin e tokës, çka ndihmon kështu vendimmarrësit që në mënyrë strategjike, të udhëzojnë inputet bujqësore dhe pyjore si dhe bizneset. Plani i veprimit për mjedisin rural (PVMr) ka të bëjë vetëm me çështjet e bujqësisë së qëndrueshme, pylltarisë dhe shfrytëzimit të tokës. Ai kërkon zhvillim të mëtejshëm për të mbuluar çështjet si furnizimi me ujë, menaxhimi i ujërave, trajtimi dhe shkarkimi i ujërave të zeza, cilësia e ajrit, etj. Për të zhvilluar Planifikimin e Zonimit të Ndërtimit PZN), duhet aplikuar një metodologji 2 hapëshe, e cila mbështetet në bazën e zgjeruar komunale të të dhënave hapësinore GIS. 185

200 Për vendbanimet rurale duhet të përpilohen Planet Rregulluese Urbane (PRU-të). Aktualisht ka një keqinterpretim të legjislacionit, pasi është krijuar ideja se vetëm PRU-të mund të përdoren si referencë për lëshimin e lejeve ndërtimore. Realisht, sipas Ligjit Për Planifikimin Hapësinor dhe UA nr. 33 mbi strukturën dhe procedurat e PZHK-së, PZHK duhet të krijojë Zonat Ndërtimore të cilat do të përdoren për lejimin apo moslejimin e ndërtimeve. Të gjitha zonat e ndaluara për ndërtime duhet të identifikohen me ngjyra të ndryshme në hartën "Të Gjitha Kufizimet PZN. Kjo hartë jep shumë informacion për planifikuesit në lidhje me kufizimet e caktuara për ndërtime. E meta e këtij modeli (harte) është se nëse ka dy ose më shumë kufizime në një zonë të caktuar, për shembull klasa e lartë PTB dhe ndjeshmëria e lartë e ujërave nëntokësor, atëherë vetëm një prej tyre do të shfaqet me ngjyrë në hartë (ajo në krye, si në radhën e shtresave në model). Specialisti i GIS-it në komunë, në fakt, mund të ndryshojë renditjen për ta bërë të dukshëm atë shtresë që vendimmarrësit komunal e trajtojnë si prioritet në territorin e tyre. Zonat pa kurrfarë kufizimi ngjyrosen me të bardhë. Ato paraqesin rajonet ku zhvillimi urban në nivel komunal (strategjia e urbanizimit) nuk bie ndesh me faktorët e mjedisit dhe cilësinë e tokës. Në nivel komunal zonat e bardha caktojnë drejtimin, ku vendbanimet mund të zgjerohen. Teknikat që duhet të përdoren për përcaktimin e zonave të përshtatshme janë Analiza e përshtatshmërisë dhe Procesi hierarkik i analizës. Në procesin e vendimmarrjes, Analiza e përshtatshmërisë kryhet me anën e GIS-it. Të dhënat nga analiza e topografisë (pjerrësia, orientimi dhe ujëndarëset), klasifikimi i tokës, klasifikimi bujqësor i tokës, erozioni, pyjet dhe gjeologjia mbivendosen në përgjithësi me qëllim të vlerësimit të ambientit natyror. Analiza e përshtatshmërisë së zonave për vendbanimet e ardhshme duhet të kryhet përmes GIS-it. Kriteri për zonat e vendbanimeve të ardhshme vlerësohet duke ruajtur burimet natyrore dhe zonat potenciale bujqësore por duke mos i harruar edhe rreziqet natyrore. Klasifikimi i zonave bujqësore dhe analiza e erozionit janë faktorë që zgjidhen si kriter për zhvillimin e ardhshëm të zonave të vendbanimeve. Zonat industriale duhet të parashikohen në varëri nga mjedisi natyror dhe afërsia me linjat transportuese. Ndërsa zonat e përshtatshme për aktivitete turistike duhet të përcaktohen në varësi nga burimet atraktive kulturore dhe natyrore në Komunë. Analiza e përshtatshmërisë kryhet nëpërmjet GIS-it. Përpara së të krijohet korniza e zhvillimit hapësinor, duhen analizuar mundësitë e ndryshme bazë në lidhje më zhvillimin hapësinor të komunës. Nisur nga sa më sipër përcaktohen tri koncepte të zhvillimit hapësinor të komunës së Prizrenit: 186

