Teori dhe strategji të financimit të kompanive.

Transcription

1 Universiteti i Tiranës Fakulteti i Ekonomisë Departamenti i Financës TEZË DOKTORATURE Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri. Ne kerkim te grades Doktor Kandidati: Klaudeta MEROLLARI Udhëheqës Shkencor: Prof. Dr. Beshir CICERI Tiranë, Qershor

2 Dedikim Punën për këtë material ia kushtoj bashkëshortit dhe dy fëmijëve të mij, Kristit dhe Sofias për kohën e munguar pranë tyre. Mirënjohje Shpreh mirënjohen time për Fakultetin e Ekonomisë, Departamentin e Financës, që më krijoi mundësi për kryerjen e këtij studimi. Një falenderim dhe mirënjohje të veçantë profesorit tim udhëheqës, Prof.Dr.Beshir Ciceri, për besimin që pati tek unë dhe për këshillat e vyera gjatë gjithë kohës së kushtuar së bashku kësaj teme. Ju faleminderit! 2

3 STRUKTURA E TEMËS HYRJE Përmbledhje ekzekutive Arsyet e zgjedhjes së temës Objektivat Metodologjia e studimit I. Nevoja e kompanive për financim dhe burimet e financimit 1.1 Burimet e brendëshme 1.2 Burimet e jashtme II. Teori të strukturës së kapitalit 2.1 Kostoja e kapitalit aksioner 2.2 Kostoja e borxhit 2.3 Struktura optimale e kapitalit 2.4 Leva financiare dhe risku 2.5 Faktorët që ndikojnë në vendimet e strukturës së kapitalit - Strategji të financimit të kompanive franceze III.Problemet e financimit të kompanive në vendet në zhvillim 3.1 Pamjaftueshmëria e burimeve të financimit 3.2 Sistemi financiar në vendet në zhvillim. Roli i bankave dhe i tregjeve financiare 3.3 Roli i shtetit në zhvillimin e sistemit financiar 3.4 Kriza financiare botërore dhe ndikimi i saj në financimin e kompanive IV. Tregu i kapitalit në Shqipëri 4.1 Nevoja për zhvillimin e tregut të kapitalit në Shqipëri - Argumente që mbështesin zhvillimin e tregut të kapitalit - Argumente kundër zhvillimit të tregut të kapitalit 4.2 Shkaqet e mosfunksionimit të Bursës së Tiranës 4.3 Avantazhet e aktivizimit të Bursës së Tiranës 3

4 V. Probleme të financimit të kompanive shqiptare 5.1 Burimet e financimit që përdoren më shpesh nga kompanitë shqiptare 5.2 Problematika midis sistemit bankar dhe kompanive 5.3 Problematika midis tregut të kapitalit dhe kompanive Konkluzione dhe rekomandime Anekse Literatura 4

5 Hyrje Pas viteve 90, Shqipëria ka kaluar nëpër një sërë ndryshimesh të mëdha ekonomike dhe sociale. Me kalimin në ekonominë e lirë të tregut filluan të krijoheshin bizneset e para private dhe më pas kompanitë. Kompanitë kanë nevojë për burime financimi që në momentin e krijimit dhe në vazhdim, për të financuar rritjen e tyre, për të financuar investimet në aktive të qëndrueshme, financimin e projekteve afatgjata etj. Shqipëria nuk vuan nga mungesa e kapitalit por nga mungesa e përdorimit efektiv të tij. Kjo sepse rezervat e kapitalit të depozituara në sistemin bankar shqiptar për frymë të popullsisë, janë më të larta krahasuar me disa vende postkomuniste të ballkanit. Kapitali i depozituar në sistemin bankar shqiptar është investuar në biznesin vendas në nivelin më të ulët krahasuar me disa vende të tjera ballkanike. Kreditimi i ulët është një nga faktorët e defiçitit të lartë tregtar që ka Shqipëria. Përdorimi efektiv i kapitalit do të kishte ndikuar në zbutjen e këtij defiçiti. Qëllimi i punimit Ky punim ka për qëllim të japë një trajtim teorik të metodave të financimit të kompanive dhe të analizojë problemet e financimit të kompanive shqiptare në tregjet vendase. Gjatë studimit do të analizohet gjithashtu edhe përvoja e vendeve të zhvilluara në lidhje me çështjet e financimit të kompanive. Ai synon të japë një kontribut modest për të argumentuar se çfarë nevojitet të bëhet për të përmirësuar situatën dhe problemet aktuale që kanë kompanitë shqiptare në sigurimin e fondeve të nevojshme. Rezultatet e aritura në këtë studim, do të shërbejnë si bazë për të çelur një fushë të mirë kërkimi për studime të mëtejshme. Objektivat e studimit Realizimi i këtij punimi do të synojë përmbushjen e disa objektivave: Të evidentohet situata e përgjithshme e tregjeve financiare në Shqipëri. Të vihet në dukje roli i shtetit në funksionimin e tregjeve financiare në Shqipëri. Të evidentohen problemet që kanë kompanitë shqiptare në lidhje me financimin. 5

6 Të evidentohet eksperienca e vendeve të zhvilluara, duke e krahasuar atë me vendet në zhvillim. Të përcaktohen drejtimet kryesore ku duhet të bëhen përmirësime në të ardhmen. Të evidentojmë disa konkluzione dhe të japim disa rekomandime modeste për përmirësimet që duhen bërë. Arsyet pse është zgjedhur kjo temë: Zgjedhja e temës u orientua nga problematika aktuale si dhe risitë që ofrojnë në këtë fushë vendet e zhvilluara. Në argumentimin tonë për këtë zgjedhje të bërë, morëm në konsideratë: vështirësitë në gjetjen e burimeve të financimit si një problem i mprehtë ekonomik për bizneset. ndihma modeste që mund të jepet në përmirësimin e situatës aktuale të bizneseve në lidhje me problemin e financimit. Ekzistenca e punimeve të pakta të mëparshme mbi këtë temë në vendin tonë, nga studiues e kërkues të fushës. Ekzistenca e burimeve të mundshme të informacionit në terenin shqiptar dhe atë të huaj. Ndër arsyet e zgjedhjes së temës mund të përmendim : 1. Kompanitë shqiptare nuk janë më në fillimet e tyre, ato tashmë janë rritur dhe për të vazhduar më tej këtë rritje si dhe për të financuar investimet e tyre në aktive të qëndrueshme dhe në projekte afatgjata, ato kanë nevojë për burime financimi. Gjetja e fondeve me kosto sa më të ulët po bëhet një sfidë, duke patur parasysh dhe krizën financiare botërore. 2. Ndihma modeste që mund të jepet në përmirësimin e funksionimit të tregut të kapitalit në Shqipëri. Metodologjia Për realizimin e punimit të Doktoraturës, vënd të veçantë ka pasur metodologjia e përdorur si bazament i sigurt dhe orientim i qartë në fazën e konceptimit, përpunimit metodologjik, e punës empirike të çështjeve që përmbledh ky punim. Për këtë ndoqëm hapat e mëposhtëm: 6

7 Faza e parë: Zgjedhja e Literaturës Ky hap konsiston në rishikimin e literaturës në lidhje me objektin e studimit. Ai përfshin studimin e librave, artikujve, kumtesave të konferencave kombëtare dhe ndërkombëtare etj. Për konceptimin e këtij punimi u shfrytëzuan një sërë shkrimesh nga fusha e kërkimit duke bërë paraprakisht një përzgjedhje të tyre. Në këtë proces janë klasifikuar ato më të përshtatshmet dhe në të njëjtën kohë është bërë një inventarizim i tyre. Reçensionimi i shkrimeve shërbeu edhe si bilanc i asaj se çfarë është shkruar në këtë fushë. Mbi këtë bazë, u parashtruan dhe u formuluan një sërë çështjesh që lidhen me studimin. Literatura e zgjedhur na ndihmoi edhe në konturimin e përmbajtjes, të mjaft koncepteve të nevojshme që u përfshinë në punim. Gjithashtu, ajo na ndihmoi edhe për të evidentuar teoritë. Qëllimi ynë i përzgjedhjes të literarurës bashkëkohore ishte përcaktimi i mirë i fushës së studimit, gjenerimi i pyetjeve kërkimore, evidentimi i asaj ç ka është arritur dhe çfarë mbetet për t u arritur nëpërmjet thellimit të njohjes. Zgjedhja e literaturës është shtrirë mbi një numër relativisht të konsiderueshëm autorësh të huaj si dhe informacioneve vendase, duke marrë në konsideratë natyrën komplekse të problematikës së financimit të kompanive në vendin tonë. Punimet mbi këtë temë, pjesë apo aspekte të veçanta të saj, patën vlerën dhe rëndësinë e tyre si burime reference. Nga këto punime u përftuan mjaft nga burimet e informacionit të përdorur. Në aspektin e brendshëm u përdorën mjaft burime informacioni dhe të dhëna sekondare. Faza e dytë: Mbledhja e të dhënave Mbledhja e të dhënave përfshin grumbullimin e të dhënave nga publikime të Bankës së Shqipërisë, statistika të BSH, Buletine të BSH, INSTAT, të cilat u përdoren për të mbledhur informacione, për të mbledhur informacione u përdorën pyetësorë dhe anketa.. Faza e tretë: analiza e të dhënave Në realizimin me sukses të objektivave të caktuara në këtë studim jemi mbështetur në metodën e analizës dhe sintezës dhe në analizën e të dhënave sekondare. 7

8 Përcaktimi i problemit të studimit. Pas përmbysjes së rregjimit komunist, Shqipëria ka kaluar nëpër një proçes të ndryshimeve të mëdha ekonomike e sociale. Natyrisht në këtë proçes të gjerë e të gjithanshëm, në fokus kanë qenë edhe problemet që kanë hasur kompanitë në gjetjen e fondeve për financim. Në Shqipëri, ashtu sikurse edhe në vendet e tjera në zhvillim, kompanitë kanë probleme me gjetjen e një burimi financimi. Vendet në zhvillim kanë pamjaftueshmëri të burimeve të financimit, ato karakterizohen gjithashtu edhe nga probleme që lidhen me funksionimin e tregjeve financiare. Prandaj, një nga ojektivat kryesor të këtij studimi është analiza e problemeve që kanë kompanitë shqiptare në lidhje me financimin e tyre. Gjatë studimit do të analizohen gjithashtu përvoja e vendeve të BE dhe vendeve në zhvillim, me synim përfitimin nga përvojat më të mira. Formulimi i çështjeve të studimit Gjatë fazës së konceptimit të punimit u përcaktuan edhe një grup çështjesh dhe nënçëshjesh, si pyetje që orientuan kërkimin tonë drejt gjetjes së përgjigjeve të nevojshme të kësaj përpjekjeje. Ato u formuluan në kohezion dhe mbi bazën e një logjike që kërkonte spjegimin e fenomenit reformues të marrë në studim. Analiza e të dhënave është strukturuar mbi këtë logjikë çështjesh : Cilat janë burimet financiare disponible për kompanitë në vendet në zhvillim? Cilat janë mundësitë e zgjedhjes së burimeve të financimit në vendet e zhvilluara? Cilat janë problemet dhe vështirësitë që ekzistojnë aktualisht në gjetjen e burimeve të financimit nga kompanitë shqiptare? A do të zgjidhte problemet që kanë kompanitë shqiptare në gjetjen e burimeve financiare funksionimi i Bursës së Tiranës? A i plotësojnë kushtet kompanitë shqiptare për t u listuar në Bursën e Tiranës? 8

