MENAXHIMI I STRATIFIKIMIT SOCIAL NË KUADËR TË FENOMENIT TË MIGRIMIT NË SHQIPËRI

Transcription

1 UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE MENAXHIMI I STRATIFIKIMIT SOCIAL NË KUADËR TË FENOMENIT TË MIGRIMIT NË SHQIPËRI Paraqitur në kërkim të gradës shkencore Doktor nga EDLIRA BAKA PEÇO_ Udhëhequr nga Prof. Dr. ZYHDI DERVISHI TIRANË,

2 UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE MENAXHIMI I STRATIFIKIMIT SOCIAL NË KUADËR TË FENOMENIT TË MIGRIMIT NË SHQIPËRI Integrimi kulturor i të ardhurve në periferi të Tiranës. Rast studimor - Bathore Paraqitur në kërkim të gradës shkencore Doktor nga EDLIRA BAKA PEÇO Udhëhequr nga Prof. Dr. ZYHDI DERVISHI Juria e vlerësimit TIRANË,

3 DEKLARATË E DOKTORANTIT PËR PËRMBUSHJEN E KRITEREVE Unë e nënshkruara _Edlira Baka Peço_nën përgjegjësinë time deklaroj se dosja e përgatitur prej meje si edhe punimi i disertacionit të doktoratës janë hartuar në përputhje të plotë me aktet ligjore dhe nënligjore në fuqi për studimet doktorale, janë në pajtueshmëri të plotë me Statutin e Senatit Akademik dhe Regulloren për organizimin e programeve të studimit të doktoratave të Universitetit të Tiranës, si edhe me kërkesat e Udhëzuesit të doktoratës të Fakultetit të Shkencave Sociale. Për çdo pasaktësi apo mangësi që mund të vërehet nga sekretariati teknik dhe nga vlerësuesit, përgjegjësia është e imja. Disertanti Tiranë, më 3

4 MIRËNJOHJE Ky punim nuk do të kishte pasionin e duhur dhe aq më pak vlerën e tij studimore pa mbështetjen dhe ndihmën e çmuar të udhëheqësit tim shkencsor, Prof. Dr. Zyhdi Dervishit. I jam mirënjohëse bashkëpunimit e mirëkuptimit të tij për të sjellë këtë studim në formën që ka sot. Në vijim këmbëngulja dhe dashamirësia e pareshtur prindërve të mi ishte shtysa tjetër madhore që më ndihmoi në çdo cast të kësaj etape profesionale të jetës sime. 4

5 PASQYRA E LÊNDÊS Abstrakt Një vështrim i migrimit në rrafshin teorik Dukuria dhe problemet e saj Migrimi dhe tipologjitë Pse largohen njerëzit nga vendi i origjinës? Ndikimi i migrimit në procesin e zhvillimit Metodologjia e kërkimit empirik Aplikimi i teknikës kërkimore Pilotimi Hulumtimi mbi sipërfaqe për të analizuar thellësinë Migrimi i brendshëm në Republikën e Shqipërisë Luhatjet demografike nga popullsi rurale në atë urbane Republika e Shqipërisë nën presionin e prirjeve migratore Të gjithë në Tiranë

6 3.4 Tranzicioni Migrimi i brendshëm dhe statusi social Tipare dhe faktorë që ndikojnë në statusin shoqëror të të ardhurve Ndikime të migrimit të brendshëm Bathorja: një "fshat urban"? Kuptimi i konceptit "fshat urban" Ripërcaktimi i ekonomisë si rezultat i lindjes së fshatit urban Koncepti i fshatit urban Nga një model trans-kontinental në një rast studimi lokal Gjeografia dhe Mjedisi Natyror Origjina e banorëve si migrantë të brendshëm Strehimi Veprimtaritë ekonomike Parashikimi i Popullsisë Prirje në terren Rritje apo ulje e nivelit ekonomik të familjeve Nga veriu në qendër përshtatje sociale dhe ekonomike nga pikënisje të ndryshme gjeografike Mes dilemave për një jetë më të mirë - shkaqe dhe përvoja të migrimit të brendshëm Pranë paragjykimit...edhe në Bathore Paragjykimet nga fakt individual në proces social Përballja konkrete me paragjykimet Një përpjekje për shmangie të paragjykimit përmes pasgjykimit

7 6.Migrimi i brendshem si një hallkë e procesit të përballjes së nënkulturave Dobësi të kapitalit social e nënkulturor Specifikat të karakterit përjashtues apo përfshirës të migrantëve Migrimi i brendshëm dhe integrimi në tregun e punës Përparësitë e kolektivizimit në zonën periferike Cilat janë pengesa në organizimin e punëtorëve migrantë në tregun e punës? Sfida e rradhës: Komunitet i identifikuar si qytetar Përtej petkut të periferisë Gjakmarrja shpërngulje edhe për sigurinë e jetës Efektet e migrimit të brendshëm në ndryshimin nënkulturor të roleve brenda familjes Pamje të familjes periferike në ditët e sotme Komoditeti i jeteses Marrëdhëniet e anëtarëve të familjes Familja dhe punësimi në zonat me të ardhur SHTOJCA

8 Abstrakt Studimi 'Integrimi kulturor i të ardhurve - faktorë të migrimit të brendshëm dhe pasoja të shtresëzimit social në Shqipëri, përmbush një objektiv kërkimor personal mbi migrimin e brendshëm në Republikën e Shqipërise dhe qasjet nënkulurore lidhur me këtë dukuri në një nga zonat periferike të kryeqytetit. Në qasjen që i është bërë migrimit brenda kufijve politikë të vendit janë orvatur të preken një sërë faktorësh shtytës dhe tërheqës në kuadrin historik të dy dhjetëvjeçarëve të fundit. Këndvështrimi teorik në lidhje me paradigmat sociologjike të migrimit, është shqyrtuar në një kuadër shumë praktik dhe konkret të fokusuar në zonën e Bathores (Kamëz, Tiranë). Fillimisht në studim janë parashtruar disa koncepte kyçe mbi të cilat edhe është mbështetur boshti studimor i këtij punimi, terma dhe situata konkrete të marra në një plan krahasimor në nivel lokal e ndërkombëtar nga studime të tjera pararendëse. Pas përpjekjes për të gjetur pika të përbashkëta ose përthyerje me realitete të ngjashme, fokusi i studimit u përqëndrua në terren, të target-grupi i hulumtuar. Në një kampion të anketuarish prej 800 personash, me një grup intervistash cilesore (12) dhe me kontakte të tjera lehtësuese u krijua një sistem të dhënash kompleks, mjaftueshëm për interpretime sociologjike mbi përshtatjen kulturore dhe sociale të grupit të të ardhurve në zonën e Bathores në dy dhjetëvjeçarët e fundit. Ndryshimet e vendbanimit, më pas ato demografike, ekonomike e sociale pas zhvendosjes nga vendbanimet e mëparshme, kanë ndryshuar qasjen dhe sjelljen e njerzve. Efektet e këtij migrimi ndihen në mënyrën e të organizuarit të jetës së përditshme, roleve në aktivitetet ekonomike dhe ato familjare, pozicionin në shoqëri dhe atë karshi institucioneve. Një seri treguesish janë analizuar nën ndikimet që migrimi i brendshëm ka 8

9 patur te këta banorë. Rendisim këtu, komoditetin e jetës, punësimin dhe raportin me kapitalin social, trashëgiminë dhe respektimin përmes aplikimit të traditave nënkulturore, paragjykimet ndër breza etj. Ndër përfundimet më me interes në këtë studim do të veçoja: Forma dhe sjellja brenda dhe jashtë familjes në aspektin nënkulturor kanë ndryshuar mjaft në kontekstin e shpënguljes brenda vendit në zonën e Bathores. Ndërveprimi individ individ por edhe individ komunitetit, ndonëse paraqitet i transformuar në pohimet e vetë njerzve, nuk reflekton progresin kulturor që pritej, nisur së paku nga perspektivat teorike dhe përvojat praktike të konsultuara më parë. Zona periferike në studim, orvatet të identifikohet si një perpjekje aktive e kombinimit të stilit të jetesës kryeqytetas me atë të vendbanimit të mëparshëm, por në vërtetë vlerat e ndërthurura mbeten të pakthjelluara në mendësitë e vetëbanorëve si dhe të paidentifikuara nga pikpamja nënkulturore nga ana e tyre. 9

10 Hyrje Ky studim, synon të hetojë mbi rastet e shpërngulura nga vendet e origjinës që prej vitit 1990 e më pas, me një destinacion të vetëm kryeqytetin, ose më saktë periferinë e tij. Informacioni i mbledhur dhe i përpunuar do të synojë të hedhë dritë jo vetëm mbi arsyet e lëvizshmërisë së individëve, familjeve apo edhe grupeve më të mëdha njerëzish kryesisht me lidhje fisnore, por edhe me gjendjen sociale e kulturore të vendosjes së tyre në mjedisin ku banojnë aktualisht. Do të hulumtohet përmes statistikave dhe shifrave, në studime të mëparshme, raporteve të institucioneve kërkimore dhe artikujve të botuar e së fundmi mbi analizën e të dhënave dhe përshtypjeve të banorëve të zonës në periferi të Tiranës. Disa gjetje që impulsuan kërkimin tim në këtë fushë ishin pikëprerja e qëndrimeve të sociologëve shqiptarë sa i takon integrimit të të zhvendosurve nga krahina të tjera të vendit në periferi të Tiranës pas vitit 1990 dhe qëllimi për të evidentuar realitetin e sotëm të banorëve të dy dhjetëvjeçarëve në këto periferi. Në vetvete ndërthurja e më shumë se disa faktorëve me pikënisje ekonomike por me ndikim jo më pak social dhe kulturor, formësojnë imazhin e ndryshuar të komunitetin të studiuar. Lëvizjet territoriale të popullsisë, shpërnguljet dhe pernguljet (ngulitjet) në mjedise të reja banimi, në çdo rast, doemos kanë lidhje me mendësi, njohje të përvojës së traditës, po, megjithatë, në themel janë të diktuara nga kushte dhe rrethana konkretet të kohës kur ndodhin dukuri të këtij lloji. Migrimet dhe drejtimet e zhvendosjes së pjesshme të popullisë i kanë shtysat e tyre në një qerthull faktorësh të natyrave të ndryshme por që në këtë rast bashkëveprojnë (Tirta M., 2013:3). Më konkretisht, në një popullsi prej afro 35,000 banorë - pak më shumë se 21 për qind më tepër se në vitin 2006 (Plani Strategjik i Zhvillimit Urban të qytetit të Kamzës :11) periferia e Tiranës, zona e Bathores, Paskuqanit sot karakterizohet nga një 10

11 situatë shoqërore, ekonomike, nënkulturore e politike që pak e kishin menduar se tranzicioni shqiptar do të prodhonte. Ndryshimet demografike më së shumti në sensin rritës dhe jo vetëm biologjikisht por edhe sepse dukuria e migracionit të brendshëm është ende dinamik japin ngacmimin e parë për t ju afruar zonës. Në kuadrin e ndarjes administrative shtrohen pyetje shumë të vështira që duan zgjidhje profesionale si për shembull : nga mund të dallohet parimisht sot një qytet i vogël nga një fshat i madh, ndërkohë që më parë dallimet midis tyre mbështeteshin kryesisht në ato midis industrisë dhe bujqësisë? parashtron Fuga në librin e tij Rënia e qytetit (Fuga, A.., 2012: 115). Ndërkaq përpara se të arsyetohet lidhur më kriteret e reja, ka nevojë të rikujtohet se ndarja e deritanishme bazohet më tepër në frymëzime ideologjike krejt të tejkaluara vijon ai. 11

12 1. Një vështrim i migrimit në rrafshin teorik 1.1 Dukuria dhe problemet e saj Është thuajse e pamundur të analizohen në rrafshin sociologjik prirjet e zhvillimeve kuturore dhe arsimore të zonave rurale, sidomos të atyre malore, pa shqyrtuar një dukuri shoqërore komplekse me rrjedhoja të shumëllojshme gjatë viteve të tranzicionit paskomunist, e cila ka të bëjë me zhvendosjen masive të popullsisë së fshatrave drejt qyteteve ( Fuga A., & Dervishi Z.,2010:149). Migrimi në vetvete ndikon jo vetëm në zhvillimin demografik të një shteti, por edhe në imazhin e tij kundrejt vendeve fqinje, rajon e më gjerë. Kjo dukuri globale shpesh ka ngritur argumente që nxisin përplajse interesash e qëndrimesh, duke nisur që me shifrat e migrantëve që zakonisht, marrin më shumë ngjyra emocionale ose mbështetje propagandistike e duke vijuar me politika e fakte që kanë ndikuar thelbësisht në formësimet apo shformësimet e shteteve të prekura (United Nations Report on Population Division 2009:7). Ekziston rreziku se ata, të cilët favorizojnë imigrimin mund të minimizojnë problemet dhe shifrat, ndërsa ata që përdorin argumente antimigrim rëndojnë problemet dhe zmadhojnë shifrat. Rëndom terminologjia e kësaj dukurie rëndohet apo komplikohet në përpjekjet për të përkufizuar çdo aspekt të migrimit, si atij të brendshëm ashtu edhe të jashtëm. Përveç natyrës problematike të termave klasifikuese si zhvillim, modernizim, transformim etj, marrëdhëniet e përfshira në analizimin e të ashtuquajturës nyje migrim-zhvillim janë me të vërtetë të ndërlikuara (Nyberg- Sorensen, N., & Van Hear, N., 2003:28). Po a mund të themi që migrimi dhe format që ai ka marrë në njëzet vitet e fundit, sidomos me fokus Republikën e Shqipërisë sfidojnë shprehjen e Claude Levi Straus, i cili thoshte se qëniet që i zhvendos nga mjedisi ku lindën e u zhvilluan, kthehen në qënie patologjike? 12

13 Migrimi është aq i vjetër sa edhe vetë njerëzimi: Duke marrë në konsideratë se midis vitit , rreth 65 milion europianë emigruan me destinacion në të gjithë kontinentet; ata gjithashtu mund të quhen migrantë ekonomikë, por akoma atyre nuk mund t u ngjitet e njëjta stigmë si migrantëve ekonomikë të sotëm. 1 Migrimi rëndom është paraqitur si një rrugë e arsyeshme e zgjidhjes së problemeve sociale e ekonomike të një familjeje, të një grupi, të një komuniteti. Emigrimi nga vendet europiane ka vazhduar me intesitet të lartë dhe në periudhën e pas Luftës së Dytë Botërore ( ), ku rreth 7 milion njerëz u larguan (po aty). Si përfundim, baraspesha e migrantëve të larguar nga Europa në krahasim me pjesën tjetër të botës anonte shumë më tepër nga e para. Të tjera efekte shoqëruse të dukurisë së migrimit renditen varfëria, uria, dhe rritja ose rënia kaotike e popullsisë në zonat e populluara rishtazi ose në ato të braktisura. Si pasojë ndihen e janë me vlerë për t u analizuar luhatjet e moshës mesatare të popullatave, moshimi dhe humbja e ekuilibrave shoqërorë, indikatorë që sjellin të tjera komplikacione në politikat sociale dhe ato në lidhje me tregjet e punës. Në vijim, një rritje e degradimit mjedisor dhe rreziqet që i kanosen gjithnjë e më shumë qyteteve po çojnë në një shkatërrim të ashpër të mjedisit në tërësi e të gjithë masës së tokës, së cilës i kanoset gjithashtu dhe braktisja e saj. Grupi i parë i teorive bashkëkohore të hartuara për të shpjeguar migrimin janë ato neoklasike. Por në 2001 për herë të parë Kaufman, shpjegon se me evolimin e dukurisë së migracionit, gjithmonë e më tepër po vihet re nevoja e një rishqyrtimi të vlerave emocionale, psikologjike dhe kulturore që shoqërojnë shpërnguljen nga një vend në tjetrin. Vetë migrantët krahas zhvillimeve shpeshherë pozitive sa i takon ekonomisë familjare apo asaj personale, po ofrojnë në përvojat e tyre edhe ndjesi të tilla, si pendesën, nostalgjinë, hezitimin e ndonjerë edhe turpin (Kaufman, H., 2006:19). Falë qasjes së teorive neoklasike, migrimi është perceptuar më së shumti si një produkt kompleks i faktorëve shtytës dhe tërheqës që ndikojnë kryesisht te njësitë ekonomike e të ardhurat e familjarëve, por që i kushtonte shumë më pak vëmendje kuadrit më të gjerë shoqëror, 1 Description of the migration movement History of International Migration (Leiden University)

14 kulturor dhe psikologjik, në nivel kombëtar apo ndërkombëtar, rrjedhimisht edhe mirëqënies në një plan të mirfilltë (Alvin, S., 1990: 17). Neoklasikët prireshin t a analizonin migrimin brenda një kuadri të kufizuar dhe të thjeshtëzuar ekonomik, në të cilin lëvizja e njerzve nga një mjedis në tjetrin mendohej se përfaqësonte një mënyrë, përmes të cilës ata mund të përmirësonin gjendjen e tyre ekonomike. Nga ky këndvështrim në qoftë se ekzistojnë dallime të mëdha në të ardhura midis rajoneve të të njëjtit vend, migrimi do të përshpejtojë afrimin e dy rajoneve. Me fjalë të tjera, teoria neoklasike e vlerëson migrimin si një mjet që shërbente për përshpejtimin e zhvillimit ekonomik dhe ngushtimin e pabarazive ekonomike (Blanchflower, D., 2007:51). Nga ana tjetër teoria e ekonomisë së re për migrimin është një strategji familjare për të rritur burimet e të ardhurave dhe për të pakësuar rreziqet me të cilat mund të ndeshet familja, si dhe për të kapërcyer barrierat e kreditit dhe kapitalit (Stark, O., Bloom, D., 2003:173) Për gjithë sa analizohet nga teoritë e sipërcituara por jo vetëm, në kuadër të këtij studimi analiza do të prekë faktorë e argumentë mbi sjelljen e migrantëve në katër fazat e zhvendosjes së tyre. Duke qenë se çdo fazë ka kontekstin e saj të zbatimit, modeli është bazuar mbi idenë se migrimi çdo trajtë apo formë të hulumtueshme ndjek një proces dinamik, i cili mund të kategorizohet në katër periudha: 1. Faza fillestare 2. Faza e migrimit 3. Faza e udhëtimit aktual, faza e ardhjes dhe si përfundim 4. Faza e qëndrimit/integrimit Megjithëse sa më lart shkakton ngjashmëri në një shqyrtim procedurial, kjo strukturë përmbledh dhe kombinon disa nga shkaqet e përmendura në analizë. Brenda një përqasje të tillë, të gjitha palët e përfshira në dukuri vlerësohen se kanë këndvështrime me vlerë studimore evidente. 14

15 Përpara se procesi i migrimit të fillojë, çështja e të zgjedhurit për t u zhvendosur nuk është një veprim i thjeshtë i të zhvendosurit nga një vendbanim i mëparshëm drejt një tjetri të ri.. Në vetvete procesi i të migruarit mbart në vetvete shumë më tepër se një lëvizje fizike. Migrimi është përkufizuar shpesh si një nga forcat historike që i ka dhënë formën botës, ose si pjesë e pandarë e sjelljes njerëzore, duke i u referuar kështu faktit se kemi të bëjmë me një dukuri social, të vjetër sa vetë historia njerëzore. Lëvizja, si thelbi i migrimit, është karakterizuar nga koha në kohë nga larmishmëria dhe ngjyrimet e ndryshme. Ky term është përdorur për të përshkruar shpesh lëvizje të llojeve të ndryshme, megjithatë në ditët tona theksi vendoset kryesisht te lëvizja vullnetare, e cila kufizon gamën e sjelljeve që mund të quhen migratore (Ikonomi, L., 2009: 58). Procesi i migrimit përfshin marrëdhëniet mes atyre që qëndrojnë dhe atyre që largohen.. Nga rrethanat e të zhvendosurit parimi i të jetuarit të një migranti në komunitet është gjithashtu i ndryshëm, veçanërisht në qoftë se llogaritet problematika që rrjedh nga vendosja përkundrejt e parimit jus soli me atë jus sanguinis. Çfarë tenton të injorojë popullsia pritëse, veçanërisht në kthimin e migrantëve joperëndimor, është se në vendimin për të migruar atje është diçka që edhe mund të lihet mbrapa (ne kemi gjithashtu migrant të kthyer). Kjo diçka mund të jetë e vështirë për tu arritur, akoma më e vështirë për migrantët e sapoardhur se sa për një ngjitje të pasanikëve perëndimorë, një copë toke e sigurt, një vend për të jetuar, njerëz, familje, shokë - shtëpi. 1.2 Migrimi dhe tipologjitë Migrimi është akt i ndërmarrë nga migrantët ku ata lëvizin nga një mjedis gjeografik në një tjetër. Ekziston një ndryshim mes migrimit të brendshëm dhe atij ndërkombëtar, migrimi ndërkufitar, ai më i prekshmi (konkreti), i cili bën veçanërisht diferencën nga ana ligjore dhe asaj praktike. Shifrat ndërkohë janë më treguese kur pasqyrojnë 125 milion migrantë ndërkombëtarë në të gjithë globin, duke bërë gjithmonë e më të qartë faktin që migrimi është shumë më i madh nga sa e përceptojmë ne në nivel lokal dhe rajonal. Në po të njëjtin raport përllogaritet që vendi që zënë migrantët e 15

16 brendshëm në mbarë botën është përreth milion (1 miliard) (World Migration Report 2010:16). Sipas së drejtës ndërkombëtare, migrimi është lëvizja nga një njësi gjeografike në një tjetër. Vjen nga fjala latine migrare pra në të lëvizësh nga një vend në tjetrin. Migrimi në vetvete buron drejtpërdrejt nga liria dhe mundësia për të lëvizur. Nga ana tjetër ikja, largimi, dëbimi (anglisht: flight) dmth. lëvizja jo vullnetare, ose lëvizja e imponuar, duke përfshirë shkeljen e të drejtave dhe qëndrimin e kufizuar quhet migrim i detyruar e zakonisht është i parregullt. Vetëm përpara 1994, UNHCR ka llogaritur shpërnguljen e brendshme të njerëzve. IDPs (personat e shpërngulur brenda vendit) përcaktuan se ata posedonin të njëjtat cilësi si refugjatët (UNHCR Global Report. Status Report in the World. 2000;27). 1.3 Pse largohen njerëzit nga vendi i origjinës? Në përgjithësi ndryshimet më të mëdha vihen re ndërmjet migrimit të brendshëm dhe atij ndërkombëtar, në të njëjtën mënyrë bëhen dhe ato ndërmjet migrimit Lindje- Perëndim dhe migrimit Veri-Jug, sikundër ndodh dhe ai fshat-fshat, fshat-qytet, qytetfshat, qytet-qytet ose migrimet rajonale. Këto tipologji bazë kanë të përbashkët marrëdhëniet e dyanshme: një komunitet që dërgon dhe një që merr, ose një vend që dërgon dhe një që pret. Nuk është e vështirë të identifikosh pse largohen njerëzit nga shtëpitë e tyre, veçanërisht nga zonat e varfra në ato më të pasura. Largimi bëhet për kushte më të mira, për veten por edhe për familjen, për të tashmen por më së shumti për një të ardhme më të mirë. Me progresin e telekomunikacionit, transportit dhe teknologjisë në përgjithësi, njerëzit lëvizin shumë më shpejt e më lehtë se më parë. Faktorët me ndikim të drejtpërdrejtë në lëvizjet migratore njihen, si shtytës dhe tërheqës. Ndër faktorët shtytës përmendim disa domethënes edhe për migrimin e brendshëm edhe për atë ndërkombëtar. Një sërë kushtesh dhe rrethanash ekonomike e sociale përmbushin teknikisht kategorinë e faktorëve shtytës për të migruar: 16

17 a) rritja e ulët ekonomike e kombinuar me një pabarazi të dukshme në shpërndarjen e të ardhurave dhe administrimin e tyre b) mbipopullimi i disa zonave i paralelizuar me rritjen e pakontrolluar të papunësise c) presioini i madh mbi pronën dhe ndarjen funksionale të saj d) konfliktet e armatosura e) abuzimi me të drejtat e njeriut, diskriminimi dhe trajtimi c njerëzor e degradues f) katastrofat natyrore dhe shkatërrimi ekologjik, etj (Essentials of Migration Management, 2004:19) Ndërkohë që faktorët tërheqës identifikohen si: a) siguria dhe zhvillimi ekonomik në vendin/zonën e destiancionit b) mundësia reale e punësimit c) mundësia për integirmin dhe adaptimin institucional d) distanca me vendin e origjinës dhe pikat e lidhjes me familjen (po aty) Ashtu si edhe në vendet e tjera të Evropës Lindore dhe Qendrore e më pak në ato Perëndimore migrimi i brendshëm ka patur dhe ende ka një karakter rural urban, më shumë se në drejtime të tjera. Me rritjen gjithmonë e më të madhe të këtij drejtimi të lëvizjes së popullatës, tendencat tanimë gjithmonë e më tepër po çojnë drejt një zhvendosje horizontale urban-qendrore/urban periferike. Sjellim këtu si shembull zgjerimin e vijës së verdhë të qytetit të Tiranës drejt periferisë, duke përfshirë edhe zona që njiheshin deri në vitin 2000 si fshatra jashtë territorit administrativ të këtij qyteti, për shembull: Kashar, Yzberisht, Vaqarr etj. Migrimi i brendshëm në veçanti shihet si një zgjedhje jo pak e favorshme për të përmirësuar një sërë faktorësh socialë e kulturorë, por mbi të gjitha, për të favorizuar përmirësimin e kushteve ekonomike të familjeve në lëvizje. Qasja ndaj migrimit të 17

18 brendshëm në Republikën e Shqipërisë në plan kohor u ndje më së shumti pas eksodit masiv të , kur shumë emigrantë shqiptare nga krahina të ndryshme, vërshuan drejt Europës Perëndimore e më gjerë. Ky kuadër u përvijua gjithashtu me një tjetër moment që prodhoi flukse masive emigrantësh ekonomike në pas rrënimit të pramidave financiare. Vlen të përmendet tranzicioni i konceptit të migrimit në këtë plan kronologjik, sepse instrumentet politike, ideologjike dhe kulturore të shtetit shqiptar të përpara viteve 90 të shekullit XXI demonizuan emigracionin, duke e shpallur atë si nje plagë të së kaluarës dhe si një dukuri që mund të provokonte më shumë dëme sesa dobi sociale e ekonomike. Në kuadër të po së njëjtës propagandë u përdor ndjeshëm skema e kundërvënies ndaj dukurisë duke sendërzuar një sërë kategorish, sjelljesh e vlerash që lidheshin me levizjën duke theksuar se kapitalizmi është i paaftë të sigurojë të ardhura dhe punë për të gjithë, në një kohë që sistemi socialist garantonte pikërisht këtë gjë. Ndryshimi i mentalitetit shqiptar për ikjen apo zhvendosjen brenda vendit u ndje pas përvojave të eksodeve masive dhe Projektimi i kahershëm negativ i emigracionit mori tanimë nuanca më shpresëdhënëse për shqiptarët që po jetonin fazat e një tranzicioni sistemesh politike dhe jo vetëm. Në këtë pikpamje procesi i të zhvendosurit në vetvete, sot, konsiderohet si një lëvizje e dobishme nga pikpamja ekonomike, sociale, kulturore por edhe psikologjike. Që në mesin e viteve 1960, Herrick reflektoi mbi pikëpamjen mbizotëruese në lidhje me dëshirën për migrim të brendshëm. Sipas tij, "në mungesë të ndonjë lëvizjeje të gjerë të popullsisë në kushtet kur lindshmëria rurale tejkalon nivelin e lindshmërisë urbane, forca e punës bujqësore do të rritet pashmangshmërisht më shpejt se punësimi industrial në qytet. Në këto kushte që lëvizja drejt qyteteve, krejtësisht e nevojshme, duhet të bëhet rreptësisht e ekuilibruar lëvizja e krahut të punës e kontrolluar dhe e monitoruar zhvendosja e kapitalit njerëzotr në mënyrë që të parashikohet, llogaritet dhe mbahet nën kontroll rritja e sektorit industrial kundrejt atij bujqësor deri në parametra të ekuilibruar e lehtësisht të matshëm (Herick, B., 1965:49). 18

19 Mirëpo vetëm disa vite më vonë Jolly, duket se bëri një jehonë jo të vogël me pikpamjen e tij të ndryshme sa i takon çështjes së migrimit të brendshëm. Sipas Jolly-t, në vend që të shqetësohemi më rritjen apo uljen e numrit të migrantëve nga fshati drejt qytetit si një shifër e tillë, ajo për të cilën duhet të shqetësohemi është krijimi i politikave të tilla migratore që duke dashur të frenojnë rrjedhjen e krahut të punës mund të kontrollojnë fillimisht lirimin e vendeve të punës në sektorin industrial, në mënyrë që drejt tyre të rrjedhin pjesë të fuqisë punëtore të sektorit bujqësor. Në këtë mënyrë sipas tij shmangim në përmasa të llogaritshme deficitin në sektorin bujqësor dhe suficitin në atë industrial (Jolly, R., 1970: 28). Në fakt shqetësimi më i madh i vendeve perëndimore sot në përpjekjet e tyre për të harmonizuar politikat e tyre të migrimit është pikërisht ky: krijimi i kuotave të pranueshëm të migrantëve punëtorë drejt sektorit industrial, pa shkretuar plotësisht sektorin bujqësor, por duke filtruar njëherazi edhe cilësinë e punës që në këtë rast transferohet nga bujqësia në industri. Por me zhvillimin e shpejtë e deri diku të pakontrolluar të qyteteve të mëdha, e rrjedhimisht edhe të sektorëve industrialë, paraqitet gjithmonë e më tepër sfiduese të realizosh normat optimale për të përmbushur sa duhet kapacitetin industrrial dhe atë bujqësor të vendeve të ndryshme, edhe të Republikës së Shqipërisë si një vend me një sipërfaqe të kufizuar. Në ditët tona periferitë e qyteteve të mëdha po plotësohen me popullsi ruarale të zhvendosur aty në vite, të cilët mbajnë një lidhje, ndonëse jo më aq domethënë me bujqësinë si për t i rezervuar vetes së tyre humbjen potencial të betejës së integrimit në tregun e punës urban e lidhjen me bujqësine dhe produktet e saj qoftë edhe në nivel familjar ose për qëllime të vogla biznesi. Sido që të jetë migrimi i brendshëm rëndom po ndikon jo vetëm në shifrat por dhe në mendësitë e qyteteve duke krijuar krahas sufiçitit në krahun e punës edhe luhatje ose pozicione e transfomime të klasave e shtresave sociale që vendosen dita ditës në këto rrethina. 19

20 Sipas ekonomistëve migrimi i brendshëm është një zgjidhje e shpejtë e shpesh jo e menduar gjatë për të përmiresuar kushtet ekonomike, për të forcuar pozitat në këtë aspekt por edhe për tu afirmuar në botën e biznesit të cilin aplikon. Për sociologët ky proces, (migrimi i brendshëm) përfshin shumë më tepër se kaq. Ai përbën një faktor të pamohueshëm që kontribuon dukshëm e kudo në suficitin e punës urbane e jo rrallë për këtë arsye shihet edhe dhe si një forcë që vazhdon të përkeqësojë tashmë seriozisht qytetin duke përshkallëzuar pabarazitë ekonomike që trashëgohen nga origjina rurale ose urbane, por edhe ndikon në papunësinë apo rritjen ekonomike të një qyteti. 1.4 Ndikimi i migrimit në procesin e zhvillimit Dilema tanimë e vjetër migrimi ndikon në zhvillim apo zhvillimi ndikon në migrim duket se gjen një pikë ekuilibri kur vjen fjala te punësimi. Mund të jepen një sërë argumentesh pse të dy kahet e këtij pohimi marrin vlefshmëri dhe vërtetësi në kontekste të veçanta sociale e ekonomike, në skenare shtetesh të ndryshme, por në të vërtetë ajo që ka më shumë rëndësi në këtë pikë është ndarja sektoriale e burimeve njerëzore. Në fakt, rëndësia e dukurisë së migrimit në shumicën e vendeve në zhvillim nuk është domosdoshmërisht e lidhur me vetë proçesin e zhvillimit por trajtohet më së shumti në kuadrin e ndikimeve që sjell në zhvillim. Duke qenë se vetë dukuria e migrimit ka një shpërndarje të gjerë në kohë, por edhe gjeografikisht në hapësirë, hulumtimet e viteve të fundit i japin migrimit rëndësinë e munguar të viteve të mëparshme. Si vendet në zhvillim, ashtu edhe ato të zhvilluara nuk mund të mohojnë sot se migrimi është në qendër në diskutimin e ritmeve të zhvillimit, duke qenë se migrantët në vetvete përbëjnë një forcë ndikimi të këtyre ritmeve. Ndonëse nuk mund të vendosim një raport përpjestueshmërisht të drejtë mes ritmeve të zhvillimit në zonat rurale dhe atyre urbane, migrimi i brendshëm më së shumti ka ndikuar pozitivisht në zhvillimin e zonave urbane dhe negativisht në ato rurale. Ndërkohë është po aq e thelbësore të përmendet se në kuadër të miradministrimit të lëvizjeve të popullsisë nga ana e organeve shtetërore qofshin ato qendrore ose lokale duhet 20

21 të merret mirë parasysh përafrimi shoqëror i përshtatshëm për zonat që popullohen në periferi të qyeteteve. Kështu, për shembull, zona që janë karakterizuar për një kohë të gjatë nga homogjenetiti relativisht më i lartë, mund të shprehin tendenca aspak miqësore ndaj të ardhurve në zonat periferike të qytetit. Ndërhyrja në aspektin gjeografik reflektohet pashmangshmërisht më pas në sjelljen shoqërore, modelin e strukturës ekonomike dhe si pasojë edhe asaj nënkulturore. Krahas politikave ekonomike dhe atyre sociale me fokus migrimin në diskutimin e raportit migrim-zhvillim sot po bëhen gjithnjë e më të rëndësishme çështje të tilla si niveli i pagave qytet-fshat, sistemi i pronësisë dhe cilësisimi i tokës si mall, shpërndarja e kredive me përparësi në zonat rurale, promovimi i eksportit në vend të importit për mallra të caktuara të prodhuara në nivel lokal, reformimi i politikave tregtare dhe atyre tatimore etj. Në këto kushte, banorët e periferisë së qyteteve të mëdha, hartëzojnë plane më afatgjata dhe të konsoliduara individualisht apo në nivel familjar për zhvendosjen e tyre e në këtë mënyrë lejojnë shtetin të hartojë dhe përvijojë praktika më të mira të bazuara në përvoja sesa në hipoteza politike kryesisht të huazuara nga shtetet fqinjë ose më larg. Në po të njëjtin kuadër shpërndarja e shërbimeve sociale, natyra e programeve të investimeve publike, qëndrimet ndaj investitorëve privatë të huaj, organizimi i popullatës dhe programeve të planifikimit familjar, struktura, përmbajtja, dhe orientimi i sistemit arsimor, struktura dhe funksionimi i tregjeve të punës urbane, dhe natyra e politikave publike ose risive teknologjike bëhet në një mënyrë më gjithëpërfshirëse dhe shpërndarja hapësinore reflekton një funksionalizëm efikas. Sido që të jetë në debatin migrimi ndikon në zhvillim apo zhvillimi ndikon në migrim janë thuajse përherë dy variable në fokus studimor; migrimit si dukuri dhe ndikimet e tij në zhvillimin e popullatës dhe ekonomisë si tregues dhe ritmeve të saj të zhvillimit si rezultat i përqendrimit të popullatës në zona kryesisht urbane. 21

22 Përveç kësaj, në kushtet e globalizimit si një dukuri mbarë botërore sot po merr rëndësi të veçantë edhe shqyrtimi i ndryshimit të njerzve jo vetëm nga pikpamja ekonomike, por edhe ajo sociale e kulturore. Në këtë prizëm vlejnë të shqyrtohen parametra të tilla si edukimi/shkollimi, ofrimi i kujdesit shëndetësor, mundësia e përfitimit nëpër banka dhe lehtësi të tjera financimi si dhe kontakti me artin dhe kulturën, ruajta e vlerave dhe normave të nënkulturave nga zona nga e cila kanë ardhur, promovimi i tyre sipas interesit etj. Me pak fjalë, siç do të cilësonte, Michael P. Todaro në teorinë e tij për zhvillimin e popullsisë nëse ne jemi në gjëndje të fillojmë të përcaktojmë efektin relativ të politikave të natyrave të ndryshme ekonomike në raport me sasinë apo madhësinë e dukurisë të migrimit të brendshëm brenda së njëjtës shoqëri vetëm atëhrë do të mund të jemi në gjendje të hartojmë politika efikase për një rritje paralele, të dyfishtë të zhvillimit si në zonat urbane edhe në ato rurale, pa marxhinalizuar as njërën dhe as tjetrin territor (Todaro, M., 1980:364). Republika e Shqipërisë është cilësuar si një laborator i mahnitshëm për të studiuar migrimin, falë rrethanave në të cilat ka ndeshur ai për 20 vite, e qasjes që shqiptaret i kanë dhënë dukurisë si në kontekstin ndërkombëtar ashtu edhe në atë vendas (King, R., 2010:11). Në vijim të kësaj mund lehtësisht të pohohet që për nga dinamikat që paraqet lëvizja e njerzve brenda dhe jashtë vendit në Republikën e Shqipërisë merr shumë vlerë të përshtatshme studimore të analizohet mbi debatin nëse migrimi sjell zhvillimin apo zhvillimi sjell migrimin. Në periferinë e Tiranës, e veçanërisht në Bathore këto dy madhësi sociale mund të studiohen fare mirë të ndara e të pavarura nga njëra/ tjetra pasi në vetvete rëndësia e tyre ndonëse shumë e pranishme është ndjerë në rrethana edhe të bashkuara edhe të ndara, pra në njëmarrëdhënie simbiotike të ndërsjelltë. Migrimi brenda vendit për aq sa tipare kolektive mund të paraqesë, është një proces selektiv. Në këtë kuptim migrantët ndryshojnë në një sërë aspektesh me qëllim përfundimtar zhvillimin e tyre individual, familjar dhe social. Mënyra se si e masin këtë ndryshim është përparimi i tyre jo vetëm në aspektin ekonomik por edhe atë social. 22

23 Kështu me mbërritjen në vendin e migrimit, të ardhurit nisin të zbatojnë procesin e përshtatjes, i cili është ndër më të komplikuarit sepse, përveç kuptimit të realititetit në vendin e destinacionit, duhet të nisë edhe ai për pranimin e vendosjen e disa kompromiseve personale dhe kolektive. Përshtatja ndiqet më pas nga procesi i integrimit, i cili ndonëse ndikohet nga një sërë kushtesh ekonomike, historike dhe kulturore mbart në vetvete edhe shumë faktorë që nuk varen drejtpërdrejt dhe vetëm nga migrantët. Në të vërtetë askush më mirë se migrantët vetë nuk e vë dot re përparimin apo prapambetjen që i ka shkaktuar mobiliteti e në këtë pikpamje migrantët shqiptare rezultojnë përgjithësisht të përmbushur sa i takon pritshmërive të tyre në këta njëzet vjet. Për ta e familjet e tyre migrimi ka sjellë zhvillim, e ky zhvillim ka patur ritme të kontrolluara e të kushtëzuara nga vetë ata, duke qenë se është varur për më së shumti nga dërgesat që ata kanë drejtuar drejt familjeve dhe komuniteteve të tyre. Nga ana tjetër, për aq sa pohojnë banorët e pyetur në zonën e Bathores, për një pjesë të mirë të tyre ardhja në Tiranë është realizuar më së shumti nga dërgesat e të afërmve të tyre emigrantë. Përveçse kjo ka rritur qasjet dhe standartin e tyre drejt mënyrës së jetesës ka mundësuar edhe zgjedhjen për t u zhvendosur nga vendbanimet e mëparshme, zona rurale e vendosjen e tyre në periferinë e metropolit të Tiranës, ku jeta ndonëse më e shtrenjtë, paraqitet megjithatë e përballueshme e shumë tunduese. 23

24 2. Metodologjia e kërkimit empirik Sipas një teze sociologjike, premisat më produktive, për lindjen dhe zhvillimin e problematikës shoqërore, janë shoqëritë në kohë krize, pra vende të cilat përjetojnë probleme të mprehta ekonomike, politike, psiko-sociale, kulturore e fetare e që përjetojnë tranzicione afatgjatë në shumë fusha të jetës. Shoqëritë që janë duke përjetuar momente ngërçi sa i takon zhvillimit ekonomik, trazira politike, pakënaqësi kolektive, janë një tabelë qitjeje shumë e mirë për sociologët në mënyrë që ata të hulumtojnë dukuritë dhe proceset e ndryshme në veprim. Me fjalë të tjera shoqëri me tipare komplekse në thelb nuk janë as më shumë e as më pak sesa ushqimi i shkencës së sociologjisë (Moreno, L.J. 1932: 27). Për realizimin e këtij punimi është përzgjedhur si më e përshtatshme për t u aplikuar në hulumtim, metoda sasiore. Teknikat e saj lehtësojnë punën e studiuesit për të mbledhur informacionin e faktet e nevojshme, e në një moment të dytë aplikimi i metodës krahasimore me studime të tjera të mëparshme në këtë fushë në nivel lokal e rajonal bëhet më i kuptimtë dhe konkret. Studime e monografi të mirfillta sociologjike janë marrë jo vetëm si bazë referuese përgjatë shqyrtimit të literaturës, por edhe në stadin e përpunimit të të dhënave të përfituara si dhe interepretimit nën përthyerjen e këndvështrimeve të trajtuara më herët në lidhje me kategoritë e personave të zhvendosur nga vendbanimet e tyre. Nëpërmjet metodës sasiore mund të mblidhet shumë informacion në lidhje me temën e studimit, duke synuar që gjetjet të jenë përgjithësuese. Përmes deduktimit që kjo metodë ushtron mund të provosh një hipotezë studimore të ngritur në fazën e parë të studimit e njëherazi të verifikosh evidencën që është prodhuar nga shqyrtimi paraprak i literaturës. I udhëhequr nga pozitivizmi, kërkimi sasior nxitet të gjejë të vërtetat objektive, që janë të verifikueshme dhe të aplikueshme për një numër të madh njërëzish ose pothuaj për të gjitha institucionet sociale. Ky studim rrëket të studiojë disa aspekte dinamike të integrimit të të ardhurve në periferi të Tiranës, duke u 24

25 përqëndruar në dihotominë e faktorëve shtytës dhe tërheqës të migrimit të tyre, si dhe tiparet që reflektohen në lëmin kulturor, familjar, social e psikologjik pas vendosjes në vendbanimet e reja. Qasja për të hulumtuar në thellësi të këtij komuniteti u nis për të analizuar funksionin përshtatës të nënkulturës së këtyrë njerzve. Duke marrë shkas nga një sërë studimesh të kryera në nivel lokal, rajonal e kombëtar në lidhje me praktikat konkrete të përballjes së nënkulturave në periferitë e qyteteve të mëdha në kuptim të këtij studimi në fokus të interesit do të vendosen aftësitë e të ardhurve nga qytetet e ndryshme të Republikës së Shqipërisë për tu përshtatur në vendbanimin e ri, por njëherazi rolin që luan reagimi i natyrshëm i këtij grupi njerëzish mbi destinacionin e vendosjes; zhvillimi i njohurive, veprimtarive, reagimeve, të cilat garantojnë plotësimin e gjithë nevojave dhe detyrave të këtyre njerzve. Dhënia e saktë e përkufizimeve përbën një pikë të dobët për shumë profile dhe kategori të shkencave natyrore sikurse për ato shoqërore. Në këtë kuadër përkufizimet operacionale duhet patjetër të dallohen nga përkufizimet tipare, të cilat formulohen duke patur si pjesë bazë të tyre shprehjen përbëhet nga. Për të arritur në përkufizimin operacional të fshatit urban dhe përdorshmërisë në linjat e këtij studimi u desh paraprakisht të identifikohej ai tipar, në literaturën referuese, të përshtatej në kontekstin hapësinor dhe kohor shqiptar duke i dhënë një formë optimale konceptit për realitetin shqiptar dhe më pas të përdorej përmes metodës së parazgjedhur në popullsinë e periferisë së Tiranës, Bathores. Në nivel demografik zona e Bathores ka një popullsi mëse të konsiderueshme si zonë periferike e kryeqytetit. Në të moria e nënkulturave e realiteteve sociale të ndryshme, sa i takon sjelljes në familje e komunitet është mjaft interesante për studim. Sot zona e Kamzës, Paskuqanit e Bathores, arrijnë shifrën 54,000 banorë të vendosur më së shumti pas vitit 1990 në këtë pjesë periferike të kryeqytetit që deri në përfundim të sistemit totalitar banohej më së shumti nga punëtorë të zonave industriale, minierës së Valiasit etj, të cilët përllogariten jo më shumë se 7,000 banorë (Aliaj, B., 2000:3). 25

26 Boshti analitik i këtij studimi mbështetet mbi idenë se bota sociale është e ndryshueshme dhe ndërvepron ndërsjelltazi me qënien njerëzore. Në fakt, teksa bota sociale ndryshon në sajë të veprimit social, realiteti nuk mund të ndryshojë pa ndërhyrë në të. Mirëpo kjo ndërhyrje duhet të rezultojë edhe si studim i situatës aktuale dhe përcaktim i aspekteve kryesore, të cilat kërkojnë ndryshime apo përmirësime. Pra në këtë studim të kuptuarit e faktorëve, të cilët ndikojnë në progresin ose regresin e integrimit të të ardhurve në zonën e periferisë së Tiranës e që gjenerojnë situatën, e cila është në fokus për afro dy vite, analizohen para se të ofrohen alternativa për ndryshimin ose përmirësimin e statusit të këtyre personave në raport me vendasit e qendrës së metropolit. Duke iu referuar epistemologjisë realiste dhe asaj konstruktiviste që konsiderojnë realitetin social si të ndërtuar përmes ndërveprimit të subjektit me botën në të cilën ai ndërton jetën e tij, u përpoqa të kuptoj sesi migrimi i brendshëm ndikon në jetën sociale të secilit prej të ardhurve, duke studiuar elementë të ndryshëm si martesa, punësimi, shoqërizimi duke përfshirë edhe ndërveprimin në komunitet, mentalitetin dhe pritshmëritë sociale etj. Në këtë mënyrë perceptimet e tyre shërbëjnë si tregues të mënyrës sesi një individ percepton jetën sociale të një tjetri parë nga këndvështrimi i largësisë së vendbanimit edhe brenda së njëjtës njësi administrative. Më tej akoma metoda sasiore njëherazi ndihmon në zbulimin e një realiteti më konkret, por edhe të rritjes së ndërgjegjësimit të vetë komunitetit të studiuar mbi rolin e tyre ne konceptimin e piramidës shoqërore dhe ekonomike metropolitane e madje mbarë kombëtare. Kështu metoda sasiore do t i shërbejë më mirë objektivit tim me qëllimin e vetëm zbulimin e realitetit, evidentimin e statusit social të migrantëve dhe evidentimin e nismave, të cilat mund të ndërgjegjsojnë këtë komunitet për rolin dhe rëndësinë e tyre. Ky studim, i cili merret me analizimin e koncepteve makrosociologjike të shoqërisë, institucioneve të ndryshme, vlerave, normave, roleve dhe qëndrimeve shoqërore, synon përgjithësimin e përvojave njerëzore. Perspektiva sociologjike e përdorur është strukturalizëm funksionalizëm me synim studimin e institucioneve sociale, funksioneve dhe disfunksioneve të tyre. 26

