The EU Operation through the family right and the Free Movement

Transcription

1 ISSN ISSN (Online) AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE Vol. V, Numri 3 Gusht 2016 PhD Candidate, Genc Kabili Down Syndrome Not Always Diagnosed by Laboratory and Imaging Examination A Case Report /Faqe 20 PhD Candidate, Iris Dhamo The EU Operation through the family right and the Free Movement /Faqe 76 Vol. V, Nr. 3 /

2 AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE QENDRA PËR STUDIME NDËRKOMBËTARE DHE DIPLOMATIKE ADRESA: Rr. Rexhep Jella Selitë e Vogël Tiranë - SHQIPËRI Cel: Website: permetialban@hotmail.com REVISTË SHKENCORE PERIODIKE Volumi V, Numri 3 Tiranë, Gusht 2016 ADSH Press ISSN ISSN (Online)

3 REVISTË SHKENCORE PERIODIKE Botim i Akademisë Diplomatike Shqiptare Drejtor Kryeredaktor Redaktorë Shkencor Prof. Dr. Lisen Bashkurti lbashkurti@albdiploacademy.com Dr. Alban Përmeti permetialban@hotmail.com Doc. Dr. Astrit Memia amemia@albdiploacademy.com Msc. Margarita Muho mmuho@albdiploacademy.com Këshilli Shkencor Kopertina Korrektor Faqosje Prof. Dr. Lisen Bashkurti Prof. Dr. Bashkim Rama Prof. Dr. Aleksandër Biberaj Prof. Dr. Joseph Mifsud Prof. Dr. Nabil Ayad Dr. Mlladen Andrlic Dr. Ilir Kulla Prof. Dr. Arben Puto Prof. Dr. Vasillaq Kureta Dr. (PhD Uni Graz) Endri Papajorgji Dr. Rovena Vata Olti Përmeti Majlinda Bashkurti Margarita Muho Olti Përmeti ISSN ISSN (Online)

4 Përmbajtja 1 Dr. K Shaqiri Migracioni si sfidë globale e sigurisë 2 MA. Fatmir Rama / PhD Kandidat, Valmir Hylenaj Funksionimi dhe zhvillimi i Shoqërisë Civile në Kosovë 3 PhD Candidate, Genc Kabili Down Syndrome Not Always Diagnosed by Laboratory and Imaging Examination A Case Report 4 MA. Arsim Thaçi Kontrabanda në veriun e Kosovës, pasojë e ndaluar në rajonin e Prizrenit 5 Studente, Dorina Azo Lufta e Spanjës, romancierët Petro Marko-Ernest Heminguej përballë historisë 6 Studente, Brunilda Azo Diktatura nën optikën e Kasëm Trebeshinës 7 Dr. Rovena Vata Qyteti hije e provincës në romanin Qyteti pa reklama të Ismail Kadaresë 8 PhD Candidate, Genc Kabili / Prof. Asoc. Dr. Rustem Celami Fetal Abdominal Wall Defect (Gastroschisis and Omphalocele): Case reports 9 MA. Arsim Thaçi Diplomacia e profilizuar 10 PhD Candidate, Iris Dhamo The EU Operation through the family right and the Free Movement 11 PhD Kandidat, Odise Moçka Shpërdorimi i kompetencave në administrimin e shoqërive tregtare 12 PhD Kandidate, Blerina Dervishi Politika të efektshme dhe demokratike të sigurisë Vol. V, Nr. 3 /

5 Migracioni si sfidë globale e sigurisë Dr. K Shaqiri Dr. K Shaqiri Migracioni si sfidë globale e sigurisë Abstrakti Në kuadër të lëvizjeve të njërëzve nëpër botë, qofshin ato të rregullta apo të parregullta, të gjitha këto levizje janë të ndërlidhura me migrimin. Folur nga këndvështrimi shkencor, migrimi sot është një e keqe e madhe për shoqërinë e sotme. Kjo është një dukuri shoqërore, e cila është e njohur prej epokave më të hershme e shkaktuara nga shumë faktor si: Politik, ekonomik, sigurisë dhe rrethanave të tjera të imponuara njerëzve që ta ndërrojnë vendin e origjinës me apo pa dëshirën e tyre. Migracioni si dukuri e tillë shprehët përmes dy segmentëve si, imigrimi dhe emigrimi. Pra, migracioni si process i përhershëm i lëvizjës së njerëzve, i cili është në rritje përmanente me numrin e migrantëve, si dhe problemet që ndërlidhen me këtë proces ka ndikuar që migracioni të jetë në qendër të vëmendjës në shumë vende të botës. Me arsye mund të theksojmë, që gadi të gjitha vendët e botës, sot ballafaqohen me sfidat që ndërlidhën me migracionin, qofshin ato vendët e origjinës, tranzitore apo vendët e destinacionit të fundit. Ky fenomen sot bëhët edhe më i komplikuar dhe aktual, duke pasur parasysh faktin, se në bazë të analizave të levizjeve migratore, që sot në botë përafërsisht jetojnë rreth 214 miliona njërëz jashtë vendit të origjinës ose 3% nga numri i përgjithshëm i njerëzvë në planetin e tokës, ashtu që ky numër ka përjetuar rritje enorme, posaçërisht në dy dekadat e fundit. Analizat e Migrimit për vitet , numëri i migrantëve, në nivelin ndërkombëtar është rritur për 45 milion, më shkallën e rritjës prej 2.1% në vit, derisa shkalla e sotme është ngritur për 2.9% në vit. Po ashtu, numëri i përgjithshëm i migrantëve në shkallë botërore, 6 GLOBAL CHALLENGE

6 ka përjetuar rritje në këto vitët e fundit të këtij shekulli, që rreth 150 milion në v. 2000, në 214 milion sot, që do të thotë që çdo i 33 është migrant, ndërsa në vitin 2000 çdo i 35-ti. Migracioni patjetër që është i ndërlidhur me lëvizjën e njerëzve nëpër vendët e ndryshme, për këtë numri i theksuar i migrantëve është i ndërlidhur edhe me vendët e Ballkanit Përendimor, përmes të cilave vende kanë kaluar një numër i mirë i migrantëve të parregullt, kryesisht nga vendet e lindjës së afërt si: Afganistani, Pakistani, Banglladeshi, Algjeria, Maroku, Kongo, Siria etj. Rritja e numrit të migrantëve në bazë të raporteve, vjen nga drejtimi: Turqia, Greqia, Shqipëria, Maqedonia përmes Serbisë dhe Kosovës, më qëllimin e fundit të depërtimit në vendet e Bashkimit Europian dhe në vendet e tjera përendimore. Migracion, është një emër i përbashkët i emigrimit dhe imigrimit. Arsyeja për një emër të përbashkët vjen nga ajo që shënojnë lëvizjën e njerëzve nga vendi origjinë kah vendët e treat, levizje e cila kushtëzohët prej shkaqeve politike, socioekonomike dhe të sigurisë. Pa marrë parasysh funksionimin e vendosjes së sistemit të një shteti i përcaktuar me Kushtetutë dhe Ligjeve të shteteve përkatëse, çdo herë ekziston hapsirë për mosrespektimin e të drejtave elementare dhe lirive të njeriut, në vëçanti në vendet e sistemit njëpartiak por edhe vendeve të transformuara në sistemet demokratike, ku ndaj kategorive të caktuara të njerëzve nuk respektohen ato të drejta qofshin ato për nga raca, ngjyra, adetet, bindjeve politike etj. AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE Fjalët kyçe: Migrimi, lëvizjet migratore, drejtimet, shkaqet, migrimi i pa rregullt. Nocioni i Migracionit Konceptet dhe Terminet Migrimi është e drejtë njerëzore! Çdo migrant është qenje njërezore, pa marrë parasysh statusin e tij politik apo ekonomik. Nocioni migracion, i cili përfshin edhe kërkimin e azilit për shkaqe politike e jopolitike, është pjesë përbërëse e zhvillimit shoqëror dhe kuptimit të të drejtave të njeriut. Shkencat të cilat në mënyrë sistematike merren me migrimin si: gjeografija, demografija, antropologjija, ekonomija, sociologjija, shkenca të cilat janë të drejtuara në studimin e migracionit: historia, politologjia, medicina etj. Gjeografija para se gjithash merret me varjacionet hapsinore të migrimi, respektivisht me rrjedhat e migrimit; numërikisht është e orjentuar nga numëri i levizjeve të migrantëve e ndërlidhur me terrenin; gjeografia sociale tenton të vërtetojë edhe arsyet themelore të migrimit ose edhe qëndrimin e popullatës. Demografija, migrimin e vështron si një përbërës më të rendëshishëm të lëvizjeve të banorëve dhe e shpreh si një lëvizjë mekanike (krahas fertilitetit dhe mortalitetit si lëvizje organike ). Ekonomia është e shtyrë të merret me migracionin, sepse çdo rrjedhë migratore ka pasoja në levizjet e përgjithshme ekonomike: çështja e tregut të punës drejtë për drejtë është nën ndikimin e trendeve dhe mundësive migratore; punësimi dhe papunësia shkaktojnë emigrimin dhe imigrimin, derisa emigrimi dhe imigrimi në mënyrë retroaktive ndikojnë në gjendjen e tregut të punës; ekonomia hulumton edhe ndikimin e migracionit në kërkesat konsumuese dhe inflacioni, si ka edhe efektet e migrantëve në vendët e origjinës. Antropologët studijojnë edhe migrimet parahistorike, para së gjithash migracionet Homo sapiense para krijimit të civilizimit, si dhe ndikimin e migrimit në zhvillimin e tyre; antropologjisë i interesojnë edhe përbërjet migratore të popullatave në krahasim me banorët vendas, si dhe pasojat e kulturave të ndryshme që gjenerojnë migrimet, pasojat e migrimit në raportet sociale, roli i migrantëve në krijimin e sistemeve të reja sociale në sferën në mes shoqërive nacionale, krijimin e institucioneve migratore në vendet pranuese, si dhe procesi i integrimit shoqëror të grupeve migratore, dhe së fundi, çështjet e rrjedhave të integrimit shoqëror në kushtet e shkallës së lartë të imigrimit. Vol. V, Nr. 3 /

7 Migracioni si sfidë globale e sigurisë Dr. K Shaqiri Historia është e drejtuar në studimin e migracionit, në vëçanti kur migrimet janë masive e që ndikojnë drejt për drejtë si shkas i ndërrimeve të rëndësishme politike dhe atyre sociale në kuadër të një faze të caktuar historike; historianët po ashtu hulumtojnë dhe ndikimin kthyes të migracionit në ngjarjet politike. Politologjia hulumton proceset bashkëkohore politike, të cilat gjenerojnë migrimin, si dhe rolin e shtetit në gjenerimin, kontrollin dhe parandalimin e migrimit; ajo po ashtu kujdesë të vëçantë i kushton përkatësisë politike, qytetarëve, kjo do të thotë shtetësisë së migrantëve si dhe ndikimin e natyralizimit në definimin e bashkësisë politike në disa shtete. Medecina është e interesuar për migrimin në aspektin epidemiologjik, para se gjithash në kuptimin e lokacionit dhe mundësisë së zgjërimit të disa sëmundjeve infektive; por karshi kësaj medecina është e interesuar edhe për veçoritë e fotos shëndetsore të popullatave specifike, siç është popullata Migratore. Edhe pse migrimet si fenomen kërkojnë qasje multidisiplinare e interdisiplinare në studime, deri më tani çdo disiplinë ka pasur këndvështrimin e saj, pa ndonjë integrim të plotë. Pasojat janë të dukshme edhe gjatë definimit të vet nocionit të migrimit - çdo disiplinë shkencore në mënyrë te vëçantë i thekson dimensioned, të cilat janë relevante për qasjen e tyre në studimin e migracionit. Kështu që, me definim theksohet ose roli i hapsirës, largësisë; ose roli i kohës (zgjatjës), ose roli i pasojave ekonomiko-sociale; ose roli i kufijve administrativeshtetëror; ose aktivitetet ekonomike të migrantëve, ose vet masiviteti i migrimit etj.; apo pasojat sipas përkatsisë së migrantëve. Nëse bëhët fjalë për migrimet bashkëkohore nuk mundë t i iket dimensionit të hapsirës dhe kohës pa marrë parasysh se sa arbitrar ka qenë nocioni i njësisë hapësinore, Standing (1984 Mesić, 241), i cek katër dimensione në raport me aktorët në lëvizje. 1. Hapsira. (Njësia teritoriale - e caktuar në mënyrë arbitrare - levizja fizike përmës hapsirës në mes dy destinacioneve, para se gjithash e rëndësishme këtu është largësia), 2. Koha apo zgjatja e emitimit, 3. Banimi dmth. vendbanimi (si njësi jetëse supozimi që njeriu është gadi natyrshëm sedentar) dhe, 4. Aktivitetet dhe pasojat e tyre (pasojat e mëdha - fenomeni më i përafërt me migrimet). Çështja themelore dallimi në mes migrimit dhe mobilitetit hapsinor çdo migrim përfshin lëvizjen, por edhe çdo lëvizje nuk është migraim. Si dukët që sot, migrimet mundë të caktohen vëtëm në kundërshtim ndaj mobilitetit të përgjithshëm hapsinor. Në raelitet qysh në vitin 1971, Zelinsky në artikullin e tij ka konstatuar Hipoteza mbi mobilizmin tranzittor, që rëndësia e modernizimit dhe fakti që format e mobilizmit janë gjithëherë e më të kompleksuara, lëvizshmëria e përkohshme po bëhët gjithënjë e më e shpeshtë. Rritja e levizshmërisë së përkohshme është domëthënja e shteteve të zhvilluara, kështu që kjo lëvizshmëri është si pasojë e zgjërimit të motivacioneve jo-ekonomike apo edhe më shpesh thënë konsumuese, e kjo do të thotë motiveve joproduktive të levizshmërisë. Në këto kushte me rëndësi është të caktohët bile se, te cilat elemente sot, levizjet i përafrojnë me migrimet. Lëvizjet migratore Migrimet e paraqitura kështu dhe lëvizshmëria hapsinore duhët të kuptohën paraprakisht si dy pole të të njejtit kontinum; Lëvizjet e popullatës zhvillohën në dy dimensione: në hapsirë dhe kohë dhe, zakonisht klasifikohën sipas standardeve në kufijtë e kohës dhe haspirës; kur të merren parasysh standardet zakonisht në kufijtë e aplikuar atëherë tipet e ndryshme të lëvizshmërisë hapësinore mund të vendosen në një raster: 8 GLOBAL CHALLENGE

8 Tipi i lëvizjës Migracioni Lëvizshmëria Hapësinore Definicioni Ndërrimi konstant i vendbanimit të zakonshëm Transferi me zgjatje variative Konceptet kyçe Vendabanim zakonshëm i Koncepti integrues Pak i rëndësishëm Kthimi Pa qëllim kthimi Mund të kyq kthimin Dimenzionet kyçe Zgjatja Ndërrimi i përhershëm i vendbanimit Varitetet në zgjatjen e vendbanimit Frekuentimi Një transfer Ngjarje të përsëritura Sezonaliteti Variacione të vogla sezonale Variacione të mëdha sezonale AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE Me lëvizjet migratore dhe azilin më së tepërmi janë të ngarkuara vendet e BE dhe vende të tjera të botës përendimore. Në kuadër të kontrollit të migrimeve ndaj Europës, për herë të parë është mbajtur takimi nga institucionet e ministrive të brendëshme dhe drejtësisë në Finlandë (Tampereu), ku është identifikuar vëndosmëria e vizionit mbi zhvillimin e Bashkimit Europian, si hapsirë e lirisë, sigurisë dhe drejtësisë. Hapsira e migrimit për Europën është synimi për zhvillimin e partneritetit me vendët prej të cilave migrantët vijnë, vazhdimi i vëndosjes të sistemit të përbashkët të azilit, respektimi i parimeve të trajtimit të drejtë të shtetasëve të vendeve të treta si dhe menaxhimi me rrjedhat migratore. Edhe pse vëmendja është përqendruar në partneritetin me vendët prej të cilave vijnë migrantët, duke përfshirë patjetër bashkëpunimin me vendet e tranzitit si dhe një qasje gjithëpërfshirëse të migrimeve, çka nënkupton edhe raportet ndaj zhdukjës së varfërisë, përmirësimin e kushteve të jetës dhe mundësitë e punësimit, preventimi i konflikteve dhe mbështetja e shteteve në arritjën e standardeve demokratike të cilat kanë të bëjnë me respektimin e të drejtave të njeriut, në veçanti pakicave, grave dhe fëmijëve. Tek sistemet e përbashkëta të azilit jepen drejtimet sipas koordinimit të procedurave të azilit dhe vendosjen e sistemit për identifikimin e azilkërkuesëve. Parimi i trajtimit të drejtë i shtetasëve të vendeve të treta ka të bëjë me shtetasit e vendeve të treat, të cilët qëndrojnë në vendet anëtare, dhe rregullon të drejten e qëndrimit, punësimit, edukimit e të ngjajshme. Menaxhimi i rrjedhave të migrimit nënkupton një spektër të gjerë të mekanizmave, prej udhëheqjes së kampanjave informative në vendet origjinë të migrantëve, për mudësitë reale të imigrimit dhe parandalimi i tregtisë me njerëz si dhe ofrimi i ndihmës vendeve origjinë dhe atyre të tranzitit që të fuqizojnë aftësitë e tyre të efikasitetit në luftën kundër tregtisë më njerëz. Të gjitha këto janë masa që merren në favor të krijimit të një situate më te mirë të klimës së sigurisë në këto vende. Sa më sipër mund ti referohemi, Kancelarit Gjerman Konrada Adenauera me fillimin e integrimeve Europiane ku thot se: Siguria nuk është gjithçka, por çdo gjë tjetër pa siguri është asgjë. Për këtë është e nevojshme zbatimi i politikave të përbashkëta të vizave, çka përfshin bashkëpunim të ngushtë mes përfaqësive konsullore të vendeve përkatëse posaçërisht vendeve anëtare të BE në vendët e treta, miratimi i legjislacionit, i cili parasheh sanksione rigoroze ndaj atyre që janë të përfshirë në tregtinë e njërëzve dhe eksploatimin me migrant, pranimi i plotë i marrëveshjës së Shengenit nga vendet kandidate, krejt deri te kontrolli efikas i kufijve të jashtëm, që e zbatojnë profesionalisht dhe janë të trajnuar të posaçëm. Vol. V, Nr. 3 /

9 Migracioni si sfidë globale e sigurisë Dr. K Shaqiri Mobiliteti hapsinor i migrimit Kemi theksuar më parë që, Migrimet janë lëvizje të njerëzve nga një vend në një tjetër me qëllim të ndërrimit të përkohshëm apo të përhershëm të vendbanimit. Ndërrimi i mjedisit në të cilin jetojnë njerëzit ndikon në ndërrimin e veseve të tyre. Prandaj njërëzit të cilët migrojnë quhën migrant. Nocionet emigrimi dhe imigrimi kanë të bëjnë me migrime ndërkombëtare. Për vendin nga i cili njerëzit shpërngulën, ata janë emigrant, për vendin ku ata shpërngulen, imigrant. Migrimet janë të ndërlidhura me: 1. Zhvillimin e fuqisë prodhuese, 2. Reprodukimin e popullsisë, 3. Shtrirjen teritoriale, 4. Strukturën e banorëve, 5. Urbanizimin. Një prej treguesve më të rëndësishëm, i cili përdoret gjatë analizave të migrimit është SALDOJA E MIGRIMIT. Ai paraqet ndryshimin në mes të shpërngulurve dhe të kthyerve në një vend të caktuar apo rajoni gjatë një viti. Nga SM varet: 1. Dinamika e numërit të banorëve, 2. Struktura gjinore dhe e moshës, 3. Volumi i fuqisë punëtore. Migrimet e para të mëdha kanë filluar pas zbulimeve të mëdha gjeografike. Vëtëm në shek. XIX dhe gjysmën e parë të shek. XX nga Europa janë shpërngulur në Botën e Re rreth 50 milion njerëz, kryesisht në Amerikë, Australi dhe Zelandën e Re. Nëse do të bënim një klasifikim të llojeve të migrimit, ato mund të jenë: Sipas kohëzgjatjës: Të përhershme dhe Sezonale; Sipas kalimit të kufijve shtetëror: Të jashtme dhe të brendshme; sipas shkaktarëve, politik, ekonomik, administrativ dhe ekologjik. Migracionet ekonimke janë shperngulje të vullnetshme për përmirsimin e gjendjes materiale. Migrimet politike, janë shpërngulje (vendosje) masive mbi bazën e presionit të njëanshëm apo bashkëpunimit dypalësh ndërkombëtar dhe mund të jenë ikje masive. Prandaj duke u mbështetur në atë që u tha si më lartë migrimet ndahën: 1. Shpërngulje masive (transferimi, eksodi/etnik, racor, apo grupeve religjioze); 2. Ikje të paorganizuara (nën format e ndryshme të diskriminimit - refugjat, njërëz të shpërngulur); 3. Migrime formale-politike (azilant të rrejshëm, cënimi i të drejtave njerzore dhe qytetare). Me rastin e situatave të tilla, duhet patjetër që të kërkohen edhe shkaktarët, e ata mundë të jenë të ndarë në dy grupe: 1. Luftërat dhe format e ndryshme të konflikteve politike, 2. Shpërnguljet e planifikuara administrative apo përndjekja e njërëzve. Lëvizjet e stërgjatura dhe shkallore të migrimit ndryshe e që quhen levizje metanastazike. Pasojat shoqërore, politike e kulturore të migracionit Migrimet në botë gjatë viteve të kaluara kanë qenë në rritje por, ky trend vazhdon të jetë akoma. Nëse do të marrim shembullin e Serbisë, e cila gjendet në trajektoren kryesore të lëvizjeve migratore por, edhe të azilkërkuesve në vëçanti nga fusha të përfshira me konflikte lufte dhe krizash. Numëri i përsonave që kalojnë përmes Serbisë çdo ditë e më tepër është në rritje dhe i tejkalon kapacitetet e Serbisë. Për këtë, është e nevojshme të gjinden mënyra se si të menaxhohën këto migrime. Vëtëm gjatë vitit 2014/2015, nga Kosova kanë emigruar rreth Kosovar të të gjitha etniciteteve, derisa nga lindja e Afërt dhe e Mesme rreth 1 milion, numër ky që akoma 10 GLOBAL CHALLENGE

10 nuk është bërë saktësisht i ditur. Gjetja e menyrave do të jetë më së tepërmi në favor të migrantëve dhe shteteve nga të cilat migrojnë sikur dhe vendet përendimore drejt të cilave migrantët orientohen, e në vëçanti nxitja e zhvillimit të politikave migratore lokale. Procesi i aderimit në BE është i komplikuar dhe gjithëpërfshirës, duke njohur rëndësinë dhe aktualitetin e temës, do të jenë të organizuara një mori panel diskutimesh edhe në të ardhmen me qëllim që të inicohen diskutime mbi marrëdhëniet e jashtme politike ndaj BE dhe në të gjitha proceset përcjellëse dhe aktivitetet, duke pasur parasysh që anëtarsimi në BE është proklamuar si prioritet i jashtëm politik i çdo vendi të interesuar për anëtarsim. Nga vet fillimi, Forumi mbledh analistët më të dalluar të politikave të jashtme dhe njohësit si resursi më i vlefshëm i kësaj fushe, tek ne një institucion unik, në kuptimin e anëtarësimit, profesionalizmit dhe demokratizimit. Forumi synon të ofrojë kontributin e tij në ndërtimin/ngritjen e supozimeve reale në opinionin tonë për ndryshimin e botës së sotme, vendin tonë, interesat dhe shanset në kuadër të tij, si dhe formimin e politikave të vendit mbi këto baza. Asnjë lëvizje migratore nuk mbetet pa pasoja, duke reflektuar negativisht në të gjitha sferat e jetës shoqërore dhe të çdo vendi veç e veç. Ndikimi negativ ekspozohet në të gjitha fushat e jetës shoqërore, si në politikë dhe mardhëniet politike, ekonomi, siguri, kulturë dhe aspektet e tjera të jetës. Pa marrë parasyshë pasojat e migracionit, vëndet anëtare të BE duhët të zhvillojnë politika të përbashkëta në lidhje më çështjen e migracionit. Arsyeja bjen në atë që, të gjitha këto vende në mënyrë të ndjeshme janë të prekura nga levizjet ndërkombëtare të migrimit. Për pasojë, natyrshëm është kërkuar hartimi i politikave të përbashkëta në nivel të komuniteteve, duke synuar menaxhim efektiv të migrimeve përmes lëvizjeve të koordinuara dhe duke pasur parasysh situatën ekonomike e demografike te vendeve anëtare. Një situatë e tillë zen një vend bazë në politikat migruese të BE, posaçërisht nëse merren parasysh pikat referuese dhe faktet e studimeve të ndryshme, të cilat flasin për rritjen e numërit të kërkesave për migrant në Europë, të cilat sillen rreth 56 milion njerëz deri në v Në hartimin e poltikave të përbashkëta, kërkohet marrja e masave të përbashkëta në kuadër të luftës ndaj migrimeve të parregullta. Më këto masa, BE edhe një herë ka potencuar nevojën për përgjegjësi të përbashkët të vendeve anëtare në lidhje me fushën e migrimit. BE është e orientuar për nga forcimi i bashkëpunimit me vëndet e treta, kryesisht të vendeve origjinë, për parandalimin e migrimit të parregullt në dy drejtime kryesore: Zhvillimi i vendeve origjinë për parandalimin e shkaktarëve migrues dhe ripranimit, si dhe kthimi i migrantëve në vendin origjinë. (Workpermit.com UK, Pragram i Hagës: Lidhur me procesin e Ri pranimit dhe Kthimit, BE ka intensifikuar përpjekjet për nënshkrimin e marrëveshjeve të ripranimit me shumë vende të origjinës si: Hong- Kongu, Sri- Lanka, Makao, Shqipëria, Kosova, Rusia etj. Ndërsa në proces janë shumë vende të rajonit e më gjërë. Nënshkrimi i marrveshjeve është shoqëruar me programe të asistencës si ANESA, i cili synon përkrahjen teknike dhe ndihmën financiare vendeve të treta nga fusha e azilit dhe migrimit. AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE Faktorët nxitës të migrimit dhe lëvizjeve migratore Ndër faktorët nxitës të migrimit, të cilët shpeshherë përmenden në studime të ndryshme të këtij fenomeni janë si në vijim: Rritja e ulët ekonomike e kombinuar më një pabarazi të dukshme në ndarjen e të ardhurave personale; Nataliteti i lartë; Niveli i lartë i papunësisë; Presioni i lartë në lidhje me pronën e tokave apo kushtet me mesin urban; Shkelja e të drejtave të njeriut, diskriminimi, dhe trajtimi degradues Vol. V, Nr. 3 /

11 Migracioni si sfidë globale e sigurisë Dr. K Shaqiri njerëzor; Përndjekja ose frika nga përndjekja për shkak të racës, shtetësisë, bindjeve politike, besimit apo përkatësia e ndonjë grupi social; Katastrofat e natyrës apo degradimi ekologjik; Keq qeverisja. Ndër faktorët nxitës të migrimit mundë të komponohen: Siguria dhe zhvillimi ekonomik në vendin e destinacionit; mundësia e punësimit; mundësia e legalizimit të dokumenteve; mundësia e integrimit; distancat me vendin e destinacionit dhe ekzistimi i rrjeteve të migrimit. Shpjegime përcaktuese të nocioneve migratore, - Migrimet e brëndshme dhe Migrimet ndërkombëtare. Migrime të brendshme janë lëvizje brenda vendit, nga një njësi administrative në një tjetër, si psh: Në kuadër të një rajoni, province, krahine, ose të një bashkësie etj. Ndërsa migrimet ndërkombëtare përfshijnë kalimin e një a më tepër të kalimeve kufitare ndërkombëtare, të cilat çojnë drejt ndërrimit të statusit të përsonit si migrant. Migrimet ndërkombëtare përfshijnë lëvizjen e refugjatëve dhe përsonave të tjerë të shtyrë ta lëshojnë vendin e tyre. Migrimet ndërkombëtare mund të jenë emigruese dhe imigruese në bazë të drejtimit të levizjës. Migrant është përsoni i cili në mënyrë vullnetare nga arsyet përsonale lëviz nga vendi i tij origjinë në një vend të posaçëm destinacioni nga presioni i dikujt tjetër për të bërë një veprim të tillë. Pra, ky definicion e vë theksin në natyrën e vullnetshme të lëvizjes së personit, si kriter kryesor. Këtu përfshihen edhe personat të cilët lëvizin në mënyrë të rregullt si dhe ata persona që lëvizin në formë jo të rregullt, që do të thotë, edhe ata persona që nuk posedojnë dokumente të nevojshme si, vizën, lejeqëndrimin apo lejen e punës. Personat që udhëtojnë në pushime, udhëtime për biznese, shërbime mjekësore apo pelegrinazh, këta përsona parimisht nuk quhen migrant, pavarsisht nga levizjet e tyre, që janë vullnetare, sepse qëllimi i tyre nuk është qëndrimi i përhershëm në vendin e destinacionit. Prandaj në lidhje me këtë mund të përmbyllim, që migranti mundë të klasifikohet si imigrant dhe emigrant. Për vendin origjinë ai emërtohët si emigrant, ndërsa për vendin e destinacionit apo vendin nikoqir ai emrtohët si imigrant. Në kuadër të gjithë asaj që u theksua, ekziston edhe një fenomen tjetër e që përcaktohët si Migrim i dhunshëm. Ky është veprim i lëvizjës së imponuar e një përsoni apo grup njerëzish me qëllim që të largohët nga konflikti i luftës, nga një situatë ku aplikohet dhuna, shkelja e të drejtave përsonale të njeriut, vrasje, tortura, krim, një katastrofë e natyrës apo ngjarje të tjera të shkaktuara nga njeiru. Ky nocion përdoret edhe për lëvizjen e refugjatëve si dhe shkëmbimi i komuniteteve në mes shteteve. Përmbyllje Duke u nisur nga ajo që u tha më lartë, mund të konludojmë që migrimet janë një e keqe e njërëzimit, të cilat janë të imponuara nga shumë faktor, në shumë raste pa një qëllim të caktuar. Migrimet janë po ashtu një process i përgjithshëm me të cilin duhet të merret, çdo shtet veç e veç dhe në kuadër të një bashkkëpunimi të ndërsjelltë ndërkombëtar si faktor i rëndësishëm edhe në rrafshin global. Migrimi nuk është qëllim i vetvetës, por që duhët të gjinden zgjidhjet në kuadër të BE-së, në vëçanti vendeve anëtare por edhe vendeve të tjera të origjinës. Çdo vend, i cili ballafaqohet me këtë fenomen duhet të pranojë bashkëpunim serioz në mënyrë që të parandolohet kjo dukuri e dëmshme për shoqërinë, sepse prodhim i krejt kësaj janë lëvizjet e pa kontrolluara të njerëzve nëpër botë. Fenomeni i migrimit i shprehur në vëçanti në dekadat e fundit është duke u shndërruar në situatë të bezdisshme dhe me karakter të sikletshëm për shoqërinë. 12 GLOBAL CHALLENGE

12 Aq më tepër, për atë që po len gjurmë të papërmirësueshme për sigurinë rajonale e më gjërë. Hartimi i programeve zhvillimore për vendet origjinë është i një rëndësie të vëçantë, gjithësesi në bashkëpunim me vendet e tjera të BE, e krejt kjo ka qëllimin që ky fenomen në një shkallë të caktuar të vëhët nën kontroll, ashtu që pasojat të jenë sa më të vogla në një të ardhme të afërt. Vlen të theksohët, që të gjitha vendet, pa marrë në konsideratë situatën politike, ekonomike etj, duhet në mënyrë unike ti qasen dhe të angazhohen në parandalimin e kësaj të keqeje që trendet e migrimit të jenë pozitive, duke pasur parasysh që asnjë vend nuk është në gjendje të ballafaqohet i vetëm me këtë fenomen, e aq më pak të ketë aftësi për ta zgjidhur këtë dukuri, sepse kapacitetet e çdo vendi janë të pamjaftuara për një zgjidhje afatgjate e të qëndrueshme. Vendet e BE-së, por edhe vende të tjera, duhet domosdoshmërisht që përmes hartimit të politikave të përbashkëta, strategjive dhe veprimeve të tjera të përbashkëta ti gjejnë zgjidhjet optimale për një stabilitet në kuptimin e ndërprerjës së trendeve migratore, të cilat po marrin një karakter të zhvillimit në rrafshin global. Ky fenomen, jep një mesazh për botën që mosndërmarrja e masave adekuate dhe në kohë në sensin e parandalimit përmes programeve të ndryshme, ndihmës financiare që mund të ndikojë me rastin e lëvizjeve migratore, po ashtu të parandalojë shkeljen e të drejtave elementare dhe lirive themelore të njeriut. Për krejt këtë, duhët të kërohen shkaqet për çfarë vjen deri te levizjet masive, sepse në disa situata sikur ajo ekonomike e të ngjajshme BE dhe institucionet e tjera kanë vënë në dijeni që nuk ekzistojnë shkaqe për lëvizje të tilla migratore. AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE BIBLIOGRAFIA: 1. Centar za napredne studije, Sarajevo 2. Evropska muslimanska mreža Globalni izazov migracija 3. Alispahic Bakir- Sigurnost i stabilnost kao globalni izazov,2014,sarajevo 4. Konvencija protiv Torture, Divlje kažnjavanje, nehumano i degradirajuci tretman (26 Juni 1987). 5. Medunarodna Konvencija o djecjim pravima( 2 Septembar1990) 6. Evropska Konvencija za osnovna ljudska ( 3 Septembar 1953). 7. Konvenncija o Statusu Izbjeglica (1951) i njen provedbeni Protokol 8. Konvencija za zaštitu prava svih radnika Migranata i njihovih clanova porodice (1998) 9. Kosolidovano Acquis za Imigracionu sferu ( justice_ home/doc_centre/intro/docs/jha_acquis_1008_en. 10. Instrumenti usvojeni unutar Medunarodne Organizacije 11. Konvencija br. 97 O motivima migracije radi zapošljavanja (C97) 12. Preporuka br. 86 O motivima migracije radi zapošljavanja 13. Konvencija.br. 143 O radnicima migrantima (C 143) 14. Preporuka br. 151 Za radnike migrante 15. Evropska Konvencija za Statusa Migranta, Evropska Socialna Karta, rigledana, Konvencija za ucešce stranaca u javnom životu na lokalnom nivou, Univerzalna Deklaracija za ljudska prava, usvojena od Generalne Skupštine Ujedinjenih Nacija, Medunarodna Konvencija za Ekonomska, Socijalna i KulturnaPrava. 20. Medunarodna Konvencija za Civilna i Politicka Prava, Medunarodna Konvencija za Eleminaciju svih oblika Rasne Diskriminacije,1965 Vol. V, Nr. 3 /

13 Funksionimi dhe zhvillimi i Shoqërisë Civile në Kosovë MA. Fatmir Rama / PhD Kandidat, Valmir Hylenaj MA. Fatmir Rama PhD Kandidat, Valmir Hylenaj Funksionimi dhe zhvillimi i Shoqërisë Civile në Kosovë Abstrakt Qëllimi kryesor i këtij punimi është që të analizohet dhe të shpaloset zhvillimi, fuksionimi dhe qasja e shoqërisë civile në Kosovë. Ngritja e shoqërisë civile në skenën vendore dhe botërore përbën një nga zhvillimet kryesore të tri dekadave të fundit, ndërsa historia e shoqërisë civile në Kosovë mund të ndahet në dy periudha, para vitit 1999 dhe pas vitit Gjatë periudhës se parë, një pjesë e madhe e shoqërisë u mobilizua për të punuar në baza vullnetare për mirëqenien e qytetarëve. Në fakt, gjatë kësaj kohe, e gjithë shoqëria kosovare ishte mobilizuar për të ndihmuar njëri tjetrin dhe punonte e vepronte si një trup i përbashkët, ndërsa në periudhën pas përfundimit të luftës, roli i shoqërisë civile ndryshoi rrënjësisht duke u pasuruar edhe më përvoja të reja përmes bashkëpunimit me organizata të tjera nderkombëtare që filluan të vepronin në Kosovë dhe natyrisht luajten rol të rendësishëm në zhvillimin dhe avanasimin e rolit të shoqërisë civile në vend. Kosova tashmë është një shtet i pavarur dhe sovran, ku shoqërisë civile i është dhënë hapësirë e renëdesishme, ndërsa kjo e fundit po luan rol të rëndesishëm në fuqizimin e demokracisë dhe zhvillimin shoqëror në përgjithesi, ku përfitimet janë në favor të qytetarëve dhe vendit. Fjalët kyçe: Shoqëri civile, Kosovë, demokratike, zhvillim shoqëror, mirëqenie, etj. 14 GLOBAL CHALLENGE

14 Hyrje Shoqëria civile është shtylla dhe bazamenti kryesor në funksionimin dhe ndërtimin e një shoqërie përparimtare dhe demokratike, pa një shoqëri civile demokratike nuk ka zhvillim, prosperitet, mirëqenje, rend, drejtësi, barazi. Objektivë kryesore e shoqërisë civile demokratike është që të percjellët zhvillimi shoqëror duke u fokusuar gjithnjë e më shumë në aktivitetet e institucioneve të qeverisjes dhe politikë-bërjes. Tashmë shoqëria civile në Kosovë shërben si një gardian për qytëtarët e saj, e cila e shtynë qeverinë e vendit për të bërë atë që është e dobishme për qytetarët e saj. Shoqëria civile nese angazhohet në drejtimin për të cilin është e percaktuar, mund të luaj një rol të rendësishëm me rritjen e pjekurisë së qeverisë dhe institucionëve publike-politike dhe ekonomike të Kosovës. Ajo më një monitorimin e vazhdushëm dhe kontrollues, shtyn institucionet që të jenë më logaridhenëse drejt zhvillimit shoqëror dhe ofrimit të politikave dhe shërbimeve në interes dhe favor të qytetarëve të vendit. AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE Shoqëria Civile në kontekst bashkohorë Për të pasur një pasqyrë të qartë në atë se çfarë në realitet kuptojmë me shoqeri civile, do të shpalosim disa nga përkufizimet që hasen me se shpeshti në literaturen e sotme dhe te cilat përdoren nga institucionet e politikbërjes në nivel global. Kombet e Bashkuera-tutje (KB), shoqerinë civile e permbledh si: sektori i tretë i shoqërisë, e cila përbëhet nga organizatat e shoqërisë civile dhe organizatat joqeveritare. KB vlersojnë rëndësinë e partneritetit me shoqërinë civile, për shkak se ajo avancon idealet e organizatës, dhe ndihmon punën e saj. 1 Ndërsa nga autorë të tjerë të cilët merren me studime në fushën e politikave sociale, e në veçanti me veprimtarinë e shoqerisë civile kanë mendime dhe përkufizime të ndryshme, shoqëria civile me fjalët e filozofit Ernest Gellner është një shoqëri përdhosëse, e cila mbi të gjitha ka misionin e prodhimit. Gellner thotë se janë tri alternativa të shoqërisë civile, islamizmi, marksizmi dhe kapitalizmi aziatik. 2 Ndërsa, sipas fjalorit politik të Oxfordit shoqëria civile është e përcaktuar si një sërë bashkimesh të ndërmjetme që nuk janë as shteti, e as familja, por shoqëria civile përfshinë shoqata vullnetare, ndërmarrje dhe bashkime tjera. 3 Me një fjalë shoqeria civile është një permbledhje e gjerë dhe perfshinë shumë sektor të përbërë nga grupet ose organizatat që punojnë në interes të qytetarëve, por që veprojnë jashtë ombrelles qeveritare dhe organizatave fitimprurëse. Shoqëria civile është emertuar shpeshë edhe si sektori civil, një term që përdoret për të dalluar atë nga sektorë të tjerë që përbëjnë një shoqëri funksionale. Për shëmbull, Shtetet e Bashkuara të Amerikës janë të përbërë nga tre sektorë: sektori publik, qeveria dhe degët e saj; sektori privat, i cili përfshin bizneset dhe korporatat; dhe sektorit civil, i cili përfshin organizatat që veprojnë në interesin e publikut, por nuk janë të motivuara që të fitojnë por qëllimi kryesor është që ti sherbejnë shoqerisë në përgjithësi. 4 Shoqëria civile ka si qëllim që të shtyjë proceset dhe të punojë në të mirën e shoqerisë në përgjithësi, duke u berë si një zë i fuqishëm me anë të përpjekjeve të tyre për të pershpejtuar proceset demokratike dhe sigurisht duke u aktivizuar si një element ndermjetësues në mes të qeverisë dhe qytëtarëve të një vendi të caktuar. Eshtë element thelbesor për të zhvilluar funksionimin e mirëfilltë të demokracisë dhe të mirëqeverisjes duke kontribuar në ngritjen e çeshtjeve nga qytetarët e duke i parshtruar ato para mekanizmave shtetëror të cilat e kanë për obligim ligjor 5 që të sigurojnë në parim mirëqenje për qytetarët e saj. 1 United Nations Panel of Eminent Persons on United Nations Civil Society Relations, We the peoples: civil society, the United Nations and Global Governance (a.k.a., the Cardoso Report), 2004, cf. Glossary p Ernest Gellner,,Konditat e Lirisë-shoqëria civile dhe rivalet e saj, Dukagjini, 2002, fq Mc Lean Iain - Fjalor Politik i Oxfordit, fq.52 4 Governance, corruption, and conflict, United States Institute of Peace Washington, D.C., Kushtetuta e Republikes se Kosovës, kapitulli IX, neni 119, pika 4. Vol. V, Nr. 3 /