201 o Koncepti 1 i zhvillimit hapësinor: Zhvillimi i shkapërderdhur/shpërhapur o Koncepti 2 i zhvillimit hapësinor: Zhvillimi i kontrolluar o Koncepti 3 i zhvillimit hapësinor: Zhvillimi i centralizuar/kompakt Nga analiza e kornizës së zhvillimit hapësinor të komunës së Prizrenit dalin këto detyra: Duhet të parandalohen ndërtimet në tokat bujqësore (të kategorisë 1 4): Duhet të parandalohet shtrirja e vendbanimeve në mënyrë horizontale; Duhet të parandalohet marrja e inerteve në tokat bujqësore; Duhet të kemi një shfrytëzim efikas të tokës bujqësore në sektorët e pemëtarisë, perimtarisë, drithërave dhe kulturave industriale, me qëllim të zvogëlimit të importit dhe zhvillimit të viseve rurale; Duhet të shfrytëzohen mundësitë për zhvillimin e blegtorisë; E rëndësihme është krijimi i mundësive për punësim të popullsisë rurale me qëllim të parandalimit të migrimit; Të mënjanohen deponitë ilegale; Të parandalohet hedhja e mbeturinave në lumenj; Është e rëndësishme të ndërmerren masa antierozive, hidroteknike, bujqësore dhe biologjike; Ripyllëzimi i pyjeve, kullosave dhe livadheve mbetet një detyrë e vazhdueshme; Duhet të merren masa për parandalimin e efekteve negative nga përmbytjet; Duhet të pasqyrohet në mënyrë të vazhdueshme shfrytëzimi i tokës ekzistuese për pjesën urbane dhe nënurbane të qytetit të Prizrenit Përcaktimi i nën-qendrave është bazë e implementimit të sistemit policentrik dhe e zhvillimit hapësinor më të balancuar të bazuar në numrin e popullsisë e karakteristikat e saj, lokacionin, qasjen dhe funksionet ekzistuese publike. Duhet të realizohet lidhja e transportit publik lokal me atë regjional për të përkrahur si zonat rurale, ashtu edhe qendrën urbane, Analiza dhe vlerësimi i trashëgimisë kulturore në pjesët rurale ka një rëndësi të madhe për procesin e planifikimit hapësinor, Duhet të hartohen plane konkrete për ruajtjen e zonës historike të Prizrenit me masa të realizueshme të implementimit, që reflektojnë kryesisht kapacitetin privat dhe publik për menaxhim dhe financim, Integrimi i planeve lokale duhet të identifikohen në kornizën e projektit të Strategjisë Plani për zhvillimin urban parashikon zonae veçanta për industrinë e lehtë dhe aktivitetet tregtare etj.,. Duhet të parashikohen mundësitë e bashkëpunimit ndër-komunal dhe ndër-regjional përsa i përket shkëmbimeve ekonomike dhe rrjetave, 187

202 bashkëpunimit të ngushtë në projektet e infrastrukturës dhe lidhjet sa i përket rrjetit të transportit, Gjithmonë, duhet të identifikohen prioritetet për investime në infrastrukturë lidhur me konceptin e planifikimit për zonat urbane dhe nën-qendrat, 188

203 LITERATURA DHE BURIMET 1. Profili i Kosovës, Zhvillimi Hapësinor i Kosovës, Ministria e Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinor, Instituti për planifikimin hapësinor, Qershor Ligji për ndërtimin ( Ligji Nr / 15), Qeveria e Kosovës, Ministria e Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinor, Ligji për mbrojtjen e natyrës (Ligji Nr. 2004/20), Qeveria e Kosovës, Ministria e Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinor, Ligji mbi planifikimin hapësinor (Ligji Nr. 2003/14), UNMIK, Kuvendi i Kosovës, Gashi. F & Shala. I, Creation of the Spatial Usage Map with the square method pg 105, 4 th international Conference on Cartography & GIS, 2012, Albena, Bulgaria. 