27 Për të parë nëse pyetsori ishte formuluar me gjuhë të kuptueshme dhe funksionale, si dhe për të matur kohën e nevojshme për plotësimin e tij ai u hartua fillimisht dhe iu shpërnda një numri të vogël individësh (50 vetësh) të moshave, gjinive dhe profesioneve të ndryshme. Duke patur një gamë prej rreth 58 pyetjesh, koha mesatare e plotësimit të tij varionte nga minuta me një individ. Pas vlerësimit paraprak për aplikimin e këtij ushtrimi kërkimor dhe efikasitetit të tij hulumtues u realizua vëzhgimi në terren përmes plotësimit të 868 pyetsorëve në zonën e targetuar. Pyetsorët u plotësuan në mjedise familjare, biznese private (individuale/familjare apo kolektive), zyra apo mjedise të punës në institucione shtetërore, kryesisht të pushtetit vendor si dhe shkolla apo qendra shëndetësore e së fundmi në numër më të paktë në mjedise publike argëtimi; kafe, palestra dhe fusha sporti. Në varësi të moshës së të anketuarve të identifikuar e kontaktuar u kushtëzua edhe mjedisi i takimit dhe marrjes së opinioneve. Gjate procesit të mbledhjes së të dhënave gjej me vlerë të përmend një fond me përshtypje e botëkuptime që vetë zona më ofroi. Ndonëse për studiuesit e stacionuar në Tiranë, zonat ku janë vendosur të ardhurit janë më së shumti një material gazetash ose lajmesh të shkëputura nga mediat vizive, të hulumtuarit në zemër të vetë zonës sjell me vete edhe vështirësi që jo lehtë mund të parashikohen, spote që në jetën e përditshme janë afër të zakonshmes, kurse per dikë që ka një qëllim tjetër studimi, faktorë të tjerë bëhen që ndonjëherë ngadalsojnë ritmin e punës e ndonjëherë e devijojnë thuajse krejtësisht drejtimin e ndjekur të studimit. Në vijim të sa më lart në një kuadër prej më shumë se dy javësh ju dedikua kërkimit të të dhënave pranë Bashkisë Kamëz ( komunave përreth, organizatave jo qeveritare që kishin zhvilluar apo ishin ende në proces veprimtarish të ndryshme në zonë, si Shpresë për të Ardhmen ( Shërbime Shqiptare për Refugjatë e Migrantë ( Co-Plan ( si dhe të dhëna nga Instituti i Statistikave INSTAT 27

28 2.1 Aplikimi i teknikës kërkimore Procesi i hulumtimit filloi me piketimin e informacionit e të dhënave bazë për të vijuar me pyetjet mbi faktet dhe faktorët jetësorë e për të përfunduar me hapësirën e sjelljeve dhe qëndrimeve në jetën e përditshme në hapësirat individuale apo ato kolektive në zonën ku banojnë. Edhe hipoteza në lidhje me integrimin kulturor të të ardhurve në zonën e Bathores u ngrit për një supozim të parastudiuar, dhe u trajtua për efekt të këtij qëmtimi si një model i paprovuar në ditët e sotme. Ky lloj testimi i modelit shpesh përfshin një parashikim të bazuar mbi studime paraprake, për të cilat studiuesi mendon se mund të ndodhë, si dhe një shpjegim të mundshëm se përse ky parashikim mund të ndodhë. Me fjalë të tjera, përmes hipotezës studimore krahas përshkrimit të një marrëdhënije shkak/pasojë të dy variableve të paracaktuar (në këtë rast migrimit të brendshëm dhe integrimit nënkulturor) që duket se bashkëkzistojnë harmonikisht në këtë studim, testohen edhe parametrat për vërtetësinë e saj nëpërmjet vëzhgimeve të llojeve të ndryshme. Kryesisht informacionet shtesë në vijim të fakteve e të të dhënave që u përftuan nga aplikimi i instrumentit kërkimor; pyetsorit, u plotësuan me biseda të lira me banorët, pasditeve, jashtë kuadrit formal kërkimor por në kushtet e familjarizimit më të mirë me zonën, banorët e saj, me mjediset dhe rrethanat e jetesës së tyre. Me interes përmenden bisedat në grup me anëtarët e së njëjtës familje, apo me grupe individësh me interesa të përbashkëta profesionale, sociale, kulturore dhe/apo fetare. Siç u përmend më lart stacionet e ndryshme të realizimit të këtyre bisedave përvijonin edhe natyrën e diskutimit me grupet në fjalë, kohën që shpenzohej me ta dhe materialin e informacionet që rezultonin nëpërmjet këtyre. Veçmas një përvojë me shumë interes kërkimor, kjo si periudhë me dobi shumë domethënënse sociale dhe kulturore për mua si studiuese. Vetë banorët e pyetur larg kornizave kërkimore ishin të prirur të flisnin më me pak komplekse dhe shprehin në mënyrë evidente një sërë vlerash dhe tiparesh individuale e kolektive që një instrument 28

29 kërkimor zor se mund të penetrojë. I referohem këtu mikpritjes e bujarisë, tolerancës dhe besimit etj. Të dhënat e marra nga puna në terren u grumbulluan në një periudhë gati 7 mujore. Për së pari ju nënshtruan një procesi shumë të imtë seleksionimi, përpara nisjes së fazës përpunuese dhe analizuese. SPSS ishte soft-i, i cili mundësoi krijimin e një baze të dhënash komplekse dhe të detajuar. Pyetsori i përgatitur në fazën e parë të planifikimit të punës në terren me një gamë prej 42 pyetjesh, ishte koduar sipas kritereve ushtrimore të programit kompjuterik SPSS. Në një kampion prej mëse 850 individësh për një popullatw prej afro banorësh u aplikua plotësimi i instrumentit pyetës për një periudhë dy muaj e gjysëm, me një kriter të paracaktuar të kampionit të balancuar gjinor: mosha nga 18 deri 70 vjeç. Duke patur një historik zhvendosjeje prej rreth 15 vjetësh, i gjithë komuniteti i vendosur në këtë zonë, përfaqësuesit më të rinj të kampionit kanë qëne në një moshë që krijon se paku etapat e para të një kujtesë sociale, ndërkohë që për moshën kufi, tavan (70 vjeç) arsyeja e përzgjedhjes u mor e parë në dy dimenesione; së pari angazhimi i plotë në punë dhe përmbushjen e moshës së pensionit dhe kultivimi i traditave dhe normave kulturore për një periudhë sa më të gjatë kohore duke marrë në konsideratë edhe lëvizjen nga vendbanime të hershme në atë aktual. Shtrirja e kampionit në një interval moshor mëse 50 vjeçar ofron më tepër mundësi arsyetimi dhe interpretimi individual në lidhje me këndvështrimin e perspektivën e të parit të jetës në pozicionin e të ardhurit. Gjithë sa më lart u përgatit në kuadër edhe të faktit që gjatë kohës së plotësimit të pyetsorit dhe grumbullimit të të dhënave një pjesë e mirë e emigrantëve shqiptarë në Europën Perëndimore ose me gjerë me origjinë nga zonat e të shpërngulurve ose me familjet në zonën e hulumtuar janë kthyer për një periudhë të caktuar. Ndërtabelimet në këtë prizëm, pra mes qëndrimeve të migrantëve rishtaz dhe të ngulurve në periferi të Tiranës për të njëjtat vlera, norma, qëndrime ose sjellje u parashikuan të renditen në pozicionin e variableve shtesë gjatë analizës së të dhënave dhe 29

30 rrjedhimisht edhe në fazën e intepretimit sociologjik përfundimtar të gjithë materialit të grumbulluar e informatikisht të përpunuar. Përmes pyetsorit të hedhur në terren kam synuar për të kuptuar mendësinë dhe perceptimet e kampionit, grupit të targetar të të ardhurve në lidhje me statusin e tyre social, të lidhur me faktorë kryesor stimulues migrimin: zhvendosjen brenda për brenda vendit. Në teoritë sociologjike jepen qëndrime të ndryshme në lidhje me statusin social. Ky status i parë nën ndikimin e migrimit të brendshëm merr një formë konkrete, por njëherazi edhe komplekse sidomos në kushtet e krijimit të një grupi, i cili paraqet cilësi të zakonshme e të përbashkëta. Kur ky grup paraqitet relativisht homogjen dhe i formësuar sipas disa rregullave të skicuara nga vetë ai, atëhere roli dhe statusi ndonëse në formë paksa të izoluar, mund të kuptohen më lehtësisht sesa në një zonë heterogjene ku migrimi nuk ka krijuar pika apo kushte të barabarta apo të ngjashme mes migrantëve. Mënyra e të kuptuarit të një situate të tillë paraqitet sociologjikisht mjaft interesante në kushtet, kur migrantët e brendshëm të vendosur në periferi të Tiranës si qëllim parësor kanë integrimin dhe përshtatjen e tyre me Tiranën, qytetin pranë të cilit janë ngulur për dy dhjetëvjeçarë. Përgjatë studimit, e përmes instrumentit kërkimor të pyetsorit, por edhe vëzhgimit aktiv të komunitetit të targetuar një nga çështjet në fokus ka qenë edhe distanca kuptimore mes statusit të arritur dhe statusit të trashëguar. Nëpërmjet kësaj qasje është synuar të hidhet sadopak dritë mbi pozicionin e një individi ose një grupi në shoqëri. Të konceptuarit e migrimit si një katalizator i ndryshueshëm mes statusit social dhe integrimit të personit në një vendbanim të ri lidhet njëherazi edhe me një tërësi të drejtash, detyrimesh, sjelljesh dhe detyrash që njerëzit në varësi të një pozicion të caktuar, priten ose nxiten për t i realizuar (Huffer, A, 2010:20). Në këtë pikpamje pyetsori i provuar në terren shërbeu edhe si mjet për të hulumtuar shumë më brenda se thjesht alternativave të pyetjeve të standartizuara. 30

31 Ai tentoi të kuptonte fillimisht nga pikpamja sasiore e më pas edhe cilësisht, se cilët jane faktorët që ndërkohë që migrimi ndodh, ndikojnë në mënyrë progesive fillimisht për përshtatjen e më pas mbi integrimin e të migruarve në zonat ku ata vendosin të banojnë. Në planin personal në përfundim të punës në terren dhe ndërveprimit me popullatën e studiuar mund të vlerësoj nga pozicioni i një studiuseje, që paragjykimet e mia, në formën e 2/3 të zhytur të një ajzbergu patën mundësi të provohen, transformohen, kuptohen në saje të punës me migrantët e brendshëm aty në vend. Hera herës në fazën e një pasgjykimi si studiuese ndjej se mund të kem prekur pa vetëdije profesionale, e pa impenjim akademik, kufijtë e një stereotipizimi të migrantëve të brendshëm, të ardhurve në Tiranë. Ndërkohë ajo që në fakt shfaqej si 1/3 e paragjykimeve të mia personale i atribuoheshin përpjekjeve më së shumti si rezultat i etikës profesionale për të mbajtur një pozicion tolerant sa me pak subjektiv, sa më shumë korrekt kundrejt grupeve heterogjene, për të mbajtur të zhytur pjesën tjetër të pranishme të paragjykimit, duke aluduar se në fakt nuk ekzistonte një e tillë. 2.2 Pilotimi Shumë nga vështirësitë teknike dhe çështjet që lidhen me kompleksitetin e ndërlidhjes midis të zhvendosurit gjeografikisht dhe të zhvendosurit virtualisht (në piramidën shoqërore) u përvijëzuan në fazën e pilotimit. Gjatë kësaj faze për së pari hipoteza u kristalizua nga pikëpamja kuptimore, pyetsori si instrument i grumbullimit të të dhënave pësoi një sërë ndryshimesh strukturore, por edhe përshtatje kuptimore. Me ndihmën e një bashkëpunëtoreje në terren, banuese në zonën e pilotuar, por edhe studente në degën sociologji në prag diplomimi në Universitetin e Tiranës, disa nga alternativat e pyetjeve të përfshira në këtë instrument, morën një formë më lehtësisht të prezantueshme për terrenin social në studim, për grupin social të targetuar, por edhe për kampionin rastësisht të përqasur. 31

32 Pyetsori u shndërrua kështu në një mjet lidhës për të ngritur urën e komunikimit mes palës studiuese dhe asaj pritëse. Ky mjet lidhës, kishte megjithatë nevojë për një spot hyrës të pranueshëm në një grup social në pamje të parë të ngjashëm me metropolin, por me paragjykime të pranueshme për një studiues se pse studion pikërisht zonën e tyre, apo se çfarë vlere ka për ta, përveç vlerës studimore sociologjike, një studim i tillë! Vështirësi apo pengesa të tilla, shtuan në listën e detyrave për t u realizuar, për studiuesen edhe kalimin e një kohe të konsiderueshme pranë kampionit të targetuar përtej të grumbulluarit të thjeshtë të të dhënave në këtë zonë. Sfidës së përballjes me paragjykimet deri diku normale nga ana e të pyeturve i shtohen edhe të tjera tipare që në kushte të tjera analizohen vetëm në planin teorik, stereotipet gjinore dhe moshore, tejkalimi i kompetencave e roleve sociale brenda dhe jashtë institucionit më të rëndësishëm social; familjes. Me tej akoma krijimi i një zhargoni të veçantë komunikimi brenda një grupimi dhe përmirësimi e përshtatja e tij rast pas rasti në mënyrë që ura e komunikimit me anë të pyetsorit të realizonte qëllimin final, grumbullimin e materialit studimor, ishte një detyrë që ecte paralelisht me kohën e studimit, të punës në terren. Po gjatë kësaj faze të pilotimit u përvijua edhe me punën në skuadër. Ndërkohë që një bashkëpunëtore terreni asistonte me plotësimin rigoroz të pyetsorit e ndërveprimit të drejtpërdrejtë me përgjigjedhënësin, edhe si banore e zonës prej më shumë se 7 vjetësh, në pozicionin e studiueses, më duhej herë pas herë të vëzhgoja gjuhën e trupit, mënyrën e sjelljes e të përçimit të mesazhit, kontradiktën e mesazhit të dhënë e atij të nënkuptuar, qëndrimit të shprehur e atij të fshehur në lidhje me informacionin që ishte përcaktuar të vilej, marrëdhënien në çift dhe /ose në grup të individëve të një familjeje, grupi social ose profesional të përqasur. Gjithë këto përshtypje të hetuara me vëmendje të përqëndruar në mungesë të plotë të mbajtjes fillestare të shënimeve në vend, për të mos cënuar ndërtimin e urës së brishtë të komunikimit, vlenin për një seancë të gjatë reflektimi pas secilës ditë pune, që vlente dhe kishte si qëllim përmirësimin hap pas hapi të të gjithë hallkave kërkimore. 32

33 Ja disa nga ato që mund të spikaten si rezultante të fazës së pilotimit, plotësimit të 50 pyetsorëve të parë, të cilat u eleminuan thuajse krejtësisht të shmangura në fazën e mëvonshme të punës në terren dhe plotësimit të 800 pyetsorëve si brum sociologjik për bazën e të dhënave përfundimtare: 1. Indiferenca e individëve në zonën e Bathores, duke zgjatur deri diku artificialisht kohëzgjatjen e plotësimit të pyetsorit. Kjo lloj indiference manifestohej, herë në mënyrë të hapur e herë në një mënyrë që sipas botëkuptimit të tyre, nënkuptonte mirësjelljen por nuk justifikonte qëndrimin. 2. Gjithashtu plotësimi i pyetësorit për fazën pilot korrespondoi fill me periudhën paszgjedhore, (Zgjedhjet për pushtetin vendor -8 Maj 2011) e trysnia e të anketuarve megjithëse pak më e lehtësuar për shkak të përfundimit zyrtarisht të këtij procesi, ishte ende mjaftueshëm prezente për shkak të vonesave e konflikteve me origjinë krejtësisht politike që mbajtën vëmendjen kolektive pezull së bashku me një sërë vendimesh që nën mushamanë e ligjit sërish mbetën të pakonkluduara në kohë dhe efektivisht në hapësirë, nga politika. Ndonëse studimi në vetvete nuk ka një objektiv apo ngjyrim politik, pozicionimi i njerzve sipas pikpamjeve, arsyetimeve të tyre politike, ngjyrave e forcave që i janë bashkëngjitur ose simpatizojnë ishte thuajse i pashmangshëm në fazën pilot. 3. Përballja me një realitet të ri e thuajse të panjohur konkretisht, u ndesh njëherazi me dukurinë e përhapjes së lajmit më shpejt nga ç mund të parashikohej se dikush po pyet në lidhje me ne. Kështu që 50 pyetsorët e fazës së pilotimit ecnin sipas një ritmi plotësimi të përcaktuar që më parë në varësi të disa kushteve, përgjigj-dhënësit e fundit thuajse dinin deri diku edhe renditjen e pyetjeve që mund t u bëheshin, përveç faktit që dikush po zhvillonte një aktivitet të tillë studimor. Si studiuese, do të cilësoja me vlerë të përmendja në kuadrin e përshkrimit të metodës se, për të kryer me sukses një projekt kërkimor, edhe si ky që kam ndërmarrë nuk do të arrinim dot në fund nëse nuk do kishim ndihmën e njerëzve të tjerë. Nëse banorët e zonës së identifikuar për studimin nuk do të më kushtonin kohën e tyre për të më ndihmuar në plotësimin e lëmit të të dhënave, atëherë i gjithë studimi do të ishtë mjaft i 33

34 mangët. Për këtë arsye kërkuesi ndjen të përgatisë në kthim një material jo vetëm me vlerë studimore, por dhe informative, koherent dhe objektiv. Ajo që zakonisht vihet re në zonat në të cilat kërkuesit e terrenit nuk kanë përqasur shumë me instrumente studimore është që shumë prej njerëzve ishin të gatshëm të zbulonin një pjesë të mirë të dhënave të tyre personale, familjare e komunitare me prejardhje historike dhe kulturore mjaft interesante. Në një mjedis në të cilin jo vetëm që nuk jeton por edhe studion për herë të parë ngritja e një mekanizmi të etikës së hulumtimit ishte mëse e domsodoshme që në fillim të punës. Kjo edhe për faktin se pjesëmarrësit ofronin informacione që rezultonin mjaft të ndershme e që meritonin respektin e vlerësimin paraprak, por edhe në përspektivë të gjatë për këtë. Disa prej pyetjeve të instrumentit kërkimor, (pyetsorit) kishin pak karakter ndërhyrës në mendësinë e zonës së studiuar. Kuptohej kjo në dy aspekte, të brëndshme, dhe të jashtme. Së pari, komuniteti i zonës së Bathores rrallë është përqasur për studime në nivel akademik, përveçse në kuadër të projekteve të ndryshme me synim zhvillimin komunitar, për këtë arsye ndjenja e objektivitetit të tyre hera- herës humbëte pak autenticitetin, si për të fshehur ndjenjën e mosdashjes së dhënies së informacionit. Nga ana tjetër, e kjo në një kuadër më të gjerë, përveç se të periferisë së Tiranës, por në tërësi të gjithë shoqërisë shqiptare, informacione në lidhje me nivelin e të ardhurave me vlerë shifrore, krahasimin për nga cilësia e jetës me një shkallë të gjerë grupi apo edhe më të ngushtë, ruajtja e normave ose vlerave nga zona e origjinës. Gjatë gjithë fazës së punës në terren ishte evidente që kontakti me të intervistuarit perceptohej për së pari si një veprim ndërhyrës, e kjo në jetën e njerzve që e ndjejnë veten disi të përjashtuar, shënon një shenjë jo të zakonshme në jetën e tyre të përditshme. Duhej krijuar një situatë mirëbësimi dhe konfidence që të kishe mundësi të penetroje në opinionet e tyre të pandikuara. Shpesh anketat niseshin me biseda të zakonshme, jo rrallë herë merrnin edhe ngjyrime dialogu apo dhe debati e më pas hynin në fazën e vëzhgimit për opinione e qëndrime të mirfillta kundrejt dukurive në fokus të këtij studimi. 34

35 Ndërkohë që pyetjet me karakter demografik përmbushnin kornizën njohëse me të pyeturit në lidhje me pozicionimin e tyre moshor, gjeografik dhe statusin e tyre social dhe civil, pyetjet e tjera tentonin të përçapnin më shumë në botëkuptimet e tyre dhe mendësitë sociale, psikolgjike e kulturore. Ishte mjaft evidente përgjatë gjithë studimit në zonë, që jo të gjithë njerëzit që banojnë në Bathore mirëprisnin njësoj inisiativën e të përfshirit në një kampion studimi. Shteti nuk para vjen të pyesë për do probleme e halle që kemi, e këto të rinjtë e këtyre shoqatave duket se janë bukë pa miell po me hime për çka themi e çka ankohemi, vijnë mbushin letrat e ikin... Së paku vjen dikush të na dëgjojë ashtu, sic i mendojmë gjërat paçka se nga studimet nuk zgjidhim gjë, por mbase po dukemi pak më shumë (N. I. i ardhur nga Puka në vitin 2001) Nga një analizë e hollësishme e pyetsorëve më pas, por edhe shënimeve të tjera si rezultat i vëzhgimit sa i takon këtij qëndrimi, të zhvendosurit në zonën e Bathores përpara vitit 2000, ishin më pozitivë në këtë qasje, pa dyshim kishin më shumë informacion jo vetëm në kontekstin individual e familjar, por edhe atë komunitar, dhe kishin arritur të ngrinin një kornizë më afatgjatë në lidhje pozicionimin e tyre në periferinë e Tiranës. Disa nga komponentët në të cilët ky aspekt vihej re menjëherë pas përgjigjes së vitit të vendosjes në periferi ishin; përgjigjet ndaj pyetjeve mbi arsyet e zhvendosjes në qytetin e Tiranës, gjendja ekonomike në plan krahasimor me zonën përreth dhe mbarë shoqërinë shqiptare, ruajtjen e zakoneve, normave dhe vlerave nga vendi i origjinës, përzgjedhja individuale e preferenciale e bashkëshortit apo të ardhmes së fëmijëve etj. Pavarsisht të dhënave dhe informacioneve që mund të përfitohen në këtë prizëm, vlen për t u përmendur që pjesëmarrja e banorëve në rolin e të pyeturit ishin mjaft lehtë e klasifikueshme. Prononcimi i tyre për t u bërë pjesë e hulumtumit në fjalë ishte pozitiv që në krye të prezantimit me qëllimin e studimit ose refuzues në lidhje me të. Ndonëse kjo situatë mund të prodhojë një konfuzion paraprak përgjatë punës në terren, rezulton të jetë më pas një proçes i dobishëm, duke qenë se furnizon studiuesin kryesisht dhe vetëm me të 35

36 dhëna domethënëse për nga kuptimi sociologjik, të cilat mund edhe të të udhëheqin në identifikimin dhe përpunimin e një sërë variablesh shtesë. Studimi në vetvete nuk prek asnjë aspekt tejet delikat për jetën e këtyre njerzve, si në aspektin politik atë fetar ose personal. Por njëherësh mund të hedhë dritë mbi një sërë qasjesh të fushave politike, ekonomike dhe ato sociale. Të gjitha në të mirë të së njëjtës vlerë studimore; përcaktimit të kuadrit të integrimit kulturor të këtyre të ardhurve në Tiranë. Për sa munden vlerat e fushave të tjera të jetës të zbulojnë ndopak në mënyrë të drejtpërdrejtë ose jo, pozicionimin e këtyre njerzve në strukturën sociale të shoqërisë shqiptatre. Pyetsori në fjalë ka mundur të hulumtojë në thëllësi. Përvoja në një zonë që pak e njeh gjithmonë parashtron probleme shtesë nga pikpamja e prezantimit, qasjes dhe ndërhyrjes me efekt studimi në të. Ndërkohë që studiuesi pyet duhet të kujdeset mos prekë çështje që paraqesin një rëndësi disi më prioritare për familjet, mos gjykojë sa i takon emëruesit të tyre të përbashkët- të qënit të ardhur, dhe mos mbajë qëndim ndaj fakteve që i vijnë të gatshme e që mund të përbëjnë një brumë me vlerë të vërtetë sociologjike përgjatë përpunimit dhe interpretimit të mëtejshëm të të dhënave. Puna në terren në zonën e Bathores i paraqiste të gjithë këto sfida. Në të tre grupmoshat kryesore të targetuar: të rinjtë, të rriturit dhe të moshuarit, specifikat e komunikimit dukeshin se ishin shumë të dallueshme dhe të rëndësishme për tu konsideruar. Ajo që mbetej sfidë për studiuesin gjatë fazës së grumbullimit të të dhënave ishte identifikimi i çdo vlere që lidhej me individin, pavarsisht moshës, zonës së origjinës, kohës që kish mbërritur në periferinë e Tiranës dhe unifikimi i atyre fakteve me vlerë sociale në një grumbull të vetëm të dhënash lehtësisht të përpunueshme. Anonimiteti dhe konfidencialiteti ishte vegla e parë me të cilën pyetsori ofrohej për tu plotësuar. Mungesa e emrit, mbiemrit apo adresës së shtëpisë ishin faktorë bindës të dosmosdoshëm, por ndonjëherë jo plotësisht të mjaftueshëm, për aq kohë sa biseda për mbledhjen e të dhënave ndodhte në një mjedis mini biznesi, si njësi tregtare, njësi shërbimi, shkollë, zyrë etj. Prania e më shumë se një personi përgjatë plotësimit të pyetsorit, thuajse gjithmonë ndikonte në përgjigjet e atij/asaj që intervistohej. 36

37 Shumë prej të pyeturve, kryesisht të gjinisë femërore, hezitonin t ju pergjigjeshin pyetjeve të një karakteri të veçantë si: - zgjedhja e bashkëshortit në rast të statusit beqar, - si do ta zgjidhni një konflikt të ashpër nëse ndaj tyre bëhej një padrejtësi, - çfarë qëndrimi mbajnë më të moshuarit nëse nuk respektoni normat kulturore të zonës nga e cila jeni zhvendosur, si dhe nëse - a u janë përmbushur ose jo pritshmëritë tuaja në lidhje me zhvendosjen në zonën ku po banoni ose jo? Në po të njëjtin kontekst perceptimi i nocionit të konfliktit për gratë dhe vajzat kryesisht përqëndrohej brenda strukturës së familjes dhe njësisë së saj (por jo vetem në familjen bërthamë) ndërkohë që për burrat, por sidomos për djemtë e rinj, referenca për një konflikt të ashpër apo një padrejtësie në adresë të tyre thuajse gjithmonë i atribuohej marrëdhënieve me njerëz jashtë familjes, madje edhe më tej akoma në qytetin e Tiranës. Duhet bërë më e mira për të siguruar anonimitetin dhe konfidencialitetin. Ndonëse përgjigjet në këtë situatë konkrete nuk hezitonin të vinin të menjëhershme e rrallë kërkonin kohë mendimi, alternativa e zgjidhjes së këtyre incidenteve si në planin konkret ashtu edhe në atë hipotetik i besohej më shumë miqve dhe të afërmve se sa organeve shtetërore qofshin këto në një plan më konkret, policisë e organeve të rendit ose dhe planin më zyrtar, gjykatave dhe proçeseve gjyqësore. Nga një e dhënë e tillë lehtësisht mund të deduktohet raporti midis një variabli; të të besuarit në zbatimin e forcën e ligjit dhe variablit të përkatësisë nënkulturore për ruajtjen e sigurisë së jetës dhe garancisë së saj. Një pamje e pikëprerjes së këtyre dy variableve shpesh rezultonte në raport të zhdrejtë; prioriteti i sigurisë së një jete me dinjitet nuk shihej i varur dhe i lidhur pashmangshmërisht me praninë dhe fuqinë e shtetit por të mbështjetjes familjare, shoqërore dhe aftësive fizike e sociale individuale. Megjithatë, informacioni mbetet një fakt i pamohueshëm që lidhet edhe me mendësine e zonave, nga të cilat vijnë këta të ardhur dhe besimit që ata kanë patur e kanë te ligji si rezultat i sjelljes së njëjtë në zonën e tyre të origjinës. 37

38 Kur erdhëm këtu s na pyti kush çfarë na duhej e si të na ndihmonin. I bëmë të gjitha vetë e nga e para, paçka se na thanë se toka nuk qe e jona. Po ajo s qe e askujt. Ne ikëm nga ato toka që s kishim ç i donim më. Edhe këtu dheu ynë është si në Malësi (I. C. i ardhur nga Malësia e Madhe në vitin 1996). Deri pak vite më parë, (të shekullit XXI) jetesa e gjithë komuniteti që jeton në Bathore varej dhe kushëtzohej shumë nga fjala dhe koncepti i legalizimit. Shumë fushata zgjedhjesh parlamentare apo pushteti vendor e bënë kryefjalë këtë çështje të jetesës së këtyre njerzve. Pavarsisht këtij fakti, e përditshmja e tyre dukjet se rrjedh po njësoj. Shtëpitë vijojnë të ngrenë nga një kat më shumë në varësi të dërgesave të të afërmve në emigracion ose të riparohen kur kanë disa vite që janë ndërtuar. Për më tepër, bujaria e tyre nuk matej dhe as varej nga ndërtesa e legalizuar ose jo, nga madhësia e shtëpisë apo vjetërsia e saj. Të gjithë të ftojnë të hysh brenda sepse punët e shtëpisë nuk fliten përjashta (cituar nga shumë prej të anketuarve shënim i autores). Brenda në mjediset e banimit të tyre mund të ndihesh shumë më i sigurt për objektivitetin e informacionit dhe çlirshmërinë e tij. E siç Kadare do tw thoshte:...duke u kthyer tek mali si vend jetese., pra vend veprimi i njeriut shqiptar, mund të themi pa frikë, sado paradoksale të duket, se malet tona me gjithë mjerimin dhe prapambetjen e tyre, akën qenë ndër malet e qytetëruara në botë, sepse kanë qenë të populluara, pra të humanizuara, dhe dihet se një truall i tillë sado i varfër e dramatik të jetë, është qindra herë më i qytetëruar se sa një shkreti shterpë, ku vërtiten vetëm erërat e fantazisë apo autobusët e turistëve (Kadare., I. 2002:94) 38

39 2.3 Hulumtimi mbi sipërfaqe për të analizuar thellësinë Kërkimi në një terren ku mbizotëron heterogjeniteti relativ njëherazi furnizon me të dhëna të dukshme por edhe të padukshme. Në këtë pikpamje studiuesi e ka të rëndësishme që të pyeturit në terren të kuptojnë pak ose në mënyrë sipërfaqësore për qëllimin e thelluar analitik. Ata duhet të perceptojnë vetëm përfitimin komunitar të studimit, atë që dukshëm prek interesat e tyre si dhe faktin që studiuesi nuk është aty për të zgjidhur një apo më shumë probleme të tyre, por për të evidentuar atë në mënyrë sa më efikase që t i serviret më pas autoriteteve shtetërore për hartimin e politikave efikase për zgjidhje funksionale dhe të qëndrushme. Është pikërisht kjo qasja me të cilën tenton të hyjë studiuesi në një terren që e njeh pak për nga dinamika e përditshme. Me tipare nënkulturore të veçanta perifieria e Tiranës, Bathorja bëhet edhe më sfiduese. Në rolin e studiueses, ndërkohë jam munduar të trajtoj çdo plotësim ankete si një ndërveprim të drejtpërdrejtë mes vetes dhe të pyeturit/ve dhe jo si një marrëdhënie publike të zakonshme që vetëm përsëritet nga një intervistim në tjetrin. Në këtë këndvështrim kontakti i drejtpërdrejtë me secilin nga personat e përfshirë në studimin solli në vëmendje disa episode me vlerë studimore: - Të rinjtë janë më të shkujdesur në përgjigjet e tyre në mungesë të prindërve ose të rriturve të tjerë. Rrjedhimisht përgjigjet e tyre ishin me objektive dhe me vlerë të veçantë. Koha e përgjigjeve të tyre zgjatej relativisht me 7-10 minuta më tepër se në rastet kur ju duhej të përgjigjeshin në prani të të rriturve, sidomos kur këta të fundit kishin dhënë tashmë opinionet dhe qëndrimet e tyre paraprakisht në të njëjtin pyetsor. - Të moshuarit, kërkonin por dhe shpenzonin më shumë kohë në plotësimin e një pyetsori, e kjo jo vetëm të kohës që ata/ato kanë në dizpozicion për shkak të mos angazhimit të rregullt në një punë jashtë shtëpisë, por edhe të përpjekjes mjaft racionale për të dhënë përgjigje sa më të sakta në lidhje me disa aspekte të veçanta të jetës së tyre në zonën nga e cila ishin zhvendosur. Kjo përpjekje sjell në planin krahasimor mes periudhave kohore, por edhe vendeve të ndryshme gjithë qasjen e 39

40 këtyre njerzve ndaj normave, tipareve, vlerave nënkulturore të zonave të tyre në raport me ato që kanë gjetur në Tiranë. - Të intervistuarat e vajza dhe gra, në kuadër të këtij studimi u ndanë në dy kategori të ndryshëm; gratë shtëpiake (numri më i madh i tyre) dhe grave të angazhuara në punët jashtë shtëpisë - në biznese private, në institucione publike, në agjensi ose zyra që ofrojnë shërbime, institucione arsimore dhe shëndetësore etj. Në përfundim të fazës kërkimore të terrenit dhe fillimit të përpunimit të të dhënave ishte relativisht e lehtë të mund të përzgjidhje mekanikisht pyetsorët e aplikuar në grupin e parë të grave të angazhuara kryesisht si shtëpiake, dhe ata të plotësuar nga gratë e punësuara jashtë ekonomisë së shtëpisë. Puna e studiuesit bëhet më e plotë nga pikpamja objektive kur kombinohet në një skuadër, një ekip me pjesëmarrje grupi me detyra të mirëpërcaktuara më parë. Për efekte logjistikisht më lehtësuese anëtarja tjetër e skuadrës së terrenit ishte banore e zonës së studiuar. Shumë prej efekteve të fshehura të komunikimit me zonën e studiuar mundësoheshin përmes kontaktit të filtruar të kësaj banoreje të zonës, pranisë së saj dhe shpjegimeve më konkrete sipas rastit dhe nevojës. U ngrit në këtë mënyrë shkalla e parë e ndërveprimit efektiv me banorët e zonës. Njëherazi u arrit konfidencialiteti në nivel optimal si dhe shkalla e duhur e besueshmërisë për shkëmbimin e informacionit dhe përshtypjeve. Mund të ndihej natyrshëm që pjesëmarrësit në studim e kishin sa të lehtë të përfshiheshin po aq të rëndësishme të shpreheshin lirshëm në praninë e një banoreje të së njëjtës zonë që kish kaluar së bashku me familjen e saj nëpër të njëjtat etapa të integrimit. Dukej se të qënit e saj pjesë e grupit studimor të terrenit shërbeu si një katalizator për vjeljen e asaj kategorie informacioni, i cili dukej ose kompleks ose delikat. Në pak ditë, përgjatë fazës së plotësimit të pyetsorëve falë kësaj hallke të komunikimit me komunitetin dhe besueshmërisë së ngritur ecuria sipas një ritmi të përllogaritur të zhvillimit të intervistave ndjeshëm u arrit edhe pranueshmëria e faktit social që ishte në studim. 40

41 Një pjesë e mirë e të pyeturve, sidomos kur i përkisnin të njëjtës lagje, dhe për më tepër me lidhje gjaku ose familjare, njoftoheshin mes njëri-tjetrit përgjatë mbrëmjve të njëpasnjëshme për procesin kërkimor në zhvillim e sipër dhe ndihmonin respektivisht me identifikimin dhe njoftimin e kampionit rastësor vijues të përcaktuar për target menjëherë në mëngjesin e ardhshëm. Në më pak se dy javë punë të pashkëputur në terren, nga pikpamja emotive prania si studiuese ishte lehtësuar nga shumë kushte sociale të ndërthurura me elemente nënkulturore të zonës. Në zonën e Bathores së thellë, lagjia Bulcesh, ndonëse vajzat dhe gratë e reja prezantohen po aq të integruara sa edhe në afërsi të qendres së Tiranës, një pjesë e mirë e tyre ndjekin shkollën e lartë/universitetin, punojnë dhe më së shumti brenda zonës së Bathores kanë një aktivitet social të konsiderueshëm, ende janë pjesë e disa kornizave të mendësisë së zonës, e cila tanimë ka marrë formën e një hibridi të kombinuar të nënkulturave të qyteteve të ndryshme veriore, si Burreli (Mati), Hasi, Malësia e Madhe dhe Puka. Një zonjë e re familjare respektohet për rolin qe ka në familje ose edhe në punë, por nuk del dot nga kornizat e përcaktuara virtualisht në zonë: një zonjushë a zonjë e re shihet me skepticizëm në timonin e një makine, trajtohet në nivel kritik kur punon në një punë me turne të vona në Tiranë, konsiderohet si rebele dhe aspak racionale, kur zgjedh të ketë një partner në vend të një djali me etiketën e të fejuarit ose bashkëshortit. Arrin ky gjykim deri në kufijtë e shmangies nga konformiteti nëse partneri banon në Tiranë, për më tepër, kur ai është me origjinë nga Vlora, Gjirokastra, Berati etj. Në këtë situatë paksa kaotike për të kuptuar rregullin dhe interpretuar logjikën e sjelljes shoqërore brenda komunitetit, prania e studiueses që nuk është banore e zonës dhe mbërrin aty çdo ditë me autoveturë, në rolin edhe të shoferes nuk lehtëson aspak mirëpritjen dhe dashamirësinë e banorëve të zonës. Me qëllimin për të kuptuar dhe pas ndëgjegjësimit për pamundësi të ndryshimit të një qasje të tillë për shkak të mentalitetit, zgjidhja shndërrohet në një detyrim më shumë se një zgjedhje: sistemimi i mjetit në një territor pak më larg në distancë nga lagjia në fokus dhe përdorimi i mjeteve të transportit urban për të lëvizur nga një pikë studimi në një tjetër, një mënyrë e dobishme kjo për të 41

42 kuptuar edhe shumë nga vështirësitë e jetës së përditshme që të pyeturit i përmendin përgjatë intervistimit të tyre por që mbeten në kufijtë e abstraktes kur nuk i prek ato. Në kuadër të punës në terren ishte i rëndësishëm edhe prezantimi përpara personave të pyetur. U perceptua në formën e një vegle ndihmëse që e dizenjuar si një skedë prezantuese ishte me studiuesen në çdo intervistë të bërë. Kishte në të aq informacion sa duhej paraprakisht për të anketuarit njëherazi për të krijuar pamjen e qartë të efektit studimor. Kjo skedë prezantimi u shumëfishua në rreth 100 copë, e i jepej të anketuarit në dorë për ta lexuar ndërkohë që pyetsori bëhej gati për plotësim. Disa prej detajeve të rëndësishme për të qenë pjesë e kësaj skede informuese ishin: të dhënat e përgjithshme për studiuesen (emri, pozicioni, qëllimi); detajet e institucionit për të cilin po zhvillohej ky studim dhe në cilat kushte specifike si pjesë e këtij institucioni kryhej studimi; një informacion paraprak për efektet finacuese në origjinë të studimit dhe dorëzimit të tij pas prezantimit si punim shkencor; një fjali në lidhje me subjektin, qëllimin dhe një pritshmërie sipërfaqësore duke shmangur gjykimin në kuadër të hipotezës studimor dhe një ide fillestare në lidhje me përdorimin e shifrave të këtij punimi më pas dhe çfarë do të ndodhë empirikisht me studimin e përfunduar. 42

43 3. Migrimi i brendshëm në Republikën e Shqipërisë Migrimi i kryer më së shumti në mënyrë të pakontrolluar në Republikën e Shqipërisë, jo në përputhje me kornizat normale të urbanizimit e proceseve komplekse të tij, sikurse ndodh në shumicën e vendeve të cilat tanimë merren në formën e modeleve më të mira politiko-shoqërore për sa i përket zhvendosjeve efektive të popullsisë me përfitim reciprok për shtetin dhe shoqërinë. Këto lëvizje të çrregullta të shoqërise kanë krijuar çrregullime edhe në strukturat sociale të qyteteve edhe në strukturën e sjelljeve sociale. Përveçse triumfit të të drejtës së njeriut për të zgjedhur me vullnetin e tij vendbanimin, të ardhurit kanë ndikuar pozitivisht në zhvillimit ekonomik urban, industrisë së materialeve të ndërtimit si dhe atë të shërbimeve. Gjatë gjysmës së dytë ë vitit 1990, Republika e Shqipërisë përjetoi lëvizje të brendshme të popullsisë që ndikuan në ndryshimet e përgjithshme demografike të vendit. Migracioni i brendshëm nga zonat rurale në ato urbane dhe sidomos autostrada Tiranë-Durrës solli rritjen e popullsisë urbane nga 35,5 për qind në vitin 1991, në 42 për qind në vitin 2001, dhe 44 për qind raportohet në 2011(INSTAT/CENSUS 2011). Përqëndrimi në zonat urbane mund të jetë shumë i madh, nëse marrin parasysh dhe vendbanimet e të ardhurve në periferi të qyteteve, të cilat janë konsideruar si rurale nga pikëpamja administrative deri vonë (Strategjia ndërsektoriale e perfshirjes sociale , Dhjetor 2007). 43

44 Një hapësirë e caktuar kur popullohet së tepërmi, nis edhe zvogëlohet në një farë kuptimi. Përgjatë këtyre viteve të tranzicionit kemi përjetuar edhe një raport tjetër të njeriut apo të grupeve shoqërore me hapësirën. Qindra mijëra njerëz edhe familje zbritën nga zonat e larta malore drejt ultësirave. U populluan në mënyrë intensive dhe fillimisht kaotike periferitë e qyteteve të mëdha, në rradhë të parë ato të Tiranës. Po kështu një pjesë e madhe e shqiptarëve i hyjn aventurës së emigracionit, duke zbuluar territore dhe hapësira të banuara nga kombe e kultura të tjera (Fuga, A.,: 2012: 9). Migrimi i brendshëm nga pikpamja demografike, së pari tregon për shkallën e lëvizjes së popullsisë në hapësirë gjatë një periudhe të caktuar. Së dyti, migrimi është pjesë e një rritje apo ulje numerike të popullsisë. Për këto arsye, migrimi është pjesë e zhvillimit demografik të rajoneve dhe tregues i ndryshimeve sociale si urbanizimi (Migracioni në Shqipëri, IOM 2004; 22). Massey, në analizën e tij për orientimet e zhvendosjeve migratore brenda vendit jep këtë gjykim: Duke mbajtur parasysh intensitetin e migracionit si dukuri në tërësi dhe 44

45 dinamikat e saj që kanë qenë gjithnjë në rritje migrimi i brendshëm ka tendencën të lëvizë nga jugu drejt qendrës ose brenda të njëjtave krahina jugore e po të njëjtën tendencë kanë flukset që vijnë nga Veriu, por ndryshe nga krahinat jugore, të dhënat flasin flasin për një shkallë të lartë të prapambetjes ekonomike të rajonit të veriut, ku investimet mbeten relativisht të kufizuara pas zhvendosjeve të njerzve drejt qendrës apo dhe më tej. Zhvillimi ekonomik i rajonit qendror të një vendi nuk është, megjithatë, faktori i vetëm i fluksit më të madh në numër me drejtim veri-qendër (Massey et al.,1993:16). Në një përthyerje situatash të njëjta analitike zona në studim në ditët e sotme ofron edhe të tjerë faktorë krahas situatës ekonomike. Faktorë të tjerë si strategjia e familjes, arsimi ose shëndetësia mund të luajnë, gjithashtu, një rol në marrjen e vendimit, vendosjen në një zonë me prirje gjeografike qëndrore dhe rritjen jo vetëm demografike të asaj zone. Ndërsa persona u zhvendosën nga një rajon në tjetrin prej vitit 1989 deri në vitin 2001, migrimi ndërmjet prefekturave numëron persona për po të njëjtën lëvizje (INSTAT Migracioni në Shqipëri Rregjistrimi i banesave (2004: 11) Kjo do të thotë që dy migrimeve ndërrajonale ju përgjigjën një migrim ndër-rajonal dhe një ndërprefekturor 2. Kjo, logjikisht, të çon në faktin që sa më e detajuar të jetë ndarja administrative, aq më e lartë është shkalla e migrimit. Por studimet për migrimin e brendshëm në tërësi tregojnë se aktorët e tij janë më së shumti mosha e re. Kështu sipas INSTAT (2004) 46 për qind e migrantëve të brendshëm deri në vitin 2002 në Republikën e Shqipërisë ishin deri në moshën 30 vjeç dhe vetëm 6 për qind e migranëtve të brendshëm përfaqësojnë moshën e pensionit. Në plan të përmbledhur shifrat më të fundit të INSTAT në lidhje me migrimin e brendshëm japin këtë situatë 2 Shqipëria aktualisht ka 12 prefektura dhe 36 rrethe. 45

46 Duke marrë në konsideratë drejtimin e flukseve të migracionit të brendshëm, mund të dallohen lloje të ndryshme fluksesh, sipas rivendosjes së tyre rajonale dhe llojit të vendbanimit. Matrica e migracionit të brendshëm (Tabela 2) paraqet lëvizjet e brendshme sipas qarkut të vendbanimit në vitin 2001 dhe qarkut të vendbanimit në Ajo dëshmon një zhvendosje të qartë të popullsisë nga veriu (sidomos verilindja), pjesa jugqendrore dhe juglindore drejt qendrës. Zonat kryesore nga vijnë migrantët e brendshëm janë qarqet e Dibrës, Kukësit dhe Gjirokastrës, ku më shumë se 21 për qind të popullsisë së tyre është larguar gjatë periudhës Dibra dhe Kukësi janë gjeografikisht zona të rrethuara nga male dhe shënojnë disa prej niveleve më të larta të papunësisë dhe shkallës së varfërisë, si edhe mundësi të kufizuara ekonomike (Lundstrom. S., Ronnas, P., 2006: 24-25). Në dallim, migracioni i brendshëm nga Gjirokastra është orientuar drejt qarqeve qendrore dhe bregdetare. Megjithatë, migracioni i brendshëm ulet nga emigrimi sidomos në Greqi. 46