15 Shoqëri civile apo rezistencë civile? Ngritja e shoqerisë civile në Kosovë rrenjët e veta i ka qysh para tri dekadave, shoqëria civile në fillim të viteve 90 ta në Kosovë kryesisht kishte dalë në dritë si pasojë e zhvillimeve politike që kishin përfshirë Evropen lindore dhe siç njihej periudha e rëniës se komunizmit në disa vende të Evropës, e rrjedhimisht këto ndryshime ndodhen edhe në rajonin e ballkanit, posaqersiht shoqeria civile në Kosovë ishte karakteristike pasi që kjo e fudit ishte një vet organizim shoqëror i popullsisë shqipëtare të Kosovës e cila në forma dhe mënyra të ndryshme u organizua përmes këshillave dhe shoqateve të ndryshme që vepronin në atë kohë, siç ishin Këshilli për Mbrojtjen e Lirive dhe të Drejtave të Njëriut në Kosovë, Shoqata Nëna Terezë e cila u mbështet në përkrahjen dhe solidaritetin e popullatës gjatë viteve të1990-ta. Shoqata Nëna Terezë u formua nga bizneset private dhe donacionet nga Kosova, dhe më vonë dhe nga donatorët e jashtëm, duke filluar me Karitasin (Caritas). Për një kohë shumë të gjatë, shoqata bamirëse Nëna Terezë zbatonte politikën që nuk përfshinte para të gatshme, duke kërkuar nga donatorët vetëm donacione. Mospasja e parave të gatshme e zbuti rrezikun nga bastisjet e policisë, 6 shoqata ia arriti të zgjerojë punën e saj, në veçanti si rezultat i kontributit solidar prej 3 për qind të pagave që vinte nga diaspora shqiptare. Ambulanca e parë mjekësore Nënë Tereza ishte hapur në Prishtinë më 30 mars 1992, rrjeti i saj u zgjerua shumë shpejt, kështu deri në vitin 1998 u hapën më shumë se 90 ambulanca në mbarë Kosovën dhe qëndra tjera të cilët shpërndanin ndihma humanitare për rreth njerëz në mbarë Kosovën. 7 Në një menyrë organizimi i shoqerisë civile në Kosovë doli si një domosdoshmeri sidomos pas mohimit që ju bë nga ana e regjimit të Milosheviqit, ku shqipetarëve të Kosovës ju mohuan të drjetat elementare, duke filluar nga e drejta për shkollim, punë, qasje në sherbime shendetsore, etj. Pas kësaj situate të krijuar, në Kosovë u hapen edhe shkollat të ashtuquajtura shkolla-shtëpi, që në periudhen e viteve 90-ta e deri pas përfundimit të luftës siguruan dhe ofruan arsimim për nxenesit dhe studentët shqipëtar të Kosovës të cilëve padrejtësisht regjimi i Milosheviqit i kishte mohuar të drejten për arsimim. Në librin e tij Rezistenca civile në Kosovë (Civil Resistance in Kosovo), Houard Klark (Howard Clark) jep një pasqyrë të përgjithshme të strukturave paralele në ofrimin të sherbimeve për shqipëtarët e Kosovës gjatë viteve të 1990-ta: Derisa regjimi serb kishte krijuar monopolin e vet mbi strukturat e shtetit, shqiptarët e Kosovës iu kundërvënë kësaj me vetorganizimin e tyre dhe me aktivitete vetanake. 8 Nga kjo shihet se lindja organizimi dhe zhvillimi i shoqerisë civile në Kosovë, ka lindë si një domosdoshmëri që populli shqiptar i Kosovës të mbijetonte karshi presionit, mohimit të të drejtave elementare të njëriut dhe mohimit të ekzistencës që po i bëhej nga ana e okupatorit serb. Për ketë duhet thënë se shoqeria civile që nga vitet 90-ta dhe deri me tani në Kosovë ka pësuar ndryshime përmbajtësore dhe nese e krahasojme ka ndryshime të mëdha e sigurisht që edhe perceptimet për shoqerinë civile dallojnë varësisht se cilës periudhë kohore i referohemi, megjithatë shoqerisë civile në Kosovë ju hapen dyert për një zhvillim të madh sidomos pas përfundimit të luftës, në Kosovë në vitin Howard Clark: Civil Resistance in Kosovo, fq.116, London, Po aty. 8 Howard Clark: Civil Resistance in Kosovo, fq.95, London, GLOBAL CHALLENGE

16 Shoqëria Civile në Kosovë pas vitit 1999 Pas përfundimit të luftës në Kosovë u hapen horizonte të reja të themelimit të institucioneve demokratike që përfundimisht do të vendosnin themelet e para për zhvillimin e vendit, e sigurisht këtu mundësi e madhe për të bashkëpunuar dhe zhvilluar ju dha sidomos organizatave të shoqerisë civile (OJQ). Në situaten e re të krijuar në Kosovë pas përfundimit të luftës, shoqeria civile ofron shërbime për të plotësuar nevojat shoqërore të tilla si arsimi, shëndetësia, ushqimi dhe sigurisë, zbatimin e menaxhimit të fatkeqësive, gatishmërisë dhe reagimit emergjent, pastaj në ngritjen e vetëdijes shoqërore për çështjet dhe sfidat shoqërore, angazhimit qytetar dhe mbështetjen e të drejtave të qytetarëve, promovimin e vlerave themelore dhe universale. Roli dhe rendesia e shoqërisë civile në Kosovë ka shënuar ngritje dhe angazhimi i saj mundohet që të mbajë institucionet qeverise llogaridhënies para qytetarëve të saj, por përkundër trysnisë nga ana e shoqësisë civile që qeveria dhe institucionet e saj të përmbushin detyrimet para qytetarëve të saj mbetet shumë për tu ndryshuar, megjithatë roli i shoqërise civile në ketë drejtim ka qenë vendimtar dhe shtytes i proceseve. AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE Përfundimi Ky punim ka vlerësuar duke evidentuar aktivitetin e saj në mënyra të dallueshme para dhe pas luftës. Kur e gjithë shoqëria ishte nën kërcënimin e regjimit të Millosheviqit, shoqëria e Kosovës ka treguar shënja të organizimit dhe solidaritetit. Në vitet e 1990-a organizatat e shoqërisë civile ishin të bazuara në punë vullnetare dhe në anëtarësi. Në Kosovë, shoqëria civile në mesin e shqiptarëve shumicë mori një qëndrim patriotik dhe atdhetar për të reaguar ndaj Qeverisë represive të Beogradit, që përdori nacionalizmin për të shmangur sfidat politike. Shoqëria civile në Kosovë, madje shumë mirë e organizuar ka egzistuar edhe para vitit 1999, kur nuk kemi pasur shumë OJQ të regjistruara, sepse grupet e organizuara dhe jo të organizuara brenda komunitetit mbanin gjallë shpirtin liridashës dhe u organizuan në organizata dhe lëvizje të shumta çlirimtare për të dalë nga robëria në liri. Pra, grupet e shumta ilegale shqiptare që kishin synim kryesor kundërshtimin dhe luftën kundër pushtetit okupues në Kosovë nuk ishin krijesa të pushtetit por krijesa që dilnin nga gjiri i popullit. As UÇK-ja nuk ishte krijesë e pushtetit të atëhershëm në Kosovë, por ishte krijesë popullore që doli nga shoqëria civile e Kosovës. Megjithatë, pas vitit 1999, kur kërcënimi i afërt nuk ekzistonte më, gara për fonde të huaja thellohej dhe solidariteti i së kaluarës u zbeh. Organizatat ndërkombëtare dhe donatorët krijuan një lloj të ri të shoqërisë civile, e përbërë kryesisht nga OJQtë që ofrojnë shërbime të rëndësishme për popullatën pas konfliktit. Organizatat ndërkombëtare dhe donatorët dolën si aktorë kyç që ndërtuan shoqërinë civile në Kosovë në një verzion të ri dhe qasje të re, duke praktikuar përvoja të reja në ketë drejtim. Në njërën anë, organizatat ndërkombëtare (UNMIK, OSBE dhe BE) morën funksionet e qeverisjes para delegimit të disa kompetencave nga to të institucionet vendore. Me pavarësimin e Kosovës, marrëdhënia në mes të shtetit dhe shoqërisë civile është duke u rikonfiguruar përsëri. Një bazament i fortë për shoqërinë civile në Kosovë ekziston, dhe kjo shoqëri civile do të luaj një rol të rëndësishëm në menaxhimin e tranzicionit social që po zhvillohet tani në këtë faze të rëndësishme të zhvillimit për Kosovën. Vol. V, Nr. 3 /

17 18 GLOBAL CHALLENGE Lëvizjet e shoqërisë civilë në Kosovë ënde janë duke kaluar një transformim dhe gradualisht janë duke marrë një rol më konstruktiv në ndërtimin e një shoqërie demokratike. Megjithatë, një numër i organizatave të shoqërisë civile kanë arritur një nivel të lartë të punës dhe reflektojnë qasje të qëndrueshme, konstruktive dhe profesionale drejtë përmbushjes së misionit të tyre. Në përgjithësi, pa mohuar edhe dukuritë negative në komunitetin e OJQ-ve, shoqëria civile në Kosovë janë dukuri shoqërore pozitive. Nuk do të thotë që shoqëria civile dhe OJQ-të të jenë gjithherë vetëm në kundërshtim me pushtetin publik, edhe pse ka pasur dhe ka OJQ-që që vazhdimisht kanë qenë roje korrigjimi dhe oponencë e haptë ndaj partive politike në pushtet në Kosovë, por në shumë raste ato do duhej që të jenë konstruktive në rolin e tyre fisnik që kanë duke bashkëpunuar me të gjitha mekanizmat në menyrë rezultati përfundimtar të jetë një produkt në të mirë të vendit tonë. Është krejt e qartë se oponenca e OJQ-ve ka qenë shumë më e madhe ndaj pushtetit në Kosovë në kohën e UNMIK-ut, se sa tani kur Republika e Kosovës ekziston. Rezultati i shoqërisë civile është evident, shumë të arritura tjera në Kosovë si dhe 17 shkurti i 2008-tës nuk ishte vetëm rezultat i institucioneve të pushtetit në Kosovë, por është, pa asnjë dyshim, edhe rezultat i shoqërisë civile në Kosovë. Institucionet e Republikës së Kosovës tashmë e kuptojnë se është e natyrshme që edhe pjesëtarët e shoqërisë civile mundet që shpesh të hidhen ose të i bashkohen pushtetit, por gjithashtu ata mund të largohen nga pushteti dhe të i bashkohen shoqërisë civile dhe të bëhen mjaftë kritikues ndaj figurave të politikëberjes në Kosovë. Republika e Kosovës nuk ka detyrë ta zhbëjë, por ka detyrë të krijojë kushte objektive dhe subjektive për ruajtjen dhe zhvillimin traditave pozitive të Shoqërisë Civile në Kosovë, pra edhe të OJQ-ve. Pra shoqëria civile në Kosovës në përgjithësi, sigurisht duke përjashtuar disa grupe të vogla që me tepër i sherbejnë grupeve politke për të përmbushur nevojate politikave ditore, pjesa me e madhe e organizatave të shoqësisë civile angazhohet për të promovuar qeverisjen e mirë, sundim të shtetit ligjor, ngritjen e mirëqenjes së qytetarëve, edukimit dhe zhvillimit njërzor, ku ndikimi pozitiv i angazhimit të shoqerisë civile në vend vërehet në të gjithë sekotorët e vendit.

18 Literatura: 1. Besnik Pula Shoqeria Civile në Ndryshim, Prishtinë Ernest Gellner: Konditat e Lirisë- Shoqëria Civile dhe Rivalet e saj, Përktheu: Mentor Agani, Pejë, Howard Clark: Civil Resistance in Kosovo, London, Jakup.Krasniqi, Kthesa e Madhe-Ushtria Çlirimtare e Kosovës, Prishtinë, James Pettifer Ekspresi i Kosovës-Udhëtim në Kohë Lufte, Prishtinë, Julia Nietsch: Shqeria Civile në Kosovë, Mehmet Kraja, Mirëupafshim në një Luftë tjetër, Prishtinë, Raporti i Zhvillimit Njerëzor në Kosovë,(UNDP), Rapoti i Komisionit Evropian për Kosovën, Robert D. Putnam, Making Demokracy Work, Princeton, New Jersey, Sulie Mertus, Kosovo: How Myths and Truths Started a War (Berkeley, University of California Press, 1999-Google Books). 12. Shoqëria Civile në Kosovë, marrë në; me Tim Judah, : Kosovo War and Revenge, Weller, Marc, Shtetësia e Kontestuar, KOHA, Civil Society, 05 janar Nongovermental Organisations, marrë në; Kosovo s NGO after the War, marrë në; Intervista e Zef Shalës, Funksionimi i OJQ-së Nëna Terezë në Kosovë, marrë në Interviste e Ibrahim Makollit, Roli i Shoqërisë Civile në Kosovë, marrë në 28 janar Rregullorja nr 1999/22, Për Regjistrimin dhe Funksionimin e Organizatave Joqeveritare në Kosovë, AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE Vol. V, Nr. 3 /

19 Down Syndrome Not Always Diagnosed by Laboratory and Imaging Examination A Case Report PhD Candidate, Genc Kabili PhD Candidate, Genc Kabili Down Syndrome Not Always Diagnosed by Laboratory and Imaging Examination A Case Report Abstract Several screening methods are available during pregnancy to detect an increased risk of Down syndrome. However, even though biochemical markers for trisomy, chromosomal anomalies are not done in state hospital, these test and genetic test are available in Albania via private service in health care institutions at direct cost of patients. Usually patients do have easier access to ultrasound examination, even though fetal medicine is not a well developed subspecialty in Albania. test. Keywords: Down syndrome, biochemical markers, ultrasound examination, genetic 20 GLOBAL CHALLENGE

20 Introduction Down syndrome is a chromosomal condition that is associated with intellectual disability, a characteristic facial appearance, and weak muscle tone (hypotonia) in infancy. All affected individuals experience cognitive delays, but the intellectual disability is usually mild to moderate. People with Down syndrome may have a variety of birth defects. About half of all affected children are born with a heart defect. Digestive abnormalities, such as a blockage of the intestine, are less common. Individuals with Down syndrome have an increased risk of developing several medical conditions.1 These include gastroesophageal reflux, which is a backflow of acidic stomach contents into the esophagus, and celiac disease, which is an intolerance of a wheat protein called gluten. About 15 percent of people with Down syndrome have an underactive thyroid gland (hypothyroidism). The thyroid gland is a butterfly-shaped organ in the lower neck that produces hormones. Individuals with Down syndrome also have an increased risk of hearing and vision problems. Additionally, a small percentage of children with Down syndrome develop cancer of blood-forming cells (leukemia). Delayed development and behavioral problems are often reported in children with Down syndrome. Affected individuals speech and language develop later and more slowly than in children without Down syndrome, and affected individuals speech may be more difficult to understand. Behavioral issues can include attention problems, obsessive/compulsive behavior, and stubbornness or tantrums. A small percentage of people with Down syndrome are also diagnosed with developmental conditions called autism spectrum disorders, which affect communication and social interaction. People with Down syndrome often experience a gradual decline in thinking ability (cognition) as they age, usually starting around age 50. Down syndrome is also associated with an increased risk of developing Alzheimer disease, a brain disorder that results in a gradual loss of memory, judgment, and ability to function. Approximately half of adults with Down syndrome develop Alzheimer disease. Although Alzheimer disease is usually a disorder that occurs in older adults, people with Down syndrome usually develop this condition in their fifties or sixties. AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE Case report A 31-year-old woman, had an uneventful first pregnancy. At 16 weeks gestation, a triple screen blood test was normal, indicating a 1/275 risk of Down Syndrome; based on this test result, prenatal diagnosis was not considered. An ultrasound examination performed at 20 weeks gestation revealed no abnormalities (figure 1). Patient family history is significant for a 9-year old maternal first cousin with Down syndrome. At birth, infant daughter was noted to have hypotonia, a heart murmur, and facial features suggestive of Down syndrome. Blood was obtained then for chromosomal studies; one week later, trisomy 21 (47, XX, +21) was confirmed. After the birth of a child with Down syndrome, the risk of Down syndrome in a future pregnancy is determined by reviewing the chromosome report(s) and by considering maternal age at the time of a future pregnancy. If the chromosome report indicates trisomy 21, as is the case for our patient child, the future risk is relatively low, but when Down syndrome is due to a chromosomal translocation, the risk may be significant. Reviewing the blood chromosome report in this case was particularly critical because patient has a relative with Down syndrome. This positive family history raised the index of suspicion for an inherited unbalanced translocation. Vol. V, Nr. 3 /

21 Down Syndrome Not Always Diagnosed by Laboratory and Imaging Examination A Case Report PhD Candidate, Genc Kabili Discussion Figure 1. Ultrasound of 20-week gestation. Most cases of Down syndrome result from trisomy 21, which means each cell in the body has three copies of chromosome 21 instead of the usual two copies. Less commonly, Down syndrome occurs when part of chromosome 21 becomes attached (translocated) to another chromosome during the formation of reproductive cells (eggs and sperm) in a parent or very early in fetal development. Affected people have two normal copies of chromosome 21 plus extra material from chromosome 21 attached to another chromosome, resulting in three copies of genetic material from chromosome 21. Affected individuals with this genetic change are said to have translocation Down syndrome. A very small percentage of people with Down syndrome have an extra copy of chromosome 21 in only some of the body s cells. In these people, the condition is called mosaic Down syndrome. Researchers believe that having extra copies of genes on chromosome 21 disrupts the course of normal development, causing the characteristic features of Down syndrome and the increased risk of health problems associated with this condition. Upslanting palpebral fissures, epicanthic folds, and brachycephaly are nearly universal features of Down syndrome (DS). The other characteristic dysmorphic features of DS are each present in 47 to 82 percent of cases. If a screening test suggests the likelihood of Down syndrome, a diagnostic test can be performed. ACOG recommends that pregnant women of all ages be given the option of skipping the screening test and getting a diagnostic test first. Until recently, only women over age 35 and other at-risk women were offered this option because diagnostic tests carry a slight risk of miscarriage. B efore having diagnostic testing, a pregnant woman and her family may want to meet with a genetic counselor to discuss their family history and the risks and benefits of testing in their specific situation. Diagnostic testing for Down syndrome involves removing a sample of genetic material. After it is removed, the sample is checked for extra material from chromosome 21, which may indicate that a fetus has Down syndrome. Parents usually get the results of the test a week or two later. The following procedures are used to extract samples. In cases where ultrasound examination and biochemical markers do not suggest any risk where there is a family history of relatives affected by Down syndrome, a comprehensive and multidisciplinary consult is the only next step of management to optimize the medical care and offer parents to the recent data available and the chances that there are cased not diagnosed like in this case. 22 GLOBAL CHALLENGE

22 Conclusion Medicine is going though many changes in diagnosis, technology, professional competences, ethical and legal aspects. Subspecialist should be trained and equipped with most up to date knowledge and medical technology and genetic test must be available in such cases as a tool that can minimize the error and finalize the correct diagnosis. A multidisciplinary team care if often required in the care of pregnancy and in Albania more work should be done to offer a better standard of care of pregnant women and health in general, because even in perfect situation inaccuracy can take place. REFERENCES: AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE 1. Roizen NJ, Patterson D. Down s syndrome. Lancet 2003; 361: Lott IT, Dierssen M. Cognitive deficits and associated neurological complications in individuals with Down s syndrome. Lancet Neurol 2010; 9: Freeman SB, Taft LF, Dooley KJ, et al. Population-based study of congenital heart defects in Down syndrome. Am J Med Genet 1998; 80: Book L, Hart A, Black J, et al. Prevalence and clinical characteristics of celiac disease in Downs syndrome in a US study. Am J Med Genet 2001; 98: Jones KL. Down syndrome. In: Smith s recognizable patterns of human malformation, 6th ed, Elsevier Saunders, Philadelphia p Epstein CJ. Down syndrome (Trisomy 21). In: The metabolic and molecular bases of inherited disease, 8th ed, Scriver CR, Beaudet AL, Sly WS, Valle D (Eds), McGraw-Hill, New York p Vol. V, Nr. 3 /

23 Kontrabanda në veriun e Kosovës, pasojë e ndaluar në rajonin e Prizrenit MA, Arsim Thaçi MA. Arsim Thaçi Kontrabanda në veriun e Kosovës, pasojë e ndaluar në rajonin e Prizrenit Abstrakt Situata në veriun e Kosovës nuk është krijuar tani, as para katër viteve. Situata në veri të Kosovës është trashëguar që nga përfundimi i luftës tonë çlirimtare dhe vendosja e Administrimit Ndërkombëtar të UNMIK-ut në Kosovë. Kontrabanda masive dhe zhvillimi i krimit të organizuar në këtë pjesë të territorit dhe përmes kësaj pjese në pjesën tjetër të territorit të Kosovës. Kosova që nga çlirimi i saj dhe në kohën e administrimit ndërkombëtar kurrë nuk e ka pasur nën kontrollin e saj veriun e Kosovës. Kontrollin në atë pjesë e kanë bërë strukturat kriminale të ndihmuara dhe përkrahura nga shteti serb. Si rezultat në afro 13 vitet e fundit në atë pjesë ka lulëzuar kontrabanda dhe krimi i organizuar duke i shkaktuar shtetit të Kosovës humbje dhe dëm në fusha të ndryshme dhe shumë aspekte. Shteti i Kosovës vetëm për një vit si rezultat i kontrabandës ka humbur të ardhura diku mbi 150 milionë euro. Zhvillimi i kontrabandës në këtë pjesë dhe ndikimi edhe në pjesët e tjera të Kosovës, jo vetëm që ndikon në ngecjen e zhvillimit ekonomik të vendit por edhe në ngecje në plotësimin e standardeve evropiane, për të cilat jemi të obliguar nga ana e kritereve të integrimit evropian. Zhvillimi i kësaj dukurie ka ndikuar edhe në zhvillimin e aktiviteteve të tjera kriminale nga ana e grupeve të organizuara dhe të mbështetura nga 24 GLOBAL CHALLENGE

24 shteti serb. E gjithë kjo kontrabandë është kryer nga grupe kriminale dhe ka ndikuar në rritjen e rrjetit të tyre kriminal në pjesën veriore të Kosovës. Lulëzimi i krimit dhe arritja e një vetëdije të paprekshmërisë ka ndikuar në mbajtjen peng të mbi 40 mijë qytetarëve të Kosovës, pa marrë parasysh etnicitetin e tyre, peng të dëshirave dhe urdhrave të këtyre grupeve kriminale, duke penguar jetën normale të qytetarëve. Këta qytetarë janë duke jetuar në frikë dhe agoni nga këto struktura, prandaj është obligim jo vetëm i Qeverisë së Kosovës por i gjithë spektrit përfaqësues në Kosovë që këta qytetarë të lirohen nga frika dhe agonia e jetës së krijuar atje nga krimi dhe bandat e organizuara. Për më shumë, këta kriminelë janë duke u përpjekur për të sfiduar shtrirjen e kushtetutshmërisë dhe sovranitetit në të gjithë territorin e Kosovës, duke pasur ndikim negativ në synimet për integrime Euro-Atlantike. Prandaj është e nevojshme ndërmarrja e masave për vendosjen e rendit dhe Ligjit në këtë pjesë të Kosovës. AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE Fjalët Kyçe: Kosova, Veriu i Kosovës, Krimi i organizuar, Qeveria e Kosovës, Integrimi Evropian, Integrimi Euroatlantik. I. Krimi i Organizuar në Veriun e Kosovës 1.1. Kriminelët kontrollojnë veriun e Kosovës Është krimi i organizuar, jo politika që e mban botën sy hapur kundrejt Kosovës, ka thënë gjenerali Erhard Buhler. Gjermani, i cili kishte komanduar trupat paqeruajtës të misionit të NATO-s në Kosovë (KFOR) për gati një vit ka përsëritur këtë pikëpamje 1. Kriminelët kontrollojnë gjithçka në veriun e Kosovës dhe ndezin tensionet etnike që sjellin konflikte sa herë që interesat e tyre kërcënohen. Kriminelët i takojnë minoritetit serb dhe shumica shqiptare punon me ta, dhe sipas gjeneralit, strukturat kriminale e kanë fjalën e fundit, shkruan Thomas Brey në Observer, transmeton Telegrafi 2. Krimi i organizuar përdorë grupet ekstremiste për qëllime të saj. Ka mobilizuar ushtarët për të krijuar pengesa në rrugë e madje kanë paguar serbët për të mbrojtur ato barrikada. Krimi i organizuar qëndron edhe pas djegies së kufirit në Jarinje, që është pikë e mosmarrëveshjes mes shqiptarëve dhe serbëve. Misioni ka zbuluar anëtarët e organizatave ekstremiste serbe, si Lëvizja Nacionale Serbe 1389 dhe Lëvizja për Atdheun Serb Nderi, si dhe huliganët e futbollit, në mesin e demonstruesve në veri të Kosovës. Pos këtyre kriminelëve dhe ekstremistëve, shumë shërbime sekrete serbe besohet të luajnë rol në këtë trazirë 3. Shqiptarët përbëjnë 90 për qind të dy milionë banorëve të Kosovës. Por, në rajonin verior, 55 mijë serbë i kalojnë shqiptarët në numër në raportin 6 me 1. Të inkurajuar nga Beogradi, ata rezistojnë dhunshëm kur është e nevojshme, çdo autoritet që vjen nga qeveria qendrore në Prishtinë. Ata janë armiqësor po ashtu edhe ndaj Bashkimit Evropian dhe misionit të EULEX-it. Rajoni paraqet një agoni ekonomike dhe është e paqartë se sa banorë janë të përzier në aktivitetet që ndërlidhen me rrjetet e gjëra kriminale. Vlerësohet se 2000 kriminelë udhëheqin rrjetin që e mbanë botën BEnë, NATO-n dhe OKB-në deri te Këshilli i Sigurisë në majë të gishtërinjve. 1 Shih në: Publikuar me Po aty. 3 Shih në: Publikuar me, Vol. V, Nr. 3 /

25 Kontrabanda në veriun e Kosovës, pasojë e ndaluar në rajonin e Prizrenit MA, Arsim Thaçi 1.2. Kontrabanda e hapur në veri Gazeta Koha Ditore ka bërë një hetim të kriminalitetit në veri të Kosovës dhe ka siguruar dosje zyrtare të Policisë së Kosovës, Policisë së EULEX-it, Doganave dhe Prokurorisë, në të cilat përshkruhet veprimtaria kriminale në veri të Kosovës. 4 Se, një pjesë të madhe të tregut të Kosovës me naftë, barna, drithëra, drogë e armë e mbulon Zvonko Veselinovic. Numri më i madh i konsumatorëve të këtyre produkteve janë shqiptarë. Zvonko me grupin e tij fiton miliona euro në mënyrë të paligjshme. Po kaq humb edhe buxheti i Kosovës. Ka arritur t i shmanget drejtësisë falë lidhjeve të mira me policë e prokurorë kosovarë. Mbi 3 milionë euro naftë ka futur në Kosovë gjatë viteve Se, Zvonko Veselinovic i arrestuar në dhjetor të vitit të kaluar në Serbi bashkë me vëllanë e tij Zarko kontrollon gjithçka në atë pjesë. Sipas dosjeve, ai ka kryer këtë veprimtari me dijeninë e EULEX-i dhe të Policisë së Kosovës. Në pak raste kur ka pasur tentativa për arrestimin e tij, në krah i kanë dalë zyrtarë të rendit dhe të ligjit, siç është ish-komandanti i stacionit të Policisë së Kosovës në veri, Milija Miloshevic, prokuror shqiptar e miq të tjerë. 5 Se, Kontrabanda e mallrave është bërë në sy të doganierëve të EULEXit. Ata kanë regjistruar hyrjen e kamionëve në pikat kufitare 1 dhe 31, por nuk kanë mbledhur taksat. Mosveprimin e doganierëve e kanë konstatuar policët e EULEX-it dhe Prokuroria. Orvatje për ndalimin e kësaj veprimtarie kriminale atje ka bërë Dogana e Kosovës, mirëpo për shkak të pamundësisë për të kontrolluar pikat kufitare vetëm ka bërë raporte e kallëzime penale. Se, Prokuroria e EULEX-i ka lëshuar urdhër arrestim kundër Veselinovicit qysh vitin e kaluar. Ky urdhër arrest nuk është zbatuar, ani se është ditur adresa e saktë e tij. Veselinovic i dyshuar për përfshirje në mbi 20 vepra penale, dyshohet se pas lirimit nga paraburgimi në Serbi ndodhet në veri të Kosovës ku po vazhdon veprimtarinë. Zvonko kontrollon mbi 15 firma të ndryshme tregtare. Shumica të regjistruara në Kosovë. Mallin e sjellë nga Serbia, Zvicra, Çekia, Sllovenia, Bullgaria, Rumania, Qiproja, Bosnja, e Mali i Zi dhe ua shet shumicën shqiptarëve gjithandej Kosovës. Se, Inteligjenca e EULEX-it e lidh Zvonko Veselinovicin me të paktën tetë kompani të përfshira në kontrabandën e naftës dhe të substancave tjera dhe shmangien e tatimit. Këto janë PP Bono Sistems, Team Petrol, Team Oil, Grin Gas, Raskos, Laki Nacionial, TPP Sokolica, P.U.P. Ferari dhe SZTR Prizma. 6 Se, Revista Novi Magazin, në bazë të të dhënave që i ka siguruar përmes hulumtimit disa javësh, është munduar që ta përgatisë një skemë të lidhjes së biznesmenëve lokalë, të politikanëve dhe kriminelëve me Zvonko Veselinovicin. Shërbimet serbe të inteligjencës, sipas kësaj reviste, e kanë vlerësuar Veselinovicin si bartës të aktiviteteve kriminale në territorin e Kosovës. Menjëherë pas tij, është përmendur edhe vëllai i tij, Zharko. Veselinovic kishte qenë nikoqir i liderit të SNS-së, Toma Nikolic, në Kosovë, e kishte ndihmuar në aspektin logjistik fushatën e kësaj partie në Mitrovicë dhe është i afërt me pothuajse të gjithë liderët lokalë politikë serbë në Veri të Kosovës. Se, Deputeti i SNS-së në Kuvendin e Serbisë, Borislav Pelevic thotë se Veselinovicin e ka shok të luftës dhe mik dhe se i kishte ndihmuar gjatë fushatës për 4 Shih në: publikuar me Po aty. 6 Po aty. 26 GLOBAL CHALLENGE

26 zgjedhje lokale në Kosovë. Krstimiq Pantic, kryetar në veri të Mitrovicës, thuhet se kishte tentuar të ndikojë në Borislav Stefanovicin dhe në ministrin për Kosovën, Goran Bogdanovic, që të ndihmojnë që cisternat e Veselinovicit të kalojnë pa u penguar në kufi me Kosovën. 7 Se, Për lidhjet e Zvonkos me biznesmenët shqiptarë ka shkruar edhe gazeta amerikane, New York Times. Në njërin nga numrat e tetorit të vitit të kaluar, kjo gazetë ka shkruar se biznesmenët shqiptarë dhe serbë në Veri të Kosovës me forca të përbashkëta kontrabandojnë derivate të naftës, vlera e së cilës gjatë një viti arrin deri në 100 milion dollarë. Sipas kësaj gazete, biznesmeni serb, Zvonko Veselinovic dhe kolegu i tij shqiptar, Mentor Beqiri gjenden në krye të këtij rrjeti kontrabanduesish. Se, Gazeta vlerëson se në Kosovë ekziston një lloj i harmonisë së rrallë etnike e dy popujve, e cila bazohet në punët që arrijnë shuma marramendëse deri në 100 milionë dollarë gjatë një viti, e që mundësohen nga rrugët e ndërtuara bashkërisht nëpër territorin e ndarë. Duke u thirrur në burimin nga policia e Kosovës, gazeta si partner të Veselinovicit përmend Mentor Beqirin, i cili ishte arrestuar në vitin 2009, me akuzën se kishte kontrabanduar naftë, por në mungesë të provave, ishte liruar shpejt. Sipas të njëjtit burim, Beqiri është pronar i një zinxhiri pikash të karburantit. 8 Se, Zvonko Veselinovic është i dyshuari kryesor për djegien e dy pikave kufitare mes Kosovës dhe Serbisë. Po ashtu, ai konsiderohet të jetë një prej organizatorëve kryesorë të trazirave të fundit në Veri të Kosovës. Se, Zvonko Veselinovic, po ashtu, dyshohet të jetë pjesëmarrës në vrasjen e policit Enver Zymberi, në korrik te vitit AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE 1.3. Al Capone i veriut Shumë kriminelë mund t ia kenë lakmi Zvonko Veselinovicit ngjitjen në krye të kriminalitetit. Nga një anëtar i thjeshtë i Rojave të urës në Mitrovicë ka arritur të vihet në krye të strukturave kriminale të serbëve të veriut. 9 Veselinoviq është identifikuar nga inteligjenca e Policisë ndërkombëtare në Kosovë si kriminel, aktivist i politikës radikale. Shpejt është përfshirë në krime të rënda. Policia thotë se ka filluar karrierën si vjedhës i veturave, por ka avancuar shumë shpejt në kontrabandë me karburante, drogë dhe trafikim armësh. Në gjithë këtë veprimtari ka punuar me shqiptarë, shkruan koha. Zvonko Veselinoviq është i dyshuar në disa vrasje. Edhe pse ka urdhërarrest nga Policia e Serbisë, ai shëtit lirshëm në Mitrovicën veriore, ku aktivitetet e tij duket se lulëzojnë në bazë të jetës së tij luksoze, e përshkruan inteligjenca atë në një raport të vitit Kur kishte bërë shumë para, Zvonko kishte vepruar ngjashëm me njërin prej mafiozëve me të famshëm në Amerikën e viteve 20 Alphonse Gabriel, i njohur si Al Capone. Ai kishte nisur të kujdesej për të varfrit. 50 familjeve serbe u ka siguruar të ardhura mujore. Ndër format më të shpeshta dhe më të rrezikshme të sjelljeve kriminale në botën bashkëkohore, konsiderohet i ashtuquajturi kriminalitet profesional dhe i organizuar. Në shumë studime dhe kërkime empirike, posaqërisht theksohet se kriminelët profesionalë kanë aftësi të veçantë për t i përcjellë dhe njohur njrëzit, për 7 Shih në: publikuar me Po aty. 9 Shih në: publikuar Po aty. Vol. V, Nr. 3 /

27 Kontrabanda në veriun e Kosovës, pasojë e ndaluar në rajonin e Prizrenit MA, Arsim Thaçi t i përcjellë ecuritë e ndryshme në sferat ekonomike dhe financiare. Ata njohin tregun, organizimin dhe lëvizjen e policisë, të shërbimeve të ndryshme sekrete, të inspeksioneve dhe agjentëve të ndryshëm të cilët angazhohen në ndjekjen dhe zbulimin e tyre. Kjo aftësi e tyre ju mundëson që ata me kohë të ju shmangen rrezikut të kapjes, zbulimit, ndjekjes dhe aksioneve që ndërmirren ndaj tyre. 11 II. Kontrabanda në Veri, pasojë e ndaluar në Rajonin e Prizrenit 2.1. Kodi penal i Kosovës, inkriminon kontrabandimin me mallra Zhvillimi i kontrabandës në veri, ka ndikuar edhe në pjesët tjera të Kosovës, përkatësisht në Rajonin e Prizrenit, sipas fakteve të rastit, të dyshuar të nacionalitetit shqiptar në bashkëpunim me të dyshuar të nacionalitetit serb pa autorizim ose pa leje kane bërë tregti dhe bartë mallrat nga jashtë, brenda territorit të Republikës së Kosovës, duke futur mallra të kontrabanduar në mënyrë ilegale përmjet vendkalimeve zyrtare doganore me ç rast malli nuk është lajmëruar ose ky mall është futur në Kosovë jashtë vendkalimeve zyrtare në mënyrë ilegale, me qëllim që të mos paguhet dogana, duke kryer veprën penale Kontrabandim me mallra, neni 273 i KPK-së. 12 Subjekti afarist, është furnizuar me mall të kontrabanduar nga të dyshuarit, për periudhën prej një vit e gjysmë, në mënyrë të kundërligjshme ka bëre blerjen, shitjen dhe shkëmbimin e mallit, qarkullimi i të cilit është i ndaluar, duke kryer veprën penale Tregti e ndaluar, neni 246 i KPK-së 13, po ashtu kryen edhe veprën penale Shmangie nga tatimi, neni 249 i KPK-së, 14 sepse, i shmanget pjesërisht pagimit të tatimit, duke u furnizuar me mall pa faturuar, duke mos deklaruar të hyrat qarkullimin me mallra, jep të dhëna të pavërteta për të ardhurat e veta, duke mos përfshi disa nga të ardhurat e tij, për vlerësimin e detyrimeve të këtilla nga Adaministrata Tatimore e Kosovës. Pra, midis veprimit të të dyshuarve dhe pasojës së shkaktuar ekziston lidhja apo raporti në bazë të cilit konstatohet se pasoja është shkak i veprimit të dyshuarve. Kjo lidhje apo ky raport quhet lidhje shkakore apo kauzale. Atëherë konstatohet se po mos të ishte ndermarr veprimi nga të dyshuarit, nuk do te shkaktohej pasoja e ndaluar Trajtimi i rastit ne Policinë e Kosovës Kundër të dyshuarve janë zhvilluar hetimet e policisë duke qenë objektivë dhe të paanshëm në parandalimin dhe zbulimin e krimit 16, në dyshim të veprave penale Kontrabandim me mallra, Tregti e ndaluar dhe Shmangie nga tatimi, duke siguruar prova të mjaftueshme me të cilat vërtetohet se të dyshuarit kanë kryer veprat penale në kohë, vend dhe mënyrë siç është përshkruar me lartë 17. Fillet dhe zhvillmi i kontrabandës janë të lidhura me dukurinë e paraqitjes së kufijve shtetërorë përmjet të cilëve u krijuan edhe pengesat për këmbim të lirë të mallrave Dr. Ragip Halili, Kriminologjia, Prishtinë 2011, fq Dr. Ismet Salihu, E Drejta Penale Pjesa e Posaçme, Prishtinë 2009, fq Kodi Penal i Kosovës. 13 Po aty, fq Po aty, fq Dr. Ismet Salihu, E Drejta Penale Pjesa e Përgjithshme, Prishtinë 2008, fq Mr. Sc. Fatos Haziri, E Drejta e Policisë, Prishtinë 2007, fq Dr. Ismet Salihu, E Drejta Penale Pjesa e Përgjithshme, Prishtinë 2008, fq Dr. Vesel Latifi, Kriminalistika Zbulimi dhe të provuarit e krimit, Prishtinë 2009, fq GLOBAL CHALLENGE

