REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS INSTITUTI I STUDIMEVE EVROPIANE PROGRAMI I DOKTORATËS NË STUDIME EVROPIANE DHE INTEGRIM EVROPIAN

Transcription

1 REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS INSTITUTI I STUDIMEVE EVROPIANE PROGRAMI I DOKTORATËS NË STUDIME EVROPIANE DHE INTEGRIM EVROPIAN DIASPORA SHQIPTARE DHE RRUGETIMI I SAJ NDER MOTE Disertant MA Naim Dedushaj Udhëheqës shkencor Prof. Dr. Dhori Kule Tiranë, 2013

2 Abstrakt Në mesin e shumë pasurive të fshehura të Shqipërisë dhe Kosovës, mund të llogaritet edhe në diasporën e madhe dhe të shpërndarë nëpër shumë vende të botës, e cila dërgon remitenca rregullisht, duke bartur kështu përgjegjësi madhore për mirëqenien e atdheut dhe popullsinë e tij. Këto rajone kanë qenë vende dërguese për emigrim për shekuj me radhë. Kjo tezë doktorate studion migracionin shqiptarë. Pyetjet për të cilat kjo tezë kërkon përgjigje është cili do të jetë roli i diasporës shqiptare në të ardhmen, posaçërisht sa i përket Shqipërisë dhe Kosovës shteteve të origjinës për shumicën e tyre. Për ta bërë këtë ne kemi miratuar qasjen parashikuese, e njohur në fushën e studimeve të së ardhshmës. Diaspora shihet si një aktor që mund të ushtrojë ndikimin e vet në një numër mënyrash në të ardhmë e shtetetve të origjinës. Kjo tezë tregon se roli i diasporës shqiptare do te jetë akoma më i fuqishëm në të ardhmën ngaqë ka qen në të kaluarën nëse një numër i parakushteve plotësohen. Diaspora tashmë ka luajtur një rol të rëndësishëm në lobimin për pavarësinë e Kosovës në vitet Tani dhe në vitet në vijim, diaspora shqiptare mund të luajë një rol të madh në mbështetjen e zhvillimit të të dyja, Shqipërisë dhe Kosovës. Among the hidden richness of Albania and Kosovo one can count the large diaspora expanded all over the world, sending remittances home regularly and bearing thus a huge responsibility on the well-being of the home country and its population. Emigrants have left these regions for centuries. This doctoral thesis studies the Albanian immigration. The question to which this thesis looks answers to is what role the Albanian diaspora will play in the future especially as regards Albania and Kosovo the countries of origin of most of them? A foresight approach is adopted as known in the future studies field. Diaspora is seen as an actor that can have an impact by a number of ways on the future of their countries of origin. This thesis shows that the role of the Albanian diaspora can soon be even stronger than in the past if a number of prerequisites are in place. Analysing the past also helps to understand the future. Diaspora already played an important role in lobbying for the independence of Kosovo in the 1990s. Now and in the years to come, the Albanian diaspora can play a major role in supporting the development of both Albania and Kosovo. Fjalët çelës: Diaspora, menaxhim strategjik, menaxhimi i migrimit, mergatë, migrim, parashikim, planifikim strategjik, politikat e migrimit, studim i diasporës, studim mbi lëvizjet, studim për të ardhmen, transnacionalizm, vend i origjinës, vend mikpritës

3 Përmbajtja Përmbajtja... i 1 HYRJE... III 2 TË STUDIOHET E ARDHMJA E DIASPORËS Nga hulumtimi mbi migracionin deri tek analiza e diasporës Politikat e migrimit Parashikimi për studime të diasporës Përkufizimi i koncepteve Përvetësimi Metodologjia DIASPORA(T) SHQIPARE E KALUARA, E TASHMJA DHE E ARDHMJA Për të planifikuar të ardhmen, duhet njohur e kaluara Përqasja në të kaluarën Valët e migrimit nga Shqipëria Migrimi nga Kosova Angazhimi politik i diasporës në kauzën e Kosovës E tashmja Vazhdimi dhe thyerjet Organizatat e diasporës në vendet mikëpritëse Kordoni i jetës me atdheun Strukturat dhe politikat e synuara për të ardhmen Prej kush jemi ne në ku duam të jemi në të ardhmen Menaxhimi i migrimit, por me qëllime të shumëfishta Menaxhimi i rrjedhës së remitencave I

4 3.3.4 Strukturat institucionale të Kosovës si shembull KONKLUZIONET Pasqyrë e përgjithshme Përfshirja e diasporës në planifikim dhe zbatim Drejt të ardhmes së dëshiruar: ide dhe rekomandime Pjesëmarrja dhe respektimi Diaspora dhe investimet fitimet e përbashkëta Dërgesat jo-monetare Trashëgimia kulturore Bibliografia II

5 1 HYRJE Shqipëria dhe Kosova supozohet të jenë ndër vendet më të varfra të Evropës. Por vetëm nëse shohim në vlerat e bruto produktit vendor (BPV 1 ). Porse, këto vlera edhe nuk e japin pasqyrën e plotë për kombin. Në mesin e shumë pasurive të fshehura të këtyre dy shteteve, mund të llogaritet edhe në diasporën e madhe dhe të shpërndarë nëpër shumë vende të botës, e cila dërgon remitenca rregullisht, duke bartur kështu përgjegjësi madhore për mirëqenien e atdheut dhe popullsinë e tij. Shqipëria, pjesa më e madhe e Kosovës, Maqedonia perëndimore dhe disa zona të vogla në Mal të Zi dhe Serbi janë të banuar me shqiptarë. Këto vende kanë qenë shtetet dërguese për imigrim për shekuj. Një prej diasporave më të vjetra shqiptare është komuniteti arbreshë në Itali e cila akoma ruan rrënjët e veta kulturore dhe gjuhësore. Kjo popullatë është pasardhëse e atyre familjeve shqiptare që udhëhiqnin Shqipërinë në shekullin e XV kur osmanët okupuan këtë zonë dhe ata u bën refugjatë në Mbretërinë e Napolit. Diasporë me origjinë shqiptare gjenden edhe në Turqi. Një kohë të gjatë ishte gjë e rrezikshme të deklarohej prejardhja shqiptare, por në Turqinë e sotme, diaspora shqiptare është shumë e respektuar dhe historiografia turke çmon rolin e rëndësishëm që kanë luajtur shqiptarët në hierarkinë osmane, por edhe më vonë në kohën e themelimit të shtetit modern të Turqisë. Migracioni për në Shtetet e Bashkuara të Amerikës është intensifikuar qindra vite më parë dhe në vitin 2012, shoqata më e vjetër kulturore shqiptare në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, VATRA, festoi përvjetorin e saj të 100-të. Sot, diaspora shqiptare është e pranishme në shtetet evropiane, madje edhe në Rusi, Afrikë dhe Australi. Në shumicën e vendeve mikëpritëse, shqiptarët kanë themeluar organizatat e tyre kulturore apo të tjera. Rrallë herë diaspora bën dallimin se nga cili shtet vijnë bashkëkombësit shqiptarë sot. Imigrantët nga të gjitha viset shqiptare bashkëpunojnë në vendet e tyre mikëpritëse, duke qenë që ata ndajnë kulturën dhe gjuhën e njëjtë. Vetëm 100 vite më parë shtetet e tyre prej nga ata vijnë i takonin një shteti të njëjtë, respektivisht Perandorisë Osmane. Kjo tezë doktorate studion migracionin shqiptarë, duke u përqendruar në imigracionin nga Shqipëria dhe Kosova në veçanti, por siç u tha, shumë herë është e pamundur madje edhe e padobishme të bëhet një dallim mes ata se prej cila zonave të banuara me shqiptarë rrjedhimisht vijnë imigrantët. Pyetjet për të cilat kjo tezë kërkon përgjigje është Cili do të jetë roli i diasporës shqiptare në të ardhmen, posaçërisht sa i përket Shqipërisë dhe Kosovës shteteve të origjinës për shumicën e tyre? 1 Sipas Agjencisë për Statistika të Kosovës ( BPV për kokë banori në vitin 2011 ishte 2,650 EUR; paga mesatare në sektorin publik 368. Edhe nëse është korrigjuar për blerjen e standardeve për kapacitete, Shqipëria ka BPV për kokë banori vetëm 31 cent për mesataren e EU-27 sipas vlerësimeve të Eurostat-it. (3,992.5 dollarë amerikanë për kokë banori në 2011). Banka Evropiane për Rindërtim: Strategjia për Shqipërinë, EBRD 2012, 11 dhe 50. III