47 Në pjesën qendrore të Republikës së Shqipërisë, ku mbizotërojnë flukset hyrëse, shumica e migrantëve të brendshëm përqëndrohen në Tiranë dhe Durrës. Më pak domethënëse kanë qenë flukset migratore përgjatë zonave bregdetare. Në krahasim me qarqet e tjera, Tirana shënoi rritjen më të lartë, me rezidentë të rinj që vinin nga qarqe të tjera të të Republikës së Shqipërisë, e ndjekur nga Durrësi me rezidentë të rinj. E thënë ndryshe, në vitin 2011, 49 për qind e migrantëve të brendshëm u vendosën në Tiranë, kurse 15 për qind në Durrës (INSTAT 2011:19) Luhatjet demografike nga popullsi rurale në atë urbane Në lidhje me ndryshimet domethënse demografike në Republikën e Shqipërisë, referimet u morën në burime të ndryshme. Fillimisht shkalla e ndryshueshmërisë së vlerave të përgjithshme të popullatës në vend u panë në një plan krahasimor kohor e më pas zhvendosjet shifrore në raportin urban/rural. Tabelat e mëposhtme paraqesin vlerat që Banka Botërore dhe Agjensia e Kombeve të Bashkuara për Popullsinë sjellin në lidhje me këtë çështje. Të dhënat e paraqitura janë marrë në faqet zyrtare të internetit të organizatave/agjensive në fjalë dhe sjellin vlerat e përditësuara të dhjetor

48 quandl.com/un/dev_populationtotal_alb-population-total-albania 48

49 Nga ana tjetër INSTAT në vlera të përgjithshme jep këto shifra për popullatën e Republikës së Shqipërisë në CENSUS 2011: ,061, ,049, ,058, ,063, ,084, ,102, ,119, ,134, ,149, ,152, ,170, ,193, ,195,000 Burimi: INSTAT Përpunimi dhe komentet: ODA 49

50 50

51 Për sa i përket ndarjes gjinore, ndryshe nga migrimi ndërkombëtar tendenca në migrimin e brendshëm është më e madhe drejt gjinisë femërore. Në dhjetëvjeçarin , shumica e migrantëve të brendshëm ishin të gjinisë femërore ndonëse ky variabël korrelohet me zonat dhe moshën, ka ndryshime në varësi të qyteteve që merren për referencë. Ky migracion i brendshëm kompleks dhe shpesh kaotik në përgjithësi ka shfaqur tregues vështirësie në integrimin ndërmjet komuniteteve pritëse dhe atyre të ardhurve, një humbje të balancës sa i takon rregullimit infrastrukturor, por jo më pak në sektorin e shërbimeve (shëndetësi, arsim, punësim). Efektet negative të lëvizjes u evidentuan shumë shpejt, meqenëse u hoqën kufizimet për migrimin e brendshëm, zonat malore veriore dhe verilindore u shpopulluan ndjeshëm, si zona artificialisht të populluara gjatë regjimit komunist, ku tokat veçanërisht të pakta, mundësitë për punësim në sektorët jashtëbujqësor po aq të pakta, dhe shumica e popullsisë ndodhej nën vijën e varfërisë. Përveç kësaj një sërë problematikash të tjera janë të lidhura me migrimin e brendshëm. Procesi i integrimit të migrantëve është i vështirë dhe plot sfida. Përvoja ka treguar që është i mundshëm një nivel i mirë i integrimit vetëm në qoftë se migrimi është i rregullt dhe jo në nivele të larta. Migrimi ka krijuar çekuilibër në të gjithë elementët e ekosistemit të pajisjeve urbane si: banesat, kanalizimet, ujësjellësat, infrastruktura, energjia elektrike, arsimi etj. Ky çekuilibër përkeqëson treguesit e standartit urban të jetesës. Kjo do të thotë që zor se mund të kemi një rritje të nivelit të urbanizimit që përfaqëson mënyrën urbane të jetesës. Gjithashtu një dinamikë e tillë e migrimit bën të nevojshme rritjen e investimeve të karakterit demografik dhe gjithashtu është i shoqëruar me fenoneme të tilla si rritje e papunësisë dhe e tregut informal (Carletto G., Davis, B., Stampini, M., & Zezza, A., 2004: 13). Ndërkaq duhet thënë se dendësia e popullsisë në hapësirat urbane, sidomos në Tiranë, ka bërë që ndërsa hapësira makrosociale njeh rritje dhe zgjerim, ajo që rrethon njeriun në jetën e tij të përditshme urbane, është ngushtuar, tkurrur, bërë pra, një territor gjithmonë e 51

52 më i ngushtë, pra që jep më pak mundësi për punë, bën që të mirat materiale të ndahen në më shumë duar e frymë, dhe sidomos shkakton stres, sepse në lëvizjet e tyre njerëzit fërkohen, më shumë, prodhojnë më shumë ndotje, më shumë zhurma, i bllokojnë pamjen njëri-tjetrit, krijojnë masa njerëzore pa njohje dhe pa lidhje mes tyre (Fuga, A. 2012: 11). Analiza të ndryshme në lidhje më migrimin e brendshëm theksojnë prirjet dhe amplitudat e tij. Analizat tregojnë se migrimi i brendshëm u rrit midis viteve 1990 dhe 1998 dhe pastaj ra. Ky migrim kulmon me vitet që vijuan menjëherë pas rënies së piramidave, ku më shumë njerëz u shpërngulën drejt Tiranës, duke reflektuar ndoshta përdorimin e gjerë të migrimit të brendshëm si një strategji në përgjigje të krizës të shkaktuar nga kolapsi i skemave piramidale. Duke i referuar raportit Zhvillimi urban, migrimi dhe ulja e varfërisë të vitit 2007, mund të shprehemi se, që nga viti 2002, fluksi i migrimit të brendshëm dhe atij ndërkombëtar, është ngadalësuar ndjeshëm dhe po tregon shenja rënieje. Kjo ndodh për shkak të një sërë arsyesh. Një nga arsyet është se me shpërbërjen e ekonomisë së planifikuar e të centralizuar, kushtet ekonomike janë përmirësuar ndjeshëm, sikurse tregohet edhe nga norma e lartë e rritjes së produktit të brendshëm bruto. Një arsye tjetër është se nuk ka ndodhur aktualisht një krizë aq e madhe që të jetë e barabartë për nga rëndësia dhe madhësia e vet me atë të skemave piramidale, çka duket se ka qenë shtysa kryesore, e vetme dhe më e madhe e migrimit të kohëve të fundit (Raporti :Zhvillimi urban, migrimi dhe ulja e varfërisë, një vlerësim mbi varfërinë, 2007). Studime dhe hulumtime në fushën e migrimit të brendshëm sot tregojnë që ky si dukuri nuk është më dhe aq i ri në moshë, siç rëndom pretendohet për migrimin ndërkombëtar.prof.fuga, përdor termin eksod rural për të përcaktuar proçesin e ribërjes së zonave rurale dhe urbane të Republikës së Shqipërisë. Në këndvështrimin e tij, eksodi rural paraqet prirjen e zhvendosjes të një pjesë të madhe të popullsisë qytetare apo fshatare drejt zonave të reja të banimit apo të punësimit (Fuga, A., 149: 2000). 52

53 KUADRI I ANALIZËS PËR VENDIMIN PËR TË MIGRUAR SË BRENDSHMI SKEMA E MIGRIMIT Lidhjet fshat-qytet Faktorë plotësues (toka, pasuria) Kthimi i psikikës (lehtësitë urbane) Politikat qeveritare (taksat, tatimet) Të ardhurat rurale Distanca gjeografike Shkolla dhe Media Sistemi social (vendimet komunitare) Kthimet e migrantëve Arsimi Dërgesat rurale-urbane Informacioni ne qarkullim Paga urbane Vlera e pritshme aktuale e migrimit Vlera e perceptuar e migrimit Vendimi per te migruar Fitimet e vetëpunësimit Të ardhurat urbane Mundësia për të gjetur një punë Kostot oportune Todaro. M. Internal Migration in Developing Countries: A Survey (1980) p.366 Kostot e jetesës Kostot e migrimit Kostot e transportit 53 Kostot psikologjike (rreziku i pershtatjes sociale, etj)

54 Në një analizë empirike të skicës së mësipërme orvatemi të gjejmë disa kushte që ndihmojnë në një perceptim më të lehtë të proçesit të zhvendosjes dhe faktorëve shtytës si dhe atyre që vijnë si pasojë e dukurisë. Në zonën e Bathores disa prej këtyre elementeve janë mëse të dallueshëm duke përvijuar kuadrin teorik e plotësuar atë me tipare praktike. Kështu vendosja e popullatës në periferinë e Tiranë ka një objektiv të qartë; përshtatjen me mjedisin e ri të jetesës dhe përdorimin sa më të mirë të lehtësirave urbane që potencialisht mundëson apo ofron ai. Për të analizuar nëse një përshtatje e tillë është kryer në mënyrë funksionale nga pikpamja individuale e familjare si dhe ajo komunitare e shoqërore, studiuesi Michael Todaro vendos lidhjen fshat qytet si përcaktuese për vlerësimin konkret. Në këtë lidhje distanca gjeografike nga vendbanimi i mëparshëm si dhe ndikimi i aktorëve e institucioneve sociale si shkolla e media qëndrojnë në një raport të drejtë përbri informacionit në qarkullim për individët që përjetojnë dukurinë. Kështu, sipas Todaros nëse shkalla e informacionit të marrë nga ana e migrantëve është në vlerë pozitive dhe gjen kapacitetin e duhur për t u asimiluar siç duhet, atëherë distanca gjeografike nga vendbanimi i mëparshëm në atë aktual përbën vetëm një faktor plotësues sesa kundërshtues. Nga ana tjetër; shkolla, media, komuniteti, institucionet fetare etj shndërrohen në faktorë përcjellës e ndihmës, po në favor të qarkullimit dhe përthithjes së informacionit. Gjithë sa më lart, e parë në një konktekst social e nën-kulturor ndikon pashmangshmërisht në ngritjen dhe kultivimin e vlerave indivdiduale të migrantëve sa i takon dukurisë së zhvendosjes. Përgatitja e një terreni të përshtatshëm nga pikpamja ekonomike, sociale, kulturore rezulton në një proçes efektiv të zhvendosjes jo vetëm të një njeriu por edhe të familjes së tij. Në këtë mënyrë përllogaritja e kostove që kjo dukuri ka bëhet më e lehtë, më e kuptueshme dhe përftimet e të gjithë fushave për migrantët janë më lehtësisht të perceptueshme dhe të prekshme. Ky sipas Todaros është një proçes që sa më shumë kohë të marrë aq më shumë mundësi ka të rezultojë i suksesshëm, duke i lënë kështu kohë politikave qeveritare të formësohen fillimisht në një kuadër teorik e më pas 54

55 marrin jetë dhe vetë individëve të bëhen pjesë e e njësive shoqërore që ata kanë vendosur të jetojnë (Todaro. M. 1980; 368). Studimet e deritanishme në fushën e migrimit të brendshëm kanë dokumentuar faktin se në mbarë vendet në zhvillim nivelet e migrimit rural-urban vazhdojnë të tejkalojnë normat e krijimit të vendeve të punës dhe aq më shumë, të kapërcejnë parashikimet në lidhje me zhvillimin industrial dhe kapacitetin e shërbimeve urbane sociale për të absorbuar këtë fuqi punëtore. Migrimi i brendshëm me ritme të shpejta nuk po shihet më nga analistët ekonomistë dhe socialë si një proces i domosdoshëm për të zgjidhur problemet e kërkesës urbane për punë. Përkundrazi, sot migrimi po shihet gjithnjë si faktor që po kontribuon drejtpërdrejt në krijimin e sufiçitit të kërkesës për punë në zonat urbane, problem ky që po përshkallëzohet gjithnjë e më shumë, po shfaqet me efekt zinxhir dhe duket se po cënon gjithmonë e më tepër ekulibrat gjeografike dhe demografike të zonave rurale dhe atyre urbane si dhe ndërveprimit efikas mes tyre. Për më tepër, migrimi i brendshëm sidomos kur ndodh në nivele të padeklaruara, e pra të paorganizuara përkeqëson pabarazitë strukturore rurale-urbane në dy mënyra të drejtëpërdrejta. Së pari, në anën e ofertës, migrimi i brendshëm në mënyrë shpërpjesëtimore rrit normat e ngritjes së punëkërkuesve urban në krahasim me rritjen e popullsisë në këto zona, e cila në vetvete është historikisht në vlera të papara më parë për shkak të numrit të lartë të të rinjve të arsimuar që dominojnë edhe kontigjentin e migrantëve të brendshëm. Prania e tyre (e të rinjve të arsimuar) ka prirje që të rrisë cilësine e ofertës për punë në zonat urbane, por ndërkohë po varfëron dukshëm dhe në mënyrë të pashmangshme kapitalin njerëzor në zonat periferike dhe ato rurale. Së dyti, në anën e kërkesës, për të krijuar punë në zonat urbane është shumë herë më tepër e kushtueshme se të hapësh vende pune në zonat rurale, për shkak të kapaciteteve dhe burimeve shtesë që duhen për të mundësuar këtë proces, parë kjo nga pikpamja e modernizimit të sektorit industrial. Më konkretisht, Michael Todaro, sqaron se vëmendja sociale dhe ajo politike gjithmonë e më tepër po zhvendosen nga të ardhurat rurale në të ardhurat urbane (Todaro, M., 1980: 317). 55

56 Kjo dukuri duket se është shumë herë më tipike në vendet në tranzcion, të cilat në prirjen për të bërë më të dukshëm identitetin e tyre kalojnë në procese transformuese aspak të lehta. Ndër faktorët që deri dje kanë ndikuar dhe kushtëzuar ritmet e rritjes ose uljes së të ardhurave rurale, Todaro rendit: tokën, pasurinë, taksat, dhe vendimet komunitare për administrimin e burimeve natyrore dhe njerëzore. Ndërkohë, paralelisht me këtë skenar rendit si faktorë përcaktues për luhatjen e ritmit të të ardhurave urbane; pagat, fitimet e vetëpunësimit, dhe mundësitë e shumëfishta për tu integruar në tregun e punës. Todaro, përcakton si tregues përcjellës nga të ardhurat rurale në ato urbane dy: arsimimin dhe dërgesat nga zonat rurale në ato urbane (dhe jo anasjelltas). Sipas Todaros, procesi i të migruarit brenda për brenda vendit, ndonëse paraqet në sipërfaqe më pak kosto, përmban disa sfida të vështira për tu tejkaluar. Kështu, duke mënjanuar kthimet e migrantëve në krahinat e tyre të vendbanimeve fillestare, Todaro analizon kostot oportune, koston e jetesës, koston e transportit. Këto tri kategori kostosh të mbiveshura edhe me kostot psikologjike (rreziqet e përshtatjes sociale) e bëjnë vendimin nga ana e migrantit shumë herë më të vështirë sesa thjesht veprimi i të lëvizurit nga fshati në qytet, duke sjellë si nevojë shqyrtimin e vlerave të pritshmërisë për migrimin, vlerave të perceptuara si dhe planeve në vijim për integrimin ose kthimin (Todaro, M., 1980: 332). Sot brenda lagjeve dhe zonave të ndryshme urbane, relativisht të ngushta, qarkullojnë e jetojnë shtresa shoqërore, familje e individë, që nuk e njohin pothuajse fare njëri /tjetrin. Migrimi i brendshëm gjatë pothuajse njëzet viteve të fundit përbën një nga proceset e pandashme të tranzicionit shqiptar. Duke hedhur një vështrim mbi historikun e migrimit të brendshëm, statistikat tregojnë se në Republikën e Shqipërisë lëvizja e popullsisë është shfaqur në tri forma kryesore. Lëvizja natyrore, që përfaqësohet me lindjet e me vdekjet, lëvizja territoriale që realizohet përmes migrimit dhe emigracionit ndërkombëtar dhe lëvizjet shoqërore. Sipas specialistëve të demografisë, të tria këto forma kanë sjellë ndryshime të vazhdueshme në hartën gjeografike të vendosjes së banorëve, si dhe transformime në përbërjen sociale, profesionale, arsimore e kulturore të popullsisë. Specialistët shpjegojnë se "migrimi, si 56

57 zhvendosje e individëve dhe grupeve brenda vendit, nga një qendër e banuar në një tjetër, vjen si rrjedhojë e zhvillimit të pabarabartë territorial të vendit dhe synon të vendosë ekuilibrin ndërmjet zonave me pamjaftueshmëri të burimeve të punës dhe zonave që me mundësitë e zhvillimit të tyre e me nivelin më të lartë të shpërblimit të punës, shfaqin aftësi tërheqëse ndaj krahëve të punës" (Miluka J., G. Carletto, B. Davis dhe A. Zezza. 2007:31). Në vijim, një tjetër qasje na vjen nga King, Skeldon dhe Vullnetari në artikullin e tyre Migrimi i brendshëm dhe ai ndërkombëtar; Duke vendosur ura mes ndarjeveteorike. Sipas tyre migrimi i brendshëm në Republikën e Shqipërisë kalon në tri etapa të ndryshme. Etapa e parë, përfshin periudhën , që shquhet për ritme të larta të shpërnguljes së popullsisë nga fshati në qytet. Zhvillimi i industrisë, i ndërtimit, i transportit dhe i degëve të tjera çuan në rritjen e shpejtë të qyteteve dhe krijimin e qyteteve të reja. Në këtë periudhë popullsia qytetare u dyfishua, kurse popullsia fshatare u shtua vetëm 30 për qind. Etapa e dytë përfshin periudhën , që karakterizohet nga frenimi administrativ i procesit të urbanizimit. Etapa e tretë, është ajo që fillon pas vitit 1990 dhe përkon me ndryshimet e thella të sistemit politik dhe ekonomik dhe me ndryshimet e ndjeshme të stukturës socialekonomike të vendit. Kjo etapë shkaktoi rritjen e popullsisë qytetare dhe reduktimin, për të parën herë të popullsisë fshatare (King, R., Skeldon, G., Vullnetari, J., 2008: 56). Specialistët e demografisë tregojnë se, " fluksi më i madh i migrimit është ai nga zonat rurale në ato urbane". "Një tjetër drejtim i lëvizjes migratore është shpërngulja e popullsisë nga zonat malore, kryesisht nga pjesa verilindore e vendit drejt zonës së ulët bregdetare si pasojë e kushteve të vështira gjeo-klimatike dhe nga varfëria e madhe", thonë specialistët e demografisë. Një lëvizje migratore e fuqishme është ajo që vjen nga zonat rurale e urbane, drejt rajonit Tiranë-Durrës (Miluka J., G. Carletto, B. Davis dhe A. Zezza. 2007:29). 57

58 E pra, faktorët kryesorë që i detyrojnë njerëzit të shpërngulen lidhen me synimin për t'u shpëtuar kushteve të vështira të jetës në fshat, mosmarrëveshjet e lindura prej ndarjes së tokës, izolimi që krijon largësia e shkollave dhe qendrave shëndetësore, mungesa e një politike të qartë e të frytshme ekonomike për mbështetjen e zhvillimit të bujqësisë në fshat, dobësimi i lidhjeve ekonomike me fshatin dhe imazhi i qytetit si vendi më i përshtatshëm për të. 58

59 3.2 Republika e Shqipërisë nën presionin e prirjeve migratore Republika e Shqipërisëa në kuptimin e mirëfilltë të fjalës ështe një vend në lëvizje. Migrimi i saj i brendshëm dhe i jashtëm në 15 vitet e fundit, ka qenë masiv si në drejtim të shkallës edhe ndikimit. Rreth 20 për qind e të rriturve janë shpërngulur brenda vendit dhe një në tre familje ka një migrant jashtë shtetit (Raporti i Bankës Botërore Migrimi dhe ulja e varfërisë, 2007:14). Me gjithë analizat në fushën e migrimit, migrimi i brendshëm nuk është aq i ri në moshë. Prof. Artan Fuga, përdor termin eksod rural për të përcaktuar procesin e ribërjes së zonave rurale dhe urbane të Shqipërisë. Në këndvështrimin e tij, eksodi rural paraqet prirjen e zhvendosjes të një pjesë të madhe të popullsisë qytetare apo fshatare drejt zonave të reja të banimit apo të punësimit (Fuga, A., 2000: 149). Gjatë të kaluarës socialiste të Republikës së Shqipërisë migrimi i brendshëm nuk ekzistonte si një mundësi zgjedhjeje personale, por më së shumti si një përgjigje ndaj nevojave ekonomike dhe e vendosjeve politike. Periudha e dytë fillon në vitet 90, tashmë përmes një procesi migrimi të brendshëm vullnetar. Kjo lëvizje e lirë u mundësua përmes hyrjes në fuqi të kuadrit ligjor demokratik, i cili i jepte çdo invidivi të drejtën për të zgjedhur lirisht profesionin, vendin e punës dhe banimit. Këto lëvizje të popullsisë, edhe pse spontane e kaotike, vështrohen si procese pozitive, sepse në thelb kanë dëshirën dhe të drejtën humane për një jetë më të mirë, duke u shpërngulur drejt qendrave të zhvilluara. Gjatë dhjetëvjeçarit të fundit, rreth 10 për qind e banorëve u zhvendosën brenda vendit, duke ndryshuar qytetin ose fshatin e vendbanimit të zakonshëm. Të dhënat e censusit kanë treguar se migrantët e brendshëm janë përgjithësisht të rinj. Më shumë se 50 për qind e migrantëve që kanë ndryshuar qytetin ose fshatin e vendbanimit ishin të grupmoshës vjeç, ndërkohë që kulmi shënohet në moshën vjeç. Gratë janë ato që kanë më shumë gjasa të migrojnë brenda vendit sesa burrat, duke përbërë 59 për qind të migrantëve të brendshëm raporti gjinor është 69 burra për 100 gra (Migracioni në Shqipëri, Maj 2014:25). 59

60 Të dhënat e Censusit 2011, mundësojnë analizën e dinamikave të lëvizjeve të brendshme, në kuptimin që mund të shqyrtojmë nëse migrantët e brendshëm kanë prirje të lëvizin drejtpërdrejt nga origjina në destinacion apo nëse kryejnë lëvizje të shumëfishta. Qarku i Tiranës ka përqindjen më të lartë të migrantëve të brendshëm që kanë lëvizur drejtpërdrejt (97 për qind); qarku i Dibrës ka shifrën më të ulët, me 91 për qind. Në fakt, lëvizjet e brendshme drejt Dibrës karakterizohen nga një normë më e lartë individësh, të cilët e kanë ndryshuar rrethin të paktën dy herë, krahasuar me lëvizjet e brendshme drejt qarqeve të tjera (shih hartën). Në periudhën , individë që jetonin në Republikën e Shqipërisë kanë ndryshuar qarkun e vendbanimit të zakonshëm: këta migrantë përbëjnë 8 për qind të popullsisë banuese në vitin Lëvizjet në nivel qyteti dhe fshati, në njëjtën periudhë shënojnë një shifër prej individësh. Thuajse gjysma e këtyre migrantëve të brendshëm janë rivendosur në qarkun e Tiranës, më saktë në Tiranën nënurbane. Kështu, gjatë periudhës , mbi individë, janë vendosur në qarkun e Tiranës e familjarëve emigrantë (Projeksionet e popullsisë së Shqipërisë INSTAT 2004; 21). 60

61 Shënim: ndryshimi i popullsisë (si përqindje) në nivel komune; Tirana është në qendër, me komunat përreth që kanë përjetuar rritjen më të madhe (Migracioni në Shqipëri, Maj 2014/CENSUS 2011:14). 61

62 3.3 Të gjithë në Tiranë Tirana ka tërhequr historikisht numrin më të madh të migrantëve të brendshëm. Ajo kombinon zhvillimin ekonomik, faktin që është qendra e jetës shoqërore e kulturore, si edhe mundësitë për arsimim më të mirë. Për pasojë, punësimi është përqendruar gjithnjë brenda dhe rreth Tiranës, duke përcaktuar në një masë të madhe orientimin e migracionit të brendshëm (INSTAT 2014:15). 4 Edhe më herët një pamje e parë e mobilitetit të brendshëm në Republikën e Shqipërisë, me vlerë studimore nga pikpamja statistikore, por edhe ajo social-kuptimore mund të gjendet në Sondazhin e Matjes së Standartit të Jetesës (LSMS 2007:22). Informacionet e mbledhura përmes kësaj baze të dhënash tregojnë nëse individët kanë lëvizur vazhdimisht apo me një destinacion të mirëpërcaktuar që në krye të herës. Prefekturat e qendrës së vendit (Tiranë dhe Durrës), tërheqin migrantë, të cilët vijnë nga i gjithë vendi. Pjesa më e madhe e migrantëve, megjithatë, vijnë nga verilindja. Migrantët e ardhur nga verilindja drejt qendrës karakterizohen nga një strukturë e moshës së re: 68 për qind e migrantëve janë të moshës vjeç, kundrejt 45 për qind të popullsisë së të gjithë vendit, (LSMS 2007:17). Kjo zhvendosje çliron zonat e largimit të njerëzve nga presioni i madh demografik, për shkak të faktit se 65 për qind e popullsisë jomigrante ka një moshë më pak se 40 vjeç. Meqenëse migrantët janë shpesh të rinj, kapitali i tyre njerëzor është mesatarisht më i lartë, ose sa ai i popullsisë jomigrante. Personat me diplomë të shkollës së mesme ose me diplomë universiteti përbëjnë vetëm 26 për qind të popullsisë jomigrante në zonat verilindore të vendit, dhe ata janë 34.5 për qind e popullsisë migrante. Ndikimi kryesor i kësaj zhvendosjeje për zonat pritëse lidhet me pjesën më të madhe të migrantëve me formim të nivelit të mesëm (arsimi tetëvjeçar), të cilët përfaqësojnë 48 për qind të migrantëve, kundrejt 36 për qind të popullsisë pritëse. Koeficienti i papunësisë së popullsisë së origjinës (që jetojnë në verilindje), është mjaft i lartë, me 25.5 për qind (INSTAT: 2008:24). I njëjti tregues arrin shifrën 33 për qind ndër burrat dhe 46 për qind 4 Migracioni ne Shqiperi. Maj 2014/CENSUS

63 ndër gratë migrante. Në përgjithësi, presionet mbi tregun e punës përbëjnë një shqetësim të veçantë lidhur me grupe të veçanta të forcës së punës: Meqenëse 90 për qind e të papunëve kanë nivele shkollimi tetëvjeçar dhe të mesëm, mund të flasim për një strukturë papunësie, e cila tenton të përqendrohet te destinacionet e ardhjes. Ndërkaq në Tiranë duhet thënë se dendësia e popullsisë në hapësirat urbane, sidomos në Tiranë ka bërë që ndërsa hapësira makrosociale njeh rritje dhe zhvillim, hapësira mikrosociale, ajo që rrethon njeriun në jetën e përditshme urbane është ngushtuar, tkurrur bërë pra një territor gjithnjë e më i ngushtë, pra që jep më pak mundësi për punë, bën që të mirat materiale të ndahen në më shumë duar e frymë dhe sidomos shkakton stres, sepse në lëvizjet e tyre njerëzit fërkohen më shumë, prodhojnë më shume ndotje, më shumë zhurma, i bllokojnë pamjen njëri-tjetrit, krijojnë masa njerëzore pa njohje dhe pa lidhje mes tyre (Fuga, A., 2012;11). 3.4 Tranzicioni Sot, pas 20 vitesh në një pjesë të mirë të qyteteve të mëdha që janë ri-formësuar falë lëvizjeve migratore duket se jeta është kushtëzuar nga bashkëjetesa jo vetëm komuniteteve heterogjene, nënkulturave të ndryshme brenda kulturës shqiptare, standarteve ekonomike e mirqënie sociale të përshkallëzuar në shumë më tepër nivele se cmund të kishin parashikuar studiues të shumtë ekonomistë e socialë më herët. Pyetjet lindin natyrshëm, nëse sot mund të flasim për një magazinim (hera herës jo fort pozitiv) të vlerave sociale, ekonomike, kulturore, psikologjike e politike të këtij vendi apo për nje riprodhim të tyre falë presionit të lëvizshmërisë shoqërore. Procesi i ashtuquajtur logjik i të ecurit përpara të rrotës së historisë së Republikës së Shqipërisë në këto vite, më së shumti është mbizotëruar nga impakti politik. Vlerat njohëse të ndikimit social mbi shtetin, qeverinë, politikën, kanë qenë mjaftueshëm të zbehta, aq sa për të mos u vënë re. Madje në momente kyçe për këtë vend edhe të pa marra në konsideratë ndonëse në përpjekje për t u shquar. 63

64 Aftësia për të lëvizur nga një vendbanim drejt një tjetri i është atribuar dhe asociuar një sërë faktorëve, por ajo nuk varet thjesht nga heqja e kufizimeve formale për të udhëtuar, por edhe nga financat individuale, rrjeti personal dhe lidhjet e reduktuara me komunitetin lokal, që kanë ardhur si rrjedhojë e familjeve më të vogla dhe largimit të të tjerëve në komunitet. Financat individuale janë të rëndësishme, duke qenë se çdo zhvendosje sjell kosto të drejtpërdrejta dhe mbart rreziqe për kosto të tërthorta shtesë. Rrjeti personal dhe përfshirja në të mund të ndihmojë për zvogëlimin e rreziqeve të tilla, duke siguruar punësim ose duke ofruar kontakte përcaktuese për këtë qëllim (Mai, N., Paladini, C., 2013:11). Në këtë pjesë të studimit shtrojmë pyetjen: cilët mund të renditen konkretisht si faktorë shumë të sipërfaqshëm e të dukshëm shtytës të mbipopullimit të zonave periferike urbane e çfarë fshihet nga pikpamja sociale pas tyre? Në plan të parë duket se kush migroi duke kaluar kufijë politikë apo administrativë në fillim të viteve 90 të shekullit të XX, u zhvendos me dëshirën e etiketuar për një jetë më të mirë. Disa prej tyre patën si modele frymëzimi jo fort racionale personazhet e telenovelave që u bënë impulse për ri-formësimin e mënyrës së të parit të jetës, për mbi të gjitha duke u krahasuar me tjetrin. Vëmendja e një pjese të mirë të shqiptarëve nisi të qëndrojë pingul mbi ato elemente jetese, të cilat ndonëse ofronin të mirën e të keqen, e jepnin në një këndvështrim të ri, më të komercializuar, më të përtypshëm, më lehtësisht të ndjekshëm. Kështu nisëm të ndjejmë për herë të parë luhatjen nëpër dhe midis shtresave. Nisi të merrte tjetër sens statusi i të qënit në një shtresë sociale. Për më tej, migrimi po bëhej gjithmonë e më tepër faktor përcaktues në mirëstabilizimin e individit, apo familjes së tij në një shtresë shoqërore. Kështu, në ditët e sotme ku lëvizjet ndonëse duken më të pakta e vendosja e të ardhurve më e betonizuar, ndonëse ende për t u legalizuar apo në tentativë për tu njohur ligjshëm nga shteti, ata që e identifikojnë veten qytetas (tiranas, durrsakë, korçarë, fierakë, etj) jetojnë sipas mundësive e ku të munden, disa në mes të metropolit me apartamente 64

65 mbi 200 metra katror e disa të tjerë në më pak se 30 metra me pesë pjesëtarë në familje, dikush në një zonë rezidenciale, e dikush tjetër në Bathore apo Kënetë ku rrugët janë larg imazhit të qytetit, ku spitalet mungojnë krejtësisht, ku shkollat e ndërtuara rishtazi nuk kanë pësuar zhvillimin e duhur nga pikpamja pedagogjike, por edhe ajo shoqërore. Sociologët Fuga e Dervishi në librin e tyre, Ndërmjet fshatit dhe qytetërimit global në kapitullin Midis humbëtirës dhe gjallimit vlerësojnë:... në kompleksitetin e marrëdhënieve që zhvillohen në mjediset shkollore, jo pak mosmarrëveshje lindin nga papërcaktueshmëria e statuseve të nxënësve dhe të mësuesve në rrethanat e ndryshimit të shpejtë të sistemit të vlerave socialkulturore (Fuga, A.; Dervishi, Z., 2010: 51). Më shumë se 20 vitet e tranzicionit demokratik në Republikën e Shqipërisë ofrojnë sot një panoramë problematike përsa i takon kësaj nguljes së njerzve në zona jo të banuara më parë, por edhe komplekse nga këndvështrimi i perspektivës sociologjike. Studime krahasimore të kryera spontanisht në vite, kanë shkruar herë mirë e herë mangët historinë e këtyre komuniteteve, në aspekte të ndryshme të saj, në varësi të interesave, prioriteteve, kushteve e përvojave të ndryshme. 3.5 Migrimi i brendshëm dhe statusi social Sociologët japin përkufizime të ndryshme për statusin social dhe formësimin e tij si rezultat i treguesve historikë, ekonomikë e kulturorë. Sipas Weberit, statusi mbi të gjitha lidhet me njeriun si qënie sociale që ndërvepron ekonomikisht. Në veprën e tij, Teoria e organizimit social dhe ekonomik, Weber pohon: Shumë prej veprimeve dukshëm të unifikuara në kuadër të veprimit social nuk përcaktohen nga orientimi drejt çdo lloj norme që konsiderohet si e vlefshme, por as nuk mjaftohen me atë që konsiderohet si e zakonshme. Në të vërtetë përcaktohen nga fakti që lloji i veprimit social në natyrën e vet përshtatet më së miri me interesat normale të aktorëve socialë sikundër ata e kuptojnë atë. Gjithë sa thënë më lart është më së shumti e vërtetë për veprimin ekonomik duke përfshirë 65

66 këtu sjelljen e njeriut si një forcë pune për të siguruar të ardhurat e jetësen e vet (Weber, M,. 1947; ). Në analizën e tij, klasa buron nga faktorët ekonomikë ndërsa statusi përcaktohet nga mënyrat e ndryshme të jetesës që bëjnë anëtarët ose grupe të shoqërisë (Weber, M., 1947: 354). Një tjetër autor, i cili jep një përkufizim të statusit social është Ralph Linton. Në veprën e tij, Studimi i njeriut (1936) Linton,paraqet dy përcaktime të statusit social: i pari, ka të bëjë me pozicionin që gëzon individi në sistemin social i tillë si fëmija ose prindi. Pra, statusi i referohet edhe asaj çfarë është një person, i lidhur ngushtë me rolin, i cili nënkupton sjelljen që shoqëria pret nga njerëzit në atë status dhe i dyti, është i ngjashëm me përkufizimin e dhënë nga Weber, që e lidh statusin me veprimin social. Sipas Linton, statusi social përcaktohet si nder dhe prestigji dhe tregon pozicionin relativ të një personi në shkallën e tij sociale (Linton, R., 1936: 247). Në tentativën për të studiuar grupin e banorëve të ardhur në periferi të Tiranës me cilësinë e përbashkët të vendosur në atë vend është hulumtuar edhe mbi ndryshueshmërinë apo stabilitetin e statusit të tyre social si një rol social. Ndërkohë, roli social i referohet një sërë normash shoqërore që rregullojnë sjelljen e një personi në një grup dhe përcakton marrëdhëniet e tij me anëtarët e tjerë të grupit. Statusi është aspekti statik që përcakton pozitën e individit në një grup, ndërsa roli është aspekti dinamik i sjelljes që përcakton se si personi që ka këtë status duhet të sillet në situata të ndryshme. Për qëllime analitike, mënyra se si është shqyrtuar statusi i personave që përbëjnë kampionin e anketuar është përcaktuar në dy tipe: statusi i arritur përpara mbërritjes në periferi të metropolit dhe statusi i trashëguar nga vendlindja ose vendbanimi pararendës. Nëpërmjet kësaj mënyre synohet të analizohet pozicioni i një individi apo një grupi në shoqëri. Në këtë perspektivë flitet për status të arritur, kur dikush mund të fitojë statusin e tij shoqëror në saj të arritjeve të tij, përndryshe dikush mund të vendoset në sistemin e shtresëzimit nëpërmjet një pozicioni të trashëguar, i cili përcaktohet si një status i trashëguar. Statusi është i rëndësishëm sociologjikisht sepse ai lidhet me një varg të drejtash, detyrimesh, sjelljesh dhe detyrash që njerëzit në varësi të një pozicion të caktuar, priten 66

67 ose nxiten për t i realizuar. Këto pritshmëri i referohen roleve sociale. Për shembull, roli i një mësuesi përfshin mësimin ndaj nxënësit, përgjigjen e pyetjeve të tyre, të qënurit i paanshëm dhe të prezantuarit në mënyrë të përshtatshme. A kuptohet një rol i tillë njësoj, pavarësisht vendbanimit? A ka faktorë që mund të ndryshojnë perceptimin për këtë rol ndaj thuajse të njëjtit komunitet vetëm si rezult i mbërritjes në një vendbanim të ri. Ndër të tjera ky kërkim do të tentojë të japë edhe përgjigje për këto pyetje. 3.6 Tipare dhe faktorë që ndikojnë në statusin shoqëror të të ardhurve A.B Hollinshead e përcakton statusin social si një koncept shumë dimensional, duke përcaktuar disa faktorë, të cilët kushtëzojnë statusin social. Autori, thekson se përcaktimi i statusit vazhdon të jetë problematik në sociologji dhe për një periudhë të gjatë sociologët kanë debatuar për mënyrën se si mund të përcaktohet pozicioni i individit të dhënë në një shoqëri. Pra,sipas këtij këndvështrimi, statusi përcaktohet si pozicioni që ka një individ në shoqëri. Ai realizoi një sërë studimesh me qëllim evidentimin e statusit kryesisht në komunitetet perëndimore. Hollinshead, krijoi një indeks të ri nëpërmjet, të cilit përcaktohet statusi i individëve. Indeksi i ri merr në konsideratë faktin që statusi social është një koncept shumëdimensional (Hollinshead, A.B; 1975: 29). Në këtë logjikë ai, nënvizon se ekzistojnë tre supozime kryesore: Së pari, ka të bëjë më faktin që në shoqëri ekzistojnë struktura statusore të pabarabarta. Së dyti, faktorët kryesor për përcaktimin e statusit janë: punësimi, angazhimi individual, shkollimi, seksi si dhe statusi martesor. Së treti, këto faktorë kombinohen, në këtë mënyrë studiuesi mund të vlerësojë statusin individual të një individi në shoqëri (Hollinshead, A.B., 1975: 48). Sot njerëzit gjithnjë e më tepër përpiqen të jenë të barabartë në qasjen e tyre në pasuri, pushtet dhe prestigj. Në të gjitha shoqëritë, njerëzit ndërmarrin veprime të ndryshme të asaj që është vlerësuar si madhësi e kufizuar - burimet. Kjo shpërndarje e pabarabartë e burimeve të shoqërisë krijon një sistem të shtresëzuar. Njerëzit janë të grupuar në bazë të asaj, se sa shpërblime të shoqërisë ata marrin, dhe këto grupe ose 67

68 shtresat, janë rregulluar në një radhë apo hierarki. Ata që në krye të marrë më të asaj që ka për të marrë dhe këto në pjesën e poshtme të paktën. Sipas Leicht (2000), shoqëritë mund të përfshijnë ndonjë numër të caktuar të shtresave, por në të gjitha rastet, ky sistem i ndryshimit dhe pabarazisë është i strukturuar. Kjo do të thotë se nuk ka në të vërtetë një shtresëzim të rastit, me grupe dhe individë, të cilët zënë pozicione të ndryshme nga rastësia, në vend të një situate të tillë, sado kaotike mund të duket kjo, institucionet sociale të tilla si politika, ekonomia, arsimi kultura dhe feja veprojnë për të siguruar pozitën e grupeve të ndryshme në hierarkinë sociale. Përveç kësaj, sistemi i shtresëzimit në të gjitha shoqëritë është legjitimuar nga një ideologji që justifikon si rezultat pabarazinë. Si rrjedhojë e kësaj të fundit madje shoqëri të zhvilluara paraqesin modele të qëndrueshme shtresëzimi ndër shumë breza (Leicht, K., 2000: 179). Në kushtet e një lëvizshmërie të vazhdueshme e pothuajse shumë vështirë të kontrollueshme, shtresëzimi përballet me sfidat e veta të rikonceptimit, merr një formë tjetër, atë të ndryshmes kur tjetra bëhet më e pranishme se aktualja (vendasja). Sjellja më e natyrshme që lindi së bashku me qënien njerëzore, të jetuarit gjatë e sa më mirë, e rendit sot shtresëzimin si një mekanizëm të përkohshëm. Në një shoqëri globale ku së bashku me treguesit ekonomikë e socialë ecin me hapa të shpejtë zhvillimi edhe vlerat e përshtatjes së sjelljes njerëzore me botën në të cilën jetojmë, gjithë çfarë na mbetet të studiojmë me synimin për të lehtësuar këtë proces, është si ndryshojnë ekuilibrat socialë në varësi të lëvizshmërisë e rrjedhimisht çfarë rëndësie merr pozicionimi në shtresa në piramidën sociale falë këtyre ekuilibrave. 68

69 3.7 Ndikime të migrimit të brendshëm Sa më shumë studiojmë shifra e statistika të ndryshme ndër vite, aq më tepër bindemi se migrimi, sidomos ai i brendshëm ende po luan një rol mjaft të rëndësishëm në dinamikën e formësimit dhe karakterizimit të rajoneve të ndryshme në Republikën e Shqipërisë, duke i dhënë një shtysë të madhe Tiranës dhe Durrësit dhe një ngadalësim të dukshëm rritjes demografike të rajoneve, në veçanti jugut, dhe akoma më shumë, veriut të vendit. Supozimet e fundit për një rritje galopante të të ardhurve në dhjetëvjeçarin e parë të shekullit XXI, nuk dolën të gabuara, ndonëse nuk mund ende të pohojmë se migrimi i brendshëm në Republikën e Shqipërisë tanimë është një dukuri lehtësisht e aksesueshme dhe mjaftueshëm e kontrollueshme me politikat e duhura ekonomike e sociale. Qëndrueshmëria e tendencave më të fundit është një çështje e hapur. A do të jenë Tirana dhe Durrësi në gjëndje të përballojnë lëvizjet konstante të të porsaardhurve gjatë njëzet viteve të ardhshme? Sipas studiuesve demografë, por edhe sociologëve ka të ngjarë që Veriu dhe Jugu të zbrazen edhe më nga popullsia gjatë dy dhjetëvjeçarë të ardhshëm. Ndoshta do të ishte me vend të kufizohej përdorimi i parashikimit të popullsisë në dhjetë, në vend të njëzet viteve dhe të merreshin rezultatet për vitet e mëvonshme si një skenar i thjeshtë, i cili do të meritonte më shumë njohuri për zhvillimin e migracionit në Republikën e Shqipërisë para se ai të mund të konfirmohet apo të përshtatet, - shkruan raporti i INSTAT-it, për parashikimet për popullsinë e Shqipërisë , (f.15), i cili parashikon mbipopullimin e pashmangshëm të zonës së Tiranës dhe Durrësit. Vlora, Tirana dhe Durrësi do të kenë nivelin më të ulët të migrimit që përfaqëson 7 për qind të numrit të përgjithshëm të migrimit, çka do të thotë se këto tri qytete pritet të popullohen dhe të ulet gjithnjë e më tepër numri i personave që largohen. Në vlera relative prefekturat që do të kenë numrin më të lartë të popullsisë së përgjithshme që kanë migruar dhe do të migrojnë janë: së pari, Dibra, e ndjekur nga Kukësi, Elbasani dhe Berati. 69

70 Nga Census 2011, migrimi i brendshëm është shpesh i paraqitur si një proces familjar, dhe i përhapur më së shpeshti në ato familje që kanë një përvojë migratore kombëtare ose ndërkombëtare. Veç kësaj migrantët e brendshëm janë meshkuj dhe femra dhe nuk ka ndonjë shpërpjestim të konsiderueshëm gjinor në këtë mobilitet. Në një profil më të përqëndruar migrantët e brendshëm janë kryesisht meshkuj dhe femra të rinj në moshë pune, e kryesisht lëvizin pasi kanë kryer arsimin e mesëm. 70

71 Kjo dëshmon se lëvizjet e brendshme të popullsisë kanë vazhduar me ritme të larta gjatë periudhës kryesisht nga zona rurale në zona urbane. Krahasuar me censusin e mëparshëm, rreth 10,6 për qind e popullsisë banuese ka ndryshuar vendbanimin brenda vendit, ndërkohë 4,0 për qind deklaron se në censusin e mëparshëm kanë qenë jashtë vendit 5. Për sa i përket prefekturave pritëse, Tirana renditet e para, e ndjekur nga Durrësi, Fieri dhe Vlora. Rreth 72 për qind e numrit të migrantëve jetojnë në Tiranë dhe në Durrës, sipas Regjistrimit të Rajoni tjetër i rëndësishëm pritës është Fieri, i ndjekur sipas rëndësisë, nga Vlora, Lezha dhe Elbasani. Duke analizuar tabelën e migracionit nga prefektura në prefekturë gjatë periudhës dymbëdhjetëvjeçare , dallojmë dy tipa të ndryshëm të migrimit: i pari, migrim në distanca të gjata, i drejtuar në polet kryesore ekonomike në qendër të vendit; i dyti, migrim në distanca disi të shkurtra në drejtim të bregdetit, i cili është një rajon imigrimi dhe emigrimi. Tirana përbën më shumë se gjysmën e shpërnguljes në prefektura ndërmjet viteve ( migrantë kanë ardhur nga prefekturat e tjera nga i gjithë vendi). Durrësi është zona e dytë më tërheqëse dhe ka më shumë se 18 për qind të migrantëve (44 900) për qind (92 300) e migrantëve jetonin në prefekturën e Kukësit dhe të Dibrës në vitin I njëjti raport zhvendosjeje ka prirjen të jetë konstant deri në vitin 2021, - thekson INSTAT-it, i cili bazohet në shifrat bazë të vitit 2001 dhe ato të fundit të 2011(INSTAT 2013:16). 5 INSTAT. CENSUS i popullsisë dhe banesave

72 4. Rast studimor Bathorja 4.1 Periferia e Bashkisë Kamëz Në këndvështrimin sociologjik si në pikpamjen makro ashtu edhe në atë mikro, një vend themelor e zë analiza e grupeve shoqërore. Sikundër u përmend më lart nga këndvështrimi Ëeberian, mbrohet teza se ekzistojnë lidhje të dyfishta dhe të ndërsjellta midis individit dhe grupit shoqëror, të cilit ai i përket si dhe raporte të caktuara ndërmjet identitetit grupor, formave të mendësive dhe të ndergjegjes shoqërore dhe veprimit shoqëror. Gjithashtu, po në pikpamjen teorike identiteti i çdo grupi shoqëror përcaktohet nga subjektiviteti kolektiv, cili nga ana e tij formësohet nga mendësitë e perceptimet e individëve të ndryshëm. I njëjti grup shoqëror, por i shfaqur në kohë të ndryshme, në vende të ndryshme të hapësirës shoqërore, përmes historisë dhe jetëve të veçanta e formon identitetin e vet shoqërore në mënyra të ndryshme duke i u përmbajtur kritereve të ndryshëm. Pikërisht nga kjo perspektivë vlen të studiohet tipologjia e grupeve shoqërore dhe shkalla e ndërveprimit në një kontekst shqiptar me qëllim kuptimin e situatës, zbulimin e barrierave që mund të pengojnë zhvillimin normal të proceseve ndërvepruese ndërmjet tyre si dhe reagimin ndaj faktorëve të drejtpërdrejtë shoqërorë dhe kulturorë. Një analizë e këtij dimensioni, merr vlerë të veçantë, për vetë faktin se në dy dhjetëvjecarët e fundit jemi përballur me një eksod rural të gjerë dhe masiv si dhe një përqëndrim demografik të konsiderueshëm në disa prej qyteteve kryesore të vendit. Sot studiuesve të shkencave sociale nuk u mbetet shumë për të bërë në këtë pikë përveçse të eksplorojnë mënyra sa më racionale për të përfituar në një mënyrë sa më të lehtë sociale organizimin e komuniteteve që përbëhen nga migrantët e brendshëm, të ardhurit nga zonat e tjera të vendit. Me fjalë të tjera vendosja në fokus të studimeve zona të tilla periferike të metopoleve të mëdha siç është edhe Tirana është për të kërkuar më shumë se si është rikrijuar një qytet më i madh ku veçmas transformimeve urbane kanë 72