28 Me të drejtë, Dr. Vasilika Hysi konstaton Ndonëse nuk ekziston një përkufizim uniform i krimit të organizuar, grupet kriminale në Evropë dhe më gjerë po bëjnë përpjekje për të bashkërenduar aktivitetet dhe ndarë zonat e veprimit ndërmjet tyre. Krimi i organizuar po njeh zhvillime të reja në llojet të aktiviteteve kriminale dhe mënyrat e realizimit të tyre. 19 I dyshuari shqiptarë shtetas i Republikës së Kosovës, në mëngjesin e datës ne ora 07:30 nga Mitrovica, Veriu i Republikës së Kosovës, ishte nisur për në fshatin Bresanë/ Dragash, me dy vetura, veturën e tij të prodhuesit Ford, ngjyrë vishnje, në të cilën kishte ngarkuar bidonë me naftë të kontrabanduar prej 530 litra, veturë kjo e ngasur nga bashkëpunëtori i tij shqiptarë shtetas i Republikës së Kosovës, ndërsa veturën tjetër Golf 3, e kishte ngasur i dyshuari kryesor duke pri përpara më qëllim të sigurimit të rrugës nga policia (në rast të ndonjë pike kontrolli të policisë ta lajmëroi me telefon dhe të ndalojë veturën me ngarkesë mallra të kontrabanduara). Rrugën nga Mitrovica deri ne fshatin Bresanë/ Dragash e kalojnë pa ndonjë pengesë duke arrit ne ora 11:30 të ditës, në pompën e karburantit të fshatit sipas kërkesës së pronarit të saj shqiptarë shtetas i Republikës së Kosovës. Te shtëpia e pronarit te pompës së karburantit, tani tre të dyshuarit së bashku, naftën e kontrabanduar e vendosin prej bidonëve në një rezervuar me kapacitet prej litra dhe bidonët pa ngarkese prapë i vendosin në veturën Ford Siera dhe kthehen anasjelltas, por ketë herë secili kishte ngasur veturën e vetë. Rrugës, gjatë kthimit për në Mitrovicë, në fshatin Korishë të Prizrenit, policia e Trafikut Rajonal të Prizrenit kishte ndaluar të dyshuarin kryesor për një kontrollë rutinore dhe kishte gjetur se vetura Ford Siera ishte me afat të skaduar të regjistrimit (ndërsa pronar juridik i veturës Ford Siera ishte një person tjetër), gjatë kontrollit të veturës, policia, gjen bagazhin e kësaj veture të ngarkuar me plot bidonë të zbrazur, të sasive të ndryshme, bidonë këta me te cilët të dysharit shqipatë shtetas të Republikës së Kosovës, kishin transportuar naftë nga Mitrovica në fshatin Bresanë, Komuna Dragash, Rajoni Prizren, në pjesën Jugperëndimore të Republikës së Kosovës. I dyshuari kryesor e kishte pranuar se nafta ishte mall i kontrabanduar, duke u furnizuar në Zveçan, Zubinpotok dhe Çaber nga personi Zvonko Veselinovic, me çmime më të ulëta dhe duke e shitur me çmime më të larta, që rezulton në disproporcion me çmimin e tregut në Republikën e Kosovës. Policia e Kosovës është marr me hetimet e rastit, duke intervistuar paraprakisht te dyshuarin kryesor, i cili kishte deklaruar se që një vit e gjysmë merret me kontrabandim me naftë (por ishte marr edhe me kontrabandim me detërgjente, artikuj higjenik dhe barna) dhe kishte pas rast të kapet disa herë nga policia, dhe ishte iniciuar procedurë për ndjekje penale. Për një vit e gjysmë, e kishte furnizuar me naftë të kontrabanduar vetëm te dyshuarin pronarin e pomës së karburantit ne fshatin Bresanë/ Dragash, për çdo të dytën dite, i ndihmuar nga vëllai i tij dhe shoku i tij, për ta siguruar rrugën prej policisë. Zakonisht, transportin me ngarkesë e kishin bërë me veturën në fjale nga Mitrovica në Bresane/ Dragash, ne pompën e karburantit te fshatit Bresanë, ku ishte zbrazur me kërkesën e pronarit të saj, pa ndonjë faturë, si dhe pa regjistruar të hyrat nga ekonomia e hirtë dhe pa deklaruar këtë qarkullim. Gjithashtu, i dyshuari kryesor ka dërguar policinë ne fshatin Bresane/ Dragash, ne pompën e karburantit të fshatit, aty është takuar pronari i saj, i cili kishte pohuar se kishte ble nafte nga i dyshuari kryesor dhe tregoi vendin ku ishte vendosur nafta e kontrabanduar, në shtëpinë e tij në një rezervuar me kapacitet prej litra, ishte vendos vetëm sasia e naftës prej 530 litra. AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE 19 Dr. Vesel Latifi, Kriminalistika Zbulimi dhe të provuarit e krimit, Prishtinë 2009, fq Vol. V, Nr. 3 /

29 Kontrabanda në veriun e Kosovës, pasojë e ndaluar në rajonin e Prizrenit MA, Arsim Thaçi Për shkak te pamundësisë që sasia e naftës prej 530 litra të konfiskohet, pronarit te dyshuar ju është dhënë urdhër që kjo sasi e naftës të mos preket deri në ndonjë vendim tjetër, sipas konsultimit dhe udhëzimeve të Zyrë së Kryeprokurorit në Prizren, i cili ishte konsultuar me tu njoftuar për rastin dhe çdo veprim hetimor që ishte ndërmarr. Sipas udhëzimeve të prokurorit, i dyshuari pronar i pompës ishte shoqëruar në lokalet e Policisë Rajonale në Prizren dhe është intervistuar, por kishte mohuar se është furnizuar me naftë, për një vit e gjysmë nga i dyshuari kryesor, sipas tij ishte furnizuar vetëm katër herë, pas ofertës qe ia kishte ofruar i dyshuari kryesor dhe kishte deklaruar se nuk ishte në dijeni se kjo naftë ishte e kontrabanduar. Deklarimi mohues i pronarit te pompës së karburantit nuk e justifikon atë, sepse furnizimi i një pompe karburanti nuk bëhet me veturë duke transportuar naftë nga 530 litra prej Mitrovice, pastaj si i dyshuari pronar i pompës së karburantit, ashtu edhe i dyshuari kryesor nga Mitrovica nuk kishin asnjë dokument apo faturë për shitëblerjen dhe origjinën e kësaj nafte, po ashtu edhe çmimi i shitjes dhe i blerjës edhe në deklaratat e tyre nuk ishte real, ishte ne disproporcion me çmimin real të tregut në Republikën e Kosovës. Pas intervistimit të duyshuarve dhe konsultimit të prokurorit, prokurori kishte marr vendim që dy të dyshuarit të ndalohen 20, për shkak të dyshimit se ata mund ta përsërisin të njëjtën vepër penale, për shkak se ishin recidivist, ndikojnë në dëshmitar, shkatërrojnë gjurmët e veprës penale dhe mund të arratisen. Me tutje, nafta në sasi prej 530 litra e cila është siguruar në shtëpi të pronarit të pompë së karburantit në fshatin Bresanë/ Dragash, është njoftuar Dogana e Kosovës, të cilën sasi e konfiskojnë si mall të kontrabanduar, pa zhdoganuar. Nga përmbajtja e shkresave të lëndës të siguruara në procedurën parapenale dhe nga provat e grumbulluara gjate zhvillimit te hetimeve konstatohet se të dyshuarit kanë kryer veprat penale që mgarkohen me Kallëzimin penal të policisë, këtë e dëshmon edhe automjeti me të cilin kishin bërë transportin e naftës së kontrabanduar, pronar i se cilës ishte pronari i pompës së karburantit në fshatin Bresanë, i cili dyshohet se ia kishte dhënë këtë automjet të dyshuarit kryesor që ta bëj transportin e naftës, ndërsa ata ishin arsyetuar duke thënë se kanë bërë shitëblerje të këtij automjeti, të cilën shitblerje nuk e kishin dëshmuar me kontratë. Automjeti dhe çelësi i saj, së bashku me bidonë në të, ishin vendosur në oborrin e Drejtorisë Rajonale të Prizrenit, të konfiskuara përkohësisht, deri në një vendim tjetër. Kallëzimi Penal i Policisë ju është dorëzuar Prokrorisë në Prizren së bashku me sendet, raportet e marra, procesverbalet e masave dhe veprimeve të kryera, shënimet zyrtare, deklarimet e marra dhe materialet e tjera të cilat mund të kontribuojnë në zbatimin efektiv të procedurës Trajtimi i rastit në Prokurori Publike Hetimin në të drejtën tonë të procedurës penale e zbaton dhe e mbikqyrë prokurori publik. Prokurori fillon hetimin kundër personave të dyshuar, atëherë kur është informuar nëpërmjet kallëzimit penal dhe nëse ekziston dyshimi i arsyeshëm se të dyshuarit kanë kryer vepër penale e cila ndiqet sipas detyrës zyrtare Zbatimi i hetimeve, arrestimi dhe ndalimi policor me urdhrin e prokurorit. 21 Dr. Azem Hajdari, E Drejta e Procedurës Penale, Prishtinë 2006 fq Policia ngrit Kallëzim Penal kunder te dyshuarve, kur ekziston dyshimi i arsyeshëm se është kryer vepër penale dhe dihet kryerësi i saj, në bazë të paragraf 1 dhe 2 të nenit 207 të KPPK së. 22 Po aty, fq GLOBAL CHALLENGE

30 Në aktin akuzues të policisë kundër të dyshuarve, policia në pjesën e propozimit, i kishte propozuar prokurorit kompetent të lëshoj Urdhëresë për Masa te fshehta teknike të vëzhgimit dhe hetimit Regjistrim i bisedave telefonike dhe nxjerrjen e SMS-ve, për numrat e GSM Vala 900 që kishin në përdorim të dyshuarit, për periudhën e kontrabandimit me mallra dhe të kërkojë nga Administrata Tatimore e Kosovës që të bëj një kontrollë dhe të konstatojë se sa ishte shmangia nga tatimi për pompën e karburantit ne fshatin Bresanë, e cila ishte e regjistruar si biznes. Prokuroria Publike Komunale në Prizren, sipas kompetencës së saj të ushtrojë ndjekje penale për veprat penale të denueshme deri në pesë (5) vite burgim, ne procedurë sumare (e shkurtër), pa marr në pyetje të dyshuarit, si dhe me qëllim apo pa qëllim, pa përfilluar propozimin e policisë në Kallëzim penal dhe nën dijenin se, policia nuk kishte zhvilluar ndonjë veprim hetimor paraprak për veprat penale dhe kryerësit e tyre, por sipas afatit ligjor brenda 48 oreve rastin e kishte proceduar në prokurori për shkak se ishin dy të dyshuar të ndaluar dhe se gjyqtari i procedures paraprake duhet të vendosë që të lirohen apo të ju vazhdohet paraburgimi. Prokurori publik ngritë Propozimakuzë kundër të dyshurve duke proceduar rastin në gjykatë. 23 AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE 2.4. Trajtimi i rastit në gjykatë Gjykata Komunale në Prizren, gjykon rastin menjëherë me një gjyqtar profesional dhe dy laik, duke qenë prezent të dyshuarit dhe mbrojtësit e tyre, si dhe paditësi i autorizuar (prokurori), dhe pas procedurës se këshillimit dhe votimit, gjykata merr aktgjykim 24, duke dënuar dy të akuzuarit me gjobë me nga 700,oo euro. Gjykata liron të dyshuarit dhe po ashtu me një akt të veçantë i drejtohet Policisë së Kosovës Njësitit përkatës që kishte bërë hetimet, që ta lirojë automjetin (i cili nuk ishte i regjistruar), po ashtu të lirohen edhe bidonët (me të cilët ishte bërë bartja e naftës së kontrabanduar), si dhe gjykata kishte liruar edhe parat (që policia ia kishte konfiskuar të dyshuarit kryesor). Policia kishte vepruar sipas vendimit te gjykatës Diskutimi Njësiti policor që kishte zbatuar hetimet, menjëherë kishte këshilluar Kryeprokurorin e Prokurorisë publike Komunale në Prizren, me arsyetimin se për shkak të afatit të shkurtër kohor ende nuk kishte përfunduar zbatimin e hetimeve, ndërsa gjykata kishte marr aktgjykim. Kryeprokurori ishte befasuar për veprimet e prokurorit, duke kërkuar kohë që ta konsultoi prokurorin e çështjes. Pas pak kohe kryeprokurori kishte thirrur Policinë e Kosovës në një takim të radhës dhe kishte udhëzuar që ta konsulton prokurorin e çështjes, me qëllim që të vazhdohen hetimet. Ky prokuror ju drejtohet hetuesve policor se fare nuk ishte i njoftuar për rastin dhe për vendimin mbi ndalimin e dy të dyshuarve. Hetuesit policor mbesin të habitur nga diskutimi i prokurorit të çështjes, me reagimin se përgjigjen mund ta gjejë në Kallëzimin Penal të Policisë dhe kjo ishte vërtetuar sepse në kallëzim ishin përmendur të gjitha veprimet hetimore e po ashtu edhe njoftimi i prokurorit. 23 Propozimakuza e ngritur nga prokurori publik (propzimakuzë ngritet për veprat penale të denueshme deri ne 3 vjet burgim). 24 Po aty, fq Gjykata merr aktgjykim denues, dhe si denim kryesor shqipton vetem denimin me gjobë. Vol. V, Nr. 3 /

31 Kontrabanda në veriun e Kosovës, pasojë e ndaluar në rajonin e Prizrenit MA, Arsim Thaçi Ndërsa, pyetjen se në pjesën propozimit të kallëzimit, policia kishte propozuar që prokurori të lëshojë urdhëresë për masat e fshehta të hetimit Regjistrim i bisedave telefonike, ndërsa me kërkesën e prokurorit, gjyqtari i procedurës paraprake të lëshojë urdhëresën për regjistrim të SMS ve, gjendja e prokurorit ishte acaruar duke u vërejtur hetimi tendencioz i tij, është dorëzuar duke shpreh keqardhje se nuk e kishte lexuar në tërësi, por pjesërisht kishte lexuar kallëzimin. Pas këtyre polemikave, dhe qëndrimit policor që të vazhdojnë hetimet, hetimet kanë vazhduar, ku nga PTK sipas urdhëresës janë siguruar komunikimet në mes të dyshuarve dhe SMS të po ashtu dhe është siguruar provë duke vërtetuar lidhjet në përgjithësi për shtrirjen e rrjetit të kontrabandës në gjithë territorin e Republikës së Kosovës, me naftë, vaj motorik, detërgjente dhe duke vërtetuar lidhjet në veçanti me të dyshuarin nga Rajoni i Prizrenit. Përveç këtyre provave, prova tjera janë siguruar edhe nga Administrata tatimore e Kosovës për shmangie nga tatimi dhe po ashtu edhe për kundërvajtjet dhe veprat penale doganore nga Dogana e Kosovës, me të cilat veprime, policia kishte siguruar prova tjera shtesë dhe në bazë të paragraf 4, të nenit 207 të KPPK së, ia dorëzon prokurorit publik raportin plotësues të kallëzimit penal të policisë. 25 Rezyme Pas vitit 1999, megjithëse Administrata e Kombeve të Bashkuara në Kosovë kishte përgjegjësinë në bazë të rezolutës 1244 për vendosjen e rendit dhe ligjit edhe në pjesën veriore të Kosovës, UNMIK nuk e beri një gjë të tillë dhe situata atje është përcjellur nga një kaos total, ndërsa politika e administrimit ndërkombëtar të OKB-së ka pasur qasje të ndara dhe të ndryshme të administrimit të Kosovës veriore dhe pjesës tjetër të Kosovës. Duke shkelur mandatin e vet dhe duke vepruar në një formë jo transparente, Administrata e UNMIK-ut në veri të Mitrovicës ka ndihmuar në ndarjen de fakto ndërmjet serbëve dhe bashkësive të tjera etnike që jetojnë në pjesën veriore të Mitrovicës. Kështu, duke lejuar papengesë veprimtarinë ilegale të strukturave paralele, Administrata e UNMIK-ut atje në formë direkte ose indirekte ka ndihmuar strategjinë e Beogradit në vendosjën e strukturave për kontrollimin e territorit në pjesën veriore të Kosovës dhe kështu ka shkelur integritetin territorial të Kosovës por edhe vetë Rezolutën Trashëgimia e rënde e luftës, vazhdimi i dhunës ndëretnike në veri, incidentet e ndryshme dhe të vazhdueshme që nga 1999, veprimi i organizatave ekstreme si rojat e urës, pjesëtarët e MUP-it, të Mbrojtjës Civile Serbe, BIA-a, grupet e shumta kriminale që kontrollojnë krimin e organizuar dhe kontrabandën, kanë krijuar një situatë të mungesës së vazhdueshme të rendit dhe ligjit si dhe jetës së ndarë në qytetin e Mitrovicës dhe në komunat tjera të banuara me shumice serbe në veri të Kosovës. Tolerimi i funksionimit të pjesshëm të pikave kufitare 1 dhe 31, mosfunksionimi i gjykatave në veri, krijimi i monopoleve ekonomike të qendrave të krimit të organizuar dhe përkrahja e këtyre strukturave nga ana e Beogradit kane krijuar situatën e tanishme në veri të Kosovës. 25 Policia, pasi meson fakte te reja, nxjerr prova dhe gjurmë të vepres penale, si dhe informata tjera te nevojshme, menjehere duhet t ia dorezojë prokurorit publik raportin plotësues të kallëzimit penal të policisë. 32 GLOBAL CHALLENGE

32 REFERENCA: 1. Dr, Ismet Salihu, E Drejta Penale Pjesa e Përgjithshme, Prishtinë Dr. Ismet Salihu, E Drejta Penale Pjesa e Posaçme, Prishtinë Dr. Ragip Halili, Kriminologjia, Prishtinë Dr. Vesel Latifi, Kriminalistika, Prishtinë Dr. Ejup Sahiti, E Drejta e Procedurës Penale, Prishtinë Dr. Ejup Sahiti, Psikologjia Gjyqësore, Prishtinë Mr. Sc, Fatos Haiziri, E Drejta e Policisë, Prishtinë Mr. Sc. Fitim Shishani, Roli i Policisë në Parandalimin e Kriminalitetit, Prishtinë Dr. Kole Krasniqi, Terrorizmi Ndërkombetar, Prishtinë Alan Collins, Studime Bashkëkohore të Sigurisë, Oxford Press University, UET Press Tiranë. 11. Dr. Mersida Suçeska, Bazat e Kriminalitetit Ekonomik, Prishtinë Hetimi dhe Ndjekja e Veprave Penale të Korrupsionit Publik, Program Ndërkombetar i Asistencës për Trajnime në Hetimin Penal (ICITAP) Prishtinë Provat dhe Krimet Financiare, Projekt i Departamentit të Drejtesisë të SHBA ve, Ambasada e SHBA- ve Prishtinë Sekuestrimi dhe Konfiskimi, Udhëzues për Konfiskimin e Përfitimit dhe Instrumenteve të Krimit, Projekt i Departamentit të Drejtësisë te SHBA ve, Ambasada e SHBA ve Prishtinë Hetimi i Krimeve të ndërlikuara, Projekt i Departamentit të Drejtësisë të SHBA ve, Ambasada e SHBA ve Prishtinë Strategjia Shtetërore për Parandalim të Krimit. 17. Strategjia Shtetërore Kundër Krimit të Organizuar. 18. Strategjia Kombëtare Kundër Drogave. 19. Strategjia Shtetërore Kundër Terrorizmit. 20. Strategjia për Menaxhimin e Integruar të Kufirit. 21. Strategjia Nacionale për Sigurinë në Bashkësi. 22. Kodi Penal i Kosovës 23. Kodi i Procedurës Penale të Kosovës 24. Ligji për Policinë AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE Vol. V, Nr. 3 /

33 Lufta e Spanjës, romancierët Petro Marko-Ernest Heminguej përballë historisë Dorina Azo Dorina Azo Lufta e Spanjës, romancierët Petro Marko-Ernest Heminguej përballë historisë Abstrakt Letërsia botërore ofron një pasuri të madhe arsyesh, për të cilat duhet t i referohemi, duhet ta bëjmë pjesë të rëndësishme të studimeve tona e pse jo, edhe të krijojmë përqasje të mundshme me shkrimtarë të letërsisë sonë shqipe. Në këtë kuadër merr formë dhe kuptim ky studim përqasës, i cili bashkon dy kolosët dhe atë të letërsisë botërore, shkrimtarin amerikan Ernest Heminguej dhe Petro Marko, shkrimtarin e letërsisë shqipe. Këta autorë, të vënë përpara një ngjarjeje historike shumë të rëndësishme, luftës së Spanjës, përbëjnë ndoshta rastin e vetëm në fushën e letërsisë së krahasuar, duke krijuar kështu një problematikë studimore ende të palëvruar nga kritika letrare. Kemi të bëjmë me dy itinerare paralele, që pasqyrojnë epopenë e lavdishme të luftës së Spanjës, dy shkrimtarë me frymë demokratike, që i karakterizon shqetësimi i intelektualit demokratik, që i bashkon fryma ndërkombëtare për një Spanjë dhe një Europë të pastruar nga mizoritë dhe dhuna, dy vëllezër letrarë të së njëjtës përvojë. Edhe pse një ngjarje e largët në kohë, lufta e Spanjës, marrë në aspektin ideor dhe social, tingëllon gjithnjë e më aktuale, duke pasur parasysh zhvillimet e fundit në një botë ku akoma zhvillohen luftëra civile të çfarëdo karakteri qofshin ato, në një botë ku fryma e solidaritetit dhe e vëllazërimit trumbetohet me të madhe në kontekstin aktual të globalizmit. Të dy shkrimtarët mbeten bashkëkohës, me të përbashkëtat dhe të veçantat e tyre, sepse koncepte të tilla si: solidaritet, tolerancë, mirëkuptim e dialog, koncepte këto 34 GLOBAL CHALLENGE

34 që gjenden në këto vepra, janë bashkudhëtarë të përhershëm të njerëzimit. Edhe pse realiteti i largët, librat e këtyre autorëve lexohen me ëndje, falë ideve që ata përçojnë dhe vlerave të padiskutueshme që ata shpalosin te lexuesi i të gjitha kohërave. Fjalët kyçe: Spanja, lufta civile, portretizimi i figurës së shqiptarit, familja shqiptare, portretizimi i figurës së spanjollit. Në një vepër letrare është e pashmangshme të mos gjejmë referenca etnokulturore, përderisa në këto vepra veprojnë, dialogojnë njerëz të kulturave të ndryshme. Në rastin tonë kemi të bëjmë me përballje realitetesh e kulturash, përkatësisht shqiptare, franceze, amerikane, spanjolle etj. Po t i referohemi veprës së Petro Markos Hasta la vista, ne si lexues përballemi kryesisht me dy realitete, atë shqiptar dhe spanjoll. Natyrisht, shkrimtari shqiptar do të evokonte realitetin e asaj kohe në Shqipëri për të shpjeguar në njëfarë mënyre edhe arsyen e angazhimit të tij. Që në faqet e para shpaloset realiteti i familjes shqiptare, i bukurisë shqiptare dhe i periudhës së lavdishme të historisë së popullit shqiptar. Le të ndalemi fillimisht te bukuria natyrore, si element i identitetit të një kombi. Ja se si shkruan Petro Marko në këtë vepër: Përballë Italisë, përtej detit, është një vend me male të larta e me fusha pjellore, me liqene e lumenj me lëndina e me pyje të gjelbëruara. Atje vendi është shumë i bukur 1! 1 Bukuria shqiptare i vjen si vegim Asimit në momentin kur ai sheh pemë të ndryshme, sidomos me fiq të ngarkuar e me pjergulla. Aty nga faqet e fundit, Gori sjell ndërmend lulet e lëndinave, apo pllajat e verdha të vendit të tij, në vjeshtën plot shira dhe vetëtima. Gjithsesi, më gjerësisht e më në pah del nga autori bukuria dhe madhështia e tokës spanjolle. Kështu, që në faqet e para të veprës, kur Gori shkel Spanjën, ai shpreh habi: Sa dritë ka qielli dhe deti i Spanjës! Kudo që të hidhje sytë, shikoje pyje me portokalle! Pyje me ullinj! Apo më tej, Asimi duke shprehur admirimin për këtë tokë të Spanjës, së cilës i nevojiten paqja dhe liria thotë: Eh Spanja! Sa e bukur që je! Rimerret si refren nga autori, teksa Gori ndodhet në një hotel në Alikantes kjo bukuri spanjolle, duke e plotësuar dhe me bukurinë e stilit arkitekturor arab të shtëpive me dyer si kube, me mure me mozaik porcelani e me piktura arabe, si edhe me të dhëna rreth klimës : Në atë qytet të bukur plot dritë dhe ngjyra nga ca shkëmbinj të prerë si me bel, ngjyra nga pemët dhe ngjyra nga shtëpitë e bukura me ato ballkone dhe dritare të mëdha, ngjyra nga qielli i kaltër dhe ngjyra spanjolle e mesdhetare në mbrëmje, kur perëndonte dielli. Gori i sodiste si i magjepsur, duke ndenjur buzë detit e duke thënë me vete: Sa e bukur është Spanja! Në një moment tjetër, në vepër përsëri ndeshemi me elemente të natyrës spanjolle: Frynte mistrali i mesditës dhe tundeshin kallamet (duhet të kujtojmë se klima spanjolle është mesdhetare, ashtu si ajo shqiptare). Studiuesja spanjolle, Marta Maria Garsia Suarez, flet për romanin Hasta la vista, ku, sipas saj, në 20 kapitujt e parë përshkohet një periudhë kohore që shkon nga shtatori 1937 deri në nëntor 1938 nga ofensiva republikane në Belgjikë, deri disa ditë para rënies së Barcelonës. Gjatë kësaj periudhe përparimi i luftës do të çonte në fundin e luftës të Aihonit, qeveria shpërngulet në Barcelonë, zhvillohet ofensiva fitimtare republikane. 2 Përkthyesi dhe kritiku letrar, Raman Sanchez Lizarralde, në shkrimin AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE 1 E, Heminguej, Për kë bie kambana, Ombra GVG, (Botimi i dytë), Tiranë, 2003, f.5. 2 Voluntaries de la Libertad, Petro Marko, Hasta La Vista los Brigadistos Albanese en La Guerra Civil Espanola. Vullnetarët e Lirisë, Petro Marko, Hasta la vista dhe brigadistët shqiptarë në luftën civile spanjolle.në këtë libër, të botuar në qershor 2008, përmblidhet materiali i paraqitur në seminarin Vullnetarët e lirisë Vol. V, Nr. 3 /

35 Lufta e Spanjës, romancierët Petro Marko-Ernest Heminguej përballë historisë Dorina Azo Kujtimet e një miqësi kujton takimin e fundit me Markon në verën e vitit 1990 në Shqipëri, në periudhën kur po vinte era e ndryshimeve, ku me ndërmjetësimin e Aurel Plasarit dhe Xhevahir Spahiut takon Petro Markon. Kritiku spanjoll kishte jetuar 4 vjet në Shqipëri dhe do të largohej nga vendi ynë. Ai e quan këtë takim me ngarkesë të madhe emocionale dhe zbuluese. Kujton zotimin e pambajtur për t i mundësuar Petro Markos një kthim në Spanjë. Lizarralde kujton personalitetin e tij të një energjie të pashtershme që rridhte nga vështrimi i tij ngulmues dhe gjestet e tij. Qëndrimi elegant i Markos dhe krenar, fjalët e tij bindëse dhe, pavarësisht nga gjendja e tmerrshme që po kalonte, ishte i privuar nga e drejta për të botuar një pjesë të mirë të veprës të tij jashtë qarkullimit, në kushte ekonomike të pasigurta nga projektet e tij letrare të pareshtura. Sipas studiuesit spanjoll, me veprën e Markos, Qyteti i fundit, u thellova në njohjen e realitetit shqiptar të asaj kohe. Ndër të tjera, ai kujton pjesëmarrjen e Petro Markos në Kongresin e 2-të Ndërkombëtar të shkrimtarëve për Mbrojtjen e Kulturës në Valencia, Madrid dhe Barcelonë, në qershor të vitit Përveç elementeve të sipërpërmendur, ajo çfarë na bën përshtypje është pafundësia e fushave me agrume, e veçanërisht me ullinj. Ndoshta janë nostalgji e vendlindjes së autorit himarjot nga Dhërmiu, ku ata zbukurojnë kopshtet dhe kodrat përreth. Gjithsesi, parë nga një këndvështrim tjetër, ndoshta janë simbol i paqes. Kësisoj, degët e ullinjve thyhen nga bombardimet e avionëve, duke cenuar paqen, por jo besimin në fitore, pasi ata mbijetojnë gjithsesi, si simbol i përjetësisë së paqes dhe besimit në fitore. Ndër zakonet tipike shqiptare që ndeshim në vepër është ai i martesës me mblesëri. Bëhet fjalë konkretisht për rastin e Sanijes, një vajzë shqiptare të cilën i ati e kishte detyruar të martohej me një fshatar nga Tirana kundrejt dëshirës së saj (Në të vërtetë, ajo takohej fshehurazi me Asimin te një rrobaqepëse me ide përparimtare). Edhe pse vetëm një herë të vetme, ne takojmë një element tjetër të etnokulturës, atë të gastronomisë, e cila përbën një dëshmi të pamohueshme të vlerave individuale të një kombi. Për shembull, në faqen 434 të veprës së Petro Markos, Gori kujton me nostalgji kulaçin e ngrohtë, kërcet e të cilit ishin të lyer me vaj të përgatitur nga gjyshja e tij. Ky kujtim i pështjellohet në ditët e tij të fundit në Spanjë, kur do të niset për Shqipëri, ashtu si do të ndodhte me çdo njeri tjetër: ai do ta gjente veten në vorbullën e mendimeve që lidhen me vendin dhe realitetin që e pret. Përgjatë gjithë veprës, vend të rëndësishëm zë edhe portretizimi i Shqipërisë dhe i Spanjës, i shqiptarëve dhe i spanjollëve. Gjithsesi, kjo nuk do të thotë se nuk përmenden shtete apo popuj të tjerë, si Franca apo francezët, marokenët, rusët etj. Së pari shtrohet pyetja: Si paraqitet Shqipëria dhe realiteti i saj, si portretizohet figura e shqiptarit në shekuj? dhe Petro Marko. Ky botim është kryer në bashkëpunim me Ambasadën Spanjolle dhe Ministrinë e Kulturës. Studjuesja spanjolle, Marta Maria Garsia Suarez, autore e tezës Realiteti social dhe letrar i Spanjës në epokën e Petro Markos (ka jetuar në Korçë ), flet në këtë botim për romanin Hasta la vista, ku, sipas saj, në 20 kapitujt e parë përshkohet një periudhë kohore që shkon nga shtatori 1937 deri në nëntor 1938 nga ofensiva republikane në Belgjikë, deri disa ditë para rënies së Barcelonës. Gjatë kësaj periudhe, përparimi i luftës do të çonte në fundin e luftës të Aihonit, qeveria shpërngulet në Barcelonë, zhvillohet ofensiva fitimtare republikane. Spanja nga ky çast është e ndarë në dysh, zhvillohet ofensiva republikane në Ebro dhe prej këtej ofensiva e madhe frankiste. Më pas, ajo vijon se gjatë kësaj periudhe protagonisti i veprës mbërrin nga Shqipëria, duke kaluar nga Greqia dhe Franca, hyn në kufi nga Katalunja dhe në kohën që fillon vepra mbërrin në spitalin e Mursios, merr pjesë në veprimtaritë për nder të vitit të parë të krijimit të brigadave, kalon nga e Albasetës dhe nga qendra e formimit politik ushtarak të Pozo Rubios dhe merr pjesë në ofensivën e Teruelit, më pas lufton në Ekstremadura, por në fund shkon në frontin e Aragonit. Gjithçka përputhet në mënyrë të përsosur. Sipas saj, duke gjykuar nga momentet që bën në Spanjë, duket se shkrimtari ynë ndihet mirë në Spanjë, i pëlqen peizazhi, ku në shumë raste i kujton Shqipërinë, vendlindjen e tij. Sipas përshkrimit të linjës kohore, ai shkon duke ngërthyer përjetimet e tij në mënyrë aq të saktë, saqë ta krahasosh me realitetin, ajo që po ndodh në vepër është aq e thjeshtë, është sikur të ndjekësh ngjarjet historike, nuk ka as edhe një gabim të vetëm. Nuk ka të ngjarë që të ketë mbajtur ditar dhe nëse e ka bërë, pa dyshim që peripecitë e jetës së trazuar të llogoreve do t i kishte humbur, por Marko nuk kishte nevojë për të, pasi përvoja ishte aq intensive, saqë çdo gjë i mbetej në kujtesë. 36 GLOBAL CHALLENGE

36 Shqipëria, vendi ku jeton një popull me një histori legjendare e një të kaluar të lavdishme, i cili me shpatë e ka çarë rrugën e historisë. Në një faqe të librit lexojmë: Njerëzit që flasin gjuhën tënde janë, që kanë vuajtur si ti, që si ti janë nanurisur me këngë trimërie dhe me heroizma si ato të Selam Musait me shokë, që si ti kanë lënë çdo gjë dhe që kanë ardhur këtu të bëhen therorë për një çështje njerëzore. Pra, për të lartësuar figurën e këtyre luftëtarëve, autori përmend momentet më të lavdishme të historisë së kombit të tij, në njëfarë mënyre, një nxitje kjo për heroizma të tjera në shërbim të lirisë dhe demokracisë. Të mahnit gjithashtu fakti që shqiptari vullnetar në Luftën e Spanjës konsiderohet si një shqiponjë shqiptare, që kacafytet me sorrat e kapitalit internacional, apo si një nip i Skënderbeut, i heroit të Europës, siç shprehet Alfredi. Është profesor Tomori ai që vendos flamurin shqiptar përkrah atij spanjoll. Ky flamur i kuq me shkabë të zezë dykrenore i zgjon kujtime mbi atdheun, luftërat, përpjekjet edhe Ramizit, i cili mallëngjehet në 25-vjetorin e Shpalljes së Pavarësisë për këtë faqe të lavdishme të historisë së popullit shqiptar, Ditën e Pavarësisë së Shqipërisë, të cilën e festojnë buzë lumit Ebro jo vetëm shqiptarët, por edhe vullnetarë të tjerë 3. Teksa shijonte këtë kremtim, Gëstençiçi, plaku slloven, shikonte Shqipërinë e vogël, që ka qenë si një mollë sherri midis shovinistëve të Ballkanit dhe Fuqive Perëndimore, të cilën kërkonin ta pushtonin me radhë për ta përdorur si urë kalimi për në Lindje. 4 Në përfundim të këtyre konsideratave, ndoshta jo aq të hollësishme mbi referencat kulturore të veprës së Petro Markos, kemi menduar të paraqesim një karakterizim të popullit shqiptar (ndoshta disi të idealizuar): Njerëz të thjeshtë e të heshtur, njerëz të dashur, njerëz të gëzuar që vdisnin me parullën Viva la vida!. 5 Edhe Alfredi, i cili ka marrë pjesë në luftën e Vlorës, deklaron Ç më kanë parë mua sytë në Luftën e Vlorës. Mësova se si shqiptarët s ka trima në botë! Nga goja e Gëstençenit dalin fjalë të tilla si: Profesori (Tomori) është shumë zemërçelur dhe shumë entuziast! Nganjëherë thotë se shokët shqiptarë janë çapajevët e Shqipërisë së vogël! Këta bij të Shqipërisë, jo vetëm që e urrejnë fashizmin, por dinë edhe të luftojnë me shpirt luftarak! Ja se si i përfytyron Thimi i vogël shqiptarët që luftojnë në Spanjë, duke fluturuar mbi hordhitë dhe taborët e zinj, me krahë të bardhë dhe me shpatë, si Skënderbeu ynë. Gjithsesi, të karakterizuar nga një humanizëm i thellë, shqiptarët kurrë nuk e kanë përbuzur armikun, as pështyrë, as rrahur dhe as sharë. Si mund të mos shkruante Petro Marko për Spanjën, tokën e pasioneve të zjarrta, atdheun e dytë për të dhe për shumë njerëz të tjerë, që e adhurojnë lirinë, dinjitetin dhe demokracinë? Përveç bukurisë natyrore, sigurisht, në vepër shfaqet edhe Spanja e vuajtjeve, e mjerimeve, e pasanikëve dhe e të varfërve, Spanja e luftës tragjike, Spanja e pasionit të dashurisë, Spanja e dashurisë mbarënjerëzore. Edhe pse në vepër gjejmë mjaft elemente të traditave spanjolle, mënyrës së jetesës, duhet nënvizuar fakti se Petro Markon më tepër e ka joshur ekzotika e këtij vendi të serenadave (një analogji me serenada e Korçës së atdheut të tij). Këtë e dëshmon më së miri ky ilustrim: Vino, sientimento y amor, Sono los cantares de la Patria mia... A ka portretizim më të bukur se sa i më o shtmi?: -Eh, Spanja! Sa e bukur që je, o vend i poetëve dhe i piktorëve, o atdheu i muzikës së pasionuar, o vendi i trimave! Jo rrallë në veprën Hasta la vista skalitet portreti fizik dhe moral i gruas e vajzës spanjolle, i gruas së bukur zeshkane, që ëndërron paqen dhe lirinë e që vuan deri sa AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE 3 P, Marko, Hasta la vista, Botimet OMSCA-1, (Botimi i plotë), Tiranë, 2002, f Po aty, f Po aty, f. 13. Vol. V, Nr. 3 /