6. Profili komunal, Enti i Statistikës së Kosovës, OSCE, 2006, 7. Komuna e Prizrenit, drejtoria e arsimit, të dhënat zyrtare të nxjerra nga Plani Zhvillimor Komunal I Prizrenit, Udhëzimi për politikat planifikuese për përpilimin e Planeve lokale zhvillimore, Instituti për planifikimin hapësinor. 9. Plani Zhvillimor i Prizrenit Komuna e Prizrenit 10. Qendra rajonale e punësimit Prizren,, të dhënat zyrtare të nxjerra nga Plani Zhvillimor Komunal I Prizrenit, Rregullorja për shpalljen e Ligjit të miratuar nga Kuvendi i Kosovës për mbrojtjen e Mjedisit (Reg. No. 2003/9), Ministria e Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinor, Profili i zhvillimit hapësinor dhe pasqyra e Komunës së Prizrenit (Profili Komunal i Prizrenit ), Komuna e Prizrenit, UN HABITAT, Plani hapësinor i Kosovës, Qeveria e Kosovës, Ministria e Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinor, The Instituti për planifikimin hapësinor, Gashi. F, Nikolli. P Land cover of the Municipality of Prizren, South-Eastern European Journal of Earth Observation and Geomatics, Vo1, No2S, Martin D., Cockings S., Leung S., 2009, Population 24/7: building time-specific population grid models. Proceedings of European Forum for Geostatistics Conference 2009, The Hague, Netherlands, unpaginated CD-ROM. 16. Meha M., 2000, Hartografia. Fakullteti i shkencave matematike natyrore, Universiteti i Prishtines Prishtine. 17. Nikolli P., 2009, Perfitimi dhe perpunimi i imazheve satelitore. Shtepia Botuese e Librit, Universitar Tirane, Albania. 18. Nikolli P., 2011, Sistemet e informacionit gjeografik. Shtepia Botuese e Librit, Universitar Tirane, Albania. 19. Bulliqi Sh., Isufi F., Veçoritë fiziko-gjeografike të fushëgropës se Llapit (vështrim fiziko-gjeografik), Prishtine

204 20. Rifat T., Praktikumi I laboratorëve dhe detyrave të hartografisë topografisë Shkodër, DEM (2012) 22. ASTER Global DEM (2012) 23. CLC2006 changes to CLC2000, ALUP. (2007). Plani për Menaxhim të Tokës Rurale Klinë. Projekti për Shfrytëzim të Tokës Bujqësore. Projekti Nr. 05KOS01/06/005. Prishtinë. 25. Ángyán, J, Balázs, K., Podmaniczky, L. and Skutai, J. (2005). Sistemi i integruar për zonim të shfrytëzim të tokës në Hungari si bazë territoriale për programme agro-mjedise. Projekti BE FP5 PROLAND. 26. Agjencioni Austrian për Mjedis (2011). Pasqyra e praktikave më të mira për kufizim të bllokimit të tokës ose zbutjes së efekteve të tyre në EU27. Raportet Teknike EC Vienë 27. Bibby and Mackney (1974). Klasifikimi i aftësisë së shfrytëzimit të tokës. Monografi Teknike për Inçizim të Tokës Nr. 1. Universiteti i Cranfield-it 28. Briggs, D and Giordano, A. (1992). CORINE: rreziku nga erozioni i tokës dhe resurset e rëndësishme të tokës në rajonet jugore të Bashkësisë Evropiane. Komisioni i Bashkësisë Evropiane. Bruksel. 29. Defra (2009). Kodi Ndërtimor i Praktikës për shfrytëzim të qëndrueshëm të tokave në vend-ndërtime. PB13298, Londër 30. Duke, B. (2011). Dokumentacioni Teknik GIS. Raporti Teknik Nr. 16. Projekti Mbështetje e Mëtutjeshme Shfrytëzimit të Tokës EULUP (2010/ ), Prishtinë. 31. EEA (2010). Mjedisi Evropian gjendja dhe pasqyra 2010: sinteza. Agjencioni Evropian për Mjedis, Kopenhagë. 32. EU (2007). Direktiva e Habitateve e Këshillit Evropian. Direktiva e Këshillit BE 92/43/EEC mbi Ruajtjen e habitateve natyrore dhe faunës dhe florës së egër. Zyra e Publikimeve, Luksemburg. 33. EU (2009a). Direktiva e Konrizës së Ujërave e Këshillit Evropian. Direktiva e Këshillit BE 2000/60/EC, Zyra e Publikimeve, Luksemburg. 