73 ndodhur edhe shumë ndryshime të sjelljeve sociale, përfaqësimit të tyre brënda dhe jashtë komunitetit urban të metropoleve pa rënë nën grackën e analizës së zhvillimit lokal nga pikpamja ekonomike. Ajo që në fakt duket se është krijuar në periferi të metropolit kryeqytetas është një skemë, e cila është e bazuar në konceptin e "fshatit urban". Në ditët e sotme, në kushtet e përmirësimit të ndjeshëm infrastrukturor e logjistik, lehtësirave që krijon transporti nga njëra zonë e qytetit në tjetrën, qoftë ajo në qendër apo në periferi, eleminimi i distancave ka përshpejtuar popullimin e hapësirave, të cilat deri dje nuk i përkisnin administrativisht e gjeografikisht qyteteve. Këto hapësira sot nuk mund të jenë terreni më idealisht i përshtatur për studimin dhe vlerësimin e rritjes ekonosmike të një zone, por padyshim tiparet e këtyre hapësirave gjenerojnë specifika me vlerë nga pikpamja sociale, kultuore, psikologjike etj. Realiteti urban në këto kushte duket se prodhon fakte dhe faktorë dobiprurës për komunitetin e kërkuesve socialë. Koncepti i "fshatit urban", në zonën e Bathores, i cili shmang promovimin e një realiteti fals të qytetit që perceptohet virtualisht nga një pjesë e mirë e njerzve që se njohin këtë zonë shërben gjithashtu për të riterritorializuar së paku nga pikpamja shoqërore hapësirën ku tashmë është vendosur jeta e këtyre banorëve. Nga ana tjetër përshtatja e këtyre njerzve në vendbanimet të reja, percaktimi i tyre ekonomik e social, por edhe qasja kulturore që ata ofrojnë, prodhojnë në kompleks një proces integrimi tërësor. 73

74 Por sa mund ta kenë dëmtuar qytetin, përmes pushtimit të periferisë së tij, konkretisht kryeqytetin: Tiranën? Sa ka ndikuar migrimi në mos-funksionalitetin e një hapësire urbane parë nga disa këndvështrime? Deri para vitit 1990, procesi zgjerues i një zone qytetare nga pikpamja urbanistike ekonomike dhe kulturore do kish qenë mjaftueshëm dhe domosdoshmërisht shumë i kontrolluar nga shteti. Si rrjedhim, niveli i rritjes e përparimit të një qyteti të madh do të kishte më tepër formën e një politike vendore, një zgjerimi të studiuar hartografik dhe demografik, e për shkak të sistemit edhe të seleksionuar sa i takon origjinës e përkatësisë së të ardhurve. Kjo gjë, përveç dhunimit të një të drejte humane; lirisë së lëvizjes ndoshta në dukje, nuk do kish krijuar konflikte problematike. Por, në kushtet e një tranzicioni drejt proceseve demokratizuese gjithë këta njerëz, migrantë të brendshëm, së bashku me zhvendosjen e tyre drejt qyteteve të mëdha, mbart me vete edhe ndërgjegjesimin e tyre për 74

75 këtë të drejtë. Ky ndërgjegjësim patjetër që nënkupton dhe lirinë e të zgjedhurit vendin e banesës, brenda vendit, mënyrën e jetesës, e organizimit të jetës individuale, familjare ose të një grupi fisnor a shoqëror. Pra, qyteti është shndërruar në këtë proces disa vjeçar si një stacion i shprehjes së lirisë. 4.2 Bathorja: një "fshat urban"? 6 Ky koncept rrjedh drejtpërdrejt nga koncepti i rrethit, i përcaktuar si një njësi gjeografike e urbanistikës. Një "fshat urban" ka madhësinë e një Qarkut (grumbull lagjesh të vogla me pallate apo shtëpi një ose dy katëshe) dhe është karakterizuar nga një përzierje e formave të pushtimit të tokës (banimi, tregtare e hapësirave publike...), e cila ofron një shumëllojshmëri të llojeve të banimit si dhe si një shumëllojshmëri të infrastrukturave dhe funksioneve që ato paraqesin, duke garantuar një përzierje sociale dhe një ndërveprim të fortë mes banorëve (Magnaghi, A., 2005: 98). Parimi i zaptimit të tokës rishtazi, lejon banorët e rinj të kenë qasje në një gamë të tërë të funksioneve dhe institucioneve, ndonëse në perimetra të vegjël hapësinorë. Në detaje, fshati urban është strukturuar rreth një "bërthame", e cila përfshin arsyet më të zakonshme të përfaqësimit të simbolit të kolektivitetit, strehimit, biznesit etj. dhe ndërtesa të tjera simbolike për komunitetin (si shkollë, një qendër komunitare, një seli komune a bashkie, një vend kulti a adhurimi fetar...). Nëse kjo strukturë e sipërpërmendur do të konsiderohej si qendra atëherë dhe dy lagjet më të zhvilluara të zonës do të ishin pikërisht këtu, e rrjedhimisht edhe banesat rezidenciale e institucionet e shërbimeve do të ishin rreth po të njëjtës bërthamë. Në këtë hapësirë qëndrore jeta ekonomike, shoqërore e kulturore e kësaj njësie pëson ndryshime të konsiderueshme; duke u karakterizuar me parqe, lulishte e godinave 6 The Urban Village - A Charter for Democracy and Local Self-Sustainable Development Alberto Magnaghi (1 October 2005) 75

76 urbane në vend të tokave që deri dje ishin të punueshme apo të shfrytëzueshme për bujqësi apo biznes agrokulturor. Kështu pra koncepti i fshatit urban, nënkupton njëherazi edhe nocionin e ndërtimit shoqëror të atij vendi. Në fakt, një nga parimet e fshatit urban është për të futur një diversitet funksional dhe një përzierje të formave të pushtimit të tokës nga individë apo grupe shoqërore heterogjene, të cilat jetojnë në brendësi të po të njëtjtit vend, të konsumit të punës dhe argëtim. Për të reduktuar lëvizjet e individit jashtë këtij rrethi, "fshati urban" duhet të "zotërojë" një kapacitet të rëndësishëm mbajtjen e individit brenda strukturës së vet (Magnaghi, A., 2005: 17). 4.3 Kuptimi i konceptit "fshat urban" Mbështetësit e konceptit të "fshatit urban, duke promovuar uljen e lëvizshmërisë së individit brenda hapësirës urbane kërkojnë edhe të nxisin një shtojcë për vendin (qytetin, zonën urbane), i cili duket të jetë imazh pasqyrë i një lokaliteti që punon për rilindjen e zonave të ndryshme rreth tij. Thënë me fjalë të tjera koncepti i fshatit urban ndikon dukshëm dhe ka ndikim të konsiderueshëm në promovimin e mënyrave të organizimit hapësinor, në mënyrë të tillë që intensiteti i marrëdhënieve shoqërore dhe rikonceptimi i nevojave bëhen përmes riterritorializimit të zonës. Njëherazi ky proces i planifikimit të fshatrave urbane nënkupton e përfshin në masë të gjerë integrimin e banorëve të rinj, brenda blloqeve e lagjeve tashmë të ndërtuara ose riorganizimin e gjithë hapësirës rezidenciale në mënyrë që komuniteti i ri (dhe ai i vjetër) të përfitojnë nga hapësirat kolektive dhe të zhvillojnë në mënyrë sociale një administrim sa më efikas të tyre. Pamja që përfitohet nëse kjo gjë mund të arrihet përfshin dukshëm skenarin e një shtëpi ndryshe nga një tjetër, por brenda individualitetit të kuptueshëm e deri diku të pashmangshëm prezanton dhe nevojën e përshtatshmërisë në kushtet e diversitetit, i cili hap pas hapi me mendimin kolektiv paraqet veçmas sfidave të ndryshueshmërisë për nga 76

77 forma, edhe tiparet e ndryshueshmërisë kulturore. Serge Latouche shkruan "...besimi se vendi im i rezidencës është qendra e botës është thelbësore për të dhënë një kuptim më të mirë jetës sime të përditshme, sepse me të vërtetë " vendimet që në momentin e lëvizjes merren në bazë, e nëse në këtë vend ku jam zhvendosur jeton dhe dikush tjetër pranë meje, vendimet e mia do të kushtëzohen nga prania e tij" (Latouche, S., 1996: 112). Në fshatrat fushore deri në Çlirim shkruan etnologu Mark Tirta në librin e tij Lëvizjet migruese të shqiptarëve mbizotëronte shtëpia e bërë me drurë dhe kashtë (kasolle), ose me gardh thuprash të lyera me baltë; kishte natyrisht edhe shtëpi të bëra me qerpiç. Sot të tilla shtëpi nuk i vëren asgjëkundi. Kudo vëren shtëpi me mur të lyera me gëlqere. Në shumicën e rasteve vëren shtëpi të bëra me një projekt që i përshtatet kohës sonë. Në ditët e sotme fshatari kërkon të afrohet me shtëpi sa më pranë qendrës ekonomike, administrative e kulturore të vendit ku banon, në lagje afër rrugëve nacionale apo afër qendrave industriale, afër qendrave urbane, edhe pse ato mund të ishin tepër prapa kohës (Tirta, M., 2013:55). Në kuadër të "fshatit urban", objektivi kryesor i ngritjes të një strukture të tillë është kryesisht realizimi i një ndërveprimi relativisht intensiv mes banorëve të zonave të origjinës me ata të zonës urbane (në periferi të së cilës ata janë vendosur). Duket një parim shumë i thjeshtë i ngritjes së marrëdhënies, por në fakt ideja e pushtimit të një toke që ka qenë e lirë më parë zvogëlon mundësitë e lidhjes ndërurbane dhe transfomimit të identititetit të zonës më të madhe e të re të krijuar në kolektivitet midis banorëve të ardhur. Për më tepër, krijimi i një kuptimi mbi përkatësinë në një vend të ri, jo vetëm në pikpamjen e ndjenjës së banorit të ri, por edhe në përcaktimin e qartë dhe të saktë të territorit dhe mire apo keq administrimin e tij. Në këtë pikpamje mendësitë dhe përkatësitë nënkulturore zënë një vend të rëndësishëm. Logjika e lokalizimit në një vend të ri sjell me vete edhe modele të tjera që ndikojnë jo domosdoshmërisht pozitivisht në krijimin e një identiteti të ri individual dhe/ose komunitar. 77

78 Ajo që ndodh më së shumti në të tilla situata është shoqërizimi me modele të ndryshme në zonën ku vendosen banorët e rinj, e natyrshëm edhe me banorët e vjetër të zonës urbane. Kjo edhe për shkak të faktit se transporti publik mes fshatit urban" dhe qytetit mundëson këtë lidhje. Frekuentimi i zonave të përbashkëta krysisht në qyetet, nis të provokojë ndenjat e para të ndërgjegjësimit të të ardhurve, ngritjes së logjikës së ndryshimit të modelit të tyre të sjelljes, por njëherazi edhe të provokimit të drejtpërdrejtë ose jo të drejtpërdrejtë të ndjenjave diskriminuese nga ana e banorëve qytetas. Sigurisht për hir të arsyetimit të drejtë në këtë punim nuk do të nënkuptohet që tendenca e të vendosurit në një zonë periferike të një metropoli nuk mbart me patjetër me vete idenë e shkëputjes nga vendi, zona e origjinës të lidhjeve të përhershme apo të përkohshme nga e cila banorët e rinj kanë ardhur. Të ardhurit shformojnë në mënyrë elastike sistemin e tyre të vlerave, në mënyrë të ndërgjegjshme ose jo, duke lënë shenja pasojë të pashmangshme mbi normat dhe elementët e tjerë të kulturës, simbolet, kulturën materiale etj. Nga ana tjetër për aq sa mund të parandalohet hierarkia shoqërore duket se në plan kohor të shtrirë gjerë nuk mund të shmanget sidomos mes banorëve të vjetër dhe atyre të vendosur rishtazi. Në rastet e suksesshme komuniteti me origjinë rurale me vendosjen e tij në periferitë e qyeteve pëson një përshtatje të kënaqshme, duke përqafuar për së pari normat dhe rregullat parësore që do të lehtësonin të qënin i ri në një komunitet, në të cilin rol kryesor në formësimin shoqëror e ka vetë ky i fundit. Asetet që komuniteti përdor për të përfshirë suksesshëm çdo individ janë shumë të dukshme për ato raste që tentojnë që në fillim të bëhen pjesë e komunitetit e jo të qëndrojnë të izoluar e konservatorisht të ndarë. Kjo mund të degradojë në raste të veçanta edhe në modele devijance, ose konflikti në një fazë më të vonë. Për sa më lart vlen të përmblidhet se modeli i "fshatit urban" brënda apo në periferi të një qyteti të madh dhe zhvillimi i këtij të fundit, janë të lidhura së bashku mjaft ngushtë. Një raport i drejtë i tyre shërben ndër të tjera për të shmangur shpërbërjen e përgjithshme 78

79 të të gjithë aseteve të komunitetit, të cilat janë të domosdoshme për ndërtimin e një jete me të vërtetë njerëzore, e që ndikon në efekt zinxhir edhe në mbarëvajtjen e politikave aktuale të planifikimit urban. Kështu, fshati urban është atje për të shmangur anonimitetin e zonës së madhe urbane dhe rritjen e vetmisë së qyteteve tona moderne si dhe për të parandaluar atë që Pierre Leroux, cilëson të qënit të huaj brenda një qyeteti ku afërsia hapësinore nuk mjafton për të afruar njerëzit që e banojnë atë (Leroux, P., 1840: 8). 79

80 4.4 Ripërcaktimi i ekonomisë si rezultat i lindjes së fshatit urban Guattari dhe Deleuze, duke iu referuar qyteteve të lashta dhe mesjetare të Athinës, Kartagjenës dhe Venecias pohonin se, zgjerimi i territorializimit përdoret veçanërisht për të bërë të dukshme prirjen e qyteteve tregtare dhe detare për t u ndarë nga rrethinat përmes fshatit" (Guattari, F. & Deleuze, G., 1972; 51). Nga ana tjetër, sot më shumë se kurrë më parë, të gjitha qytetet tona moderne janë të bazuara në parimin e "indiferencës në brendësi" (Guattari, F. & Deleuze, G., 1972; 51). Qyteti dhe shteti janë në të vërtetë, sipas autorëve, të ngjashme me "dy forma dhe dy shpejtësi të ç territorializimit. Paralel me sistemin e qarkullimit të mallrave dhe shërbimeve, të gjitha llojet e tjera të materies pjesë e sistemit të funksionimit të qyteteve janë faktorët që përbëjnë sfondin e formësimit dhe zhvillimit të këtyre qyteteve. Pak a shumë këtë model kanë zgjedhur në përparimin e tyre qytetet e mëdha botërore si Parisi, Londra, Frankfurti, Nju Jorku, Bombei, Shanghai etj, të cilat në nivele lokale, rajonale apo kontinentale krijuan nën sisteme nga sistemet e mëdha urbane. Në këtë kuadër modeli i integrimit të qyteteve fillimisht të përqëndruara në njësi shumë më të mëdha administrative e mbase dhe politike e më pas në shtrirje të mëdha shumë të diversifikuara ka derivuar parimet e globalizimit, i cili në vetvete është një operacion i gjerë ndër të tjera edhe i shtresëzimit territorial (Rothstein, B., 2005:114). Për më tepër, koncepti i "fshatit urban" sigurisht që ngjall interes në lidhje me shtrirjen/zgjerimin e jetës urbane. Në fakt, suksesi i një fshati urbanistik varet, para së gjithash, në politikën e krijimit të vendeve të punës. Kështu në premisat e fshatit urban duhet të bashkohen aktivitete shumë të larmishëm ekonomike, në mënyrë që banorët të mos jenë të detyruar për të udhëtuar gjatë për nga vendi i tyre i punës ose i banimit. Ka plane financiare dhe masat për investime për të inkurajuar zhvillimin e punësimit lokal brenda fshatit urban; politikat komunale, për shembull, mund të krijojnë disa stimuj në mënyrë që sektori privat të mund të jetë i detyruar për të luajtur e udhëhequr lojën e 80

81 ndërveprimit ekonomik dhe atij social. Ka shumë arsye për të cilat, koncepti i "fshatit urban", i çliruar nga "zhvillimi lokal (ekonomik)" dhe i ristrukturuar në kuadrin e një "prodhimi të orientuar drejt tregut lokal dhe plotësimit të nevojave lokale", të mund të ofrojë mundësi interesante për një rritje efikase të shoqërisë. Sipas Takis Fotopoulos, njësia e lokalizuar gjeografike që ai e quan "popull", e cila, në instancën përfundimtare është shumë afër me konceptin e "fshatit urban", mund të bëhet "njësia autentike e jetës ekonomike". Fshati urban, në të vërtetë sipas tij, mund të bëhet një njësi themelore me qëllim për të zhvilluar ushqyesit e vetmjaftueshmërisë, në kuptimin fizik për të prodhuar atë që konsumon, duke krijuar "Fermat në periferi dhe hapësira të tregut industrial brenda qyteteve" (Fotopoulos, T., 2000:7) Koncepti i fshatit urban Nga një model trans-kontinental në një rast studimi lokal Një nga shembujt të cilët gjen vlera krahasimorë për efekt të këtij studimi është aplikimi i parë i një politike të fshatit urban realizuar në qytetin e Phoenix, Arizona (SHBA) në vitin Fillimisht objektivi i tij ishte për të luftuar zgjerimin e një qyteti, në të cilin për të marrë shërbime të caktuara të duhej të udhëtohej me makinë për një interval kohor të konsiderueshëm. Ky si objektiv u zëvendësua gradualisht nga tendenca e prezantimit të një koncepti të ri- kultivimit të kuptimit se një zonë në periferi të qytetit mund të ketë të njëjtën rëndësi administrative si dhe në qendër për banorët e kësaj njësie të re. Këtij koncepti ju shtua me vonë edhe fakti se banorët e qytetit, ndërkohë që përdornin gjithmonë e më shume lehtësirat e transportit publik, i cili përshkonte dita-ditës distanca më të mëdha brenda dhe jashtë qytetit, nisën të ndërgjegjësohen se zhvillimi i qytetit herët ose vonë do të sillte për ta si pasojë edhe lëvizjen afatgjatë të tyre (banorëve) e kjo logjikë patjetër edhe 81

82 zhvendosjen e banimit të tyre nga qendra drejt periferisë ose plotësimit të kësaj periferie nga të ardhur nga njësi të tjera administrative. Për sa kjo mund të konsiderohet pushtim i zonave periferike vë në pikpyetje deri diku identitetin kulturor tradiconal të zonave urbane fillestare, ose të progresit gradual e efektiv të këtij identiteti (Magnaghi, A., 2005: 59). Në vijim, që nga viti 1994, qyteti amerikan i Seattle në Uashington nisi, nga ana e tij, një proces riplanifikimi përmes një projekti të etiketuar "Strategjia e fshatit urban", i cili synonte të krijonte një politikë urbane të bazuar në një plotësim urban të pjesëzve në periferitë urbane, por që kishin shfaqur tashmë tipare rurale si rrjedhojë e pushtimit të banorëve nga zona të tjera në thellësi të vendit. Në kundërshtim me paradigmat teorike për territorin urban, të cilat nënkuptojnë me territor urban një entitet të vazhdueshëm të hapësirës, qyteti amerikan Seattle vendosi në atë kohë ta perceptojë atë (territorin urban), si zona të tjera të vogla që do të quheshin sërish urbane. Megjithatë, kjo ndarje natyrisht nisi të shfaqë kontradiktat e para shoqërore, sepse shumë fshatra që në origjinë ishin të vendosur pranë qyteteve ose ende identifikoheshin si fshatra nuk mundën të përtypin dot krijimin e njësive të reja me tipare fshatare në kufijtë e qyeteve të mëdha. Në këtë kuadër vlen të përmendim si argumente të konsiderueshme sistemin e rrjeteve të komunikimit; rrugët, transportin hekurudhor mbi dhe ai nëntokësor, etj. Mirëpo tërthorazi, nga rrethinat e shumta të qyteteve potencialisht të industrializuara njerëzit nisën të tërhiqen perferive për të përmirësuar cilësinë e tyre të të jetuarit, nga pikpamja mjedisore, psikologjike etj. Zhvendosja banesore e këtyre njerzve nuk i ngjante lokalizimit të shkujdesur të të ardhurve kaotikisht në periferi dhe pa një qëllim të mirëpërcaktuar. Ky si shembull ngriti një kornizë logjike që nisi mbi premisa urbanistike dhe vijoi me konsiderata të rëndësishme sociale: Planifikimi i një fshati urbanistik duhet bërë sa më shumë të jetë e mundur duke marrë në konsideratë orientimin e forcave ekonomike, politike, kulturore dhe sociale, si nga pikpamja e shtetit (nivel lokal dhe qendror) ashtu edhe vetë banorëve 82

83 që janë aktorët e parë përfitues dhe veprues të zhvendosjes e zgjerimit (Magnaghi, A., 2005: 98). Modeli i qytetit të Seattle asokohe u cilësua jo fort i suksesshëm, por pas një analize disavjeçare dhe aplikimit të politikave të administrimit të këtij zgjerimi urbanistik pak shanse paraqiten për një skenar më të mirë të mundshëm në kushtet e paraqitura. Paralelizimi i disa prej tipareve të përmendura në shembujt e marrë më lart, gjen një zbatim praktik edhe në rastin e popullimit të Bathores në periferi të Tiranës. Disa prej specifikave që kjo zonë paraqet janë të ngjashme në thelb me modelin e sipërpërmendur ndonëse cilësi të tilla si niveli i standartit të jetesës së komunitetit dhe përparimi ekonomik, social e kulturor i kësaj zone ka veçori të pamohueshme. Mirëpo nga këndvështrimi teorik këto dy modele mund të vendosen përballë njëri-tjetrit për efekt krahasimi. Zona e Bathores ndodhet në periferinë urbane veriore të Tiranës, në njësinë administrative të bashkisë së Kamzës, jo më shumë se 12 km nga qendra, sheshi Skenderbej. Ka një sipërfaqe prej 454 hektarë dhe një popullsi prej rreth 35,000 banorë. Me shpërbërjen e sistemit socialist totalitar në fillim të viteve '90, të shekullit XX, filluan ndërtimet e para, vepra të njerëzve të ardhur nga veriu dhe verilindja e Republikës së Shqipërisë si rezultat i migrimit të brendshëm të paorganizuar dhe të pakontrolluar. Bathorja është e rrethuar nga kodrat, nga sipërfaqe të gjelbra, nga gjashtë liqene të vogla artificiale, një natyre e gjitha për t u zbuluar dhe per t u jetuar së bashku me kompleksitetin kulturor që të ofron që prej fillim viteve 90 të shekullit XX. Familjet vijnë pothuajse të gjitha nga veriu i vendit, kryesisht nga zona që janë karakterizuar nga një proces varfërimi gradual si rrjedhojë e shumë kushteve historike, sociale e politike, por të plotësuara edhe me rolin e vetë njerzve që kanë jetuar në ato qytete më parë (veri të vendit). Në këtë kontekst duhet të thuhet se shumë prej familjeve që janë vendosur hershëm në këtë zonë erdhën pa asgjë, përveç aspiratës për të ndryshuar rrënjësisht kursin e tyre jetesës. Me shumë mundim e vështirësi e thuajse krejtësisht pa vëmendje e mbështetje nga 83

84 shteti ata arritën të ngrenë strehat e tyre të para, duke hedhur njëherazi dhe themelet e një jetese të re në periferi të Tiranës e duke ngritur një model shumë sfidues për nga pikpamja nënkulturore për qytetarët e Tiranës që prej asaj kohe. Zona ku ata jetojnë sot, është rëndom vendi të cilin pak nga këta banorë do ta kishin pikturuar në vitet e para të zhvendosjes së tyre, kjo atribuar edhe faktit që një model referimi nuk ishte i qartë as për ta asokohe. Ky ekuilibër i shprishur, për shumë arsye, karakterizon tani për tani hapësirën tonë urbane. Hapësirat urbane që kanë një lloj dinamike te ne, janë duke u riorganizuar krysisht vetëm në bazë të interesit ekonomik privat që shpesh nuk ka mundësi të marrë parasysh faktin se qyteti është një hapësirë shumëfunskionale, e destinuar jo vetëm të marrë parasysh logjikën e fitimit, por edhe të respektojë jetën, shëndetin, kulturën, zbavitjen e jetës njerëzore (Fuga, A. 2008: 73). Normalisht familjet e vendosura në zonën e Bathores janë të grupuara sipas vendit nga ato vijnë dhe sipas lidhjeve familjare: pjesa më e madhe është me origjinë nga Kukësi, Dibra, Tropoja, por një numër gjithashtu i konsiderueshëm, sidomos vitet e fundit vijnë nga rrethet po ashtu veriore si Puka dhe Mirdita. Ajo çfarë tërheq më tepër vëmendjen krahas faktit që zona tashmë është populluar si shumë periferi të tjera të qyteteve të mëdha në Republikën e Shqipërisë është qëndrimi ndaj kulturës dhe traditave nënkulturore, të cilat përfaqësojnë një pasqyrë të pasur të shpirtit të zonave nga të cilat ata vijnë por në tërësi edhe të gjithë kombit, përbërës vendimtar edhe për shkrimin e historisë së një populli, e cila lipset t'i referohet këtyre trashëgimive për të rritur pasurinë e gjuhës, simboleve dhe kulturës materiale të atij vendi, sepse kultura është tërësia e mendësive, modeleve të sjelljes dhe mënyrave të jetesës që reflektohen në gjithë veprimtarinë e anëtarëve të një komuniteti (Dervishi, Z., 2007:4). Për shembull, një pjesë e rëndësishme e këtyre traditave është edhe Kanuni si një burim vlerash shumë i rëndësishmë për këtë studim, pasi sikundër do të analizohet në kapitujt në vijim, shumë prej vlerave e normave me të cilët këta persona identikohen, ose identifikojnë si thelbësore janë pikërisht të përjetësuara në Kanun. 84

85 Sociologu Dervishi, përmes punimit të tij monografik "Lente të ndërveprimit simbolik", një koleksion kompleks i pasur me të dhëna, shembuj, kuriozitete nga e shkuara e shqiptarëve, por edhe të së tashmes thotë se, në krahina të ndryshme të Republikës së Shqipërisë, shumë simbole me përdorim nënkulturor janë reflektim i zhvillimeve të veçanta historike të tyre. Këto simbole e pjesëza të kulturës të shtrira në shoqëri mbarten me vetë edhe me zhvendosjen e tyre nga një pjesë e territorit në një tjetër (Dervishi, Z., 2008:197). 85

86 4.4.2 Gjeografia dhe Mjedisi Natyror Terreni i zonës së Bathores në përgjithësi është i sheshtë, me një pjerrësi të lehtë drejt veriperëndimit. Zona ndodhet në një kuotë që varion nga m në pjesën jugore, duke rënë në lartësinë nga niveli i detit në 45 m në pjesën veriore. Zona ka një klimë të butë mesdhetare, ku stina e verës është e thatë dhe e nxehtë dhe dimri me lagështi dhe i ftohtë. Temperatura vjetore luhatet kryesisht rreth 15 C. Zona laget nga tre lumenj, ai i Tiranës, Lanës, dhe Tërkuzës, ku të tre rrjedhin nga juglindja për në veriperëndim duke përshkuar luginën e Tiranës. Lumi i Tiranës dhe dega e tij lumi i Lanës përshkojnë pjesën qëndrore të luginës së Tiranës, kurse lumi i Tërkuzës rrjedh në periferinë veriperëndimore të luginës. Bathorja një nga njësitë administrative të Bashkisë Kamëz. 86

87 Popullsia e Kamzës e rritja e numrit të saj ka ardhur kryesisht si pasojë e migrimit të brendshëm, përkatësisht në vitet ka dy momente kur popullsia ka kryer lëvizjet e mëdha, periudha , dhe nga Në periudhën e parë kemi një popullsi të ardhur kryesisht nga Burreli e më pak nga Skrapari. Në këtë kohë në Kamëz numri i popullsisë nuk i kalonte, banorë. Periudha e dytë, përkon me hapjen e minierës së Valiasit, kështu që u krijua mundësia e ardhjes së një fluksi të ri banorësh nga të gjithë rrethet e vendit dhe binomi Burrel - Skrapar filloi të zbehej. Në këto kushte u zhvillua me shpejtësi dhe infrastruktura e strehimit. Kjo periudhë zgjati për rreth 15 vjet deri në vitin 1990, vit që përkon me lëvizjen studentore, të cilës ju bashkëngjit dhe lëvizja e minatorëve të Minierës së Qymyrgurit të Valiasit. Në vitin 1991, vit që shënon dhe momentin historik të lëvizjes së lirë të qytetarëve, bëri që numri i popullsisë në Kamëz të arrijë banorë (Pojani, D. 2003:19). Banorët e zonës shprehen se në fillimet e veta lagjia e Bathores paraqitej në gjendje të mjerueshme. Sikur të mos dihej se shumica e këtyre njerzve ishin vendosur për banim këtu me zgjedhjen e tyre të lirë, mund të aludohej se zhvendosja e familjeve të tëra, brenda një periudhe më pak se dhjetëvjeçare, kryesisht nga verilindja e Republikës së Shqipërisë ishte bërë masive e për arsyet të sforcuara apo shtrënguara nga faktorë të papërballueshëm. Nga viti 1995 deri në fund të vitit 2005, ndihej mungesa e theksuar e shkollave publike, qendrave shëndetësore të kujdesit parësor e gjithashtu edhe të njësive të tjera infrastrukturore që lidhen me shërbimet e përditshme të këtyre banorëve. Zhvendosja nga Burreli në Bathore në fillim të vitit 1994 u shoqërua me një turbullirë në jetën e përditshme për gjithë familjen tonë. Fëmijët u detyruan të braktisin shkollën sepse nuk kishim asnjë shkollë më afër se një orë prej shtëpisë për t i cuar, e unë e im vëlla si kryefamiljarë duhej të dilnim që në mëngjes për në Tiranë të kërkonim punë, zakonisht ditore, e gratë s mund ti linim të shoqëronin fëmijët përditë në një qytet që as ne se njihnim (R. Ll. banor me origjinë nga Burreli). 87

88 Sot në Bathore ka një popullsi prej rreth banorë nga të cilët janë të rregjistruar kurse pjesa tjetër janë kryesisht popullsi në lëvizje nën presionin e valëve migratore ndërkombëtare Origjina e banorëve si migrantë të brendshëm Rritja që ka ndodhur në popullsinë e Bathores ka ardhur si rezultat i migrimit të brendshëm, i cili jo vetëm bën të ndryshojnë profili i komuniteteve rurale, por ndikon gjithashtu edhe në profilin ekonomik, mjedisor dhe socialkulturor të tyre. Mjafton të përmendet këtu që rritja e konsiderueshme e popullsisë ndikon sidomos në arsim, shëndetësi, komunikim, transport, shërbime sociale, strehim dhe infrastrukturë. Në Bathore gjithë këto elemente janë shumë të dukshme e problematika e tyre e kthen Bathoren në një rast që demonstron specifikat e veta në kontekstin shqiptar, kryesisht per shkak të ritmit të lartë të mbipopullimit dhe kushteve të jetesës të ngritura në këtë zonë. Nga këndvështrimi i përbërjes së popullsisë, vërehet se Bathorja është kthyer në një vend ku përzihen grupe popullsie nga pjesë të ndryshme të vendit duke qënë kështu një shëmbull tipik i bashkëjetesës së tyre ku megjithatë spikasin të ardhurit nga zonat veriore të vendit. Në një kuptim më të ngushtë mund të thuhet se shkalla e heterogjenitetit nuk është edhe aq e lartë meqë të ardhurit janë kryesisht nga zonat veriore, por sidoqoftë këto të fundit dallojnë mjaft midis tyre. Sigurisht që janë edhe të ardhurit nga zonat jugore të vendit që, sidoqoftë janë në një numër më të vogël. Këtu është me vend të bëhet një saktësim ndërmjet arsyeve të këtij migrimi ndërmjet dy periudhave, përkatësisht para dhe pas vitit Sqarojmë se varfëria e tyre është ushqyer edhe nga presioni politik, por më shumë akoma prej të ashtuquajturës mungesë totale të vizionit dhe kontrollit për të disiplinuar të ardhurit, veçanërisht afër Tiranës, për të bërë një jetë më të mirë. Në ditët që flasim 7 (burim i parë në datë 10/11/2014) 88

89 popullsia e bashkisë së Kamzës ku futet Bathorja, ka një shifër prej 12 herë më shumë banorësh sesa në vitin 90. Dhe kanë okupuar një hapësirë prej 400 ha, ku të ardhurit janë të gjithë me status të paligjshëm. Shumë u është premtuar por deri më tani, pak është bërë. Të politizuara frikshëm, autoritetet lokale me kopetenca jo shumë të mëdha e kanë pasur të vështirë ta menaxhojnë zonën (Andoni, B., 2013: 2). Deri para këtij viti, shteti ka mbajtur nën kontroll të rreptë politikat demografike, veçanërisht lëvizjen e lirë të popullsisë, gjë e cila do të pasqyrohej në krijimin e organizuar të qendrave të banimit në këtë kohë. Si pasojë e lëvizjes dhe migrimit të madh (fluksit të banorëve të rinj), që ndodhi në përmasa të tilla të konsiderueshme, Bathorja ka ardhur gjithmonë e më tepër duke ju përafruar një qendre urbane. Kanë qënë afërsia me kryeqytetin, në kuptimin e më shumë shanseve për vende pune dhe kërkesa për një jetë më të mirë arsyet kryesore të këtyre flukseve të ardhjes së banorëve. Nga ana tjetër, toka bujqësore e pa shfrytëzuar, duke qënë se në këtë kohë ishte e papërdorur, pra praktikisht nuk kishte pengesa për t a marrë, shpjegon se përse zhvillimi (ndërtimi i banesave) ndodhi me aq ritme të shpejta krahasuar me zona të tjera të populluara në periferi të qyteteve të mëdha. Prandaj, mund të thuhet që toka e pazënë i ka hapur rrugë vendosjes së popullsisë, dhe përbën edhe faktorin kryesor mundësues të rritjes së popullsisë. Kur u zhvendosëm këtu e konsideronim fat që u afruam me kryeqyetetin, e balta që kishim përtej dere, nuk na ligshtonte shumë në krahasim me pamjet që i shihnim Tiranës në Televizion. Nxituam të ngrinim një kat për tu futur brenda, pavarsisht se banjon e kishim ende jashtë e për ca kohë të përbashkët me shtëpinë ngjitur, një pukjan edhe ai. Në fakt tokën fillimisht e gjeti, e zuri ai me të vëllanë, po pastaj vëllai i tij iku familjarisht në Angli e kështu u gjet kjo mundësi për ne (D. P. banor i vendosur në vitin 1993, me origjinë nga Puka). 89

90 (foto në vijim është e shtëpisë së tij, në fillimet e vendosjes në Bathore) 90

91 4.5 Strehimi Numri i ndërtimeve në zonë ka ardhur duke u rritur, gjë që përbën një faktor pozitiv, megjithëse raporti mes dendësisë së ndërtimeve dhe cilësisë së jetesës mbetet shumë i zhdrejtë. Shumicën e zonës ku është ndërtuar e përbëjnë banesat individuale. Mjaft të tilla të reja kanë zënë vendin e barrakave që kanë shërbyer si strehim në fillimin e dyndjes së banorëve në Bathore. Sipas vlerësimeve zyrtare, mesatarja e hapësirës së banimit për shtëpi (banesat individuale) është 119 m 2. Në studimin tonë të dhënat sa i takon sipërfaqes mesatare të banimit luhaten në vlerën e vlerësimit zyrtar. Pjesa më e madhe e banorëve të Bathores i kanë shtëpitë e tyre në një mesatare. Sa i takon mënyrës së financimit të ndërtimit të shtëpive, në Bathore vërehet,se kanë shërbyer burime të ndryshme, të cilat kanë kontribuar gati në të njëjtën masë në ndërtimin e shtëpisë, kryesisht përmes qarkullimit të parasë në formë të materializuar në dorë (Bashkia Kamëz Strategjia e zhvillimit : 45). Nga ana tjetër kreditë bankare janë në masë të munguara si për nga kultura e të aplikuarit ashtu edhe nga pikpamja e të ndërgjësuarit ndaj tyre. Të ardhurat nga puna në emigracion rezulton të jetë në një përqindje më të madhe se sa burimet e tjera të të ardhurave të përditshme. Si pasojë e reformës së tokës që u krye gjatë periudhës , familjet përfituan sipërfaqe toke, të cilat më pas u janë nënshtruar ndarjeve të mëtejshme. Problemet e tokës të tilla si pronësia, fondi i tokës, zënia e paligjshme etj, paraqiten të ndërlikuara në Bathore dhe kërkojnë kohë për t u zgjidhur. Sipërfaqja e tokës që banorët e Bathores zotërojnë ose perceptojnë në zotërimin e tyre varion, por si faktor thelbësor në përcaktimin e saj mbetet koha e zënies dhe përdorimit të saj. Këtu toka, duhet saktësuar se bëhet fjalë për atë truall, veç atij të shtëpisë (në rastin e banesës individuale), gjë e cila sqaron edhe rastin e banorëve të pallateve që zotërojnë tokë diku në Kamëz/Bathore. Pra, kjo nënkupton se toka nuk lidhet vetëm me vendbaniminin e banorëve. Pas afërsisht dy dhjetëvjeçarëve të popullimit masiv të zonës shtëpitë e banorëve duken se nuk kanë ndryshuar shumë nga momenti i ndërtimit të tyre. Sipërfaqet e zëna 91

92 për ndërtimin e shtëpive më së shumti një ose dy katëshe mbizotërojnë pamjen e lagjes së Bathores. Për një pjesë të mirë të tyre stili dhe forma e banesave janë të ndryshme nga ato të zonës, nga e cila ata janë zhvendosur, sidomos për ata banorë, të cilët kanë ardhur nga qytete të tjera, ku banesat kanë qenë apartamente në pallat, për periudhën e sistemit socialist.rreth 34 për qind e të pyeturve pohojnë si vendbanim të tyre të mëparshmë rrethin e Kukësit, e afro 8 për qind të tyre nga rrethi i Hasit. Ndërkohë 91 për qind e të anketuarve pavarsisht origjinës dhe vendbanimit të tyre të mëparshëm, konfirmojnë se jetojnë në shtëpitë e tyre private, për të cilat pak kujdesen të përmendin nëse janë të legalizuara sipas procedurave ligjore në fuqi. Hapësirat e banimit luhaten mes një sipërfaqe metra katror, (respektivisht 46 për qind deri në 100 metra katror e 43 për qind deri në 200 metra katror). Kjo hapësirë është më së shumti e organizuar në 2-3 ose 4 dhoma fjetjeje. Familjet e zonës së Bathores banojnë afër me njëra-tjetrën. Familjet nuk janë numeroze dhe shumë afër modelit të bërthamës bazë. Sipërfaqet që rrethojnë shtëpitë e banorëve, të cilat dukshëm ndryshojnë nga ndarja e sipërfaqes më së shumti, nuk përdoren për shërbime ose veprimtari të larmishme. Kështu banorët ose e përdorin hapësirën që rrethon banesën për mbjellje të rasëtësishme lulesh apo perimesh ose ndodh edhe që brenda vendit t i ndryshojnë destinacion, për shëmbull, për parkim makine, magazinim mallrash dhe parkim autoveture. 92

93 Në studimin e ndërmarrë në pyetjet që i janë bërë banorëve të Bathores në lidhje me problemet kryesore asnjëri nga individët e intervistuar nuk identifikoi strehimin si një problem kyç të jetesës së tyre në ditët e sotme. E ndërthurur kjo e dhënë me nivelin e të ardhurave që ata paraqitën në një vlerë mesatare nga lekë të reja në muaj/frymë, (39 për qind e të pyeturve) parashtron qëndrimin se të ardhurit pas më më shumë se 10 vitesh të vendosur në këtë zonë nuk duket se e shohim vendosjen e tyre në periferi të Tiranës si problematike, së paku jo nga pikpamja e strehimit. 93

94 4.6 Veprimtaritë ekonomike Rajoni i Kamzës ka kaluar të njëjtin ndryshim strukturor në ekonomi, të cilin ka pësuar edhe Republika e Shqipërisë në përgjithësi, ku shumica e vendeve të reja të punës që janë krijuar përfshihen në sigurimin e shërbimeve se sa në prodhimin e mallrave. Ndërkohë në lagjen e Bathores, biznesi i vogël dhe ai i tipit familjar përbëjnë veçorinë kryesore që karakterizon të gjithë tërësinë e veprimtarisë së biznesit që zhvillohet në këtë zonë. Megjithatë, më i favorizuar vazhdon të qëndrojë me sa duket sektori i ndërtimit (materialeve dhe lëndës së parë për ndërtim), i nxitur edhe nga kërkesa në rritje për këto materiale (ndërtimin e shtëpive), si dhe nga disponibiliteti i lëndës së parë pranë. Relativisht, ky sektor shënon tre apo katër firma të mëdha të inerteve që operojnë në këtë zonë. Firma të tjera më të vogla kanë një aktivitet tregtar shumice, pakice ose prodhimi në shkallë të vogël të këtyre materialeve. Në terma konkrete ja se si reflektohet qasja e të pyeturve në lidhje me veprimtaritë e përditshme në zonë si dhe ato fitimprurëse. Pjesa më e madhe e të pyeturve i përkasin fuqisë aktive për punë, por në fakt pjesa dërrmuese e tyre nuk ishin të angazhuar në punë. Në këtë shifër janë pasqyruar si të angazhuar në punë vetëm ata të anketuar, të cilët ishin ose të punësuar në një biznes privat a në zyra të administratës vendore ose ishin të vetëpunësuar në bizneset e tyre. Rreth 60.9 për qind e grupit të pyetur i takojnë moshës 20 deri 45 vjeç (Bashkia Kamëz. Strategjia e zhvillimit : 11). Ndërkohë që angazhimi kryesor rëndom konsiderohet puna, një tjetër interesim në këtë studim ishte përfshirja në aktivitete të tjera vullnetare në të mirë të komunitetit, duke matur kështu edhe prirjen e vullnetarizmit dhe shpenzimit të kohës së lirë. Të dhënat në këtë drejtim pasqyrohen në këtë mënyrë: 94

95 95

96 Ndonëse pak e vështirë për ta përcaktuar në logjikën e një altruizmi të evidentuar, pjesa më e madhë e grupit të të pyeturve nuk hezitojnë që të rendisin si prioritar, veprimtari dhe inisiativa që lidhen në mënyrë të drejtpërdrejtë më të mirën e komunitetit e në përgjithësi të zonës në të cilën ata banojnë prej vitesh. Shpreh kjo një lloj kohezioni dhe solidariteti të tyre, në nivel të përgjithshëm, por lë ende vend për diskutim kur vjen fjala në veprime konkrete që kërkohen në dobi të komunitet, pra solidariteti dhe bujaria në veprim. Besoj që këto vlera kanë qenë të pranishme përherë në komunitetet nga të cilat kanë origjinën ose ku këta banorë kanë jetuar më parë, komunitete që njihen si të ndërlidhura e ku ndërveprimi në grup kalon caqet e formalitetit e mund shumë mirë të krahasohet më reagime që mund të mbiquhen një mirënjohje sociale. Bathorja të jep idenë e një zone ku njohja sociale, i tejkalon kufijtë e fillestares. Njerëzit ndonëse jo nga i njëjti rreth ose qytezë, duket se njihen mirë me njëritjetrin, kështu stimuli për të bërë veprime për të mirë të të tjerëve duket se është në dukje mjaft i pranishëm, por kur vjen fjala për nismën konkrete rezultatet e pyetsorit tregojnë si më poshtë. 96

97 97

98 Në këtë këndvështrim duket se ideja e të bërit diçka për hir të të bërit, dhe të vepruarit me qëllimin e ndihmës mirëfilli për komunitetin zbehet pak kur përgjigjet e të pyeturve analizohen më në thellësi. Dëshira për t u njohur me drejtues të sektorit publik, ku më pas mund të punësoheni duket se është arsyeja që shtyn ata individë që ndërmarrin vepra vullnetarizmi më së shumti të veprojnë në këtë mënyrë, me 41,38 për qind një sjellje paksa pragmatiste, ndonëse e justifikuar, por që në vetvete mbart edhe të tjera probleme e shqetësime të ngërthyera me të përditshmen e banorëve të kësaj zone me mënyrën e tyre të jetesës, vështirësitë për zgjerimin e njohjeve sociale që mund të shdnërrohen nesër në mundësi punësimi apo angazhimi fitimprurës për ta dhe familjet e tyre. Së fundi, vlen të përmendet korrelacioni që merr sërish ideja e angazhimit në veprimtari vullnetare dhe koncepti i ndihmës që ata paramendojnë se mund të ofrohet. Përmes një pyetje vijuese, të njëjtit grup njerëzish ju është kërkuar të japin mendimin në lidhje me angazhimin e tyre në ndërtimin e një objekti konkret në zonën e tyre në dobi të komunitetit. Paksa paradoksalisht të gjithë të pyeturit janë ndarë proporcionalisht në dy grupe thuajse me përqindje të barabarta; në ata që do të ofronin fonde financiare për këtë objekt ndërkohë që të ardhurat e deklaruara në disa pyetje më lart nuk e justifikojnë një zgjedhje të tillë, dhe në ata që do të ofronin punë të gjallë si punëtor i pakualifikuar në ndihmë të kësaj çështjeje. Nëse kolektivi i zonës ku ju banoni do të ndertojë ose riparojë objekte të domosdoshme per komunitetin si rruge automobilistike, ura, ujesjelles etj. Përgjigje Në përqindje Punë të gjallë si punëtor i pakualifikuar 43.0 Punë si specialist i kualifikuar 4.4 Punë si organizator i vullnetarëve 4.9 Lëndë të para (çimento, hekur, pajisje hidraulike 1.3 etj) 98