9 Kapitulli i parë Nevoja e kompanive për financim dhe burimet e financimit 1.1 Burimet e brendëshme 1.2 Burimet e jashtme 1.1 Burimet e brendëshme Burimet e financimit të kompanive mund t i ndajmë në dy grupe kryesore (figura 1) : Burimet të brendëshme Burimet të jashtme Kompanitë sigurojnë kapital financiar nga brenda duke mbajtur fitimet e gjeneruara. Këto fonde përfaqësojnë ndryshimin pozitiv ndërmjet shpenzimeve që krijon kompania dhe të ardhurave që krijon ajo. Një burim tjetër i mbrendshëm i financimit janë kursimet e gjeneruara përmes menaxhimit më eficient të kapitalit qarkullues. Ky kapital është i shkrirë në aktivet dhe detyrimet afatshkurtra. Menaxhimi më eficient i kërkesave ndaj blerësve, detyrimeve ndaj furnitorëve, stoqeve të mallrave dhe rezervave monetare, mund të zvogëloj mbitërheqjet nga llogaria bankare dhe ngarkesat me interesa dhe të rris rezervat monetare. Burim i mbrendshëm financimi janë dhe fondet e amortizimit të aktiveve të qëndrueshme të trupëzuara. Figura 1. Burimet e financimit të kompanive Burimet e financimit Burimet e brendëshme Burimet e jashtme Fitimet e mbajtura Kursimet nga menaxhmenti Instrumentet e borxhit Instrumentet e kapitalit Amortizimi 9

10 Kompanitë preferojnë të përdorin fitimet e mbajtura si burime financimi sepse ato paraqiten si burime më të lira, por shuma e tyre është e kufizuar. Për këtë arsye ato duhet të konsiderojnë edhe burimet e jashtme të financimit. 1.2 Burimet e jashtme Ekzistojnë shumë burime të jashtme të financimit, të cilat ndahen në dy lloje kryesore : a) financimi me borxh dhe b) financimi me kapital aksioner. Financimi i jashtëm mund të klasifikohet edhe nga aspekti i afatit të fondeve (financim afatshkurtër dhe financim afatgjatë) dhe nga aspekti institucional (sigurimi i fondeve financiare përmes tregut financiar apo përmes ndërmjetësve financiarë). Figura 2. Burimet e jashtme të financimit Letrat me vlerë në tregjet e kapitalit Borxhi Aksionet Huatë bankare E zakonshme Obligacionet Të preferuara Letra komerciale Dëftesat e garantuara Kontratat me qira Edhe pse korporatat e mëdha, kohë pas kohe, sigurojnë kapitalet përmes emetimit të borxhit, mënyra më e rëndësishme e sigurimit të kapitalit nga burimet jashtë firmës, por që përdoret më rrallë, është emetimi i aksioneve. Raporti midis burimeve të brendëshme dhe burimeve të jashtme Burimet e brendëshme të financimit përbëjnë pjesën më të madhe të fondeve për financimin e aktivitetit të kompanive, zakonisht ndërmjet 50-70%. Edhe pse në periudha të caktuara kohore burimet e jashtme të financimit shënojnë një rritje të konsiderueshme, ato mbeten me një rëndësi më të vogël në krahasim me burimet e brendëshme të financimit. 10

11 Faktorët që ndikojnë në raportin midis burimeve të financimit Raporti midis burimeve të brendëshme dhe burimeve të jashtme të financimit varet nga disa faktorë, si vijon: Shuma e fondeve të nevojshme Shkalla e fitimit e operacioneve Kosto oportune e fitimeve të mbajtura Kostot që shoqërojnë burimet e jashtme të financimit Disponueshmëria e burimeve të jashtme për kompaninë Politika e dividentit e kompanisë Burimet e financimit afatshkurtër 1 Burimet e financimit afatshkurtër përdoren për financimin e aktiveve afatshkurtra dhe shlyerja e tyre bëhet brenda një viti. Burimet kryesore të financimit afatshkurtër janë: Kredia tregtare Është një burim financimi i rastit dhe është tepër e rëndësishme për biznesin e vogël. Kreditë nga bankat tregtare Kredia afatshkurtër nga bankat tregtare paraqitet në bilancet kontabël të shoqërive në zërin Hua nga bankat tregtare dhe është e dyta për nga rëndësia pas kredisë tregtare si burim financimi afatshkurtër. Letrat tregtare Letrat tregtare përdoren si burim financimi afatshkurtër nga kompanitë e mëdha. Ato përbëhen nga kambiale që kompanitë e mëdha u shesin shoqërive të tjera, shoqërive të sigurimit, fondeve të pensioneve dhe bankave. Faktoringu Është një formë tjetër financimi afatshkurtër. Shoqëritë u shesin klientët institucioneve financiare që luajnë rolin e blerësit të kredive (faktorit). Kjo formë financimi është e përshtatshme dhe me përparësi por mund të jetë e kushtueshme. Në vendin tonë kjo formë financimi nuk përdoret pasi mungojnë institucionet financiare që të luajnë rolin e faktorit. Pak firma mund të ekzistojnë pa fonde me afat të shkurtër 2. 1 Beshir Ciceri, Halit Xhafa, Drejtim Financiar 2, ribotim Herbert B. Mayo «Finance : an introduction» 11

12 Burimet e financimit afatmesëm Burimet e financimit afatmesëm shlyhen brenda një periudhe 1-5 vjeçare dhe përdoren për financimin e investimeve afatmesme. Format kryesore të burimeve të financimit afatmesëm janë: Kredia bankare afatmesme Kjo kredi i jepet një biznesi nga bankat tregtare për një kohë mbi 1 deri 5 vjet. Shlyerja bëhet me këste dhe interesi llogaritet mbi borxhin e mbetur. Si garanci përdoret hipoteka e ndërtesave, por kompanitë e mëdha mund të marrin hua edhe pa garanci. Kontratat e shitjes së kushtëzuar Shitja e kushtëzuar parakupton ruajtjen e pronësisë së shitësit mbi pajisjen derisa blerësi të bëjë pagesën tërësore. Përdoren për të financuar blerjen e pajisjeve të reja nga shoqëritë. Kontratat e qirasë (leasing) Kontratat e qirasë janë një formë bashkëkohore financimi afatmesëm. Ato marrin forma të ndryshme, por më të rëndësishmet janë: Shitja dhe dhënia e përkohshme me qira (leaseback). Shoqëria që ka në pronësi pajisje, fillimisht ja shet ato një institucioni financiar. Njëkohësisht bën një marrëveshje për marrjen e tyre me qira nga institucioni financiar. Kontratat e qirasë oprerative (full service leasing). Qiradhënësi merr përsipër mirëmbajtjen e pajisjeve. Qiramarrësi mund ta prishë kontratën para mbarimit të afatit të saj. Kontrata e qirasë financiare. Qiradhënësi nuk merr përsipër mirëmbajtjen e pajisjeve. Këto lloj kontratash nuk mund të prishen para mbarimit të afatit të tyre. Burimet e financimit afatgjatë Kompanitë përdorin burime afatgjata për financimin e projekteve afatgjata. Në burimet e financimit afatgjatë futen aksionet e zakonshme, aksionet e parapëlqyera dhe borxhi afatgjatë (obligacionet). Kuptohet se emetimi dhe shitja e titujve afatgjatë kanë një kosto. Vlerësimi i aksioneve të zakonshme si burim financimi Aksionet e zakonshme si burim financimi kanë një sërë përparësish dhe mangësish për kompaninë emetuese. Përparësitë 1. Aksionet e zakonshme nuk kanë kosto fikse. Kompania paguan dividendë vetëm nëse realizon fitim. 2. Aksionet e zakonshme nuk e kanë detyrimin e kthimit si obligacionet. 12

13 3. Shitja e aksioneve rrit mundësinë e kompanisë për të marrë borxh. 4. Aksionet e zakonshme shiten më lehtë se titujt e borxhit, sepse: a) Kanë kthyeshmëri më të lartë se aksionet e parapëlqyera ose se titujt e borxhit. b) I japin investitorit një mbrojtje më të mirë kundër inflacionit, sepse ata përfaqësojnë një pronë të kompanisë. Mangësitë 1. Shitja e aksioneve të zakonshme shton të drejtat e votës, ose kontrollin e aksionerëve të tjerë që futen në kompani. Për këtë arsyje financimi me aksione të zakonshme shpesh mënjanohet nga kompanitë. Pronarët-drejtues mund të mos jenë të prirur për të ndarë kontrollin e kompanisë së tyre me të tjerët. 2. Aksionet e zakonshme u japin një numri më të madh pronarësh të drejtën e ndarjes së fitimeve. Përdorimi i borxhit mund ta verë kompaninë në gjendje të përdorë fonde me shpenzime të vogla, ndërsa aksionet e zakonshme u japin aksionerëve të rinj të drejtën e marrjes së fitimeve neto të kompanisë. 3. Shpenzimet e nënshkrimit dhe të tregtimit të aksioneve të zakonshme, janë zakonisht më të larta nga ato për nënshkrimin dhe tregtimin e aksioneve të parapëlqyera ose të titujve të borxhit. 4. Kostoja e aksioneve të zakonshme është më e madhe se ajo e borxhit. Prandaj nëse kompania ka një borxh më të vogël nga ai që duhet për një strukturë optimale kapitali, kosto mesatare e kapitalit do të jetë më e lartë nga sa duhet. 5. Dividentët e aksioneve të zakonshme nuk zbriten për efekt të llogaritjes së tatimit, ashtu siç ndodh me interesat e obligacioneve. Vlerësimi i borxhit afatgjatë si burim financimi Nga këndvështrimi i kompanisë që emeton obligacione, borxhi afatgjatë ka një sërë përparësish dhe mangësish. Përparësitë 1. Kostoja e borxhit (interesi) është e përcaktuar që me emetimin e titujve dhe nuk ndryshon deri në mbarim të afatit të shlyerjes së tyre. Zotëruesit e obligacioneve nuk marrin pjesë në fitimet e mëdha që mund të realizojë kompania. 2. Përqindja e kthyeshmërisë së parashikuar për borxhin është më e ulët nga ajo e aksioneve të zakonshme ose të parapëlqyera. 3. Aksionerët nuk humbasin asnjë pjesë të kontrollit mbi kompaninë, nëse ajo përdor financimin me anë të borxhit. 13