6 Ne do të definojmë rolin nga një këndvështrim aktiv. Diaspora shihet si një aktor që mund të ushtrojë ndikimin e vet në një numër mënyrash në shtetet e origjinës. Diaspora është më vështirë të definohet për qëllimet e këtij studimi. Diaspora është një term i njohur më shumë se 2500 vite më parë. Kjo fjalë rrjedh nga kuptimi i fjalës antike greke shpërndajë (tek farat) 2. Në fushën e shkencave shoqërore, ky koncept është përdorë në kontekste të ndryshme përgjatë 40 viteve të fundit. Në të kaluarën diaspora është përdorë për të përshkruar ata që ishin të detyruar të shpërngulen siç ishin hebrenjtë dhe armenët. Sot kjo fjalë mund të definohet bashkësi emigrantësh që ruajnë lidhjet materiale apo sentimentale me atdheun, duke u adoptuar në mjedisin dhe institucionet e shoqërisë mikëpritëse 3. Diaspora nuk duhet kuptuar si diçka e pandryshueshme dhe e ngurtë, as si diçka që është unitare apo e kornizuar. Përkundrazi, për diasporën duhet folur si për komunitete imigrantësh të shumta, identiteti i të cilëve ndryshon gjatë kohës. Ekzistojnë një numër definicionesh kundërthënëse për diasporën/diasporat shqiptare, varësisht nga periudha kohore në të cilën janë përdorë: a duhet arbëreshët të quhen diasporë edhe nëse paraardhësit e tyre braktisën Shqipërinë 600 vite më parë. Po shqiptarët e Turqisë të cilët u shpërngulen gjatë kohës së Perandorisë Osmane apo janë përzënë nga Jugosllavia gjatë gjysmës së parë të shekullit të XX-të. Imigrantët kosovarë nga periudha jugosllave është vështirë të evidentohen si shqiptarë në vendet perëndimore sepse ata kishin qenë të detyruar të regjistroheshin në regjistrat civil të shteteve mikëpritëse si jugosllavë dhe jo si shqiptarë. Apo nëse përdorim definicionin që sot shumë organizata ndërkombëtare kanë në përdorim, dhe të cilat fokusohen vetëm në diasporën aktuale: Ata që kanë braktisur Shqipërinë dhe Kosovës pas rënies së komunizmit në vitet 1990-ta dhe më vonë. Ky definicion është i mangët dhe nuk përfaqëson realitetin e diasporës shqiptare. Shumë nga ata që u larguan në vitet e nëntëdhjeta, u bashkuan me familjarët apo miqtë e tyre që tashmë po jetonin jashtë vendit. Ata iu janë bashkuar shoqatave shqiptare që tashmë ekzistonin në shumë vende mikëpritëse. Por në këtë tezë doktorate ne nuk po bëjmë përpjekje për të përcaktuar numrin e saktë të diasporës shqiptare (sepse kjo do të nënkuptonte që të të vendosim një datë arbitrare pas së cilës do të llogarisim imigrantët si diasporë, ndërsa valët tjera të imigrantëve para kësaj date të mos i identifikojmë si diasporë). Përkundrazi, ne do të bazojmë analizën tonë në vet-kuptimin e shqiptarëve që jetojnë jashtë vendit dhe që përcaktojmë si diasporë ata të cilët në fakt e shohim veten si diasporë shqiptare. Kjo Diaspora shqiptare akoma mban lidhje me shtetin amë, duke dërguar remitenca dhe marrë pjesë në shoqata të diasporës, në një mënyrë apo tjetrën, apo nëse janë gjenerata më të reja, marrin pjesë në diskutimet nëpër mediat sociale me pjesëtarë të tjerë të diasporës. Hipoteza e këtij studimi është që roli i diasporës shqiptare do të fitojë në rëndësi si anjëherë më parë. Kjo mund të tingëllojë si një deklaratë të cilën shumë studime të mëhershme e kanë vënë në pikëpyetje. Iniciativa e Evropës për Stabilitet ka publikuar një raport disa vite më parë të quajtur Ndërprerja e mirëqenies jetësore ku thuhet se remitencat e dërguara në Kosovë nga pjesëtarët e diasporës do të ulen dhe kjo do të shkaktojë probleme të mëdha në Kosovë. Ne do të diskutojmë këto pohime më poshtë në këtë tezë. Diaspora ka luajtur rol të rëndësishëm në lobimin për pavarësi të Kosovës në vitet e 1990-ta (ashtu siç e kam argumentuar në tezën e magjistraturës). Disa mund të mendojnë që është e tepruar të mendohet që Diaspora do të mund të luante rol akoma më 2 King 2012, Esman cituar nga King 2012, 145. IV

7 të madh në të ardhmen ngaqë ka luajtur në të kaluarën. Por, synimi im në këtë tezë bazohet në atë që nëse plotësohen disa parakushte, diaspora shqiptare do të mund të luante një rol akoma më madhor gjatë viteve të ardhshme: dhe atë në fushën e arsimit, shëndetësisë, ekonomisë, politikës dhe të tjera. Kjo tezë përbëhet nga dy pjesë. Pjesa e parë fokusohet në studimet mbi diasporën, literatura e mëhershme e shkruar mbi diasporën shqiptare dhe ndërlidhja e saj me kornizën teorike të studimeve të ardhshme që do të përdoren në këtë tezë. Ndërsa, në pjesën e dytë, do të vazhdojë me analizën e së kaluarës, së tashmes dhe të ardhmes së diasporës shqiptare, për t iu përgjigjur pyetjeve së hulumtimit në këtë tezë. Në përfundim do të jap disa rekomandime. V

8 2 TË STUDIOHET E ARDHMJA E DIASPORËS 2.1 Nga hulumtimi mbi migracionin deri tek analiza e diasporës Studimet mbi migracionin janë fushë e gjerë dhe multidisciplinare e studimit. Migracioni në mesin e antropologëve, sociologëve dhe gjeografëve të njerëzimit ka ofruar një fushë intriguese për të stiduiuar interaksionin njerëzorë gjatë lëvizjes së njerëzve në hapësirë, adoptimit në mjedise të reja dhe mbajtjes së lidhjeve me vendet e paraardhësve të tyre. Në fushën e gjeografisë për shembull, një prej shembujve të studimeve mbi migracionin janë studimet e publikuara nga Earnest George Ravenstein në fund të shekullit të XIX-të (1885 dhe 1889), ku ai shpalos punimin e tij të famshëm ligjet e migracionit 4 (shih në vijim). Shumica e imigrantëve lëvizin në distancë të vogël. Migracioni lëvizë hap pas hapi. Shumica e migracionit në distanca të largëta bëhet në zonat më të njohura industriale dhe komerciale. Popullsia vendase e qytetit është më pak migruese sesa popullsia në zonat rurale. Qytetet e mëdha rriten më shumë nga migrimi sesa nga shtimi natyror. Volumi i migracionit shtohet me zhvillimin e industrisë, tregtisë dhe transportit. Çdo trend i migracionit ka një kundër-trend. Shumica e imigrantëve janë të rritur; rrallë herë familjet migrojnë në distanca të largëta. Gratë janë më migruese sesa burrat bredna Mbretërisë së lindjes së tyre, porse burrat përbëjnë shumicën e imigrantëve ndërkombëtarë. Shkaqet kryesore për migrim janë të natyrës ekonomike. (Ligjet e Ravenstein-it të cituara nga King 5 ) Mendimet e Ravenstein janë goxha të sakta edhe për ditët e sotme. Në artikullin e tij në vitin 2011, Russel King shtjellon kundër-trendet e përmendura nga Ravenstein. Ravenstein nuk e ka sqaruar sa duhet se çfarë nënkupton me këtë koncept. King konstaton që studimet mbi migracionin sot kanë lënë anash studimet e kthimit të fisnikëve (kthimin e gjeneratës së parë të imigrantëve dhe gjeneratave të mëvonshme, apo vizitat e tyre afatshkurta në vendlindjen e tyre). 6 Këtë kritikë do ta kemi parasysh gjatë zhvillimit të analizës sonë. Studimet mbi migrimin kanë pasuar ndryshimet e paradigmës në fushën e studimeve sociale. Nëse në vitet 1950-ta dhe 1960-ta fokusi ishte në çështjet strukturore-fazat e migrimit, arsyet e migrimit, tipologjitë e migrimit në vitet 1980-ta kthesa kulturore në 4 Shih King 2012, Po aty. 6 King & Christou 2011,