99 Fonde financiare 43.8 Do të paguanit një të papunë të punonte si 0.7 vullnetar për të shlyer detyrimin tuaj moral Pa përgjigje Parashikimi i Popullsisë Tre faktorë janë marrë në shqyrtim për ndërtimin e modelit të parashikimit të popullsisë për periudhën njëzet vjeçare ( ) në zonën e Kamzës, përfshirë edhe territorin e lagjes së Bathores, sipas strategjisë së zhvillimit të këtij qyteti. Së pari, dhe me më tepër rëndësi është marrë rritja urbane si rezultat i popullsisë së re në moshë. Më tepër se 1/3 e popullsise është nën moshën 15 vjeç. Së dyti, është konsideruar rritja natyrore rreth 2 për qind në vit e gjithë popullsisë së Kamzës por me të njëjtin tregues pasqyrohet lagjia e Bathores dhe së fundmi është shqyrtuar faktori i migrimit nga zonat rurale drejt zonave urbane e nga zona urbane te amortizuara drejt atyre urbane më të zhvilluara ose të stabilizuara, si rezultat i lëvizjes së lirë brenda dhe jashtë vendit. I gjithë territori i Kamzës duke përfshirë edhe zonën e Bathores ndahet në tri zona kryesore me karakteristika të ndryshme përsa i përket vendndodhjes, përdorimit të tokës, standarteve të jetesës, kushteve të infrastrukturës, të pronësisë, zhvillimit të komunitetit etj. Më konkretisht këto zona janë: Zona jugore e Kamzës. Kjo është zona më e urbanizuar e bashkisë, tepër komplekse dhe heterogjene; Zona veriore e Kamzës, në të cilën dendësia e popullsisë është minimale dhe ekziston ende një potencial i konsiderueshëm për përdorim bujqësor dhe Zona e ndërmjetme, e pozicionuar midis dy të parave. Kjo është një zonë relativisht homogjene por më pak e dendur se zona jugore. 99

100 100

101 Duke u bazuar në shifrat për popullsinë aktuale, tendencat e zhvillimit dhe karakteristikat e zonave, është zhvilluar modeli i projektimit të popullsisë për 20 vitet ( ). (Bashkia Kamëz. Strategjia e zhvillimit : 11). Modeli dukshëm vë në pah dy skenare të mundshëm dhe përkatësisht skenarin negativ dhe skenarin pozitiv. Skenari negativ ruajtja e gjendjes aktuale Ky skenar merr shkas nga ruajtja e natyrës informale të zhvillimit të vendbanimeve, mungesa e planifikimit urban dhe mospërmirësimi ose përkeqësimi i situatës politike dhe ekonomike në vend dhe si rrjedhim në Kamëz e Bathore. Në këtë rast pritet që aktiviteti i vetëm në Kamëz të jetë banimi dhe ndërhyrjet për sigurimin e infrastrukturës të jenë shumë të kufizuara. Si rezultat të tre nëndarjet do të zhvillohen me po të njejtat ritme dhe karakteristika sikurse gjatë 10 viteve të fundit. Skenari pozitiv përmirësim Sipas këtij skenari, zhvillimi informal i vendbanimeve do të administrohet nëpërmjet politikave shtetërore/vendore dhe hartimit të një plani strategjik të zhvillimit urban në Kamëz. Në kushte të tilla, pritet që situata politike dhe ekonomike në tërësi të përmirësohet dhe të forcohet ekonomia lokale në Kamëz. 101

102 4.8 Prirje në terren Në zonën e përzgjedhur, kontakti ishte me komunitetin e migrantëve të brendshëm të kategorive të ndryshme moshore, profesionale, civile dhe shoqërore. Ky kontakt e marrëdhënie e ngritur përgjatë plotësimit të pyetsorëve si mjete kërkimore, edhe disa intervistave të veçanta pati në vetvete qëllimin të hulumtonte karakteristikat kryesore të qasjeve kulturore të këtij komuniteti në raport me qytetitin, të cilit ata besojnë se i përkasin Tiranës. Bathorja e së bashku me të dhe një sërë lagjesh që administrativisht përfshihen në qytetin e Tiranës, ndonëse në proceset politikisht integruese, identifikohen si një qytet më vete ku banorët, të cilët jetojnë në këtë pjesë periferike të kryeqytetit më së shumti, sidomos sa i takon stilit të të jetuarit e identifikojnë veten me qytetarët e Tiranës. Zhvillimi i Bathores gjatë dhjetëvjeçarit të fundit reflekton proçesin kryesisht informal të zhvillimit të tokës dhe transformimin e shpejtë të saj nga përdorimi bujqësor në atë urban dhe periurban. Proçesi u stimulua nga legjislacioni i fillimit të viteve 90 të shekullit XX (Ligji 7501, Për Tokën). Procesi i nëndarjes së tokës u stimulua më tepër nga transaksionet vijuese ligjore mbi tokën dhe ndarjen e tokës publike dhe bujqësore. Një pjesë e tokës publike është okupuar në mënyrë të paligjshme ndërsa fermat kolektive u ndanë dhe u shitën me anë të një procesi të rregullt ligjërisht. Ndërthurja e transaksioneve formale dhe informale të parcelave ka vendosur një model të ndarjes dhe zaptimit të tokës që është tipik për zonat periferike të rajoneve metropolitane në vendet në zhvillim. Të dhënat e mbledhura gjatë 5 viteve të fundit në zonë paraqesin një proces që konfirmon ngjashmëritë me vendosjet informale në vendet në zhvillim. Praktika është e tillë që në fillim toka rrethohet me një gardh, hidhen themelet, ndërtohet një barrakë ose përcaktohen kufijtë dhe më pas banorët presin reagimin e qeverisë për këto veprime. Nëse kjo gjë tolerohet, ajo ndiqet më pas nga një proces gradual i ndërtimit të banesave që materializon zaptimin e tokës; lidhja ilegale me një shërbim - në qoftë se ekziston një i tillë - është hapi i mëtejshëm i ndërmarrë individualisht ose kolektivisht. Veprimet e planifikimit dhe rregullarizimit fillojnë vetëm kur vendodhjet janë konsoliduar në një shkallë të tillë që e bën prishjen e tyre një opsion 102

103 të pamundur politikisht dhe fiananciarisht. Dukuria më e zakonshëm është që okupuesit e parë përcaktojnë zonat për vendosjen e mëvonshme të familjarëve ose të afërmve të tyre. Stili i të ndërtuarit, cilësia, madhësia dhe standartet e shumicës së shtëpive në Bathore janë një panoramë më vete me rëndësi studimore shumë i dukshëm. Në përgjithësi shtëpitë janë të mëdha, të ndërtuara mirë dhe në shumicën e rasteve të financuara nga të ardhurat që dërgohen nga pjestarët e tjerë të familjes që punojnë si emigrantë në vende të tjera. Ndërtesat janë pozicionuar në mënyrë të tillë që nuk ndjekin një model të caktuar dhe që e bëjnë procesin e mëvonshëm të legalizimit, përcaktimin e rrugëve dhe të hapësirave publike shumë të vështirë. Modeli i përdorimit të tokës dhe pocesi i përgjithshëm i okupimit të tokës duhet të shihet nga disa këndvështrime: Së pari, mungesa e tokës së pazënë me ndërtime në qendrën urbane të Tiranës ku mund të vendosen të ardhurit e rinj për të zhvilluar banesën e tyre me kufizime ndërtimi në zonën e urbanizuar të Tiranës, e ktheu Bathoren në një ishull natyral të kryeqytetit të përshtatshëm për ndërtimin e banesave individuale dhe mundësi vetëzhvillimi. Së dyti, pozicionimi strategjik i Bathores vendosur përgjatë një aksi të rëndësishëm që lidh Tiranën me rajonet e tjera të Republikës së Shqipërisë dhe aksesi i saj e bëjnë Bathoren një vënd të përshtatshëm për vendosjen e të ardhurve. Së treti, sasia e konsiderueshme e tokave të hapura dhe të lira pranë zonës më të rëndësishme urbane në të gjithë vendin, e bëri atë gjithashtu një zonë shumë tërheqëse për vendosje.. Së katërti, kolapsi i strehimit publik dhe një ndalesë virtuale e ndërtimit të banesave, i ngushtoi mundësitë për to ndërkohë që rriti vrullshëm kërkesën për strehim, e cila si pasojë rriti presionin për strehimin dhe tokën, dukuri që stimuloi edhe më tepër zaptimin e tokës dhe aktivitetin e ndërtimeve në Bathore. Së fundi, heqja e kufizimeve për lëvizjen e lirë të popullsisë hapi rrugën për migrimin drejt kryeqytetit për një popullsi nga zonat më të varfëra të Republikës së 103

104 Shqipërisë, të cilët e konsideruan Kamzën si hapin e tyre të parë në ekonominë urbane të Tiranës. Bathorja sot paraqet një panoramë afër groteskes e megjithatë një terren mjaft interesant nga pikpamja e përplasjes së realiteteve, kompleks me gjithë tiparet e veta të brendshme dhe ato të jashtme. Një zonë e banuar në shumicë dërrmuese nga të ardhurit e ku orientohesh përmes emra rrugësh Europiane e botërore. Vetë banorët duket se e kanë gëlltitur këtë copëz të realitetit të tyre infrastrukturor, por shumë pak ose thuajse kurrë nuk i përdorin ato. Në vrojtimin e një vizitori banorët qeshin dhe ironizojnë Unë banoj në Paris të Kamzës. Ndoshta shkoj në Paris kur të jem në atë botë, pasi tani nuk kam të holla thotë Afrimi, një.punëtor sezonal që merr më pak se lekë në muaj duke punuar në ndërtim 8. 8 Vivir en Manhattan o con Berlusconi, un privilegio de la paupérrima Albania El Mundo ( ) 104

105 105

106 Nga hulumtimi në terren, doli në pah që të banuarit në secilën prej lagjeve dhe njësive administrative të Bathores e Kamzës duket se ka patur një rritje më të madhe deri në fillim të vitit 2005, të shek.xx, kohë e cila përkonte me përfundimin e fazës së parë të shpërnguljes nga zonat e origjinës së banorëve të Bathores drejt kësaj zone. Ishte pikërisht kjo periudha kur përfundoi faza e parë e ndërtimeve individuale, të cilat karakterizoheshin thuajse nga e njëjta sipërfaqe, stil dhe kohë ndërtimi. Banorët e ngulur në këto zona, nuk e identifikonin veten si pjesë e qytetit të Kamzës por si banorë të Bathores, e po në këtë mënyrë etiketoheshin edhe në Tiranë e më gjerë. Pas kësaj periudhe, fillim deri në mes të viteve 2000 të dhjetëvjeçarit të parë të shekullit XX, shumë prej banorëve që vazhdonin të rrisnin numrin e popullsisë së zonës së Bathores nisën ta shohin këtë vend jo vetëm të vështirë për të ngritur dicka të tyren, shtëpi private, një ose dykatëshe, por edhe me sipërfaqe më të vogël se kaq. Si rrjedhim, një prurje jo e vogël e të zhvendosurve të këtyre fillim viteve vendosi si praktikë thuajse të zakonshme zënien e ndërtesave të ngritura më parë me qera. Çiftet e reja të shpërngulura rishtazi ose që lidheshin në martesë në këtë zonë nisën jo rrallë të ndaheshin nga familjet me shumë kurorë brenda të njëjtës banesë, tipar ky i sjellë me vete nga zonat nga të cilët këta banorë janë zhvendosur. Emigracioni gjithashtu, ka luajtur një rol të konsiderueshëm në këtë ndryshim të stilit të jetesës. Shumë prej banorëve të kësaj zone ose kanë provuar së paku një herë përvojën imgratore ndërkombëtare ose kanë një anëtar të afërt në emigracion. Mendësitë emigratore ndërkombëtare në një periudhë prej afro 15 vjetësh nisi të përçonte normat e veta edhe në familjarët e vet në Bathore. Të jetuarit në periferi të një zone urbane i bën këta njerëz të besojnë se kanë më shumë mundësi, ndër të tjera të lidhen më shpejt e më shpesh me të afërmit e tyre emigrantë, e këtë fakt e lidhin edhe me vizitat më të shpeshta të emigrantëve në zonën e shpërnguljes sesa në zonat nga të cilat ata vijnë me origjinë ose që kanë banuar më parë. Nga ana tjetër, një pjesë e mirë e këtij komuniteti e ndjejnë të qënin pranë periferisë së metropolit një mënyrë të mirë për të kuptuar mendësinë e të afërmve në 106

107 emigracion. Disa prej tyre pohojnë me djalin në Itali prej disa vitesh e ne të ikur prej po aq kohe nga fshati yne, na duket sikur dhe ne jemi emigrantë, vetëm se në tokë tonë. Rreth 800 individëve të moshës madhore, kampioni i targetuar për këtë studim, ndër pyetjet e para që ju drejtuan ishte Përse jeni shpërngulur nga vendbanimi i mëparshëm dhe jeni stabilizuar në këtë zonë? Pse jeni shpërngulur nga vendbanimi i mëparshëm dhe jeni stabilizuar me banim në kete zone? Përgjigjet Në përqindje Për klimë më të mirë 1.3 Për klimë që i përshtatet më mirë gjendjes tuaj 0.2 shëndetësore Për klimë që i përshtatet më mirë gjendjes shëndetësore 0.2 të një pjesëtari të familjes tuaj Për të qenë më pranë të afërmve tuaj nga nëna 1.4 Për të qenë më pranë të afërmve tuaj nga babai 7.6 Vendbanimi i ri të ofron më shumë mundësi për të fituar 12.3 Vendbanimi i ri të ofron më shumë mundësi për t u 65.4 punësuar Vendbanimi i ri të jep më shumë mundësi për të 47.1 arsimuar më mirë fëmijët. Vendbanimi i ri të jep më shumë mundësi për të 1.1 zhvilluar aftësitë e veçanta ose talentin e fëmijëve. Vendbanimi i ri të krijon lehtësi për të emigruar jashtë 7.4 Shqipërisë Për të shpëtuar nga konfliktet në fshatin/qytetin ku keni 3.8 banuar më parë 107

108 Për të kufizuar komunikimet me anëtarët e fisit, të cilat 0.2 të merrnin shumë kohë me ceremoni të panevojshme Për të shmangur gjakmarrjen 1.3 Kushte të vështira jetese 0.9 Për një jetë më të mirë 16.6 Për arsye ekonomike 0.9 Për shkak të martesës 0.5 Për t'u arsimuar 0.5 Pa përgjigje 0.5 Pak prej të anketuarve kanë zgjedhur si alternativë të përshtatshme për realitetin e tyre për klimë më të mirë ose për klimë që i përshtatet më mirë gjendjes së tyre shëndetësore. Një pjesë dërrmuese e të anketurave në këtë zonë e përfshijnë veten në atë grup që si prirje të zhvendosjes së tyre drejt zonës së përiferisë së Tiranës ja atribuojnë të paturin e më shumë mundësive dhe arsimimin e fëmijëve, duke e konsideruar arsimimin pranë kryeqytetit ndonëse jo domosdoshmërisht më të mirë, por gjithsesi më të favorshëm për të patur akses më pas në tregun e punës. Një tjetër përgjigje e dhënë në po të njëjtën pyetje është të qënit më pranë familjarëve nga ana e babait. Dominojnë në këto përgjigje me këto konsiderata, burrat por çka është me vlerë interesante sociale është se edhe gratë, të cilat në pjesën më të madhe të tyre janë shtëpiake, pra që ndjejnë më tepër rëndësinë dhe relevancën e të paturit pranë të afërmit dhe anëtarë të fisit apo familjes, si dhe perspektivën e të arsimuarit mirë të fëmijëve, gjithsesi konsiderojnë familjen e të atit të bashkëshortit të tyre, vjehrrit si babai i tyre dhe vlerësojnë po aq pozitive sa edhe burrat të jetuarin pranë me këtë familje. Kjo edhe për arsyen pragmatiste që një pjesë e mirë e tyre deklarojnë që kalojnë shumë kohë me të afërmit e tyre ose të bashkëshortit të tyre në mungesë të aktiviteteve të tjera që mund t i angazhojnë shoqërisht jashtë familjes. Përmbi të gjitha këto alternativa para rendëse, një pjesë dërrmuese ndër arsyet parësore që i dedikojnë ardhjen në Tiranë është fakti që e mendojnë dhe perceptojnë këtë 108

109 qytet si një vendbanim që do ju sjellë më shumë mundësi fitimi, jo vetëm atyre por edhe fëmijëve të tyre në rastet kur i kanë këta fëmijë në moshë pune. 109

110 4.9 Rritje apo ulje e nivelit ekonomik të familjeve Sot në Shqipëri është mjaft e vështirë të përcaktohet nëse ajo që njihet si minimumi jetik i jetesës aplikohet efektivisht njësoj apo perceptohet ndryshe nga banorët e zonave urbane e ndryshe nga ato periferike. Natyrshëm këtë lloj mospërputhshmërie më të pranishme e gjen në metropolet e mëdha, të cilat prirjen e zgjerimit të tyre nëpër periferi e kanë si rrjedhojë e dyndjes së banorëve të zonave rurale. Në kampionin e përzgjedhur e të fokusuar për këtë studim një pjesë dërrmuese e të pyeturve pa hezituar apo kërkuar të dhëna shtesë është përgjigjur se gjendja ekonomike e familjes së tyre pas ardhjes në periferi të Tiranës është përmirësuar pak ose ka mbetur në të njëjtat nivele me vendin e origjinës apo atë të banimit të fundit. Si ka ndryshuar gjendja ekonomike e familjes tuaj në krahasim me atë të përpara transferimit? Përgjigjet Në përqindje Është përmirësuar shumë 3.0 Është përmirësuar disi 18.4 Është përmirësuar pak 70.6 Është e njëllojtë 6.3 Është përkeqësuar pak 1.1 Është përkeqësuar disi 0.3 Është përkeqësuar shumë 0.1 Ka mes tyre që shoqërojnë automatikisht e pashmangshmërisht zhvendosjen nga një zonë e thellë rurale apo një zonë urbane në veri drejt Tiranës me lëvizjen e të afërmve të tjerë, pjesë të familjes bërthamë drejt vendeve të tjera të Europës për migrim ndërkombëtar. Dy konceptet e sipërpërmendura lidhen për më së shumti sepse dërgesat e emigrantëve përgjatë këtyre dhjetë viteve mendohej, se mund të shfrytëzoheshin më 110

111 efektivisht në një zonë urbane e metropolitane si Tirana sesa për të kultivuar të njëjtin aktivitet bujqësor apo blegtoral, zejtar apo industrial në krahinën e lindjes apo atë banimit të mëparshëm. Është pikërisht kjo arsyeja që një pjesë e mirë e të pyeturve deklarojnë se ndonëse hasin veshtirësi të jetojnë normalisht jetën e tyre së paku brenda një pritshmërie që në vlera optimale përkon diçka më pak me mesataren e standartit të jetesës në Republikën e Shqipërisë, banojnë (në momentin e intervistimit të tyre), në godina të cilat nuk përkojnë aspak me standartin e konsumit të përditshëm të tyre. 111

112 4.9.1 Nga veriu në qendër përshtatje sociale dhe ekonomike nga pikënisje të ndryshme gjeografike Tirana është një ndër qytetet më të synuara për banim nga shqiptarët. Ndër vite ajo ka qenë mikpritëse e shumë të ardhurëve nga rrethet, por edhe shumë të tjerë janë larguar prej saj. Gjithsesi, ritmet e numrit të banorëve në kryeqytet janë gjithmonë rritëse. Vitet kanë shënuar rritjet më të larta, me 4.8 për qind për qind. Vetëm në vitin 2004, popullsia e Tiranës u rrit me rreth banorë dhe po aq gjatë 2005-s. Pas këtyre viteve, duket se ka patur një normalizim të ardhjeve në Tiranë dhe rritja e popullsisë ishte mesatarisht 1.7 për qind në vit. Kjo shifër është përafërsisht sa popullsia e një rrethi relativisht të madh, si për shembull Vlora apo Fieri. Në bazë të shifrave zyrtare, në vitin 2009, në Tiranë banon rreth 20 për qind e gjithë popullsisë së Republikës ë Shqipërisë. Studimi i banorëve të ardhur dhe atyre të larguar në Tiranë është shumë interesant. Periudha ka shënuar shifrat më të larta të të ardhurve. Për çdo vit ka pasur mbi të ardhur më shumë se të larguar dhe në 2005-n Te ardhur Te larguar Diferenca kjo diferencë shënoi rekordin me ,793 5,703 20, banorë. (shiko tabelën) ,744 8,320 15, ,168 10,617 20, ,348 24,894 17, ,561 42,290 29, ,093 16,285 10, ,434 10,936 3, ,658 6,396 2, ,013 9,464 4, ,201 8,563 3, ,875 6,002 5, ,523 4,019 6,504 9 open.data.al (hapur në datë 23 Tetor 2014) ,746 2,159 6,

113 Popullsia e Tiranes Tirane , , , , , , ,162 71, , , , , , ,330 (hapur ne date ) Në fakt, prirja për t u stabilizuar me banim në Tiranë është e natyrshme. Por vëmendjen e tërheq fakti se që prej vitit 2005 numri i të larguarve ka përbërë në të vërtetë eksodin më të madhe nga qyteti i Tiranës. Studimi i thelluar empirik në zonën e Bathores zanafillën e përqasjes ndaj popullsisë së zonës, së të ardhurve në Kamëz dhe Bathore e nisi edhe me identifikimin e zonës nga e cila ishin zhvendosur grupet më dominante socialë. Situata paraqitej në këtë skenar: 113

114 Burimi i të dhënave: Bashkia Tiranë

115 115

116 Shifrat dhe grafikët e studiuar ndër vite tregojnë në mënyrë evidente se Tirana u shënua si një ndër qytetet më të synuara për banim nga shqiptarët në dhjetëvjeçarin e parë të viteve Në këto vite ajo u bë streha e shumë të ardhurve nga qytete të ndryshme të Shqipërisë, por edhe emigrantëve që ktheheshin nga përvojat e tyre afatgjata të migrimit apo atyre që kërkonin të ngrinin një strehë të stabilizuar në vendlindje e vijonin jetën jashtë kufijve. Si rezultat i lëvizjeve brenda por edhe jashtë territorit të vendit ritmet e numrit të banorëve në kryeqytet janë gjithmonë rritëse së paku deri në vitin Sipas CENSUS 2011 Tirana numëron 763,634 banorë nga 2,831,741 të tillë në të gjithë vendin. Dukshëm 27 për qind e gjithë popullisë së Shqipërisë është përqëndruar në 20 vitet e fundit në metropolin kryeqytetas të Tiranës. Në një analizë për popullsinë banuese, Open Data Albania argumenton se sipas qarqeve në Shqipëri për periudhën , shpërndarja gjeografike e popullsisë përbën një informacion të rëndësishëm në vendimmarrje, veçanërisht kur bëhet fjalë për përcaktimin e investimeve publike, granteve për pushtetin vendor, numrin e shkollave, mësuesve e mjekëve apo kapacitetin e spitaleve, ujësjellësave e shërbime të tjera publike. Në studimin në fjalë treguesit më lart u ekspozuan përmes pyetjes se nga cila zonë e Shqipërisë janë vendosur në zonën e periferisë së Tiranës. Shifrat e poshtëshënuara japin tablonë e përgjithshme në për qindje të banorëve të vendosur në këtë zonë, si dhe ngrenë një panoramë paraprake në lidhje me qasjet dhe traditat e tyre nënkulturore. Gjej me vend të --theksoj që në këtë tabelë jane reflektuar vetëm vlerat që kishin një kuptim interpretativ. 116

117 Nga cila zonë e Shqiperise keni ardhur perpara se të vendoseshit në Bathore? Rrethi Në përqindje Bulqizë 4.9 Dibër 22.5 Elbasan 0.4 Fier 0.1 Has 7.7 Korçë 0.3 Krujë 2.0 Kukës 34.0 Kurbin 1.8 Librazhd 0.3 Malësi e Madhe 1.8 Mat 4.3 Mirditë 2.0 Pogradec 0.1 Pukë 4.9 Shkodër 0.47 Tropojë

118 Dukshëm zona të rrethit të Kukësit dhe të Dibrës janë në mënyrë dominante të përfaqësuara në zonën e studiuar. Ky pohim dhe evidencë është mëse përfaqësuese edhe në hapësirë edhe në kohë. Së paku një pjesë e familjeve që formojnë të ashtuquajturat zona homogjene përbëhen nga banorë të ardhur nga qyteti i Kukësit osë rëndom nga rrethinat e tij. Mund të vihet re që familje me lidhje gjaku në brez të parë apo të dytë janë vendosur që në fillim të vitit 90, të shekullit XX, në lagjet më të vjetra të zonës së populluar. Kjo shtrirje masive e banorëve nga këto zona zë vend nga pikpamja kuptimore si në kohë ashtu edhe në hapësirë. Në qendër të Bathores edhe bizneset më të vjetra edhe shtëpitë që cilësohen më të hershme ju perkasin kuksianëve, nderkohë që shtrirjes gjeografike i përgjigjet edhe reputacioni që kjo pjesë e komunitetit gëzon në gjithë zonën. E menjëherë pas Kukësit, Dibra zë vendin e dytë. Brenda mendësisë së ketyre shifrave pjesa më e madhe e cilësive që janë gjetur përmes pyetsorëve i asociohen se i përkasin popullsisë së këtyre dy zonave kryesore veriore të Republikës së Shqipërisë, andaj dhe vlerat krahasimore mes realitetit të metropolit dhe periferisë së tij marrin sens në këtë plan. Ka një ndryshueshmëri të vogël mes përkatësive kulturore të pranuar nga vetë ata kur vjen fjala për banorët e ardhur nga Kukësi dhe ata nga Dibra. Shpesh në një pjesë të mirë të normave dhe vlerave ata e identifikojnë veten gati të ngjashëm për të mos thënë të njëjtë sidomos në aspektin e përshtatshmërisë më nënkulturën metropolitane. Megjithatë duket tejet domethënës fakti që secili prej të pyeturve pjesë e këtyre dy grupeve më të mëdha e gjen me mjaft rëndësi ta dallojë veten si i ardhur pikërisht nga Kukësi dhe/apo nga Peshkopia (Dibra), sikur të kërkojë të transmetojë me këtë një pjesë të mirë të mendësive që ka sjellë në zonën ku është vendosur. 118

119 4.10 Mes dilemave për një jetë më të mirë - shkaqe dhe përvoja të migrimit të brendshëm Në përballjen me realitete të ndryshme nga vendi i origjinës, zhvendosja nga një zonë banimi e përhershme që në origjinë drejt një realiteti pak ose aspak të njohur, dilemat për një jetë të re duket se vishen me mantelin e gjetjeve së sa më shumë arsyeve se pse u desh të iket prej shtëpisë drejt qytetit metropol ku jeta së paku globalisht ngjan më e emancipuar e më e zhvilluar. Një pjesë e konsiderueshme e kampionit të targetuar në këtë studim ishte në moshë pune dhe mund të konsideroheshin ekonomikisht e demografikisht si fuqi e aftë punëtore. Ky grup, ndonëse jo domosdoshmërisht në pozita pune, të punësuarin e konsideronin si një faktor kyç për largimin e tyre nga vendi i mëparshëm i banimit. Edhe sot Bathorja endet mes dilemave të natyrës politike, sociale, ekonomike e kulturore. Brezi i ri tenton pashmagshmërisht të identifikohet më shumë me metropolin, ndërkohë banorët që erdhën hershëm në fillim të viteve 90, të shekullit XX, dhe u zhvendosën në këtë zonë ende identifikojnë veten si banorë të Bathores, por me origjinë nga zonat, rrethe e tyre. Ka shumë pak venitje të identitetit të zonës nga e cila këta njerëz kanë ardhur. Por pavarsisht kësaj lidhja me elementet e nënkulturave që ata i përkasin janë shumë të vështira për tu pikasur. Nisin me një nivel përgjithsimi të parashikueshëm, dhe vetëm sa e komplikojnë punën e studiuesit kur orvatet të hulumutojë më thellë. Kështu në një komunitet të mbizotëruar nga arsimi tetëvjecar dhe i mesëm, pavarsisht varietitit të moshës së kampionit të pyetur (nga vjec), luhatjet e mendimeve apo opinioneve për jetën nuk janë shumë të dukshme. Qartazi vihet re se nuk ka një prirje të infalcionit arsimor. Të rinjtë nuk duan me patjetër të frekuentojnë shkollën e lartë. Disa prej tyre janë të angazhuar në mini-bizneset e prindërve që kurse janë në shkollë të mesme. 119

120 Niveli arsimor Përgjigje Në përqindje Fillor 6.7 Tetëvjeçar 43.9 I mesëm 36.9 I lartë 12.5 Nga ana tjetër, mirëqënia familjare lë shumë për të dëshiruar në një pjesë të mirë të familjeve të intervistuara. Pyetjes me prirje krahasimore në periudha të ndryshme kohore për pajisjet në përdorim në mjediset e banesave një numër i konsideruëshem i të pyeturve i përgjigjet me deshirën për të evidentuar ndryshimin. Të ardhurit në vitet e para pas vitit 1990, vënë re me siguri dhe pa hezitim kujtese se tashmë poseidojnë lehtësira shumë më të mëdha në mjediset e shtëpisë ndonëse më shumë sesa gjendjes së mirë ekonomike këtë ja atribuojnë nevojës për zhvillim, e konformitetit me ditët e sotme me qytetin. Ja se si parashtrohen të dhënat nga pyetsorët në lidhje me këtë çështje: Cilat nga pajisjet e poshtëshënuara ka pasur familja juaj kur ju keni qenë më pak se 18 vjeç? Përgjigje Në përqindje Radio 42.7 Televizor 58.6 Frigorifer 37.9 Biçikletë 9.6 Motoçikletë 1.5 Autoveturë 0.3 Çifteli 4.3 Fizarmonikë

121 Telefon 1.5 Mobilje 40.9 Bibliotekë 1.7 Lavatriçe 3.1 Asnjërën prej këtyre 22.6 më Pa përgjigje lart 1.2 Tjetёr (shkruani) 2.1 Ndërkohë një raport tejet interesant qëndron në po të njëjtat pajisje në momentin e kryerjes së studimit. Përqindjet e mobiljeve apo objekteve që banorët kanë në shtëpitë e tyre ndryshojnë dukshëm në varësi dhe përshtatje me stilin e jetesës urbane duke plotësuar kuadrin e asaj ç ka ata pohojnë në lidhje me trendet dhe mënyrat e jetesës së përditshme. Me vlerë krahasimore në kuptimin e përshtatjes vlejnë të përmenden; autoveturë nga 0.3 për në 22.1 për qind e motoçikletë nga 1.5 për qind në 10.2 për qind. Vlerat rritëse shprehen për pajisjet dhe instrumentet, të cilat në një farë mënyre kushtëzohen nga vendbanimi i ri dhe stili urban i të jetuarit e në përpjestim të drejtë një nivel regresi shprehin përqindjet për pajisjet që mbartin traditën e lidhen me elemente të nënkulturës si çiftelia, e cila nga një masë 4.3 për qind zbret në 1.8 për qind. Disa prej banorëve të Bathores të cilët duket se e kanë patur këtë mjet në veçanti më parë shprehen se të afërmit e tyre që janë larguar jashtë shtetit e kanë marrë atë me vete në emër të identitetit të tyre kulturor dhe ruajtjes sadopak të kulturës materiale në shtetin ku ata janë vendosur e jetojnë prej vitesh. Në shtëpinë e të ardhurve aktualisht gjenden pajisjet e mëposhtme Përgjigje Në përqindje Radio Televizor Frigorifer

122 Biçikletë Motoçikletë Autoveturë Çifteli 1.8 Kitarë 0.47 Fizarmonikë 1.40 Telefon Mobilje Bibliotekë 22.6 Lavatriçe 73.8 Asnjërën prej këtyre më lart 0.6 Pa përgjigje 0.6 Tjetёr 4.6 Ndërkohë që ka një largim nga mjetet e komunikimit si radio, ka një shtesë të konsiderueshme të televizorit, apo mjeteve të tjera si kompjuter dhe telefon. Nga ana tjetër dukshëm vihet re pajisja me autoveturë, si një mjet privat transporti e po në këtë kuadër dhe përdorimi i mjediseve shtesë të shtëpisë për strehimin e saj dhe shpenzimi i një pjese të konsiderueshme të ardhurash për mirëmbajtjen. Shtëpitë dy a më shumë katëshe në zonën e Bathores ndonëse duken të mëdha në pamje të parë, janë të varfra ose nuk justifikojnë madhësinë e jashtme brenda sa i takon kushteve të mobilimit të shtëpisë. Kështu rëndom në pjesën më të madhe të tyre, katet e ndërtuara nuk justifikonin numrin e anëtarëve të familjes. Shpesh banorët aktualë të këtyre shtëpive të mëdha në hapësirë e të vogla në numër anëtarësh llogarisnin në numrin e përgjithshëm familjar edhe emigrantët në Itali dhe Greqi. Shtëpinë e kemi bërë me paratë që djali ynë A. Na ka dërguar tash 12 vite. Me aq sa nxjerrim apo fitojmë këtu në Shqipëri zor se mund të mbyllim muajin me shpenzimet e domosdoshme. Ai është jo vetëm anëtar i kësaj familje por i zoti i vërtetë i shtëpisë. Edhe letrat e shtëpisë janë pikërisht në emër të tij. Kështu është e drejta. Ne jetojmë në gjakun e djersën që ai derdh 122

123 në dhé të huaj (marrë nga një intervistë me S.F, banor i ardhur në këtë zonë nga Kukësi që në vitin 1998) 123

124 Pyetjes me përgjigje respektimin ose jo të traditave kulturore apo zakoneve të krahinës nga e cila janë shpërngulur, pjesa dërrmuese, pra mbi 94 për qind reflektojnë apatinë ndaj kësaj dukurie nga ana e moshës së tretë apo brezit të prindërve të tyre. Kur nuk zbatoni traditat kulturore, zakonet e krahinës nga jeni shperngulur, sa shpesh i qortojnë me të moshuarit Pergjigje e familjes ose të Në fisit përqindje tuaj? Gjithnjë 0.79 Shpesh 4.4 Rrallë 17.9 Shumë rrallë 49.5 Asnjëherë 27.2 Pa përgjigje

125 Mirëpo në të vërtetë një përthyerje mjaft interesante e përgjigjeve të dhëna në këtë kontekst, bën lidhja mes të njëjtës pyetje dhe traditave, vlerave apo elementeve nënkulturore të zonës nga e cila janë shpërmgulur. Në një korrelacion mes krahinës prej nga ku janë zhvendosur dhe qendrimit të tyre ndaj respektimit rigoroz të traditave dhe zakoneve, shprehet në tabelën e mëposhtme e pasqyron opinionet e të anketurave vetem nga qytetet / rrethet e Veriut të Republikës së Shqipërisë. Kur nuk zbatoni traditat kulturore, zakonet e krahines nga jeni shperngulur, sa shpesh i qortojnë më Në cilin të moshuarit rreth keni e familjes Pergjigjia ose të fisit tuaj? Në përqindje banuar përpara se të shpernguleshit ne kete zone? Rrallë 28.6 Bulqizë Shumë rrallë 28.6 Asnjëherë 42.9 Shpesh 0.9 Dibër Rrallë 2.8 Shumë rrallë 60.2 Asnjëherë 36.1 Gjithnjë 3.6 Shpesh 3.6 Has Rrallë 28.6 Shumë rrallë 50.0 Asnjëherë 14.3 Rrallë 33.3 Krujë Shumë rrallë 33.3 Asnjëherë

126 Gjithnjë 1.3 Shpesh 4.6 Kukës Rrallë 4.6 Shumë rrallë 52.0 Asnjëherë 37.5 Kurbin Rrallë Malësi e Madhe Rrallë Gjithnjë 7.1 Shpesh 7.1 Mat Rrallë 28.6 Shumë rrallë 21.4 Asnjëherë 35.7 Shpesh 12.5 Mirditë Rrallë 50.0 Shumë rrallë 37.5 Shpesh 6.7 Pukë Rrallë 40.0 Shumë rrallë 53.7 Shpesh 8.9 Tropojë Rrallë 15.6 Shumë rrallë 51.1 Asnjëherë 20.0 Fokusohem me interpretimin tim në dy rrethe që kanë shifra të konsiderueshme në popullatën e Bathores, Dibra dhe Kukësi. Për shkak të këtij treguesi edhe të anketuarit e identifikuar kanë një dinamikë moshe me vlerë domethënëse nga pikpamja intepretative. Vihet re që të ardhurit nga Dibra dhe Kukësi në një situatë kur traditat ose zakonet e krahinës nuk respektohen, nuk marrin shumë rrallë ose asnjëherë qortime nga më të 126

127 moshuarit. Nga vëzhgimi në familjet e zonës së Bathores pjesa dërrmuese e të moshuarve të kontaktuar por edhe të raportuar nga statistikat i përkisnin rretheve Has, Kukës dhe Dibër. (Të njëjtën gjë pasqyrojnë edhe të dhënat që CENSUS 2011 rezulton për Tiranën, duke përfshirë periudhën : Migracioni në Shqipëri: 15). 127

128 128

129 Megjithëse në dukje pritet që kjo kategori të jetë më tradiconalisht e lidhur me normat e zakonet e nënkulturës së krahinës nga e cila vijnë, e që reflektimi për këtë ruajtje të jetë koherent në familje dhe ndër breza, nga opinionet e marra te mosha e re vjeç kritika apo qëndrimi ndaj devijimit të këtyre normave apo neglizhimit të tyre nuk shënon ndonjë presion të fortë, e po e njëjta situatë paraqitet edhe nga vetë të anketuarit mbi moshën 59 vjeç në lidhje me këtë gjë. 129

130 5. Pranë paragjykimit...edhe në Bathore Shoqëria shqiptare e ka të pranishme në historinë e saj paragjykimin. Në shumë fjalorë mund të lexosh se paragjykimi është një gjykim apo opinion i ngjizur në mënyrë të paravendosur, një prirje apo opinion i formuar pa bazën e duhur apo pa njohuritë e mjaftueshme (Blackwell, J.; Murray S.; & Sorenson, J. 2003; 31). Në punën e një studiuesi paragjykimet shpesh cilësohen si shfaqje e huaj pasojë e subjektivizmit dhe rrjedhimisht element jo pozitiv për punën në tërësi. E pashmangshme në këtë aspekt edhe ndërhyrja e paragjykimit në sjelljen inividuale të subjektit të studimit kundrejt objektit studimor dhe roli i këtij të fundit (paragjykimit) në reflektimet teorike e praktike. Po ç ndodh me pasgjykimin? A pëson një lëvizje progresive koncepti i paragjykimit individual, si rezultat i pasgjykimit nga puna në terren e një studimi? Kjo pjesë e studimit paraqet paragjykimet nënkulturore dhe efektet e sjelljeve reciproke si rezultat i presionit të tyre. Paragjykimet me themel elemente nënkulturore të kategorizuara ndryshe në grupin e paragjykimeve etnike dhe krahinore janë kryesisht karakteristike për vendet në zhvillim e sipër, por nuk përjashtojnë në mënyrë absolute edhe ato të zhvilluara. Paragjykime të këtij tipi shpesh mbështeten në konsiderata të përgjithshme negative, zakonisht të pa argumentuara por ndonjëherë edhe në tipare të veçanta që paragjykojnë një krahinë, qytet a fshat të caktuar. Përgjatë gjithë hulumtimit sociologjik për integrimin e nënkulturave të migrantëve të brendshëm në periferi të Tiranës me pjesën tjetër të shoqërisë metropolitane më ndoqi trajtesa socio-kulturore. Ajo vë theksin e saj te ndikimi i shoqërisë në paragjykimet individuale i cili në përgjithësi është mjaft i madh. Rritja e dendësisë së popullsisë, dhe gara në punë nga nënkultura të ndryshme rrit paragjykimet ndaj anëtarëve të secilës prej tyre. Për shembull rritja e popullsise sjell mjaft papastërti, probleme shendetësore etj. Për këtë rëndom njerëzit qortojnë praninë e grupeve në minoritet që shihen si simbol i problemeve të dendësisë së popullsisë. 130

131 Por çfarë pozicioni pasgjykues mban studiuesi në përfundim të një analize të hollësishme të literaturave në lidhje me këtë çështje dhe përvojës shumë mbresëlënëse për nga vlerat njerëzore të të punuarit në terren? Ajo që deri dje ishte një bindje e ushqyer, deri diku nga mendime në dukje racionale (hera herës të paargumentuara mjaftueshëm pra edhe jo të drejta) por të referuara nga literatura, shndërrohet në skena të plotësuara me vlera dhe atribute nga jeta reale. 5.1 Paragjykimet nga fakt individual në proces social Paragjykimet si një proces që nis nga individi e përhapet në grup, kryesisht sot quhet proces grupi social, i cili prirjen e ka të drejtohet te një grup tjetër që si kusht parësor ka cilësinë/të e ndryshme, jo domosdoshmërisht negative, në krahasin me subjektin referues. I gjithë ky proces grupi social nuk ka sesi të marrë udhë ndryshe përveçse me praninë dhe rolin vendimtar që i jep ky grup, faktit (paragjykimit) (Brown, R. 2010; 8). Ndonëse me një natyrë deri diku negative, paragjykimet si një përqasje socialpsikologjike hallkën lidhëse në këndvështrimin e sociologëve kanë kulturën dhe përkatësitë që kanë të bëjnë me të. Pranohen si reagime emocionale, gjykime fillestare në formën e sjelljes kundërvepruese por, të cilat nuk mund të marrin jetë nëse nuk ka ndërveprim brenda grupit, ose mes grupeve të ndryshme sociale. Shpesh efektin negativ i paragjykimeve ndihet ndërkohë që aplikohet, pra me fjale të tjera ndërkohë që jemi duke i dhënë vendin e vet në aktivitetin social që zhvillohet. Por të qënit paragjykues dhe i/e paragjykuar, duket se nuk është më një proces krejtësisht selektiv dhe i izoluar. I ngjan më tepër një cikli, i cili merr vlerë socialpsikologjike atëherë kur individi i ndërgjegjshëm ose jo kalon nga njëri rol në tjetrin, nga paragjykues në të qënit i paragjykuar, duke përmirësuar sjelljen e tij, duke evituar paragjykimin, duke ndërmarrë më shpesh e me efekt më afatgjatë pasgjykimin (Abrams, D.; Rutland, A.; Cameron., L & Ferrell, J. 2007; 138). 131

132 Ky proces që në dukje është më shumë individual sesa kolektiv mendohet se përbën në thelb edhe vlerën e vërtetë pozitive të paragjykimit por i shoqëruar kronologjikisht nga pasgjykimi si një akt më vete. Një nga përfaqësuesit kryesore të teorisë psiko-dinamike, Frojdi pohonte se pengesat në nivelin psikologjik të funksionimit të qënies normalisht çojnë zakonisht në paragjykim (Freud, S. 1915:61). Sipas tij, pas shprehjes së paragjykimeve, fshihen konflikte psikologjike. Kur njerëzit janë të frustruar nga kushtet e këqija dhe janë të paaftë t i rregullojnë problemet e tyre, shpesh ata e kthejnë kahun e zemërimit drejt burimit të frustrimit duke e zhvendosur armiqësinë që krijon atë mbi një objekt tjetër. Mirëpo me ndërveprimin më të shpeshtë me njerëzit, ndërfutja në botën e tyre jo vetem sociale, ekonomike, kulturore por edhe psikologjike bën të kuptohet që për aq sa nga përvoja jetësore paragjykimet paraqiten si kuptime të njëaneshme, me tendenca të pergjithsimit të disa pikëpamjeve (që i kemi fituar nga jeta dhe rrethi ku jetojmë), aftësia e një sociologu kur ndërvepron me kampionin e vet të studimit qëndron edhe në prirjen e kategorizimit të të gjithë besimeve dhe pritshmërive personale në varësi të situatës empirike që paraqitet. Në këtë rast, argumentimi studimor u përputh më së shumti e për më së miri me trajtimin socio-kulturor sipas të cilit ndikimi i shoqërisë në paragjykimet individuale është mjaft i madh. Rritja e densitetit të popullsisë, lëvizshëmria e njerzve përtej kufijve politikë dhe atyre administrativë herë të organizuar e për më së shumti krejtësisht kaotikë, gara e konkurenca në tregun e punës, sfidat e të braktisurit një vend që ka lidhje me origjinën e lindjes e zhvendosjen vetëm ose me familjen në një realitet tjetër shpesh të mbushur me problematika të origjinave nga më të ndryshmet rrit paragjykimin në një dimension të gjerë, së pari ato që individi mbart me vete nga vendi i tij i origjinës, së dyti ato që gjen në vendin e ri pas zhvendosjes. 132

133 5.2 Përballja konkrete me paragjykimet Në dy dhjetëvjecarët e fundit të shekullit XX, nga vetë të ardhurit e të vendosur me banim në zonën e Bathores format e paragjykimit duken se janë ende abstraktë. Në bisedat me ta mund të evidentosh qasjet e tyre me pritje paragjykuese por që ata vetë nuk i identifikojnë të tilla. Ekziston kështu një lloj stereotipizimi ndaj termit paragjykim, paralelisht me tendencën për t u distancuar nga një qëndrim i tillë. Megjithatë në zonën e Bathores banorët e vendosur si rezult i migrimit të brendshëm shfaqin jo rrallë tipare paragjykuese bazuar në këndvështrimin gjinor, moshor, racor, krahinor ose dhe klasor. Të gjitha këto të spikatura te kampioni i përgjigjet pyetjeve të tilla si: arsyet e lëvizjes nga vendi i origjinës, shkalla e ndryshueshmërisë së stilit e nivelit të jetesës në destinacionin e ri administrativ, problemet kryesore që shqetësojnë ata dhe komunitetin e tyre për së fundmi në këtë zonë etj. Si shfaqen notat paragjykuese në forma të ndryshme? Më te spikaturat janë tiparet e paragjykimit për shkak të gjinisë. Sidomos gjatë tre dhjetëvjeçarëve të fundit në rradhët e studiuesve të shkencave shoqërore, veçanërisht ndër sociologët, janë intensifikuar diskutimet rreth dukurive të reja në zhvillimin e marrëdhënieve martesore, rreth ndryshimeve të rendësishme të organizimit dhe funksionimit të familjes. Në qendër të diskutimeve të tilla, të cilat shpesh kanë marrë trajtën e polemikave, dashur pa dashur janë vëne gratë, pasi tradicionalisht dhe në rrjedhën e zhvillimeve aktuale ato, veçanërisht nënat, luajnë rol të pazëvëndësueshëm shumë të rëndësishëm në realizimin e funksioneve komplekse të familjes, sidomos të atij socializues të fëmijëve, së paku deri në moshën e adoleshencës (Dervishi, Z., 2000:138). Në qasjen që i bëhet gruas si e tillë, trajtimi si një qënie ende më inferiore, e dobët në nevojë për një mbrojtje të vërtetë mashkullore, ndonëse jo drejtpërsedrejti e pyetur gjendet shumë aktuale në pjesën më të madhe të përgjigjeve. Tek spikat çrregullsia e piramidës shoqërore në gjithë strukturën e shoqërisë shqiptare, në zonat ku popullsia ka pësuar e 133