14 4. Pagesat e interesit të borxhit zbriten për efekte fiskale. Kjo bën që një pjesë të kostos së borxhit ta përballojë shteti. 5. Fakti që kontrata obligacionare përmban kushtin e shlyerjes së borxhit para mbarimit të afatit, ndihmon në krijimin e një strukture financiare të luhatshme për kompaninë. Mangësitë 1. Borxhi ka një kosto fikse, e cila duhet përballuar edhe në kushtet e mosrealizimit të fitimeve. Kjo mund të çojë në mospagimin e interesave, gjë që nga ana e vet shton frikën e huadhënësve, të cilët mund të kërkojnë kthimin e shumave kryesore. Një gjendje e tillë mund të çojë derë në falimentimin e kompanisë. 2. Një risk më i madh përmban përqindje më të larta të kapitalizimit të fitimit aksioner. Pra, edhe nëse leva financiare është e favorshme dhe shton fitimin për aksion, përqindjet më të larta të kapitalizimit, që sjell leva mund të bëjnë që të ulet vlera e aksioneve të zakonshme. 3. Borxhi ka zakonisht një afat shlyerje të përcaktuar me saktësi. Për këtë arsye drejtuesi financiar duhet të marrë masa paraprake për shlyerjen e tij. Një masë e tillë siç dihet është krijimi i një fondi amortizimi financiar. 4. Me që borxhi afatgjatë është një angazhim për një kohë të gjatë, ai përmban një risk të lartë. Parashikimet dhe planet sipas të cilave ka qenë emetuar borxhi mund të ndryshojnë. Borxhi mund të bëhet një barrë ose mund të jetë përparësi. Për shembull, nëse fitimi dhe niveli i çmimeve ulen shumë mendimi për të marrë shumë borxh mund të quhet një politikë financiare jo e drejtë. 5. Në një marrëdhënie kontraktore kushtet e kontratës obligacionare mund të jenë shumë më të rrepta se në një marrëveshje të kredisë afatshkurtër. Pra, kompania mund t u nënështrohet detyrimeve më të mëdha të cilat çregullojnë dhe paralizojnë kontratën obligacionare afatgjatë më shumë se kur merret borxh afatshkurtër ose kur emetohen aksione të zakonshme. 6. Sigurimi i fondeve me anë të borxhit afatgjatë ka një kufi. Disa rregulla të politikës financiare, përgjithësisht të pranuara, përcaktojnë se raporti i borxhit nuk duhet të kalojë disa kufij. Këto rregulla financiare parandaluese përcaktojnë kufijtë deri në të cilët mund të sigurohen fonde me anë të borxhit afatgjatë. Vlerësimi i aksioneve të parapëlqyera si burim financimi Nga këndvështrimi i kompanisë emetuese, emetimi i aksioneve të parapëlqyera ka një sërë përparësish dhe mangësish. 14

15 Përparësitë 1. Përparësia më e madhe është se kompania nuk ka detyrimin për të kryer pagesën e dividentëve kur nuk ka mundësi. 2. Një kompani me kthyeshmëri të lartë, që dëshiron të zgjerohet, mund të sigurojë fitime më të mëdha për aksionerët fillestarë, me anë të shitjes së aksioneve të parapëlqyera, në krahasim me aksionet e zakonshme. 3. Duke shitur aksione të parapëlqyera, drejtuesi financiar mënjanon kushtin e pjesëmarrjes së barabartë në fitim, i cili është i pranishëm kur shiten aksione të reja të zakonshme. 4. Aksionet e parapëlqyera e lejojnë kompaninë të mënjanojë ndarjen e kontrollit, me anë të pjesëmarrjes në votime. 5. Meqë aksionet e parapëlqyera, zakonisht nuk kanë as afat shlyerje dhe as fond amortizimi financiar, ata janë më fleksibile nga obligacionet. Mangësitë 1. Përgjithësisht, aksionet e parapëlqyera shiten me një përqindje kthyeshmërie më të lartë se ajo e obligacioneve. 2. Dividentët e parapëlqyer nuk zbriten për efekte fiskale, gjë që e bën shumë më të lartë koston e tyre në krahasim me atë të obligacioneve. Aksionet e parapëlqyera mund të jenë një formë e dëshirueshme financimi kur përdorimi i borxhit do të sillte një risk të tepruar, ndërsa emetimi i aksioneve të zakonshme do të ndikonte në problemet e kontrollit të kompanisë. Nëse shitjet dhe fitimi i kompanisë paraqiten me luhatje të mëdha përdorimi i borxhit me shpenzime fikse të interesit mund të jetë me rrezik. Në këtë rast aksionet e parapëlqyera mund të ofrojnë një kompromis të pranueshëm. Përdorimi i tyre si burim financimi do të ishte me shumë efektivitet nëse kompania ka një raport borxhi shumë të rënduar. 15

16 Kapitulli i dytë Teori të strukturës së kapitalit 2.1 Kostoja e kapitalit aksioner 2.2 Kostoja e borxhit 2.3 Struktura optimale e kapitalit 2.4 Leva financiare dhe risku 2.5 Faktorët që ndikojnë në vendimet e strukturës së kapitalit 2.5.1Strategji të financimit të kompanive franceze një analizë empirike Teori të strukturës së kapitalit 3 Kjo teori nuk jep shpjegim për gjithçka, ajo siguron një vështrim të vlefshëm mbi dobinë e financimit me borxh krahasuar me financimin me aksione. Kuptimi i teorisë së strukturës së kapitalit i ndihmon menaxherët në krijimin e strukturës optimale të kapitalit për kompaninë. Teoria moderne e strukturës së kapitalit starton që në vitin 1958 me Modigliani dhe Miller. Ata vërtetuan se vlera e një kompanie është e pavarur nga struktura e kapitalit. Përfundimet e MM sugjerojnë se nuk ka rëndësi si e financon veprimtarinë e saj një kompani pasi struktura e kapitalit është e pavarur nga vlera e kompanisë. Studimi i MM ishte bazuar mbi disa supozime jorealiste. Pavarësisht nga këto supozime apo hipoteza joreale, rezultatet e teorisë së MM janë mjaft të rëndësishme. Duke treguar kushtet në të cilat struktura e kapitalit është e pavarur, MM paraqitën gjithashtu të dhëna se çfarë duhet të ketë një strukturë kapitali që të jetë optimale dhe të ketë kështu ndikim në vlerën e kompanisë. Ekziston një teori e dytë e strukturës së kapitalit që është teoria e sinjaleve. MM supozuan se investitorët dhe menaxherët kanë ekzaktësisht të njëjtin informacion mbi treguesit financiarë të kompanisë ky quhet informacion simetrik. Sidoqoftë, shpesh menaxherët kanë më tepër informacion se sa investitorët e jashtëm. Ky quhet informacion asimetrik dhe ka ndikim të rëndësishëm në strukturën e kapitalit. 2.1 Kostoja e kapitalit aksioner (kapitali i vet) Shumë pak kompani operojnë pa përdorim të dyanshëm të financimit me anë të borxhit dhe financimit me anë të kapitalit aksioner. Burimet e fondeve nuk janë pa pagesë, kreditorët 3 Halit Xhafa, Beshir Ciceri Drejtim Financiar 1 ribotim

17 kërkojnë pagesën e interesit, investitorët e kapitalit aksioner kërkojnë fitimin me anë të dividendëve dhe diferencës së çmimeve të aksioneve. Kapitali i vet përbëhet nga fondet afatgjata të siguruara nga pronarët e kompanisë. Ndryshe nga fondet e huajtura që duhen paguar në një datë të caktuar në të ardhmen, kapitali vetjak qëndron në kompani për një periudhë të pacaktuar kohe. Aksioni i zakonshëm është forma më e shtrenjtë e kapitalit të vet. Kostoja e kapitalit aksioner varet nga dividendi dhe nga çmimi që investitorët janë të gatshëm të paguajnë për aksionin (është norma e fitimit e kërkuar nga investitorët për aksionet e zakonshme). Kostoja e kapitalit aksioner është një kosto oprtune, është e ardhura që këta investitorë kërkojnë prej kompanisë, që të kënaqë përdorimet e mundëshme të parasë së tyre. 2.2 Kostoja e borxhit Kapitali borxh përfshin të gjitha huamarrjet afatgjata të shoqërisë. Kosto e borxhit është më e ulët se kosto e formave të tjera të financimit. Kjo për shkak se huadhënësit përballojnë një risk më të vogël se sa kontribuesit afatgjatë të kapitalit. Risku i tyre është më i vogël sepse: 1. Kanë një prioritet më të madh për të pasur të drejta mbi fitimet apo aktivet në dispozicion. 2. Ushtrojnë një presion shumë më të madh ligjor kundrejt kompanisë për përfitimin e pagesave në krahasim me aksion-mbajtësit. Kostoja e borxhit është e lidhur me normën e interesit, tarifën e tatimit mbi të ardhurat e kompanisë dhe riskun. Ligjet e tatimeve e lejojnë zbritjen e interesit përpara llogaritjes së të ardhurave të tatueshme të kompanisë. Shpenzimet e interesit ndahen me shtetin, kështu që kostoja efektive e financimit me borxh zvogëlohet. 2.3 Struktura optimale e kapitalit Në literaturën financiare ka mjaft debate mbi faktin nëse ekziston një strukturë optimale kapitali. Këto debate kanë filluar që nga fundi i viteve 50 dhe akoma nuk është arritur një rezultat konkret. Ata që besojnë se ekziston një strukturë optimale kapitali, zbatojnë metodën tradicionale, ndërsa ata që besojnë se një strukturë e tillë nuk ekziston janë mbështetës të metodës M&M, e quajtur kështu për nder të krijuesve të saj Franco Modigliani dhe Merton H. Miller. Shpesh drejtimit të kompanisë i lindin pyetje si: Cili është kombinimi më i mirë i burimeve financiare, cila është struktura optimale e kapitalit të kompanisë? 17