37 Lufta e Spanjës, romancierët Petro Marko-Ernest Heminguej përballë historisë Dorina Azo tretet. Nëpërmjet ndonjërit prej personazheve, autori komenton se nuk ka vend në botë ku mund të argëtohesh si në Spanjë, i pëlqen zakoni spanjoll për t i bërë komplimente një gruaje dhe i pëlqejnë shumë gratë spanjolle. Këtë e vërteton edhe lidhja dashurore e Goritme Anitën. Gorit i bie në sy ngjyra e veshjeve të njerëzve, fshatarët vishen me të zeza, por me këmisha të bardha, vë re ngjyrën e zezë të veshjeve të grave, ku në këto kushte të mizorisë ekstreme nuk ka pasur familje që nuk ka pësuar një humbje, zakone të shtrira këto jo vetëm në Shqipërinë e Markos, por edhe më gjerë. Ajo që na ka prekur më shumë emocionalisht është fakti se janë nënat spanjolle ato që mbartin peshën më të rëndë, ata që përballen me urinë, dhunimin, masakrimin e poshtërimin, ato që tregojnë dashuri prindërore ndaj luftëtarëve të demokracisë. Megjithatë, autori i sheh si simbole të trimërisë e vetëmohimit edhe në front, p.sh. në faqen 404, vajza dhe gra shkonin të bënin hendekë e barrikada për të mbrojtur Republikën. Këto janë pra spanjollet, njërën prej të cilave Gori adhuron. Karriera letrare e Ernest Heminguejit u formua nga kontekste në të cilat ai jetoi, që nga rrugët e Çikagos periferike, deri te brigjet e Karaibeve, te fushat e betejës së Luftës së Parë Botërore, te Spanja e Frankos. Ernest Heminguej zë një vend të rëndësishëm në analet e historisë së letërsisë amerikane, duke u nisur nga roli revolucionar në arenën e trillimit letrar amerikan të shekullit XX. Pas mbarimit të Luftës së Parë Botërore, njeriu arriti të kuptojë se idetë e vjetra dhe besimet e rrënjosura në fe dhe etikë, nuk e kishin ndihmuar që t i shpëtonte katastrofës që kjo luftë shkaktoi. Si rezultat, Heminguej dhe shkrimtarë të tjerë filluan të kërkonin një sistem të ri vlerash, që do zëvendësonte qëndrimet e vjetra, që, sipas tyre, ishin të padobishme. Shkrimtarët, të cilët adoptuan këto besime të reja u njohën si shkrimtarë të Brezit të Humbur. Siç dihet, Brezi i Humbur ishte një emër i krijuar nga Gertrude Stein dhe ai nënkuptonte brezin e pasluftës dhe lëvizjen letrare të prodhuar nga shkrimtarët e rinj të kohës. Me anë të shkrimeve të tyre shprehej besimi se e vërteta e vetme qëndronte në faktin se jeta është e ashpër. Duke sjellë një përshkrim realist të periudhës ndërmjet dy luftërave (Luftës së Parë dhe Luftës së Dytë Botërore) me zhgënjimin dhe shpërbërjen e vlerave të vjetra, Heminguej shtron problemet e njeriut modern, në një botë, e cila gjithnjë e më shumë kërkon që ta kthejë atë në një mekanizëm, në diçka të rëndomtë. Gjinia letrare e Heminguejit u formua nga ndikimet kulturore dhe letrare. Mark Tuein, Lufta dhe Bibla ishin influencat më të mëdha që formuan mendimin dhe artin e Heminguejit. Gjatë qëndrimit të tij në Paris, Heminguej hyri gjithashtu në kontakt me figurat e shquara letrare si Ficxherald, Sherud Anderson, D.H. Lorens and madje T.S. Eliot. Të gjithë, ose të paktën disa prej tyre kanë lënë gjurmët e tyre në të. Që kur ishte 15 vjeç, kulti i tij ishte Kiplingu, të cilin e studioi gjatë gjithë jetës, por ai shfaqi gjithashtu interes të veçantë edhe për Konradin dhe Xhojsin, librat e të cilëve jo vetëm i lexonte, por edhe i analizonte pa shmangur edhe ndikimin prej tyre. Madje, kritika e ka konsideruar Heminguejin si pasardhës letrar të Xhojsit dhe Kiplingut. Heminguej vetë pohonte se kishte mësuar aq shumë nga shkrimet e Xhozef Konradit. Ai admironte filozofinë letrare të Konradit dhe pajtohej me formulimin e tij sintetik në përmbushjen e tij si shkrimtar: Besnikëri të përpiktë të ndjenjave të mia ndaj së vërtetës. Duke folur për Konradin, ai e përkufizon kështu artin e romanit: Zbulo çfarë të ka emocionuar, cili ka qenë veprimi që të ka emocionuar më shumë, pastaj hidhe në letër çdo gjë në mënyrë të qartë që lexuesi të provojë vetë ndjenjat e tua. Përveç këtyre, përvojat e tij të hershme në Miçigan i dhanë, në njëfarë mënyre, ngjyrim shkrimeve të tij. Gjithsesi, mund të pohojmë se ndikimi më i rëndësishëm që la gjurmë të pashlyeshme në gjeninë e Heminguejit ishin përvojat e tij në dy luftërat botërore, në të cilat ai mori pjesë. 38 GLOBAL CHALLENGE

38 Si romancier, Heminguej shpesh radhitet në armatën e shkrimtarëve të Brezit të Humbur, së bashku me Fokner, Ficxherald, Xhon Dos Pasos and Senkler Ljuis. Këta shkrimtarë, përfshirë këtu dhe Ernest Heminguejin, u përpoqën të tregojnë se sa humbje shkaktoi Lufta e Parë Botërore në sferën shoqërore, psikologjike e morale. Ata zbuluan gjithashtu tmerrin, frikën dhe kotësinë e ekzistencës njerëzore. Siç shkruan edhe Maks Daiu: Thelbi i viteve 30 si epokë letrare ishte ringjallja e shpresës mes betejave sociale dhe parandjenjës së luftërave ende të pashpallura, lindi vetëdija se njeriu do të qëndronte dhe do të fitonte, forcat e tij morale do t u bënin ballë sprovave të rënda; ai s ishte më një ishull, por një pjesëz e kontinentit të vëllazërimit në luftë kundër fashizmit, kundër shtypjes sociale, kundër dhunës policore, urisë, diskriminimit racial, kundër gjithçkaje antinjerëzore e mizore që ndeshej në çdo hap në realitetin e atyre viteve. 6 Është e vërtetë se Heminguej u bëri jehonë si dëshirave, ashtu edhe frustrimeve, tipike për këta shkrimtarë, por vepra e tij dallohet qartë për filozofinë e jetës. Në veprën e tij mund të dallojmë një interes metafizik për njeriun dhe lidhjen e tij me natyrën. Kështu, gjatë kësaj periudhe, Heminguej u rreshtua përkrah shkrimtarëve përparimtarë në kërkim të lirisë dhe demokracisë për të krijuar vepra të realizmit kritik, ku mund të përmendim edhe romanet antifashiste Për kë bie kambana, apo romani tjetër Të kesh e të mos kesh, për të cilët u frymëzua gjatë pjesëmarrjes së tij në Luftën e Spanjës, përvojë kjo e vlefshme për ngritjen e tij artistiko-letrare. Edhe pse Heminguej në dukje paraqitet si një realist që ka një preferencë të veçantë për aksionin fizik, ai është kryesisht një shkrimtar filozof. Veprat e tij duhet të lexohen dhe të interpretohen nën dritën e teorisë së tij të famshme të ajsbergut, sipas së cilës dinjiteti i lëvizjes së ajsbergut i detyrohet vetëm një të tetës së të qenit mbi ujë. Ky pohim hedh dritë mbi nënkuptimet simbolike të artit të tij, çfarë do të thotë se autori duhet të shprehë pak për të nënkuptuar shumë, duke nxitur kështu të menduarit individual të lexuesit. Ai shfrytëzon aksionin fizik për të siguruar një interpretim simbolik të natyrës së ekzistencës njerëzore. 7 Me bindje mund të pohohet se, ndërsa Heminguej paraqet jetën e njeriut me anë të formave të trillimit, ai përfundimisht e ka vendosur njeriun në një sfond të botës dhe universit të tij për të testuar gjendjen e njeriut nga këndvështrime të ndryshme. Në këtë pikë, ai i përket traditës së Hothorn, Po and Melvil, të cilët e kanë përdorur zymtësinë e trillimit si temë kryesore për të paraqitur vendin e njeriut në këtë botë. Në krahasim me atë çfarë është universi, individi është diçka e papërfillshme, diçka tragjike. Por në këtë shtrirje kohore më të gjerë të universit, individi ka vendin e tij të lavdisë. Kjo vetëdije e kotësisë së ekzistencës së njeriut e shtyu Heminguejin të trajtonte temat e dhunës, errësirës dhe të vdekjes në veprat tij, me qëllim që të eksploronte natyrën e gjendjes së vështirë të individit në këtë botë. Te veprat e tij shpaloset dukshëm ideja se njeriu jeton në luftë për ekzistencë, se kurrë nuk mposhtet edhe atëherë kundërshton duke ruajtur dinjitetin, përkushtimin dhe vetëdijen prej një njeriu që i përket njerëzimit. Romani i Heminguejit ndikohet si nga kultura spanjolle, ashtu edhe nga ajo amerikane. P.sh. Robert Xhordani, nuk beson në supersticione, pas së cilave spanjollët janë mjaft të dhënë. Ashtu si Petro Marko, Heminguej kishte ndjenja të forta për Spanjën dhe spanjollët. Heminguej identifikohet me Robert Xhordanin, mendimet e të cilit shërbejnë për të dhënë një përshkrim të gjallë të hispanitetit, i cili, deri diku, shfaqet edhe te personazhet e tjera, të cilët me historitë e ndryshme dhe ngjarjet e shkuara mundësojnë eksplorimin e pjesëve të tjera të Spanjës (Madrid, Valencia, betejat me dema vilaconejose, AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE 6 M, Daiu, Veçori të procesit letrar dhe të romanit social amerikan të viteve 30 në Mbi letërsinë e huaj bashkëkohore, Shtëpia botuese e librit universitar, Tiranë, f P,G. Rama Rao, Ernest Hemingway, A Study in Narrative Technique, (Delhi:S. Chand and Co, 1980), f. 4. Vol. V, Nr. 3 /

39 Lufta e Spanjës, romancierët Petro Marko-Ernest Heminguej përballë historisë Dorina Azo apo endja e sixhadeve të të pasurve). Spanja është vend i gjuetisë së derrave të egër, arinjve, ujqërve dhe dhive të egra. Spanja e Heminguejit është një vend i gjakut të nxehtë, i emocioneve të forta, vitalitetit, e panatyrshmërisë dhe pse jo, edhe e burrërisë. Është Spanja e luftimit me dema, i cili e mahniti aq shumë autorin amerikan. E vetmja gjë që e mban gjallë shpirtin spanjoll është një lloj intensiteti i shfrenuar, i cili e deh Xhordanin, (Heminguejn). Ky intensitet mund të të çojë në dy drejtime krejt të ndryshme: miqësi intensive dhe humor të mirë, karakter të stërmadh fetar, brutalitet ekstrem dhe hakmarrje. Karakterin spanjoll, si karakter të ekstremeve përpiqet ta materializojë me peizazhin spanjoll. Spanja është vendi i çudirave, vendi ku bie borë në fund të majit. Kapitulli i 10- të i Për kë bie kambana, në të cilin u ekzekutuan qindra fashistë në një grykë gjatë luftës civile të Spanjës, besohet të jetë bazuar në një masakër historike që u zhvillua atje diku në shekullin XVIII. Versioni heminguejan i Plaza de Espanja paraqet një shatërvan me koka luanësh, që nxjerrin ujë nga goja, i cili nuk ekziston realisht në këtë shesh. Kjo është e natyrshme për një vepër letrare, ku trillimi duhet të jetë i pranueshëm. Gjithsesi, bashkia është akoma aty, edhe pse është shndërruar në një hotel shtetëror luksoz. Ajo çka mbetet përputhet me përshkrimin e Heminguejit. Për sa u përket ciganëve, këto etni kanë të përbashkët besimin mbi ariun. Ky i fundit duket se ka ngjashmëri fizike: -Po t i rrjepësh lëkurën ariut, muskujt kanë shumë ngjashmëri me atë të njeriut dhe një qëndrim të ngjashëm, sepse ai pi birrë, sepse ai e ka qejf muzikë dhe vallen. Kjo e bën atë të jetë vëlla me njeriun qoftë për ciganët, qoftë indianë. Përveç kësaj, ciganët kanë shumë ligje që ata nuk i pohojnë. Për ta, nuk është mëkat të vrasësh njeri jashtë fisit. Ciganët janë gjithashtu supersticiozë dhe të çuditshëm: Pilari, gruaja e Pablos, paraqitet si një cigane tipike që di të lexojë fatin e të tjerëve në pëllëmbën e dorës, apo fragmenti kur Maries i luajti dheu tri herë. Ashtu siç e kishte parashikuar Pilari, e cila shfaqet gjithnjë e më misterioze para Robertit, apo momenti kur ajo e ndien aromën e vdekjes së tij. Heminguej tregohet i kujdesshëm në shpalosjen e disa elementeve që mbart ky popull i veçantë, duke e pajisur lexuesin me vlera të shumta njohëse. Ja disa zakone spanjolle që një i huaj duhet të respektojë. T u japësh duhan burrave dhe të mos ua trazosh gratë. Dy rregulla këto që duhen zbatuar, nëse dëshiron të merresh vesh me njerëzit që flasin spanjisht. Vihet në pah edhe një zakon tjetër spanjoll; të mos flasësh duke ngrënë. Të gjithë merrnin nga tepsia, pa folur, sipas zakonit spanjoll. Një aspekt i rëndësishëm i etnokulturës është edhe gastronomia. Vera i shoqëron spanjollët në çdo të ngrënë (pothuajse në çdo faqe njerëzit pinë verë). Nuk mund të lëmë pa përmendur dhe një pjatë tipike spanjolle: mish lepuri me qepë dhe speca jeshilë, të ndrequr me verë të kuqe dhe bizele. Më tej, Pilar rrëfen ditët e bukura në plazhin e Valencias, duke i kujtuar lexuesit disa nga pjatat karakteristike spanjolle: kuleçtë e vegjël me peshq të ngrirë, me speca të kuq e jeshilë dhe me lajthi të vogla sa një kokërr orizi. Karkaleca deti të freskët, të spërkatur me lëng qitroje. Pastaj, ajo vazhdon të rrëfejë për një gjellë tjetër karakteristike që e përmend edhe Marko, paella, me midhje të freskëta, me karavidhe, me arragosta e me ngjala të vogla. E të gjitha këto të shoqëruara me një verë të bardhë, të ftohtë, të lehtë e të mirë. Dhe në fund pjepri, ku pjepri i Valencias është më i miri për t u ngrënë. 8 Shtrohet pyetja: Si paraqiten spanjollët në vepër? Ja se si mendon me vete Roberti, i cili ka kaluar 10 vitet e fundit para luftës në Spanjë: 8 Po aty, f GLOBAL CHALLENGE

40 Spanjollë të besojnë kur ua kupton mirë gjuhën. Sigurisht, në fillim Spanja, pastaj fisi, pastaj krahina, pastaj fshati, familja dhe në fund fare zanati. Në Spanjë njeriu s e ndien veten kurrë të huaj dhe pjesë më të madhe, atë vetë s e kishin trajtuar asnjëherë si të huaj. Siç vihet re, këtu vihet në pah besnikëria e popullit spanjoll ndaj vendit e gjuhës së tij, një element mjaft i rëndësishëm i identitetit kombëtar. Kësaj vlere i shtohet edhe mirësjellja ndaj të huajve. Bëhet fjalë për rastin e El Sordos, i cili ka sjellë një shishe uiski për dinamit. Ajo çfarë na ka bërë përshtypje është fakti se Heminguej nuk idealizon figurën e popullit spanjoll, por e sjell me një realizëm klasik, të cilit ai i përket si shkrimtar. Ja se si shprehet Roberti në një nga monologët e tij: Ç popull i mrekullueshëm. S ka popull më të mirë e më të keq në botë se ky. Nga karakterizimi i personazheve dalin në pah dhe disa karakteristika antropologjike të spanjollëve. Kështu, Pilar, një grua e bukur spanjolle, e fortë si mal, një grua trime që të kujton burrneshat shqiptare. Maria, një vajzë mjaft e bukur, e cila pa dyshim përfaqëson bukurinë e vashës spanjolle. Robert Xhordani, profesori amerikan i spanjishtes, nuk mund të anashkalojë edhe referencat nga Amerika, të cilën në kujtimet e tij e sjell si vend të zbavitjeve dhe të paqes, ashtu si edhe Marko: - Shtetet e Bashkuara të Amerikës janë vendi i republikanëve. Atje s të vret njeri pse je republikan. Xhordanit i kujtohen zbavitjet në vendin e tij të largët, Amerikë - I kishte mbetur fare pak dhe një gotë nga kjo e kishte në vend të të gjitha gazetave të mbrëmjes nëpër kafene, në vend të gjithë gështenjave, që tani do të bleronin, në vend të shëtitjeve me kuajt të rëndë buzë, në vend të bibliotekave, të qosheve, të muzeve, të Parc Montsouris, të Stade Buffalo dhe Byt Shaumon, të Guarantee trust Company dhe Île de la Cité, të hotelit të vjetër Foyot dhe të leximeve e pushimit në mbrëmje. Teksa ëndërron për Marien i vjen në mendje Hollivudi, Garbodhe Harlou, apo universiteti kur do të rimarrë postin në universitet, ajo do të jetë një grua shumë e mirë e profesorit. Si përfundim, mund të themi se Ernest Heminguej i zhvilloi pikëpamjet e tij estetike, i formoi dhe i zhvilloi mbështetur në përvojën e tij të gjatë e të gjerë, i ndikuar nga njerëz të mëdhenj të botës së artit dhe të filozofisë. 9 Ai u ndikua gjithashtu nga shkrimtarë e poetë klasikë, të cilët i adhuronte. Leximi dhe analiza e veprave të tyre, pa neglizhuar gjeninë e tij letraro-artistike, krijuan te ky shkrimtar një individualitet letrar, i cili mbetet ndër shkrimtarët më të lexuar të letërsisë amerikane dhe asaj botërore. Te parathënia e romanit Për kë bie kambana, Petro Marko thekson: Ernest Heminguej ishte shkrimtari i vetëm që mësoi se ç do të thuhej pas vdekjes së tij, sado ta njihte për së gjalli lavdinë e tij si shkrimtar dhe si njeri. 10 AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE Si përfundim: Pas një pune të gjatë kërkimore mbi angazhimin letrar të këtyre dy shkrimtarëve përballë luftës së Spanjës, përkatësisht Ernest Heminguej dhe Petro Marko, kuptuam që kemi të bëjmë me dy vëllezër letrarë që pasqyrojnë epopenë e luftës së Spanjës, një ngjarje të konsideruar si preludi i Luftës së Dytë Botërore. Janë shkrimtarë që i karakterizon shqetësimi i intelektualit demokrat në luftën e drejtë kundër fashizmit gjakatar, shkrimtarë që i bashkon fryma internacionaliste për një Spanjë dhe Europë të spastruar nga mizoria, dy njerëz që i lidh e njëjta përvojë e jetuar, të cilën e kanë sjellë të gjallë, secili në sajë të intuitës intelektuale dhe artistike. Edhe pse kjo luftë dështoi, këta kolosë të letërsisë ofrojnë një imazh të veçantë të historisë së letrarizuar. 9 Ch, Nahal, The Narrative Pattern in Ernest Hemingway s Fiction (New Delhi: Vikas Publication, 1971). f E, Heminguej, Për kë bie kambana, Ombra GVG, (Botimi i dytë), Tiranë, 2003, f. 5. Vol. V, Nr. 3 /

41 Lufta e Spanjës, romancierët Petro Marko-Ernest Heminguej përballë historisë Dorina Azo Në veprën e tij Për kë bie kambana, lufta kundër fashizmit, e vënë përballë dashurisë dhe individualitetit, shfaqet si domosdoshmëri e hapur, për të cilën personazhi kryesor paguan çmimin e fundit, si një përgjigje që do të zgjidhte kontradiktat e pashpjegueshme të luftës së Spanjës. Qeveria e Zogut dhe realiteti i shtyu shumë shqiptarë të rreshtoheshin si vullnetarë të brumosur me idealin e lirisë dhe të humanizmit mbarëbotëror. I tillë ishte dhe Petro Marko, i cili me Hasta la Vista i solli lexuesit shqiptar ngjarjet e ethshme të konfliktit spanjoll, duke e risjellë atë përvojë të paharrueshme të rrugëtimit shqiptar në këtë luftë me rëndësi ndërkombëtare. Është e rëndësishme që të njohim profilin e gjerë të secilit autor përpara se të bëjmë një krahasim mes pasqyrimit që ata i kanë bërë së njëjtës ngjarje, të jetuar në mënyrë tërësisht individuale dhe unike. Karriera letrare e Ernest Heminguejit u formua nga kontekste në të cilat ai jetoi, që nga rrugët e Çikagos periferike deri te brigjet e Karaibeve, te fushat e betejës së Luftës së Parë Botërore, te Spanja e Frankos dhe te Lufta e Dytë Botërore. Heminguej u rreshtua përkrah shkrimtarëve përparimtarë në kërkim të lirisë dhe demokracisë për të krijuar vepra të realizmit kritik me një mendësi të qartë filozofike. Me gjithë romantizmin dhe idealizmin e tij, në krijimtarinë e Petro Markos, si metodë mbizotëron realizmi (josocialist), pavarësisht përkimeve herë-herë me këtë të fundit, sepse ai nuk u ngurtësua në parimet dogmatike të kësaj letërsie dhe nuk iu tremb kurrë furtunës së përndjekjeve, burgimeve dhe internimeve. BIBLIOGRAFIA: 1. Petro Marko, Hasta la vista, OMSCA-1, (Botimi i plotë), Tiranë, Ernest Heminguej, Për kë bie kambana, Ombra GVG, (Botimi i dytë), Tiranë, Voluntaries de la Libertad Petro Marko, Hasta La Vista los Brigadistos Albanese en La Guerra Civil Espanola. Vullnetarët e Lirisë, Petro Marko, Hasta la Vista dhe brigadistët shqiptarë në luftën civile spanjolle. Botuar në qershor Maks Daiu, Veçori të procesit letrar dhe të romanit social amerikan të viteve "30 Shtëpia botuese e librit universitar, Tiranë. 5. Razi Brahimi, Shënime kritike për romanin Hasta La Vista në artikuj kritikë, Shtëpia botuese e librit shkollor, Tiranë, P,G. Rama Rao, Ernest Hemingway, A Study in Narrative Technique (Delhi:S. Chand and Co, 1980). 7. R, Mullik, Hemingway Studies in American Literature (New Delhi: S. Chand and Co. 1972). 8. Ch, Nahal, The Narrative Pattern in Ernest Hemingway s Fiction (New Delhi: Vikas Publication, 1971). 42 GLOBAL CHALLENGE

42 Brunilda Azo Diktatura nën optikën e Kasëm Trebeshinës AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE Abstrakt Është fakt se Kasëm Trebeshina ka mbetur një prej figurave më pak të njohura dhe më pak të botuara pas periudhës së realizmit socialist. Edhe pas viteve 90, veprat e tij do të mbeten fare pak të njohura për lexuesin shqiptar. Studimi dhe analizimi i veprave ka qenë ndryshe për Kasëm Trebeshinën, shkrimtari ku fati i tij artistik u përcaktua nga diktatura e përjashtuar nga letërsia zyrtare e realizmit socialist. Prof. Shaban Sinani tërheq vëmendjen, duke parashtruar gjykimin për veprat e Trebeshinës: Prej një pjesë studiuesish, vepra e tij është shërbyer si argument disidence. Të tjerët mendojnë se Trebeshina përfaqëson një shkrimtar të ndaluar, ndërsa nuk pajtohen me cilësimin disident. Për një grupim të tretë, edhe përcaktimi si shkrimtar i ndaluar mbetet një çështje e hapur, sepse jo fryma dhe ideshmëria e veprës, por arsye të tjera, duke përfshirë atë të mospajtimit politik me sistemin, por edhe ndonjë arsye tjetër, duke shkaktuar ndalimin e tij 1. Krijimet e para artistike filloi t i botojë në vitet 50. Është viti, i cili do të shënojë edhe fillimin e veprimtarisë letrare së Kasëm Trebeshinës. Më 5 tetor 1953, Kasëm Trebeshina i dërgoi një letër -promemorje Enver Hoxhës, në të cilën e akuzon udhëheqjen komuniste për terrorizëm të organizuar dhe për ndjekje në art të qëllimeve të Luigjit XIV. Shumë dyshime janë ngritur edhe mbi vërtetësinë e promemories, ku edhe Sadik Bejko qëndron i mendimit se: Asnjë arkiv nuk vërteton vërtetësinë e kësaj promemorje. Në asnjë dokument tjetër hetimor apo vendim gjyqi, ose kritikë kundër Trebeshinës,nuk përmendet kjo promemorje si faj i këtij shkrimtari.një anlizë logjike e saj të çonte në përfundim se ajo ishte e sajuar, pra e rreme 2. 1 Shaban Sinani Kasëm Trebeshina disa të vërteta letrare, Perla Revistë shkencore-kulturore tremujore, Viti XII 2007, Nr.3 (46) fq , Botuesi: Fondacioni Kulturor Saadi Shirazi, Tiranë. 2 Sadik Bejko, Disidentët e rremë, fq. 70. Vol. V, Nr. 3 /

43 Diktatura nën optikën e Kasëm Trebeshinës Brunilda Azo Edhe pas arrestimit të Trebeshinës dhe në proceset gjyqësore të tij, nuk është përmendur asnjëherë ekzistenca e promemories si fakt kundër tij. Ajo do të bëhej e njohur dhe publike në vitin 1991, atëherë kur Adrian Klosi do ta botonte në revistën Albanica. Prej kësaj kohe iu kushtua tërësisht veprimtarisë letrare. Veprimtaria e tij letrare, nuk do të kishte pritshmërinë e një rrjedhe të natyrshme si nga instancat politike të asaj kohe, si dhe nga Lidhja e Shkrimtarëve. Veprat kryesore të botuara prej tij janë: Stina e stinëve, novela (1991); Fshati mbi tri kodrina, novelë (1991); Odin Mondvalsen, novelë (1991); Legjenda e asaj që iku, ribotim i tri novelave (1992); Koha tani, vendi këtu, triptik, ku përfshihen tregimet Kohë pa fund, Kukudhi e Shkëmbi i mallkuar (1992); Qezari niset për luftë, roman (1993); Rruga e Golgotës, roman (1993); Mekami, një melodi turke, novelë (1994); Nata e reptilëve të mëdhenj, tregim (1996); Lëkura e djegur, tregime (1996); Luc Apulen kthehet në Korint, tregime (1996); Ura e nëmur, tregime (1996); Kisha e Shën Kristoforit, tregime (1996); Përtej jetës, tregime (1996); Dymijë vjet në një natë, tregime, (2000); Koha e Artemidës, tregim (2000); Hani i Bregomirës, tregime (2000); Lashtësi moderne, tregime (2000) Kënga shqiptare, roman në pesë vëllime, i paralajmëruar si roman epope (2001); Kur e hoqi bishtin njeriu, tregim (2001); Dy të humburit, tregim (2003); Pse e humbi Hanibali luftën, tregime (2004); Përjetësia brenda vdekjes, novelë (2004); Piramidat e çuditshme, tregim (2004),; Maçoku tregime (2004). Tregimet dhe novelat e para të Trebeshinës u botuan në Prishtinë. Dhe vëllimet poetike janë: Artani dhe Min ja, poemë (1961); Lirika dhe satira (1994); Polimnia dhe Melpomena (2006). Për sa i përket gjinisë dramatike (tragjedi, komedi, drama) janë botuar veprat: Kruja e çliruar (1953); Histori e atyre që s janë (1995); Frika dhe krimi (1996); Tiranozauri (1996); Ëndërr e përjetshme (1996); Një ëndërr në mes të Europës (1996); Muzeu (1996); Nata e Vitit të Ri (1996); Një biletë për Dyseldrof (2003); Drama (2006). Në llojin e të shkruarit, atë të esesë, Trebeshina do të jetë autori i dy vëllimeve me ese: Nata para Apokalipsit (1998) dhe Shkrimtari e diktatura (2002). Fjalët kyçe: Trebeshina, shkrimtar i ndaluar, disidenca, dënimi, proceset gjyqësore, politika botuese. Kasëm Trebeshina, i cili do të kalonte pjesën më të madhe të jetës së tij në burg, i cilësuar si përhapës i agjitacionit dhe propagandës përmes veprave dhe qëndrimit të tij kundër realizmit socialist. Atij nuk do t i lejohej botimi i veprave. Ndonëse Kasëm Trebeshina do të ndalohej për të botuar veprat, pjesa më e madhe e këtyre veprave do të botoheshin pas viteve 90. Edhe pse realizmi socialist që u zhvillua në Shqipëri në atë kohë rrënjët e tij i kishte te tradita realiste dhe ajo neoklasike ruse e shek XIX, veprat e Trebeshinës bëjnë një diferencë të madhe nga ato vepra të botuara deri në atë kohë. Krijimtaria e Kasëm Trebeshinës para dhe pas sorealizmit do të jetë në një numër të madh veprash, duke përfshirë romane, drama, poezi, novela, por vetëm pas viteve 90 do të mund të shkruheshin mjaft artikuj, monografi, studime mbi figurën dhe krijimtarinë e Kasëm Trebeshinës. Përmes krijimtarisë letrare, Trebeshina do të tregojë më së miri lidhjen e tij me realizmin socialist, ku përmes larmishmërisë së gjinive dhe tematikave të trajtuara, ai arrin të depërtojë edhe një herë në pjesën e errët të artit proletar, i cili ishte munduar për t i larguar nga arti i vërtetë dhe nga ajo, për të cilën ata po mendonin më shumë, për të ardhmen. Detyra e shkrimtarit do të ishte nënshtrimi sipas kërkesave të realizmit socialist, duke frenuar krijimtarinë e mjaft shkrimtarëve, duke bërë që mjaft prej tyre të marrin dënime të përgjakshme dhe disa prej tyre të pushkatoheshin. Veprat e tyre do t i 44 GLOBAL CHALLENGE

44 nënshtroheshin përndjekjes dhe kërkesës së domosdoshme që ato të mos botoheshin, pra të mos dilnin në qarkullim, duke imponuar kërkesën për një letërsi, e cila duhet të qëndronte larg procesit letrar europian dhe atij botëror, duke sjellë një dështim të plotë për letërsinë shqiptare. Edhe pse me ngjarje të mëdha nëpër të cilën kalon, krijimtaria artistike e Trebeshinës mundi të vinte në dukje gjithë elementet artistike përmes një thurjeje të përsosur tekstuale krejtësisht të re. Pra, për të kuptuar më mirë se çfarë vendi zë Trebeshina në letërsinë shqiptare jemi përpjekur të krijojmë një lidhje mes së shkuarës, pra asaj pjese të vështirë të jetës së tij dhe krijimtarisë së tij artistike. Kjo krijimtari, e cila shpeshherë do të ketë një krahasim me veprat e tjera të shkrimtarëve të viteve dhe me shkrimtarët bashkëkohorë. Artisti në veprat e tij shpreh botën e tij të pasur shpirtërore, gjithë figurën e tij morale dhe politike. Prandaj, duke pasqyruar punën, vetvetiu artisti do të trajtojë shumë probleme që lidhen dhe pleksen drejtpërdrejt me të. Te tilla janë problemet e Trebeshinës përmes vështirësive të jetës së vetëmohimit për interesin e gjithë shoqërisë. Problemi i punës së artistit në letërsinë dhe artet tona gjithmonë do t i preokupojë shkrimtarët, artistët dhe kritikët tanë. Ky është një problem i madh, pasi zgjidhja e drejtë e tij ka të bëjë me pasqyrimin sa më të plotë të aktualitetit tonë social të ritmeve të zhvillimit të shoqërisë sonë. Nuk e kam ndryshuar (ose më është përforcuar më vonë) bindja se letërsia e çdo kulture nacionale përcjell dhe ndan të njëjtin fat historik, individual e kolektiv me popullin që i përket, me episodet tragjike, luftërat, revolucionet, diktaturat, ndryshimet sociale, mentale dhe etnopsiqike, në gjithë strukturën e ndjeshmërisë së tij. Nuk bën përjashtim as letërsia shqipe. Ndërsa kapërcente formalisht diktaturën, letërsia jonë u gjend krejt e mefshtë dhe me një bankrot të dhimbshëm kulturor përballë një lirie të panjohur më parë, së cilës u mundua jo t i përshtatej e të shkrihej e njësuar me të, jo t i përshtatej, por ta përshtaste lirinë sipas konstruktit të saj moral, etik dhe pseudoartistik 3. Dashuria e Trebeshinës për të mbrojtur lirinë e individit shfaqet me theksin që ai i vë tek epërsia e komunizmit ndaj demokracisë. Si rrjedhojë, ata hedhin poshtë çdo formë të shfaqjes së lirisë dhe së vërtetës. Trebeshina beson në shfaqjen në mënyrë të plotë për lirinë e shprehjes dhe liritë civile, në të gjitha sferat e jetës ekonomike, politike dhe kulturore. Mendoj se e njëjta situatë ka ndodhur edhe me kulturën; të njëjtët personazhe të inkriminuar, iniciues të meshave të zeza gjatë komunizmit, vazhdojnë të mbeten si në politikë dhe ekonomi, ashtu edhe në kulturë, diktuesit dhe modeluesit e vetëm të opinionit, krijuesit e perceptimit dhe imazhit publik, censuruesit dhe eklipsuesit virtualë të çdo lloj vlere, së këndejmi, manipulatorët e përditshmërisë sonë publike dhe artistike. Sepse, të programuar me monopolin e sistemit medial, ata vendosin vetë se çfarë duhet pëlqyer dhe çfarë jo, çfarë duhet theksuar dhe çfarë s duhet përmendur, kush duhet hyjnizuar dhe kush duhet të rrijë sus 4. Përmasa e lirisë së individit gjen shprehjen më të mirë në romanin Odin Mondvalsen. Vepra në fjalë ka në fokus politikën e ndjekur në regjimin komunist kundër lirisë së individit për të vepruar dhe shprehur. Odin Mondvalsen, figura e krijuar nga Trebeshina, kërkon të nxjerrë në pah përmes çmendurisë së tij regjimin despotik dhe shtypës, duke ndalur çdo frymë liberalizimi të shoqërisë. Për ta realizuar këtë, ai kërkon ta përqendrojë vëmendjen te humbja e identitetit të Mondvalsenit, duke qenë kushdo, për të nuk kishte më rëndësi emri. Autori përpiqet ta orientojë vëmendjen e lexuesit shqiptar kundër cenimit të lirisë së individit, të cilën e sheh si një plagë të shoqërisë që duhet eliminuar. Çdo njeri duhet të jetë politik, përndryshe ku është liria jote 5. AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE 3 Artan Fuga, Letërsia shqipe mes perversitetit dhe sakrificës, Gazeta Standard, Po aty. 5 Samuel Enoch Stumpf, Filozofia-Historia dhe Problemet, përktheu Kastriot Myftiu dhe Paqsor Shehu, Tiranë, Toena, 2007, f Vol. V, Nr. 3 /

45 Diktatura nën optikën e Kasëm Trebeshinës Brunilda Azo Në romanin Odin Mondvalsen, Trebeshina na sjell një formë të re të të rrëfyerit për romanin shqiptar, në qendër të saj qëndron antiheroi, një personazh i ri për letërsinë shqiptare. Odin Mondvalsen, qëndron në spitalin psikiatrik të burgut, i cili lufton kundër dhunës së shtetit. Ngjarjet e këtij romani zhvillohen jo në një spital psikik të zakonshëm, por në një spital burgu; ato vendosen në një sfond shoqëror-politik të molepsur nga fryma dhe angështia e diktaturës. Protagonisti kryesor është një i sëmurë psikik, i cili qëndron prej shumë vitesh mbyllur në spital. Ai ka humbur të gjitha lidhjet me realitetin dhe një nga shfaqjet e sëmundjes së tij është fiksimi për origjinën e tij. Kasëm Trebeshina ka një gjuhë te ashpër ironike për të gjitha institucionet tradicionale të shoqërisë njerëzore. Ai luan me kohën, që ashtu siç rrjedh normalisht, mund të kthehet mbrapsht; shpërfill kolektivitetin dhe çdo mendësi që buron prej saj, që ashtu siç ndërton mund të shkatërrojë. Në mes të logjikes dhe alogjikes është historia, politika, shkenca, kultura të vëna në shërbim të ideologjisë sunduese dhe çdo gjë tjetër që denatyron individin. Trebeshina me veprën Odin Mondvalsen shënon një prurje origjinale në prozën shqiptare. Proza e tij nuk mund të përcaktohet si një realizëm poetik, siç kërkon ta shpallë autori. Përcaktimin më të përafërt duhet ta gjejmë te surrealizmi, siç e kanë përcaktuar disa studiues. Numri i ngatërruar i kufijve, rrëfimi që herë kthjellohet, herë turbullohet si mendja e Mondvalsenit, bëjnë që gjithçka, çdo detaj apo ide e veprës t i nënshtrohet qëllimit krijues të autorit. Nëpërmjet mosveprimit, ai ruan lirinë e tij të brendshme dhe me imagjinatën e tij krijon një botë tjetër, nëpërmjet së cilës mbijeton. Trebeshina krijoi në roman një botë, e cila ishte pikërisht bota shqiptare gjatë periudhës së diktaturës komuniste, por që ishte brenda simbolikës së krijuar nga ai vetë. Ai zgjodhi emrat e vendeve të padëgjuara ndonjëherë dhe me emra personazhesh të krijuara, ndoshta në një mënyrë të veçantë, brenda të cilave do të fshihej bota e vërtetë. Për emrat e vendeve, ai ka zgjedhur: Oderras, Kalabregasi, Petullasi, Thereckë etj., kurse si emra për personazhet e tij ai ka zgjedhur: Tralala Sheqerparaja, Satrapi i Petullasit, Asmut Rrakatake, Dilon Shuplov, Mbret Loloni, Hu Lëngu, Mohim Mohimori, Hasude Cullakja etj. Për të cilët vetë Trebeshina, në librin e Edmond Çalit Intervistë me Kasëm Trebeshinën do të shprehej se emrat e personazheve të zgjedhur fshehin brenda tyre personalitete të rëndësishme të asaj kohe, Asmut Rrakatake është pikërisht Ismail Kadareja, Dilon Shuplov është Dalan Shapllo, Oderrasi është Shqipëria, Kotvani është Rusia, Vankoti është Kina, që duket se dalin shumë qartë dhe kuptueshëm në roman. Edhe socializmi është shumë i qartë në rrëfimin e ngjarjes Dhe nuk e kam vënë për efekt komik 6. Në kërkim të këtij realiteti, simbolika do të luajë një rol të veçantë dhe të rëndësishëm, ku fjalori simbolik do të zbulonte realitetin e vërtetë: Ju duhet të dini çfarë ndodhi në Oderras, kur Mbretërisë i erdhi një nevojë e madhe... Po! Një nevojë e madhe për skeletë! 7. Qëndrimet e Trebeshinës janë në thelb të ngjashme në mjaft romane, shkrimtari i cili nuk ndihet i lirë, në Shqipëri ndër të tjera në pozicionin e tij si krijues. Shtëpitë botuese nuk botojnë asnjë gjë të tij, sepse, sipas tyre, krijimtaria e tij përmban ide që bien ndesh me regjimin. Trebeshina ndihet si një i burgosur që nuk mund të vazhdojë më. Autori thekson faktin e thjeshtë se dikush që është pjesë e shoqërisë është i mjaftueshëm për të kuptuar përgjegjësitë e individëve të tjerë. Gani Tahiri paraqet momentet e fundit të luftës, pra jemi në dimër të 14 dhjetorit Kapitulli i parë na çon në ditët e luftës, të cilat kanë kuptimin e saj jo të natyrshëm, 6 Kasem Trebeshina, Tregtari i Skeleteve, Shtëpia Botuese Gjon Buzuku, 2006, fq Po aty, fq GLOBAL CHALLENGE