34. Komisioni Evropian (2003). Natura2000 dhe Pyjet: Sfidat dhe Mundësitë. Udhëzuesi për Interpretim. Luksemburg. 35. Finkemeyer, H., dhe Baftjari, I. (2012). Udhëzuesi për Implementim Praktik për Zonim të Ndërtimit. Raporti Teknik Nr. 15. EULUP Projekti Mbështetje e Mëtutjeshme Shfrytëzimit të Tokës. Projekti Nr. 2010/ Prishtinë. 36. Finkemeyer, H., Nordin, N. dhe Baftjari, I. (2012). Planifikim i i Zonave të Ndërtimit - Metodologjia. Raporti Teknik Nr. 14. EULUP Mbështetje e Mëtutjeshme Shfrytëzimit të Tokës. Projekti Nr. 2010/ Prishtinë. 37. Organizata për Ushqim dhe Bujqësi (FAO). (1976) Korniza për Vlerësim të tokës. Romë 190

205 38. Organizata për Ushqim dhe Bujqësi (FAO). (1990) Udhëzuesi për përshkrim të tokës. Ed 3të. FAO/ISRIC. Romë. 39. Organizata për Ushqim dhe Bujqësi (FAO). (1993). Udhëzuesi për Planifikim të Shfrytëzimit të Tokës. Organizata për Ushqim dhe Bujqësi e Kombeve të Bashkuara. Seritë e Zhvillimit Nr. 1. Romë. 40. Holman, I.P., Palmer, R.C., Bellamy, P. and Hollis, J.M. (2005). Vërtetimi i metodologjisë për vlerësim të ndjeshmërisë nga ndotja e brendshme e ujërave nëntokësor duke prëdorur bazën kombëtare të të dhënave për nitrate. Gazeta e Hidrogjeologjisë 13, Nr. 5-6, KPMM (1982). Harta hidrogjeologjike të Kosovës. Shkalla 1:200,000. Komisioni i Pavarur për Miniera dhe Minerale, Prishtinë. 42. IDWR (1974). Atlasi Pedologjik i Kosovës. Shkalla 1:50,000. Beograd. 43. JRC (2008). Kriteret e përbashkëta bio-fizike për caktim të pengesave natyrore për bujqësi në Evropë; Detyra 1: Përkufizimi dhe arsyetimi shkencor për kritere të përbashkëta. Eds Orshoven, J van, Terres, J-M. dhe Eliasson, Å. Qendra e Përbashkët Hulumtuese, Komisioni Evropian. 44. AKK (2004). Kosovo 20 m rezolucion DTM. Agjencioni Kadastral i Kosovës, Prishtinë. 45. AKK (2009). Kosovo 10 m rezolucion DTM. Agjencioni Kadastral i Kosovës, Prishtinë. 46. Kuvendi i Kosovës (2009). Ligji për Mbrojtje të Mjedisit. Ligji Nr.. 03/L-025, 26 Shkurt Krasniqi, E., Kuka, M. ( 2011). Doracaku për Shfrytëzues GIS. Raporti Teknik Nr. 18 EULUP Projekti Mbështetje e mëtutjeshme shfrytëzimit të tokës. Projekti Nr. 2010/ Prishtinë. 48. Kuka, M. dhe Krasniqi, E. (2011). Doracakët për Shfrytëzues GIS. Raporti Teknik Nr Mbështetje e mëtutjeshme shfrytëzimit të tokës EULUP (2010/ ), Pristina. 49. MBPZHR (2009). Politika dhe Strategjia për Zhvillim të Sektorit të Pylltarisë , Prishtinë. 50. MMPH (2007). Udhëzimi Administrativ për Emërtimin e Kritereve për Zonat për Mbrojtje të Ujërave. Nr. 40, Protokolli 13/ MMPH (2008). Raporti mbi Gjendjen e Mjedisit , Agjencioni Kosovar për Mbrojtje të Mjedisit, Prishtinë. 52. MMPH (2010). Raporti për gjendje të natyrës, Agjencioni Kosovar për Mbrojtje të Mjedisit, Prishtinë. 53. MMPH (2011). Gjendja e Mjedisit në Kosovë ; Raport. Agjencioni Kosovar për Mbrojtje të Mjedisit, Prishtinë. 54. Musatafa, B. dhe Ibrahimi, H. (2009). Vlerësimi i Kushteve të Biodiversitetit në Komunën e Dragashit dhe Rekomandimet për Mbrojtje Ligjore. UNDP. Prishtinë. 55. Nordin, N. dhe Palmer, R.C. (2011) Planifikimi për Menaxhim të Tokës Rurale: Plani për Shfrytëzim Optimal të Tokës dhe Plani për Intensite të Shfrytëzimit të 191