134 ende pëson luhajtje jo vetëm demografike por edhe ekonomike e kulturore, dallimi mes klasave e shtresave shoqërore bëhet gjithmonë e më kompleks. Në periferinë e Tiranës, ku janë vendosur e mbivendosur disa kategori të ndryshme sociale nga zona të ndryshme të vendit në lidhje me pozicionimin e gruas si një faktor pozitiv në shoqëri, ndihet ende mbizotërimi i të ashtuquajturit superioritet mashkullor, i cili fatkeqësisht shpesh lejohet apo dhe promovohet nga vetë gruaja. Kur ishim në fshatin tonë atje në malësi, burri dilte së bashku me mua të punonte në arë, çdo mëngjes, çdo ditë. Kështu edhe fëmija rriten me idenë që baba e nëna punojnë bashkë në arë për të jetu të gjithë të moshuar e të vegjël. Qëkurse kemi ardhur këtu, burri s më lë më të dal të punoj. Ai thotë: jashtë shtëpie vetëm burrat mund të punojnë. Gjeta tri vende pune të ndryshme, si punëtore në një fabrikë qesesh, si punëtore shtëpie në Tiranë e si bahçevane në një vilë luksoze, e në asnjërën s më la! (A. P. nga Puka). Ndihet megjithatë një sens i diskriminimit pozitiv ndaj gruas, kur agresiviteti e dominanca mashkullore humbasin vlerat fillestare si rrjedhim i venitjes së kompetencës për të administruar ekonominë familjare. Në vijim, në pohimet e personave të pyetur në një pjesë të madhe të rasteve shprehen të ndërgjegjshëm se sot gruaja del nga shtëpia, punon, argëtohet e po tenton gjithmonë e më tepër fusha që deri dje të etiketuara si ekskluzivisht mashkullore. Për më tëper këndi i krahasueshmërisë me gruan urbane gjithmonë e më tepër po merr kuptim dhe zbatueshmëri. Megjithatë, deri në një sjellje të ngjashme, në norma e vlera të njëjta me këtë të fundit, gjithë këtij komuniteti do t i duhet ende kohë. Kjo kohëzgjatje do të kushtëzohet nga një sërë faktorësh, të cilët veçmas cilësive ekonomike e sociale do të duhet të përshtasin funksionalisht mirë normat e vlerat kulturore. Një tjetër aspekt i pritshëm ndonëse jo lehtësisht shumë i parashikueshëm nga kuptueshmëria është paragjykimi për shkak të moshës. Në zonën e Bathores, ky tip paragjykimi duket se përqëndrohet në disa qëndrime kryesisht hezituese, kritike ose 134

135 skeptike jo vetëm ndaj njerzve në moshë të thyer, diskriminim të pleqve, në integrimin e tyre social në një shoqëri të modernizuar. Kur më erdhi djali për herë të parë nga Anglia kish marrë me vete një gocë. Na tha: që e kam shoqe e dua të fejohem me të. Ato ditë që ndenji në Shqipëri kemi patur plot telashe në shtëpi. Baba (në këtë rast vjehrri shënim i autores. E.B) nuk fliste dot me nusen se as ai e as ajo s dinin gjuhë. Ndryshe nga qasja urbane ku profesionet dukshëm tanimë kanë krijuar hendekët e tyre në të cilat paragjykimi shpesh lidh njërën palë me tjetrën për shembull, ajo që ndihet mes një mjeku të ri e një pacienti të vjetër, është deri diku mospërfillja e ironia nga ana e të parit drejt këtij të fundit apo pretendimeve të tij. Në zonat periferike mosbesimit që lidhet me moshë i shtohet edhe qasja ndaj vetë profesionit. Duke konsideruar që në zona të tilla papunësia është shumë herë më e pranishme se ne zonat urbane qendrore, tonet e paragjykimit ndaj moshës së thyer ndonëse mund të vihen re nuk janë në nivele alarmante. Në zonën ku është kryer studimi, banorët janë të gjithë me një prejardhje nga krahina të tjera të Republikës së Shqipërisë. Pavarsisht prejardhjes së ndryshme, e përbërjes heterogjene të këtij komuniteti, paragjykimet krahinore janë ende të dukshme. Tipike kjo, sipas sociologëve për vendet ne zhvillim dhe vendet e pazhvilluara. Për shembull në SHBA për vite me radhë ekzistonte një paragjykim i tille, sipas të cilit në vendin e fundit renditeshin zezakët, pastaj hebrenjtë e kështu me radhë (Wagner, U.; Christ, O.; Pettigrew, T.; Stellmacher, J. & Wolf, C. 2006; ). Paragjykime të ketij tipi shpesh mbështeten në konsiderata të përgjithshme negative, rëndom të pa argumentuara, por ndonjëherë edhe në tipare të vecanta që paragjykojnë një krahinë, qytet a fshat. Sa më lart në mënyrë të paevitueshme ndonësë jo në mënyrë të drejtpërdrejtë e të hapur u vu re në periferinë heterogjene të Tiranës. Të ardhurit nga Veriu paragjykonin (zakonisht sjellje e trashëguar) të ardhurit nga Jugu, dhe anasjelltas. 135

136 Nga ana tjetër të ardhurit më hershëm, fillim viteve 90 kishin prirjen të dallonin veten e tyre nga pjesa tjetër që nuk ishte aq stacionare sa këta të fundit, dhe që kish mbërritur në zonë më vonë e për një afat më të shkurtër. Për këtë arsye por natyrshëm edhe për të tjera të cilat në vetvete për më së tepërmi përmbajnë kushtet ekonomike, të ardhurit rishtazi e shohin zonën e Bathores si një trampolinë që në një të afërme apo të largët do ti mundësojë atyre jetësën në metropol, në Tiranë. Mund të përmenden këtu veprime e tentativa të tilla të çifteve të reja të zonës, për të çuar/rregjistruar fëmijët e tyre «brenda unazës» në Tiranë, edhe më kushtin e të paguarit më shumë për transportin dhe kushte të tjera logjistike jo fort të përshtatshme për jetesën në periferi. 5.3 Një përpjekje për shmangie të paragjykimit përmes pasgjykimit Ndër teori psikologjike e sociologjike në kohët moderne paraqiten disa rrugë efektive për parandalimin e paragjykimeve. Megjithatë të qënit racional e sa më pak naivë, sidomos kur empirikisht prek realitietin ku paragjykimi lind e aplikohet, nuk mund të pretendohet se rregulla të arta mund të zhdukin atë krejtësisht nga sjellja njerëzore, por mund gjithsesi të parandalohen e mos të përhapen masivisht. Dy mekanizma jo ezaurues por gjithsesi lehtësues që mund të funksionojnë efektivisht në periferitë e qyteteve të mëdha, në një hapësirë afatgjatë kohore mund të jenë: - vendosja e kontaktit midis paragjykuesve e të paragjykuarve përvoja studimore tregon se rritja e kontakteve zvogëlon ndjeshëm shkallën e paragjykimeve, e po kaq natyrshëm e kuptueshëm ndodh edhe anasjelltas. - inkurajimi i ndërveprimit mes brezash e grupeve të interesit, të ndryshme në mënyrë që të nxitet e ushqehet mirëkuptimi dhe respekti i ndërsjelltë si dhe ndihmon në shpalosjen e vlerave kulturore të ndryshme Në këtë mënyrë njerëzit paragjykojnë më pak, 136

137 jo se ju thuhet se është më mirë kështu, por sepse janë të bindur efektivisht që kjo është mënyra më e mirë e të përshtaturit në komunitet. Me fjalë të tjera, paragjykimet vazhdojnë të paraqiten në kohët moderne si të padëshiruaria e që pengojnë progresin e një shoqërie globalizuese. Sot çdo individ në marrëdhëniet e tij ndër personale me grupe të vogla apo të mëdha njerëzish, në komunikimin që ngre me ta ndjen të pranishëm ose dukurinë e të paragjykuarit ose të të qënit i paragjykuar. Në fakt, i kemi kudo, i përdorim kudo, jemi objekt i tyre dhe subjekt i tyre çdo ditë. Këto forma të thjeshtuara të të menduarit për tjetrin bëjnë të mundur në mënyrë të drejtpërdrejtë edhe një panoramë të të menduarit për veten. Por lipset ta pranojmë njëherazi se paragjykimi social është komod, na vjen natyrshëm e për të nuk ka shumë nevojë të lodhesh dhe marrësh shumë informacion. Në raste e situata konkrete, në krahasime evidente mes një realiteti dukshëm urban dhe një realiteti pranë tij ende me prirje rurale, paragjykimi paraqitet si shprehje e mungesës së vëmendjes. Një dallueshmëri për shkak të statusit social atij ekonomik, përkatësisë fetare dhe/apo asaj kulturore bën që shpesh ata që më shumë ndjejnë presionin e paragjykimit për shkak të një faktori apo kushti jetësor të caktuar, (në këtë rast të qënit migrant i brendshëm), të ndihen si para një muri social që pengon riintegrimin e natyrshëm të tyre në jetën e komunitetit në të cilin ata kanë zgjedhur të ri-ngrejnë jetën e tyre. Kështu ndodh që detyrohen që në mënyrë të sforcuar të bëjnë të kundërtën duke e rënduar situatën e tyre dhe për pasojë e kanë më lehtë që të përforcojnë statusin e vetmitarit e fatkeqësisht edhe të të paragjykuarit. 137

138 6. Migrimi i brendshem si një hallkë e procesit të përballjes së nënkulturave Interpretime të ndryshme lineare dhe qarkulluese të teorisë së rrjetit si dhe ato mbi shkakësinë e teorive migratore, janë për më së shumti jo realiste pasi sipas tyre që migrimi të jetë efektiv i gjithë komuniteti duhet të përfundojë në një destinacion. Ndërkohë, Massey (1990), Haug (2008) e kanë konceptuar migrimin më shumë si një proces difuzioni, proces që evoluon aq më tepër studiohet migrimi. Mendohet që si rezultat i difuzionit migrimit ndjek një kurbë klasike në formen e shkronjës S, ndërkohë që si dukuri e veçuar migrimi ndjek një tjetër formë nga pikpamja e kurbës, atë të formës së këmbanës. 138

139 Në hipotezën e tij të tranzicionit të migrimit Zelinksy (1971), lidhi teorinë e tranzicionit demografik me përhapjen hapësinore të risive ekonomike e sociale. Përmes kësaj përthyerjeje ai arriti të krijojë një kuptim të përkohshëm por të plotë të përhapjes së migrimit. Jo pa qëllim Zelinsky vendos në mënyrë paralele zhvillimet demografike progresive me lëvizjet në sens po progresiv të mobilitetit, duke e quajtur në shumë mënyra këtë paralelizëm si një prokurë të modernizimit të shoqërisë ( Zelinsky, W. 1971: ). Në këtë prizëm aplikimi i teorisë së diversitetit mes rrjeteve të migrantëve në zonat apo vendet në të cilat ata shkojnë, duket e dobishme për të shpjeguar modelet empirike të përbashkëta në të cilat normat e migrimit në veçanti nisin me prirje rritje për të arritur një kulm e pastaj për të nisur një rënie konstante kurba në formën e këmbanës. Për së pari (Rogers, E. 1962; 78), themeluesi i teorisë së difuzionit, propozoi që adaptuesit e ndonjë 139

140 risie apo ideje të re në këtë fushë mund të kategorizohen si novatorë, adoptues të hershëm të shumicës në fillim, e më pas të pakicës. Rogers, argumenton se sjellja dhe qëndrimi i njerzve drejt një risie është një element kyç në përhapjen e kulturës mes atyre njerëzve. Procesi i difuzionit kulturor përmes zhvendosjes së njerzve, sipas të njëjtit autor, ndodh përmes katër fazave, të cilat karakterizohen nga një pas një hershmëria e tyre. Risia në këtë rast është vetë procesi vendimarrës që marrin njerëzit në lidhje me këtë ndërsjellje të pjesëve të kulturës që ata i përkasin. (1) Fakti dhe e dhëna e parë mbi një ide të re lidhur me risitë kulturore risia faktike (2) Formimi i një qëndrimi dhe pozicioni ndaj kësaj risie (3) Miratimi apo refuzimi i shpejtë në kohë i risive kulturore dhe (4) Zbatimi i idesë së re, dhe vendimi për tju përshtatur asaj. Në kontekstin e migrantëve të vjetër qofshin këta aktorë të migrimit ndërkombëtar apo atij të brendshëm, konsiderohen si një katalizator i problemeve që mund të sjellë migrimi në kuadrin social, psikologjik edhe kulturor për migrantët e rinj/pionierë. Në përgjithësi përvojat empirike kanë treguar që migrantët e brendshëm nga pikpamja e shtresave përvijojnë kryesisht pozicione të mesme apo të ulëta më shumë sesa ato të larta. Ndërkohë migrimi ndërkombëtar përfshin pa ndonjë dallim të konsiderueshëm raporte nga të trija shtresat kryesore shoqërore. Nga ana tjetër teknologjia ka përmirësuar dukshëm kriteret e vendimeve dhe zgjedhjeve për të ndryshuar vendbanimin. Në këtë mënyrë edhe rreziqet e pengesat duken më të parashikueshme dhe më të përballueshme për palët migratore. Teknologjia, ndërveprimi kulturor, minimizmi i rreziqeve e pengesave, kur analizohen në kuadër të efektit të rrjetit të migrantëve ulin/reduktojnë maksimalisht kostot e migracionit dhe lehtësojnë rrjedhjen e frytshme të informacionit mes aktorëve të përfshirë në këtë proces, e bëjnë procesin më fluid dhe më efikas. Me shumë interes është të studiohet përhapja e vlerave dhe normave kulturore në vendin ku migrimi ka arritur shifra të konsiderueshme dhe ku pragu kritik mes 140

141 administrimit insfrastrukturor me atë demografik është i dukshëm (Bauer, T. K; Zimmermann F. 1999; 21 / Research Report No.3-37). Nën qasjen për të bërë më të qartë e të kuptueshme teorinë e difuzionit kulturor si rezulat i migrimit bëhet nën efektin që Rogers, e quan proces përhapjeje kulturore midis anëtarëve të një grupi social në një pjesë dominuese të shoqërisë. Në praninë e novacioneve që shoqëritë e industrializuara apo ato në zhvillim e sipër ofrojnë sot, përshtatja me realitetet kulturore shndërrohet në një prioritet social. Ky prioritet social, sot shihet me shumë përpikmëri nga shkencat sociale në tërësi (Rogers, E. 1962:46). Në kuadrin konkret të zonës së Bathores migrimi i brendshëm duket se ka prekur në mënyrë të pashmangshme në qasjen ndaj elementeve nënkulturore. Banorët e ardhur u pyetën për një sërë treguesish, të cilët lidheshin ose me elementet nënkulturore të zonës nga e cila ata vinin ose nga zona e Tiranës. Ka një sërë treguesish që vlejnë të merren në konsideratë në këtë pikë. Si fillim në shqyrtimin e ndërthurur të disa variableve rezultatet e mëposhtme mund të listohen: Pjesa më e madhe e të rinjvë nën 30 vjeç të pyetur, ndonëse identifikonin pa hezitim qytetin apo fshatin nga i cili janë zhvendosur me familjet e tyre si dhe arsyen kryesore për një jetë më të mirë apo për të qëndruar më pranë me të afërm nga familja e babait apo e nënës, nuk ishin në gjendje apo ishin apatikë në përzgjedhjen e ndonjë elementi të spikatur të nënkulturave të vendit të origjinës që konsideroheshin si ende tradicionalisht të aplikuara në vendbanimin aktual në Tiranë. Në po të njëjtën linjë qëndrojnë nga pikpamja sasiore, pohimet në lidhje me pyetjen: Në jetën e përditshme të anëtarëve të familjes tuaj, sa ruhen traditat nënkulturore të zonës ku keni banuar më parë? 141

142 ` 142

143 Shumë rite e ceremonitë e vjetra janë lënë ose kanë evoluar së tepërmi, në përkim me kohën. Martesat bëhen më tepër se kudo në kushtet e njohjes së ndërsjelltë të çifteve. Njohjet bëhën në punë, në aktivitete të ndryshme kulturore. Në lidhjet e fejesave përdoren shënjëzat tradicionale. Në jo pak raste teprohet me kërkesat ekonomike të prikës a te pajës duke rrënuar së tepërmi familjen e djalit a të vajzës (Tirta, M., 2013:57). Dhe në vijim për pyetjen kur nuk zbatoni traditat kulturore, zakonet e krahinës nga jeni shpërngulur, sa shpesh ju qortojnë më të moshuarit e familjes ose të fisit tuaj? 143

144 144

145 Në një situatë të tillë qëndrimesh disa vëzhgime aktive u kryen përmes intervistave në disa familje që jetonin në lagjen e Bathores prej më shumë se njëzet viteve. Familjet me të cilat u bashkëbisedua në lidhje me qasjet e vlerave nënkulturore ndër vite dhe respektimin e traditave përkatëse në ditet e sotme, ishin njëra nga Kukësi dhe tjetra nga Dibra. Në opinionet e shprehura nga ta, del qartë që pavarsisht përpjekjeve për t u përshtatur me stilin e ndryshëm të jetesës në periferi të Tiranës, integrimit në formë metropolitane të organizimit të jetës, disa elemente ndonëse me vështirësi ende ruhen, nga brezi i vjetër. Në të dy banesat vihej re se stili i të arreduarit të shtëpisë i ngjante më tepër kornizës që gjen në pjesën më të madhe të shtëpive në Tiranë, ritmi i jetesës gjithashtu dukej se ishte shumë i kushtëzuar nga oraret e gjata në punë ose në shkollë të të rinjve dhe fëmijëve dhe nuk ndihej thuajse aspak fryma e vendlindjes (të dy familjet më parë kishin jetuar në fshatrat e Kukësit dhe të Dibrës), përvcse në dialektin e të folurit më së shumti mes tyre. Pranohej qartë pa një shpejgim shumë domethënes që të rinjtë e familjeve nuk konformoheshin me elementet nënkulturore të vendbanimeve të mëparshme e kjo më së paku shkaktonte debat me gjyshërit apo të moshuarit e tjerë të familjes, dhe debat me prindërit e tyre. E megjithatë një pjesë e mirë e të ardhurve në Bathore këtë e cilësojnë si koston të cilën duhet të paguanin për të shkëmbyer integrimin/adaptimin e tyre të plotë në periferi të qytetit. Nën një panoramë të tillë të familjeve të Bathores pyetja: nëse stili i të jetuarit sot është i ngjashmë më së shumti me atë të vendbanimit të mëparshëm apo të jetesës së Tiranës, pjesa dërrmuese ka zgjedhur si alternativë, një variant të ndërmjetëm mes të dyjave. 145

146 146

147 Po kush migron në të vërtetë? Kush përshtatet më shumë e kush has më tepër vështirësi? Për aq kohë sa procesi i integrimit dhe adaptimit, sidomos atij kulturor të migrantëve vjen si një kompleks funksional i shumë faktorëve ekonomikë, socialë, psikologjikë e madje dhe politikë, atëherë sipas Rogers nga të gjithë ata që zhvendosen vetëm disa migrojnë në të vërtetë. Më i qartë bëhet ky si koncept kur në shqyrtim analitik përfshijmë transformimin e kapitalit social ku dhe si punon një mjek në vendin e tij të origjinës e çfarë mbart ai nga profesioni i tij dhe roli social në vendin e migrimit. Hipoteza fillestare e Haag (2008) se migrimi në fazat e tij të para sjell një rënie sociale, nuk është më domsodoshmërisht e absolutisht e pranueshme. Sipas teorisë së difuzionit kulturor migrimi në vetvete pritet të ngadalsojë pak adoptimin dhe përshtatjen e migrantëve në kulturën e re vendase, por njëherazi ka stimuluar gjithmonë e më tepër zhvendosjen familjare, në përçapje e sipër për të mbartur me vete sa më shumë norma e vlera kulturore nga vendi i origjinës. Migrimi, zhvendosja familjare në këtë mënyrë ka përmirësuar dukshëm disa sjellje që karakterizoheshin në nivel mikro dhe individual deri vite më parë e tani kanë marrë një sens më kolektiv. Kufizimet që ndjejmë sot në zhvillimin e kapitalit social si rezultat i migrimit kaotik dhe me qëllim fillestar përmirësimin ekonomik të menjëhershëm sesa atë të ngadaltë por stabilizuar ndihen jo vetëm në planet strategjike të zhvillimit të shoqërive por edhe në qasjet individuale të migrantëve. Por nga ana tjetër, kemi raportin e shërbimeve që ofrohen kundrejt shifrave migratore që janë gjithmonë në rritje. Migrimi nga një qasje shtëpiake tanimë gjithmonë e më tepër po shndërrohet në një sfidë të politikave shtetërore. Në këtë mënyrë ekonomitë familjare gjithmonë e më tepër po shndërrohen në tentativa të zhvillimeve njerëzore të zonave në të cilat ata migrojnë. Massey (1990), pohon se ekonomitë familjare kanë shpesh së paku një përvojë migratore në historitë e tyre, e cila rrit shansin e asimilimit në vendin ku zhvendosen, e në këtë mënyrë kostot e migrimit janë më të matshme, dhe migrimi si proces behet shumë më dinamik. Aspekti tjetër me interes për tu parë në kuadër të analizës për teorinë e difuzionit nën presionin e migrimit janë raporti i kthimeve në vendin e origjinës kundrejt atyre që 147

148 vendosin të qëndrojnë pavarsisht kostove njerëzore dhe ekonomike, si dhe raporti i vlerave demografike si mosha, gjinia, profesioni, gjendja civile të ndikuara nga dukuria e migrimit (Massey, H. 2008; 72). Shpesh suksesi i migrimit ndërkombëtar matet me nivelin e investimit në vendin e origjinës pas një periudhe që njihet në mënyrë konsesuale si e mjaftueshme për integrimin e migrantit në vendin e destinacionit për të provuar frutet e punës së tij e demostruar ato në vendin e origjinës. Pra, një nga treguesit është niveli i investimit, i cili nis në planin familjar me mbështetjen ndaj anëtarëve për nismat e tyre jetësore, shkolla, profesioni, martesa, ngritja e një shtëpie të re apo me konsolidimin e pozicionit financiar duke hapur e mbajtur një biznes, i cili më së shumti është i pranueshëm për vlerat e pjesës së familjes që ka mbetur në vëndin e origjinës. Ndërkohë kjo analizë merr një tjetër formë vlerësimi kur flasim për migrimin e brendshëm. Migrantët e brendshëm rrallë investojnë në ngritjen e një biznesi të ri por sillen njësoj kundrejt promovimit të nismave akademike, shkollore dhe atyre profesionale për anëtarët e familjes së tyre sidomos kur ata janë fëmijë ose të rinj. Në këtë prizëm kthimi në vendin e origjinës nuk merr të njëjtën vlerë kuptimore, madje në krahasim me migrimin ndërkombëtar qëndron shumë më larg si alternativë zgjidhjeje apo zgjedhjeje. Migrimi në zanafillën e vet u cilësua si një sjellje anormale por e justifikuar nga pikpamja njerëzore për të zgjidhur anormalitetet që ofronin vendet e origjinës si rezultat i kushteve gjeografike, ekonomike, politike, sociale e jo rrallë edhe mjedisore. Sot migrimi është shndërruar në një proces në të cilën sjellja njerëzore studiohet thellësisht me qëllim për të kuptuar koncepte të ndërveprimit e përhapjes kulturore sidomos mes komuniteteve pritëse dhe atyre destinatore. Por për sociologët po bëhet gjithmonë e më problematik studimi qëkurse thënia e Massey-t se migrimi po prek të gjitha sferat e jetës në mënyrë të pashmangshme, po bëhet e qënësishme dhe e prekshme. Në këtë mënyrë hapen horizonte më komplekse studimi e migrantët formojnë një kuadër shumë më të gjerë sociologjik nën presionin e këtij procesi. 148

149 Cilat janë tiparet që shfaqen në komunitetin e studiuar në raport me paradigmat teorike deri më tani të diskutuara në kuadër të migrimit? Pjesa më e madhe e familjeve të cilat jane vendosur në zonën periferike të Tiranës, Bathore kanë së paku një anëtar të familjes së tyre migrant ndërkombëtar, i cili më së shumti ka lëvizur drejt një shteti tjetër përpara vendosjes së familjes së tij/saj në periferi të kryeqytetit. Mes të anketuarve gjendeshin edhe emigrantë ndërkombëtare me përvojë në 20 vitet e fundit por më së shumti ata që aspironin që nga piketat e migrimit të brendshëm të vijonin me shansin e një migrimi ndërkombëtar. Konkrektisht: Siç duket nga tabela e mëposhtme rastet e dërgimit në emigrim edhe pas vitesh vendosje në Bathore nuk janë të pakonsiderueshme. Por njëherazi këto raste mund edhe të mbiquhen rastet e zhgënjimit me migrimin e brendshëm dhe drejtimi i shpresave drejt shteteve të tjera. Nisur nga ky fakt mund të shihet e ndërthurur fakti se pjesa dërrmuese e të anketuarve pohojnë që nuk do të donin të lëviznin nga zona e banimit të tyre aktual, por kjo nuk i atribuohet krejtësisht përmbushjes së pritshmërive sesa mungesës së shpresës për të rigjetur alternativë më të mirë jetësore në vendbanimin e mëparshëm, ose në një vend tjetër. 149

150 150

151 Në një plan të përgjithshëm komunitete më homogjene në zonën e studiuar që raportojnë relativisht një histori suksesi migrimin e tyre në periferi të Tiranës janë grupe familjare apo fise të cilat rëndom kanë një numër të konsiderueshëm emigrantësh jashtë Republikës së Shqipërisë. Ndihma dhe mbështetja që ata dërgojnë drejt familjeve të tyre, remitancat ekonomike sikurse siguria psikologjike, e bashkëvendosur me faktin e të qënit të këtyre të fundit pranë kryeqyetit i bën këta individë më të realizuar, më të sigurt e deri diku më të aftë për të kuptuar efektin e migrimit nga zona e tyre e origjinës, thënë më fjalë të tjera kontigjentin më të përshtatshëm për të analizuar efektet pozitive të migrimit. Është pikërisht në këtë komunitet apo grupe familjare, apo fisnore që edhe efekti i teorisë së rrjeteve migratore funksionon më së miri. Gjithkush që vendos të ndërrmarë një nismë për tu bërë aktor nga migrant i brendshëm në një migrant ndërkombëtar ndihet shumë më i prirur për ta bërë këtë gjë në kuadër të një mbeshtetjeje reale në vendin e destinacionit. Kjo mbështetje nis me marrjen e informacionit bazë të vendit të destinacionit, këshillat më të para të përshtatjes në atë vend, sigurinë e një vendi potencial për punë e gjithë të tjerat që kanë të bëjnë më gjuhën, kulturën, psikologjinë e vendit pritës i lë për një fazë të dytë pas mbërritjes së tij. Realisht kur në stacionin e parë pret një tjetër anëtar i grupit social, të cilit ti i përket edhe procesi i migrimit bëhet më i lehtë edhe ai i integrimit mund të projektohet paraprakisht që në vendin e origjinës duke marrë si përvojë të jetuar atë të personit, i cili të pret që në këtë rast shërben ose si fillesa e teorisë së rrjetit të migrantëve ose së paku si një hallkë lidhëse po në këtë teori. Gjithë sa më më lart e konkretizuar në kurbën e difuzionit nënkulturor në formën e këmbanës, si rezulat i migrimit do të niste prirjen e ngjitjes në momentin që migranti i brendshëm merr vendimin ti bashkohet një anëtari të familjes së tij si emigrant do të arrijë pikën e kulmit të vet e në një situatë ideale do ta ruajë këtë prag konstant kulmor përgjatë kohës që ai mbërrin në vendin/shtetin e destinacionit dhe do të pësojë prirjen zbritëse në momentin e hyrjes në rutinë në jetën e vendit të destinacionit deri atëhere kur ai/ajo pak 151

152 ose aspak kujdeset për mbartjen e vlerave kulturore të vendit të origjinës apo përhapjen e tyre në atë vend. Më ndryshe na paraqitet situata në rastin e migrimit të brendshëm. Migrantët që lëvizin brenda për brenda vendit ndonëse disa ose shumë nga arsyet e zhvendosjes së tyre ja atribuojnë prirjes për të përmirësuar situatën e tyre ekonomike, ata kanë më pak shqetësim dhe objekt mendimi mbartjen e traditave apo normave kulturore duke qenë se ato ose janë të njëjta me vendin ku zhvendosen ose janë lehtësisht të pranueshme rrjedhimisht të aplikueshme në atë vend. Shumë prej të pyeturve shfaqeshin në bisedat e para prezantuese si mjaft të lidhur me identitetin e zonës nga e cila vinin, mjaft krenarë që i përkisnin kësaj zone, madje e përdornin këtë fakt edhe si një justifikim të prezencës së tyre në zonën e Bathores. Ky qëndrim mund të pohohet njëherazi si për meshkujt ashtu edhe për femrat, kryesisht të një moshe të rritur mbi 25 vjeç. Por mjaft interesante për t u studiuar paraqitej kontradikta në thellimin e këtyre karakteristikave që kishin të bënin me origjinën e tyre. Pyetjes se, cilat janë disa (së paku tri) nga ato vlera kulturore të qytetit të Tiranës që i shihni të ndryshme me vendin tuaj të origjinës por pozitive në planin e ndryshimit të ciklit tuaj të jetës,? vetëm 28 për qind e të anketuarve mundën ti pergjigjen me shembuj konkretë, ndërkohë pjesa tjetër në këtë situatë ose u karakterizuan nga një indiferentizëm dhe apati duke mos u përgjigjur ose nga përgjigje siperfaqësore e përgjithshme që deri diku stimulojnë interpretimin se ata nuk ishin aspak të informuar për këtë gjë. Në këtë kuadër, gjithë sa munda unë të kuptoj është që në të vërtetë përhapja e vlerave nënkulturore nuk ka funksionuar sic duhet në asnjë nga senset e pritshme: të ardhurit drejt vendasve dhe vendasit (Tiranë) drejt të ardhurve. Shumë shkaqe mund të spekulohen si prezente përpara një situatë të tillë, por më të gjendshmit konkretisht janë: - mungesa e ndërgjegjësimit për ato copëza të kulturës së vendlindjes që mund dhe duhet të mbarten gjatë zhvendosjes në një banim tjetër, 152

153 - mospërqëndrimi aspak në përhapjen dhe përthithjen e elementeve kulturore në vendin e ri të nguljes por prioritizimi i të tjerë faktorëve jetësorë në këtë prizëm. Ja disa prej përgjigjeve që ju kanë dhënë të intervistuarit kësaj pyetje. Ardhja në qytetin e Tiranës na ka bërë më tolerantë, më mëndjehapur, ka forcuar më shumë marrëdhëniet në familje në kuptimin e të vepruarit të tyre dhe jo tradicional (respekti dhe sakrifica tanimë zbatohen si rezultat i kuptimit të vlerës së tyre sesa mbi bazën e besueshmërisë se kjo është sjellja e duhur e trashëguar ndër breza.( E.B) Në të njëjtën tentativë për t u thelluar në konceptin e diversitetit nënkulturor e njëherazi të përhapjes së vlerave dhe normave më pikantë në këtë komunitet është drejtuar edhe pyetja konkrete se në cilat rite apo ceremoni janë ruajtur më së shumti traditat qëkurse jeni vendosur në zonën e re të banimit, periferia e metropolit. 153

154 Grafiku i mëposhtëm paraqet qëndrimet e tyre: 154

155 Në fakt një prirje e përgjithshme për shoqërinë tonë, është ruajtja deri diku me fanatizëm e disa formave të vecanta të organizimit të ceremonive festive, dasma, mikpritja përfshirë këtu. Megjithatë për një pjesë të mirë të këtyre riteve mund të vihet re dukshëm zbehja e detajeve thellësisht tradicionale ose e ndërfutjes së formave më të reja bashkëkohore në kuadër të po të njëjtave ceremoni. Kështu për shëmbull në ceremonitë e dasmave dhe të gezimeve familjare elemente të ndryshme me vlera artisitike të nënkulturave nga të cilat të anketuarit vijnë janë dobësuar ose zhdukur me kohën. Ndërkohë që afro 5 për qind e të anketuarve në pyetjen e pajisjeve dhe objekteve në poseidim përpara se të mbushnin 18 vjeç rendisin ndër të tjera edhe çiftelinë, pas zhvendosjes në zonën e Bathores, vetëm 1.8 për qind e tyre ende vijojnë ta kenë këtë instrument muzikor, pjesë e traditës së familjeve të tyre, në mjediset ku banojnë. (Ndërkohë në jo më shumë se 4 raste konkrete prania e këtij instrumenti u vu re gjatë intervistimit në mjediset e shtëpisë. E.B). Nga ana tjetër ndonëse pjesa dërrmuese nxiton të pohojë se vlerat dhe normat nënkulturore të familjeve dhe zonave nga ata kanë prejardhjen janë mjaft të rëndësishme, pothuajse e njëjta masë pohon se nuk merr ndonjë vërejtje apo vëzhgim kritik nga të moshuarit për mosrespektimin e këtyre zakoneve. Për gjithë sa më lart përmendim se teoria konvencionale gjen aplikim e saj. Sipas kësaj teorie duke u përmbushur një sërë kushtesh konceptuale që formësojnë sjelljen shoqërore natyrshëm që norma të caktuara të kësaj sjelljeje do të duhet ti përshaten përmes konvencioneve formave të reja të jetesës që zakonisht migrojnë së bashku më migrantët, në mendësitë e tyre, nga një vend në tjetrin. Shembull tipik për këtë mund të merret rasti i një dasme të organizuar në Paskuqan. Dhëndri i ri, djalë i një familjeje pukjane jeton prej më shumë se 12 vitesh në Itali. Është stabilizuar profesionalisht në industrinë e ndërtimit duke ngritur edhe një brigadë të tijën me punëtorë kryesisht shqiptarë që me sipërmarrje kryejnë pjesë të vecanta të punimeve nëpër godina ende të pambaruara. Angazhimet intensive në punë dhe porosia për të marrë një nuse (domosdoshmërisht) shqiptare e shtyjnë 155

156 që pas kaq vitesh në emigrim, të kërkojë familjes së tij të gjejë një nuse të mirë që ta nderojë e të nderohet. Në dasmën e çiftit në fjalë, ndonëse vetëm 6 km larg qytetit të Tiranës mund të imagjinoje se ishe në një festë të vërtetë në Malësinë e Pukës. çdo gjë ishtë përgatitur me kujdesin për të mbajtur në këmbë traditën e për tu mbajtur mend si gur themeli i origjinës së familjes (së dhëndrrit). E çuditshme në këto festa familjare tradicionale është sjellja e gjithë pjesëmarrësve sipas një plani të pashkruar në letër, por të respektuar deri në detajin më të vogël. Ngjan si një pjesë artisitike e vënë në skenë ku shumë prej aktorëve jo më vonë se ditën e nesërme do të vijojnë më rutinën e jetës së tyre, pa qenë në gjendje as të ta formulojnë, po aq artistikisht detajet e dasmes në të cilën kanë marrë pjesë apo të interpretojnë nga pikpamja kulturore se çfarë fshihet dhe/apo qëndron pas çdo riti, sjellje apo rituali të ceremonisë së një dite më parë. Por konvencioni fuksionon. Sjellja homogjene brenda komunitetit percjell një sërë tiparesh të cilat ndonëse nën presionin e ideve novatore, kushteve bashkëkohore, lehtësirave komerciale, arrijnë të nxjerrin në pah vlerën. Dhe kjo po sipas teorisë konvencionale është përgjithësisht në përputhje me provat historike. Pra, nuk është migrimi që është diçka e re por migrimi në vetvete sjell dhe promovon të renë. Në varësi të destinacioneve që targetohen, afër apo larg vendit të origjinës varet shumë ruajtja dhe shfaqja e vlerave kulturore të vendbanimit fillestar. Realitetet sot, sidomos ato të shoqërive në tranzicion edhe si kjo e jona kanë prirjen të largojnë nga mendësitë e qytetarëve konceptimin e kulturës si një ideal dhe ta shndërrojnë atë në një tipar, që të karakterizon edhe në vendin e origjinës edhe në atë të migrimit por më së shumti në atë të parin. Nën këtë këndvështrim është mjaft e udhës që vetë individët krahas lidhjes së tyre me vendin e origjinës të kenë një koncept po aq të qartë më klasën në të cilën ata i përkasin. Njejtësimi i pozicionit të klasës me vlerat dhe normat e kulturës e bën më të konsoliduar identitetin e individit, dhe njëherazi forcon pozicionin në shoqëri. 156

157 6.1 Dobësi të kapitalit social e nënkulturor Kapitali social përfshin institucionet, marrëdhëniet, sjelljet, dhe vlerat që rregullojnë marrëdhëniet midis njerëzve dhe kontribuojnë në zhvillimin ekonomik dhe social (Grootaert, Ch., van Bastelaer Th., 2002; 24). Sociologët dallojnë dy forma të kapitalit social. Në formën e parë bën pjesë kapitali social strukturor ose horizontal. Kjo formë e kapitalit social përfshin struktura sociale objektive, të tilla si shoqata, institucione, organizata, dhe rregullat e procedurat mbi bazën e të cilave ato funksionojnë. Shoqatat me karakter ekonomik dhe ato me karakter gjinor, etnik, etj bëjnë pjesë në këtë formë të kapitalit social. Forma e dytë, e njohur si kapital social konjitiv/njohës ose vertikal, përfshin më shumë elementë subjektivë dhe të pakapshëm nga shqisat, si normat e sjelljes, vlerat e përbashkëta, besimi dhe solidariteti midis njerëzve. Të dy format e kapitalit social janë të lidhura me ndërveprim me njëra tjetrën, por ato mund të ekzistojnë edhe pa njëra tjetrën. Republika e Shqipërisë është e pasur pikërisht me formën e dytë të kapitalit social, kapitali social konjitiv/njohës dhe kjo gjë pasqyrohet efektivisht në zonat në të cilat migrimi i brendshëm është faktori kryesor i zhvillimit të zonës (Grootaert, Ch., van Bastelaer Th., 2002; 39). Kjo formë e kapitalit social përfshin edhe elemente të tjerë si: besimin, solidaritetin, vullnetarizmin, ndërgjegjësimin etj. Në kuadër të studimit në fjalë, banorët e zonës së periferisë së Tiranës janë pyetur për pjesën më të madhe të këtyre faktorëve socialë. Kapitali social në formën e lidhjeve familjare të forta dhe të lidhjeve shoqërore të ndërsjellta mund të lehtësojë shumë në procesin e të migruarit apo atë të të përshtaturit në vendin e migrimit. Migrimi i anëtarëve të grupit të cilin e njehsojmë si homogjen nga pikpmaja e prejardhjes, origjinës kultore e etnike është njëra anë e medaljes. Ana tjetër duket se qëndrojnë detyrimet e komunitetit pritës kundrejt këtij grupi. Qasja e parë në këto raste nga ana e komunitetit pritës është që grupi social që zhvendoset në një zonë të re banimi ku me patjetër në mënyrë direkte ose indirekte një lidhje farefisnore që i bën ata më solidë në sjelljet e tyre, më të lidhur me njëri tjetrin por edhe procesin e tyre të 157

158 integrimit më të parashikueshëm për ta vetë e më pak të tillë për komunitetin pritës. Të tilla qasje bazohen në zgjedhjen e vendit të banimit në zonën e re ku migrohet, mënyrën dhe planin për të ndërtuar banesën, mënyrën e organizimit të jetës familjare e asaj shoqërore jashtë familjes e deri tek aspekte të tjera si martesa, mortet, takimet në grup për efekt të komunitetit etj. Po çfarë ndodh në zonën e studiuar në lidhje me këtë qasje? Pyetjes se cilët janë fqinjët tuaj më të afërt, kampioni i targetuar për efekt të këtij studimi, rëndom përgjigjet: Cilët jane fqinjët tuaj më të afërt? Ne Përqindje Njerëz me të cilët ju keni lidhje fisnore nga linja e babait 35.2 Njerëz me të cilët ju keni lidhje fisnore nga linja e nënës 7.2 Njerëz me të cilët ka lidhje fisnore bashkëshorti ose bashkëshortja juaj 23.7 Banorë të fshatit ku keni banuar më parë 7.8 Banorë të krahinës ku keni banuar më parë 4.0 Banorë të qytetit ku keni banuar më parë 1.2 Banorë të ardhur nga fshatra, krahina ose qytete të tjera, me të cilët nuk jeni njohur më parë. Banorë të ardhur nga qytete të tjerë, me të cilët nuk jeni 19.8 njohur më parë Pa përgjigje

159 159

160 Ndonëse një pjesë e mirë e të pyeturve janë banorë të vjetër të zonës së Bathores dhe banorë, që prej fillim viteve 90 të shekullit të XX, një pjesë e mirë e tyre e kanë mjaft të rëndësishëm të identifikojnë veten e tyre më faktin që fqinjë kanë të afërm gjaku e farefisi, të cilët janë në krahun e tyre apo të bashkëshortit/bashkëshortes. Për të gjithë këta kampionë të paturit fqinjë të njëjtin kategori njohjeje nga zona e origjinës e bën për ta më të lehtë procesin e njohjes me vendin e ri. Ky si fakt cilësohet nga vetë ata si një katalizator për të mbajtur në kontroll balancën me procesin e përshtatjes me zonën e re dhe më pas si pasojë edhe atë të integrimit në tërësi me gjithë qytetin e Tiranës. Në të njëjtën kohë i bën ata të ndjejnë më pak pabarazitë ekonomike sociale me metropolin duke qenë se edhe fqinjët kanë të njëjta cilësi shoqërore, ekonomike e kulturore si vetë ata. Konfidenca/siguria që krijohet në këto raste shmang në masë të madhe zhgënjimet, pesimizmin e zgjatur dhe demotivimin apo dekurajimin përpara sfidave apo vështirësive të cilat janë të zakonshme prej një sërë faktorësh të brendshëm dhe të jashtëm. Në këtë prizëm sipas studiuesve kapitali njerëzor krijon një kapital social më solid, i cili përballon më butë e kontrollueshëm sfidat të cilat nisin me një natyre ekonomike e natyrshëm kanë një efekt social e psikologjik mbi grupin që studiohet. Modele disi të ndryshme por mbi të njëjtat baza të parimit krijues në lidhje me kapitalin social janë krijuar, si rezultat i migrimit të brendshëm në të katër anët e preferisë së qytetit te Tiranës. Kushtet e vendosjes në njërën pjesë apo në tjetrën të periferisë kanë kushtëzuar edhe mënyrën e sjelljes, përshtatjes dhe prezantimit të këtij kapitali kundrejt modelit kompleks që ofron metopoli. Më konkretisht në këtë skenar kam parasysh jo vetëm zonën ku më së shumti kam përqëndruar kërkimin tim, Kamzën dhe Bathoren, por edhe Yzberishtin e Kasharin, Kodrën e Diellit e Komunën e Parisit, Babrru-në, Shkozën e Paskuqanin etj. Por në fakt edhe pse rrjetet farefisnore, e deri diku edhe ato miqësore që ngrihen në këto zona më së shumti prej ndonjë prejardhje a lidhje farefisnore qoftë edhe të largët kanë prirje të jenë 160

161 ndihmë e madhe për migrantët e brendshëm, ato gjithashtu priren të jenë përjashtues për të jashtmit, e vënë re pak, dhe e analizuar rrallë kjo si dukuri. Sepse në fakt përqëndrimi më i madh në shqyrtimin e situatave është te të ardhurit sesa te vendasit, të cilët kanë një përgjegjësi jo të vogël në akomodimin e të zhvendosurve në komunitetin pritës. Kjo njihet si një nga pikat e dobëta në të cilat studimi i kapitalit social komplikohet, ndonëse sociologët si Portes dhe Landolt (1996) përpunuan në tentativë për ta sqaruar këtë ngërc konceptin e aplikimit të kapitalit social përmes origjinës së tij. Sipas tyre, nëse analiza e kapitalit social nis nga origjina e lindjes apo banimit të tij fillestar atëherë në planin studimor shumë potencialisht mund të të thuhet se kapitali social trajtohet si një "çelësi i suksesit dhe zhvillimit". Por në këtë këndvështrim duhen shqyrtuar katër implikime, të cilat nxjerrin një ngjyrim jo fort pozitiv në lidhje me trajtimin e kapitalit social: 1. Përparimi/Avanca që mund të marrë përjashtimi, përmes lidhjeve të forta mes grupit çka ngadalson proçesin integrues dhe kufizon rolin ndërhyrës të shtetit në këtë proces. Kjo shpesh mund të shkaktojë siguri dhe stabilitet te vetë të integruarit duke qenë se i besojnë më mirë grupit dhe ritmit që ai dikton në proceset integruese në shoqërinë pritëse por po aq mund të dëmtojë në krijimin e hapësirave të ndërsjellta të komunikimit, ndërveprimit me komunitetin pritës dhe rrjedhimisht përqafimit të normave të reja të sjelljes si rezultat i vendosjes në një zonë të re. 2. Pretendimet e tepërta të anëtarëve të grupit, e përcaktuar nga kushtet në të cilat grupi është vendosur në zonën e re të banimit. Rrjetet miqësore dhe shpesh ato farefisnore në këto raste mund të dëmtojnë nismat individuale, suksesi i të cilave për më së shumti varet nga mbështetja e komunitetit pritës dhe përqafimi nga ana e tij e nismave të reja nga ana e të ardhurve, të cilat pasurojnë jetën dhe marrëdhëniet mes të dyja palëve. 3. Kufizimet në lirinë individuale. Kur komuniteti mbizotërohet nga lidhjet fisnore apo ato familjare qoftë edhe të largëta humbet disi liria individuale për të zgjedhur dhe vepruar. Kjo pjesërisht mund të frenojë edhe procesin integrues. 161

162 Vlejnë të përmenden këtu një sërë faktorësh socialë që mund të pësojnë çarje dhe cënime si besimi social, vetë-mbështetja e pavarësia ekonomike, solidariteti e toleranca etj. Fryma individuale e përforcuar nga siguria e fqinjësisë fisnore mund të çojë deri në asfiksim të inisiativës së lirë të individit, lirisë së tij për të zgjedhur apo provuar. Niveli i lartë i kontrollit shoqëror mund të jetë mjaft restriktiv kundrejt lirive personale. 4. Ndërkohë normat kulturore dhe ato sociale duket se janë në rënie përkundrejt migrimit të brendshëm. Kjo ndër të tjera i atribuohet edhe solidaritetit që ka nisur të ndihet më prezent, përvojat e ngjashme të fatkeqësisë, diskriminimit të anëtarëve të komunitetit si migrantë ndërkombëtarr në vende të tjera evropiane dhe më gjerë. Histori individuale suksesi apo dështimi të emigrantëve nëpër botë, pjesë e këtij komuniteti ndihet që ose kanë promovuar ose dëmtuar kohezionin e grupit. Dicka e tillë mund të konsiderohej e pamatshme ose e vështirë për tu matur në kushtet e "mungesës së ngjashmërisë mes dukurive që lidhen me migrimin e brendshëm dhe atë të jashtëm" (Portes 1998: 17). Nga gjithë sa më lart u tha, mund të argumentohet se si rezultat i katër faktorëve të mësipërm ka një dobësim të kapitalit social në zonat e prekura thellë nga mobiliteti njerëzor. Njëherazi janë të dukshme edhe përpjekjet e komunitetit të ngulur por edhe studiuesve qofshin të brendshëm në këtë komunitet ose të jashtëm, që duke studiuar dinamikat e brendshme të banorëvë të këtyre zonave arrijnë të zbusin sadopak efektet negative të kapitalit social. Përmes këtij punimi është tentuar ndërhyrja në dinamikat e brendshme të komunitetit, në mënyrë të llogaritur, graduale dhe të efektshme, duke përvetësuar e përjetuar eksperiencat e migrantëve të brendshëm përmes vëzhgimit empirik, por edhe zhvillimit të diskutimeve të zgjeruara në rreth familjar apo fisnor në lidhje me aspekte të ndryshme të integrimit të tyre. 162