18 Cili kombinim i financimit me anë të borxhit dhe me anë të kapitalit aksioner minimizon koston e kapitalit të kompanisë? Kombinimi më i mirë i burimeve financiare të kompanisë quhet strukturë optimale e kapitalit. Struktura optimale e kapitalit jep avantazhin e levës financiare pa rritje jashtë mase të risqeve financiare. Në fakt ajo minimizon koston e përgjithshme të fondeve të kompanisë. Kostoja e borxhit është më e vogël se kostoja e kapitalit aksioner. Borxhi është më i lirë sepse është më pak riskoz për investitorin se sa pronësia, dhe shteti lejon zbritjen e shpenzimeve për interesa para përcaktimit të të ardhurave të tatueshme. Drejtimi i kompanisë mund të ulë koston e kapitalit me anë të zëvendësimit të kapitalit aksioner me borxh. Mirëpo, ndërsa rritet pesha e mjeteve të financuara nga borxhi kompania bëhet më riskoze dhe rritet edhe kostoja e borxhit edhe kostoja e kapitalit aksioner. Ajo që duhet të përcaktojë drejtimi i kompanisë është kombinimi optimal i financimit me borxh dhe financimit me aksione, që do të minimizojë koston e kapitalit të kompanisë. Kur kjo përcaktohet, drejtimi duhet të kërkojë ta ruajë këtë kombinim të veçantë të financimit me borxh dhe kapital aksioner. Struktura optimale e kapitalit është llogaritur 4 se ndodh në një nivel financimi me borxh 40% dhe financimi me burimet e veta 60%. 2.4 Leva financiare dhe risku Leva financiare ekziston kur kompania përdor financimin me anë të borxhit, kur kompania pasi ka siguruar fondet mund të fitojë më shumë se sa ka rënë dakort të paguajë për burimet e fondeve. Domethënë në qoftë se kompania siguron fondet me 10% dhe fiton nga to 12%, shtesa prej 2% shkon për pronarët e kompanisë (rrit fitimin që sigurohet nga aksionerët e kompanisë). Megjithëse leva financiare rrit normën e fitimit të pronarëve, financimi me borxh nuk përdoret në raporte të larta pasi ai rrit riskun financiar, kompania bëhet më riskoze. Kjo rritje e riskut rrit: 1) mundësinë për luhatje në fitimet e aksionerëve dhe 2) normën e interesit që u paguhet kreditorëve për përdorimin e parasë së tyre. Struktura e kapitalit të një kompanie duhet ndërtuar duke patur në vëmendje riskun. Struktura e kapitalit shoqërohet me një nivel risku financiar. Sa më shumë financim me borxh dhe me aksione të preferuar të sigurojë një kompani në strukturën e saj të kapitalit, aq më e madhe është leva e saj financiare dhe risku financiar. 4 Herbert B. Mayo «Finance : an introduction» 18

19 Për të matur shkallën e financimit me borxh, përdoren një sërë raportesh, që emërtohen raportet e levës. Pesha që zë borxhi në strukturën e kapitalit të shoqërisë është shumë e rëndësishme. Përdorimi i borxhit rrit riskun, sepse borxhi shoqërohet me një kosto fikse në formën e shpenzimeve të interesit dhe kthimin e principalit. Dështimi në pagimin e interesave në fund të fundit çon në falimentim. Një shoqëri me shkallë të lartë borxhi, ka vështirësi në zgjerimin e financimit me borxh, pasi kreditorët mund të japin borxh vetëm për norma të larta interesi. Por borxhi përfaqëson gjithashtu mundësi potenciale për fitime më të mëdha për pronarët e shoqërisë. Kur borxhi përdoret me sukses, në qoftë se fitimet operative janë më shumë se të mjaftueshme për të mbuluar kostot fikse të borxhit, të ardhurat për aksionerët rriten nëpërmjet levës financiare. Raportet e levës janë të lidhura me treguesin e riskut 5. Shoqëritë që kanë raporte të larta të levës konsiderohen si më riskoze, sepse ekzistojnë më pak mundësi për të mbrojtur kreditorët, në qoftë se bie vlera e mjeteve të shoqërisë. Raportet e levës janë gjithashtu një matës i riskut edhe për investitorët, sepse shoqëritë që përdorin financim të lartë me anë të borxhit përbëjnë objekt investimi më riskoz. Në qoftë se vlera e mjeteve bie, ose në qoftë se shoqëria do të pësonte rënie në shitjet dhe humbje, kapitali aksioner shkatërrohet më shpejt për shoqëritë që kanë levë më të lartë financiare, se sa për shoqëritë që nuk e përdorin levën financiare. Raportet e levës janë të ndryshme për shoqëri të ndryshme. Brenda një industrie ekziston një raport optimal i borxhit ndaj aktiveve gjithsej. Gjetja e strukturës optimale të kapitalit është e rëndësishme për të maksimizuar vlerën e një shoqërie. Raportet e levës për disa nga shoqëritë aksionere që veprojnë në Korçë. Raportet e llogaritur përfshijnë një periudhë 5 vjeçare, para krizës financiare botërore dhe gjatë saj. Për llogaritjen e raporteve janë shftytëzuar të dhëna financiare të disa nga kompanitë aksionere private që veprojnë në sektorë të ndryshëm dhe që janë më aktivet në Korçë. Të dhënat financiare janë marrë nga pasqyrat financiare që këto kompani dorëzojnë në tatimet. 5 Herbert B. Mayo Finance: an introduction 19

20 Tabela.1 Raportet e levës Kompania UINA sha. Raportet e levës Borxhi gjithsej/aktive gjithsej 84.6% 84.7% 82.7% 79.9% 80.3% Borxhi aftgjatë/aktivet gjithsej 78.9% 82.2% 77.9% 74.5% 73.5% Borxhi gjithsej/kapitali vetjak 5.5 herë 5.5 herë 4.8 herë 3.9 herë 4 herë Grafiku.1 Raporti i borxhit Burimi: Të dhënat janë marrë nga pasqyrat financiare të kompanive Grafiku.2 Raporti i borxhit afatgjatë ndaj kapitalizimit Burimi: Të dhënat janë marrë nga pasqyrat financiare të kompanive Grafiku.3 Borxhi ndaj kapitalit të vet Burimi: Të dhënat janë marrë nga pasqyrat financiare të kompanive 20

21 Raporti Borxhi gjithsej/aktive gjithsej dhe raporti Borxhi aftgjatë/aktivet gjithsej janë shumë të lartë për periudhën e studiuar, gjithashtu kompania ka gjatë kësaj periudhe treguesin ROA shumë më të vogël se përqindja e interesit për borxhin e marrë (12%) ROA 2.5% 4% 3.5% 0.2% Tabela.2 Raportet e levës Korça Gas sha. Raportet e levës Borxhi gjithsej/aktive gjithsej 95.3% 90.9% 83.9% 89.6% 80.6% Borxhi aftgjatë/aktivet gjithsej 90% 90.1% 83% 85.9% 76.4% Borxhi gjithsej/kapitali vetjak 20 herë 10 herë 5 herë 9 herë 4.2 herë Grafiku.4 Raporti i borxhit Burimi: Të dhënat janë marrë nga pasqyrat financiare të kompanive Grafiku.5 Raporti i borxhit afatgjatë ndaj kapitalizimit Burimi: Të dhënat janë marrë nga pasqyrat financiare të kompanive 21

22 Grafiku.6 Borxhi ndaj kapitalit të vet Burimi: Të dhënat janë marrë nga pasqyrat financiare të kompanive Raporti Borxhi gjithsej/aktive gjithsej dhe raporti Borxhi aftgjatë/aktivet gjithsej janë shumë të lartë për periudhën e studiuar, gjithashtu kompania ka gjatë kësaj periudhe treguesin ROA shumë më të vogël se përqindja e interesit për borxhin e marrë (12%) ROA 5.9% 5.9% 4.1% 5.9% Tabela.3 Raportet e levës Beton Plus SHA. Raportet e levës Borxhi gjithsej/aktive gjithsej 71.1% 64.4% 50.5% 47.1% 48.7% Borxhi aftgjatë/aktivet gjithsej 72.1% 48.7% 41.1% 37.5% 32.5% Borxhi gjithsej/kapitali vetjak 3.14 herë 1.8 herë 1.1 herë 0.9 herë 0.9 herë Grafiku.7 Raporti i borxhit Burimi: Të dhënat janë marrë nga pasqyrat financiare të kompanive 22

23 Grafiku.8 Raporti i borxhit afatgjatë ndaj kapitalizimit Burimi: Të dhënat janë marrë nga pasqyrat financiare të kompanive Grafiku.9 Borxhi ndaj kapitalit të vet Burimi: Të dhënat janë marrë nga pasqyrat financiare të kompanive Raporti Borxhi gjithsej/aktive gjithsej dhe raporti Borxhi aftgjatë/aktivet gjithsej janë shumë të lartë për periudhën e studiuar, gjithashtu kompania ka gjatë kësaj periudhe treguesin ROA shumë më të vogël se përqindja e interesit për borxhin e marrë (12%) ROA 5.8% 19% 1% 0.8% Tabela.4 Raportet e levës XBP sha. Raportet e levës Borxhi gjithsej/aktive gjithsej 72.3% 79% 93.04% 93.1% 113% Borxhi aftgjatë/aktivet gjithsej 64.6% 74.5% 91.6% 90.8% 115% Borxhi gjithsej/kapitali vetjak 2.6 herë 3.7 herë 13.3 herë 13.5 herë -8.6 herë 23

24 Grafiku.10 Raporti i borxhit Burimi: Të dhënat janë marrë nga pasqyrat financiare të kompanive Grafiku.11 Raporti i borxhit afatgjatë ndaj kapitalizimit Burimi: Të dhënat janë marrë nga pasqyrat financiare të kompanive Grafiku.12 Borxhi ndaj kapitalit të vet Burimi: Të dhënat janë marrë nga pasqyrat financiare të kompanive 24