46 por të një përmbajtjeje vdekje të neveritshme. Protagonisti Gani Tahiri është mbartës i një ideali të lartë, qëllimi i tij është pikërisht ndjenja dhe detyra ndaj atdheut, i cili duhet të vdesë në fushëbetejë. Kënga e përvajshme që këndojnë partizanët, që atij i duket sikur është diçka që vjen nga ferri, diçka që të kujtonte vdekjen dhe që të bënte të pashpresë. Vdekja është një përfundim krejt i natyrshëm, por po të të mundë vdekja është një gjë e tmerrshme, është një gjë që njeriu nuk mund ta mbajë!... Njeriu nuk mund të pajtohet me një vdekje të tillë. Është një ndërthurje personazhesh, të tipit Gani Tahiri, të cilët kërkojnë me domosdo të realizojnë misionin e tyre, i cili nuk shërben vetëm si një qëllim në vetvete dhe përballë tyre janë përkrahësit e Satanbeut, Madhëria e Tij Djallëzore, siç shprehet edhe Trebeshina për të theksuar fuqinë dhe qëllimet e tyre djallëzore, që shpeshherë i vesh me petkun e fisnikërisë. Përmes Gani Tahirit duket se autori paraqet dhe një epokë të shkatërrimit, e frikës së shndërrimit në hiç. Idealet e Tahirit qëndrojnë të patunduara për asnjë çast, ndonëse në mjaft momente ai nuk arrin dot të përdorë mjetet e duhura për të realizuar qëllimin. Në botën e pabarazisë, në kohën e luftës, ku çdo përpjekje e tij ishte të shpëtonte shoqërinë duke sjellë ndryshim, por më shumë duket se ishte një luftë kundër një gjendje absurde që i rrethonte. Lufta ishte thjesht... Zemra e ngarkuar nga djalli e di çfarë nuk mund të durohej!... Dhe atje më tej ishte e panjohura!... Ndofta e panjohura i priste atje më tej dhe frika e së panjohurës i ndiqte përjetësisht si një hije!... E panjohura?!... E panjohura e tmerrshme!... Frika e së panjohurës së tmerrshme! Idealet e tij për të qëndruar, duruar dhe luftuar deri në fund kthehen në elemente të rëndësishme të jetës dhe të ekzistencës së tij. Ky ideal fillon edhe të shkatërrohet atëherë kur mediokriteti, shfrytëzimi i njeriut vinte edhe nga komunizmi, i cili nuk luftonte për të njëjta ideale. Dhe gjatë gjithë kësaj lufte, të gjitha po ndryshonin dhe ata nuk ishin në gjendje të shpjegonin tani se çfarë ishte duke ndodhur në këtë botë të turbullt ideologjikisht. Lufta e mbështetur te figura e komandant Ganiut kishte pasur një qëllim, ideal të caktuar dhe tani, për shkak të ndërhyrjeve të ideologjisë, kishte marrë drejtime të panumërta. Ganiu kishte brenda vetes së tij luftën në formën e saj të ndershme, mbrojtjen e interesave të atdheut, po ishte dikush që e shqetësonte për përfundimin e saj. Qe një gjë shumë e thjeshtë arritja në këtë përfundim, por prapëseprapë ai nuk ndiente asnjë siguri për atë që kishte arritur 9. Ne duhet gjithmonë të veprojmë në mënyrë të tillë që vullneti ta vlerësojë veten njësoj sikur po arrin nëpërmjet maksimës së tij ligjin universal... që çdo individ, nëpërmjet veprimit të tij të vullnetshëm, legalizon ligjin moral. Ai [Kanti] dallon autonominë nga heteronomia, përcaktimin (e një ligji apo veprimi) nga dikush apo diçka ndryshe nga vetja. Kështu, një vullnet heteronom është influencuar apo madje, edhe përcaktuar nga dëshira apo prirjet. Nga ana tjetër, një vullnet autonom është i lirë dhe i pavarur dhe, si i tillë, është parimi suprem i moralit 10. Trebeshina është një shkrimtar në kërkim të së vërtetës, i cili ne qendër krijimtarisë se tij vendos njeriun me terë kompleksitetin e tij, me humanizmin, mirësinë, dashurinë, dhembshurinë, por edhe urrejtjen, egërsinë dhe forcën shkatërruese të tij. Diktatura dëshmoi për energjinë shkatërruese të njeriut. Vitet që pasuan ishin vite AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE 8 Kasem Trebeshina, Tregtari i Skeleteve, Shtëpia Botuese Gjon Buzuku, 2006, fq Po aty, fq Samuel Samuel Enoch Stumpf, Filozofia-Historia dhe Problemet, përktheu Kastriot Myftiu dhe Paqsor Shehu, Tiranë, Toena, 2007, fq Vol. V, Nr. 3 /

47 Diktatura nën optikën e Kasëm Trebeshinës Brunilda Azo konformizmi dhe kontrolli, nganjëherë të skajshëm, të shtetit mbi individin, duke dhunuar të drejtat e këtij të fundit. Trebeshina zgjedh pikërisht historinë shqiptare për të depërtuar në shpirtin e njeriut, për të shprehur shqetësimin e tij për ekzistencën, fatin dhe pasigurinë e njeriut në botën e izoluar. Dhe vetë Trebeshina jep arsyen e lidhjes së krijimtarisë së tij artistike me përvojën jetësore: Jeta vetë do të zgjedhë vlerat dhe parimet Dhe po i zgjedh. Për mua, gjëja më kryesore është të jap me sinqeritet në letërsi atë të veçantë të papërsëritshme që më dha nëna ime kur më lindi 11. Për sa i përket mospopullimit të veprave të tij me personazhe shqiptare antikomuniste, Trebeshina është shprehur: Në kohën e tanishme, njëlloj si në kohën e diktaturës, realizmi pornoburokratik socialist është i përkëdheluri i bajraktarëve të çdo ngjyre. Vepra ime mungon në ciklet e arsimit, se shteti shqiptar nuk do që ajo të jetë në ciklet e arsimimit. Ndalimi i veprës sime nga shteti bëhet fare hapur 12. Turbullirat e botës së jashtme përputhen më së miri me gjendjen e trazuar të botës së brendshme, ku forca të errëta dhe të bezdisshme të pengojnë që të realizosh harmoninë brenda vetes. Nisur nga ky këndvështrim, Trebeshina portretizon personazhe të cilët, në forma të ndryshme, luftojnë për të zotëruar mirë vetveten dhe me guxim, tentojnë t i japin një kuptim qenies së tyre. Sipas qëndrimit të personazheve të larmishëm të veprës, sfida brenda vetes, herë herë merr ngjyrim individual dhe herë-herë kolektiv. Kështu, Satrapi i parë i Kalabregasit, Odërrasi heroik dhe i lavdishëm, rrëfehet për gjetjen e skeleteve, por, në fakt, nënkupton falsifikimin e së vërtetës. Në këtë moment lind një pyetje e natyrshme: Si i përgjigjet njeriu (Trebeshina) sakrificës për letërsinë që e kërcënon dhe e përgjon papushim? Si një kalimtar i vetmuar, nuk më bie të jap mendime për letërsinë shqipe Por duke qenë se një herë kam sakrifikuar edhe jetën për Shqipërinë, gjë që do ta kisha për nder që ta bëja edhe në kohën e tanishme, mund të them se letërsia shqipe duhet të ristudiohet dhe të rishikohet Më pas të rishkruhet. Dhe ndihmën për një gjë të tillë unë e kam dhënë që në 1993, kur shkrova Skicë për historinë e letërsisë shqipe, botuar dy herë në shtypin tonë të përditshëm. Ju kërkoni të prisni një pyll të tërë, që të duket atje në anë një dru i shtrembër. Mendoj se duhet të tregoheni më të kujdesshëm me kulturën tuaj. Në izolimin e plotë ku më keni shtrënguar të jetoj, duke luftuar egërsisht edhe familjen time, nuk di çfarë raportesh mund të kem në të ardhmen me ju. Të gjitha do të varen nga qëndrimi juaj 13. Brenda veprave ka ta vërteta jetësore, që u përkasin shumë brezave njerëzorë: urrejtjen për diktaturën, kasaphanat, krime. Ai u kundërvihet mjerucëve që u shërbejnë padronëve të lirisë. Në veprën e tij, ai do t i poshtërojë përherë egërsirat me fytyrë njeriu. Me një shpirt tepër të ndjeshëm dhe temperament artistik tepër të veçantë, Trebeshina reagon dukshëm ndaj çdo prapësie dhe të keqeje që sillte jeta dhe njerëzit e ligj. Lidhur me rolin e artistit në shoqëri, të dy shkrimtarët mendojnë se është shumë i rëndësishëm, duke e konsideruar artistin si zëdhënës i bashkësisë së tij. Ata e shohin artin si kompensim te mungesës së shpresës apo absurdit të ekzistencës. Arti ka efekt çlirues te njerëzit, duke u mëshuar cilësive të tyre njerëzore apo potencialeve heroike, të cilat ndryshe nuk gjejnë shprehje të jetës në shoqërinë bashkëkohore. 11 Intervistë-bisedë me shkrim me Kasem Trebeshinën - nga Hans-Joachim Lanksch 12 Trebeshina: Të rivlerësohet letërsia e realizmit socialist Intervistoi: Erjon Tase, Gazeta Shqiptare, 23 janar Po aty. 48 GLOBAL CHALLENGE

48 Unë mendoj se letërsia është një udhëtim drejt së panjohurës për të zbuluar botën e brendshme të njeriut. Po të shprehesha në mënyrë më simbolike, do të thosha se letërsia është një udhëtim për të zbuluar hapësirat më të panjohura dhe çdo shkrimtar që është me të vërtetë i tillë, zbulon jetë të reja, të veçanta në pafundësinë e tmerrshme që nuk mund të njihet. Në këtë udhëtim rëndësi nuk ka zbulimi, por dëshira për të zbuluar, duke kërkuar të pamundurën. Ajo dëshirë duhet të jetë e sinqertë dhe në atë sinqeritet qëndron vlera e krijimtarisë. Për pseudoletërsinë e realizmit socialist, nuk kam asnjë respekt. Më drejtë do të ishte që realizmin socialist ta quanim realizmi burokratik dhe kuptohet çfarë veprash mund të japë një realizëm i tillë. Realizmi socialist shqiptar është shkolla e turpit për Historinë e Letërsisë Shqipe. Shkrimtarët e asaj shkolle tani, po të duan, le t ia japin të qarit në Shqipëri dhe në të gjithë Europën. Për mua, ata vendin e kanë në komeditë e mia, Shprehej Trebeshina 14. Metoda ime e realizmit simbolik grafikisht mund të paraqitet me dy boshte. Pika ku priten ata dy boshte imagjinarë (ai i kohës-hapësirës reale me atë të kohë-hapësirës fantastike) jep prezentin e përjetshëm. Prezenti i përjetshëm jepet praktikisht me dy ngjarje paralele: njëra nga e tashmja dhe tjetra nga e kaluara historike. E përbashkëta e të dyja ngjarjeve jep të përjetshmen. Le të marrim një shembull nga ODINI. Në këtë libër tregimi bëhet vazhdimisht në dy plane. Në plan të parë jepet e tashmja reale, kurse në plan të dytë duket herë pas here e kaluara historike dhënë përmes mendjeve të përmbysura të personazheve. Si rrjedhim i këtyre dy planeve shfaqet në mes të tyre plani i tretë, që përbën prezentin e përjetshëm. Në vepra të mëvonshme si ANTONI DHE KLEOPATRA, PESHKU I MREKULLISHËM, MUZEU, MEKAMI dhe në vepra të tjera, kjo gjë del akoma më e qartë. Kurse në vepra të tjera si METEORITI I KOTVANIT, DY NETË NË ODERRAS, AVENTURAT E ZOTIT RRAKATAKE, del në plan të parë fantastikja. E tashmja, e shkuara dhe e ardhmja shkrihen në prezentin e përjetshëm dhe tregimi shkon lirshëm në një plan të vetëm 15. Lidhur me rolin e artistit në shoqëri, të dy shkrimtarët mendojnë se është shumë i rëndësishëm, duke e konsideruar artistin si zëdhënës i bashkësisë së tij. Ata e shohin artin si kompensim të mungesës së shpresës apo absurdit të ekzistencës. Arti ka efekt çlirues te njerëzit, duke u mëshuar cilësive të tyre njerëzore, apo potencialeve heroike, të cilat ndryshe nuk gjejnë shprehje të jetës në shoqërinë bashkëkohore. Në periudhën e realizmit socialist, Trebeshina do të jetë një nga shkrimtarët, i cili u kritikua për letërsinë e tij, u ndalua që veprat e tij të botoheshin dhe madje u dënua me burg. Por, ndryshe nga komunistët, Trebeshina do të ndryshonte, pasi nuk do të pranonte të shkruante sipas strukturave dhe sipas modeleve të përcaktuara nga sistemi. Edhe pas gjithë këtyre përpjekjeve të vështira, Trebeshina do të zgjidhte letërsinë për të shprehur kundërshtinë e tij ndaj komunizmit dhe ndaj çdo forme tjetër shtypëse të egër, ndaj individit dhe ndaj shoqërisë. Përmes metodës së tij personale, duke qenë shumë pranë surrealizmit, Trebeshina iu referua realitetit aktual të kohës, për të cilën kërkonte të apelonte ndaj këtij realiteti. Trebeshina zgjodhi një mënyrë të nënkuptuar dhe gati ironike për të kritikuar ashpër realitetin, por edhe gjithashtu duke kërkuar që të qëndronte sa më larg saj. Dhe për të qëndruar larg këtij realiteti të ashpër, ai zgjodhi botën fantastike, çmendurinë, imagjinatën, për të mos jetuar brenda këtij morali që sistemi kërkonte t ia impononte shoqërisë. Në kërkim të këtij realiteti, simbolika do të luajë një rol të veçantë dhe të rëndësishëm, ku fjalori simbolik do të zbulonte realitetin e vërtetë: Ju duhet të dini çfarë ndodhi në Oderras kur Mbretërisë i erdhî një nevojë e madhe...po! Një nevojë e madhe për skeletë! 16 AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE 14 Intervistë-bisedë me shkrim me Kasëm Trebeshinën- nga Hans-Joachim Lanksch 15 Po aty. 16 Po aty, fq. 7. Vol. V, Nr. 3 /

49 Diktatura nën optikën e Kasëm Trebeshinës Brunilda Azo Ju duhet të mësoni shkronjëtarët e mi të dashur mbretërorë meteoritianë, se ne i detyrohemi shumë Mbretit tonë Mbretëror dhe ne duhet të tregojmë hapur mirënjohjen tonë për të gjitha ato që ai ka bërë për ne!... Dhe lidhur me këtë, ne duhet të lexojmë papushim Librat e Shenjtë Mbretërorë Meteoritiane shkruar nga më i Mbretërishmi Mbret Loloni me dorën e tij!... Oh, unë jam gati që t i derdh gjithë lotët e mi!... Jam gati t i shteroj sytë e mi kur mendoj sa turbullira dhe andrralla i kanë shkaktuar atij mundimet për të shkruar ato libra! A mund ta përfytyroni ju atë duke pushuar?!... Jo!... Edhe në shtrat ai vazhdon punët dhe u dikton shkronjëtarëve të ndryshëm mbretëror meteoritiane si t i shkruajnë Librat e Shenjtë Mbretërorë Meteoritiane!... Vetëm të mendosh këtë do ta ndiesh veten tmerrësisht të trishtuar! Në ndryshim të madh nga shkrimtarët e tjerë, të cilët ndienin një dëshirë të madhe për të shkatërruar këtë realitet, Trebeshina zgjodhi ironinë dhe simbolin për të shkatërruar çdo vlerë estetike dhe shoqërore të krijuar. Romani flet për mbret Lolonin, që duhet nënkuptuar pikërisht udhëheqësi komunist Enver Hoxha, një realitet që Trebeshina e paraqet brenda kornizave të krijuara në veprën artistike, duke i veshur kështu me vlerat estetike dhe artistike. Nuk ishte thjesht një vepër artistike, por është një qëndrim shpirtëror i Trebeshinës, që lidhet me jetën e tij reale. Bile në gjyq mua, Dalan Shapllo u ngrit dhe deklaroi se ky është armik i popullit se eksponatet e muzeut i ka bërë personazhe në dëm të njeriut socialist, e thotë Dalan Shapllo këtë 18. Pas emrave të Dilon Shapllov dhe Asmut Rrakatake, Trebeshina paraqet dy nga figurat më të rëndësishme të letërsisë shqiptare të asaj kohe, që Trebeshina i paraqet dhe në lidhjen e tyre me komunizmin, është një lidhje e cila është e ndërtuar fort mbi atë pushtetshkrimtar. Duket se Trebeshina ka zgjedhur një mënyrë absurde për të treguar këtë pjesë të historisë. Për sa u përket dy personazheve Rrakatakes dhe Dilonit, vetë Trebeshina do të shprehej: Unë e kam bërë atë Dilon. Nuk e kam bërë Dylon, se duhej bërë Dylon : që të lexohet Dilon, Dajlan është Dalani. Shuplow, u -ja bëhet si ë, si a, në anglisht: Shapllou. Dhe atë dubëlvënë në fund që ti je një kopjues me një formim lindor 19. E gjithë historia e Shqipërisë komuniste jepet e përmbysur, brenda marrëzisë së botës meteoriane të krijuar nga Trebeshina, ku autori nuk kërkon të flasë përmes personazheve për krimet dhe dënimet e komunizmit, por ai e përcjell atë përmes skeleteve të njerëzve të vrarë prej tij. Duke zgjedhur dhe elementet e komikes, ai paraqet një realitet që duket aq i palëvizshëm dhe vrasatar. Një sërë bashkëkohës të Trebeshinës si Ismail Kadare, Dritëro Agolli, Fatos Kongoli e kanë vendosur krijimtarinë e tyre artistike për të shprehur atë që ata e shikonin si personale, por edhe si të përgjithshme përballë shkatërrimit që u la diktatura. Kur bën pjesë në një shoqëri komuniste dhe jodemokratike, natyrisht që ndryshojnë shumë gjëra. Të paktën në fushën e letërsisë u hasën me mjaft debate për veprat të shkruara jo sipas metodës së realizmit socialist, të cilat nuk do të kishin suksesin e dëshiruar sipas autorit. Letërsia e shek. XX do të zhvillohet në kushte krejt të ndryshme me atë që u zhvillua letërsia para saj. Letërsia pararendëse ishte ajo, e cila përmes shkrimtarëve të njohur të letërsisë shqiptare solli risi përmes rrymave dhe elementeve të tjerë, që shkonin paralel me zhvillimin e letërsisë europiane. Me ardhjen e diktaturës komuniste në Shqipëri, shumë shkrimtarë shqiptarë do të jenë të ndikuar nga fryma politike për shkrimin e veprave të tyre në pjesën më të 17 Intervistë-bisedë me shkrim me Kasëm Trebeshinën- nga Hans-Joachim Lanksch, fq Edmond Çali, Intervistë me Kasëm Trebeshinën, Shtëpia Botuese ARACNE, 2006, fq Po aty, fq GLOBAL CHALLENGE

50 madhe pa dëshirën e tyre. Ndonëse në fillimet e saj do të japë përshtypjen e saj liberale, por shumë shpejt ajo do të ndikojë fuqishëm në çdo fushë të artit, për të kthyer punën e shkrimtarëve në shërbim të përhapjes së propagandës politike, letërsia e zhvilluar në këto kushte do të qëndronte më shumë në formën e traktateve, sesa të një letërsie të lirë. Në letërsinë e zhvilluar pas viteve 90 do të kemi prirjen e shfaqjes së letërsisë moderniste edhe në letërsinë shqiptare. Kjo vepër e shkruar në vitin , nuk mund të mos tërheqë vëmendjen dhe për një analizë filologjike. Ajo merr jetë pikërisht 2-3 vjet pas promemories që shkrimtari i dërgon të parit të shtetit. Pra, guximi politik i intelektualit shkon më tej me guximin artistik të shkrimtarit. Dhe siç dihet, guximi në art është një pjesë e rëndësishme e talentit të madh. Pas 17 vjet burg, Trebeshina mundi të dalë për të qenë i lirë, në vitin 1988, por kjo dalje e tij nuk do të mund të sillte lirinë e tij aq të dëshiruar dhe për të cilën ishte dënuar, atëherë kur veprat e tij ishin ndaluar për t u botuar ose ishin djegur. Ende do të jepej urdhri që të kishte një heshtje publike ndaj kësaj figure. Shembja e sistemit komunist do të sillte ndryshime dalëngadalë për Trebeshinën, i cili do të largohej nga Shqipëria, për të cilin do të shohim se lexuesi i huaj do të kishte dhe do të shfaqte një interes më të madh atëherë kur për lexuesin shqiptar, Trebeshina ishte ende i panjohur plotësisht. Dukej se veprat e tij do të kishin një pëlqyeshmëri dhe vlerësim nga lexuesi i huaj. Kësisoj, në pranverë të vitit 1995, ndërsa shkrimtari Kasëm Trebeshina ndodhej në Gjermani për një libër të tij, i cili duhej të botohej vjeshtën e një viti më parë, papritur atë e ndali gazetari i njohur gjerman i revistës New Sirene, Hans Joachin Lanksch, i cili shfaqi interesimin e tij për jetën dhe për krijimtarinë e Kasem Trebeshinës. Për këtë arsye, ai i kërkoi një intervistë shkrimtarit shqiptar, i cili, për hir të së vërtetës, duhet thënë se në Shqipëri ka folur pak për gazetarët 20. Fillimisht, mosbotimi i veprave të Kasëm Trebeshinës bie mbi partinë komuniste, por ky mendim do të vazhdonte edhe më vonë. Ndonëse fare pak i njohur prej lexuesit shqiptar, jo i njohur plotësisht për faktin se një pjesë e madhe e veprave të tij ishin të pabotuara, kjo deri në vitet 1991, sot Kasëm Trebeshina bën pjesë në radhën e shkrimtarëve të rëndësishëm pas Luftës së Dytë Botërore. Krijimtaria e tij artistike sot, për nga ana sasiore, vlen për t u vlerësuar, duke qëndruar në shkrimtarët e parë më këtë sasi. Për krijimtarinë e tij, vetë Trebeshina do të shprehej: Parashikuesit, për mua bazë është Danteja. Edhe Mikelanxhelo. Nga mënyra se si kompozojnë ata. Ajo është baza ime 21. Duke u marrë me veprat, të cilat janë paraqitëse të botës së luftës, duke u mbështetur te kujtimet e vetë Trebeshinës gjatë pjesëmarrjes së tij në luftë. Nga njëra anë, tregimi i ngjarjeve të luftës, fjala ka një cilësi nga vlera njerëzore, ai nuk lë asgjë pa përshkruar nga ato të cilat lufta i kishte mbledhur në një lëmsh të frikshëm kaosi. Nga ana tjetër, Trebeshina përmes këtyre tregimeve është një zbulues i thellësive të parrokura të njeriut. Koha tani vendi këtu, ku brenda saj kemi tre tregimet, Kohë pa fund, Kukudhi, Shkëmbi i mallkuar. Tregimi Kohë pa fund, ka nëntë kapituj, ku secilit kapitull autori i ka vendosur titull. Te kapitulli i parë me titullin Pas një luftimi jepet ngjarje nga Lufta e Dytë Botërore, ku pas një beteje pushkatohen 22 veta 22. Duket se në çdo tregim është i fshehur çdo kuptim i veçantë që përshkon jetën partizane dhe atë në Shqipëri, ujku, shpella, plaku me mjekër të gjelbër, delet etj. Dykuptimësia është ajo që të bën të kuptosh qartë atë që Trebeshina do të shprehë në të AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE 20 Edmond Çali, Intervistë me Kasëm Trebeshinën, Shtëpia Botuese ARACNE, 2006, fq Po aty, fq Po aty, fq. 11. Vol. V, Nr. 3 /

51 Diktatura nën optikën e Kasëm Trebeshinës Brunilda Azo vërtetë në lidhje më luftën, gjendjen e Shqipërisë, popullin dhe vet komunizmin. Unë këtu nisem nga ujku i Shën Françeskut dhe i të tjerëve. Ujku në të vërtetë është një gjë e egër, por edhe një gjë që ekziston në natyrë. Dhe si gjë reale t i referohemi edhe Hegelit, gjersa është reale do të ushqehet, domethënë në jetë sado barbarë të jemi, dhe ne jemi barbarë si ujqërit. Gjithkush kërkon pjesën e tij në mënyrë të natyrshme dhe jetohet në paqe ajo po të ketë pjesën e tij ai. Këtu është e keqja më e madhe e njerëzimit. Se një drejtësi absolute dhe një moral absolut nuk ka 23. Veprat e Trebeshinës u kritikuan duke u nisur nga këndvështrime të ndryshme. Këto libra nuk lejoheshin të ishin në qarkullim, ideja e shkrimit të një vepre është një mënyrë specifike e një koncepti komunist. Mendimet e Trebeshinës, për mënyrën se si janë pritur veprat e tij, për herë të parë zyrtarisht u shprehën në mënyrë të hapur. Vëmendja e lexuesit përqendrohet te një atmosferë e re që sjell kjo lloj letërsie e tipit të krijuar nga Trebeshina, e cila nuk ndikon vetëm tek individi, por edhe te shoqëria. Ai kërkonte që mendimi i tij të vazhdonte të jetonte brenda veprës. Prej kësaj, shprehja përhapës i agjitacionit dhe propagandës përfaqësonte Kasëm Trebeshinën. Por le të ndalemi në rastin se Trebeshina zgjodhi me vetëdije që veprat e tij të mos bëheshin pjesë e sistemit komunist. Dhe këtë e bëri se nuk dëshironte të qëndronte i lidhur pas fjalës së ndaluar. Me sa duket, ai e ndiente shprehjen e Napoleon Bonapartin: Fjala e pamundur nuk është në fjalorin tim. Domethënë, paraqitja e një kohe e cila hodhi poshtë mjaft vepra të Trebeshinës. Trebeshina vendosi të qëndronte larg opinionit publik, ai donte të jetonte përtej asaj që është reale, të mbijetonte në mendjen e shqiptarëve të tij. E di si është puna? Çdo studiues i veprës sime, tashti për tashti, e ka të pamundur t i bëjë studimin. Pse? Sepse unë jam një autor i pabotuar, nga njëra anë. Dhe një autor që shoqëria shqiptare mundohet ta zhdukë, aq sa mundet, pjesërisht apo tërësisht. Kjo është një nga arsyet e mosbotimit. Duhet të dihen se cilat janë konceptet e mia. Një studiues serioz që do t i hyjë veprës sime pa njohur tërësinë e saj. Brenda çastit kozmik, pa njohur Ylberin, pa njohur spiralen e madhe të universit nuk mund të hyjë në të. Se unë me të vërtetë shumëkohësinë e kam marrë nga Danteja dhe Danteja e ka marrë nëpërmjet Virgjilit; është nga Odiseja e Homerit ajo shumëkohësi. Mirëpo Danteja na e jep në një mënyrë krejt të re dhe këtu qëndron madhështia e tij, që kapen të tërë kohët e reja. Parashikuesit, për mua bazë është Danteja. Edhe Mikelanxhelo. Nga mënyra se si kompozojnë ata. Ajo është baza e ime. Pas tyre, unë mbështetem te trekëndëshi i Rilindjes Europiane: Servantes, Rabële, Shekspir. Domethënë këtë unë e kam quajtur realizëm poetik, fillimisht. Më vonë e quajta realizëm simbolik. Por gjithmonë mbi bazë të një realizmi. Jo realizmi i rrugës, jo realizmi i objektit të aparatit fotografik apo kinematografik. Jo ky realizëm. Një realizëm më lart se ky. Domethënë një realizëm që të jetë më real se vetë realizmi. Mbështetjen tjetër në vazhdim e kam te Rembrandi dhe te Gëtja. Duke u mbështetur plotësisht tek ajo që është, unë nisem me rikrijimin e saj. Domethënë, jo ajo që quhet imitim i natyrës, po rikrijimi i natyrës. Atë, imitimin e natyrës unë nuk e pranoj. Natyrën mund ta pranojë plotësisht aparati fotografik. Për ta paraqitur atë që dua unë më saktë, unë nuk nisem nga përshkrimi i së tërës, por marr një detaj të saj. Një detaj që për mua është në gjendje ta përfaqësojë të tërën dhe me anë të tij, të atij detaji, unë mbështetem te sinekdoda për të dhënë të përgjithshmen. Ai është paralajmëruesi. Është babai i tërë të rejave. Kështu që nuk është thjesht shumëkohësia e marrë në letërsi gjatë traditës, domethënë lidhja ime me këta. Por është dhe 23 Edmond Çali, Intervistë me Kasëm Trebeshinën, Shtëpia Botuese ARACNE, 2006, fq GLOBAL CHALLENGE

52 koncepti im për këtë. Për mua në kozmos, në hapësirat e padukshme, në hapësirat, ku mendja e njeriut nuk arrin, edhe nuk mund të arrijë, atje janë të gjitha këto. Ato që konceptojmë ne, dru, gur, njeri, e mira, e liga, moralja, antimoralja. Ç janë, të gjitha janë atje. Të gjitha sa vijnë këtu marrin një formësim, ekzistojnë atje. Të gjitha këto koncepte që bëjmë ne t i njohim, edhe në një panumërsi të tillë që ne nuk do ta njohim kurrë. Këto janë atje dhe formojnë ato formësi që unë i quaj formësi kozmike, që janë atje, që vijnë këtu, japin në mënyrë sporadike këtu ca spazi di luce që i shohim ne dhe bëjmë sikur i dimë. Por njohja, kurrë nuk do të ketë fund. Dhe ne kurrë nuk do të jemi në gjendje të njohim. Dhe kthehen përsëri atje ku ishin te përjetësia. Vijnë këtu dhe ikin. Kështu që këtu, qoftë guri, qoftë druri, unë i ndaj në cikël: qenie të lëvizshme dhe qenie të fiksuara. Guri, për shembull, lëvizshmërinë e tij e ka shumë më të qetë dhe minimale se sa druri, kurse kafshët mbasandaj, ndahen dhe ato në kategoritë e tyre 24. Vepra të cilat fokusin e kanë te pasojat që solli regjimi komunist, duke sjellë shfaqje të formave të reja të të shkruarit që vijnë jo vetëm nga individi, por nga shoqëria. Me sa duket, kjo lloj i të shkruarit u përgjigjet më së miri, sot për sot, të gjitha atyre pikëpyetjeve se çfarë shkatërrimi solli diktatura tek individi dhe shoqëria. Një tjetër problem që krijohet është pikërisht kuptueshmëria e përdorimit të gjuhës. Pranimi është përvoja estetike e lexuesit, procesi i krijimit të punëve që eksploron kuptimin e veprave të ndryshme. Artit nuk i duhet e përjetshmja, vetëm të pasurit e shoqërive të ndryshme në periudha të ndryshme historike. Klasiku punon vetëm kur ajo është e pranuar të ekzistojë. Aktivitetet e lexuesit, pra të pranimit nga kushtet e veta historike, por edhe nga fushëveprimi i punës së kërkuar, dhe për këtë arsye nuk mund të jetë arbitrare. Autori dhe lexuesi përmes punimeve për krijimin e marrëdhënieve të dialogut. Kur një vepër duket se sjell nivelin e dëshiruar, kjo është ajo që pritet nga veprat e lexuara. Pritshmëria e lexuesit është për të ndërtuar një rrip reference, kështu që përvoja e lexuesit me përvojën e autorit krijohet me një marrëdhënie. Kjo lidhet me nivelin e vendimit që është pranuar, por edhe nga lexuesi me përvojë të mëparshme për këtë lloj vendimi. Vlera e veprës është se ajo është në përputhje me nivelin e pritjeve nga ana e lexuesit, duke rezultuar në distancë estetike. Pritshmëria, përvoja aktuale dhe përvoja estetike mund të mësojnë artin e standardeve të kaluara. Ekzistojnë tre lloje të marrësit: lexuesit e përgjithshëm, kritikë dhe shkrimtarë. Përveç kësaj, historiani i letërsisë dhe lexuesi i historisë letrare është që të pranojë procesin, përpara se ndonjë nga veprat në adresën e trashëgimisë morale, formale dhe sociale të ngrejë pyetje të reja, që të bëhet pika e fillimit për punë më vonë. Funksioni social i letërsisë përmes leximit dhe të qarkullimit të kultivojë mirëkuptimin e lexuesit, duke ndryshuar qëndrimet sociale. Arti nuk është një pranim pasiv i konsumit, por shpesh ndodh se refuzimi ndodh për të treguar hir dhe veprimtari estetike. Përvoja estetike gjeneruar në krijimtarinë artistike, duke përfshirë dhe funksionet e tyre, është ndërmjetësimi estetikë-praktikë. Trebeshina kërkonte që të bëhej një punë e rëndësishme letrare, karakterizuar me atë fenomen përshkruar gjatë mbrojtjes në procesin gjyqësor, ku realiteti i lëndës nuk ekziston. Të gjitha veprat letrare kanë një shkallë të pasigurisë. Lexuesi për shkak të përvojës personale është gjetur edhe në këtë funksion. Ka dy mënyra për ta bërë standardizimin e pasigurisë së lexuesit: standard ose për të matur punën e tyre, ose korrigjuar paragjykimet e veta. Puna në jetën e vërtetë, nuk është pikërisht korrespondenca e njëjtë. Kjo hapje jo rrënjësore ndihmon për t i ndihmuar lexuesit në procesin e formimit të skenarëve të ndryshme. Ndryshe pritshmëria dhe pranueshmëria nga ana e lexuesit mund të përfitohet e ndikuar nga përvoja e saj jetësore. Nga njëra anë, të kuptuarit është e lidhur ngushtë AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE 24 Edmond Çali, Intervistë me Kasëm Trebeshinën, Shtëpia Botuese ARACNE, 2006, fq. 9. Vol. V, Nr. 3 /

53 Diktatura nën optikën e Kasëm Trebeshinës Brunilda Azo me gjithë simbolikën e përdorur prej Trebeshinës dhe nga ana tjetër, duke pasur parasysh mungesën e identifikimit të qartë, e cila zbulon atë që qëndron si pa kushte. Studimet mekanike të letërsisë dhe të artit, strukturalizmi si e vetmja opozitë e kësaj mënyre të të shkruarit, duke theksuar edhe efektet sociale të veprave letrare, i japin rëndësi për pjesëmarrjen aktive të lexuesit, duke pranuar ndërveprimet nga perspektiva e krijimit të vetëdijes shoqërore letrare dhe pranimit, të cilat kanë një vlerë pozitive. Gjithçka reflekton strukturën e ideologjive humaniste për të menduar ende një tjetër rritje. Por ajo ende shmang esencën e bukurisë, thelbin e artit dhe çështje të tjera themelore estetike si: performanca e kufizimeve të saj dhe dobësitë teorike. Si përfundim: Kasëm Trebeshinës, për të cilin gjithçka do të ishte e vështirë, një përpjekje e vazhduar për të kundërshtuar dhe për të mos u solidarizuar me sistemin. Periudha më e vështirë për Trebeshinën është ajo e viteve, ku për të do të këtë një mospëlqim për mënyrën e të shkruarit dhe e trajtimit të temave. Lindin pyetjet por çfarë, cilat ishin mendimet e asaj kohe për veprat e shkruara nga Trebeshina? Çfarë qëndrimi do të mbajë Trebeshina dhe si do të luftojë ai përmes letërsisë? Pavarësisht politikës shqiptare, Trebeshina do të jetë vazhdues i së vërtetës dhe në kërkim të lirisë. Romani dhe gjithë krijimtaria e Trebeshinës refuzon të shkruarit letërsi sipas modeleve të realizmit socialist, por është një përpjekje për të sjellë format e vërteta të letërsisë dhe që do t`i rezistojnë kohës. Luftojnë kundër forcave njerëzore që përpiqen t u tjetërsojnë identitetin dhe kuptimin e humanizmit. Ata janë në kërkim të lirisë dhe njohjes së vetvetes. Nga ana tjetër, Trebeshina i ndryshoi fytyrën letërsisë shqiptare duke e njohur atë me karaktere etnike të margjinalizuara, mjedise shqiptare dhe, ajo çfarë është më e rëndësishme, e njohu me një botë që shqiptarët mund ta njohin me të vërtetë. Vetë jeta merr tjetër kuptim, kur individi krijon afri me qeniet e tjera njerëzore, duke luftuar të keqen shkatërruese të shoqërisë. Kërkimi i së drejtës kërkon marrjen e përgjegjësive ndërpersonale, duke vënë theksin mbi lirinë, të drejtën dhe mirëkuptimin nga të gjithë. Ndjenja e luftës mbart më vete një ndjesi bashkësie. Ajo e pranon faktin se njeriu nuk është i përsosur. Çdo njeri ka dështimet e tij, ndërsa pafuqia dhe vuajtja e orientojnë atë drejt lidhjes me të tjerët. Elementi njerëzor te njeriu me luftën e tij ndërmjet përmbushjes dhe mospërmbushjes e bëjnë atë të ndiejë përgjegjësi të ndërsjellë. Vepra e Trebeshinës mund të konsiderohet si mishërim i përgjegjësisë njerëzore. Vetëdija tronditëse e kontrastit të theksuar ndërmjet asaj që është njeriu dhe asaj që duhet të jetë e ka nxitur Trebeshinën të mendojë për një ripërtëritje morale dhe idenë e një jete të re të ndërtuar mbi luftën,sakrificën dhe të drejtën. Sakrifica e autorit gjen shprehjen më të mirë në konceptimin e tij të heroizmit. Ne të vërtetë, shpalosja e potencialit heroik të njeriut është shqetësimi kryesor i veprës së Trebeshinës. Nga ana tjetër, Trebeshina përmes këtyre tregimeve është një zbulues i thellësive të parrokura të njeriut. Koha tani vendi këtu me tregime, Kohë pa fund, Kukudhi, Shkëmbi i mallkuar. Tregimi Kohë pa fund, ka nëntë kapituj, ku secili ka një titull, kapitulli i parë me titullin Pas një luftimi, jepet ngjarje nga Lufta e Dytë Botërore, ku pas një beteje pushkatohen 22 veta. Duket se në çdo tregim është i fshehur çdo kuptim i veçantë që përshkon jetën partizane dhe atë në Shqipëri, ujku, shpella, plaku me mjekër të gjelbër, delet etj. 54 GLOBAL CHALLENGE