9 shkencat shoqërore ka ndikuar drejtpërdrejt në fushën e studimeve të migracionit. Migracioni shihet tani si i prodhuar dhe i shprehur kulturalisht, poashtu edhe kulturor në efektet që ka 7. Kthesa post-strukturore dhe post-pozitiviste kulturore ka frymëzuar studimet kualitative në kuptimin: se si imigrantët e perceptojnë vetën e tyre, shtetet e tyre mikëpritëse, si është perceptuar migracioni nga të huajt. Identiteti i një grupi imigrantës nuk shihet më si një fakt konstant, por si një konstrukcion social në lëvizje. Studimi i diasporës nuk fokusohet më në diçka që shihet si e pandryshueshme, por përkundrazi interesimi është i fokusuar në ndërtimin e këtyre grupeve, prodhimin e identitetit të tyre 8. Studimet e migrimit tashmë kanë adoptuar një spektër tërësisht të re metodologjish. Në vitin 2000, John Urry botoi veprën e tij të famshme Sociologjia përtej shoqërisë: Lëvizjet e shekullit njëzet e një. Kjo shënon pikëfillimin e ndryshimit të paradigmës në fushën e studimeve të migracionit. Libri i Urry-it dhe botimi i magazinës Mobilities (Lëvizjet), sipas Kingut shënuan kthesë në lëvizjet. 9 Fusha e studimeve mbi lëvizjet ngërthen në vete studimet e të gjitha llojeve të lëvizjeve nga ato të njerëzve deri tek ato të trasportit, komunikacionit dhe rrjedhs së kapitalit. e kapitalist. Kjo është fushë e popullarizuar e studimeve edhe në fushën e marrëdhënieve ndërkombëtare, ku fokusi më i madh është në rrjedhat globale. Një numër ekspertët të migracionit përdorin korniza teorike të dala nga studimet mbi lëvizjet për të sqaruar dhe analizuar rrjedhën e migracionit apo për shembull rrjedhën e remitencave. Një koncept tjetër i popullarizuar, krahas lëvizjes është transnacionalizmi. Sipas Russel King transnacionalizmi ishte paradigma e preferuar në studimet e migracionit gjatë këtyre dy dekadave. 10 Kjo është një paradigmë e pranishme tek antropologjistët të cilët analizojnë proceset në të cilat migrantët zhvillojnë dhe mbajnë lidhjet (familiare apo të tjera) përtej kufijve. Studimet fokusohen në migrantët transacional, hapësirat transnacionale sociale, identitetet transnacionale, dhe të tjera. Sot kemi tri paradigmat kryesore në fushën e migracionit : (1) paradigma e lëvizjes, (2) paradigma e transnacionalizmit dhe (3) studimet e diasporës, studimi ynë ka të bëj me fushën e studimeve të diasporës. Kjo fushë është shumë heterogjene dhe studimet e disporës mund të përfshijnë që nga roli i traumas apo viktimizimit në definimin dhe formimin e diasporës, deri tek marrëdheniet mes diasporës dhe atdheut. Koncepti i diasporës i përshtatet më së miri analizave të diasporës shqiptare (dhe jo konceptet e lëvizjes apo transnacionalizmit) sepse në vete ngërthen akoma konotacionet e identitetit historik, primordial. Në analizat e shkencave politike post-moderne, është pranuar ideja që identiteti i një grupi njerëzish që njihen si diaspora është një konstrukt shoqëror që zhvillohet përgjatë kohës. Por, në rastin e diasporës shqiptare ky proces i ndërtimit të identitetit është i bazuar në një kuptim të përbashkët të caktuar të historisë: kujtimet e riprodhuara dhe të rikujtuara të okupimit, padrejtësisë lidhur me ndarjen e territoreve të banuara me shqiptarë, viktimizmit dhe valëve të dhunshme të migrimit. Edhe sikur të gjithë migrantët shqiptarë të mos mos braktisnin vendlindjet e tyre për arsyet e lartëpërmendura, këto trauma të përbashkëta historike i bashkojnë ata kur ata gjenden në vendet mikëpritëse dhe kështu fitojnë ndjenjën që bashkërisht përbëjnë një diasporë. 7 Fielding cituar nga King 2012, Shih për shembull McCarthy 2009: Wiriting Diaspora in the West: Intimacy, Identity and the New Marginalism. 9 King 2012, Po aty,

10 Gabriel Sheffer në veprën e tij Diaspora Politics At Home Abroad (2003) (Politika e Diasporës një vatër jashtë vendit) qartëson termet dhe për të qenë më i qartë përdorë termin diaspora etno-nacionale. Ai pohon që deri në vitet 1960-ta Enciklopeditë në fushën e shkencave shoqërore nuk përmendin termin diasporë dhe atë më shumë të ndërlidhur me ekzilin herbrenj. Ai thekson që në vitin 1993 për hertë të parë fjalori i shkurtër i gjuhës angleze New Shorter Oxford English Dictionary ka shtuar definicionin e diasporës në kuptimin si në vijim hebrenjtë që jetojnë jashtë tokave biblike të Izraelit dhe i cili i referohet edhe gjendjes kur njerëzit jetojnë jashtë atdheut të tyre tradicional. 11 Fjala diasporë rrjedhë nga Greqia Antike. Është bërë e njohur edhe nga përkthimet biblike, por Thucydides gjithashtu e përdorë për të përshkruar shpërndarjen e Aeginetanëve pas Luftës Poloponeze. Kështu që ky koncept prej kohësh i referohej Diasporave të lashta, hebrenjëve dhe grekëve, dhe ky term më vonë është përdorë për grupet tjera etno-nacionale që qëndrojnë jashtë vendlindjeve të tyre, por që kanë veçori, identitete dhe afinitete të përbashkëta etnike dhe nacionale. Sheffer përdor termin diasporik për t ju referuar karakteristikave dhe faktorëve përbërës të formacioneve politike dhe shoqërore dhe diasporizëm për t ju referuar dukurisë së përgjithshme. 12 Brubaker (2005) shtron një kritikë dhe thekson që vet kuptimi i diasporës është diasporizuar, dhe ndarë në diçka pothuajse të pakuptimtë. Brubaker propozon tri karakteristika themelore për diasporën: shpërndarja nga territori i origjinës, orinetimi i atdheut, i cili mund të (mos) mbërthejë edhe dëshirën apo mundësinë e kthimit, mirëmbajtjen e kufirit, përmes së cilave diaspora definon veten përballë tjerave, në veçanti ndaj grupeve dominuese apo shoqëritë mikëpritëse. 13 Diaspora funksionon në një trekëndësh marrëdhëniesh: diaspora vet, shteti i origjinës apo atdheu dhe shoqëritë mikëpritëse në të cilat është e vendosur. 14 Në këtë studim ne në mënyrë të shkëmbyeshme përdorim konceptet e vendlindjes, atdheut dhe vendit të origjinës në një anë, dhe të shteteve ku jetojnë dhe shteteve mikëpritëse në anën tjetër. Ne gjithashtu kemi adoptuar qasjen e Sheffers ndaj diasporizmit duke njohur faktin që kjo dukuri globale e grupeve të ndryshme etnonacionale që jetojnë jashtë vendlindjeve të tyre përmban disa veçori të përbashkëta, që na ndihmon të analizojmë edhe diaspor(ën)at shqiptare. Kjo përfshinë strategjitë e adoptuara nga diasporat në marrëdhënie me vendet mikëpritëse dhe vendlindjet e tyre, mënyrën sesi ata organizohen, pse dërgojnë remitencat etj. 15 Këtë teori do t a shtjellojmë më thellësisht gjatë analizave tona në këtë kapitull. Mavroudi (2007) zhvillon tutje analizën post-moderne të diasporave dhe argumenton se është e domosdoshme të shkohet tutje nga ndarja teorike e diasporës, qoftë ajo e njësuar, grupet etnike të orientuara drejt atdheut apo si jo të njësuara, fluide, identitete diasporike joqenësore, dhe të shihet diaspora si një proces. Qasja e saj, ndërtohet mbi mendimet e Brubakers dhe propozon që diaspora të analizohet si proces ku vendi, hapësira dhe koha nuk janë statike por janë vazhdimisht të përdorura, të imagjinuara dhe të negociuara në ndërtimin e identiteteve të njësuara dhe jo të njësuara, komuniteteve dhe shteteve kombe (2007, 473, 476 cituar nga King 2012, 146). 11 Sheffer 2003, Sheffer 2003, Brubaker 2005, Esman cituar nga King 2012, Sheffer 2003,