25 Raporti Borxhi gjithsej/aktive gjithsej dhe raporti Borxhi aftgjatë/aktivet gjithsej janë shumë të lartë për periudhën e studiuar, gjithashtu kompania ka gjatë kësaj periudhe treguesin ROA shumë më të vogël se përqindja e interesit për borxhin e marrë (12%). Në vitin 2010 ROA ishte 0.7%, ndërsa për 2011 kompania rezulton me humbje. Rezulton se këto kompani gjatë periudhës së studimit kanë raporte të larta borxhi, gjithashtu ROA për këto kompani është shumë më e vogël se norma e interesit për borxhin e marrë. Mund të dalim në përfundimin se këto kompani kanë aftësi të dobët paguese pasi nuk mund të shlyejnë dot borxhet afatshkurtra. Paaftësia paguese çon në falimentim, por këto kompani aktualisht janë nga më aktivet në qytetin e Korçës. Mendimi im personal është se ato janë në situata më të mira financiare se sa tregojnë pasqyrat financiare të tyre. Informaliteti në bizneset shqiptare vazhdon të mbetet një problem serioz. 2.5 Faktorët që ndikojnë në vendimet e strukturës së kapitalit Meqënëse kompanitë nuk mund të përcaktojnë strukturat e sakta optimale të kapitalit, në përcaktimin e tyre menaxherët duhet të përdorin vlerësime e gjykime të tyre. Analiza e vlerësimit përfshin disa faktorë të ndryshëm që jepen më poshtë. Në një situatë një faktor i caktuar mund të ketë rëndësi të madhe. Në një situatë tjetër, po ai faktor mund të jetë i parëndësishëm. 1. Konservatorizmi i menaxherëve. Menaxherët janë më konservatorë në përdorimin e huamarrjes se sa do të dëshironin aksionerët. 2. Qëndrimet e huadhënësve dhe agjensive të vlerësimit. Pavarësisht nga analiza vetjake e një menaxheri mbi huamarrjen e duhur për kompaninë e tij, nuk mund të vihet në dyshim se qëndrimet e huadhënësve dhe agjensive të vlerësimit, shpesh janë përcaktues të rëndësishëm të strukturave financiare. 3. Kapaciteti i huamarrjes rezervë dhe fleksibiliteti i financimit. Është venë re se kompanitë mbajnë pak kapacitet huamarrës rezervë, që i mundëson atyre huamarrje në afate të favorshme. Për të siguruar fleksibilitet financimi, kompanitë përgjithësisht përdorin më pak borxh nën kushtet normale, duke paraqitur kështu një kuadër financiar më të fortë në krahasim me ç mund të kishin në rast të kundërt. 4. Kontrolli. Ndikimi i borxhit në pozicionin e kontrollit të menaxhimit të një kompanie mund të ndikojë edhe vendimin e strukturës së kapitalit. Gjykimet mbi kontrollin nuk sugjerojnë domosdoshmërisht përdorimin e borxhit apo të kapitalit të vet, por në qoftë 25

26 se menaxhimi nuk ka kontrollin mazhoritar, duhet marrë në konsideratë ndikimi i vendimeve të financimit mbi kontrollin. 5. Struktura e aktiveve. Kompanitë, aktivet e të cilave përdoren si garanci për huatë, tentojnë të përdorin borxh disi me tepricë. Kështu, kompanitë e pasurive të patundshme tentojnë të përdorin shumë huamarrje. 6. Kompanitë me normë rritjeje. Kompanitë me zhvillim të shpejtë tentojnë të përdorin më shumë borxh se sa kompanitë me zhvillim më të ngadaltë. 7. Përfitueshmëria. Kompanitë me përqindje shumë të larta të kthimit nga investimet përdorin relativisht pak borxh. 8. Tatimet. Interesi është një shpenzim i zbritshëm, ndërsa dividentët nuk janë të zbritshëm, kështu që sa më e lartë të jetë përqindja e tatimit të kompanisë, aq më e madhe është përparësia e saj për të përdorur borxh Strategji të financimit të kompanive franceze Punë të mëparshme dhe hipoteza Për të kuptuar përcaktuesit e strukturave të kapitalit, shumica e studimeve bëjnë prerje tranversale, që ngrejnë hipotezën që ndërmarrjet kanë arritur dhe ruajnë sasinë e borxhit optimal. Këndvështrimet e Shyam-Sunder dhe Myers (1999) si dhe Fama dhe French (1997) i analizojnë zgjedhjet e financimit në një prespektivë dinamike afatshkurtër. Preokupimi për të studiuar evoluimin afatgjatë nuk mungon por përgjithësisht studimet bëhen në mënyrë të përmbledhur. Punët empirike më të afërta Fama dhe French (1997) si dhe Opler dhe Titman (1996) verifikojnë në mënyrë empirike proçesin e kthimit të borxhit drejt një niveli të synuar. Ndërmarrjet kanë synime të borxhit dhe në një afat të gjatë leva kthehet drejt synimit. Ky model klasik na jep rezultate konform me ato të arritura nga Rajan dhe Zingales (1995) me një model të krahasueshëm : rentabiliteti lidhet në mënyrë negative me borxhin dhe është variabla e vetme efekti i së cilës është vazhdimisht domethënës. Në një etapë të dytë Fama dhe French shpjegojnë ndryshimin e borxhit midis t dhe t+2 me një ndryshim të konstatuar në kohën t midis borxhit dhe synimit, si dhe me një vektor të variablave të tjerë, nga të cilat asnjëri nuk është domethënës. Në masën ku koefiçienti i 26

27 variablit largësi në lidhje me synimin është domethënës, autorët konfirmojnë që ndërmarrjet kanë tendencë për të çuar borxhin e tyre drejt nivelit të përcaktuar. Opler dhe Titman tregojnë që ndërmarrjet janë më në gjendje që të emetojnë borxh, kur borxhi i tyre është më i ulët se niveli i synuar dhe kur ato janë rentabile. Metoda e vlerësimit të treguesve është e ngjashme me atë që përdorin Fama dhe French, ndonëse masa e borxhit është e ndryshme. Rezultatet konfirmojnë se ndërmarrja i merr vendimet e financimit në mënyrë që t i afrohet nivelit të synuar të borxhit. Opler dhe Titman tregojnë gjithashtu se ndërmarrjet që kanë qënë rentabile në një të kaluar të afërt, kanë më shumë mundësi që të emetojnë borxh sesa kapital të vet. Kjo sjellje e menaxhimit të ndërmarrjeve, në lidhje me financimin nuk duket e veçantë për ndërmarrjet amerikane. Remolona (1990) tregon që në periudhën , në katër shtete amerikane ndërmarrjet administrojnë borxhin e tyre afatgjatë në mënyrë që të arrijnë një strukturë optimale të kapitalit. Përcaktimi i treguesit të synuar Idea sipas të cilës ndërmarrjet bëjnë zgjedhjet e tyre financiare në funksion të një treguesi të synuar rrjedh nga praktika e analizës financiare që përdor mesataret sektoriale për të vlerësuar gjendjen financiare të ndërmarrjeve. Sipas Shyam-Sunder dhe Myers (1999), nocioni i treguesit të synuar mund të bashkohet me rrymën teorike : Static Tradeoff Theory, ku niveli i optimal i borxhit arihet kur ekonomia margjinale që vjen nga përdorimi i borxhit anullohet nga shtimi i kostove potenciale të falimentimit. Megjithëse parimet janë të qarta përcaktimi konkret i borxhit optimal, si dhe formulimi i hipotezës që lidhet me faktorët përcaktues të treguesit të synuar, ngelet delikat. Kjo justifikon përdorimin e studimeve empirike. Harris dhe Raviv (1991, faqe 334) përmbledhin si më poshtë rezultatet e studimeve të tilla: borxhi rritet me aktivet materiale, përfitime fiskale të tjera nga interesat, oportunitetet e rritjes së ndërmarrjeve dhe zvogëlohet nga risku, nga probabiliteti i falimentimit, nga rentabiliteti. Supozojmë që ndërmarrjet përcaktojnë efektivisht një tregues të synuar por që i largohen atij periodikisht dhe në mënyrë domethënëse, pastaj i afrohen nën dikimin e faktorëve që lidhen përgjithësisht me kuadrin konceptual të Pecking Order Theory. Në një kuadër të tillë treguesi i synuar mund të përcaktohet si mesatarja ndërkohore e treguesit të borxhit. 27

28 Ndryshimi nga treguesi i synuar dhe Pecking Order Theory Leva mund të largohet nga ky nivel optimal për arsyje të ndryshme (investime, rentabilitet i dobët, emetime të rëndësishme) dhe këto ndryshime mund të vazhdojnë në periudha mjaft të gjata. Në një univers ku kostot e rregullimit nuk janë zero, ndërmarrja që administron borxhin e saj sipas një treguesi të synuar, përballon kosto fikse të emetimit për borxhin si dhe për kapitalin vetjak. Për secilën nga periudhat ushtrimore ndërmarrja gjeneron flukse monetare dhe i përdor ato plotësisht ose pjesërisht për financimin e rritjes së saj. Në periudha rentabiliteti të lartë dhe rritjeje të dobët, ndërmarrja do të gjenerojë likuiditete të tepërta dhe duhet të tregojë (të ketë) një tregues borxhi më të ulët sesa treguesi i synuar. Gjendja e kundërt do të mbizotërojë kur do të kemi një rentabilitet të dobët dhe rritje të shpejtë. Ndryshimi midis rentabilitetit dhe rritjes, të shprehura në përqindje, bëhet një faktor spjegues i ndryshimit të vërejtur midis borxhit real dhe borxhit të synuar. Goffin (1998) ilustron këtë vazhdimësi tepricash dhe defiçitesh në trema të financimit të jashtëm, që ai e lidhën me fazat e rethanave ekonomike. Zhdukja pak a shumë e shpejtë e këtyre ndryshimeve duhet të lidhet me vullnetin e drejtuesve për të kryer emetimet e nevojshme. Ky vullnet ka të ngjarë që të lidhet me faktorë të rigrupuar në kuadrin e Pecking Order Theory, ku drejtuesit favorizojnë mjetet e financimit më pak të ndjeshme ndaj asimetrisë së informacionit, preferojnë vetëfinancimin kundrejt borxhit dhe kryejnë emetimin e aksioneve veçse në fund. Për arsye të asimetrisë dhe të qëndrimit të drejtuesve financimi me emetim të aksioneve mund të jetë shumë i kushtueshëm. Në qoftë se nuk i referohemi kuadrit konceptual të Pecking Order Theory, këto ndryshime midis borxhit real dhe atij të synuar në parim duhet të mos zgjasin shumë (të ishin afatshkurtra). Në fakt, në mungesë të asimetrisë së informacionit ndërmarrja është indiferente ndaj mënyrave të financimit dhe do të plotësojë ndryshimin midis borxhit të synuar dhe borxhit real, sapo kostot e emetimit do t i duken të arsyeshme në lidhje me rëndësinë që ajo i jep mbajtjes së borxhit të synuar. Sidoqoftë në kuadrin e Pecking Order Theory largësia (ndryshimi) midis borxhit real dhe atij të synuar mund të marrë një karakter më të përhershëm, veçanërisht kur treguesi i borxhit e tejkalon treguesin e synuar, për arsye hezitimi për financimin me aksione. Mund të presupozohen marrdhënie të forta midis ndryshimit rentabilitet-rritje nga njëra anë dhe borxhit nga ana tjetër. Përveç kësaj, aftësia vetëfinancuese duhet të luante një rol të madh në proçesin e rregullimit të treguesit të vëzhguar drejt treguesit të synuar (Myers, 1993). Përfundimisht të pranosh kuadrin konceptual të Pecking Order Theory, çon në pranimin e një asimetrie në sjelljet financiare. Kjo skemë analize është koherente në rezultatet e shumë 28