206 Tokës. Raporti Teknik Nr. 9. EULUP Mbështetje e Mëtutjeshme Shfrytëzimit të Tokës. Projekti Nr. 2010/ Prishtinë. 56. Nordin, N. dhe Palmer, R.C. (2011). Ndjeshmëria e Tokës në Mjedis dhe Vlerësimet e Integruara për ndjeshmëri të Tokës. Raporti Teknik Nr. 8. EULUP Mbështetje e Mëtutjeshme Shfrytëzimit të Tokës. Projekti Nr. 2010/ Prishtinë. 57. Nordin, N. dhe Palmer, R.C. (2011). Plan-Veprimi për Mjedis Rural. Raporti Teknik Nr. 10. EULUP Mbështetje e Mëtutjeshme Shfrytëzimit të Tokës. Projekti Nr. 2010/ Prishtinë. 58. Palmer, R.C., dhe Nordin, N. (2001). Klasifikimi për Përshtatshmëri të Tokës Bujqësore. Raporti Teknik Nr. 3. EULUP Mbështetje e Mëtutjeshme Shfrytëzimit të Tokës. Projekti nr. 2010/ Prishtinë. 59. Palmer, R.C., Holman, I.P., Robins, N.S. dhe Lewis, M.A. (1995). Udhëzues për hartografi të ndjeshmërisë së ujërave nëntokësor në Angli dhe Vels. Autoriteti Kombëtar i Lumenjve. 60. Rossiter, D.G. (1990) ALES: Korniza për vlerësim të tokës me përdorim të mikro-kompjuterit. Shfrytëzimi dhe Menaxhimi i Tokës, 6, Menaxhimi i Qëndrueshëm i Pyjeve. (2008). Identifikimi paraprak i Vendeve Natura 2000 në Kosovë (Projekti për Vatrat e Biodiversitetit EuropeAid/122672/D/SER/KOS Kontrata: CRIS 2008/ UNMIK (2004). Ligji për Ujëra i Kosovës Nr. 02/L-24, i shpallur nga Rregullorja e UNMIK-ut me 14 Tetor USAID (2009). Vlerësimi Mundësive dhe Kërcënimet Mjedisore (ETOA), ARD, Inc, Burlington. 64. Master Plani për Ujëra (1983). Instituti i Hidro-ekonomisë Jaroslav Cerni, Beograd. 65. Udhëzimi Administrativ Nr.15/05-MMPH, datë për zbatimin e ligjit për planifikim hapësinor mbi procedurën e shqyrtimit publik për planet hapësinore dhe urbanistike, Analiza e Statistikave vitale për periudhën më të re kohore, Enti i Statistikës së Kosovës, K.G.T., Prishtinë, Kosovë, Qershor Ndryshimet demografike të popullatës së Kosovës , Enti i Statistikës së Kosovës, K.G.T., Prishtinë, Kosovë, Shkurt Projektligji për shitjen e banesave në të cilat ekziston e drejta banesore (Ligji nr. 2007/XX), Qeveria e Kosovës, Ministria e Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinor, Projektligji për shfrytëzimin, administrimin dhe mirëmbajtjen e bashkëpronësisë në ndërtesë 70. (Ligji nr. 2007/XX), Qeveria e Kosovës, Ministria e Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinor, Draft Raporti i Planit hapësinor të Parkut Nacional Malet e Sharrit, Republika e Kosovës, Ministria e Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinor, Instituti për planifikim hapësinor,

207 72. Fakte për mjedisin, Enti i Statistikës së Kosovës, Gulersoy-Zeren, N. Eyuboğlu, E., Koramaz, K., Abacılar, P., Zona historike e Prizrenit, plani për konservim dhe zhvillim, Universiteti Teknik I Stambollit Qendra Hulumtuese planifikimit urban dhe mjedisor dhe Cultural Heritage Ëithout Borders, Raporti I Zhvillimit Njerëzor, Kosovë 2004, Ngritja e Qytetarit:Sfidat dhe Mundësitë UNDP, Plani Veprues për Mjedisin në Kosovë në bashkëpunim me Qendrën rajonale të mjedisit për Evropën qendrore dhe lindore, zyra në Kosovë (e financuar nga Qeveria suedeze nëpërmes Swedish International Development Corporation Agency), Ministria e Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinor, Prishtinë, Prill Kosovë në Figura 2006, Seria 1: Statistikat e përgjithshme, Enti i Statistikës së Kosovës, K.G.T., Prishtinë, Kosovë, Dhjetor Kosovë në Figura 2007, Seria 1: Statistikat e përgjithshme, Enti i Statistikës së Kosovës, K.G.T., Prishtinë, Kosovë, Prill Raporti mbi gjendjen e natyrës, Instituti i Kosovës për mbrojtjen e natyrës, Agjensioni i Kosovës për mbrojtjen e mjedisit, Atlasi statistikor 2008, Enti i Statistikës së Kosovës, K.G.T., Prishtinë, Kosovë, Prill