11 Analiza jonë është më konkrete dhe nuk hynë shumë në analiza postmoderne të esencës apo ontologjisë së grupeve të diasporës, por definicionet e Mavrudit na japinë materiale të bollshme për të reflektuar. Edhe pse analiza jonë është e bazuar në para-supozimin pozitivist që diaspora shqiptare si një grup etnik jeton e shpërndarë nëpër botë, ne shtojmë në këtë edhe kuptimin post-positivist ku grupet e identiteteve dhe vet-imazhi në mesin e shqiptarëve që jetojnë jashtë vendit janë konstrukcione sociale dhe janë imazhe që i mbizotërojnë ata në vendet e tyre të origjinës. Nocioni i Mavroudit për procesin është interesant meqë në hulumtimin tonë ne fokusohemi në grupet e diasporës dhe marrëdhëniet e tyre me vendlindjen. Kjo marrëdhënie (praktikat dhe ndjenjat që ato mbërthejnë) është në lëvizje konstante. Është e dobishme edhe për analizat tona që të kuptojmë diasporën si proces. Hulumtimi ynë në studimet e diasporës hynë në fushën e shkencave politike edhe pse ne përdorim edhe disa nga metodologjitë e studimeve për të ardhmen në analizat tona. Ne gjithashtu kemi shfrytëzuar edhe raste dhe tregime individuale për të ilustruar analiza më të detajuara politike të rolit të diasporës. 2.2 Politikat e migrimit Gabriel Sheffer qartësisht bën dallimin mes migrantëve dhe diasporës. Ai e sheh diasporën si një grup të formuar që ka vendosur të shpërngulet dhe të qëndrojë në një shtet të caktuar mikëpritës. Kjo dukuri është pandashmërisht e lidhur me migracionin. Migrantët nëse u lejohet të qëndrojnë, ose do të formojnë subjekte të reja diasporike ose do t u bashkëngjiten diasporave ekzistuese nëse nuk vendosin që plotësisht të asimilohen me popullsinë e shtetit mikëpritës. 16 Pas përfundimit të Luftës së Ftohtë dhe rënies së Bashkimit Sovjetik, bota moderne përjetoi një valë të re të migrimit. Gjithashtu edhe qëndrimet lidhur me migracionin dhe emigrantët kanë ndryshuar gradualisht. Migrimi diskutohet shumë në forumet politike botërore: Menaxhimi ndërkombëtar i migrimit është bërë koncept i popullarizuar që përdoret për një sërë iniciativash që kanë të bëjnë me lëvizjet ndërkufitare të njerëzve. Ky koncept është në veçanti i adoptuar nga Organizata Ndërkombëtare e Migrimit (IOM) me moton Menaxhimi i migrimit për të mirën e të gjithëve. Organizatat tjera ndërkombëtare si Këshilli i Evropës, Organizata për Siguri dhe Bashkëpunim në Evropë (OSBE) dhe organizata të tjera gjithashtu e përdorin këtë koncept. 17 Shpesh ky koncept i referohet mbikëqyrjes dhe kontrollit të rrjedhës së migrimit, por mund të jetë edhe i lidhur me nevojat në tregun e punës, në mënyrë që duke kontrolluar migracionin t ju përgjigjet këtyre nevojave. Një tjetër fushë madhore sot është edhe domosdoshmëria për të mbrojtur viktimat potenciale të trafikimit me njerëz. 18 Aplikimi i një gjuhe menaxheriale gjithashtu depolitizon çështjen dhe synon të gjejë mekanizma të ri të politikave dhe praktikat më të mira për dukuritë shoqërore dhe jo vetëm të ketë fokus në debate politike (që përfshijnë debatin nëse duhet lejuar apo kufizuar migrimin). 16 Sheffer 2003, Geiger & Pecaud 2012, Geiger dhe Pecaud 2012, vii. 4

12 Një çështje tjetër janë politikat e aplikueshme nga shtetet mikëpritëse për të ndihmuar integrimin e emigrantëve që jetojnë atje.. Këto shtete kohëve të fundit kanë aplikuar politikat e integrimit. Gjithashtu hulumtimet akademike kanë ndihmuar në planifikimin e politikave. Projekti Ndërkombëtar Metropolis (The International Metropolis Project) për shembull është rrjet ndërkombëtar i hulumtuesve, politikë bërësve dhe grupeve të komunitetit të angazhuara në identifikimin, njohjen dhe reagimin ndaj zhvillimeve në migracion dhe diversitet. Përveç konferencave ndërkombëtare, rrjetet punuese janë përafëruar përmes projekteve hulumtuese, publikimeve dhe diskutimeve joformale mbi politikat. 19 Howard Duncan nga projekti pohon që shoqëritë dhe qeveritë në shumë shtete të zhvilluara janë bërë më të adaptueshëm ndaj imigrimit, sidomos gjatë dhjetë viteve të kaluara. Ndonëse shumë nga këto shtete kanë ndjekur politika për të parandaluar hyrjen e emigrantëve, ato sot pranojnë të kenë dështuar të parandalojnë të gjitha hyrjet dhe këto politika të ndalimeve i kanë zëvendësuar me politikat e menaxhimit të hyrjeve. Kjo pranueshmëri me politikat e menaxhimit si kontribut i çmuar ekonomik dhe demografik u ka mundësuar këtyre shteteve të shtojnë vëmendjet e tyre përtej interesave ekskluzive të kontrolleve kufitare në integrimin e emigrantëve brenda ekonomive dhe shoqërive të tyre. Ky ndryshim në perspektivë ka sjellë ndryshim të dukshëm në mënyrën sesi këto shoqëri trajtojnë praninë e emigrantëve, prani kjo e cila duhet të shihet si një tipar i përhershëm i jetës shoqërore dhe jo thjesht një tipar i përkohshëm. Kjo prani e përhershme e emigrantëve të cilat tani përbëjnë numër të konsiderueshëm të popullësisë nacionale i shtyn njerëzit të shqyrtojnë natyrën e shoqërive të tyre, të cilat tashmë janë thellësisht diverse, dhe jo vetëm sipërfaqësisht apo përkohësisht të tilla. 20 Të kuptuarit e migrimit si një vlerë e shtuar dhe nevoja për menaxhimin e migrimit ka shpirë drejtë zhvillimit të një fushë të studimeve në lëmin e politikave të migrimit, duke përfshirë një analizë politike mbi atë së si mund të integrohen sa më mirë në shoqëritë mikëpritësë. Në Bashkimin Evropian kjo ka qenë një fushë e rëndësishme e reflektimit gjatë viteve të fundit. Numri i njerëzve me një prapavijë prej një imigranti po rritet gradualisht. Në vitin 2010, numri i banorëve nga vendet e treta (jo të BE-ës) ka arritur numrin prej 31,4 milion, që përafërsisht përbejnë 6,3% të popullatës së BE-ës. Në BE është kuptuar që, imigrantët dhe pasardhësit e tyredo të luajnë rol të madh në jetën politike të Shteteve Anëtare. Megjithatë, për shembull shumë pak imigrantë apo pasardhës të tyre paraqitën si anëtare partie e lerë me si udhëheqës partie në vendet e BE-ës. 21 Hendeku në integrimin e tyre mund të shihet edhe pasi që të studiohen shtresat socio-ekonomike të gupeve të migruesve. Strategjia Evropiane 2020 dhe Programi i Stokholmit pranojnë potencialin që migruesit kanë për BE-në në ndërtimin e një ekonomie konkurruese dhe të qëndrueshme. Agjenda e përtërirë Evropiane për integrimin e shtetasve të vendeve të treta (2011) parasheh se duhet kuptuar dhe mbështetur me mirë integrimin. Agjenda ve theksin mbi pjesëmarrjen e plotë të migruesve, thekson rrolin kyç të autoriteteve dhe përfshirjen vendeve të origjinës për të ndihmuar procesin e integrimit. Prandaj migrimi duket sikur të jetë një çështje në modë në vendet e destinacionit ngase kohëve të fundit janë përgatitur një numër dokumentesh politik mbi këtë temë. Kjo çështje ka rëndësinë e njëjtë në vendet dërguese, sikurse është Kosova dhe Shqipëria. Popullata 19 Projekti Metropolis, 20 Duncan 2007, Castro Nacarino, Rodrico, Vit Novotny dhe John Lageson 2012: Migrating Towards Participation : Imigrantët dhe pjesëmarrja e tyre në procesin politik. 5