163 6.2 Specifikat të karakterit përjashtues apo përfshirës të migrantëve Në fushën e sociologjisë së migrimit, pikëprerjet mes qënësisë e zhvillimit të kapitalit social dhe formave që merr aksesi i migrantëve në komunitetin pritës janë shumë komplekse. Në një prizëm të thjeshtë rrjetet shoqërore, dhe pikat e lidhjes mes migrantëve, atyre hershëm të ngulur ose rishtazi të mbërritur duket se konsiderohen si një bekim që mund të lehtësojë lëvizjen, stabilizimin dhe përshtatjen e migrantëve në zonën e re. Sigurisht që në këtë lehtësi merret dukshëm në konsideratë papërzieshmëria me komunitetin pritës pa kuptuar një herë mirë rolin social të të qënit në një zonë të re. Në pamje të parë një logjikë e tillë ku shumë prej niveleve lehtësuese varen nga prezenca sasiore dhe cilësore e rrjeteve shoqërore apo fisnore duket se ndikojnë për mirë, ndonëse të japin idenë e një qarku të mbyllur në të cilën është vështirë të penetrosh e aq më pak të ndërhysh për të ndryshuar ciklin e të zhvilluarit. Ky këndvështrim gjithsesi duket se ka dy perspektiva shqyrtimi. Nga njëra anë shohim dobishmërinë e të ardhurve si subjekt kryesor studimi, e për këtë arsye, përdorimi i rrjetit shoqëror dhe familjar nga ana e tyre është mëse i justifikuar si një vegël për të patur më të lehtë procesin e rivendosjes. Nga ana tjetër është këndvështrimi i komunitetit pritës, i cili ndonëse i distancuar, lejon e jo rrallë promovon ekzistencën dhe forcimin e këtyre rrjeteve, që të shmangë më shumë përgjegjësi në njohjen e shpejtë dhe pranimin e lehtë të migrantëve në gjirin e vet. Ja se si e përshkruan Portes këtë dukuri, gjatë një studimi të tij në Marokun Jugor: Të ardhurit e perceptojnë rrjetin e tyre familjar apo shoqëror si një instrument sigurie dhe stabiliteti. Vendosja e tyre në një vend/zonë të re perceptohet si një proces që domosdoshmërisht kalon përmes një URE, e cila ndan jetesën dhe shtëpinë e vjetër me realitetin dhe banesën e re. Ura që mundëson këtë kalim është pikërisht rrethi shoqëror apo familjar që kanë në vendin/zonën e destinacionit. Sa më i dendur, i dobishëm, i madh/i shtrirë në numër të jetë ky rrjet/rreth shoqëror apo familjar, aq më tepër këmbë të forta dhe të sigurta ka ura. Aq më të sigurtë dhe më gjatë mund të ecin në të, të ardhurit e rinj. Që 163

164 kjo urë të qëndrojë nga ana e vet në ekuilibër duhet që hyrja dhe dalja e saj të jetë proporcionalisht e zënë, njerëzit duhet të qarkullojnë rrjedhshëm në të, pra dhe procesi i hyrjes dhe nguljes në territorin e ri nuk mund të jetë një proces i shtrirë pa fund në kohë (Portes, A.1997: 39). Portes, përfshin në këtë rrjet/rreth shoqëror apo familjar, këdo që mund të identifikohet dhe cilësohet nga grupi i të ardhurve për shkak të cilësive të përbashkëta që mund të jenë të lindura ose të fituara në banesën e mëparshme që lidhen drejtpërsëdrejti me dinjitetin dhe identitetin e migrantëve nga të cilat ata nuk munden ose nuk duan të heqin dorë, e për të cilat ndjejnë që në fazën e mbërritjes mund të ngrenë peshë në një vendosje funksionalisht efikase. Kështu për shembull, vijon Portes, mund të jenë etnia, raca, besimi fetar, përkatësia kulturore etj. (Portes, A.1997: 40). Ndërkohë terreni i periferisë së Tiranës, në zonën e Bathores dhe Kamzës paraqet situatën si më poshtë në lidhje me këtë impakt të rrjetit/rrethit shoqëror. 164

165 165

166 Ndalemi tanimë në një analizë më të hollësishme se si kapitali human dhe ai shoqëror, ndikojnë drejtpërdrejt nën presionin e mobilitetit te kapitali kulturor i migrantëve. Kapitali njerëzor në ditët e sotme kryesisht identifikohet me krahun e punës dhe mundësinë e kapacitetin për t u përfshirë si i tillë në tregun e punës për më së pari në tregun kombëtar e më pas në atë ndërkombëtar të punës. Kapitali social si një tërësi faktorësh e potencialesh që formësojnë burimet e një vendi dhe të komunitetit të tij përcakton edhe suksesin e emancipimit të një shoqërie (Portes, A.,1998: 5). Ndërkohë rrjetet e forta dhe funksionale shoqërore dhe familjare më të ndjeshme në kuadër të zhvendosjes së brendshme të popullsisë ndihmojnë në qasjet më të shpejta dhe më evidente të migrantëve në zonën ku zhvendosen duke përshpejtuar në këtë mënyrë procesin e krijimit të kapitalit kulturor dhe analizën efektive të tij. Në një skenar të tillë teorik kemi të pranishëm dhe një situatë dilematike. Migrantët, të cilët vijnë nga situata të varfra ekonomike dhe sociale, kryesisht kanë rrjete shoqërore të pakëta dhe/ose të varfra. Ata mund të duan të ndihmohen e mbështeten përmes këtij mekanizmi por nëse ky si koncept është kultivuar qëkurse ata jetonin në shtëpinë e tyre në vendin, në zonën e origjinës, atëherë bëhet dhe më e vështirë për të mos thënë thuajse e pamundur në kushtet e prezantimit dhe me indivdualizmin që jeta e qytetit deri diku të stimulon. Nga ana tjetër e dilemës kemi migrantët relativisht të stabilizuar nga pikpamja ekonomike (por jo domosdoshmërisht sociale e psikologjike, e aq me pak të pakonsoliduar me identitetin nënkulturor), të cilët levizin ndër të tjera edhe për një promovim ekonomik e shoqëror në një zonë afër metropolit. Kjo kategori e dytë mund të ketë ose të sigurojë lehtësisht informacion për vendin ku migron përmes burimeve të ndryshme, e jo domosdoshmërisht përmes rretheve shoqërore (Televizionit, radios, revistave, internetit, shkëmbim informacionesh verbalisht etj). Në këtë këndvështrim rrjetet shoqërore ndonëse me rëndësi të konsiderueshme nuk përbëjnë një faktor determinues në suksesin e perspektivës migratore e për më tepër në krijimin e kapitalit kulturor të të ardhurve përkundrejt banorëve vendas. Ndërkohë, çfarë ndodh me ndihmat, që në kuadër të migrimit ndërkombëtar konsiderohen si remitanca? 166

167 Sikurse është përmendur në kapitujt e mësipërm migrantët e brendshëm, të cilët dukshëm kanë një bazë sociale dhe ekonomike për të lëvizur drejt periferive të qyteteve të mëdha, janë të ndikuar më së shumti ose nga remitancat ekonomike të të afërmve, të cilët jetojnë si emigrantë në një shtet tjetër ose nga së paku një përvoje e tillë familjare më parë. Kjo përvojë dhe gjithë specifikat e saj ngrenë për më së pari, pritshmërinë për angazhimin në tregun e punës si në atë vendas ashtu edhe në atë ndërkombëtar. Së dyti, ulin deri diku shkallën e vështirësisë së integrimit në këtë treg pune sepse barriera të tilla si ajo e gjuhës, perceptimeve, angazhimit dhe rregullimit logjistik të kohës dhe disiplinës nuk janë të pranishme. Nga ana tjetër të ardhurat që përfitohen në kuadër të kësaj zhvendosjeje për së paku ose aspak janë të destinuara për t u çuar në një vend tjetër. Ndryshe nga skenari i migrimit ndërkombëtar, migrantët e brendshëm shpesh ose thuajse gjithmonë shkëpusin të gjitha lidhjet ekonomike dhe sociale me vendin e tyre të origjinës, zonës nga e cila kanë banuar më parë. Më tej akoma, burimet e energjitë në këtë rast shfrytëzohen dhe grumbullohen për t u përdorur në vend-banimin e ri, duke rritur kështu mundësitë e promovimit dhe këtij të fundit (vendbanimit). Sipas Portes, kjo sjellje e ndryshme e migrantëve të brendshëm ndryshe nga ata të jashtëm krijon bazat për ngritjen e një pasurie familjare, të luajtshme ose të paluajtshme dhe krijon njëherazi dhe kushtet për dallimin fillestar të pabarazive ekonomike dhe shoqërore, që më së shumti sipas këndvështrimit të tyre përcakton edhe shkallën e integrimit në vendin e ri të banimit të këtyre të ardhurve. Sikur kjo të ndodhë pikërisht kështu atëherë format tradicionale të pabarazive ekonomike e sociale një pjesë të impaktit të tyre do e reflektonin natyrshëm edhe përmes besnikërisë ndaj trashigimisë kulturore apo nënkulturore. Së paku në zonën në të cilën është kryer studimi i punimit tim, duket qartë që migrantët, të cilët ndodhen dukshëm më lart në nivelin e të ardhurave ekonomike, i drejtohen dhe referohen më pak traditës dhe ndjekjes rigoroze të vlerave të hershme nënkulturore të zonave nga të cilat ata vijnë (Portes, A. 1997:13). 167

168 Në këtë kuptim ju referuam edhe pyetjes se sa ruheshin traditat e vendbanimit të mëparshëm pas vendosjes në periferi të Tiranës, sikurse edhe informacionit në lidhje me ceremonitë specifike që konsideroheshin si ende mjaft të rëndësishme e të dukshme në ruajtjen e respektimin e tyre. Por nga ana tjetër me mjaft interes për kapitalin social dhe ruajtjen e tij në një zonë të gjeneruar nga lëvizjet e njerzve duket se do të kishtë ndërthurja e përgjigjeve të dhëna në pyetjen lidhur me preferencat shoqërore në zonën ku janë ngulur me premisat dhe kushtet e kalimit të kohës së lirë. Edhe nën këtë prizëm mosha rinore (18-25) vjeç na paraqet një panoramë mjaft interesante të pasqyruar në grafikun e mëposhtëm. 168

169 169

170 Por, ndërkohë që duket se pasditet e mbrëmjet apo koha e lirë e të pyeturve është e përqëndruar drejt Tiranës, niveli i përhapjes së rrethit të tyre shoqëror në mënyrë fare evidente tregon ritme mjaft të kënaqshme duke lënë të pavlerësuara të tjera elemente të socializimit, duke përfshirë këtu edhe aspekte nënkulturore që do të kishin qenë matës mjaft objektivë të integrimit të tyre efektiv kulturor me Tiranën. Arti i kultivuar përmes koncerteve, pjesëve teatrale dhe veprimtarish kulturore në Tiranë zënë një pjesë shumë të vogël në përgjigjet e të anketuarve. Një pjesë e madhe e tyre pohojnë se arsyeja më kryesore e të ardhurit në Tiranë është takimi me miq që jetojnë në qytet, ose si vend takimi mes të tjerësh që banojnë nëpër anë të ndryshme të periferive të metropolit. Ndërkohë, nuk duhet lënë pa vlerësuar edhe të shpenzuarit e kohës për të blerë mallrat ë ndryshme në qytetin e Tiranës, veprimtari kjo e cila nga ana e të anketuarve vlerësohej në dy aspekte; së pari për mallrat të cilat rrallë ose thuajse asnjëherë nuk gjendeshin në zonën ku ata banonin. Më së shumti në këtë kategori ata përfshin artikuj industrialë si veshje të ndryshme, këpucë, aksesorë për shtëpinë por edhe pajisje elektroshtëpiake të vogla dhe të mëdha, të cilat gjenden rëndom në qendër të Tiranës, aty ku edhe mund të bësh dallimin dhe zgjedhjen për një çmim më të përshtatshëm. Nga ana tjetër ata cilësonin produkte për të cilat të rinjtë shpesh i referohen si të firmuara, të modës apo modeleve më të kohës, artikuj që periferia shpeshherë i ofron si autentikë, por që rrallë herë janë të tillë. Përse shkoni më shpesh në Tiranë? Përgjigjet Në përqindje Për të blerë mallra të ndryshëm 20.5 Për të parë filma në kinema 1.1 Për të parë pjesë teatrale ose koncerte 0.3 Për të marrë pjesë në veprimtari shoqatash 8 kulturore e artistike Për të marrë pjesë në veprimtari të partive 1.4 politike 170

171 Për të vizituar të afërm të cilët banojnë në Tiranë 4.3 para vitit 1990 Për të takuar shokë/shoqe me banim në qytetin e 1.9 Tiranës para vitit 1990 Për të takuar shokë/shoqe që banojnë në Tiranë 56.0 pas vitit 1990 Tjetër 12.2 Pa përgjigje 1.4 Ndërkohë një pjesë e të pyeturve kësaj pyetje ka preferuar t i përgjigjet nën etiketën tjetër duke renditur disa variante të tjera si mundësi : Përse shkoni më shpesh në Tirane? Përgjigjet Në përqindje Për punë ditore 9.7 Për të kaluar kohën 1.4 Për nevoja shëndetësore 0.6 Për aktivitete fetare 0.5 Në këtë pikpamje afërsitë me Tiranën shyrtohen jo vetëm përgjatë pjesës më aktive të ditës, orarit të punës, por edhe kohës së lirë e mundësive për angazhim të lirë shoqëror e kulturor. Kapitali social duhet të konsiderohet si një burim që mund të konvertohet pjesërisht në forma të tjera të njeriut ekonomik, si për shembull atë kulturor psiko-social dhe artistik (Portes, A. 1997:22). Kapitali social specifik perceptohet si një faktor që ndikon te njerëzit që ata të fitojnë qasje në burime, të tilla si punësimi, integrimi, arsimimi brenda ose jashtë vendit por më së shumti nën presionin e mobilitetit/migrimit. Po nën të njëjtën qasje dhe interpretim do të përmendja alternativën Vendbanimi i ri të jep më shumë mundësi për të arsimuar më mirë fëmijët në krye të intervistimit mbi pyetjen: Përse jeni shpërngulur në zonën ku banoni? Një pjesë e mirë e prindërve dhe familjarëve zgjedhin këtë si përgjigje më të përshtatshme për arsyen e tyre të të larguarit nga vendlindja apo vendbanimi më i fundit. 171

172 47.1 për qind kanë zgjedhur këtë alternativë, ndërkohë që 1.1 për qind alternativën Vendbanimi i ri të jep më shumë mundësi për të zhvilluar aftësitë e veçanta ose talentin e fëmijëve. Nga vizitat e mia në mjediset e banimit apo punësimit të tyre vura re që kjo qasje përputhej dukshëm me realitetin. Gjendja e përparimit në nivel arsimor nuk paraqitet e lartë, (vetëm 12.5 për qind kishin përfunduar arsimin e lartë), 80.8 për qind e kampionit të testuar kishte kryer tashmë arsimin 8-9 vjeçar dhe/ose atë të mesëm. Vetëm 1.1 për qind e kampionit të testuar rezultuan të ishin pa asnjë nivel arsimor në momentin e kryerjes së këtij studimi. Massey, në veprën e tij Zhvillimi Ekonomik dhe Migrimi në një perspektivë krahasuese thekson rëndësinë e rrjeteve të migrantëve në mënyrë që të ulen kostot e drejtpërdrejta të migrimit, si shkëmbimit të informacionit, kërkimit të burimeve morale dhe financiare shtesë, potencialeve për zgjedhje më të mira arsimore dhe profesionale, krijimit të mundësive të reja për migrim thënë të gjitha nën një term të vetëm shpenzimet psikike të migrimit. (Massey, D. 1988:388). Në gjithë këtë kuadër diskutimi, migrimi merret si një proçes brenda difuzionit të nënkulturave në komunitetet migratore në të gjitha segmentet e shoqërisë. Prania e rrjeteve/rretheve shoqërore e bënë më përjetësues migrimin, më të prekshëm ndryshimin dhe progresin që ai sjell në nivel mikro dhe makro për migrantët, sepse identifikon elementet e strukturës sociale dhe i bën ato më racionale e domethënëse duke ngritur nivelin e soliditetit të kësaj strukture. Fakti që një pjesë e mirë e të ardhurve në këtë zonë shquajnë si arsye kryesore mundësinë për arsim më të mirë, apo kultivimin e edukimit si një proces që në përspektivë do të nënkuptojë zhvillim për individët e brezit të ri, përçon pashmangshmërisht edhe një sinjal të integrimit të tyre në këtë zonë, perceptimit se qyteti ofron dhe siguron konkurrencën dhe kërkueshmërinë më të lartë sa i takon nivelit arsimor e mungesa apo cilësia e dobët e këtij të fundit mund të minojë mbarëvajtjen dhe suksesin e një individi në komunitetin ku ai jeton, qoftë ky edhe në periferi të një metropoli si Tirana. 172

173 7. Migrimi i brendshëm dhe integrimi në tregun e punës 7.1 Përparësitë e kolektivizimit në zonën periferike Përqëndroj vëmendjen në këtë pjesë të punimit te punësimi, si arsye bazë dhe shumë e rendësishme për migrimin e brendshëm të pjesës më të madhe të banorëve të zonës së Bathores. Pjesa dërrmuese e të pyeturve në zonën e Bathores, sikurse u përmend më lart, 65.4 për qind pohuan si arsye kryesore të të zhvendosurit në këtë zonë pikërisht mundësinë potenciale më të mirë për punësim, përfshirjen në tregun lokal të punës dhe nënkuptuan më së shumti në këtë këndvështrim edhe rritjen e mundësive për tu aftësuar në ndonjë profesion e integrimin në të më pas. Migrimi i brendshëm në fakt është një dukuri mëse e zakonshme për njerëzit nga rajonet që përballen me mungesa të shpeshta të burimeve natyrore apo ku densiteti popullsisë është i lartë në lidhje me tokën. Kështu zonat që ballafaqohen me këto dukuri apo me konflikte të pazgjidhura sociale e politike janë më të prirura për migracion të lartë në numër. Varfëria, mungesa e alternativave lokale dhe disponueshmëria për një punë të qëndrueshme në zonën ku banon në Republikën e Shqipërisë tanimë ka treguar se është shndërruar në një shkak shumë logjik për tërheqjen ndaj migrimit nga zonat rurale në ato periferike urbane. Zona e Kamzës dhe më konkretisht ajo e Bathores e ndjejnë të pranishëm migrimin rural për më shumë se dy dhjetëvjeçarë e madje në të njëjtin kuadër njohin edhe migrimin ndërkombëtar për po të njëjtat kushte dhe arsye; ato ekonomike. Në zonën e Bathores, të gjithë banorët janë vendosur në zona të etiketuara si pjesë së njëjtës origjinë krahinore por edhe fisnore; dy apo më shumë familje nga Kukësi apo Puka së bashku, dy apo më shumë vëllezër së bashku e kështu me rradhë e më pas edhe familjarë të tjerë të afërm në brez të parë apo edhe të dytë etj. Në këtë kuptim valët e migrantëve por edhe pozicionimi i tyre në zonë janë përcaktuar ndër të tjera edhe me 173

174 origjinën sociale, shtresën shoqërore e në këtë mënyrë reflektojnë dinamikën sociale dhe ndryshimet në rritjen ekonomike nga vendi i origjinës në vendin ku janë ngulur për dy dhjetëvjecarët e fundit. Nga pyetja e drejtpërdrejtë e banorëve në zonën e Bathores, pjesa më e madhe e personave që janë të angazhuar në punë bëjnë pjesë në sektorin e ndërtimit apo të vetpunësuar si zanatcinj (15.5 për qind ), në vendin e dytë, vijnë bizneset e vogla dhe tregtimi në këto sipërmarrje individuale apo familjare (8.4 për qind), ndërkohë që për tu vënë re është edhe angazhimi i një grupi prej 5.2 për qind në firmë prodhimesh industriale shpesh të njohura edhe si bizneset fasone. E gjithë pjesa tjetër e individëve që deklaruan veten si të angazhuar në punë i përkisnin sektorit publik e disa syresh edhe në bujqësi. Vlen të përmendet në këtë pikë të analizës se 28.9 për qind e kampionit të testuar në zonën e Bathores ishin të papunë (të interesuar për punësim por të pa-angazhuar në një të tillë), e statusi i tyre profesional i 174

175 papërcaktuar. Nga bisedat me këtë kategori kuptova që më së shumti aktiviteti i tyre në tregun e punës ishte mbi bazën e mëditjes dhe aftësimi i tyre i munguar ose i pjesshëm apo i pakonturuar rreth një zanati/profesioni përkatës. Cili është profesioni juaj? Profesioni Në përqindje Punëtor në firmë ndërtimi 7.0 Punëtor në firmë prodhimesh 5.2 industriale Punonjës në sektor shërbimesh 7.6 I vetëpunësuar si zanatçi 8.5 I vetëpunësuar si tregtar 8.4 Mësues 2.5 Specialist shëndetësie 0.6 Specialist në fushën e teknikës 2.2 Specialist ekonomie 0.6 Specialist bujqësie 0.5 Shtëpiak/e 17.9 Student/e 1.7 Emigrant/e 3.2 I/e papunë/e 28.9 Pensionist/e 5.2 Për hir së të vërtetës migrantët ruralë formojnë pjesën më të madhe të fuqisë punëtore të paorganizuar në Shqipëri, e cila është vlerësuar të jetë rreth në 38,700 individë (INSTAT - CENSUS 2011: 13). Ndërkohë duhet përmendur që ka ende boshllëqe në numërimin apo rregjistrimin zyrtar të popullsisë fshtatare që ka mbetur në fshatra dhe ende merret me bujqësi dhe blegtori. Shifra në fjalë i referohet popullatës fshatare që është rregjistruar sipas qeverisë në zyrat e asistencës sociale. 175

176 Informacione kritike, të kushtëzuara nga migrimi i brendshëm vijnë në lidhje me luhatjen e cilësisë së tregut të punës falë rritjes së numrit të personave të aftë për krahë pune në periferinë e qyteteve të mëdha. Pjesa dërrmuese e migrantëve të brendshëm, të vendosur në periferitë e metropoleve dukshëm kanë ulur cilësinë e punës dhe shpërblimit të saj. Fuqia punëtore e rritur në masë/volum ka bërë që të bjerë cmimi i krahut të punës dhe të rritet më shumë rrezikshmëria e punës në të zezë. Në bashkinë e Kamzës rëndom pohohen vështirësitë për të siguruar mbrojtje ligjore dhe sociale, shpesh i shndërrojnë ata në një grup potencialisht të cënuar. Tregu i punës në qytetete të mëdha kryesisht trajton me indiferencë oportuniste migrantët, të ardhurit apo dhe emigrantët. Në këtë mënyrë vetë migrantët tentojnë të kërkojnë punët më të vështirë, hera herës duke neglizhuar edhe të drejtat e tyre themelore njerëzore dhe hequr dorë nga lehtësirat në shërbime sociale si kushte më të mira strehimi, mundësitë e edukimit të fëmijëve, kualifikimet e mëtejshme profesionale etj 10. Nga ana tjetër thirrja e shoqërisë civile që vepron në këtë zonë vijon të theksoje padukshmërinë e kësaj fuqie shoqërore. Kjo padukshmëri zbeh aftësinë e tyre për të përmirësuar zbatueshmërinë e të drejtave të njeriut dhe ambicien për t u përmirësuar si qënie aktive sociale. Në Bathore për 20 vite me rradhë kontributi i punëtorëve emigrantë jashtë Republikës së Shqipërisë, falë të ardhurave të tyre, konsiderohet mjaft domethënës, por ky fakt jo domosdoshmërisht ka përmirësuar e forcuar sigurinë e mirëqënien sociale të banorëvë të zonës. Në zonën e Bathores, gjatë orarit të paradites rrugët janë gjithmonë të zhurmshme. Krahas moshës shkollore dhe moshës së tretë, dallon në mënyrë të konsiderueshme edhe të rinj. Përshtypja se ka shumë të rinj të papunë në këtë zonë, ndonëse mjaft e dukshme në opinionet e dhëna nga vetë ta deri diku zbehet. Sipas përgjigjeve të tyre në 10 vitet e fundit ka një prirje në rritje të interesit për punë në sektorin e ndërtimit nga ana e të interesuarve nga kjo zonë por edhe të prirjes për të rekrutuar punëtorë krahu, drejtpërsëdrejti ose përmes agjentëve (palëve të dyta). Por mënyrat e pagesës nisin e bëhen 10 Zolberg, A. (1989) The next waves: migration theory for a changing ëorld, International Migration Revieë, 23(3):

177 shumë komplekse në momentin e parë që rrëkesh ti kuptosh. Më së shumti thuhet se pagesa si mënyrë dhe si shifër në pagë janë të dikturuara nga kontraktorët - punëtorët në këtë rast mbahen në punë për një afat më të gjatë me mbajtjen peng të pagës edhe për muaj të tërë e frika e të humburit të gjithckaje mban të lidhur punëtorin pranë asaj ndërmarrje. Disa sektorë (si ndërtimi, ngarkim-shkarkimi, apo rrobaqepësia e prodhimi i mallrave të konsumit: veshmbathje dhe ushqime) nuk i respektojnë normat ditore të pagave dhe pagesat janë tejet të ulëta, madje më e ulët se paga minimale që konsiderohet në një qytet më të vogël se Tirana. Fakti që shumica e punëtorëve në këto sektorë janë migrantë/të ardhur nga një pjesë tjetër të vendit e bën të vështirë ndërgjegjësimin e tyre të shpejtë, në kohë dhe kërkesën për të drejtën sociale dhe ekonomike minimale në këtë kontekst. Gjithsesi ka një përparim në njohjen e këtij problemi nga ana e brezit të ri, i cili më së shumti po përballet me apatinë ndaj tregut të punës, dhe angazhimit në të, e kjo jo vetëm për shkak të problemeve me pagesën apo shpërblimin Cilat janë pengesa në organizimin e punëtorëve migrantë në tregun e punës? Së pari, punësimi i punonjësve të kësaj zone duket se është ose sezonal ose selekiv në fusha të caktuara si ndërtim, ngarkim-shkarkim, rrobaqepesi ose fabrika të vogla përgatitje mallrash konsumi. Sipas teorisë së dualizmit ekonomik, ky angazhim në punë është lehtësisht i matshëm për nga shifrat e ka prirjen të jetë konstant në rastet kur paraqitet sezonal apo me kontrata fikse. Për më tepër në zonën e Bathores niveli duket se ka një tendencë edhe më të lehtë matjeje. Vetëm se duhet përmendur që marredhëniet kontraktor shtet dhe kontraktor punëmarrës janë po aq të acaruara e komplekse për tu studiuar sa edhe raporti shtet-i papunë në këtë kontekst. Në këtë këndvështrim, mundësia e 177

178 fshehjes së transparencës fiskale dhe përgjigjes së detyrimeve financiare ndaj shtetit është mjaft evidente për të ndodhur. 11 Së dyti, pjesa tjetër që konsiderohet e punësuar, për termat e referencës në këtë studim mbi bazën edhe të pohimeve të tyre i përkasin bizneseve të vogla familjare, sipërmarrjeve në profesione të vecanta si hidraulik, elektricist, servis montim autmomjetesh etj, që për syrin e autoriteteve shtetërore duket si punë e fshehtë, hera herës të etiketuar në të zezë për shkak të mangësive të theksuara të pagesës së taksave apo sigurimeve shoqërore e shëndetësore, por që publiku dhe komuniteti përreth i njeh shumë më hapur e qartë pasi ofrojnë shërbime të konsumit të përditshëm. Së treti, tendenca që vihet re për atë grup të komunitetit të të ardhurve kontigjent për tregun e punës po që rëndom punojnë në të zezë, preferojnë të punojnë në grupe së bashku, mundësisht homogjene nga pikpamja e origjinës apo në raste jo të rralla edhe me lidhje fisnore duke sjellë njëri-tjetrin në të njëjtën punë. Dora dorës kjo shpreh një lloj pasigurie që atyre duket se ju shfaq tregu i punës në të zezë, në qytet dhe sektori në të cilin angazhohen, për shembull ndërtimit. Por ata vetë deklarojnë se të qënit një grup homogjen, edhe me riskun e të marrit më pak para për një punë të realizueshme edhe nga më pak vetë, ju jep garancinë e të paguarit në fund të ditës. S do guxojë pronari të na lërë pa lekë në fund të ditës së punës... duke qenë se jemi një grup homogjen e frikën e shkaktojmë më të madhe e presionin e kemi më të shpejtë e direkt... (N. P.). Ky kolektivizim i tyre shfaqet edhe në mënyrën e të organizuarit të sjelljes shoqërore me familjarët dhe me të tjetër individë që kryesisht i lidh vetëm puna. Së katërti, qartazi e në mënyrë të pamohueshme punëtorët migrantë me banim në Bathore, por që më të shumtën e kohës punojnë në Tiranë nuk kanë marrë vëmendjen e duhur nga organizatat e punëtorëve, sindikatat apo njësitë simotra të tyre. Në Republikën e Shqipërisë, sindikalizmi është ende i ngurtësuar brenda godinave ku e mban të lidhur 11 Hyrja e të huajve (që nuk punonjnë në këto mjedise) është praktikisht e pamundur në disa prej sipermarrjeve, duke e bërë të vështirë mundësine e përthithjes së komenteve apo opnion-ankesave nga ana e punëtorëve. 178

179 institucionalizimi formal. Për më tepër ata nuk janë parë si një zonë e qëndrueshme që mund të japë besim afatgjatë në fuqinë e sindikatës për aq kohë sa punësimin si veprim i përditshëm e identifikojnë thjesht si një vegël të për siguruar ca të ardhura më shumë apo të ardhura familjare por jo si një mënyrë jetese Sfida e rradhës: Komunitet i identifikuar si qytetar Kur do vish ndonjëherë këtu në Tiranë ti nan një vajzë e mitur vetëm 9 vjeç flet me gjyshen e saj në komunën Rrapë të rrethit të Pukës. Ajo e takon gjyshen shumë rrallë dhe kur e pyet ku banon gjyshja e gjyshi të përgjigjet, larg shumë larg, në fshat, në një shtëpi të madhe, unë s kam qenë ndonjëherë ajo ka ardh me gjyshin dy herë këtu në Tiranë (Ermelinda Z. 9 vjec, Bulçesht). Zona e Bathores ende konsiderohet si një sektor i paorganizuar apo joformal i qytetit të Tiranës. Banorët e saj duken të përshtatur në këtë zonë, e madje më shumë se 65 përqind e tyre deklarojnë se nuk do të donin të lëviznin nga andej ASPAK, ndërkohë që pothuajse po aq pohojnë që mënyra e jetesës së tyre është një model i mesëm midis stilit të të jetuarit në zonën nga e cila ata vijnë dhe stilit të qytetit të Tiranës, ndonëse në këtë pikë, dukshëm vihen re hapësira boshe arsyetimi për aq sa vlera apo cilësi të kulturë së Tiranës nuk janë të mirëpërdorura apo njohuritë e tyre nuk janë të mirë-familjarizuara me këtë pjesë. Megjithatë këta banorë të periferisë së qytetit kanë një qëndrim krejtësisht fluid, e duken në marrëveshje harmonie me qytetarët e qendrës së Tiranës. Ndonëse nuk përmendin thuajse asnjeherë ndjekjen e një pjese teatrale, filmi artistik apo aktivitetit tjetër kulturor në Tiranë ata ende kanë shenja të qasjes sociale dhe krahas sigurisë sociale që duket se ju jep ajo, mendohet se konsolidojnë kështu edhe identietin e tyre ekonomik dhe atë psikologjik. 179

180 7.2 Përtej petkut të periferisë Në shumë aspekte jeta e qytetit brenda rrethinave të metropolit ofron ato atribute e karakteristika që shpesh i etiketohen gjithë zonës administrative të qytetit me gjithë periferinë apo rrethinat e tij. Mirëpo shoqërizimi i njerzve ndonëse brenda të njëjtit komunitet ndryshon dukshëm sidomos kur heterogjeniteti përshkallëzohet nga brenda dhe jashtë komunitetit. Banorët e periferisë së Tiranës, në Bathore u pyetën përmes këtij studimi mbi kushtet dhe faktorët përcaktues që i bënë ata të merrnin vendimin për tu larguar nga shtëpitë e zonat e vendlindjes së tyre e vendoseshin në Tiranë. Në fakt pritshmëria e një pyetje të tillë për zonën e Bathores është mjaft e parashikueshme, por në qasjen që ju bë banorëve u pa që përtej faktorit që zakonisht i atribuohet të zhvendosurve në këtë zonë; Vendbanimi i ri më ofron më shumë mundësi për t u punësuar, me kalimin e viteve faktorët shtytës për tu zhvendosur në periferi të Tiranës kishin pësuar një dinamikë interesante me prirje rritjeje në arsye e faktorë të ndryshëm, të cilët ditë pas ditë formësojnë edhe jetën e këtyre njerzve. Këta faktorë të pajisur me elemente të cilët inkurajojnë një zhvillim social dhe progres në shoqërizim, ndonëse më së shumti brenda zonës periferike. Kështu së paku 12 për qind e të pyeturve ndërkohë që vazhdojnë të vendosin në bosht të faktorëve shtytëse mundësinë për tu punësuar apo për të fituar, rradhisin edhe të tjerë situata të njetësuara në jetët e tyre të përditshme edhe si rezultat i të banuarit në Bathore. Kështu në veçanti disa prej tyre përmendin si faktor apo arsye të lëvizjes së tyre edhe që vendbanimi i ri ju jep më shumë lehtësi për të emigruar jashtë Republikës së Shqipërisë, apo për të arsimuar më mirë fëmijët që stimulon një prirje reflektive që tanimë njerëzit zhvendosen në një zonë tjetër me një perspektivë më të gjatë e më 180

181 gjithëpërfshirëse se më parë. Tanimë, jeta e familjeve të prekura nga dukuria e migrimit nuk ka në plan të parë thjesht të fituarin më shumë apo rritjen e të ardhurave individuale apo perosnale por dhe një të ardhme më të mirë në brezat në vijim. Ndërkohë në po të njëjtin kolektiv njerëzish, një pjesë nuk hezituan të përfshijnë në arsyet e zhvendosjes së tyre edhe të shpëtuarin nga konfliktet në fshatin/qytetin ku kanë banuar më parë, që në fakt gjithsesi mbart në vetevet dëshirën dhe shpresën për një jetë më të mirë por tanimë jo të bazuar te të ardhurat apo fitimet konkrete por te siguria dhe jeta e garantuar. Në të tilla kushte e gjithë qasja e tyre kundrejt të qënit në zonën periferike të Tiranës merr një tjetër ngjyrim social, kulturor e madje dhe psikologjik. 181

182 8. Gjakmarrja shpërngulje edhe për sigurinë e jetës Si dukuri shoqërore e rishfaqur dukshëm në shoqërinë shqiptare pas viteve 90, gjakmarrja kërkon shpjegim shkencor, pasi një gjë e tillë bazohet në besimin përgjithsisht të pranuar në shkencë së shpjegimi i prejardhjes së një dukurie ndihmon në kuptimin e dukurisë së shkuar ose të tashme ashtu edhe në rritjen e mundësive parashikuese për të ardhmen e saj (Feraj, H., 1998:200). Kjo pjesë e punimit do të synojë të hedh pak më shumë dritë në qasjen sociologjike të të migruarit për shkak të gjakmarrjes qoftë ai i natyrës së brendshme apo migrimit ndërkombëtar. Nuk do të orvatem të analizoj dukurinë e gjakmarrjes si të tillë në raport me shoqërinë dhe aq më pak të tentoj të thelloj kuptimin mbi shkaqet, arsyet dhe/apo pasojat e tij. Qëllimi modest në këtë seksion është një përpjekje simbolike që do të përfshijë gjakmarrjen si një nga pasojat e migrimit të brendshëm të shumë shqiptarëve nga vendet e tyre të mëparshme të banimit drejt qyteteve më në qëndër të Republikës së Shqipërisë apo më larg akoma, në jug të vendit. Sikundër është parë deri në këtë pjesë njerëzit kanë arsye të ndryshme për të lëvizur nga vendi i tyre i lindjes apo i banimit. Krahas kushteve të vështira ekonomike, ose llojet e ndryshme të presioneve, diskriminimeve, persekutimeve në baza të ndryshme, renditet dhe frika nga marrja e hakut për një veprim i kryer në mënyrë të drejtpërdrejtë nga vetë individi apo një i afërm i tij. Haku apo gjaku, dhe të trashëguarit që i bëhet me fanatizëm ndër breza,, për hir të kanunit, përvijon besimin që norma apo veprime të lidhura me nderin, moralin, pronën e familjes ndiqen rigorozisht edhe me sakrificën e të humburit të jetës padrejtësisht, madje edhe në moshë shumë të re. Në këtë logjikë gjakmarrja në vetvete mund të jetë një nga shumë arsyet për njerëzit për të lëvizur në mënyrë të pavullnetshme nga vendi i tyre i origjinës. E sa më shumë kalon koha, aq më pak mundesh të kuptosh nga thelbi i dukurisë në vetevete pasi 182

183 ajo që ndjen më së shumti është pasoja, sidomos në nivel shoqëror. Në këtë mënyrë gjakmarrja e pasqyruar përmes zhvendosjes nga vendi i mëparshëm i banimit drejt një tjetri, mbart në vetevete pasigurinë personale, mungesën e garancisë për të jetuar i/e lirë, zgjidhjen për të ndërtuat bazën individuale apo familjare ekonomike si dhe zgjedhjen për të aplikuar vlerat dhe normat sociale, kulturore dhe psikologjike të vendit të origjinës tënde. Kështu dukuria ndërhyn shumë më tepër sesa thjesht përmes aktit të shpërnguljes të banesës, ndërhyn në atë që quhet model jetese, rrjedhimisht në gjithë konceptimin e jetës së individit dhe të afërmve të tij që e shoqërojnë. Këta shtetas nuk mund të gëzojnë as të drejtën e lëvizjes lirisht në çdo pjesë të territorit të shtetit, aq më tepër të pretendojnë për të ushtruar të drejtën e tyre për punë, të drejtën për arsim, si dhe për përfitimin e shërbimit shëndetësor. Në stadin në të cilin ndodhet shoqëria shqiptare, kur pretendimet e saj për t u bërë pjesë e realitetit të ri europian, janë drejt zgjidhjes, ekzistenca e pengesave të tilla që nuk lejojnë ushtrimin e së drejtës më elementare, siç është e drejta për arsim, janë të palejueshme (Avokati i Popullit 2013:7). 12 Është lehtësisht e dukshme kjo gjë në përgjigjet e njerzve që identifikojnë arsyen e lëvizjes së tyre nga banesa e mëparshme me gjakmarrjen. Afër 10 për qind (93 individë) e të pyeturve pohojnë se i përkasin pikërisht kësaj kategori, banorëve të zonës së Bathores që janë vendosur aty për shkak të një konflikti pararardhës në vendbanimin e tyre të mëparshëm për të cilin kanë qenë të paaftë, të pafuqishëm ose të pashpresë për ta eleminuar nga jeta e tyre. Duke konstatuar përpjekjet për pajtimet e mosmarrëveshjeve dhe zgjidhjen e konfilkteve, është e dobishme të konsiderohet në shqyrtim edhe keqkuptimi apo keqinterpretimi i tyre. Konfliktet janë të pranishme në çdo shoqëri e në mënyrë të pashmangshme, ngërçe në zgjidhjet e mosmarrëveshjeve që mund të degradojnë deri në konflikte të ashpra lindin në fusha e për interesa të ndryshme. Konflikti në vetvete, si formë e ndërveprimit social ka ekzsituar edhe kohë më parë në shoqërinë shqiptare, por regjimi komunist kishte ngritur dhe perforcuar struktura, rrugë dhe mjete tepër të ngurta, 12 Raport i veçante mbi fenomenin e gjakmarrjes

184 të cilat në kundërshtim me vullnetin e njerzve kishin mbuluar dhe shfarosur këto konflikte dhe mosmarrëveshje, jo vetëm ndërmjet individëve por edhe përbrenda familjes shqiptare (Luli, F., Phoenix 1999:295). Vendosja e demokracisë, shpërtheu lëvozhgën që fshihte ose ndrydhte mosmarrëveshjet dhe nga shkatërrimi i strukturave të mëparshme ekonomike, politike dhe shoqërore lindën konflikte të reja. Bashkëudhëtarë të natyrshëm gjatë gjithë rrugës së ndërtimit dhe konsolidimit të demokracisë, ata duhen trajtuar me kujdes dhe u duhet dhënë zgjidhje në mënyra dhe mjete demokratike. Kur mos-marrëveshjet dhe konfliktet lihen të majisen, demokracia rrezikohet, tronditet dhe mund të shëmbet (Dhamo, M.; Myteberi, F.; Sinani M.; Gjuraj, T.; 1999: 68). Rastet në të cilat u evidentua dukuria e gjakmarrjes në zonën e Bathores provojnë edhe një herë kompleksitetin e realitetit të sotëm social në atë lagje, sikurse provojnë që reforma ligjore e ndërmarrë në Republikën e Shqipërisë pas viteve 90 ka dhënë tashmë provat për mangësi e parregullsi të theksuara në drejtim të institucioneve ligjore dhe adresimit të çështjeve të tilla kaq delikate me relevancën dhe vëmendjen e duhur (Alibali, A., 1997:43). Ndërkohë që përpiqen të gjejnë shprehinë e të siguruarit të jetës në vendbanimin e ri, pranë një qyteti më të madh së i mëparshmi, te shteti, institucionet e të cilit gjeografikisht janë më afër në këtë vendbanim të ri, ende kanë dilemat e të zgjedhurit nëse problemet kyçe të jetës që lidhen me pasigurinë, konfliktin, kërcënimin apo dhe persekutimin do të mund ti zgjidhte shteti dhe organet e tij përkatëse të ngritura me këtë kompetencë dhe mandat veprimi apo nisma e tyre individuale, marrja e drejpërdrejtë e hakut, ruajtja personale e vetes dhe familjes, zhdukja më e sigurt e frikës edhe me kushtin e të përdorurit të dhunës ndaj palës kërcënuese. Në këtë kontekst ata ndjejnë se gjakmarrja ndonëse konsiderohet si arsye e të shpërngulurit nga një zonë në tjetrën, udhëton bashkë me këta njerëz dhe vendosja në periferi të kryeqyetit vetëm sa e zbeh frikën nga kjo plagë, por nuk e shmang apo ta zhdukë krejtësisht atë. 184

185 Lëvizja për shkak të frikës nga gjakmarrja ose konflikte të tjera që mund të devijonin në gjakmarrje nisi të bëhet tipike vetëm pas vitit 1990, koha e ndërrimit të sistemeve, njëherazi dhe venitjes së kontrollit absolut të shtetit edhe mbi këtë dukuri në zonat, të cilat më së shumti ishin të prekura, veriu dhe verilindja e vendit. Fatkeqësisht një pjesë e mirë e veprimeve që i atribuohen gjakmarrjes bashkëngjiten padrejtësisht vlerave dhe normave nënkulturore të zonave veriore ku është e prekshme dukuria. Tranzicioni politik dhe ekonomik u shoqërua edhe me tranzicion kulturor e social, por në këtë prizëm ky kalim nga një sistem vlerash në një tjetër rezultoi jo shumë domethënës për komunitetin. Në kuadër të vakumit në legjislacion por më shumë në atë të zbatueshmërisë së masave që Kodi i Proçedurës Penale parashikon, nga ana e organeve përkatëse, modeli i marrjes së gjakut vijon të funksionojë si një model i ndërveprimit shoqëror i mbartur nga vendlindja i mbiveshur edhe si pjesë e strukturës nënkulturore të njerzve që e aplikojnë atë. Ka marrë tanimë përmasa shqetësuese sepse ndihet i pranishëm në kohë (vit pas viti) dhe në hapësirë (pavarsisht zonës ku dhe me kë banon pranë). Kjo alternativë për atë që quhet drejtësi midis personave duket se kushtëzon mjaft dukshëm edhe qëndrimin ndaj mënyrës së tyre të jetesës, zgjedhjeve që bëhen për, familjen, martesën, edukimin, punësimin edhe kohën e lirë. Në vëzhgimin e bërë në terren individët, të cilët kanë identifikuar veten në grupin e të shpërngulurve për shkak të gjakmarrjes rëndom e kanë të vështirë të krahasojnë jetesën e tyre me familjet që janë të paprekura nga gjakmarrja, për shkak të izolimit dhe mungesës së ndërveprimit të zgjeruar. Në vijim në zgjedhjet prioritare të tyre për shkollën ose punësimin është arsimimi dhe punësimi në një shtet tjeter, të ndryshëm nga Republika e Shqipërisë, duke e konsideruar Bathoren dhe Tiranën ende një trampolinë të përkohshme dhe ende të pasigurt për perspektivën e tyre e në këtë kontekst edhe integrimin në vendbanimin e ri më shumë një përshtatje të domosdoshme të përkoshme, sesa një dëshirë për t u njejtësuar me komunitetin e vendosur atje prej dy dhjetëvjecarësh. 185

186 Të gjithë po presim të na tërheqë vëllai në Suedi. Ai iku në 1997 dhe këto muaj pret të marrë pasaportën. Me t i rregulluar letrat na ka premtuar që do na tërheqë të gjithëvë familjarisht andej. Këtu, ndonëse larg prej Malësie, ditët i kemi të numëruara, e shteti as na siguron, as na ndihmon. Sa më larg aq me të sigurt jemi. Mirëpo vëllai na pat thënë në 1999, që edhe për të do ishte me e lehtë nëse do jetonim më afër qytetit, afër një qendre, afër me më shumë njerëz që s i njihnim e s na njihnin si aty në katund (A.K. i ardhur nga Malësia e Madhe në 1999). Nga qëndrime e komente të tilla mund të kuptohet shumë lehtë që po aq sa identifikojnë veten me zonën nga e cila vijnë, po aq edhe mundohen të largohen nga ajo në krijimin e jetës së re. Kështu për shembull po ky grup njerëzish preferojnë të guxojnë të pranojnë apo edhe inkurajojnë zgjedhjen e një bashkëshorti me origjinë nga një qytet/fshat tjetër i ndryshëm nga ai zonës së tyre. Kështu "protagonistët" e plagës sociale me zhvendosjen e tyre nga një vend në tjetrin shpresojnë të largojnë edhe dukurinë nga jetët e tyre. Në vend të veçimit në shtëpitë e lindjes së tyre, largohen duke dashur të largohen nga problemi në vetvete. E gjithë kjo nismë synon zgjidhjen, për të shpëtuar jetën. Sipas te dhënave të Drejtorisë së Përgjithshme të Policisë së Shtetit në vitin 2012 numri i familjeve të ngujuara në Republikën e Shqipërisë është si vijon: - Në Shkodër, 39 familje - Në Malësinë e Madhe, 9 familje - Në Kukës, 13 familje - Në Lezhë,4 familje - Në Krujë, 1 familje - Në Tiranë, 1 familje E aktualisht të ngujuar: - Në Shkodër, 93 meshkuj dhe 23 fëmijë, - Në Kukës, 16 meshkuj, 6 femra dhe 7 fëmijë, 186