29 punimeve empirike që tregojnë se evidenca më e fortë që i kundërvihet Static Trade-off Theory, është lidhja e fortë e zhdrejtë midis rentabilitetit dhe borxhit (Myers 1993, faqe 98). Kriteret e zgjedhjes së borxhit të ndërmarrjeve duken pra të udhëhequra nga ekzistenca e një treguesi të synuar optimal në një afat të gjatë për ndërmarrjen. Disa autorë si Fama dhe French, Remonola, integrojnë dy kuadrot teorike të Static Trade-off Theory dhe Pecking Order Theory. Asimetrisë së informacionit që shërben si suport për Pecking Order Theory mund t i referohemi për të shpjeguar pse ndërmarrjet i ndryshojnë përkohësisht këta tregues. Hipotezat e studimit janë si mëposhtë : Në kuadrin e Static Trade-off Theory nocioni i treguesit të synuar ka një impakt domethënës mbi zgjedhjet e financimit afatmesëm të ndërmarrjeve franceze. Ndërmarrjet bëjnë zgjedhjen e financimit sipas treguesve të synuar, në afat të mesëm ato që ndodhen mbi treguesit e synuar e pakësojnë borxhin dhe e kundërta. Në qoftë se integrohen konsideratat e lidhura me Pecking Order Theory, ndryshimet e treguesve të borxhit midis t dhe t+n duhet të ishin në funksion të ndryshimit midis treguesit të borxhit real dhe atij të synuar në fillim të periudhës, por dhe të variablave të tjera që janë: Rentabiliteti i aktivitetit. Presupozohet një marrëdhënie e zhdrejtë midis këtij variabli dhe ndryshimit të borxhit. Në fakt në kuadrin e Pecking Order Theory ndërmarrjet i plotësojnë shpejt situatat e nënborxhit por kundërshtojnë për të plotësuar devijimet e kundërta kur rentabiliteti lejon vetëfinancimin. Rritja e ndërmarrjeve. Në parim lidhja duhet të jetë pozitive me borxhin. Kur kapaciteti i vetëfinancimit ka shteruar ndërmarrjet përdorin borxhin. Madhësia e ndërmarrjeve. Marrëdhënia midis madhësisë së ndërmarrjeve dhe financimit është përgjithësisht e paqartë. Madhësia lidhet negativisht me shpenzimet e transaksioneve dhe emetimit. Siç e përmend Goffin (1999), ndryshimi midis borxhit real dhe synimit mund të lidhet me ndryshimet e përkohshme midis likuiditeteve dhe nevojave të fondeve për investimet, këtu kemi parasysh variablat e mëposhtëm: - nevoja për fonde qarkulluese - treguesi i investimeve. Këto duhet të lidhen pozitivisht me borxhin. 29

30 Kampione, masa dhe analizë përshkruese Të dhëna dhe masa Të dhënat vijnë nga baza e Disclosure Inc. E cila trajton të dhënat kontabël dhe financiare të rreth ndërmarrjeve në 47 vendeve dhe mbulon 86% të kapitalizimit bursier botëror. Baza mbulon rreth 660 ndërmarrje franceze në vit. Periudha e vëzhguar është 9 vjet.. Mbas eleminimit të ndërmarjeve të sektorit financiar, imobiliar dhe të sigurimeve si dhe duke përzgjedhur ndërmarrjet që kishin gjatë gjithë periudhës të dhëna vjetore dhe të dhëna të bursës, kampioni përfundimtar numëron 243 ndërmarrje. Si në shumicën e studimeve borxhi është matur me vlerën kontabile. Zëri borxhe afatgjatë përfshin vetëm borxhe me karakter financiar. Borxhi afatshkurtër përfshin pjesën e borxhit afatgjatë që skadon në më pak se një vit, por gjithashtu defiçitin (zbulimin) bankar, kreditë afatshkurtra. Treguesit e përdorur janë përcaktuar në tabelën më poshtë. Tabela 5. Përcaktimi i treguesit të financimit Treguesi i borxhit Borxh afatgjatë Detyrime afatshkurtra Borxhi financiar total Borxhi afatshkurtër Borxhi total Kapitali vetjak financiare Analiza globale e zhvillimit të borxhit Mënyra e llogaritjes Borxh afatgjatë/aktive gjithsej Detyrime afatshkurtra/aktive gjithsej Borxh afatgjatë + borxh financiar afatshkurtër / Aktive gjithsej Pasive afatshkurtra / Aktive gjithsej Borxh afatgjatë +pasiv afatshkurtër / Aktive gjithsej Aksione të zakonshme / Aktive gjithsej Këtë analizë do ta bëjmë me anë të të dhënave të paraqitura në tabelën 6. Tabela 6 Viti Nr. i ndërmarrjeve Treguesi i borxhit financiar total Treguesi i borxhit afatgjatë Treguesi i kapitalit të vet

31 Mesatarja Testi i barazisë së mesatareve midis viteve (0.0001) (0.0687) (0.8969) ( (0.1065) (0.5948) 2.20 (0.0279) 1.83 (0.0672) 0.99 (0.3220) Siç e tregon tabela 6 mesatarisht në të gjithë periudhën treguesi i borxhit total shkon në 23.45% ( ku 13.82% është borxh afatgjatë) dhe treguesi i kapitalit të vet në 33.29%. Borxhi shtohet deri në periudhën e pestë, pastaj paksohet vazhdimisht duke shkuar në 21.5% në vitin e parë, në 24.76% në vitin e pestë, për të rizbritur më pas në 22.75%. Treguesi i kapitaleve të veta përparon në mënyrë stabël nga 32.47% në vitin I në 34.54% në vitin e IX. Mesataret e shpërndarjes së treguesit të borxhit janë statistikisht të ndryshme midis vitit të I dhe të V dhe jo të tilla midis vitit Vdhe IX. Mesataret e shpërndarjes së treguesit të borxhit financiar total ndryshojnë statistikisht, por në pragun 10% midis vitit I (21.50%) dhe IX (22.75%). Mbi këtë bazë, vihet re një shtim i borxhit mbi gjithë periudhën por niveli domethënës i ndryshimit është më i vogël se pragu i pranuar nga të gjithë. Nuk vihet re asnjë lëvizje e daljes nga borxhi midis vitit V dhe IX. Dalja e ndërmarjeve franceze nga borxhi, e përmendur shpesh si një fakt i provuar (i qëndrueshëm), është e pamatur statistikisht kur kontrollohet reptësisht madhësia dhe përbërja e kampionit dhe kur ky i fundit është i kufizuar në grupet kryesore. Tabela 6 tregon Mesataret e shpërndarjes së treguesve të ndryshëm të financimit të ndërmarjeve të kampionit (243 ndërmarrje), të shprehura në përqindje ndaj aktivit gjithsej, si dhe Testin e hipotezës zero të barazisë së mesatares së shpërndarjes së treguesve, respektivisht midis viteve 1 dhe 5, 1 dhe 9, 5 dhe 9. Kampioni përbëhet nga të gjitha vëzhgimet që lidhen me ndërmarrjet e sektorëve jofinanciarë, për të cilat të dhënat kontabile dhe bursiere janë të disponueshme. Hipoteza e barazisë së variancave mund të hidhet poshtë në të gjitha rastet në pragun 5% sipas një testi F. Nivelet e domethënies të vlerësuara sipas probabilitetit të Cochran dhe Cox dalin në kllapa. Ndryshimet e borxhit: analiza e shkëputur Ndryshimet mesatare të kampionit fshehin mospërputhje shpesh të rëndësishme të sjelljes. Ndryshimi i levës së një ndërmarrjeje matet me koefiçentin e drejtëzës së regresionit të levës 31

32 në vitet e studiuara. Kjo masë lejon llogaritjen e nivelit të domethënies së koefiçientit të vlerësuar. Disa analiza janë bërë mbi tërësinë e vëzhgimeve, por disa të tjera janë kufizuar vetëm për ndërmarrjet për të cilat ndryshimi i borxhit gjykohet statistikisht domethënës në pragun 5 ose 20%. Ndryshueshmëria (diversiteti) e evolucioneve Llogaritja e pjerësive lejon të ndahet kampioni në dy grupe, siç tregon tabela 7. Në qoftë se mbahen të gjitha ndryshimet e borxhit, 113 ndërmarrje e shtojnë treguesin e tyre të borxhit financiar total dhe 130 e pakësojnë atë. Në këto dy grupe, disa ndryshime janë mjaft të ndryshme, nga 0 në pragun e gabimit 5%. Kështu, 109 ndërmarrje shohin të evoluojë në mënyrë domethënëse levën e tyre: 43 rritje dhe 66 paksime. Më të shumta janë ndërmarrjet që paksojnë borxhin e tyre. Një test statistikor i barazisë së porcioneve (statistika z), tregon që ndryshimi i vërejtur midis porcioneve nuk është statistikisht domethënës në rastin e kampionit të marrë në tërësinë e tij. Nuk mund të thuhet se ekziston një lëvizje reale e daljes nga borxhi në bazë të këtij kriteri. Megjithatë në qoftë se paksohet numri i vëzhgimeve duke kufizuar kampionin në ndryshimet e borxhit financiar total, që janë statistikisht domethënëse, atëherë vihet re një ndryshim domethënës midis porcioneve të ndërmarrjeve që dalin nga borxhi (27% e 243 ndërmarrjeve) dhe atyre që hyjnë në borxh (18% e 243 ndërmarrjeve). Asnjë lëvizje e uljes së përgjithshme të borxhit nuk vihet re në Francë në periudhën e vëzhguar. Shqyrtimi i mesatareve të treguesve të borxhit nuk tregon asnjë ndryshim të rëndësishëm, ndodh po kështu kur interesohemi për porcionet e ndërmarrjeve që kanë rritur ose pakësuar borxhin e tyre. Duhet të kufizohemi në nën kampionin e grupit të ndërmarrjeve borxhi i të cilit ka ndryshuar statistikisht në mënyrë domethënëse, për të konkluduar që dalja nga borxhi është më e shpeshtë se hyrja në borxh. Dalja nga borxhi e ndërmarrjeve franceze, në periudhën e vëzhguar duket një fenomen, niveli statistik i domethënies së të cilit është relativisht i dobët. Tabela 7 tregon ndarjen e vëzhgimeve të kampionit sipas ndryshimit të treguesit të borxhit financiar total midis periudhës së vëzhguar. Testin e hipotezës 0 për barazinë e porcioneve të vëzhgimit të rritjes ose uljes. Për secilën nga ndërmarrjet ndryshimi i treguesit të borxhit financiar total është pjerësia e drejtëzës së regresit linear të këtij treguesi (në y) sipas viteve 1deri 9 (në x). Karakteri domethënës i këtyre pjerësive shprehet me ndihmë të një testi t të Studentit (domethënës duke u nisur nga 2,3 për një risk gabimi të pranuar prej 5% për arsyje të numrit të dobët të shkallëve të lirisë). 32