13 kosovare është shumë e re: rreth 70% e popullatë është nën 30 vjeç. Sot, emigrantët që kërkojnë punë shpesh shihen si një mënyrë e rëndësishme për të reduktuar nivelin e papunësisë, e cila prek nga 40 deri 45 % të fuqisë punëtore në Kosovë 22. Rinisë kosovare i mungojnë mundësitë për të gjetur punë jo vetëm në vendin e tyre por edhe jashtë për shkak të politikave të punës që janë të ashpra dhe kufizuese. Megjithatë, Diaspora e gjerë e Shqiptarëve të Kosovës që tani jeton dhe punon jashtë vendit si dhe të hyrat që dërgohen në vendin e origjinës duket se po e baraspeshojnë efektin e shkallës së lartë të papunësisë. Në fakt, sipas përllogaritjeve, përafërsisht 30% e ekonomive shtëpiake kanë se paku një anëtar të familjes që punon jashtë vendit, një e pesta e familjeve pranojnë të ardhura pak a shumë në baza të rregullta 23. Shumica e Kosovarëve të migruar jetojnë dhe punojnë në Evropë. (Evropën Perëndimorë). Gjithashtu nuk duhet nënvlerësuar numri i pjesëtareve të Diasporës që jetojnë në Shtetet e Bashkuara, Kanada, Australi dhe Turqi. Pjesëtarë e Diasporës kosovare punojnë kryesisht në sektorin terciar. Megjithatë, vetëm rreth 10% e Shqiptarëve të Kosovës të larguar nga atdheu posedojnë shkathtësi të larta. Në njërën anë ata mund të konsiderohen si ikja e trurit, por në anën tjetër kontributi i tyre në zhvillimin e shoqërisë kosovare vlerësohet gjithnjë më shumë. Një pjesë e konsideruar e kosovarëve të emigruar mbajnë një lidhje të afërt me familjet e tyre, shoqërinë dhe të afërmit. Për më tepër, një numë i tyre në rritje janë në kontakt me Institucionet Kosovare dhe kontribuon në zhvillimin politik dhe ekonomik të vendit. Është e qartë se Diaspora ka një ndikim pozitiv në shoqërinë kosovare. Diaspora kontribuon me një shumë të konsiderueshme te të ardhurave në ekonominë e vendit. Pas arritjes së pavarësisë, në mesin e pjesëtarëve të Diasporës është shtuar interesimi për të investuar (jo vetëm në ndërtimin e shtëpive në Kosovë po gjithashtu) në biznese dhe prodhimtari. Prandaj, krijimi i masave efikase për vënien në binarë të duhur të potencialit të tyre në mënyrën e duhur është më rëndësi qenësore për të përkrahur zhvillimin socioekonomik të Kosovës. Kjo përben prioritet në agjendën e Qeverisë Kosovarë 24. Sa i përket Shqipërisë, struktura socio-ekonomike është e ngjashme me atë të Kosovës. Shqipëria ka një popullatë shumë të re dhe një fuqi punëtore të shkolluar mirë. Në vitin 1989, rreth 19.5 për qind e popullatës i përkiste grup moshës vjeç, megjithatë, vendi kishte (madje ende ka) kapacitete të kufizuara për krijimin e vendeve të punës. Izolimi politik i regjimit të Hoxhës ka krijuar një model të përkryer të Perëndimit në mendjen e burrave të cilët pas rënies së komunizmit idenë e lirisë e personifikuan si ide të lirisë së lëvizjes dhe ikën drejtë shteteve fqinje, kryesisht në Itali dhe Greqi. Shumë shpejtë Shqipëria u bë vendi me fluksin me të madh të migrimit në Evropë, sipas matjes se raportit mes imigrantëve dhe popullatës së gjithmbarshme. Gjatë dekadës së parë se tranzicionit ( ), u shfaq një mungesë e kontrollit qeveritar ndaj fluksit të migrimit, tërheq vëmendjen Kosta Barjaba. Ai shkruan se në fillim të viteve 2000, përafërsisht 25 për qind e popullatës së përgjithshme, apo mbi 35 për qind e fuqisë punëtore, kishte emigruar. Vendi ka përafërsisht rreth 900,000 emigrantë, prej të cilëve ( ) kryesisht jetojnë kryesisht në Greqi, ( ) në Itali, dhe shumica e pjesës së mbetur në jetojnë shtetet e Evropës Perëndimore, SHBA dhe Kanada. Që nga fillimi i viteve 1990, fluksi i migrimit nga 22 Siç ceket në Iniciativën për Stabilitetin e Evropës në vitin 2006: Ekziston një retorikë e shthurur sa i përket Evropianizimit të Kosovës si një rruge e drejtë në zgjidhjen e statusit të saj. Mirëpo përderisa një Evropianizimi i tillë nuk përfshin së paku një fokusim në çështjet e migracionit dhe të qasjes në tregjet e Evropiane, i njëjti do të mbetet vetëm një slogan. ESI 2006, Forumi 2015 (Politikat e Diasporës dhe Migrimit) Cf. Programi i Qeverisë së Kosovës , Prishtinë,