54 Dykuptimësia është ajo që të bën të kuptosh qartë atë që Trebeshina do të shprehë në të vërtetë në lidhje më luftën, gjendjen e Shqipërisë, popullin dhe vetë komunizmin. Domethënë, paraqitja e një kohe e cila hodhi poshtë mjaft vepra të Trebeshinës. Trebeshina vendosi të qëndronte larg opinionit publik, ai donte të jetonte përtej asaj që është reale, të mbijetonte në mendjen e shqiptarëve të tij. Vepra të cilat fokusin e kanë te pasojat që solli regjimi komunist, duke sjellë shfaqje të formave të reja të të shkruarit, që vijnë jo vetëm nga individi, por nga shoqëria. Me sa duket, ky lloj i të shkruarit u përgjigjet më së miri, sot për sot, të gjitha atyre pikëpyetjeve se çfarë shkatërrimi solli diktatura tek individi dhe shoqëria. AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE BIBLIOGRAFIA: 1. Shaban Sinani Kasëm Trebeshina disa të vërteta letrare, Perla. Revistë shkencore-kulturore tremujore, Viti XII 2007 Nr.3(46) fq , Botuesi: Fondacioni Kulturor Saadi Shirazi - Tiranë. 2. Sadik Bejko, Disidentët e rremë. 3. Artan Fuga, Letërsia shqipe mes perversitetit dhe sakrificës, Gazeta Standard, Samuel Enoch Stumpf, Filozofia-Historia dhe Problemet, përktheu Kastriot Myftiu dhe Paqsor Shehu, Tiranë, Toena, Kasëm Trebeshina, Tregtari i Skeleteve, Shtëpia Botuese Gjon Buzuku, Kasëm Trebeshina, Rruga e golgotës, Humanitas, Tiranë, Samuel Samuel Enoch Stumpf, Filozofia-Historia dhe Problemet, përktheu Kastriot Myftiu dhe Paqsor Shehu, Tiranë, Toena, 2007, fq Intervistë-bisedë me shkrim me Kasëm Trebeshinën, nga Hans-Joachim Lanksch. 9. Trebeshina: Të rivlerësohet letërsia e realizmit socialist. Intervistoi: Erjon Tase, Gazeta Shqiptare, 23 janar Edmond Çali, Intervistë me Kasëm Trebeshinën, Shtëpia Botuese Aracne, Vol. V, Nr. 3 /

55 Qyteti hije e provincës në romanin Qyteti pa reklama të Ismail Kadaresë Dr. Rovena Vata Dr. Rovena Vata Qyteti hije e provincës në romanin Qyteti pa reklama të Ismail Kadaresë Abstrakt: Si parashtrim të këtij punimi mund të themi se mentaliteti i qytetit ku jetonte Gjoni e bënte atë të mendonte, se në qytetin e tij me hijen e një province të mjerë, nuk mund të jetonte dhe as të investonte për atë qytet. Iluzionet e tij që një ditë do ishte me punë të mirë, dhe që do jetonte ëndrrën e kryeqytetit e mbanin gjallë dhe me shpresë personazhin kryesor të këtij romani. Qytet pa reklama që në titull na jep idenë e zhvillimit të ngjarjeve, qyteti ishte i gurtë, pori mbuluar nga errësira, ishte i ftohtë, por pa reklama, me njerëz llafazan, por jo të zotë. Një qytet që premtonte shumë, por që qëndronte në vend...ata menjëherë zbuluan te njëri-tjetri patosin që i bashkonte: etja për botën e madhe dhe përçmimi për provincën. 1. Fjalë kyçe: Qyteti N, qytet i çuditshëm, misteri i provincës, traditat e qytetit, shtëpia publike N, aborti, e folmja e qytetit. 1 Ismail Kadare, Qyteti pa reklama, Onufri, Tiranë, 2001, f GLOBAL CHALLENGE

56 Qyteti pa reklama ka pasur një konceptim të veçantë. Student për letërsi në Moskë, Kadare është zhytur në mikrokozmosin e letërsisë sovjetike. Autori i ri ka përshtypjen që pasioni i letërsisë po shuhet tek ai dhe Qyteti pa reklama merr atëherë pamjen e një sfide: ai lufton kundër një fataliteti, që e shtyn në indiferencë ndaj asaj që ai e quante deri atëherë fatin e tij shprehet Éric Faye në parathënien e këtij romani. Përpara tyre ngrihej një shtëpi e lartë guri, e hirtë dhe e ashpër, me strehë të larta, por e vjetër me dy fletë, mbërthyer me pllaka hekuri, me një dorezë në formë dore gruaje, për të trokitur 2. Civilizimet e hershme kanë ndërtuar qytete, të cilat sot përcjellin te ne vlerat, nivelin e kulturës, identitetin e popujve, por në shumicën e madhe të atyre ngrehinave me të cilat zakonisht maten civilizimet ngrenë krye disa qytete. Ashtu siç kanë mbërritur te ne me tërë ngarkesën e vet hyjnore, kulturore e civilizuese qytete të këtilla si Jerusalemi apo Babiloni i Madh si kundërpesha tokësore e të parit, në të njëjtën mënyrë ndërtohet në vetëdijen kulturore shqiptare, kulti i një qyteti, me të njejtin bagazh të rrezatimit simbolik 3. Dëgjo Mentor, nuk them të merremi me punë filologjike. Kjo është diçka më e thjeshtë. Punë mekanike. Ti e di që N. është një nga qytetet më të vjetër të Shqipërisë. Me histori interesante, qytet me kulturë të lashtë. Gjer më sot asnjë s ka bërë këtu kërkime filologjike, kërkime dokumentesh të vjetra të humbura. Ti e di se sa vlejnë këto dokumente të vjetra. Universiteti jep shumë të mëdha të hollash dhe 4. Mund të themi se vetë arti, në mënyrë të veçantë letërsia, kanë marrë kuptime nga më të ndryshmet, sikurse kane edhe evoluimin e tyre në kohë. Qyteti është, sikurse thoshte Louis Wirth-i që nga fillimet e shekullit të kaluar, një realitet komzmopolit. Këtej ai dallon nga zona rurale. Por, në një kuptim politik, qyteti është edhe shteti, edhe kultura, edhe industria, edhe shkenca, biles edhe vetë letërsia si forum, dialog, krijimtari personale, vetë arti kolektiv, artisti dhe spektatori 5. Pleqtë e qytetit mblidheshin herët në kafenenë Mëmëdheu për të pirë kafenë e mëngjesit dhe hapnin bisedat e zakonshme. Pastaj ca shkonin në kishë. Të rinjtë vendas mblidheshin në Shtëpinë e Kulturës, emigrantët në Klubin e Gjuetarëve dhe punëtorët loznin bilardo në klubin e fabrikës. Rrugët e qendrës dhe kinemaja mbusheshin me ushtarë. Kurse, zakonisht, në Shtëpinë e Oficerëve kishte mbrëmje vallëzimi. Në mbrëmje bëhej një xhiro e vogël në qendër dhe aty nga ora nëntë çdo gjë qetësohej përfundimisht me heshtjen e altoparlantëve në qoshet e rrugëve 6. Modernizmi, si nocion, është i lidhur me një rrymë letrare e cila në Europën Perëndimore ka qenë e zhvilluar në fund të shekullit XIX. Modernizmi në letërsi nuk është përmbyllur në një rrymë letrare të një kohe, ai u përket të gjitha epokave. Elementet veçuese të tij janë shprehja artistike, antirealizmi, individualizmi dhe shqetësimet mendore. Modernizmi është rrymë shumë komplekse: ai është bashkartikulim, së pari, e kapërcim, së dyti, i rrymave të mëhershme letrare: simbolizmit, romantizmit dhe realizmit. Nga i pari, nga simbolizmi ai përfitoi përpjekjen për të ndryshuar në stil, si dhe përqendrimin mendor; nga realizmi huazoi një lloj gjendje urbane dhe dëshirën për t i thyer tabutë, kurse nga romantizmi përfitoi përqendrimin artistik në jetën individuale 7. N. do të dukej nën dëborën e butë si një kalama mbështjellur me qyrk të bardhë, sikur të gjendej përkrah një qytet gjigant. Mirëpo qytetet e mëdhenj ishin larg nga N. dhe vendasit, AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE 2 Ismail Kadare, Qyteti pa reklama, f. 41, 3 Basri Çapriqi, Simboli dhe rivalët e tij, Kosova PEN Center, Prishtinë, 2005, f Ismail Kadare, Qyteti pa reklama, f Artan Fuga, Kori antik në tragjedinë greke, Aktet e Konferencës Shkencore Ndërkombëtare Letërsia dhe qyteti, organizuar nga Fakulteti i Historisë dhe i Filologjisë, Departamenti i Letërsisë & Aleanca Franceze e Tiranës, Skan derbeg books, Tiranë, 2009, f Ismail Kadare, Qyteti pa reklama, f Vehbi Miftari, Kritika dhe moderniteti, AIKD, Prishtinë, 2008, f. 17. Vol. V, Nr. 3 /

57 Qyteti hije e provincës në romanin Qyteti pa reklama të Ismail Kadaresë Dr. Rovena Vata duke mos e pasur imagjinatën të ngarkuar me gjëra të tepërta, e vështronin me admirim qytetin e tyre të lindjes 8. Jeta plot gjallëri e kryeqytetit i kundërvihet kotësisë e jetës së përditshme të banorëve të provincës te Qyteti pa reklama. Orgjitë dhe lidhjet dashurore sugjerojnë seksualitetin e kotë dhe prostitucionin, një imazh i përsëritur në personazhin e femrës së rëndomtë të provincës, uni i brendshëm i së cilës ka degjeneruar e është prishur nga jeta vanitoze 9. Befas atij iu kujtuan prostitutat italiane dhe ish-shtëpia publike e N. Prostitutat, ndoshta, kishin ardhur me kryqëzorë, mes helmetave dhe topave. Ato i kishin dhënë lamtumirën Romës. Atij iu duk sikur këndonte njëra nga prostitutat. Atij iu duk sikur ajo tundte dorën në mes ushtarëve, duke hipur në kryqëzor. Deti duhej të ishte i ftohtë si çelik. Ato ishin prostituta, por ato po i mërgonin. Prandaj këndonin, megjithëse ishin prostituta. Ai nuk e dinin që gjendej në botë N. Por N. Ekzistonte sikurse Roma. Ai ishte pothuaj po aq i vjetër sa Roma 10. Ideja e modernitetit mund të konceptohet në sfondin e një vetëdije të re krijuese, që pranon ndarjen nga tradita, në kuptimin e strukturës së veprës dhe procedurave që imitohen, për t u bërë, vepra e re, gati një aventurë, ku shkrimtari ka lidhje vetëm me imagjinatën 11, këtë e shohim si fillim te Migjeni i cili ishte autori i parë i letërsisë shqipe që kërkoi shkëputjen e letërsisë nga mali dhe kalimin e saj në letërsinë e qytetit. Kur autobusi doli në xhade, prej nga dukej qyteti i tërë, ai u mundua të dallojë shtëpinë e Stelës, por nuk mundi. Në mjegull ai pa kishën me kambanoren e lartë, që dukej sikur u lëkund e ia bënte me dorë, si një i njohur i vjetër. Autobusi mori kthesën me zhurmë dhe N. u zhduk pas bregut. Mbrëmje me shi. Dritat në N. vezullojnë, duke u përpëlitur qetësisht në largësi. Njerëzit e rrallë shpejtojnë nën ombrella, gjithkush në punë të tij. Së shpejti rrugët do të shkretohen fare dhe kudo do të mbretërojë heshtja e errët e shtëpive të gurta 12. Në studimin na fjalë na interëson letërsia që lidhet me qytetin si mënyrë e jetesës, si ndjeshmëri, mendësi, mënyrë e komunikimit dhe më thellë si ideologji e filozofi, më në fund: si kulturë qytetërimi 13, por në mënyrë të veçantë si shihet koncepti i qytetit dhe qytetërimit në romanin Qyteti pa reklama të Kadaresë përmes kodeve letrare. Umberto Eco e përcakton kodin si: a) një repertor simbolesh që dallohen ndërmjet tyre me anë të kundërvënies së ndërsjellë; b) rregulla që kombinohen ndërmjet tyre; c) përkimi fjalë për fjalë i çdo simboli me një kuptim të caktuar. Por nuk është e domosdoshme që çdo kod t i ketë së bashku të tria veçoritë dhe në ketë rast është kodi që përcakton rregullat e komunikimit 14. Kaq të forta ishin traditat e qytetit, saqë një filolog mund të zbulonte se banorët e një lagjeje kishin nuanca të veçanta gjuhësore, që i dallonte nga një lagje tjetër. Bile kishte shtëpi apo familje të mëdha që e flisnin gjuhën në mënyrë të veçantë. N. ishte qyteti ku moda depërtonte më me vështirësi. I ndarë dhe i shtrënguar nga jeta, N. kishte krijuar një jetë të tij. Poeti Ramiz Bilbili, plak i nderuar nga të gjithë, që shkruante vjersha didaktike, moralizuese dhe që i tregonte ato në çdo dasmë, ishte poeti zyrtar i N, i pranuar pa diskutim nga të gjithë. I famshi Dino Çiço ishte mishërimi i tragjedisë së shkencëtarit të madh, që provonte të shpikte aeroplanin, që fluturonte në bazë të perpetuum mobile dhe që me aq nderim e kujtonin banorët e N., që s donin të njihnin para tij as Anjshtajnin vetë. Bile Lame Qorri mbiemrin e Dinos e shkruante Tchitcho. Gjoni 8 Ismail Kadare, Qyteti pa reklama, f Viola Isufaj, Qyteti dhe qytetërimi në vepra të Kadaresë, vep. e cit., f Ismail Kadare, Qyteti pa reklama, f Floresha Dado, Intutitë dhe vetëdije kritike, Onufri, Tiranë, 2006, f Ismail Kadare, Qyteti pa reklama, f Sabri Hamiti, Qyteti dhe provinca, në: Letërsia dhe qyteti, vep. e cit., 2009, f Sabri Hamiti, Tematologjia, Botimi i Akademisë së Shkencave, Kosovë, Prishtinë, GLOBAL CHALLENGE

58 kishte dëgjuar dhe për kurvarin Qimo Papa, që ishte përmendur për ca skandale dhe që ishte njëkohësisht gagareli dhe don Zhuani i qytetit. Po kështu kishte një Raxh Kapur dhe një Çajd Harold, një Boriç, një hoxhë pederast, që ishte mishërimi i ndyrësisë, një partiot që kishte qenë drejtor shkolle më 1910 dhe që zgjidhej në të gjitha presidiumet e mbledhjeve solemne 15. Qytetin N Kadare e quan si një qytet jo madhështor, por si një qytet që të lodh, të mërzit dhe madje është një qytet edhe i shemtuar. Vërtet ky ishte N., për të cilin tregoheshin aq anekdota si një nga qytetet më të mërzitshëm dhe të shëmtuar të Shqipërisë 16. Marrëdhëniet e letërsisë, të artit në përgjithësi, me qytetin, janë shumë të ndërlikuara dhe të shumëllojta. Nga njëra anë, sepse vetë kuptimi i fjalës qytet është i pasur. Ai fillon nga kuptimi si hapësirë materilae urbane, deri te qyteti si realitet politik dhe bashkësi individësh që respektojnë norma institucionale. Por, nga ana tjetër, edhe vetë arti, në mënyrë të veçantë letërsia, kanë marrë kuptime nga më të ndryshmet, sikurse kanë edhe evoluimin e tyre në kohë 17, në romanin Qyteti pa reklama është fjala për një qytet në provincë dhe që personazhi i romanit kërkon herë pas here që të ik, të arratiset nga kjo menxyrë që jeta e ka hedhur. Arti është art, femrat janë femra. Unë jam për artin e guximshëm, që s njeh kufij dhe korniza. S ka gjë më të poshtër në botë se tradita 18. Te Qyteti pa reklama ai është qyteti asnjanës, i paformë me një truall të lëvizshëm nga një vend në tjetrin. Qyteti është një pikë referimi 19. Po të bëhej realist, këtu Gjoni me qejf kujtoi Horacin, që jetonte në thellësi të provincës, s ishte ndonjë hata që u emërua në N., vetëm sikur ta dinte që ky emërim nuk do të zgjaste më shumë se dy vjet. Kjo do të ishte e dobishme, sepse ai nuk do të kishte frikë nga province, kur të kryente stazhin dhe do të shpëtonte nga shërbimi ushtarak 20. Qyteti pa reklama, mund të vendosen në një simetri logjike ndërmjet tyre. Në këtë roman shpërfaqet një qytet që nuk është qytet, një qytet pa reklama dhe pa publicitet, pa dritë dhe pa anonimësi; një qytet ku njerëzit i drejtohen njëri-tjetrit me ti dhe përgjithësisht njihen e paraqiten me nofka, një qytet ku mbiemri përdoret vetëm në fjalë të urta; një qytet ku jeta zhvillohet sipas traditës dhe ku hankot e hankonatët, edhe pse jo drejtpërdrejt të pranishëm, janë rendi i fisnikëve të dorës së parë të vendit 21. Në romanin Qyteti pa reklama ngjarjet zhvillohen në një qytet i cili emërohej me shkronjën N të madhe, kështu e fillon autori përshkrimin e qytetit. Ja, më në fund, dhe N 22. Në rrëfimin për këtë qytet autori ka krijuar një personazh me emrin Gjoni, ky qytet i turbullonte herë pas herë Gjonit mendjen dhe zemrën, sepse e mbante peng zhvillimin dhe qytetërimin e tij si njeri dhe si personalitet-intelektual. Gjoni ishte kaq i këputur, sa gjumi e zuri menjëherë, porsa ranë krevat, pa e lënë të arsyetonte më gjatë. Fjeti me një lehtësi në shpirt. Ideja se provinca s qenka kaq e tmerrshme, bile, bile e nanurisi disa minuta para gjumit 23. Çdo rrëfim është një përshkrim karakteresh 24,siç ndodh si në rastin në fjalë. Gjoni i vështroi me urrejtje burrë e grua. Krimba provincial, matufë të ndyrë shante me vete. Përse nuk e thirri Luizën? Për inat vuri përsëri koleksionin e rrok en rrollëve AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE 15 Ismail Kadare, Qyteti pa reklama, f Ismail Kadare, Qyteti pa reklama, f Artan Fuga, Kori antik në tragjedinë greke, në: Letërsia dhe qyteti, vep. e cit., f Ismail Kadare, Qyteti pa reklama, f Jean Paul Champseix, Qyteti-një cak apo një strofkull për zotin K, në: Letërsia dhe qyteti, vep. e cit., f Ismail Kadare, Qyteti pa reklama, f Shaban Sinani, Vetëdije qytetare në një vepër të Kadaresë, në: Letërsia dhe qyteti, vep. e cit., f Ismail Kadare, Qyteti pa reklama, f Ismail Kadare, Qyteti pa reklama, f Tzvetan Todorovi, Poetika e prozës, Shtëpia e librit, Tiranë, 2000, f. 27. Vol. V, Nr. 3 /

59 Qyteti hije e provincës në romanin Qyteti pa reklama të Ismail Kadaresë Dr. Rovena Vata me utramodernë. Plaku thartoi fytyrën, që shprehte një vuajtje shumë të sinqertë. E shoqja qeshte me muzikën. Ajo, siç duket, asgjë nuk urrente në këtë botë 25. Kalimi nga një rrëfim në një tjetër është i mundshëm në sajë të ekzistencës së një kodi. Ky kod nuk është shpikja vetjake e autorit të kërkimit, ai është i përbashkët për të gjitha veprat e saj kohe; ai synon të lidhë një objekt me një tjetër, një paraqitje me një tjetër 26. Gjoni provonte ndjenja të çuditshme. Gjer dje ishte ai që po ushtëronte në autobus dhe që këto silueta të errëta të indigjenëve që prisnin i dukeshin plot mister dhe çudi; kurse sonte, vetëm pas një nate, ai vetë u bë si ata, indigjen i mbështjellë me misterin e provincës 27. Krijimi i identitetit të çdo personi fillon që nga ADN-ja e tij, nuk mund të hedhim poshtë në asnjë çast lidhjet, që kemi me rrënjet tona, pasi gjaku nuk bëhet ujë thotë populli, por kjo krizë identiteti i ndodh Gjonit personazhit të romanit Qyteti pa reklama. Në vetëdijen e tij Gjoni i quante vitet që do të kalonte në N. si vite të fshirë nga jeta e tij, prandaj çdo gjë që ai llogariste tani, nuk e llogariste për N., sepse në N. nuk duheshin as para, as rroba, as luks. Të gjitha synimet e tij shtyheshin në një të ardhme të largët, të mjegullt, në kohën e artë, kur ai, më në fund, do ta braktiste N. ai do ta braktiste patjetër N., sepse, në qoftë se nuk do ta braktiste, ai do të vdiste 28. Në jetën e njeriu ndodhen tri kohë, e shkruara, e tashmja dhe e ardhmja, meqë e ardhmja është gjithmonë mister dhe nuk e parashikojmë dot, të pakten duhet të shijojmë dhe të kuptojmë të shkuarën dhe të tashmen, ku mbi bazën e këtyre të dyja e ndërtojmë të ardhmen, ndërsa kjo gjë nuk është e njëjtë për personazhin e qytetit pa reklama i cili atë çka kishte jetuar dhe po jetonte dëshironte ta fshinte dhe të shkonte të e ardhmja e pasigurë, por që sipas atij ishte koha e artë dhe kjo vinte vetëm duke braktisur qytetin N. Të gjitha synimet e tij shtyheshin në një të ardhme të largët, të mjegullt, në kohën e artë, kur ai, më në fund, do ta braktiste N Ai do të braktiste patjetër N., sepse, në qoftë se nuk do ta braktiste, ai do të vdiste Një nga ëndrrat e para (kur u bë përsëri i aftë të ëndërrojë), ishte dita kur do të lamtumirohej me N 29. Banorë që jetonin në një qytet jo që e donin atë, por që jetonin se nuk kishin mundësi tjetër. Banorët nuk e donin qytetin e tyre, kjo mbase ky qytet ishte aq kokëfortë, saqë nuk u plotësonte atyre pritshmëritë që kërkonin si brez të rinjësh dhe ëndrra e tyre nuk ishte qyteti N, por ëndërr ishte qendra e evulucionit të qytetit sic është Tirana ku edhe njerëzit aty merrnin fyrmë ndryshe nga banorët e qytetit N. Ai do t i kërkonte ndejsë N. që s e kishte dashur, por ai s mund ta deshte atë 30. Mentaliteti i provincës së këtyre banorëve i bënte edhe më të pa shpresë këta banorë të këtij qyteti pa reklama. Po të bëhej realist, këtu Gjoni me qejf kujtoi Horacin, që jetonte në thellësi të provincës, s ishte ndonjë hata që u emërtua në N., vetëm sikur ta dinte që ky emërtim nuk do të zgjaste më shumë se dy vjet 31. E diela si ditë e zakonshme pushimi pothuajse në çdo vend të botës, ndërsa në qytetin N e diela, përveçse ishte një ditë pushimi dhe duhej të ishte për të gjithë një ditë e qetë dhe e gëzuar, ndryshne ndodh për banorët nuk ndodhte kështu, ajo ishte një ditë e zymtë dhe kishte ngjyrë të hirtë. E diela në N. ishte dita më e qetë, më e mërzitshme dhe e gjatë 32. Lëvizjet e njerëzve, që ndodhnin në qytetin N kthheshin në ngjarje, lëvizjet 25 Ismail Kadare, Qyteti pa reklama, f, Tzvetan Todorov, Poetika e prozës, vep. e cit., f Ismail Kadare, Qyteti pa reklama, f Ismail Kadare, Qyteti pa reklama, f Ismail Kadare, Qyteti pa reklama, f Ismail Kadare, Qyteti pa reklama, f Ismail Kadare, Qyteti pa reklama, f Ismail Kadare, Qyteti pa reklama, f GLOBAL CHALLENGE

60 janë sikur në një film ku çdo gjë komentohet dhe çdo gjë, që ndodhte në ketë qytet shihej nga të gjithë. Me valixhe në duar ata kaluan mespërmes qytetit. Kureshtarët kthenin kokën, sepse në N. çdo lëvizje apo shpërngulje përbënte një ngjarje më vete 33. Në romanin Qyteti pa reklama, ky qytet jo vetëm që i mungonin gjërat bazike, por atij i mungonte edhe moda, pasi ishte një qytet që gjallonte përmes mentalitetit të tij, provincializmit ku edhe drita depërtonte me vështirës i jo moda, apo të themi për ndonjë zhvillim tjetër që mund t i ndodhte këtij qyteti i cili ishte pa pa çfarë?, qytet pa asgjë. N. ishte qyteti ku moda depërtonte më me vështirësi 34. Edhe pse kemi të bëjmë me një qytet ai jetonte brenda kornizave të tij të ngushta, këtij qyteti i ngushëtohej frymë nga mënyra e jetësës që bënin banorët e tij. N. ndarë dhe i shtërnguar nga jeta, N. kishte krijuar një jetë të tij 35. Si çdo popull edhe populli ynë dallohej për vlerat e tij dhe pasuritë që ka, qoftë në shprehje, qoftë në krijimtari, gjithmonë është nderuar ai që ishte më i madhe se tjetri, është vlerësuar dhe respektuar ai që është më i pari në moshë, atij i është dëgjuar gjithmonë fjala, kjo për faktin se është besuar se ai ka përvojën e moshës dhe kjo përvojë duhet të transmetohej ndër breza, vendi më i përshtatshëm për tu treguar se kush ishte më i zgjuar se shoqi janë dy momente në jetën e njeriu dasma dhe vdekja. Poeti Ramiz Bilbili, plak i nderuar nga të gjithë, që shkruante vjersha didaktike, moralizuese dhe që i tregonte ato në çdo dasmë, ishte poeti zyrtar i N, i pranuar pa diskutim nga të gjithë 36. Në këtë roman jo vetëm është i çuditshëm për nga titulli që mbart, por herë here të çuditshëm janë edhe personazhet që gjallojnë në këtë qytet, një ndër këta personazhe është Dino Çiço i cili e quan veten një shpikës të madh të vendin, dhe gjuarinë e tij ai e nxjerr në ankand dhe të gjithë shkëncatrët më të mëdhenj të botës kërkojnë që të ia blejnë shpikjen e tij, por që nuk merresh vesh dot me të. I famshmi Dino Çiço ishte mishërimi i tragjedisë së shkencëtarit të madh, që provonte të shpikte aeroplanin, që fluturonte në bazë të «perpetuum mobile» dhe që me aq nderim e kujtonin banorët e N., që s donin të njihnin para tij as Ajnshtajnin vetë 37. Ismail kadare është origjinal dhe i kujdesshëm edhe në krijimin e personazheve dhe marrëdhënieve që ata vendosin me njëri-tjetrin. Po ata e kujtojnë, vallë, Evgjenin, poetin e vetmuar, të mbetur larg, në provincë? 38. Personazhi i krijuar nga Kadare, siç është Gjoni na jep një pamje të qartë të riniësë dhe dëshirave të mëdha për të qenë pjesë e një rinie të qendrës dhe jo të provincës, por gjoni bën çdo gjë, që të zhdukej nga vendi dhe nga origjina e tij duke u larguar nga aty për të shkruar në Tiranë. Por figura që më tepër e kishte interesuar Gjonin ishte ajo e «djalit plangprishës» të qytetit N 39. Qyteti gjithmonë i kishte ndërtuar raportet e tij me banorët e vet, nëqoftë se banorët kishte raste që nuk e pranonin qytetin e tyre, qyteti ishte më zemërgjerë dhe i pranonte ata gjithmonë në çdo lloj situate. Gjoni dëgjonte se si plaku hahej me Mentorin dhe disa herë deshi të ndërhynte në muhabet me zjarr, të shfrynte tërë urrejtjen për provincën, të thoshte ç mendonte për karrierën, bile, por jo, këtë s duhej ta shfrynte kurrë, sa i marrë që ishte, desh zbuloi mendimin e fshehtë që e kishte munduar kaq net. Si për të mbyllur gojën, ktheu një gotë me fund. Pastaj AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE 33 Ismail Kadare, Qyteti pa reklama, f Ismail Kadare, Qyteti pa reklama, f Ismail Kadare, Qyteti pa reklama, f Ismail Kadare, Qyteti pa reklama, f Ismail Kadare, Qyteti pa reklama, f Ismail Kadare, Qyteti pa reklama, f Ismail Kadare, Qyteti pa reklama, f. 40. Vol. V, Nr. 3 /

61 Qyteti hije e provincës në romanin Qyteti pa reklama të Ismail Kadaresë Dr. Rovena Vata s bënte të grindej me këtë vjetërsinë provinciale, sepse, fundi i fundit, ishte babai i Stelës 40. Mentaliteti i banorëve të qytetit N ishte më i ulët sesa vetë lashtësia që mund të kishte ky qytet, naiviteti i tyre sa vinte dhe rritej, përmes sjelljeve, përmes perceptimit të jetës dhe përmes marrjes së mesazheve që vetë ky qytet u jepte në çdo rast. Unë nuk u parka këtyre njerëzve, mendoi Gjoni. Unë nuk mund të jem si ata për shumë kohë. Unë jam me atë grupin tjetër, me Qimo Papët, Lame Qorrët, Këthë Spirët etj. Unë jam mizerje. Unë duhet të punoja që të lulëzonte e të përparonte ky qytet. Duhet të luftoja me këta tipa të qelbur. Por unë nuk mund ta bëj këtë, sepse nuk e dua provincën 41. Si përfundim Qyteti pa reklama ka pasur një konceptim të veçantë që në ideimin e tij si roman nga autori. Student për letërsi në Moskë, Kadare është zhytur në mikrokozmosin e letërsisë sovjetike. Autori i ri ka përshtypjen që pasioni i letërsisë po shuhet tek ai dhe Qyteti pa reklama merr atëherë pamjen e një sfide: ai lufton kundër një fataliteti, që e shtyn në indiferencë ndaj asaj që ai e quante deri atëherë fatin e tij dhe e zhvillon mirëfilli në këtë roman pa reklama. Dimë që civilizimet e hershme kanë ndërtuar qytete të mëdha dhe me histori zhvillimi, të cilat sot përcjellin te ne vlerat, nivelin e kulturës, identitetin e popujve, por në shumicën e madhe të atyre ngrehinave me të cilat zakonisht maten civilizimet ngrenë krye disa qytete, në rastin që kemi studiuar qyteti merr hijen e proninces në gjuhën e përditshme që flasin sa që ndonjë filolog mund të gjente shumë nuanca të foluri, brenda atij qyteti kaq të vogël, në mentalitetin e mykur që gjeje në çdo cep të atij qyteti siç thotë autori pa reklama, në mënyrën e të menduarit që e komentonin si traditë dhe moral të vjetër të këtij qyteti. Qyteti pa reklama, mund të vendosen në një simetri logjike ndërmjet tyre. Në këtë roman shpërfaqet një qytet që nuk është qytet, një qytet pa reklama dhe pa publicitet, pa dritë dhe pa anonimësi; një qytet ku njerëzit i drejtohen njëri-tjetrit me ti dhe përgjithësisht njihen e paraqiten me nofka, një qytet ku mbiemri përdoret vetëm në fjalë të urta; një qytet ku jeta zhvillohet sipas traditës dhe ku hankot e hankonatët, edhe pse jo drejtpërdrejt të pranishëm, janë rendi i fisnikëve të dorës së parë të vendit. Personazhi i krijuar nga Kadare, siç është Gjoni na jep një pamje të qartë të riniësë dhe dëshirave të mëdha për të qenë pjesë e një rinie të qendrës dhe jo të provincës, por gjoni bën çdo gjë, që të zhdukej nga vendi dhe nga origjina e tij duke u larguar nga aty për të shkruar në Tiranë. Qyteti gjithmonë i kishte ndërtuar raportet e tij me banorët e vet, nëqoftë se banorët kishte raste që nuk e pranonin qytetin e tyre, qyteti ishte më zemërgjerë dhe i pranonte ata gjithmonë në çdo lloj situate. 40 Ismail Kadare, Qyteti pa reklama, f Ismail Kadare, Qyteti pa reklama, f GLOBAL CHALLENGE

62 Bibliografia: 1. Çapriqi Basri, Simboli dhe rivalët e tij, Kosova PEN Center, Prishtinë, Champseix Paul Jean, Qyteti-një cak apo një strofkull për zotin K, Aktet e Konferencës Shkencore Ndërkombëtare Letërsia dhe qyteti, organizuar nga Fakulteti i Historisë dhe i Filologjisë, Departamenti i Letërsisë & Aleanca Franceze e Tiranës, Skanderbeg books, Tiranë, Dado Floresha, Intutitë dhe vetëdije kritike, Onufri, Tiranë, Fuga Fuga, Kori antik në tragjedinë greke, Aktet e Konferencës Shkencore Ndërkombëtare Letërsia dhe qyteti, organizuar nga Fakulteti i Historisë dhe i Filologjisë, Departamenti i Letërsisë & Aleanca Franceze e Tiranës, Skanderbeg books, Tiranë, Hamiti Sabri, Qyteti dhe provinca, Aktet e Konferencës Shkencore Ndërkombëtare Letërsia dhe qyteti, organizuar nga Fakulteti i Historisë dhe i Filologjisë, Departamenti i Letërsisë & Aleanca Franceze e Tiranës, Skanderbeg books, Tiranë, Hamiti Sabri, Tematologjia, Botimi i Akademisë së Shkencave, Kosovë, Prishtinë, Isufaj Viola, Qyteti dhe qytetërimi në vepra të Kadaresë, Aktet e Konferencës Shkencore Ndërkombëtare Letërsia dhe qyteti, organizuar nga Fakulteti i Historisë dhe i Filologjisë, Departamenti i Letërsisë & Aleanca Franceze e Tiranës, Skanderbeg books, Tiranë, Kadare Ismail, Qyteti pa reklama, Onufri, Tiranë, Miftari Vehbi, Kritika dhe moderniteti, AIKD, Prishtinë, 2008, f Sinani Shaban, Vetëdije qytetare në një vepër të Kadaresë, Aktet e Konferencës Shkencore Ndërkombëtare Letërsia dhe qyteti, organizuar nga Fakulteti i Historisë dhe i Filologjisë, Departamenti i Letërsisë & Aleanca Franceze e Tiranës, Skanderbeg books, Tiranë, Todorovi Tzvetan, Poetika e prozës, Shtëpia e librit, Tiranë, AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE Vol. V, Nr. 3 /

63 Fetal Abdominal Wall Defect (Gastroschisis and Omphalocele): Case reports PhD Candidate, Genc Kabili / Prof. Asoc. Dr. Rustem Celami PhD Candidate, Genc Kabili Prof. Asoc. Dr. Rustem Celami Fetal Abdominal Wall Defect (Gastroschisis and Omphalocele): Case reports Abstract Fetal abdominal wall defect like gastroschisis and omphalocele are congenital defects of abdominal wall that are often diagnosed by prenatal ultrasound done for routine screening or for obstetric indications such as evaluating an elevated maternal serum alpha fetoprotein (AFP). Prenatal ultrasound could potentially identify the overwhelming majority of abdominal wall defects and accurately distinguish omphalocele from gastroschisis withing first trimester or beginning of second trimester. In this article we present two cases of gastroschisis and omphalocele diagnosed at routine prenatal ultrasound at University Hospital of Obstetric and Gynecology II, Tirana, Albania and American Hospital of Tirana, Albania. Keywords: Fetal Abdominal Wall Defect, Gastroschisis, Omphalocele, Ultrasonography. 64 GLOBAL CHALLENGE

64 Introduction Fetal wall defect like Omphalocele and Gastroschisis are the two most common major congenital abdominal wall defects. 1 Although many textbooks group the two entities together, they are separate and distinct and have many important differences in pathology and associated conditions that explain the differences in treatment plans and outcomes. Understanding the similarities and differences between gastroschisis and omphalocele is essential for patient final diagnosis and management as well. Gastroschisis is a full-thickness defect in the abdominal wall usually just to the right of a normal insertion of the umbilical cord into the body wall. A variable amount of intestine and occasionally parts of other abdominal organs are herniated outside the abdominal wall with no covering. In Albania even though we as obstetrician and gynecologist are aware of new information, protocols, and technology, often in most of hospitals we fare tremendous challenges in doing all laboratory examination during pregnancy, or professional ultrasound examination in fetal medicine, either as the test or examination cannot be done because is not offered due to lack of such service, lack of equipment or lack of well trained staff in fetal medicine. An omphalocele is a midline abdominal wall defect of variable size, with the herniated viscera covered by a membrane consisting of peritoneum on the inner surface, amnion on the outer surface. The umbilical vessels insert into the membrane and not the body wall. Here we present two cases, one gastroschisis and another omphalocele which were diagnosed in routine antenatal ultrasound. AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE Case Report 1 A 28-year-old primigravida was sent for routine anomaly scan at 21 weeks of gestation. She was on regular iron supplement and folic acid and didn t have any major diseases referend on her medical history. Calculated gestational age by ultrasonography was 20 weeks and 4 days. On abdominal ultrasonography, during examination we found defect in the anterior abdominal wall of the fetus. Bowel loops were seen herniating into the amniotic cavity and were floating without any covering membrane, figure: 1. Umbilical cord was seen on the left side of the abdominal wall defect and diagnosis of gastroschisis was made. Fig. 1. Fig.2. Figure 1: Ultrasonography image showing abdominal wall defect with herniation of bowel loops into amniotic cavity. No covering membrane is seen. Figure 2: Ultrasonography image showing abdominal wall defect with herniation of liver and bowel loops into amniotic cavity. The contents are covered with a membrane. Vol. V, Nr. 3 /

65 Fetal Abdominal Wall Defect (Gastroschisis and Omphalocele): Case reports PhD Candidate, Genc Kabili / Prof. Asoc. Dr. Rustem Celami Case Report 2 A 32 year secondgravida female was sent for routine antenatal ultrasound at 20 weeks of gestation. Her last pregnancy was normal full term hospital delivery 6 years back with delivery of normal healthy child. She didn t have any major disease and there was no family history of delivery of abnormal child. Maternal serum AFP was not tested. Her calculated gestational age by ultrasonography was approximately 19 weeks and 3 days. On abdominal ultrasound, there was large anterior abdominal wall defect in the midline with herniation of liver and bowel loops through it. The contents were covered with a membrane, figure 2. Umbilical cord was inserted in the center of the covering membrane and diagnosis of omphalocele was made. There were no other associated anomalies in both of the fetuses. Amniotic fluid volume was normal in both cases. The findings were confirmed in both cases by three other radiologists with 3 to 16 years of experience in obstetric ultrasound. Upon counseling, both women and their family decided on for termination of pregnancy rather than continuing further. Ultrasonography image showing abdominal wall defect with herniation of liver and bowel loops into amniotic cavity. The contents are covered with a membrane. karyotyping as it is not easily available in our country as it is costly and offered only in private medical institutions. Pregnancy was terminated and the findings were confirmed post delivery. No other associated structural defects were detected on examination of the terminated fetuses. However, specimen was not sent for karyotyping, but only for histopathological examination. Discussion In Albania, during recent years we are facing not only many problems with lack of patient education in regards the importance of prenatal care and the pregnant women first visit, but also we have many hospitals underequipped and shortage of obstetrician and gynecologist in many cities of Albania. Another problem that we face is lack of professional advanced knowledge in fetal medicine, and missing such anomalies that if we had well trained medical staff, well equipped with acceptable ultrasound machines, and presence of sufficient trained staff in every hospital of cities of Albania, then we could prevent and early diagnose many of such anomalies and give new parents best information so they can make their informed decision. Omphalocele and gastroschisis are the two most common major congenital abdominal wall defects.1 Omphalocele is a midline anterior abdominal wall defect with extrusion of abdominal viscera, covered by a membranous sac, into the base of the umbilical cord. Gastroschisis is usually a small defect in the anterior abdominal wall typically located to the right of the umbilical ring and resulting in the herniation of the abdominal contents, without a surrounding membrane, into the amniotic cavity. Both malformations are now frequently diagnosed prenatally using ultrasound scanning during the end of first trimester or during second trimester. There are regional differences in the incidence of abdominal wall defects however, a rough estimate is that worldwide, the incidence of gastroschisis ranges between 0.5 and 3 per 10,000 births and seems to be increasing, whereas the incidence of omphalocele ranges between 1.5 and 3 per 10,000 births and is stable. 2, 3, 4 In gastroschisis, the incidence of associated anomalies is between 10% and 20%, and most of the significant anomalies are in the gastrointestinal tract.3 About 10% of babies who have gastroschisis have intestinal stenosis or atresia that results from vascular insufficiency to the bowel at the time of gastroschisis development or, more commonly, from later volvulus or compression of the mesenteric vascular pedicle by a narrowing abdominal wall ring.5 Serious associated anomalies outside the abdomen or gastrointestinal tract, such as chromosomal abnormalities, are unusual. In contrast to gastroschisis, patients with omphalocele have a very high (up to 50% 70%) incidence of associated anomalies.3 The incidence of associated anomalies is lower in liveborn patients because those who have multiple and serious anomalies are more likely to be stillborn.1, 3 66 GLOBAL CHALLENGE