187 - Në Lezhë,4 meshkuj, - Në Krujë, 1 mashkull, 3 fëmijë dhe një femër. 13 Sipas raportit të Avokatit të Popullit të botuar në vitin 2013 mbi Dukurinë e Gjakmarrjes këto shifra kanë një marzh gabimi deri në 3 për qind e në vijim pjesa më e madhe e atyre që në fakt nuk janë rregjistuar si raste ende aktuale janë familje apo raste të shpërngulur drejt qyteteve të tjera më në qendër të Shqipërisë (Avokati i Popullit 2013:12). Drama sociale dhe psikologjike që ata mbartin me vete edhe në banesën e re në periferinë e një qyteti të madh që gjakmarrjen e ka vetëm subjekt lajmi, apo një ngjarje më shumë por jo dicka që mund të brendësohet në jetën e tyre të përditshme, shprehet edhe në detaje të tjera të të jetuarit të përditshëm. 92 për qind e të gjithë personave që kanë zgjedhur si shkak lëvizjeje nga fshati/qyteti i mëparshëm i banimit gjakmarrjen, kanë pohuar se banojnë në banesa private në vend të apartamenteve apo hyrjeve me qera. Pavarsisht kohës në të cilën ishin vendosur në periferinë e Tiranës, në fillim të viteve 90 apo në mes të viteve , shumë prejt tyre e kishin kusht të përbashkët të paracaktuar vendosjen në një banesë private në vend të një apartamenti të përkohshëm apo pronë e dikujt tjetër. Gjatë vëzhgimit pasiv u vu re gjithashtu që objektet dhe orenditë kryesore që gjendeshin në mjediset e shtëpive të tyre ishin më së shumti ato që kanë patur në përdorim në vendbanimin e mëparshëm (thuajse të gjitha pyestorët e plotësuar me këtë kategori janë zhvilluar në kushtet e shtëpive, banesave të tyre, për arsye të ngujimit të pjesës më të madhe të anëtarëve meshkuj të rritur të familjes shënim i autores E B). Një pjesë e mirë e orendive që lidhen ngushtësisht me vendin e lindjes në këto familje janë të pranishme dhe ruhen apo përmenden me krenari konservatore, sidomos nga mosha e thyer. Mund të vesh re në këto familje: orenditë e vjetra, çiftelitë, mbulesat e qilimat e punuar me dorë etij. Në vijim me vlerë analitike në këtë këndvështrim është hapësira përreth banesës. Një pjesë e mirë e të anketuarve (42 për qind e këtij grupi individësh) kanë shtëpi në të cilat është përdorur më shumë hapësirë për të ndërtuar 13 Të dhënat në fjalë janë marrë në Drejtorinë e Përgjithshme të Policisë së Shtetit në Nëntor

188 sipërfaqe banimi në vend të një kopshti apo hapësire të shfrytëzueshme për aktivitete të tjera që të lidhin në kontakt më të drejpërdrejtë me fqinjët dhe komunitetin. Të paturit më shumë dhoma në shtëpi ishte një cilësi që një pjesë e mirë e tyre e përmendën si faktor sigurie për jetën por dhe jetesën, për hapësirë për secilin nga individët dhe si mënyrë më të mirë të jetuari brenda familjes si të jetë kjo dicka e munguar nga banesa e tyre e mëparshme. Në fakt banesat dhe mënyra e ndërtimit të tyre në zonën e Bathores nga ana e fshtarëve të zonave veriore të vendit ndryshojnë shumë nga banesat fillestare e kjo duket se ka qenë e kushtëzuar nga zona në tërësi dhe konformiteti i të ndërtuarit në këtë pjesë të periferisë, pak a shumë kushtëzuar edhe nga të qënit pranë metropolit, Tiranës. Por dukshëm ky shformim i tillë i kushteve të banimit ka zbehur paksa entuziasmin dhe kënaqësinë e të jetuarit në këto premisa. Banorët shprehen se kjo ka të bëjë me përshtatjen me periferinë e qytetit por në bisedat me ta, vihet re nostalgjia për elementet e ndryshëm të banesave të hershme. Në këtë kuadër është me vlerë të përmendet se një pjesë e mirë e tyre të pyetur nëse i kishin shitur apo jo shtëpitë e tyre në vendin e lindjes janë shprehur, JO, në krahasim me një pjesë të konsiderueshme të të anketuarve të tjerë, të cilët me vendimin e lëvizurit drejt periferisë së Tiranës për përmirësimin e kushteve ekonomike, dhe shtimit të të ardhurave, kanë shkëputur thuajse fare lidhjet me banesat e mëparshme (jo domosdoshmërisht me pronën në kontekstin më të gjerë) duke shitur ose ndryshuar sensin e shërbimit të tyre. Në po të njëjtin prizëm e mbi po të njëjtët faktorë mund të flasim për levizjet e tyre në qytet. Frekuentueshmëria e qytetit, qendrës së Tiranës në orët e pasdites/mbrëmjes gjithashtu varion dukshëm mes kategorisë së individëve që janë zhvendosur për shkak thjesht të ndryshimit të kushteve ekonomike, dhe atyre që kanë patur konfliktin në bazë të zhvendosjes së tyre. Këta të dytët në arsyen e frekuentimit të Tiranës përmendnin takimet me të afërm nga ana e familjes së nënës apo të babait, e shumë pak prej tyre permendnin blerjet, aktivizimin në aktivitete artistike ose sociale e kulturore. 188

189 Të gjendurit më afër njerzve të fisit i lidh ata përveçse me dukurinë në vetvete mbart edhe rrezikun e të tërhequrit të aktit të gjakmarrjes ndër vite e brez pas brezi. Mund të hetosh një lloj frike në përgjigjet e tyre të veçojnë e përmendin rëndom nevojën për të vizituar me një periodicitet të afërmit në Tiranë. Ndërkohë që jep idenë e një garancie për sigurinë e jetës së tyre familjare, në rreth të gjerë, tregon edhe disa norma kulturore të pazbehura ndër vite, mbajtja e lidhjeve funksionale me anëtarë të familjes dhe fisit edhe në një shkallë më të largët se ajo e para, deri në brez e nivel të dytë të fisit. Pra së bashku me njerëzit që janë në lëvizje edhe vetë dukuria duket se migron. E kjo deri diku të stimulon besimin se këta individë thjesht i janë larguar gjeografikisht problemit social. Ata e mbartin frikën me vete, rrjedhimisht edhe gjithë tiparet e karakteristikat e tij. Pjesa më e madhe e viktimave të gjakmarrjes janë në mënyrë të pavullnetshme pjesë e gjithë zinxhirit të marrjes së gjakut. Familje të tëra të zgjeruara janë shpërngulur në periferi të qytetit së bashku me frikën se hakmarrja do të vijojë të jetë kërcënim për ta edhe në këtë vendbanim të ri. Përshtatja e kësaj kategorie të banorëve në zonë përballet edhe me një sfidë të re, nën presionin e konfidencialitetit për të mos bërë publike ekzistencën e gjakmarrjes ju duhet edhe të konfomojnë sjelljet dhe mënyrën e jetesës, e cila ndryshe nga fqinjët e tyre që e kanë patur zgjedhje të lirë këtë, këta të fundit e kanë patur më të sforcuar. Reflektimi i këtyre vështirësive vihet re gjithashtu edhe në disa biseda që mbajnë brenda çështje mendësish, përspektivash, normash dhe mënyrash të organizuari e ndërvepruari të jetës; zgjidhja e konflikteve me vetëgjyqësi apo me ndihmën e të afërmve dhe të njohurve pa ja ndjerë nevojën apo pa patur besimin e duhur tek organet shtetërore, dhe deri te përzgjedhja e tri problemeve më kryesore delikate në zonën e banimit. Ata lëvizin rrallë drejt Tiranës e një pjesë e mirë vetëm për të takuar të afërmit e tyre nga ana e nënës apo babait. Ndërkohë, përballë pyetjes së drejtpërdrejtë për problemet kyçe të zonës ku banojnë, të gjithë individët që kanë vendosur në themel të arsyes së shpërnguljes gjakmarrjen; nuk hezitojnë të rradhisin si të parë e aktuale përgjigjet; Pasiguria për të ardhmen ose Tensionet nga konfliktet ndërpersonale të natyrave të 189

190 ndryshme. Kështu edhe shoqërizimi i tyre duket më i vështirë e jo thjeshtësisht përshtatet me modelet ekzistuese të banorëve të zonës. Në gjuhën e shifrave, situata ekspozohet në këtë mënyrë në zonën e Bathores. Në 868 persona të pyetur në lagjen e Bathores 93 prej tyre (10.7 për qind) pohuan hapur që ishin ose pjesë e drejtpërdrejtë e dukurisë ose që kishin në rrethin familjar lidhje me të. Nga këto 93 raste 37 ishin nga Shkodra, 23 nga Malësia e Madhe, 14 nga Puka dhe 19 raste të tjera nga krahina të tjera, po në veri të vendit. Konsiderata e fundit me vlerë analitike për t u përmendur në kontekstin e gjakmarrjes si arsye shpërnguljeje është se rreziku nga një kërcënim për jetën edhe pas vendosjes në zonën e Bathores është ende mjaft evident dhe i pranishëm në familjet e tyre sa pjesa më e madhe pyetjes: Nëse do të dëshironit të shpërnguleshit nga kjo zonë? Rreth 50 për qind e tyre pa hezitim kanë zgjedhur alternativën disi ose pak, e në pyetjen pasardhëse në lidhje me këtë çështje, listojnë në destinacione të mundshme të rivendosjes së tyre, ndonjë shtet të Europës Perëndimore, ndonjë qytet bregdetar të Republikës së Shqipërisë dhe shumë pak kthimin në zonë e mëparshme të banimit. Nëse deshironi të shpërnguleni nga kjo zonë, ku dëshironi të stabilizoheni? Numri i të anketuarve Në një lagje më të mirë të Tiranës 115 Në një qytet tjetër bregdetar 104 Në një shtet më të zhvilluar të Perëndimit 140 Në krahinën nga kemi ardhur për të organizuar një veprimtari ekonomike ose biznesi

191 Vlen të theksohet se zgjedhja e largimit në një shtet më të zhvilluar të Perëndimit shihet nga ata rëndom si kusht paraprak për garantimin e sigurisë, lirive e të drejtave themelore të njeriut. Të vendosur në një periferi qyteti të madh të gjithë këta të ardhur ende sot edhe pas 20 vitesh në këtë zonë e konsiderojnë veten të përkohshëm pavarsisht jetës që kanë bërë, familjeve që kanë ngritur e të tjerëve faktorë që mund t i lidhin me këtë vend. Për aq kohe sa shteti nuk merr dot përsipër të zgjidhë një herë e mirë problemin, i cili është një ngërç afatgjatë për pothuajse çdo rast, qoftë brenda ose jashtë kufijve të vendit pasojat e lëvizjes së këtyre njerëzve janë të shumta. Sot pas më shumë se 20 vitesh nga ndërrimi i sistemeve politike në këtë vend ndër pasojat e përbashkëta të kësaj dukurie ende ndihen ato ekonomike, sociale e psikologjike, ndërsa ndër me specifiket mund të vlerësohet me interes analitik ato kulturore që më së shumti vihen re në aftësitë e tyre integruese në komunitetin në të cilin kanë ardhur. Për të kuptuar më mirë këtë, veçanërisht në shoqërinë moderne le t i referohemi Robert K. Merton (1957), i cili përpiqet të shpjegojë përse gjakmarrja është aktive në një shoqëri të re. Merton argumenton se hakmarrja është një konsideratë dytësore, kurse dënimi i krimeve të caktuara bëhet kryesisht me qëllim restaurimin e situatës që ka ekzistuar para krimit dhe të rinovojmë kështu solidaritetin e grupit (Merton. F.R., 1957:11). Duke lëvizur në një vend tjetër që ata kanë prirje për të ndryshuar për mirë mënyrën e tyre të jetesës, puna e tyre, hapësirat e tyre të banimit, por edhe perceptimet e mendësitë e tyre qartazi kanë ndryshuar. Pasi ata largohen asgjë nuk është e sigurt ndonëse ata lëvizin pikërisht për një jetë më të sigurt. Në shumicën e rasteve ata nuk lëvizin sepse e zgjedhin apo sepse e duan, por të detyruar nga rrethanat për të bërë kështu. Nga ana tjetër izolimi në shtëpi dëmton konsiderueshëm të ardhmen e fëmijëve (kryesisht meshkuj) në familjet e tyre. Zakonisht ata nuk kanë qenë në gjendje të ndjekin shkollën normalisht e duke u izoluar në këtë drejtim kanë stimuluar disi edhe izolimin nga shoqëria, nga realiteti. Duke zvogëluar apo cënuar mundësitë për një edukim standard, ata kufizojnë në përmasa të ndjeshme aftësitë e tyre rehabilituese dhe ato integruese në zonën ku kanë 191

192 nisur të banojnë apo dhe kanë lindur (20 vitet e fundit). Në këtë situatë shumë prej të rinjve që janë rritur në kushte të tilla ose në krahinën e tyre të lindjes ose në zonën ku janë vendosur tashme do ta kenë të vështirë të luajnë një rol konstruktiv në komunitetin e tyre duke qenë se pjekuria e tyre është shoqërizuar me një dukuri jo shumë produktive për jetën kolektive, ngritjen efikase të vlerave të komunitetit. Ajo c ka ndihet dukshëm se është dobësuar është besimi se dënimi për veprën e kryer do të bëhet nga autoritete shtetërore, për më tepër në periferi të metropoleve ku këta njerëz janë vendosur tanimë prej vitesh. Si dënohet gjakmarrja në Republikën e Shqipërisë? Dihet që për cdo akt të kundraligjshëm, i cili përcaktohet nga autoritetet shtetrore sidomos ato gjyqësore si i tillë përbën një kundravajtje/krim. Kështu që çfarëdo motivi që e shtyn individin që për shkak të një hakmarrje të ndërmarrë, një vrasje quhet krim. Në ditët e sotme, ndonëse bota po jeton shekullin e XXI, edhe shoqëritë më të qytetëruara nuk janë të imunizuara krejtësisht nga deviancat e aq më tepër nga kriminaliteti. Ndonëse një dukuri paksa e veçantë dhe tipizuese për disa krahina të Republikës së Shqipërisë, gjakmarrja ka më shumë se dy dhjetëvjeçarë që shqyrtohet e analizohet në logjikën e të interpretuarit si një krim pavarsisht natyrës e shkakut fillestar, i cili e provokon atë. Kështu kushdo që intepreton të drejtën zakonore sipas kanunit e merr në konsideratë dënimin e krimit, madje edhe nëse akti kriminal nuk dëmton shoqërinë në tërësi por vetëm një familje apo qoftë edhe një individ të caktuar. Duke bërë dallimin mes dy llojeve të rregullave që ekzistojnë në të drejtën, Emile Durkheim, nënvizon se është pikërisht e drejta kriminale, e cila merr parasysh dënimin e aktiviteteve kriminale dhe përmbajtja e kësaj të drejte zakonore nuk është e njëjtë në shoqëritë mekanike dhe organike (Durkheim E., 1984:34). Thuhet se dënimi ka ndryshuar natyrën e tij. Gjithashtu argumentohet rëndom se shoqëria nuk dënon më për t u hakmarrë por për të mbrotjur veten e saj. Një konstatim të tillë e bën edhe Durkheim kur thotë se shoqëria të dënon, jo se dënimi i saj jep ndonjë 192

193 kënaqësi, por sepse frika e dënimit mund të parandalojë ata njerëz që janë prirur të bëjnë keq. Ekzistenca në mendësinë e një pjese të shoqërisë shqiptare, e zbatimit të rregullave të së drejtës zakonore dhe gjendja në të cilën ndodhen njerëzit e ngujuar për shkak të gjakmarrjes, janë tepër tronditëse. Ato përbëjnë një dukuri që në asnjë mënyrë nuk mund të konsiderohet bashkëudhëtare me një shoqëri që pretendon se ka arritur të ketë një legjislacion të përparuar, një kushtetutë të avancuar dhe që dënimin me vdekje e ka përjashtuar nga masat ndëshkuese/penale të legjislacionit të saj si një dënim çnjerëzor. Por sot në Republikën e Shqipërisë duket se dënimi prej shumë vitesh nuk po jepet më as nga shoqëria as nga shteti, madje dënimi po shoqërohet me elemente primitive dhe manipuluese. Kështu, si pasojë shumë njerëz vuajnë dënime të padrejta dhe të pashpjegueshme ende mbi bazë kanuni. Në këtë mënyrë ndërkohë që supozohet dhe pritshmëria është që dënimi të ketë një efekt pozitiv ai nuk funksionon por edhe prodhon shumë kushte me natyrë negative humane, sociale e kulturore. Për aq kohë sa gjendja e dukurisë së gjakmarrjes të mos marrë vëmendjen e duhur e administrimi i saj të jetë i paqëndrueshëm e ti mungojë strategjia nga ana e shtetit, situata e individëve të përfshirë në të, pavarsisht se ku janë shpërngulur brenda apo jashtë vendit mbetet shqetësuese. Tranzicioni i vështirë shton sifidat e përballimit siç duhet të kësaj plage si dhe dilemën sociale të përzjerjeve të normave dhe sanksioneve që ofron e drejta zakonore (Gjuraj., T. (1999:19). 193

194 9. Efektet e migrimit të brendshëm në ndryshimin nënkulturor të roleve brenda familjes Familja tradicionale shqiptare mbart në një plan shumëdimensional një tërësi vlerash e një mori tiparesh të cilat e bëjnë atë mjaft komplekse. Shndërrimi i shoqërisë, nga një shoqëri tradicionale dhe e mbyllur në një shoqëri të hapur kapitaliste, si dhe ndryshimet rrënjësore sociale dhe ekonomike, që përbëjnë njëherazi pragun e këtij kalimi, kanë krijuar një model të ri të familjes, i cili nuk ngjan pothuajse në asgjë me vite më parë. Lidhjet shoqërore dhe ndryshimi i proceseve të shoqërizimit janë shumë të rëndësishme në dinamikën e migrimit të brendshëm, veçanërisht kur transformimi i tyre shihet si një impakt në ndryshimin e kornizës së roleve brenda familjes dhe formës që ajo merr nga kuadri tradicional në atë modern (Williams, F. 2004: 14). Në analizën e dy ndryshoreve kryesore të mësipërme: lidhjeve shoqërore dhe ndryshimit të roleve familjare dhe marrëdhënies shkakësore që ato mund të kenë, një sërë faktorësh të tjerë të ndikuar nga migrimi janë për tu marre në konsideratë, pozicionimi dhe qasja ndaj punës dhe tregut të punës, qëndrimi ndaj traditës dhe sjelljet e ditëve të sotme, integrimi në vendbanime të reja dhe procesi i shoqërizimit brenda dhe jashtë familjes në kushtet e faktorëve të sipërpërmendur. Përmes këtij punimi tri koncepte kryesore sociologjike do të merren në konsideratë në mënyrë që të interpretohen analitikisht për qëllimin e të kuptuarit të realitetit të periferive të qyteteve shqiptare; specifikisht Tiranës. Tri konceptet e referuara do të jenë: procesi i vendosjes sociale (Portes & Sensenbrenner 1993: 27), shkakësia qarkulluese dhe grumbulluese (Massey, M. 1990:19), dhe shkëputja relative (Stark, R. 1991:111). Gjithë sa më lart do të shqyrtohet në perspektivën e një pikëprerje në lëmin mes fushës së sociologjisë së familjes dhe asaj të kulturës. Në këtë pjesë të punimit do të shqyrtohen në plan krahasimor vlerat historike, sociale dhe nënkulturore të familjes si një njësi shoqërore në Bathore, ku migrimi i brendshëm ka kushtëzuar shumë parametra të zhvillimit njerëzor. Analiza sociologjike do 194

195 të fokusohet në faktorët e qëndrueshëm dhe ata të ndryshueshëm të roleve e pozicioneve të anëtarëve të ndryshëm në familje ndër breza të ndikuar nga lëvizshmëria e brendshme. Fillimisht për efekt të kësaj analize, shoh me vlerë të theksoj se ajo ç ka mbart familja si një entitet social i tejkalon kufijtë formal të institucionit. Ajo është transformuar në të vërtetë në një themel, i cili më shumë se sa një objekt studimi, mund të trajtohet si një cilësi e njerzve që krijojnë institucionin dhe përcaktojnë aftësinë sociale të saj (Portes, A. & Sensenbrenner, J., 1995:1322). 14 Në kuadrin e lëvizjes së popullsisë, zhvendosjeve të individëve por edhe grupeve sociale nga një vendbanim në një tjetër, familja merr ngjyrime të reja kushtëzuar nga faktorët shtytës dhe tërheqës të migrimit. Po kështu edhe roli i saj nis e bëhet më i ndryshëm dhe elastik, i ekspozuar përballë transformimeve sociale në tërësi, sidomos në shoqëritë që ende përjetojnë tranzicion politik, ekonomik e social. Një nga debatet që ndihet i pranishëm mes sociologëve të familjes, atyre të kulturës dhe studiuesve të migrimit, në ditët e sotme, është ai që nën presionin e lëvizshmërisë së popullsisë, njerëzit perceptojnë si më të dukshëm e të aplikueshëm krijimin dhe shfaqjen e një familjeje sesa funksionimin efikas të saj. Në zonat e periferive të qyteteve të mëdha, rëndom të formuara si rezultat i zhvendosjeve të organizuara ose jo të popullsisë, familja ndihet nën ndikimin e të bërit se sa të qënit e tillë. Morgan, thekson tri cilësi që nisin të karakterizojnë familjet tradicionale kur ndërmarrin vendimin për t u zhvendosur në një qytet apo zonë të re, të ndryshme nga vendbanimi i mëparshëm (Morgan, J. 1996:15). Mbartja e gjithë perceptimeve psiko-sociale dhe kulturore që ata marrin me vete, sipas tij karakterizohet nga fluiditeti, diversiteti dhe qasja shumë dimensionale në përshtatshmëri me mjedisin ku vendosen. Praktikat, të cilave ju referohem në këtë artikull shprehin fragmente të jetuara nga individë, banorë të zonës së periferisë së Tiranës, të përditshmes së tyre, formës së jetësës që ka marrë jeta familjare me faktor përcaktues migrimin e brendshëm që ka ndikuar pashmangashmërisht edhe sjelljen shoqërore të tyre. 14 Portes, A. & Sensenbrenner, J. The American Journal of Sociology, Vol. 98, No. 6 (May, 1993):

196 Analizimi i familjes së sotme orvatet të thellohet gjithmonë e më tepër nga pikpamja e marrëdhënieve brenda. Për efekt të kushteve të veçanta të krijuara në periferi të Tiranës si rezultat i zhvendosjes së popullisë në këto zona një sërë modelesh e faktorësh të sjelljes sociale kanë ndryshuar. Në thelb të analizës në këtë pjesë të punimit është situata dilematike që një studiues social gjen në terrene të krijuara në mënyrë dinamike e të karakterizuara nga heterogjiniteti demografik. Të bërit familjen sipas asaj që duket (duhet të duket) kundrejt të bërit familje sipas asaj që tradita përcakton si model të përshtatshëm (të trashëguar nga origjina dhe vendbanimi i mëparshëm) duket se po humbet gjithmonë e më tepër pikën e dallueshmërisë. 15 Të zgjedhurit e bashkëshortit me lidhje të drejtpërdrejtë nga vendi i origjinës, ose preferencës për të njëjtin vendim në lidhje me fëmijën vajzë ose djalë hedh dritë mbi disa aspekte të të perceptuarit të hedhjes së themeleve të një familje të re, apo premisave për të krijuar/trashëguar një të tillë mbi bazën e parimeve apo tipareve të njëjta e të përcaktuara nga normat e traditat kulturore të sjella së bashku me të tjera mendësi nga vendbanimi i mëparshëm. Realiteti i sotshëm na ofron një pamje përballë së cilës është me vlerë të studiojmë nëse zgjedhjet dhe opinionet, sjelljet dhe mendimet e individëve i atribuohen më shumë gjesteve/veprimeve apo ndjesive/reagimeve të perjetuara nga ana e tyre apo cilësive që karakterizojnë familjet e tyre. Krijimi i një familje dhe të mbajturit të një të tille mbi baza të shëndosha sociale, kulturore e psikologjike paraqitet sot ende në formën e një dileme gjenden nën një situatë në të cilën njerezit shumë prej veprimtarive të tyre të përditshme lidhur me familjen i formatojnë sipas asaj që duhet të duket dhe jo asaj që ata ndjejnë në të vërtetë të bëjnë. Pyetja e përmendur është një tregues i këtij përfundimi. Kështu pyetjes në lidhje me 15 Finch, J. 2007: 6 Displaying Families Sociologjia bashkëkohore e marrëdhënieve familjare gjithmonë e më tepër po vë theksin e saj në analizën krahasimore të asaj që shfaqet dhe të asaj që në të vërtetë bëhet në familjen e sotme. Të shqyrtuarit e një konceti më shumë për sociologjinë e familjes; shfaqja e saj në këndvështrimin e gjerë shoqëror nuk përbën vetëm një mjet shtesë për këtë disiplinë por edhe potencialisht një element me vlerë empirikisht të studiueshmenë këto vitet e fundit. Të krijuarit e një familje dhe të funksionuarit e saj përveçse po perceptohet gjithnjë e më tepër si një proces gjithëpërfshirës i anëtarev brenda familjes, po ngërthen edhe një sërë tiparesh të tjera që janë formuar së fundmi brenda njësisë familjare që kanë nisur ta përfaqësojnë atë e njëherazi të përmirësojnë konceptin dhe natyrën shoqërore të saj në tërësi. 196

197 zgjedhjen e bashkëshortit/es të fëmijës vajzë apo djalë të tyre, masa më e madhe e përgjigjedhënësve me status civil i/e martuar kanë pranuar përkatësisht se Nuk ka rëndësi origjina krahinore e bashkëshortit ose bashkëshortes, rëndësi ka të jetë korrekt/e dhe besnik/e. Nëse keni vajzë në moshë martese cfarë origjine krahinore do të deshironit të kishte bashkëshorti i saj i ardhshëm? Alternativat Në përqindje Nga fshati juaj i origjinës 4.9 Nga krahina juaj e origjinës 22.1 Nga qyteti juaj i origjinës 3.5 Nga qytete të tjerë 1.1 Nuk ka rëndësi origjina krahinore e 68.6 bashkëshortit ose bashkëshortes, rëndësi ka të jetë korrekt/e dhe besnik/e Nëse keni djalë në moshë martese çfarë origjine krahinore do të dëshironit të kishte bashkeshortja tij e ardhshme? Alternativat përqindje Nga fshati juaj i origjinës 4.7 Nga krahina juaj e origjinës 24.0 Nga qyteti juaj i origjinës 2.7 Nga qytete të tjerë 1.4 Nuk ka rëndësi origjina krahinore e bashkëshortit ose bashkëshortes, rëndësi ka të jetë korrekt/e dhe besnik/e 67.1 Në 197

198 Mirëpo nga ana tjetër kjo përqindje e lartë e tolerancës kundrejt zgjedhjeve të brezit të ri për kushtet e krijimit të një familjeje të re, kundërargumentohet me një për qindje 61.8 për qind në vlerë të akumuluar që japin përgjigjen me të afërm të cilët kanë ardhur këtu nga fshati ose krahina ku kemi banuar më parë. Nga bisedat me grupin në fokus, problemet e gëzimet ndahen me po të njëjtin grup individësh dhe ky inkurajim vihet re nga njëri brez në tjetrin. Po atëherë me një shkallë frekuentueshmërie ende të ulët të shkollës e po aq dekurajuese të tregut të punës masivisht, jashtë zonës së banimit (Bathore) ku do të kenë mundësi të tjera shoqërizimi të rinjtë. 9.1 Pamje të familjes periferike në ditët e sotme Në një masë të madhe forma bërthamë e familjes shqiptare ka ndryshuar në mënyrë të ndjeshme dhe disa elemente të saj që njiheshin e konsideroheshin si tradicionale dhe standarte pavarsisht origjinës kanë pësuar ndryshime të dukshme si për shembull; koncepti për mirërritjen dhe kujdesin ndaj fëmijëve, martesën si ceremoni kundrejt asaj të ndarjes së përgjegjësive sipas roleve, barazinë në lidhje me punën jashtë shtëpisë, marrëdhënien mes brezave dhe rregullatorëve të kësaj marrëdhënieve etj. Në një lëm kaq shumë-disiplinor të tipareve e dukurive të jetës së përditshme, në procesin e hulumtimit të familjes si institucion, konkretisht në zonën e Bathores e Paskuqanit, duke marrë në konsideratë migrimin e brendshëm si një stimul të ndryshueshmërisë së një sërë faktorëve të sjelljes, ajo që shfaqet me interes të veçantë duket se është marrëdhënia e anëtarëve, të ndarë sipas roleve dhe perceptimi i tyre në lidhje me këto role. Në sfondin e këtij qëmtimi merren në konsideratë të veçantë ndryshimet evidente ekonomike, sociale, psikologjike, kulturore dhe gjeografike. Krijimi i një familjeje sot, ndonëse brenda kuadrit të të gjitha veprimeve të trashëguara nga tradita duket se bëhet mbi të njëjtat parime dhe rite, për nga nevojat dhe administrimi i marrëdhënieve brenda saj, duket se ka një sërë elementesh që në vetvete ushqejnë dilemën: nëse është më mirë një familje që duket si e tillë por nuk funksionon, 198

199 apo një familje që krijohet me qëllimin e vetëm për të funksionuar si formacion njerëzor dhe social pavarsisht vendndodhjes ku ajo është 16 (Ribbens McCarthy, J., R. Edwards & V. Cilat nga pajisjet e poshtëshenuara ka pasur familja juaj kur ju keni qëne më pak se 18 vjeç? Alternativat Në Radio 43.6 Televizor 59.6 Frigorifer 38.7 Biçikletë 9.8 Motoçikletë 1.6 Autoveturë 0.3 Çifteli 4.4 përqindje Kitarë 2.1 Fizarmonikë 0.2 Telefon 1.6 Mobilje 41.7 Bibliotekë 1.7 Lavatriçe 3.2 Asnjërën prej këtyre më lart 23.1 Mindere druri 2.1 Autoveture 0.2 Gillies2003:27).. 16 Dilema te dukesh apo te jesh ka nisur të përbëjë një element thellësisht debatues edhe në sferën e të studiuarit të familjes si institucion në evolucion konstant. 199

200 9.2 Komoditeti i jeteses Dukshëm në periferinë e Tiranës, shtëpitë e banorëve të vendosur aty prej 20 vitesh ngjajnë me një model afër standartit të pothuaj çdo familjeje në qytete të vogla apo periferitë e qyteteve të mëdha. Arredimi, sistemimi i dhomave, mjediseve, vendosja dhe përdorimi i artikujve dhe mobiljeve në shtëpi ndjek një linjë pothuaj të përcaktuar uniforme që nxit një pritshmëri koherente që në momentin e hyrjes në shtëpitë e tyre në pothuaj të gjithë shtëpitë e vizituara. Në gjuhën e shifrave kjo situatë mund të paraqitet në këtë mënyrë: 4.4 për qind e personave të pyetur kanë patur në mjediset pararendësie të banimit të tyre pajisje dhe objekte tradicionale si çiftelia dhe 2.1 për qind deklarojnë të kenë ende mindere druri. Ndërkohë që pas vendosjes në zonën e hulumtuar, Bathore, kjo përqindje bie në mënyrë të dukshme duke u kthyer në një masë krejtësisht të pakonsiderueshme vetëm 1,9 për qind për çifteli dhe 0,2 për qind për minderet e drurit. Ndërkohë që pajisje të tilla si autoveturë, kondicionerë, telefon, lavatrice e DVD player etj gjenden të pranishme në po të njëjtin grup në fokus në masa mjaft të konsiderueshme. (shih tabelën e mëposhtme) 200

201 Në shtëpine tuaj cilat nga pajisjet e poshtëshenuara gjenden aktualisht? Alternativa Në përqindje Radio 27.0 Televizor 98.4 Frigorifer 96.1 Biçikletë 21.3 Motoçikletë 10.4 Autoveturë 24.3 Çifteli 1.9 Kitarë 0.5 Fizarmonikë 1.4 Telefon 23.4 Mobilje 95.9 Bibliotekë 23.1 Lavatriçe 75.2 Pa përgjigje 0.6 DVD player 0.3 Kompjuter 0.3 Mindere 0.2 druri Kondicioner 1.1 Mikrovalë 0.3 Në po të njëjtën linjë logjike mund të vëzhgohet qasja ndaj mjediseve të jashtme të shtëpisë.në vendbanimet e mëparshme të pjesës më të madhe të këtyre individëve, shtëpitë ishin të ulëta, një ose dy katëshe më së shumti në mjedise rurale me oborre të përshtatura për kopshte apo tokë bujqësore, kullota etj. Ndonëse në kushte infrastrukturore mjaft të ndryshme tendenca për të përsëritur modele të ngjashme me vendbanimin e mëparshëm ndihet edhe në këtë rast me gjithë ndikimet e dukshme të jetesës në afërsi të 201

202 qytetit. Ka disa elemente me interes për t u përmendur në këtë drejtim. Njëri prej tyre është ndarja e hapësirës brenda shtëpisë në dhoma. Në pjesën më të madhë të shtëpive të vizituara personalisht vura re që katet e para të përshtatura dhe arreduara mjaftueshëm mirë si mjedise banimi ishin ndarë në një numër të konsiderueshëm dhomash (sipërfaqja prej 100 m2 është ndarë mesatarisht në dy ose tre mjedise të veçanta). Ndërkohë katet e dyta apo edhe më të larta të ndërtesave të ngritura ishin hapësira të pandara, shpesh të pambaruara e rrjedhimisht të papërdorura. Investimet më të mëdha në këtë drejtim, në një masë dërrmuese dërgesa edhe të të afërmve emigrantë ishin përdorur në katet e para të banimit. Në vijim, vëmendja mund të përqëndrohet në mjediset jashtë shtëpisë, kopshtet apo oborret rreth sipërfaqes së ndërtuar. Tabela në vijim na jep skematikisht ndarjen e pergjigjeve që banorët e pyetur kanë dhënë në lidhje me shfrytëzimin e hapësirës rreth banesës. Ju si e shfrytezoni hapësirën rreth banesës tuaj Përqindje Mbjellje perimesh 42.4 Piknik familjar 1.0 Parkim makine 9.3 Kopesht lulesh 16.1 Magazinim objektesh 4.0 Biznes privat 1.8 Nuk e shfrytëzoj aspak 28.9 Hardhi 26.6 Mbjellim pemë 0.8 Për sa më lart, e për efekt të analizës së kësaj pjese të studimit, ndalem në mënyrë të veçantë te përdorimi dhe justifikimi i këtij veprimi në lidhje me mjediset e jashtme të shtëpisë, pjesë e pronës së familjeve nën syrin e këtij vëzhgimi. 202

203 Shndërrimi i objektit të përdorimit të mjediseve jashtë shtëpisë; oborreve, kopshteve, tokës nga ajo për qëllime lidhur me bujqësi e kopshtari në hapësira për biznese të vogla familjare si dyqane, vend-parkimi për autovetura apo magazinim mallrash të ndryshme kryesisht që lidhen më aktivitete ndërtimi e tregtimi mund të konsiderohet në mënyrë të logjikshme si një tregues që i atribuohet më së shumti modeleve të jetesës në periferi qytetesh nga ana e të ardhurve. Të gjithë këto elemente ndikojnë pashmangshmërisht edhe në marrëdhëniet brenda familjes, mes anëtarëve që jetojnë të gjithë së bashku dhe jo vetëm. 9.3 Marrëdhëniet e anëtarëve të familjes Ndarja e roleve, përgjegjësia ndaj detyrimeve brenda kësaj njësie, hyrja dhe përdorimi i përfitimeve financiate mes anëtarëve të familjes si dhe organizimi i jetesës së përditshme janë disa mesazhe shumë të rëndësishme që ndihmojnë në të kuptuarin e konceptit të familjes në tërësi. Por në familjet e reja, të krijuara rishtazi ose të krijuara në kushtet e zhvendosjes së tyre nga një vendbanim në një tjetër vihet re një natyrshmëri, e cila reflektohet jo vetëm në marrëdhëniet e tyre me njëri-tjetrin por edhe në atë që ata shfaqin jashtë kornizave familjare, me fqinjët, miqtë, individët në vendet e punës dhe grupet e ndryshme shoqërore me të cilët i lidhin interesat e përditshme. Të moshuarit duken shumë të interesuar e të rreptë për disa norma që ja shoqërojnë rregullit në familje dhe mbarëvajtjes së roleve brenda kësaj njësie falë rregullit e normës. Ky këndvështrim i tyre mund të vëzhgohet përmes qëndrimit në lidhje me ndjekjen e vlerave e normave nënkulturore të zonave nga të cilat ata kanë ardhur. Mosha vjeç Me cilën përafrohet më shumë mënyra e jetesës në familjen tuaj? Në përqindje Me mënyrën e jetesës së banorëve të zonës ose të qytetit nga jeni 3.0 shpërngulur Me mënyrën e jetesës të banorëve të qytetit të Tiranës 19.2 Është diçka ndërmjet këtyre dy mënyrave të jetesës 76.8 Pa përgjigje

204 Mbi 65vjeç Me mënyrën e jetesës të banorëve të qytetit të Tiranës 3.3 Është diçka ndërmjet këtyre dy mënyrave të jetesës 96.7 Tipare të tilla si rradha e të folurit apo të përgjigjurit në shtëpi në prani të anëtarëve të tjerë të familjes, uniformiteti i opinioneve dhe konformizimi në lidhje me vendimarrjen e çështjeve të ndryshme familjare mes tyre janë vetëm disa nga cilësitë që vura re përgjatë bisedave e intervistave me ta. Kështu në masë të madhe të moshuarit, pjesë e grupit të të pyeturve insistojnë se në rradhën e të folurit, pavarsisht objektit në diskutim, rradha që rëndom duhet të ndiqet udhëhiqet nga mosha. Por ndërkohë, në mjediset jashtë shtëpisë, të rinjtë dhe adoleshentët nuk hezitojnë të pohojnë që ndjejnë fare pak presion nga ana e anëtarëve më të moshuar të familjes sa i takon aplikimit dhe respektimit të një ose më shumë normave nënkulturore të trashëguara nga krahina e origjinës. Ky qëndrim përforcohet dhe më tepër kur ata pyeten konkretisht në lidhje me vlera ose rite të caktuara. Shkalla e njohjes së tyre (e të rinjve) është modeste ose shpesh e unifikuar në një term të thjeshtë e të përgjithshëm. Në një plan lehtësisht të paraqitshëm në formën e vlerave kjo situatë paraqitet kështu: Grup mosha Elemente të kulturës së Në jetesës në qytetin e Tiranes që përqindje aplikohen edhe në familjen Nuk zbaton asnje zakon vjeç Festat e ndryshme 19.4 Kuzhinën 1.5 Nuk zbaton asnje zakon 66.9 Festat fetare vjeç Stilin e jetesës 10.8 Qendrimin ndaj punës 0.8 Pa përgjigje

205 35-49 vjeç vjeç Mbi 65 vjeç Nuk zbaton asnje zakon 59.3 Besnikeria 0.3 Festat e fëmijëve 0.3 Festat e ndryshme 1.0 Festat fetare 1.6 Konkurrenca 0.3 Lirinë e veprimit 0.7 Menaxhimin e të ardhurave 0.3 Stilin e jetesës 35.3 Individualizmin 0.3 Dasmat 0.3 Pa përgjigje 0.3 Nuk zbaton asnje zakon 68.7 Festat fetare 21.0 Frekuentimin e jetës 1.0 kulturore Stilin e jetesës 7.0 Gjuhën e përditshme 1.2 Nuk zbaton asnje zakon 62.9 Frekuentimin e jetës 2.9 kulturore Stilin e jetesës 3.5 Tolerancën 30.9 Pa përgjigje 14.3 Një tjetër fakt mjaft interesant sa i takon transformimit të formës dhe roleve familjare në periferi të Tiranës, duke mbajtur gjithmonë parasysh në fokus analitik, dilemën çfarë duket nga familja dhe cfarë është në të vërtetë, ka të bëjë me zgjerimin e rrethit të të afërmve dhe konsiderimi i secilit prej tyre si pjestar i rrethit të ngushtë afër 205

206 bërthamës familjare ose kushërinj të largët nga ana e njërit prind apo tjetrit. Pyetjes mbi arsyen dhe shpeshtësinë e të shkuarit në Tiranë/qendër një pjesë shumë e vogël e të anketurve pergjigjen për të takuar të afërm apo familjarë që banojnë atje 4.2 për qind ndërkohë që pjesa dërrmuese e tyre zgjedhin si përgjigje dominuese, për të blerë mallrat të ndryshëm 20 për qind ose për të takuar shoqe apo shokë që banojnë aty - 55 për qind. Vlen, gjithsesi të theksohet, që mosha mesatare e të anketuarve që zgjodhën alternativën e takuarit të të afërmve në Tiranë ishte vjeç. Në këtë mënyrë vihet re që moshat e reja vjeç, pohojnë se arsyeja e të shkuarit në Tiranë shpesh lidhet më shumë me aktivitete argëtuese dhe shoqërore ose deri diku dhe kërkimit të mundësive të punësimit e arsimimit të mëtejmë por jo të shoqëruarit e lidhjes me anëtarë e të afërm të familjes. 206

207 9.4 Familja dhe punësimi në zonat me të ardhur Intensiteti i proçeseve transformuese të familjes në zonat periferike të qyteteve të mëdha, lidhet në mënyrë të drejtpërdrejtë me mundësite dhe shfrytëzimin e të drejtës së punës. Punësimi dhe relivanca e tij në ditët e sotme janë shndërruar nga një veprimtari e thjeshtë e sigurimit të të ardhurave, në një proces integrues kompleks që kushtëzon mirëqënien familjare si nga ana ekonomike, ashtu edhe nga ajo psiko-sociale (Finch, J. 2007: 14). Në hulumtimin e zhvilluar në zonën e Bathores janë një sërë elementesh me interes për t u përmendur sa i takon marrëdhënies punë-rol familjar. Për një pjesë të mirë të të ardhurve në zonat periferike, që kanë banuar dhe siguruar jetësën, por edhe kanë formësuar stilin e të organizuarit të të përditshmes së tyre përmes angazhimit në bujqësi e punë blegtorale, qyteti i përball me një sfidë jo të lehtë të të jeturarit si nga pikpamja e të ri-konceptuarit të aktivitetit të punës por edhe të njohshmërisë me konceptin e profesionit. Për shembull shumica e grave që ishin mësuar për vite të tëra të qëndronin në shtëpi ose punonin në bujqësi, tashmë ju duhet jo rrallë të punojnë në industri dhe biznese fasone me orare shpesh të zgjatura e aspak të përshtatshme, që kufizojnë në mënyrë të dukshme mundësitë e angazhimit të tyre në familje si më parë. Ky lloj angazhimi dhe veprimtarie i mëson ata me një stil jetese më të kontrolluar nga aktorë të jashtëm, pra ndikon në pavarësinë e tyre sociale, ndonëse modeste. Megjithatë migrantët kanë mundësi të afirmohen në rrethin e tyre familjar me lidhje gjaku por edhe me të tjerë individë që njohin brenda dhe jashtë familjes, të ngjashëm në status, e interesa ekonomike, sociale e kulturore. Rritet në këtë mënyrë, në një masë të konsiderueshme edhe ndërgjegjia e tyre sociale për pozicionin, rolin, rëndësinë dhë përkatësinë në një grup social të caktuar (King, R.; Vullnetari, J.,2006: 74). 207

208 Sipas INSTAT ne raportin e fundit Migracioni në Shqipëri lëshuar në fillim të vitit 2015, raporti I theksuar gjinor në lëvizjet brenda vendit reflektohet jo vetëm në treguesit demografik por edhe në ata social e kulturore. Kështu po sipas të njëjtit raport burrat e moshës madhore pra në një moshë pune janë më të prirur për t u zhvendosur përtej kufijve të shtetit. Krejt ndryshe ofrojnë qasjen e tyre gratë në lidhje me këtë zgjedhje. Ato janë më të prirura të tentojnë në krye të përpjekjeve të tyre migrimin brenda për brenda vendit. Në Bathore, gjetja e mësipërme konvergon më së miri në nivel shifrash zyrtare apo në planin e ndarjes së njësive familjare të vendosura në këtë zonë në dy dhjetëvjeçarëve të fundit. Pjesa më e madhe e grave të intervistuara ishin familjare e një numër i konsiderueshëm i tyre që shkon në 21% ishin familjare të bashëkshortëve emigrantë. Megjithatë në një plan të përgjithshëm personat e anketuar më së shumti I përkasin gjinisë mashkullore. Pas bisedave dhe intervistave me ta kupton që numri i reduktuar i burrave në moshë pune në këtë zonë në nivel demografik i atrbuohet migrimit ndërkombëtar por vetëm pasi kanë levizur familjarisht, fillimisht në zonën e Bathores në fillim të viteve 90 të shekullit XXI, kanë ngritur atje shtëpitë e tyre për të sistemuar familjet, shpesh herë numeroze në anëtarë e më pas kanë ndërrmarrë vendimin e të migruarit jashtë vendit duke 208

209 ndihmuar të afërmit përmes remitancave nje kombinim i disa faktorëve njëherazi të fenomenit të migrimit. Një tjetër argument për t u marrë në konsideratë interpretative në po t ë njëjtin kuadër është pamja e profesioneve që të anketuarit kanë deklaruar kur janë pyetur. Ndonëse në një masë rreth 73% pohuan që ishin të paangazhuar në punë, profesionet e tyre variojnë nga ndërtimi deri tek mësuesia. Ndërkohë që më së shumti i përkasin nja zanati të fituar nga përvoja dhe puna drejtpërdrejt me të, shumë pak deklarojnë të jenë arsimuar për një profesion të kualifikuar. Nga vëzhgimi i vijueshëm për mëse 6 muaj në zonën e Bathores, rezulton që gratë, të cilat ishin të punësuara jashtë shtëpisë, në biznese fasone me një kolektiv të gjerë njerëzish në mjediset e punës ishin qytetarisht më aktive, e identiteti i tyre social kundrejt familjes e kundrejt shoqërisë ishte më i formuar sesa i grave, të cilat ishin shtëpiake apo thjesht të papuna. 209