14 Shqipëria ka qenë pesë herë me i lartë sesa mesatarja e fluksit të migrimit në vendet e zhvilluara. 25 Ikja e trurit ka qenë me domethënëse në Shqipëri sesa në Kosovë. Në periudhën , përafërsisht 45 për qind e profesorëve dhe hulumtuesve që vepronin në universitete dhe institucione emigruan, ashtu siç bënë 65 për qind e dijetarëve të cilët morën titullin e doktoratës në perëndim gjatë viteve Njëkohësisht ikën edhe mijëra të posa diplomuar në universitet. Shumica prej tyre morën edhe familjet e tyre. Arsyeja për këtë migrim ishte e thjeshte: mungesa e perspektives së punësimit në vendin e tyre. 26 Lëvizja jashtë shtetit shihej si një investim në të ardhmen për të bërë një jetë më të mirë për gjeneratat e ardhshme. Si në Shqipëri, ashtu edhe në Kosovë në përmasa më të mëdha, të ardhurat nga jashtë vendit përdorën kryesisht për të përmbushur nevojat ditore të familjeve dhe për të përmirësuar cilësinë e jetës, për të zgjeruar shtëpitë apo ndërtuar të reja dhe për mbarëvajtjen e ceremonive tradicionale të familjes. Vetëm një shumë e vogël e tyre depozitohen sistemin e lëkundshëm bankar. Vetëm në pak raste të ardhurat nga jashtë investohen në sektorët e pronave të patundshme, prodhimtarisë dhe shërbimeve ose bujqësisë. Një model i tillë i të ardhurave nga jashtë përdorët për të lehtësuar varfërinë e familjeve, por nuk krijon vende punë të reja përmes investimit, e cila do rrjedhoje do ti rriste të hyrat dhe me gjasë do të parandalonte flukse të reja të migrimit. Është krijuar një varësi individuale dhe familjare ndaj të ardhurave nga jashtë për shkak së të njëjtat nuk përdorën si stimulues për inkurajuar zhvillimin ekonomik dhe social. 27 Si në Kosovë, ashtu edhe në Shqipëri qeveria përmes masave ligjore, financiare, fiskale dhe institucionale ka për qëllim që të rrisë ndikimin e të ardhurave nga jashtë për zhvillimin e vendit, por shumica prej këtyre masave ende presin për tu zbatuar. A mund të stimulohet Diaspora-t shqiptare që të japin një kontribut me të madh në zhvillimin socio-ekonomik të vendeve të tyre të origjinës: Shqipëri, Kosovë, Mal të Zi, Maqedoni apo Luginën e Preshevës dhe Bujanovcit? Kjo pyetje mund të kritikohet si utilitare (fjalë kjo e djallëzuar nga hulumtimi Marksist Leninist mbi John Stuart Mill), me anë të së cilës tentohet vetëm të përfitohet nga diaspora-t duke mos i marr farë parasysh nevojat e tyre. Megjithatë, utilitarizmi faktikisht nënkupton një qasje e cilat thotë se veprimi i duhur është ai që prodhon të mira më të mëdha për të gjithë ata/ato që ndikohen prej tij! 28 Utilitarizmi si doktrinë thekson se faktori përcaktues i sjelljes se drejtë duhet të jetë dobia e rezultatit të saj; posaçërisht: një teori ku qëllimi i të vepruarit duhet baraspeshimi me i gjerë i mundshëm i kënaqësisë mbi dhimbjen apo i gëzimi më i madh i masës me të madhe. 29 Hulumtimi jonë ka për qëllim rekomandimet e orientuara drejtë të vepruarit, si në pjesën e konkluzioneve të këtij punimi po ashtu edhe bazën e shtjellimit të tij qëllimi është gjetja e mënyrave se si veprimet e diaspora-ve mund të përdorën me së miri për mirëqenien e tyre si dhe për një të ardhme më të mirë për vendet e tyre të origjinës dhe ato mikëpritëse. Unë do të argumentojë se politikat e diasporës që janë në zbatim nga vendet e origjinës jo vetëm që do të ndihmojnë ato vende, por do të shërbejnë edhe për përkrahjen e 25 Barjaba I njëjti. 27 I njëjti Fjalori elektronik Merriam-Webster 7

15 integrimit, ndjenjën e përkatësisë dhe kohezionit social të diasporës njëkohësisht edhe në vendet tyre mikëpritëse. 2.3 Parashikimi për studime të diasporës Përkufizimi i koncepteve Menaxhimi i migrimit është një fushë e politikave reaktive e cila përpiqet t i identifikojë problemet të cilat ndodhin tani në shoqëritë aktuale. Parashikimi dhe pro-aktiviteti nuk praktikohet shumë nga vendimmarrësit sepse kur gjërat shkojnë mirë, ata mund t ia dalin pa të;dhe kur gjërat shkojnë keq është tepër vonë për të parë më larg se hunda e tyre. Tashmë urgjentisht nevojitet reagim i shpejtë! Megjithatë reagimi nuk është i frytshëm. Edhe pse në afat të shkurtë është e nevojshme, kjo nuk çon askund nëse nuk është e drejtuar drejt objektivave afatgjate të shoqërisë. Siç ka thënë Seneka, nuk fryn erë në favorin e njeriut i cili nuk e din se kah është nisur. Pa pasur një qëllim veprimi bëhet i pakuptimtë dhe vetëm parashikimi e tregon rrugën për veprim dhe i jep atij edhe kuptim edhe drejtim. 30 Kur mendojmë për diasporën shqiptare sot në kënde të ndryshme të botës dhe për marrëdhënien e tyre me vendin e tyre të origjinës, pyetjet interesante në të vërtetë lidhen me të ardhmen: çfarë roli (nëse kanë ndonjë rol) luajnë këto diaspora në të ardhmen e vendeve të tyre të origjinës. Për t iu qasur kësaj pyetjeje është jashtëzakonisht e dobishme teoria e kornizës e dhënë nga studimet për të ardhmen. Studimet mbi të ardhmen, një fushë e disiplinave të ndryshme të studimeve, kanë për qëllim t iu japin rëndësi zgjedhjeve të cilat i bëjmë për çdo ditë dhe të zgjerojnë fushën e zgjedhjeve të mundshme të disponueshme.. Duhet ta kuptojmë që secila zgjedhje që e bëjmë varet nga zgjedhjet e mëhershme të cilat i kemi bërë dhe kështu mund të gjendet historiku i disa zgjedhjeve të bëra në të kaluarën dhe pasojat e tyre. Vendimet të cilat i marrim i bazojmë në njohurinë që e kemi për të kaluarën (si edhe për arsye kulturore, morale dhe arsye të tjera) por po ashtu edhe në të kuptuarit ose supozimin që e kemi për të ardhmen e mundshme. Studimet e ardhme janë një fushë që ju ndihmon njerëzve të zbulojnë të ardhme të ndryshme të mundshme, dhe të mendojnë për to. Në këtë fushë shfrytëzohet një numër i metodave dhe i teknikave të ndryshme për të analizuar të ardhme të ndryshme, të mundshme dhe të dëshirueshme siç është metoda e skenarit (planifikimi i një numri të skenarëve të ndryshëm). Federata Botërore e Studimeve për të Ardhmen (FBSA) është një OJQ globale e cila është themeluar në vitet e gjashtëdhjeta për ta inkurajuar dhe promovuar zhvillimin e studimeve për të ardhmen si fushë trans-disiplinore akademike dhe profesionale në të gjitha pjesët e botës. FBSA funksionon si rrjet global i futuristëve që e kryejnë këtë punë hulumtuesit, mësuesit, studiuesit, analistët politikë, aktivistët dhe të tjerët. 31 Do t i shfrytëzojmë disa përkufizime themelore të studimeve për të ardhmen ashtu siç përkufizohet nga FBSA. Në 30 Godet 2000,