33 Tabela 7 Ndryshime domethënëse Ndryshime jodomethënëse Total në pragun e gabimit 5% në pragun e gabimit 5% Ulje e treguesit të borxhit financiar total në vlerë absolute Porcioni i uljes së treguesit të borxhit financiar total në vlerë relative. 27% 26% 53% Rritje e treguesit të borxhit financiar total në vlerë absolute Porcioni i uljes së treguesit të 18% 29% 47% borxhit financiar total në vlerë relative. Total % 55% 100% Testi i barazisë së porcioneve Testi z (Snedecor dhe Cochran, 1971, f.235) i ndryshimit midis porcioneve është domethënës duke u nisur nga 1.96 për një nivel reziku të pranuar 5%. Treguesi i synuar: masa dhe ndikimi Matja e treguesit të synuar mund të ketë forma të ndryshme, Fama dhe French ndërtuan një model ad hoc të shpjegimit të treguesve të borxhit që përfshin rentabilitetin dhe përdorin vlerën e parathënë nga ky model si tregues të synuar. Analiza e këtij modeli në kampionet e ndërmarrjeve mund të shfaqë një ndryshueshmëri shumë të madhe të treguesve të përcaktuar. Kjo metodë nuk është mbajtur parasysh këtu. Është më e thjeshtë të vlerësohet treguesi i borxhit në një mesatare sektoriale. Është mbajtur pra një tregues i synuar mesatar sektorial, por jo pa testuar sensibilitetin e rezultateve ndaj përcaktimeve të tjera të treguesve të synuar. Këta tregues, që paraqiten në tabelën 8 janë llogaritur sipas të dhënave të klasifikuara në funksion të kodit të tyre industrial SIC. Bëhet fjalë për një mesatare ndërkohore, e llogaritur për tërësinë e 9 viteve sipas një kampioni të zgjeruar në mënyrë që të kihet një numër i mjaftueshëm vëzhgimesh në çdo sektor. Nëse ky tregues ka një ndikim në politikën e financimit të ndërmarrjeve, hipoteza 0 mund të shprehet: evolucioni i financimit të ndërmarrjeve midis vitit t dhe t+n është i pavarur nga gjendja e borxhit të kësaj ndërmarrjeje 33

34 në lidhje me treguesin e synuar në vitin t. Analiza globale përshkruese e bërë deri këtu duket se konfirmon këtë hipotezë. Tabela 8. Sektorët e analizuar Kodet SIC Nr. i Vëzhgimeve Treguesi i synuar i borxhit financiar total Nga Në Ndërtimi Industri e lehtë Industri e rëndë Teknologji Transport Shërbim publik Shpërndarje Shërbime Tabela 8 tregon ndarjet dhe % e borxhit të synuar (treguesi i borxhit financiar tolal, mesatar në 9 vite) të ndërmarrjeve të kampionit të zgjeruar sipas sektorëve të ndryshëm të caktuar mbi bazën e dy përbërësve të parë të kodeve SIC. Kampioni i zgjeruar përfshin të gjitha ndërmarrjet për të cilat informacioni është i disponueshëm për të paktën 3 vjet dhe që nuk i përkasin sektorëve financiarë dhe sigurimeve. Analiza e evolucioneve me grupe të ndërtuara mbi bazën e marrjes borxh Për të verifikuar këtë hipotezë, analizohen njëkohësisht zhvillimi i marrjes borxh dhe nga ndërmarrjet franceze dhe pozicioni i treguesit të tyre të borxhit në fillim të periudhës në lidhje me treguesin e synuar. Tabela 9 tregon ndarjen e kampionit të ndërmarrjeve sipas këtij kriteri të dyfishtë. Evolucioni i treguesit të hyrjes në borxh matet nga pjerësia e drejtëzës së regresit në 9 vitet e studiuara. Pjesa e ndërmarrjeve poshtë synimit të tyre në fillim të periudhës është më e madhe (62.14%) se pjesa e atyre që e kalojnë këtë tregues (37.86%). Ndërmarrjet e grupit B për të cilat treguesi i borxhit paksohet gjatë periudhës, ndahen afërsisht njëlloj në lidhje më treguesin e synuar në fillim të periudhës: 66 poshtë dhe 64 sipër. Në nënbashkësinë e ndërmarrjeve që e rritin treguesin e borxhit, grupi H shfaqet një disporporcion i rëndësishëm: ndërmarrjet që e rritin borxhin e tyre ishin shumica nën nivelin e synuar në fillim të periudhës. Duke mbajtur veçse ndryshimet e borxhit domethënës në pragun 5%, rezultatet duken akoma më të qarta, siç i tregon tabela 10. Në 43 ndërmarrje që 34

35 rritin levën e tyre vetëm 5 ndodhen mbi treguesin e synuar të borxhit për periudhën e analizuar, ndërsa ndarja e ndërmarrjeve që kanë paksuar treguesin e borxhit financiar është e ekuilibruar midis atyre që ndodheshin poshtë ose sipër treguesit të synuar. Mund të hidhet poshtë statistikisht hipoteza 0 e barazisë së shpërndarjes sipas pozicionit të ndërmarrjeve, në lidhje me synimin e saj në pragun 5% (Chi deux = për kampionin e plotë dhe duke mbajtur vetëm ndryshimet domethënëse në pragun e 5%). Shpërndarja e ndryshimeve të borxhit financiar gjatë një periudhe të dhënë varet nga pozicioni i ndërmarrjeve në lidhje me treguesin e synuar në fillim të periudhës. Ndërmarrjet e ndodhura fillimisht poshtë synimit të tyre, synojnë të rritin marrjen e borxhit gjatë 9 viteve. Kështu ndodh me 85 nga 151 ndërmarrjet e grupit të ndodhura poshtë synimit të tyre në fillim të periudhës (56.3%). Në të kundërt, ndërmarrjet e vendosura mbi synimet e tyre në fillim të periudhës, kanë tendencë të paksojnë borxhin e tyre. Midis 92 ndërmarrjeve që ndodhen në këtë gjendje, 64 (59.6%) e pakësojnë borxhin e tyre. Fenomeni është akoma më i qartë nëse e kufizojmë kampionin e ndërmarrjeve në ato që e kanë paksuar në mënyrë domethënëse pjesën e borxhit në strukturën e financimit. Në fakt, nga 40 ndërmarrjet e ndodhura mbi synimin, 35 e pakësojnë në mënyrë domethënëse marrjen e borxhit (ndryshimi i treguesit të borxhit është domethënës në pragun 5%). Tabela 9 Gjendja e ndërmarrjeve në lidhje me treguesin e synuar në fillim të periudhës Më poshtë Më sipër Total Ulje e treguesit të borxhit financiar total Frekuenca e vëzhgimit Frekuenca teorike 80,78 49,22 Kontributi në Chi 2,71 4,44 Rritje e treguesit të borxhit financiar total Frekuenca e vëzhgimit Frekuenca teorike 70,22 42,78 Kontributi në Chi 3,11 5,11 Total Totali në përqindje 62,14 37, Chi Deux =15,36 Shënim: vlera e Chi në katror jepet nga: χ 2 = (Fo-Ft) 2 35

36 Ft Fo janë frekuencat e vëzhguara (66, 64, 85,28), Ft janë frekuencat teorike. Lëvizja e kthimit në treguesin e synuar është asimetrike. Kjo asimetri është e parashikueshme. Situatat e mbiborxhit zgjidhen më ngadalë meqënëse ndërmarrjet hezitojnë të emetojnë aksione dhe preferojnë vetëfinancimin. Në të kundërt, situata e nënborxhit mund të zgjidhen lehtësisht me emetimin e borxhit. Ky test tregon se ndërmarjet franceze mbajnë parasysh një tregues për të administruar marrjen e borxhit. Sidoqoftë para se të nxjerim një konkluzion përfundimtar, është e nevojshme që të specifikohet më mirë modeli i shpjegimeve të ndryshimit të borxhit dhe pastaj të kontrollohet nëse në kuadrin e një modeli të tillë pozicioni përballë treguesit të synuar luan gjithmonë një rol të rëndësishëm. Treguesit e synuar dhe ndryshimet e të marrit borxh: studim ekonometrik Objektivi i kësaj pjese është të verifikojë pasojat e treguesit të synuar të borxhit mbi zhvillimin afatmesëm të marrjes borxh nga ndërmarrjet. Megjithatë, variabla të tjera mund të ndikojnë politikën e borxhit dhe janë konsideruar në modelin e spjegimit të varacioneve të marrjes borxh. Për t u siguruar për fuqinë e rezultateve janë përdorur 3 metoda njëra pas tjetrës: një analizë me një variabël, një model regresioni me katrorët më të vegjël dhe një procedurë logjistike. Tabela 9 tregon ndarjen e tërësisë së vëzhgimeve të kampionit (243 ndërmarrje), sipas ndryshimeve të borxhit financiar total dhe pozicionit fillestar në lidhje me treguesin e synuar të marrjes borxh dhe testin e pavarësisë. Për secilën nga ndërmarjet, varacioni i treguesit të borxhit financiar total është pjerësia e drejtëzës së regresionit linear të këtij treguesi (në y) sipas viteve 1-9 (në x). Treguesi i synuar i borxhit është mesatarja midis periudhave të treguesit të borxhit financiar total. Një test i Chi (khi) katror zbatohet për të testuar hipotezën 0: shpërndarja e varacioneve të borxhit financiar nuk varet nga pozicioni i ndërmarrjeve në lidhje me treguesin e synuar në fillim të periudhës. Nëse shpërndarja e ndryshimeve të borxhit financiar nuk varet nga pozicioni i ndërmarrjeve ndaj treguesit tyre të synuar, duhet të gjenim, në rastin e uljes të treguesit të borxhit financiar për ndërmarrjet nën synimin e tyre, një porcion (pjesë) teorike prej 130*151 / 243 pra 80 ndërmarrje. Kontributi i Chi është ndryshimi midis frekuencës të vëzhguar dhe frekuencës teorike. Tabela 10 ndarja e vëzhgimeve të kampionit që paraqet një ndryshim të borxhit financiar total domethënës, me një risk të pranuar gabimi prej 5% (109 ndërmarrje), sipas ndryshimeve 36