Drejt planit zhvillimor të Kosovës: Gjendja e ekonomisë së Kosovës dhe rrugët e mundshme të përparimit, ESPIG Policy Paper No. 1 Prishtinë, Economic Strategy and Project Identification Group (ESPIG), Gusht Kombet e bashkuara, Departamenti i çështjeve sociale dhe ekonomike, divizioni i statistikës, Statistical Papers, Seria M, No.4, Rev. 4, Standardi ndërkombëtar i klasifikimit të aktiviteteve ekonomike Ligji i mbeturinave (Ligji nr. 02-L30), UNMIK, Kuvendi i Kosovës, onmental_conditions_(gaec)

208 BIOGRAFIA E AUTORIT Ferim Gashi, i lindur më në fshatin Sferk, Komuna e Klinës. Është i martuar dhe nga viti 1995 jeton në Prishtinë. Shkollën fillore (8 vjeçare) e ka përfunduar ne vendlindje, shkollën e mesme drejtimi shkenca natyrore ne gjimnazin Luigj Gurakuqi në Klinë. Në vitin akademik 1995/96 është regjistruar në Fakultetin e Shkencave Matematiko-Natyrore, Drejtimi e Gjeografisë, në Universitetin e Prishtinës. Këto studime i ka përfunduar më sukses të shkëlqyeshëm më 28 Janar 2002; studimet themelore ishin 4 vjeçare, dhe ka fituar titullin Profesor i Gjeografisë. Në vitin 2007, është pranuar për studimet Master në Planifikimin Hapësinor Evropian dhe Zhvillim Regjional në Blekinge Institute of Technology/ Blekinge Tekniska Högskola (BTH), Suedi. Në janar 2009 i ka përfunduar më sukses studimet dhe ka fituar titullin Master of Science in European Spatial Planning and Regional Development (Master i Shkencës në lëmin e Planifikimit Hapësinor Evropian dhe Zhvillimit Regjional). Studimet ishin studime të rregullta më 40 orë jave akademike dhe janë të nivelit të dyte; studimet ishin në gjuhen angleze dhe të aprovuar nga Komisioni Evropian, Këshilli i Evropës dhe UNESCO/CEPES. Përveç lendeve obliguese, gjate këtyre studimeve ka mësuar edhe gjuhen suedeze ku ka dhëne 3 provime të gjuhës suedeze si dhe shkrimin akademik të gjuhës angleze. Gjithashtu, vlen te përmendet se ka fituar bursën nga Instituti Suedez për studimet master të përfunduara. Në nëntor 2009, ka paraqitur kërkesën pranë Departamentit të Gjeografisë në Fakultetin e Historisë dhe Filologjisë të Universitetit të Tiranës për t u regjistruar në doktoraturë. Më më Vendimin Nr: 264, Këshilli i Profesorëve në Departamentin e Gjeografisë, ka miratuar kërkesën për doktoraturë në Universitetin e Tiranës, gjegjësisht në Departamentin e Gjeografisë. Projekt - tema për doktoraturë është: Planifikimi hapësinor në Kosovë. rasti i Komunës së Prizrenit. Udhëheqësi në temë është Prof. Dr. Ing. Pal Nikolli, departamenti i Gjeografisë, Universiteti i Tiranës. Në Janar 2010, z. F. Gashi është pranuar në kurs-specializim në GIS: Resource Planning and GIS në Universitetin e Lund-it në Suedi. Në Maj 2010 është pranuar në një kurs-specializim tjetër në Human Geography, Planning and GIS në Universitetin Umeå në Suedi. Në Prill 2011 është pranuar në kursin: : iguess GIS Teachers course në Bruksel, ndërsa në Prill 2013 ka mbaruar më sukses programin International Training Programme: Environmental Governance and Management with EU-focus, me temën e hulumtimit: Impact of climate change in the forestry sektor in Kosova Program i financuar nga SIDA (Suedi), dhe eshte mbajture në Bruksel, Stokholm, Lubjane. Përveç studimeve master, ka qenë pjesëmarrës në shumë kurse dhe trajnime për planifikimin urban, menaxhimin e resurseve, GIS, orthophoto dhe imazhet satelitore, planifikim dhe zhvillim hapësinor, etj. 194