16 kundërshtim me shumë organizata të orientuara nga e ardhmja të cilat e mendojnë të ardhmen në mënyrë të pazakonshme ashtu siç përkufizohet nga tendencat aktuale, FBSA i inkurajon dhe i promovon të ardhmet e shumëfishta përmes hulumtimit të të ardhmeve alternative dhe të preferuara. Edhe pse të menduarit për të ardhmen gjithmonë ka qenë pjesë e kulturës njerëzore (p.sh. profetët), tek në katër deri pesë dekadat e fundit është shfaqur fusha e hulumtimit akademik e njohur si studimet për të ardhmen. Të menduarit lidhur me të ardhmet e mundshme (në shumës) e hap territorin për parashikimin dhe krijimin e të ardhmeve alternative dhe të preferuara. 32 Do të shfrytëzojmë konceptin e provuar më shumë të studimeve për të ardhmen në njëjës. Disa mendojnë që studimet për të ardhmen janë një përpjekje për parashikimin e të ardhmes të bazuar në ekstrapolimin nga tendencat aktuale, ne do të përqendrohemi në parashikimin dhe në qasjen proaktive për t u përqendruar në të ardhmet e preferuara (dhe si të arrijmë atje). Në të vërtetë, ne nuk mendojmë që e ardhmja mund të parashikohet, as nuk është e paracaktuar. Ne mund të ndikojmë në të ardhmen me veprimet tona dhe zgjedhjet që i bëjmë. Në politikën aktuale në Kosovë, parashikimit shpesh i mungon praktika 33, e cila konsiderohet të jetë pjesë thelbësore e menaxhimit të ndonjë kompanie dhe (si kuptohet sot po ashtu) e një vendi. Aktualisht praktikat e menaxhimit më të mirë shfrytëzohen në fushën e qeverisjes shtetërore, kështu duhet të jetë edhe në fushën e zbatimit të politikave të diasporës. Me kalimin e kohës janë ofruar disa përkufizime të parashikimit të cilat nganjëherë mbulojnë njëra tjetrën 34. Shpesh shprehja mund të shfrytëzohet me përkufizime të ndryshme, por këtu çështjes i qasemi nga një këndvështrim cilësor dhe do të përqendrohemi në strukturat institucionale dhe në kornizat e politikave dhe jo në individë, edhe pse zakonisht parashikimi më efektiv nevojitet në nivel të qenieve individuale njerëzore 35. Në të vërtetë, vlera e informatave varet nga mënyra sesi janë shfrytëzuar ato në vendimet të vendimmarrësve individualë 36. Parashikimi mund të bëhet duke shtrirë analizën e pasigurive nëpër kohë për t i analizuar të ardhmet e dëshiruara 37 dhe duke e lidhur këtë informatë me planifikim dhe veprim. Michel Godet, ekonomist dhe profesor francez është anëtar i njohur i Shkollës franceze të mendimit për parashikimin strategjik. Në gjuhën franceze ai flet për la prospective. Ai thekson që qëllimi i parashikimit nuk është vëzhgimi i të ardhmes nga e tashmja por më saktë të vëzhgohet e tashmja nga e ardhmja. 38 Porosia themelore e Godet në librin e tij Parashikimi Strategjik i Zhvillimit të Përbashkët dhe Rajonal është që njeriu duhet të jetë në dijeni për pasiguritë. Parashikimi mund të luajë rol strategjik në realizimin e sfidave të botës aktuale duke e ofruar jo vetëm strategjinë por po ashtu edhe planet e veprimit. Në të vërtetë, Godet e konsideron pritjen si paraaktivitet. Parashikimi ka të bëjë me sqarimin e vendimeve dhe veprimeve aktuale nga 32 WFSF: What is future studies?, 33 Hamel & Prahalad Alsan & Oner, 2003; Hideg, Eriksson & Weber, 2008 and Oner, Basoglu, & Kok, Peterson, Amsteus, 2008, Hejazi 2012,

17 pikëpamja e të ardhmeve të mundshme dhe të dëshirueshme. Të përgatiturit për ndryshim të parashikueshëm nuk e parandalon njeriun nga provokimi dhe nxitja e ndryshimit të dëshirueshëm. Sipas mendimit të Godet ky është të qenit pro-aktiv. 39 Në të vërtetë, e tërë kjo qasje është e bazuar në mendimet e filozofit Berger, për të cilin la prospective ishte filosofi e jetës. Sipas Bergerit për këtë filozofi të jetës është e rëndësishme që të rrezikohet. Rreziku është i lejueshëm sepse për dallim nga vendimi afatshkurtër pasojat e të cilit shpalosin të ardhmen e afërt dhe prandaj janë të pakthyeshme dhe kërkojnë një shkallë më të gjerë të kujdesit vendimet afatgjata mund të përditësohen vazhdimisht varësisht nga rrethanat që paraqiten. Të rrezikuarit nevojitet po ashtu në një botë e cila po bëhet gjithnjë e më pak e parashikueshme. Për Bergerin, një qëndrim i tillë ua mundëson një organizate ta ndërtojë të ardhmen e saj të dëshirueshme. Ai nuk pretendon që do të ishte e mundur të parashikoheshin të gjitha rezultatet e mundshme të ardhshme. Ajo që ka rëndësi është të parashikohet çfarë do të mund të ndodhte sikur njerëzit të mos bënin asgjë për ta ndryshuar rrjedhën e të ardhmes, pastaj të përcaktonin cilat veprime njerëzore do të nevojiteshin për ta nxitur të ardhmen e dëshiruar. 40 Në fund të fundit e ardhmja u takon njerëzve që veprojnë, thotë Godet. 41 Sipas Hasan Ozbekhan, njerëzit kanë katër mënyra të ndryshme për të menduar për të ardhmen.: 1) Ekzistojnë ata aktorë pasivë që e pranojnë ndryshimin pa e kundërshtuar atë. 2) Ekzistojnë të atillë që presin të bie alarmi para se ta fikin zjarrin. 3) Ekzistojnë aktorët pre-aktiv të cilët përgatiten për ndryshimin e parashikueshëm sepse më lirë është të parandalosh se sa të shërosh. 4) Ekzistojnë aktorët pro-aktiv të cilët veprojnë për ta nxitur ndryshimin e dëshirueshëm 42. Godet rivërteton që parashikimi ka një natyrë të kombinuar të perspektivave reaktive, pre-aktive dhe pro-aktive. Ai beson që ndarja në dy pjesë ndërmjet të hulumtuarit dhe të përgatiturit për një rrjedhë proaktive të veprimit e përkufizon qasjen tonë të parashikimit. 43 Fusha akademike e studimeve për të ardhmen vërtetë mund të shfrytëzohet në fushën e planifikimit të politikave, meqë krejt kjo ka të bëjë me parashikimin e pasojave të veprimeve aktuale dhe të shikuarit se si këto pasoja mund të valëzohen nëpër fushat e ndryshme të aktivitetit. Një numër i koncepteve gati-të ngjashme shfrytëzohen nga autorë të ndryshëm dhe kjo na shërben për sqarimin e përkufizimeve të cilat do t i shfrytëzojmë në këtë tezë. Konceptet e parashikimit, të strategjisë dhe të planifikimit janë të lidhura ngushtë në praktikë; si rezultat, planifikimi strategjik, menaxhimi strategjik dhe parashikimi strategjik do të përmenden në tërë këtë tezë. Secila prej këtyre qasjeve i referohet një grupi të problemeve dhe të metodave. Megjithatë, terminologjia nuk është shumë specifike dhe përkufizimet në literaturë janë të paqarta. 44 Ne do ta ndërtojmë një kuti tonën të veglave për analizimin strategjik të diasporës (-ve) shqiptare. 39 Godet & Durance Po aty, Po aty, Kur ballafaqoheshin me diktaturën dhe shtypjen, aktorët e tillë proaktiv si gjyshi im, Çung Tahiri Dedushaj, i cili u ngrit t i kundërshtojë ndryshimet negative pas Luftës së Dytë Botërore, u persekutuan dhe u vranë nga regjimi. Megjithatë në një demokraci liberale ky duhet të ushqehet ky qëndrim dhe të inkurajohen aktivitetet për nxitjen e ndryshimit të dëshirueshëm. Megjithatë, shumica prapë priren që të mbështeten në status quo Godet & Durance 2011, Godet 2000, 4. 10