66 Chromosome anomalies, notably trisomy 13, 14, 15, 18, and 21, are present in up to 30% of cases and ardiac defects are also common, being present in 30% to 50% of cases according to latest report of WHO Multiple anomalies are frequent and may be clustered in syndrome patterns. The exact mechanism leading to omphalocele is controversial. It has been suggested that failure of the reduction of physiologic embryonic umbilical hernia results in omphalocele. Another possibility is that omphalocele results from the failure of the prenatal ultrasound could potentially identify the overwhelming majority of abdominal wall defects and accurately distinguish omphalocele from gastroschisis. This identification would permit an opportunity to counsel the family and to prepare for optimal postnatal care. Thus, trained medical staff, and need of up to date technology in ultrasound machines are important factors and the need of covering with such material and human recourses throughout the country. The accuracy of prenatal ultrasound for diagnosing abdominal wall defects is affected by the timing and goals of the study, fetal position, and the experience and expertise of the operator. The specificity is high (more than 95%), but the sensitivity is only 60% to 75% for identifying gastroschisis and omphalocele.3 The outcome of patients who have gastroschisis depends largely on the condition of the vulnerable bowel, whereas the outcome of patients who have omphalocele depends largely on the associated anomalies and medical conditions.5 Overall, patients who have gastroschisis have an excellent prognosis.5 AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE Conclusion Prenatal ultrasound could potentially identify majority of abdominal wall defects and accurately distinguish omphalocele from gastroschisis if done by well trained professional examiner and use of good quality image ultrasound machine. This identification would permit an opportunity to counsel the family and to prepare for optimal postnatal care. REFERENCES: 1. Rankin J, Dillon E, Wright C. Congenital anterior abdominal wall defects in the north of England, : occurrence and outcome. Prenat Diagn Jul;19(7): Vermeij-Keers C, Hartwig NG, van der Werff JF. Embryonic development of the ventral body wall and its congenital malformations. Semin Pediatr Surg 1996;5(2):82 9. devries PA. The pathogenesis of gastroschisis and omphalocele. J Pediatr Surg 1980;15(3): Andrew P. South, Kevin M. Stutey, Jareen Meinzen-Derr, Metaanalysis of the prevalence of intrauterine fetal death in gastroschisis, American Journal of Obstetrics and Gynecology, 2013, 209, 2, 114.e1 4. Timothy G. Overton, Matthias R. Pierce, Haiyan Gao, Jennifer J. Kurinczuk, Patsy Spark, Elizabeth S. Draper, Sean Marven, Peter Brocklehurst, Marian Knight, Antenatal management and outcomes of gastroschisis in the UK, Prenatal Diagnosis, 2012, 32, 13, C.E. Kleinrouweler, C.F. Kuijper, M.M. van Zalen-Sprock, I.B. Mathijssen, C.M. Bilardo, E. Pajkrt, Characteristics and Outcome and the Omphalocele Circumference/Abdominal Circumference Ratio in Prenatally Diagnosed Fetal Omphalocele, Fetal Diagnosis and Therapy, 2011, 30, 1, 60. Vol. V, Nr. 3 /

67 Diplomacia e profilizuar MA, Arsim Thaçi MA. Arsim Thaçi Diplomacia e profilizuar Abstrakt Diplomacia përbëhet nga dy fusha kryesore: teoria dhe veprimtaria praktike. Pikërisht për këtë është në natyrën e metodologjisë diplomatike kombinimi i njohurive teorike me përvojën praktike. Parashtrimi teorik ka për qëllim të japë njohuri lidhur me natyrën dhe veprimin diplomatik, ashtu që diplomatët e ardhshëm të kenë parapërgatitje duke njohur aspektet historike, ashtu edhe mënyrat e ndryshme të realizimit të veprimeve diplomatike. Konsideroj se katër segmente relevante mund të konstatohen sa i përket diplomacisë, e ato janë: historia e zhvillimit të saj, llojet, institucionet dhe protokolli diplomatik. Fjalët kyçe: Diplomacia, Teoria dhe veprimtaria praktike, Historia e diplomacisë, Llojet e diplomacisë, Institucionet diplomatike, Protokolli diplomatik. 68 GLOBAL CHALLENGE

68 Historia e zhvillimit të diplomacisë Diplomacia është një veprimtari e cila është shumë e lashtë. Veprimtaria diplomatike, mendojnë shumë teorecientë dhe ambasadorë të karrierës, si fjala vjen ambasadori i njohur britanez Harold Nikolson, është e lashtë sa vetë historia 1. Në këtë vazhdë, historinë e diplomacisë, duke marrë për bazë ndryshimet e praktikave diplomatike, e karakterizon si një zhvillim në shtatë periudha: Periudha e bashkësive fisnore, Periudha e qytet-shteteve greke (poliseve), Periudha e mesjetës, Periudha e shekujve XVII-XIX, Periudha nga mesi i shekullit XIX deri kah çereku i fundit i shekullit XX, Periudha e çerekut të fundit të shekullit XX, Periudha e fillim shekullit XXI. Në aspektin e praktikës diplomatike, zanafilla shkon deri te fiset e ndryshme të lashta, të cilat për nevoja, shkaqe dhe arsye të ndryshme kishin kontakte ndërmjet vete dhe këtu edhe kishte lindur nevoja për një relacion të posaçëm komunikimi - atë diplomatik, që realizohej përmes emisarësh, për marrëveshje ose për përcjellje qëndrimesh të fiseve. Kjo i kishte mësuar ata se këtyre diplomatëve duhej t u garantohej një status më i veçantë, t u garantohej siguria. Një praktikë diplomatike, që vazhdon dhe sot, është veprimi i diplomacisë së papatit apo Vatikanit. Mirëpo zhvillimet relevante, për shkak të ekspandimit të marrëdhënieve dhe shkëmbimeve tregtare, janë bërë në qytet-shtetet italiane, pastaj në tërë kontinentin gjatë shekujve XV, XVI dhe XVII ka pasur një zhvillim relevant të veprimtarisë diplomatike, duke arritur në krijimin e diplomatëve rezidentë, me mandat të caktuar dhe midis diplomatëve jashtë shtetit janë zhvilluar komunikime të dyanshme. Në këtë periudhë hyn edhe veprimtaria diplomatike e Bizantit dhe e Perandorisë Osmane. Zhvillimi shkon në një drejtim të ri: ekspansioni i jashtëm i shteteve si Anglia, Austria, Belgjika, Franca, Holanda, Portugalia dhe Spanja. Ky zhvillim, si dhe luftërat midis shteteve koloniale, ndikojnë në zhvillimin e diplomacisë. Kështu, Evropa Perëndimore, duke e parë rëndësinë e diplomacisë, në Kongresin e Vjenës më 1815 për here të parë pranon diplomacinë si profesion. Për të rregulluar aspektet gjeografike respektivisht lundrimin, krijohen për herë të parë komisione, me karakter dy e më shumëpalësh, duke u bërë paraardhëse të organizatave ndërkombëtare. Krijohet Lidhja e Kombeve (1920), lind sistemi socialist dhe prishet homogjeniteti kapitalist, shembet kolonializmi dhe lindin shtete të reja. Ecuria vazhdon me rënien definitive të kolonializmit, shembjen e bllokut socialist, shuarjen e Luftës së Ftohtë dhe procesin e integrimeve në organizata me karakter ndërkombëtar dhe proceset drejt globalizimit. E zhvillimet e fundit karakterizohen nga anëtarësimi në BE dhe në NATO. Gjithashtu vazhdojnë zhvillimet e procesit të globalizimit. AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE Evoluimi i diplomacisë Në diplomaci, si në shumë disiplina të tjera, ka disa karakteristika të cilat mbeten të pandryshueshme. Këto mund të konstatohen edhe nga historia e diplomacisë. Karakteristika të këtilla janë, fjala vjen, ekzistimi i misioneve dhe komunikimi i dyanshëm. Megjithatë, për nga aspekte të tjera, ka disa ndryshime që janë tipike dhe lidhen me gjendjen, zhvillimet dhe përmasat e ushtrimit të diplomacisë. Kështu dallojmë diplomacinë fillestare, diplomacinë klasike, diplomacinë moderne dhe diplomacinë postmoderne. Diplomacia fillestare: Që nga fiset e lashta, te shtet-qytetet greke, Perandoria Bizantine, Vatikani dhe lindja e shteteve nacionale, janë përdorë emisarë, për qëllime të komunikimit të ndërsjellë dhe për qëllime tregtare, marrëveshje, ndërmjetësimi dhe paqeje 2. 1 NICOLSON, Harold, Diplomacia, Brezi 81, Prishtinë 2005, fq JAZBEC, Milan, Bazat e Diplomacisë, Kolegji Universitar Victory, Prishtinë 2008, fq Vol. V, Nr. 3 /

69 Diplomacia e profilizuar MA, Arsim Thaçi Diplomacia klasike: Karakterizohet nga ekzistimi i personelit rezidentë, diplomatëve të karrierës, përfaqësimit, vrojtimit, negocimit dhe kontraktimit. Ishin thuajse format e vetme të komunikimit të institucionalizuar ndërkombëtar. Është shquar si diplomaci e fshehtë, që ka bërë kontrata të fshehta. Për shkak të mundësive joadekuate të komunikimit, diplomatët kanë qenë relativisht të pavarur dhe shpesh janë lëshuar në iniciativa private, natyrisht duke u bazuar në instruksionet e përgjithshme 3. Diplomacia moderne: Komunikimi ndërshtetëror dhe me organizatat ndërkombëtare begatohet me paraqitjen e formave të reja, si diplomacia parlamentare, diplomacia personale, e drejtpërdrejtë e shefave të shteteve dhe e qeverive. Shfaqet diplomacia multilaterale përmes konferencave ndërkombëtare dhe organizatave ndërkombëtare. Përveç çështjeve politike dhe shtetërore, përvijohen edhe çështje të tjera, si ushtria, ekonomia, shkenca, kultura etj. Për shkak të zhvillimit teknologjik, janë avancuar komunikimet sa që kur të duan dhe në ç nivel të dëshirohet mund të aranzhohen kontakte dhe bisedime. Gjithashtu temat me të cilat merren diplomatët janë me karakter universal e global. Diplomacia është bërë publike, si dhe marrëveshjet 4. Diplomacia postmoderne: Një dinamikë e hovshme e komunikimit diplomatik e karakterizon në të gjitha nivelet dhe në angazhimin për zgjidhjen e problemeve rajonale, të cilat reflektojnë në nivel global. Zhvillohen institute të misioneve të posaçme diplomatike. Diplomacia multilaterale është bërë aktivitet i hovshëm. Ekspertët angazhohen në fusha të ndryshme dhe për çështje të fushave të tyre, si në BE, NATO, OSBE etj. Ministritë e jashtme kanë humbur monopolin në krijimin dhe zbatimin e politikës së jashtme, meqë ato shpesh përqendrohen në shefat e shteteve. Tendencat për diplomaci mbinacionale. Diplomacia ka marrë përfundimisht karakterin publik dhe shënon rritje të transparencës publike lidhur me komunikimet e të gjitha niveleve. Kontrolli i brendshëm tash është i hapur ndaj faktorëve ndërkombëtar dhe interferencave të tyre. Diplomacia është e hapur dhe në mbrojtje të individit në të gjitha fushat 5. Llojet e diplomacisë Diplomacia si veprimtari shpesh identifikohet me negociatat4, megjithëse ajo realisht nuk mund të kufizohet vetëm në veprimtarinë negociuese, pasi që ajo është më e gjerë. Diplomacia nuk është zhvilluar në mënyrë lineare, por ajo ka shkuar duke u begatuar dhe duke u profilizuar. Llojet më tipike të diplomacisë janë: Diplomacia politike, ushtarake dhe mbrojtëse; diplomacia parlamentare; diplomacia ekonomike; diplomacia kulturore dhe shkencore; diplomacia e nivelit të lartë; diplomacia publike; diplomacia multilateral 6. Diplomacia politike, ushtarake dhe mbrojtëse: Diplomacia politike, si diplomacia më e përgjithshme, karakterizohet si rregullimi, zhvillimi dhe thellimi i marrëdhënieve ndërmjet shteteve dhe organizatave ndërkombëtare në fushën klasike të politikës së jashtme. Diplomacia ushtarake shquhet për marrëdhëniet ndërmjet forcave ushtarake të shteteve nacionale, por edhe më gjerë. Diplomacia e mbrojtjes ka të bëjë me fushën e bashkëpunimit struktural në sferat e mbrojtjes, ku shtetet nacionale integrohen në organizata ushtarake sikurse është NATO. Në të tria këto aspekte të diplomacive angazhohen shefat e shteteve, eprorët e ndryshëm ushtarak, atashetë etj 7. Diplomacia parlamentare: Kjo lloj diplomacie e posaçme është gjeneruar nga zgjerimi i demokracive parlamentare, ku parlamentet nacionale përcaktojnë dhe 3 JAZBEC, Milan, Bazat e Diplomacisë, Kolegji Universitar Victory, Prishtinë 2008, fq Po aty, fq Po aty, faq 33 25, Po aty, fq Po aty, fq GLOBAL CHALLENGE

70 kontrollojnë zbatimin e politikës së jashtme. Kjo arrihet përmes instancave parlamentare (sikurse janë te ne komisionet), kurse parlamentet kanë të drejtë të ratifikojnë kontrata të ndryshme ndërkombëtare me karakter të sigurisë, të politikës së jashtme dhe të bashkëpunimit ndërshtetëror. Kjo lloj diplomacia ka për objektiv bashkëpunimin midis parlamenteve, me qëllim të ndikimit në politikën e jashtme të qeverive të shteteve nacionale. Karakteri i diplomacisë parlamentare mund të jetë bilateral, por edhe multilateral 8. Diplomacia ekonomike: Është ndër llojet më të lashta të diplomacisë. Ajo ka lindur nga nevoja për ruajtjen e territoreve, shkëmbimeve tregtare, ekonomike, financiare, importit e eksportit, dhe ka për mision të rregullojë e të mundësojë bashkëpunimin bilateral ose multilateral. Në këtë fushë hyn bashkëpunimi ndërshtetëror, integrimet kontinentale (BE), bashkëpunimi me organizatat ndërkombëtare (si organizata botërore tregtare WTO, organizata amerikanoveriore për tregti të lirë NAFTA, organizata e Evropës Qendrore për tregti të lirë CEFTA; organizata për bashkëpunimit dhe zhvillim ekonomik OECD, konferenca e OKB për tregti dhe zhvillim UNCTAD, Banka Botërore, Fondi Monetar Ndërkombëtar etj.) dhe të bashkëpunimit të këtyre ndërmjet vete. Këto veprimtari kryhen nga ministri përkatëse (p. sh. ministria e ekonomisë dhe e financave, ministria e tregtisë etj.) 9. Diplomacia kulturore dhe shkencore: Pas përfundimit të Luftës së Dytë Botërore ka marrë një relevancë të madhe bashkëpunimi në sferën e kulturës dhe të shkencës. Qeveritarët janë vetëdijesuar për nevojën e bashkëpunimit kulturor me qëllim të krijimit të relacioneve bashkëpunuese midis kombeve dhe etnive të ndryshme. Ky bashkëpunim ka qenë i mundur në kontinent me krijimin e Këshillit të Evropës, kurse në nivel ndërkombëtar me krijimin e UNESCO-s. Po kështu edhe sa i përket aspektit shkencor, si për të pasur qasje në arritjet e të tjerëve, ashtu edhe për të shtuar mundësitë përmes bashkëpunimit ndërshtetëror dhe në aspektin ndërkombëtar. Janë krijuar institute e organizata për bashkëpunim shkencor, me karakter ndërshtetëror, kontinental e ndërkombëtar. Subvencionet për aranzhime kulturore e shkencore, bashkëpunime dhe implementime programesh të përbashkëta janë në trend dhe gëzojnë përkrahje shtetërore e më gjerë. Diplomacia kulturore dhe shkencore plotëson diplomacinë e përgjithshm 10. Diplomacia e nivelit të lartë: Kjo lloj diplomacie bëhet përmes takimeve të rangjeve më të larta shtetërore, qeverive dhe organizatave ndërkombëtare. Në nivel global realizohet përmes niveleve më të larta, në takimet me karakter universal, si fjala vjen takimet në OKB. Po ashtu edhe përmes takimeve tematike, ku trajtohen çështje konkrete, si fjala vjen takimet e niveleve më të larta në Organizatën Botërore Tregtare, Organizata Botërore e Shëndetësisë, G8 etj. Por edhe përmes takimeve multilaterale në nivele regjionale, si takimet e Këshillit të Evropës, Unioni Afrikan etj. 11 Diplomacia publike: Ky lloj i diplomacisë shënon një zhvillim të hovshëm. Shkak i kësaj është rritja e rolit të medieve, ndikimi i rritur i opinionit në proceset politike, jo vetëm në ato brenda vendit, por edhe në politikën e jashtme. Me këtë, bashkë me përfundimin e Luftës së Dytë Botërore, ka përfunduar edhe diplomacia e fshehtë, sepse tash gjithçka shpejt e saktë mund të merret vesh nëpërmes mjeteve të informimit. Diplomatët tash, përmes medieve, i prezantohen opinionit vendor e ndërkombëtar, tregojnë për qëllimet, zgjidhjet dhe ecurinë e zhvillimeve diplomatike. Shprehet përmes formës bilaterale, porse dekadave të fundit realizohet edhe përmes formave multilateral 12. AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE 8 JAZBEC, Milan, Bazat e Diplomacisë, Kolegji Universitar Victory, Prishtinë 2008, fq Po aty, fq Po aty, faq Po aty, fq Po aty, fq Vol. V, Nr. 3 /

71 Diplomacia e profilizuar MA, Arsim Thaçi Diplomacia bilaterale dhe multilaterale: Diplomacia bilaterale është diplomaci që zhvillohet midis dy shteteve, ose midis dy subjekteve të caktuara. Por, zhvillimet globale thuajse e kanë nxjerrë nga funksionimi formën bilaterale të komunikimit diplomatik, si pasojë e procesit të globalizimit. Në këto zhvillime, nuk ka shtet, i vogël a i madh, drejtpërdrejt ose tërthorazi, që nuk preket nga krizat, konfliktet apo luftërat në cilindo vend tjetër apo regjion. Pikërisht për këtë, diplomatët e vendeve të mëdha, bashkë me diplomatë edhe të vendeve të vogla, me pjesëmarrje të përbërë, angazhohen bashkërisht për të gjetur zgjidhje. Në këto dekadat e fundit, diplomacia multilaterale është forma më relevante përmes së cilës realizohet veprimi diplomatik. Në rrethanat e globalizimit ka gjasa që edhe një vend i vogël, të involvohet në diplomacinë botërore, sikurse është rasti me Slloveninë e cila u pranua anëtare e përhershme e Këshillit të Sigurimit të OKB në periudhën dy vjeçare ( ) dhe në këtë cilësi Sllovenia ka udhëhequr Këshillin e Sigurimit në muajin gusht Institucionet diplomatike Diplomacia, si edhe vetë politika, është sa teorike, aq edhe aplikative ose praktike. Dhe që të mund të jetësohet diplomacia duhet të ketë edhe institucionet e veta. Këto institucione mund të kenë emërtime të ndryshme, por kryesoret janë këto: Ministria e Punëve të Jashtme (MPJ), Përfaqësitë, Rrjeti përfaqësues. Dihet se MPJ është krijuese e diplomacisë së një shteti. Kjo është ingerenca e saj, konform organizimit të strukturës së qeverisë ose ekzekutivit të një shteti. Për shembull, në Republikën e Kosovës, udhëheqja e politikës së jashtme është kompetencë e presidentit të vendit 14. Pas presidentit një rol të rëndësishëm në politikën e jashtme ka edhe kryeministri 15. Pavarësisht kësaj, në aspektin e parashtrimit, organizimit dhe zbatimit diplomatik, MPJ është laboratori kryesor dhe përmes saj duhet të kalojë dhe të materializohet e tërë diplomacia kosovare. Në krye të MPJ është ministri dhe zëvendësit e tij. Ministri i ka këshilltarët e vet, si dhe duhet të ketë edhe grupe projektuese të politikave të jashtme. Pas tyre vijnë strukturat tjera, zakonisht të organizuara në sektorë të ndryshëm. Ndër sektorët më relevantë janë: sektori bilateral (për bashkëpunim me shtetet fqinje, Evropën, Amerika, Azia, Afrika, Australia dhe Oqeania, kultura ndërkombëtare), sektori multilateral (për bashkëpunim me OKB, BE, politika sigurie, diplomaci ekonomike, dhe për analiza dhe hulumtime), sektori ndërkombëtar, sektori konsullor, sektori diplomatik etj. 16 Kuptohet se secili prej këtyre sektorëve ka fushat e veta të përcaktuara qartë dhe që merret me elaborimin e politikave përkatëse, që pastaj ato të shndërrohen në qëndrime diplomatike. Janë tri lloje të përfaqësive diplomatike: ambasada, misione diplomatike pranë organizatave ndërkombëtare dhe konsullata 17.Konsullatat mund të kategorizohen më tej në konsullata gjenerale, konsullata, nenkonsullata dhe agjensione konsullore. Natyrisht se mund të ndryshojnë emërtimet ose nivelet e ndryshme, me kompetenca dhe detyra të përgjithshme ose të veçanta. 13 JAZBEC, Milan, Bazat e Diplomacisë, Kolegji Universitar Victory, Prishtinë 2008, fq Shih në: 15 Po, aty. 16 JAZBEC, Milan, Bazat e Diplomacisë, Kolegji Universitar Victory, Prishtinë 2008, fq Po aty, fq GLOBAL CHALLENGE

72 Rrjetet e përfaqësimit diplomatik ndërtohen mbi bazën e disa kritereve, të cilat përcaktohen sipas nevojave të një shteti. Kritere të tilla mund të jenë, fjala vjen, kriteri gjeografik, politik, kadrovik, organizativ, fleksibiliteti dhe reciprociteti 18, ku secila prej tyre i ka specifikat e veta dhe kryen funksione të veçanta. E drejta diplomatike e konsullore dhe protokolli diplomatik Diplomacia tashmë ka fituar status të njohur ndërkombëtarisht, përmes dy konventave: Konventës së Vjenës mbi marrëdhëniet diplomatike (28 prill 1961) dhe Konventës së Vjenës mbi marrëdhëniet konsullore (24 prill 1963). Këto dy konventa paraqesin konsensusin ndërkombëtar për veprimtarinë diplomatike midis shteteve dhe në shtete të ndryshme. Me këto konventa përcaktohen funksionet diplomatike: përfaqësimi, mbrojtja e interesave të shtetit dërgues, negocimet, përcaktimi i rrethanave dhe ngjarjeve dhe raportimi si dhe përshpejtimi i marrëdhënieve miqësore të ndërsjella (aty: 120). Kurse funksionet konsullore janë më vëllimore, por në vija të trasha kanë karakter të njëjtë 19. Po ashtu përcaktohet edhe karakteri i përfaqësive dhe i personelit diplomatik (ambasadorët apo nuncit, të dërguarit, ministrat dhe internuncat, i ngarkuari me punë, që duhen akredituar), përmes të cilëve shteti dërgues reprezentohet te shteti dërgues (aty: 124). Po kështu janë të përcaktuara edhe funksionet dhe personeli i përfaqësive konsullore, si konsulli gjeneral, konsulli, nënkonsulli dhe agjenti konsullor 20. Natyrisht, duke marrë parasysh natyrën specifike të veprimtarisë diplomatike, janë garantuar për të akredituarit imuniteti, privilegjet dhe lehtësimet e ndryshme. Po këto të drejta janë të sanksionuara edhe për personelin konsullor 21. Pjesë integrale e veprimtarisë diplomatike është edhe protokolli diplomatik dhe ceremoniali diplomatik. Koncepti i protokollit, në kuptimin më të gjerë, mund të thuhet se është mënyra e rregullimit të marrëdhënieve ndër pjesëmarrësit e diplomacisë si veprimtari 22. Meqenëse veprimtaria diplomatike, në një mënyrë, është veprimtaria e komunikimit midis vendeve të ndryshme përmes përfaqësuesve të tyre, krahas komunikimeve me kontakt të drejtpërdrejtë një relevancë të posaçme e kanë edhe format e komunikimit me korrespondenca, ku përfshihet korrespondenca me gojë dhe dokumentet përcjellëse si dhe korrespondenca e shkruar dhe dokumentet përkatëse 23. Pjesë inkluduese e veprimtarisë diplomatike është edhe ceremoniali diplomatik, me të cilin rregullohet renditja prioritare dhe lista diplomatike, mënyra e përdorimit të flamurit në festa dhe në ditë zie, përcaktohet veshmbathja për akte të veçanta ceremoniale, mënyra e pjesëmarrjes së diplomatit në ngjarjet shoqërore, dhe organizimi e realizimi i takimeve zyrtare 24. AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE 18 JAZBEC, Milan, Bazat e Diplomacisë, Kolegji Universitar Victory, Prishtinë 2008, fq Po aty, faq Po aty, fq Po aty, fq Po aty, fq Po aty, fq Po aty, fq Vol. V, Nr. 3 /

73 Diplomacia e profilizuar MA, Arsim Thaçi Konkluzione Natyrisht, diplomacia, është një disiplinë e cila inkludohet në kuadër të politikës. Më konkretisht, në kuadër të politikës së jashtme të një subjekti (shtetëror, organizatë ndërkombëtare etj.). Kështu mund të konstatohet se diplomacia është disiplinë në kuadër të fushës së politikës së jashtme. Diplomacia është, pra, një disiplinë e cila, për më tepër, mund të qëndrojë më vete si disiplinë e mëvetësishme në kuadër të shkencës politike. Ajo është një disiplinë me baza shkencore dhe që mund të qëndrojë si shkencë më vete, gjithnjë në kuadrin e gjerë të shkencë politike. Prandaj, për diplomacinë mund të flitet ashtu sikurse flitet për çdo shkencë tjetër qoftë politike, qoftë jopolitike. Në qoftë se shkenca politike është shkencë e përgjithshme, atëherë marrëdhëniet ndërkombëtare dhe politika e jashtme, janë po ashtu shkenca politike, porse të profilizuara, ashtu sikurse fjala vjen është sociologjia e përgjithshme dhe mandej sociologjia politike, sociologjia e punës, sociologjia e sjelljes (bihejviorizmi) etj, ose biologjia si shkencë e përgjithshme dhe shkencat e veçanta mikrobiologjia, parazitologjia, anatomia etj. Madje, në bazë të zhvillimeve në kuadër të diplomacisë, hetohen tendenca të krijimit të nënllojeve disiplinore gjithnjë më funksionale dhe drejt një zhvillimi të mëvetësishëm. Të këtilla janë qasjet ndaj negociatave, protokollit dhe komunikimit diplomatik. Sidoqoftë, në përmbyllje, mund të thuhet se ky punim, provon bindshëm se diplomacia është konsoliduar dhe profilizuar me të gjitha karakteristikat e disiplinës së mëvetësishme shkencore. 74 GLOBAL CHALLENGE

74 REFERENCA: 1. Zejnullah GRUDA, Manual Diplomatik, Botimi i ndihmuar nga Qeveria e Kosovës, Prishtine Zejnullah GRUDA, E Drejta ndërkombëtare publike, Botim i plotësuar dhe i përmirësuar, Prishtine Milan JAZBEC, Bazat e Diplomacisë, Kolegji Universitar Victory 2008, Prishtinë. 4. Fadil MAXHUNI, Protokolli, Botimi Era, Prishtine Nasi MITROJORGJI, Protokolli Njohuri dhe aspekte te protokollit zyrtar, Botimet Toema, Tiranë Kushtetuta e Republikës se Kosovës. 7. Ligji Nr. 03/L-132 Për Protokollin e shtetit të Republikës së Kosovës. 8. BERRIDGE, Geoff R., Diplomacia, Teori dhe praktikë, Kolegji Universitar Victory, Prishtinë NICOLSON, Harold, Diplomacy, Gerogtown universit, Washington NICOLSON, Ser Harold, Diplomacia. Brezi 81, Prishtinë Kissinger, Henri, Diplomacia, Shtëpia Botuese e Lidhjes së Shkrimtarëve, Tiranë SATOW, Ernest Mason, Guide to Diplomatic Practice, Longman London, New York AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE Vol. V, Nr. 3 /

75 The EU Operation through the family right and the Free Movement PhD Candidate, Iris Dhamo PhD Candidate, Iris Dhamo The EU Operation through the family right and the Free Movement Abstract In this article will be analyzed the close contact between the protection of the right of family unity and the free movement in the European Union. From the earliest times, the institution of the European Union had very clear that the right to be able to move for work reasons, in the territory of European Union, involved in the same time also the right of these citizens to be able to accompany themselves by their family, the passive subjects of the right of free movement. The right to be accompanied by their family members was and continues to be a right that regardless the nationality of the family members itself. Today, is the directive 38/2004 that regards the European citizens and their families, directive that brings together in a one law all the legislative corpus of the right and the limits to freedom of movement. Instead, for the non-european citizens, is the 86/2003 directive that defines the traits and the right of the family reunification, thus eliminating any potential discrimination. The skills of the European Union which relate to social policy or of immigration, even if they have interest as a central family relationship, it seems they are not yet able to impose rules to guarantee a harmonization of the law in this material area, relating to the Member States. Key words: The EU citizen, the non-eu citizens, International law, Family reunification, Directive 38/2004, Directive 86/ GLOBAL CHALLENGE

76 Objectives Based on all the freedoms and rights that characterize the European single market, the right of the protection of the family related to the free movement, involves the first instrument in chronological order that has ushered the European Union interest in the family right. In this perspective, it is clear that the institutions of the European Union had very clear that the right to move freely and to be able to establish for working reasons in the Schengen area, was closely linked to the right of the active subjects to be reunited with their families, the passive subjects of this right. The approval of the directive 38/ for the EU citizens, and of the directive 86/ for non EU citizens, is a big step forward to eliminate on both sides any discrimination. AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE Since the origin, the European Community was interested in the institution of the family as an institution relevant to the realization of the full fundamental freedoms guaranteed by the founding Treaties, but it should be noted that initially the EU, in the creation of a common market, based on free movement of productive factors, showed a total disinterest related to the status of persons and their family ties. This disinterest comes because of the fact that the latter consisting in aspects which were not purely economic. The lack of separation of powers in the area of the European Union and the reshape of further treaties, clearly shows the position and the resistance of the Member States to limit their sovereignty in this area that appear extremely delicate, and because of connections with contexts normative and characteristic of each member State. Not without reason, the notion of family 3 is subject to a variety of deep, regarding the context to which it refers, are obtained different shapes even in the internal normative of a member State, suffering also a requirement based not only in the normative transformations, but also in social - economic, ethical, and cultural ones. The European Union legislation represents a uniqueness in the international community because it gives life to a series of norms that not only put on a scale supremacy against the domestic law of the Member States, but also are directly applicable against citizens of those States. This supremacy against domestic law and direct applicability of the Member States towards citizens, allows to these rates to be protected directly from Member States. In the context of all the freedoms and rights that characterize the European single market, the free movement of persons 4 constitutes the first instrument in chronological order, which has allowed the European Community to be interested in family law. Since its first applications, the EU institutions had very clear that the right to work and the right of free movement within the European space were closely linked with the right of the individuals, active subjects, included in this right and of their family, the passive subjects the right of free movement, no matter which is the nationality. Today, regarding the EU citizens, and of their family members, it s the directive 38/2004 which sets the contours and limits of the right to free movement of family members of Community nationals, defining at the same time, at Article 2, what is meant by family and who benefits from this right. 1 Amending the Council Regularion No. 1612/68 and repealing the directives 64/221 / EEC, 68/360 / EEC, 72/194 / EEC, 73/148 / EEC, 75/34 / EEC, 75/35 / EEC, 90/364 / EEC, 90 / 365 / EEC and 93/96 / EEC. 2 Adopted on september 22 of As the family of fact, families with single parents, large families, homosexual or transgender link 4 The first author who talked about the free movement of persons, was Fransisco De Vittora, who was the first to talk about ius peregrinandi ed degenti. Vol. V, Nr. 3 /

77 The EU Operation through the family right and the Free Movement PhD Candidate, Iris Dhamo Instead, regarding the non-eu citizens it is the directive 86/2003 that defines the contours and the right to family reunification of the latter, thus eliminating any possible discrimination. The competences of the European Union referring to social policy or immigration, although having as central interest in family relationships, it seems are still able to impose in this sector norms able to guarantee a harmonization of substantive law of the legislation of member countries. The article 3 of the Directive 38/2004 states that in order to preserve the family community in a broader sense... host Member State, in accordance with its domestic legislation, should facilitate the entry and stay of any family member, whichever nationality he/she is, and who in his country of origin is in charge of the active subject of the right of free movement, or cohabits with the latter, or in the most extreme case, if for serious reasons of health should be assisted constantly by the active subject 5. In this way we have an equality of the status of husband/wife and the status of partner, because in case of a negative decision regarding the entry and residence of the partner, the subject liability that live with a EU citizen, will prove to be unlawful and incompatible with European Union law, as regarding the protection of the fundamental rights, as regarding the implementation of the principles of the right of free movement of persons. In the present case, there is a risk that the host Member State have not made an assessment of the request submitted by the active subject simply to the fact that domestic legislation does not provide for recognition of the fact connections, and equates them with no connection marriage. With the Directive 2004/38 is achieved in a single document that synthesizes all previous provisions on the right of free movement and residence within the territory of the Member States, always in the presence of some certain limits. This directive is an important act, which once again emphasizes the importance of European citizenship and the rights that flow from it, as in the case of free movement. The opportunity to move within the Schengen 6 area and important results in terms of the integration process, since not only greatly simplifies the economy of Member States, but also the citizens themselves citizenship EU. Collaboration between community norms and family law is emphasized beginning from the provisions regarding the right of free movement of persons, which gives the right to reside in a host State workers emigrated family members, and also outlines a definition of the family community The dispositions of the Charter of the fundamental rights with regard to family law, confirms the jurisprudence community, which has listed the respect of family life between fundamental rights, as being those general principles of normative community, must be guaranteed within the structure and objectives of the Community The difficulties that come across the right of family reunification comes because of several different circumstances, among which highlights the economic reason. Economic reason, producing a series of impacts on civil and political rights legitimize an even broader framework of human rights that are related to family reunification, having an impact on public financial system in which legislation is realized. The relation that is created between the right to family reunification and the rights associated with it, such as the right to adequate housing, the right to education, right to health, etc., gain a delicate sense regarding the politic or economic plan election. Therefore, to consider the right to family reunification as an extension of the broader social rights, closely linked to, in favor of entities that benefit from this right, leads to understand the essential reasons, ranging from those with economic character. 5 In this case the latter, is economically dependent on the active subject. 6 France, Germany, Belgium, Luxembourg and the Netherlands decided in this way creates a place without borders, so-called Schengen area 78 GLOBAL CHALLENGE

78 The impact arising from the recognition of this right in the field of social policies legislations constitutes a strong factor conditional on the legislator, which in many cases has a limited field of application by setting often special conditions, also economic in nature, against persons who want or wish to enforce the right to family reunification. An attempt to make an adjustment of the right of family reunification has fought primarily by the reduction or loss, at least the part of some traditional principles; in the second row, with the need to found several points of connection between the different normative systems in terms of the theme of immigration policy. The right to family reunification is placed in the context of a European wide phenomenon and its regulation based on past experience. In this context, it should be noted that its discipline has become part of French normative system only in 1993, and in 1991 to the German. For this reason, we should consider the history of this process and the right to understand and maturing innovations made over the years, particularly with respect to migratory phenomenon and therefore sensitivity of the European Union on the theme of family reunification. Thus, the theme of family reunification deal as an essential element of the legal situation of foreign citizens and represents an uninterrupted phenomenon in social stabilization policies to measure new migrants. Principles regarding the recognition of family status and the right to the preservation of family relations in the framework of free movement can and must come to the rescue every time the quality of family member as a precondition for qualifying the subjective rights origin community for ensure the right of EU citizens to see the status, qualified as Family in the legislation of a member State, known as the institute community, as well as from other States. AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE Conclusions When we talk about the family law protection with regard to freedom of movement, we tend to differentiate between the family of the EU citizen and the family of the non-eu citizens. For EU citizens, the directive 38/2004 defines the limits to the right to free movement, and as a result to the right of family reunification. As for non-eu citizens, the Applied directive 86/2003, it is a big step forward, as defining the limits of such rights, and at the same time also eliminates any possible discrimination. In the overall picture, however, it is clear that the family of a European citizen is much more protected than the family of the non EU citizen, but the right to travel freely to internal Schengen area is also important with regard to the integration process, as It makes easier not only the economy of the member states, but also the citizenship itself of the EU citizens. Vol. V, Nr. 3 /

79 The EU Operation through the family right and the Free Movement PhD Candidate, Iris Dhamo Bibliography: 1. Ilaria Queirolo, Lorenzo Schiano di Pepe, Diritto dell Unione Europea e relazioni familiari, G. Giampichelli Editore Torino, Eduardo Rozo Acuna, La costituzione per l Europa, Aras Edizioni Fano (PU), Erjona Canaj, Sokol Bana, Il diritto al ricongiungimento familiare e la sua tutela multilivello, Edizioni Nuova Cultura Roma, Erjona Canaj, Levizja e lire e personave ne Bashkimin Europian, UET Press Tirane, Ennio Triggiani: Le nuove frontiere della cittadinanza europea ne Collana di studi sull integrazione europea, nr. 3, Tito Ballarino: Diritto internazionale privato italiano, Settima Edizione, CE- DAM, Tito Ballarino: Diritto dell Unione Europea, Nona Edizione, CEDAM, Paolo Morozzo della Rocca: Cittadinanza europea, libertà di circolazione e famiglie senza matrimonio, in Famiglia e Diritto, Paolo Morozzo della Rocca: Diritto all unità familiare in Europa tra allargamento dei confini e restringimento dei diritti, ne revisten Diritto, immigrazione e cittadinanza, nr. 1, GLOBAL CHALLENGE

80 PhD Kandidat, Odise Moçka Shpërdorimi i kompetencave në administrimin e shoqërive tregtare AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE Abstrakt Veprimtaria tregtare përfaqëson një nga shtyllat kryesore në të cilën bazohet zhvillimi ekonomik i një vendi. Për shkak të rëndësisë së madhe që ajo ka në ekonomi ka detyruar ligjvenësit të hartojnë kuadrin ligjor përkatës si dhe të marrin masa për mbrojtjen e saj. Është e kuptueshme arsyeja se përse vende perëndimore kanë arritur një nivel të lartë ekonomik ndërkohë që vënde të tjera nuk e kanë atë. Në vëndet e zhvilluara regjistrimi, organizimi, administrimi dhe ushtrimi i veprimtarisë tregtare ka një rregullim të veçantë ligjor si dhe ka një mbrojtje të veçantë nga shteti. Megjithatë, shteti dhe organet që e përfaqësojnë atë janë organe kontrolluese të kësaj veprimtarie, ndërsa si organe të mirefillfta drejtimi dhe menaxhimi për shoqëritë tregtare shërbejnë administratorët, këshillat drejtues, këshillat mbikqyrës e te tjera entitete të ngjashme. Të tilla organe kanë rëndësi jetike për drejtimin dhe realizimin e qëllimeve për të cilën janë krijuar shoqëritë tregtare. Administrimi i shoqërive kërkon kombinimin e një sërë njohurish, aftësive, përkushtim si dhe ndershmëri nga personat e ngarkuar për kryerjen e tij. Të vendosur në pozita administrimi dhe pushteti mbi shoqërinë tregtare, individët e ngarkuar mund të abuzojnë me këtë pushtet për të arritur përfitime të çfarëdo lloj forme për vete apo për të tjerë. Të tilla abuzime mund të çojnë shoqëritë në humbje të mëdha financiare apo në rastin më të keq në falimentimin e saj. Pikërisht për tu ruajtur nga këto abuzime, përvec përgjegjësive administrative ndaj abuzuesve, ligjvënësit kanë parashikuar dëmshpërblimin e dëmit si dhe marrjen në përgjegjësi penale ndaj abuzuesve, me qëllim eleminimin apo kontrollimin e këtij fenomeni. Shpjegimi dhe trajtimi i këtyre masave civile(pasurore) dhe penale është edhe object trajtimi i këtij artikulli. Fjalë kyçe: Shoqëritë tregtare, administrimi, penale, ekonomi, përfitim. Vol. V, Nr. 3 /

81 Shpërdorimi i kompetencave në administrimin e shoqërive tregtare PhD Kandidat, Odise Moçka Sipas përkufizimit ligjor të ligjit nr. 9901, datë , Për Tregtarët dhe Shoqëritë Tregtare (LTSHT), veprimtaria ekonomike e individëve organizohet dhe regjistrohet sipas përkufizimeve të mëposhtme: Tregtari 1. Tregtari është personi fizik, sipas kuptimit të Kodit Civil, i cili ushtron veprimtari ekonomike të pavarur, që kërkon një organizim tregtar të zakonshëm. 2. Personi fizik, i cili ushtron një profesion të pavarur (si avokat, noter, kontabilist, mjek, inxhinier, arkitekt, artist etj.), vlerësohet tregtar, nëse një ligj i posaçëm i ngarkon këtë status. 3. Personi fizik, i cili ushtron veprimtari bujqësore, blegtorale, pyjore e të ngjashme, vlerësohet tregtar, nëse veprimtaria e tij përqendrohet kryesisht në përpunimin dhe shitjen e produkteve bujqësore, blegtorale, pyjore (agrobiznes). 4. Personi fizik, veprimtaria ekonomike e të cilit, për shkak të vëllimit të tij, nuk kërkon një organizim të zakonshëm tregtar (tregtar i vogël), nuk vlerësohet tregtar e nuk i nënshtrohet këtij ligji. Ministri i Financave dhe ministri përgjegjës për ekonominë, me urdhër të përbashkët, miratojnë pragjet e vëllimit të veprimtarisë, në bazë të të cilave lind detyrimi i regjistrimit si tregtar. 5. Tregtari është i detyruar të ndjekë parimet e ndershmërisë profesionale, të zbatueshme në mjedisin tregtar, ku ai vepron. 6. Tregtari, për detyrimet që rrjedhin nga veprimtaritë e ushtruara, përgjigjet personalisht me të gjithë pasurinë e të drejtat e tij të tashme dhe të ardhshme, përfshirë pasuritë e luajtshme e të paluajtshme, pronësitë industriale e intelektuale, kreditë ndaj të tretëve e çdo të drejtë apo pasuri tjetër, vlera e të cilave mund të shprehet në para. (Neni 2, LTSHT). Shoqëritë tregtare 1. Shoqëritë tregtare themelohen nga dy ose më shumë persona fizikë dhe/ose juridikë, që bien dakord për arritjen e objektivave ekonomikë të përbashkët, duke dhënë kontribute në shoqëri, sipas përcaktimeve në statutin e saj. Shoqëritë me përgjegjësi të kufizuar dhe shoqëritë aksionare mund të themelohen edhe vetëm nga një person fizik dhe/ose juridik (shoqëritë me ortak apo aksionar të vetëm). (Neni 3, LTSHT). Sipas përkufizimit ligjor të ligjit nr. 9901, datë , Për Tregtarët dhe Shoqëritë Tregtare (LTSHT), tregtar është personi fizik, i cili ushtron veprimtari ekonomike të pavarur, duke marrë mbi vete të gjitha përfitimet si dhe përgjegjësinë mbi detyrimet e krijuara nga ai vetë ndaj personave të tretë. Ndërsa me shoqëri tregtare do të kuptohet ajo veprimtari e krijuar nga një person i vetëm ose nga dy e më shumë persona qofshin këta fizikë apo juridikë. Qëllimi i krijimit të kësaj veprimtarie është arritja e përbashkët e objektivave të përbashkët dhe në funksion të arritjes së tyre personat derdhin (para) ose vendosin kontribute në shoqëri (në natyrë, asete, prona etj). Në rastin e përgjegjësisë mbi detyrimet ndaj të tretëve, kjo përgjegjësi limitohet apo kufizohet deri në kontributin e derdhur në kapitalin e shoqërisë. Pra nga pikëpamja e përgjegjësisë ligjore, ligjvënësit i kanë dhënë tjetër përcaktim kufizues, pra deri në nivelin e kontributit të derdhur në kapital. Sa i përket përgjegjësisë në administrimin e shoqërive tregtare ligji ka ngarkuar me një të tillë administratorët apo anëtarët e këshillit mbikqyrës. Por, për të kuptuar konceptin e përgjegjësisë, fillimisht do të duhet të shpjegojmë organizimin e shoqërive tregtare dhe format e ndryshme që e karakterizojnë atë. 1. Shoqëria Kolektive Një shoqëri është shoqëri kolektive nëse regjistrohet si e tillë, e kryen veprimtarinë tregtare nën njëemër të përbashkët dhe përgjegjësia e ortakëve përpara kreditorëve është e pakufizuar (neni 22, LTSHT). Kjo formë organizimi ka veçori në derdhjen e kontributeteve të ortakëve pasi ato duhet të jenë të barabarta si dhe përgjegjësia e këtyre të fundit është e pakufizuar në rastin e mospërmbushjes së detyrimeve ndaj shoqërisë komandite. Ortakët përgjigjen 82 GLOBAL CHALLENGE

82 për dëmet e shkaktuara me dashje ose në pakujdesi të rëndë. Sa i përket administrimit shoqëritë komandite mund të administrohen nga të gjithë ortakët në të njëjtën kohë, përjashtimi vjen vetëm për rastin kur administrimi i është caktuar një ortaku të vetëm ose disa ortakëve, në përputhje me statutin e shoqërisë. Nëse e drejta për administrimin u është dhënë të gjithë ortakëve ose vetëm disave prej tyre, secili prej administratorëve ka të drejtë të veprojë në mënyrë të pavarur, me përjashtim të rasteve kur veprimet e tyre kundërshtohen nga administratorët e tjerë. Nëse statuti parashikon që administratorët mund të veprojnë vetëm në mënyrë të përbashkët, atëherë për çdo veprim kërkohet miratimi i të gjithë administratorëve, me përjashtim të rasteve kur vonesa në kryerjen e veprimit mund t i shkaktojë dëm shoqërisë. Nëse statuti parashikon që një administrator është i detyruar t u bindet udhëzimeve të një administratori tjetër, dhe kur këto udhëzime konsiderohen të papërshtatshme, ai njofton administratorët e tjerë për të marrë një vendim të përbashkët për kryerjen e veprimit. Përjashtim bën rasti kur vonesa në kryerjen e veprimit mund t i shkaktojë dëm shoqërisë (neni 32, LTSHT). Përgjegjëësia personale e ortakëve të shoqërisë Kolektive është solidare për të gjitha detyrimet e shoqërisë ndaj të tretëve. Ata përgjigjen personalisht për to. Ligji ka të parashikuar edhe ndalimin e marrveshjeve për përjashtimin nga përgjegjësia të ortakëve ndaj të tretëve. Pra këto marrëveshje nuk sjellin efekte ndaj të tretëve. Megjithatë kjo formë organizimi nuk ka një përdorim të gjërë në ditët e sotme, për shkak të vetë specifikave që përmendëm më sipër si dhë përgjegjësisë solidare që marrin ortakët ndaj detyrimeve të palëvë të treta. AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE 2. Shoqëria Komandite Shoqëri komandite është shoqëria, në të cilën përgjegjësia e të paktën njërit prej ortakëve është e kufizuar deri në vlerën e kontributit të tij, ndërsa përgjegjësia e ortakëve të tjerë nuk është e kufizuar. Ortaku, përgjegjësia e të cilit është e kufizuar deri në vlerën e kontributit të tij, quhet ortak i kufizuar. Ortaku, përgjegjësia e të cilit nuk është e kufizuar deri në vlerën e kontributit të tij, quhet ortak i pakufizuar. Ortaku i pakufizuar ka statusin e ortakut të shoqërisë kolektive (neni 56, LTSHT). Sa i përket administrimit të shoqërisë Komandite, ky funksion i është lejuar vetëm njërit apo më shumë ortakëve të pakufizuar të shoqërisë. Veçori e kësaj formë organizimi është se ortaku i kufizuar nuk mund të kundërshtojë veprimet e administrimit të ortakut të pakufizuar përveç se në rastet kur ortaku i pakufizuar kryen veprime të cilat janë jashtë tagrit të administrimit. Pra rasti i shpërdorimit të kompetencave nga ana e administratorit ortak i pakufizuar. E njëjta ndalesë mbi ortakun e kufizuar qëndron edhe mbi tagrat e përfaqsimit ligjor të shoqërisë. 3. Shoqëria me përgjegjësi të kufizuar Shoqëria me përgjegjësi të kufizuar është një shoqëri tregtare, e themeluar nga persona fizikë ose juridikë, të cilët nuk përgjigjen për detyrimet e shoqërisë tregtare dhe mbulojnë personalisht humbjet e shoqërisë deri në pjesën e pashlyer të kontributeve të nënshkruara. Kontributet e ortakëve përbëjnë kapitalin e regjistruar të shoqërisë me përgjegjësi të kufizuar. Në formën e organizimit si Shoqëri me përgjegjësi të kufizuar, kapitali i saj nuk mund të ofrohet si mjet investimi për publikun e gjerë. Organ drejtues i shoqërisë me përgjegjësi të kufizuar është Asamblea e Përgjithshme (AP). 1. Asambleja e përgjithshme është përgjegjëse për marrjen e vendimeve për shoqërinë për çështjet e mëposhtme: a) përcaktimin e politikave tregtare të shoqërisë; b) ndryshimet e statutit; c) emërimin e shkarkimin e administratorëve; Vol. V, Nr. 3 /

83 Shpërdorimi i kompetencave në administrimin e shoqërive tregtare PhD Kandidat, Odise Moçka d) emërimin e shkarkimin i likuiduesve dhe të ekspertëve kontabël të autorizuar; e) përcaktimin e shpërblimeve për personat e përmendur në shkronjat c dhe ç të kësaj pike; f) mbikëqyrjen e zbatimit të politikave tregtare nga administratorët, përfshirë përgatitjen e pasqyrave financiare vjetore dhe të raporteve të ecurisë se veprimtarisë; g) miratimin e pasqyrave financiare vjetore dhe të raporteve të ecurisë së veprimtarisë; h) zmadhimin dhe zvogëlimin e kapitalit; i) pjesëtimin e kuotave dhe anulimin e tyre; j) përfaqësimin e shoqërisë në gjykatë dhe në procedimet e tjera ndaj administratorëve; k) riorganizimin dhe prishjen e shoqërisë; l) miratimin e rregullave procedurale të mbledhjeve të asamblesë; m) çështje të tjera të parashikuara nga ligji apo statuti. 2. Asambleja e përgjithshme merr vendime për çështjet e përcaktuara në shkronjat «e» dhe «ë» të pikës 1 të këtij neni, pas marrjes dhe shqyrtimit të dokumenteve përkatës. 3. Nëse shoqëria zotërohet nga një ortak, të drejtat dhe detyrimet e asamblesë së përgjithshme ushtrohen nga ortaku i vetëm. Të gjitha vendimet e marra nga ortaku i vetëm regjistrohen në një regjistër të vendimeve, të dhënat e të cilit nuk mund të ndryshohen ose të fshihen. Duhen regjistruar në veçanti, por pa u kufizuar në to, vendimet për: a) miratimin e pasqyrave financiare vjetore dhe të raporteve të ecurisë së veprimtarisë; b) shpërndarjen e fitimeve vjetore dhe mbulimin e humbjeve; c) investime; d) vendimet për riorganizimin dhe prishjen e shoqërisë. Vendimet e paregjistruara në regjistrin e vendimeve janë absolutisht të pavlefshme. Shoqëria nuk mund t i kundrejtojë pavlefshmërinë të tretit, që ka fituar të drejta në mirëbesim, përveç rastit kur shoqëria provon se i treti ka pasur dijeni për pavlefshmërinë, apo në bazë të rrethanave të qarta nuk mund të mos kishte pasur dijeni për të. (Neni 81, LTSHT). Sic është e përcaktuar në ligj organi drejtues i shoqërisë me përgjegjësi të kufizuar është Asamblea e Përgjithshme. Kjo asamble ka kompetencat ekskluzive për drejtimin e shoqërisë. Administratori i emëruar prej saj ka detyrimin dhë përgjegjësinë të veproj gjithmonë në emër dhe për interes të shoqërisë në tërësi. Administrator i shoqërisë mund të zgjidhet një ose më shumë persona fizikë për një afat 5-vjeçar, me të drejtë riemërimi. Veprimet e Administrimit, mbajtja e saktë e librave dhe llogarive kontabël, përfaqsimi i shoqërisë tregtare me të tretët, miratimi i bilancit vjetor, paralajmërimi i asamblesë së përgjithshme për rrethanat që kërcënojnë ecurinë e shoqërisë tregtare etj, janë disa nga të drejtat dhe detyrat kryesore që me statut ose me ligj i janë ngarkuar administratorit të shoqërisë. Sa i përket përgjegjësisë për shpërblimin e dëmit të krijuar gjatë ushtrimin të detyrave të tyre, administratorët gjatë kryerjes së detyrave të tyre, përgjigjen ndaj shoqërisë për çdo veprim ose mosveprim, që lidhet në mënyrë të arsyeshme me qëllimet e shoqërisë tregtare. Përjashtim bëjnë rastet kur në bazë të hetimit dhe vlerësimit të informacioneve përkatëse, veprimi ose mosveprimi është kryer në mirëbesim. Në rast se veprimet e administratorëve janë kryer në kundërshtim me detyrat e përcaktuara apo në kapërcim të kompetencave të tyre këta të fundit përgjigjen personalisht për shlyerjen e dëmeve të ardhura ndaj shoqërisë. Në mënyrë të veçantë këta të fundit duhet të dëmshpërblejnë domosdoshmërisht dëmet për pasojat e ardhura nga: a) Kthimi i kontributeve të orkatëve, b) Shpërndajnë aktivet e shoqërisë, c) Pagimi i interesave apo dividentëve ndaj ortakëve, d) Lejimi i vazhdimësisë së veprimtarisë tregtare të shoqërisë në kushtet kur duhet dhe mund të parashikohej se kjo e fundit nuk mund të kishte aftësi paguese, etj. Pra përgjegjësia civile për shpërblimin e dëmit rëndon mbi administratorët në rastet kur këta të fundit veprojnë në kundërshtim me kompetencat apo detyrat e përcaktuara në statut. 84 GLOBAL CHALLENGE

84 4. Shoqëria Aksionare 1. Shoqëria aksionare është një shoqëri tregtare, kapitali i së cilës është i ndarë në aksione të nënshkruara nga themeluesit. Themeluesit janë persona fizikë ose juridikë, të cilët nuk përgjigjen personalisht për detyrimet e shoqërisë e që mbulojnë humbjet e saj vetëm me vlerën e pashlyer të aksioneve të nënshkruara. 2. Shoqëritë aksionare mund të jenë shoqëri me ofertë, private apo publike, në përputhje me dispozitat e ligjit për titujt. Organet e shoqërisë. 1. Organet e shoqërive aksionare janë: a) Asambleja e përgjithshme; dhe, në varësi të dispozitave të statutit, b) Këshilli i administrimit, si organ i vetëm administrimi, i cili ushtron, njëkohësisht, funksione administrimi e mbikëqyrjeje, të veprimtarisë së shoqërisë (sistemi me një nivel); c) Këshilli mbikëqyrës dhe një apo më shumë administratorë, ku funksionet e administrimit e të mbikëqyrjes shpërndahen ndërmjet këtyre 2 organeve (sistemi me dy nivele). Në këtë rast, sipas parashikimeve të statutit, administratorët mund të caktohen e shkarkohen nga asambleja e përgjithshme apo nga këshilli mbikëqyrës. Në të dyja sistemet e administrimit mbi administratorët qëndron e njëjta përgjegjësi. Organizimi i shoqërisë në një ose dy nivele është tagër i asamblesë së përgjithshme por që nuk ndikon në nivelin e përgjegjësisë që kanë administratorët apo anëtarët e këshillit të administrimit. Në varësi të madhësisë dhe specifikës së shoqërisë aksionare asamblea e përgjithshme përcakton edhe nivelin e administrimit në një ose dy nivele. Por kjo përzgjedhje nuk afekton rolin dhe përgjegjësitë e administratorit/eve. Për këtë arsye trajtimi i përgjegjësisë së administratorëve do të jetë i njëjtë për të dyja nivelet e administrimit. AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE Përgjegjësia e Administratorëve Sa i përket përgjegjësisë, administratorët dhe anëtarët e këshillit të administrimit detyrohen: a) të kryejnë detyrat e tyre, të përcaktuara në ligj ose në statut, në mirëbesim e në interesin më të mirë të shoqërisë, në tërësi, duke i kushtuar vëmendje të veçantë ndikimit të veprimtarisë së saj në mjedis;. Përveç kryerjes së detyrave të caktuara me ligj ose në statut, administratori ka detyrimin të veproj në çdo kohë ne mirëbesim si dhe në interes të shoqërisë. Për shkak të numrit të lartë të aktiviteteve tregtare dhe veprimtarive administrative të përditshme, kryerja e detyrave në mirëbesim ka një rëndësi themelore për shoqërinë. Prej veprimeve të administratorit shoqëria mund të pësojë dëme financiare apo të tjera( humbje licensash, të drejtash etj), dhe në këto kushte kryerja e detyrave në mirëbesim ka rëndësi jetike për vazhdimësinë e aktivitetit të shoqërisë. b) të ushtrojnë kompetencat, që u njihen në ligj ose në statut, vetëm për arritjen e qëllimeve, të përcaktuara në këto dispozita;. Njëkohësisht me emërimin e tij administratorit i caktohen edhe kompetencat ligjore ose statutore. Përcaktimi i tyre shërben si levë kontrolli për shoqërine, pasi kur ato janë të mirëpërcaktuara, i lejojnë asamblesë së përgjithshme të ketë nën kontroll veprimtarinë e administratorit dhe të verifikojnë nëse kjo veprimtari i shërben qëllimit të shoqërisë. c) të vlerësojnë në mënyrë të përshtatshme çështjet, për të cilat merret vendim;. Thënë ndryshe administratorëve ju ngarkohet barra e vleërësimit të çështjeve të vendimarrjes. Për shkak të rolit specifik të tij në administrimin e shoqërisë, vlerësimi i çështjeve për vendimarrje kërkon patjetër eksperiencën dhe njohuritë e administratorit. Ushtrimi i detyrave të përditshme i lejon këtij të fundit të ofroj një vlerësim koherent dhe aktual. Vol. V, Nr. 3 /

85 Shpërdorimi i kompetencave në administrimin e shoqërive tregtare PhD Kandidat, Odise Moçka d) të parandalojnë dhe të mënjanojnë rastet e konfliktit, të pranishme apo të mundshme, të interesave personalë me ata të shoqërisë; Mbi administratorin qëndron detyrimi i kontrollit dhe deklarimit të konfliktit të interesave private të tij me ato të shoqërisë. Rast konflikt interesi mund të përmendim një situatë në të cilën administratori i një shoqërie shet asetet e kompanisë që ai administron, një familjari të vetë. Shitja e Aseteve kur në vetvete nuk është e ndaluar nga Asamblea e Përgjithshme nuk sjell probleme, ndërsa shitja e tyre kundrejt familjarit të administratorit kërkon kujdes të veçantë. Në rastin e shitjes së aseteve me çmim të reduktuar të ndryshëm nga çmimi normal i tregut në atë periudhë, atëhere këtu ndodhemi para një rasti të konfliktit të interesave, pasi administratori i ka sjellë përfitim personal familjarit te vet si dhe humbje për shoqërinë. e) të ushtrojnë detyrat e tyre me profesionalizmin dhe kujdesin e nevojshëm. Veprimet rutinore të administrimit të përditshëm nuk duhet që në asnjë moment të sjellin ulje të vigjilencës së administratorit. Çdo veprim ose mosveprim i administratorit mund të sjellë pasoja negative për shoqërinë. Ndaj është i domosdoshëm veprimi me profesionalizëm dhe tregimi i kujdesit të duhur ndaj çdo situate apo rrethane që i përket administrimit. Fokusimi në veprimtarinë tregtare të shoqërisë dhe kujdesi i duhur i treguar do ti shërbejnë shoqërisë për shmangien e dëmeve të mëvonshme. 2. Administratorët dhe anëtarët e këshillit të administrimit përgjigjen ndaj shoqërisë për çdo veprim ose mosveprim, gjatë kryerjes së detyrave të tyre, me përjashtim të rasteve kur veprimi ose mosveprimi është kryer në mirëbesim, në bazë të hetimit e vlerësimit të mjaftueshëm të informacioneve dhe lidhet, në mënyrë të arsyeshme, me qëllimet e shoqërisë tregtare. 3. Administratorët apo anëtarët e këshillit të administrimit, që veprojnë në kundërshtim me detyrat dhe shkelin standardet e kujdesit, të përmendura në pikat 1 e 2 të këtij neni, janë të detyruar t i shpërblejnë shoqërisë dëmet, që rrjedhin nga shkeljet, si dhe t i kalojnë çdo fitim personal që ata apo personat e lidhur me ta kanë realizuar nga këto veprime të parregullta. Nëpërmjet paragrafit të mësipërm të parashikuar në ligj administratorëve ju ngarkohet përgjegjësia e shpërblimit të dëmit që mund ti ketë ardhur shoqërisë nga veprimet ose mosveprimet e tyre. Kjo përgjegjësi eleminohet kur administratorët provojnë se ardhja e dëmit është shkaktuar jo për faj të tyre. Në rast se nuk arrihet të provohet pafajësia në ardhjen e dëmit administratorët apo anëtarët e këshillit të administrimit, ata janë të detyruar të shlyejnë dëmin e shkaktuar. Shlyerja e dëmit mund të prekë edhe pasurinë personale aktuale të tyre por edhe përfitimet e ardhshme( paga, shpërblime, honorare etj). Në mënyrë të veçantë ligji kërkon shpërblimin e dëmit në rastet kur administratorët apo anëtarët e këshillit të administrimit kryejnë veprimet të tilla si, pagesa e interesave apo dividentëve aksionarëve në kushtet kur rezultati financiar i shoqërisë nuk e premton këtë, emetimi i aksioneve përpara shlyerjes së kontributit, lejojnë vazhdimin e aktivitetit të shoqërisë në kushtet kur gjendja financiare e saj nuk premton shlyerjen e detyrimeve, japin kredi, etj. Ndryshimet ligjore Me ligjin nr. 129/2014, ligji nr 9901, datë , Për disa shtesa dhe ndryshime në ligjin për Tregtarët dhe Shoqëritë Tregtare, pësoi një ndryshim të rëndësishëm. Kështu në nenin 5 të këtij ligji parashikohet rastet e abuzimit me detyrën dhe formën e shoqërisë. Sipas këtij neni: 1. Individi, i cili gëzon cilësinë e ortakut, aksionarit apo përfaqësuesit të ortakut ose aksionarit, të administratorit apo të anëtarit të këshillit të administrimit të shoqërisë tregtare, i cili, me veprimet apo mos veprimet e tij, i siguron vetes apo 86 GLOBAL CHALLENGE

86 të tretëve një përfitim ekonomik të padrejtë, apo i shkakton një të treti pakësimin e pasurisë me dashje, është përgjegjës personalisht ndaj të tretëve, përfshi autoritetet publike, me pasurinë e tij, për shlyerjen e detyrimeve të shoqërisë kur: a) ka abuzuar me formën dhe/ose përgjegjësinë e kufizuar që ofron shoqëria tregtare; ose b) ka trajtuar pasuritë e shoqërisë tregtare si të ishin pasuritë e tij/të saj personale; ose c) në çastin kur ka marrë dijeni apo duhet të kishte marrë dijeni që shoqëria nuk ka kapital të mjaftueshëm për të përmbushur detyrimet ndaj palëve të treta, nuk mori masat e nevojshme, të përfshira në kompetencat e tij/të saj, sipas këtij ligji, për të mos lejuar që, në varësi të rrethanave, shoqëria të vazhdonte ushtrimin e veprimtarisë tregtare, dhe/ose marrjen përsipër të detyrimeve të reja ndaj palëve të treta, përfshirë autoritetet publike. Ndryshimet ligjore të përcaktuara në ligjin nr. 129/2014, kanë shtuar rrethin e personave të cilët duhet të mbajnë përgjegjësi për veprimet e tyre apo të organeve që ata mbikqyrin. Kjo përgjegjësi lind në rastet kur këta individë me anë të veprimeve ose mosveprimeve të tyre ju kanë sjellë dëme personave apo të tretëve jashtë shoqërisë. Ky ndryshim është i domosdoshëm duke arritur në një shpërndarje më të drejtë dhe më të plotë të përgjegjësisë në shkaktimin e dëmit. Shoqëria nuk mund të fajësojë vetëm administratorët në shkatimin e dëmit ndaj të tretëve. Dispozita ligjore e ndryshuar kërkon që edhe organet e tjera të shoqërisë të ushtrojnë të njëjtin nivel vigjilence dhe kontrolli mbi të gjitha veprimet e administratorit dhe keshillit të administrimit. Shtimi i përgjegjësisë edhe për organet e tjera të shoqërisë i shërben dhënies së garancisë së shtuar ndaj personave të tretë, në rastet e dëmit të shkaktuar ndaj shoqërisë së tyre. Por kjo përgjegjësi nuk mund të jetë e palimituar. Sipas dispozitës ligjore për shkaktimin e dëmëve ndaj të tretëve, përgjegjësia personale për detyrimet e shoqërisë kufizohet deri në vlerën e përgjithshme të detyrimeve të papaguara të shoqërisë, vlerën e tregut të pasurisë apo pasurive të shoqërisë tregtare të cilat i ka trajtuar si të ishin pasuritë e tij/të saj personale si dhe deri në vlerën e përgjithshme të detyrimeve të papaguara të shoqërisë të cilat kanë lindur pas marrjes dijeni për gjendjen e parashikuar. Nëse një apo më shumë nga shkeljet e sipërpërmendura kryhen së bashku nga më shumë se një prej personave të përmendur, atëherë këta persona përgjigjen në mënyrë solidare ndaj të tretëve, duke përfshirë edhe autoritetet publike. Këta persona mbjanë përgjegjësi vetëm nësë fajësia është provuar me një vendim gjyqësor të formës së prerë. Domosdoshëmria e vërtetimit të fajësisë me anë të një vendimi gjyqësor të formës së prerë shton garancinë e ortakut, aksionarit apo përfaqësuesit të ortakut ose aksionarit, të administratorit apo të anëtarit të këshillit të administrimit të shoqërisë tregtare, se përcaktimi i përgjegjësisë së tyre është i garantuar nëpërmjet shqyrtimit gjyqësor. AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE Përgjegjësia Penale mbi shpërdorimin e kompetencave si dhe nevoja e ndryshimit të saj Përvec përgjegjësisë civile të administratorëve, Kodi Penal ka të parashikuar edhe veprën penale të shpërdorimit të kompetencave në rrethanat kur me veprimet apo mos veprimet e tyre administratorët kanë përfituar apo i kanë sjellë fitime shoqërive të tjera në dëm të shoqërisë që ata administrojnë. Në nenin 164 të Kodit Penal parashikohet se: Shpërdorimi i kompetencave nga anëtarët e këshillit mbikqyrës apo administratorët e shoqërisë me qëllim përfitimi apo për të favorizuar një shoqëri tjetër ku ata kanë interesa, dënohet me gjobë ose burgim gjer në pesë vjet. Vepra penale e Shpërdorimit të Kompetencave, neni 164 KP, është parashikuar si vepër në Ligjin nr 7895, datë Kodi Penal i RSH, dhe nuk ka pësuar ndryshime të mëvonshme. Vol. V, Nr. 3 /

87 Shpërdorimi i kompetencave në administrimin e shoqërive tregtare PhD Kandidat, Odise Moçka Nga pikëpamja penale objekt i krimit të shpërdorimit të kompetencave janë marëdhëniet juridike të vendosura për funksionimin dhe administrimin normal të shoqërisë tregtare, mbrojtjen e interesave të ligjshme të saj, të garantuara posaçërisht nga legjislacioni penal prej veprimev apo mosveprimeve kriminale. Nga ana objektive ky krim kryhet me veprime apo mosveprime aktive të kundërligjshme në kundërshtim me kompetencat ligjore të përcaktuara në ligjin për Tregtarët dhe Shoqëritë Tregtare si dhe në statutin e shoqërisë. Veprime të tilla mund të jenë kalimi i fondeve, favorizimi i qëllimshëm i shoqërive të tjera në dëm të shoqërisë së vet. Në një vendim të gjykatave të shkallës së parë dhe asaj të apelit është deklaruar fajtore shtetësja OB duke u bazuar në faktet e mëposhtme: Me kompetencat e dhëna nga Mbledhja e Asamblesë, mes Bankës ISP dhe shoqërisë OT të përfaqsuar nga e panedehura është lidhur kontrata e kredisë midis subjekteve të mësipërm. Është provuar gjatë gjykimit se e pandehura OB shumën e përfituar nga kredia e marrë pranë bankës ISP e ka kaluar në dy llogari të ndryshme. Shumën prej 47 mijë eurosh e ka kaluar në llogari të shoqërisë si dhe shumën prej... euro në emër të shtetasit AK që sipas hetimit rezulton të jetë bashkshorti i OB. Subjekt i krimit të shpërdorimit të kompetencave është personi i cili ka mbushur moshën për përgjregjësi penale si dhe me vendim të asamblesë është caktuar anëtar i këshillit mbikqyrës apo administrator i shoqërisë tregtare. Pra subjekti i krimit është i posaçëm, personi i emëruar anëtar apo administrator me qëllim kryerjen e detyrave të caktuara sipas statutit apo akteve ligjore. Nga ana subjektive ky krim kryhet vetëm me dashje të drejtpërdrejtë dhe më qëllim përfitimi për vete apo shoqëri të tjera, në të cilat anëtari i këshillit mbikqyrës apo administratori ka interesa. Kështu, në vendimin nr (163), Kolegji Civil i Gjykatës së Lartë vlerëson se arsyetimi i gjykatës së apelit është një interpretim i gabuar i ligjit, parë ky edhe në harmoni me nenin 70 të K.Pr.Penale, i cili parashikon se: Vendimi penal i formës së prerë është i detyrueshëm për gjykatën që shqyrton pasojat civile të veprës vetëm për sa i përket faktit nëse vepra penale është kryer dhe nëse është kryer nga i gjykuari. Ortaku i saj Kostaq Maksakuli është dënuar me vendimin e formës së prerë nr. 4 datë të Gjykatës së Rrethit Gjyqësor Sarandë, për veprën penale të Shpërdorim të kompetencave të administratorit, të parashikuar në nenin 164 të Kodit Penal. Në këtë vendim rezulton se:...provohet se në muajin prill të viti 2005, i pandehuri Kostaq Maksakuli, ka shitur dy depozita nafte të shoqërisë të shtetasit Krenar Islami, i cili është pronar i një pike karburanti në fshatin Gjashtë Sarandë, përkundrejt vlerës prej lekë gjithsej. Shitja e dy depozitave të karburantit është kryer nga vetë i pandehuri Kostaq Maksakuli që në cilësinë e administratorit ka kryer shitje në dobi të vetë dhe kundër interesave të shoqërisë dhe në kundërshtim me përmbajtjen e statutit në pjesën me titull Transferimi tek të tretët, me përmbajtjen Pjesët e kapitalit themeltar mund t u transferohen personave të tretë që nuk bëjnë pjesë në shoqëri vetëm me miratimin e shumicës së ortakëve që përfaqësojnë të paktën ¾ e pjesëve të kapitalit themeltar të shoqërisë.... Konkluzione Organizimi i veprimtarisë ekonomike në Republikën e Shqiqërisë është i rregulluar nëpërmjet ligjit nr. 9901, datë Për Tregtarët dhe Shoqëritë Tregtare, i ndryshuar, si dhe akteve ligjore në zbatim të tij. Ky ligj plotëson kuadrin e plotë ligjor mbi të cilat mund të krijohet dhe organizohet aktiviteti ekonomik tregtar. Ligji lejon organizimin e çdo lloj veprimtarie fitimprurëse, mjafton që kjo veprimtari të mos jetë e ndaluar me ligj. Nga ana tjetër kjo bazë ligjore ofron dhënien e garancive për kreditorët dhe palët e treta në përmbushjen e detyrimeve ndaj tyre si dhe shpërblimin e dëmit në rast të shpërdorimit apo abuzimit me kompetencat e tyre nga administratorët apo organet e tjera drejtuese të shoqërisë. Kujtojmë se ky ligj i përket legjislacionit aktual 88 GLOBAL CHALLENGE

88 si dhe është hartuar në frymën e përbashkët me legjislacionin e Bashkimit Europian (acquis comunnitaire). Ndërsa për legjislacionin penal, i cili mbron marëdhëniet juridike të vendosura për funksionimin dhe administrimin normal të shoqërisë tregtare dhe mbrojtjen e interesave të ligjshme të saj, nuk mund të themi të njëjtën gjë. (Duhet theksuar se Legjislacioni penal ka nevojë për ndryshime të metejshme në përputhje me dinamikën e zhvillimit të veprimtarive të shoqërive tregtare. Ndryshimet ligjore të ligjit 9901, ndryshimet të vitit 2014, kanë shtuar bazën e personave, të cilat kanë përgjegjësi mbi veprimet abuzive të kryera nga këta të fundit në dëm të shoqërisë që ata përfaqësojnë apo ndaj të tretëve. Shtimi i subjekteve (ortaku, aksionari apo përfaqësuesi i ortakut ose aksionarit, administratori apo anëtari i këshillit të administrimit të shoqërisë tregtare), të cilat mbajnë përgjegjësi civile (pasurore) për shkaktimin e dëmit ka sjellë nevojën e shtimit të subjekteve të cilët do të ngarkohen me përgjegjësi penale në rast të shpërdorimit të kompetencave të tyre. Vetëm duke harmonizuar nivelin e përgjegjësisë civile (pasurore), me përgjegjësinë penale mund të arrihet një administrim më i mirë i shoqërive tregtare si dhe mbrojtja e mëtejshme e intersave të saj si dhe interesat e të tretëve. AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE REFERENCA: 1. Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë. 2. Ligji nr 9901 datë Për Tregtarët dhe Shoqëritë Tregtare, i ndryshuar. 3. Ligji nr 129/2014, ligji nr 9901, datë , Për disa shtesa dhe ndryshime në ligjin për Tregtarët dhe Shoqëritë Tregtare. 4. Ligji nr 7895, datë Kodi Penal i RSH. 5. E Drejta Penale (pjesa e posaçme), H. ISLAMI, Vendimi nr (163), Kolegji Civil i Gjykatës së Lartë. Vol. V, Nr. 3 /

89 Politika të efektshme dhe demokratike të sigurisë PhD Kandidate, Blerina Dervishi PhD Kandidate, Blerina Dervishi Politika të efektshme dhe demokratike të sigurisë Abstrakt Në mënyrë tradicionale politika e sigurisë është një veprimtari politike që ka për qëllim të ndalojë shkelje në territorin e një shteti. Sot flitet për një koncept të zgjeruar të politikës së sigurisë. Në disa vende politika e sigurisë ka pasur të njejtën perspektivë për qindra vjet me radhë. Në vende të tjera, ndryshimet historike i a kanë kthyer drejtimin. Fakti që gjysma e dytë e viteve 1990 u karakterizua nga konflikti midis Bashkimit Sovjetik dhe Shteteve të Bashkuara, bëri që pothuajse e gjithë bota të ishte e lidhur me një balance terrori dhe frike nga ndonjë luftë atomike Nato-ja si një organizatë mbrojtëse me një sërë shtetesh evropiane si anëtare bashkë me SHBA-në dhe Kanadanë Sot organizata ka një spekter të gjerë detyrash lidhur me sigurinë dhe zgjidhjen e konflikteve. Themeli i ndërtimit të NATO-s (North Atlantiv Treaty Organization) në vitin 1949, ishte Lufta e Ftohtë. Evropa Perendimore dhe Shtetet e Bashkuara kishin frikë nga fuqia e madhe ushtarake e Bashkimit Sovjetik brenda dhe në kufijtë evropianë. NATO-ja u bë për shumë shtete evropiane garanci e ndihmës amerikane në rast të ndonjë sulmi sovjetik. Baza e Paktit të Atlantikut është që vendet anëtare do të mbrojnë njëri-tjetrin në qofte se një ose disa vende do të sulmohen. E parë në këtë mënyrë, NATO-ja është një aleancë ushtarake e bazuar në idenë e mbrojtjes kolektive. Në këtë shkrim paraqitet edhe një nga kërcenimet më të mëdha brenda një koncepti të zhvilluar sigurie, terrorizmi, si një formë e luftës asimetrike. Shumë aksione terroriste të viteve të fundit kanë kërkuar jetë njerëzish. Një nga arsyet mund të jetë në mënyrë paradoksale edhe se masat kundër aksioneve terroriste janë bërë më efektive. Fill pas sulmeve terroriste Xhorxh W. Bush-i lëshoi atë që u quajt Doktrina Bush : Shtetet e Bashkuara ruajnë të drejtën që të sulmojnë shtete të tjera ose grupime që mund të përbëjnë një kërcënim për të ardhmen. Fjalët Kyce: Politika të sigurisë, terrorizëm, Lufta e Ftohtë, marrëveshje, armët bërthamore, Partneritet Euroatlantik, konflikte. 90 GLOBAL CHALLENGE