18 Ne do ta shfrytëzojmë konceptin e planifikimit strategjik duke e kuptuar atë përmes përkufizimit të planifikimit të paraqitur nga Ackoff. Sipas tij planifikimi është të menduarit e të ardhmes së dëshirueshme si edhe e mjeteve praktike për arritjen e saj. Planifikimi është i përafërt me të ëndërruarit meqë ëndrra plehëron realitetin, ndërsa dëshira është forcë produktive e të ardhmes, ku parashikimi hedhë dritë mbi preaktiven dhe proaktiven. Ka shumë pak dallim ndërmjet planifikimit strategjik dhe menaxhimit strategjik. Menaxhimi strategjik u bë koncept modë në fushën e studimeve të menaxhimit tek në vitet e nëntëdhjeta. Ky stil i promovimit të menaxhimit strategjik në menaxhimin e kompanive e ka kthyer në ballë një mençuri të vjetër: Sipas saj janë njerëzit dhe organizatat ata që janë në thelb të ndryshimit ndërmjet kompanive efikase dhe joefikase. Studimet kanë treguar që disa ekipe menaxhuese thjeshtë kanë treguar më shumë parashikim se të tjerat. Disa ia kanë dalë t i paramendojnë prodhimet, shërbimet dhe sektorë të tërë të aktivitetit ekonomik që nuk kanë ekzistuar ende dhe e kanë përshpejtuar arritjen e tyre. Kjo e ka ndryshuar shumë përmbushjen e kompanive. Stilet menaxhuese vijnë dhe shkojnë por gjithmonë e kanë një emërues të përbashkët gjatë sfidave të reja njerëzit duhet të motivohen. Godet thekson që parashikimi i stilit amerikan ka kuptim më të kufizuar që ka të bëjë vetëm me pamjen e një të ardhmeje të caktuar. Megjithatë ashtu siç e kuptojmë ne parashikimin(strategji) përkufizimi i tij është më afër la prospective (të huazuar nga gjuha frënge) dhe ky koncept duhet të shihet si diçka që i referohet si procesit ashtu edhe rezultateve të atij procesi sa i përket veprimit. 45 Parashikimi strategjik e merre parasysh qasjen proaktive e cila i ka synim të ardhmet e dëshirueshme. Strategjitë përdoren shpesh për të gjetur zgjidhej afatshkurta për problemet, ndërsa parashikimi është një gjendje mendore që shikon më larg. Kjo nuk do të thotë që qasja e parashikimit nuk do t i shfrytëzonte edhe strategjitë. Në fushën e studimit të menaxhimit, shihet që menaxhimi duhet ta bëjë organizatën të shërbejë si një strategji e aprovuar. Megjithatë, menaxhimi nuk përbën një strategji. Strategjia i jep formë menaxhimit por po ashtu i presupozon objektivat dhe taktikat e lidhur me to. 46 Strategjia shfrytëzon parashikimin dhe inovacionin; ose me fjalë të tjera pre-aktiviteti dhe pro-aktiviteti. Parashikimi duhet të jetë strategjik, nëse jo përmes rezultatit të tij, së paku përmes qëllimeve të tij dhe ngjashëm strategjia kërkon nga parashikimi t i sqarojë zgjedhjet e bëra duke e pasur parasysh të ardhmen. Fjala skenar shfrytëzohet shumë për t iu referuar vizioneve të ndryshme të mundshme të së ardhmes që mund të ndodhin apo të mos ndodhin, njëlloj vargu i konspekteve të rrjedhës së parashikuar të veprimeve, të ngjarjeve ose situatave. Megjithatë, meqë shprehja është përdorur në mënyrë shumë të përgjithshme, ajo është përzier me shprehjen strategji. Krijimi i skenarëve i takon fazës së parë të parashikimit, në rastet kur identifikohen rreziqet e ardhshme mendohen dhe planifikohen edhe tendencat edhe mostrat e dëshirueshme. Tek në fazën e dytë bëhen zgjedhjet strategjike për ta drejtuar kursin kah të ardhmet e dëshirueshme. Godet na e përkujton që edhe pse disa skenarë duken të dëshirueshëm, nuk kemi nevojë ta hartojmë një plan të tërë strategjik të një organizate vetëm sipas këtij vizioni pro-aktiv. Edhe ne duhet të jemi pre-aktiv në mënyrë që të përgatitemi për ndryshimet e pritshme në mjedisin e ardhshëm. 47 Godet na e përkujton që Opsionet 45 Godet & Durance 2011, xv. 46 Po aty, Po aty,

19 strategjike nuk duhet të përzihen me skenarë dhe thekson që opsionet strategjike i përkasin fazës së dytë të parashikimit, kur merren vendimet lidhur me veprimet Përvetësimi Të gjitha konceptet e sipërpërmendura janë të prira ndaj veprimit. Parashikimi është vërtetë një qasje e orientuar drejt veprimit. Siç thekson Godet: Të gjitha parashikimet janë një formë e mashtrimit sepse e ardhmja nuk është e shkruar dhe mbetet për t u krijuar. E ardhmja nuk është vetëm rezultat i rrezikut të determinizmit social dhe teknologjik ose pasojë e tij, po ashtu është edhe fryt i vullnetit të njeriut dhe të organizatës. Kudo vizioni global është i domosdoshëm për veprim lokal. Secili person duhet të jetë në gjendje ta kuptojë domethënien e veprimeve të tij; që do të thotë që është me rëndësi që njerëzit të integrohen në tablo më të madhe, t i bëjmë ata ta kuptojnë rolin e tyre në të, nëse njeriu e ka për qëllim veprimin kolektiv. Prandaj, zhvillimet e strategjive dhe mobilizimi i aktorëve në të vërtetë kanë qëllim të përbashkët, i cili nuk mund të arrihet ndarazi. Godet na tregon që përvetësimi 49 është lidhja ndërmjet parashikimit dhe veprimit. Përvetësimi ia mundëson veprimit të bëhet efikas dhe i suksesshëm. Përvetësimi është parakusht për veprim strategjik. Sipas James J. Sosnoski, në sociologji përvetësimi nënkupton, asimilimin e koncepteve në një kornizë qeverisëse, por sipas Tracy B Strong ai përmban vetë rrënjën latine e cila ka konotacione jo vetëm të pasurisë por po ashtu edhe të së duhurës, asaj stabiles, të garantuarës dhe në të vërtetë edhe të së zakonshmes ose normales." Sipas këtij kuptimi: Unë kam përvetësuar diçka kur e kam bërë punën time në një mënyrë me të cilën jam ndjerë rehat. 50 Diçka që kemi përvetësuar është diçka që nuk e vëmë në dyshim më: një ide, një rezultat i dëshirueshëm ose një ëndërr e një të ardhmeje të dëshirueshme që e ndajmë me aktorët e tjerë për shembull. Godet flet për mobilizimin e mendjeve gjatë ndryshimit në kuadër të mjedisit strategjik 51. Kjo mund të jetë bazë për veprim të përbashkët. Në politikat e diasporës, parashikimi dhe planifikimi strategjik duhet të çojnë drejt të kuptuarit të rreziqeve kryesore të së ardhmes si për vendlindjet ashtu edhe për diasporën (-t) të cilat aktualisht përballen me sfida strategjike, politike, ekonomike dhe sociale. Lidhur me mënyrën për të lëvizur drejt një gjendjeje të tillë, Godet këshillon që të bëhen pyetjet e duhura dhe të mos i besohet të menduarit konvencional 52. Konsulencat dhe këshillëdhënia kanë vërshuar fushën e menaxhimit në firmat dhe kompani, porse shumë risi konceptuale aktualisht janë vetëm mënyra të reja për t i thënë gjërat e vjetra ashtu që konsulentët të formësohen në mënyrë që të dallohen nga konkurrenca. Siç e kemi parë tashmë në fushën e menaxhimit strategjik, shumë koncepte moderne vijnë dhe shkojnë, por ato të gjitha kanë një emërues të përbashkët 48 Godet & Durance 2011, Forma në gjuhën latine appropriatus, pjesorja e shkuar e approprio ( ta bësh tënden ). 50 Citim nga Wikipedia, 51 Godet 2000, From anticipation to action, Godet 1994,