37 të borxhit financiar total dhe pozicionit fillestar në lidhje me treguesin e synuar të borxhit dhe testin e pavarësisë. Për secilën nga ndërmarjet, ndryshimi i treguesit të borxhit financiar total është pjerësia e drejtëzës së regresionit linear të këtij treguesi (në y), sipas viteve 1-9 (në x). Karakteri domethënës i pjerësisë është vlerësuar falë një testi t të Student. Treguesi i synuar i marrjes borxh është mesatarja midis periudhave të treguesit të borxhit financiar total. Një test i Chi zbatohet për të testuar hipotezën 0: shpërndarja e varacioneve të borxhit financiar nuk varet nga pozicioni i ndërmarrjeve në lidhje me treguesin e synuar në fillim të periudhës. Tabela 10 Gjendja e ndërmarrjeve në lidhje me treguesin e synuar në fillim të periudhës Ulje e treguesit të borxhit financiar total Më poshtë Më sipër Total Frekuenca e vëzhgimit Frekuenca teorike 41,78 24,22 Kontributi në Chi 2,78 4,80 Rritje e treguesit të borxhit financiar total Frekuenca e vëzhgimit Frekuenca teorike 27,22 15,78 Kontributi në Chi 4,27 7,36 Total Totali në përqindje 63,30 36, Shënim: vlera e Chi në katror jepet nga: χ 2 = (Fo-Ft) 2 Ft Fo janë frekuencat e vëzhguara (31,35,38,5), Ft janë frekuencat teorike. Chi Deux =19,21 Nëse shpërndarja e ndryshimeve të borxhit financiar nuk varet nga pozicioni i ndërmarrjeve ndaj treguesit tyre të synuar, duhet të gjenim, në rastin e uljes të treguesit të borxhit financiar për ndërmarrjet nën synimin e tyre, një porcion (pjesë) teorike prej 66*69 / 109, pra 42 ndërmarrje. Kontributi i Chi është ndryshimi midis frekuencës të vëzhguar dhe frekuencës teorike. Analiza e ndryshimeve midis grupeve rritje dhe ulje 37

38 Për të vlerësuar rëndësinë e nocionit të kthimit të treguesve të borxhit drejt synimit dhe shpjeguar ndryshimet e përkohshme rreth kësaj të fundit, po përdorim variablat e paraqitura më parë që maten nga: - një tregues i pozicionit të ndërmarrjes në lidhje me treguesin e saj të synuar - madhësia e ndërmarrjes, e matur nga logaritmi i mesatares së shitjeve të periudhës - rentabiliteti i veprimtarive të saj, i matur nga treguesi mesatar i përfitimeve para interesit dhe taksave mbi totalin e aktiveve. - rritja e ndërmarrjes e vlerësuar nga përqindja e rritjes mbi aktivet gjithsej. - nevoja për fonde qarkulluese mesatare e normuar nga shifra e xhiros. - përqindja e investimit bruto, e matur nga treguesi mesatar i shpenzimeve të investimit mbi aktivet para amortizimit. Përcaktimi i këtyre variablave përshkruhet në tabelën 11. Tabela 12 përshkruan shpërndarjen e variablave shpjeguese dhe jep rezultatet e testit të realizuar për të kontrolluar nëse mesatarja e shpërndarjeve të tyre është statistikisht e ndryshme midis grupeve Ulje dhe Ngritje. Variabli largësi tregon një mesatare prej -0,003 brenda grupit Ulje dhe një mesatare negative (statistikisht e ndryshme nga 0 në pragun e 1%) prej -0,069 në grupin Ngritje. Shënohet, megjithatë, paqëndrueshmëri e kësaj matjeje në secilin prej dy grupeve (largësia tip prej 0,132 në rastin e parë dhe 0,123 në të dytin). Rezultatet e testit të barazisë së mesatareve të variablit largësi konfirmojnë këtë vëzhgim: Mesataret ndryshojnë nëse ndodhemi në grupin Ulje apo Ngritje dhe ky ndryshim është statistikisht domethënës në pragun 1%. Shpërndarja e ndryshimeve të borxhit financiar në kampionin përfundimtar nuk është e pavarur nga pozicioni i ndërmarrjeve ndaj treguesit të synuar në fillim të periudhës. Tabela 11 Përcaktimi i variablave shpjeguese të financimit të një ndërmarrjeje VARIABLAT Rentabiliteti Madhësia Përcaktimi Rentabiliteti mesatar i 9 viteve ushtrimore të fundit EBIT/ totali i aseteve ( 9 vjet) Madhësia në mesatare për 9 vjet Log[1/9 shitjet neto ose të ardhurat] (9 vjet) Rritja Përqindja e rritjes midis vitit 1 dhe 9 Largësia (Totali aktivit viti 9/ Totalit të aktivit viti 1)-1 Variabli largësi midis levës në fillim të periudhës (viti 1) dhe mesatare sektoriale për gjithë periudhën. Treguesi i borxhit financiar total në fillim - mesatarja mbi 9 vjet e këtij treguesi për të gjitha ndërmarrjet e sektorit të pranishme në kampionin e zgjeruar. 38

39 Nevoja për fonde qarkulluese Përqindja e investimit bruto Nevoja për fonde qarkulluese / shifrës së xhiros (mesatarja 9 vjet) [Inventar + të arkëtueshmet të pagueshmet] / totali i shitjeve neto ose të ardhurat (mesatarja 9 vjet) Përqindja e investimit bruto Në tabelën 12 paraqet analiza përshkruese me një variabël e shpërndarjes së variablave spjegues, për tërësinë e vëzhgimeve të kampionit (243 ndërmarrje)si dhe Testi T i Studentit, të hipotezës 0, të barazisë së mesatareve midis grupeve të ndara sipas marrjes borxh, sipas zhvillimit të borxhit financiar total dhe testit të barazisë së mesatareve. Ndryshimet e treguesit të borxhit financiar total vlerësohen me ndihmën e një modeli të regresit linear të këtij treguesi (në y) sipas 9 viteve (në x). Tabela 12 Paksim i borxhit financiar total (130 vëzhgime) Rritje e borxhit financiar total (130 vëzhgime) Test i të mesatareve midis grupeve Mesatare Mediane Largësi tip Mesatare Mediane Largësi tip Vlera T Probabiliteti i Cochran Rritja 0,155 0,089 0,268 0,320 0,123 1,246-1,36 0,1758 Rentabiliteti 0,082 0,079 0,044 0,063 0,060 0,043 3,37 0,0010 Madhësia 14,86 15,073 1,767 14,769 14,707 2,057 0,37 0,7106 Largësia -0,003-0,003 0,132-0,069-0,084 0,123 4,03 0,0001 Nevoja për 0,299 0,291 0,181 0,284 0,260 0,213 0,58 0,5614 fonde qark. %e investimit 0,133 0,123 0,078 0,141 0,134 0,062-0,82 0,4154 T janë vlerësuar sipas hipotezës së pabarazisë së variancave, meqënëse hipoteza e barazisë së tyre mund të hidhet poshtë në të gjitha rastet, në pragun e 5% sipas një testi F. Niveli i domethënies së tyre vlerësohet sipas probabilitetit të Cochran. Rentabiliteti ndryshon po ashtu statistikisht sipas evolucionit të borxhit financiar total: 0,082 (largësia tip 0,044) në grupin Ulje kundrejt 0,063 (largësia tip 0,043) në grupin Rritje. Ndërmarrjet që paksojnë marrjen e borxhit janë mesatarisht më rentabile sesa ato që e shtojnë atë. Mesataret e shpërndarjes së variablave të tjera (rritja, madhësia, nevoja për fonde qarkulluese dhe përqindja e investimeve bruto) nuk ndryshojnë, sipas faktit që ndodhemi në njërin apo tjetrin grup dhe, dy prej tyre (rritja dhe nevoja për fonde qarkulluese), paraqesin një paqëndrueshmëri të lartë. Dy variablat që duken të lidhura në mënyrë domethënëse më 39

40 faktin që ndërmarrjet hyjnë në borxh ose dalin gjatë një periudhe të dhënë, janë pozicioni relativ në lidhje me treguesin e synuar dhe rentabiliteti. Analiza e regresionit me katrorët më të vegjël të zakonshëm Për të kontrolluar nëse variablat e identifikuara ndikojnë realisht politikën e marrjes borxh të ndërmarrjeve në Francë është përdorur regresi linear shumëfishme katrorët më të vegjël të zakonshëm. Modeli i përdorur është si mëposhtë: Y i = β 1 + β 2 rritja i + β 3 rentabiliteti i + β 4 madhësia i + β 5 largësia i +β 6 nevoja për fonde qarkulluese i +β 7 përqindja e investimit bruto i +ε i Variabli i shpjeguar Y i është ndryshimi i treguesit të borxhit financiar total të ndërmarrjes i. Ky ndryshim i treguesit është pjerësia e një modeli të regresit linear të këtij treguesi ( në y) sipas viteve 1-9 (në x). Variablat shpjeguese janë ato të përdorura në analizën e mëparshme. Tabela 13 tregon rezultatet e aritura për secilin nga grupet. I pari përfshin të gjitha vëzhgimet e kampionit, i dyti vetëm vëzhgimet e kampionit për të cilat ndryshimi i borxhit financiar total është domethënës për një risk të pranuar në pragun e 20%, ndërsa i fundit vëzhgimet e kampionit përfundimtar për të cilat ndryshimi i borxhit financiar total është domethënës për një risk të pranuar në pragun e 5%. Koefiçienti i përcaktimit ndodhet në 27,52% dhe 35,29% respektivisht në dy kampionet e para, për të aritur në 41,225 në grupin e fundit. Tabela 13 Koefiçentët e vlerësuar të modelit shpjegues të ndryshimit të marrjes borxh të ndërmarrjeve të kampionit (243 ndërmarje) me metodën e regresit linear. Variabli i shpjeguar është ndryshimi i treguesit të borxhit financiar total. Ky është vlerësuar me ndihmën e një modeli të regresit linear të këtij treguesi (në y) sipas 9 viteve (në x). Kampioni përfundimtar Gjithë vëzhgimet e Në pragun 20% Në pragun 5% kampionit Parametrat Vlerësimi i koefiçientit Vlerësimi i koefiçientit Vlerësimi i koefiçientit Të renditura në origjinë 0,053 (4,84)*** 0,074 (4,78)*** 0,088 (3,97)*** Rritja 0,001 0,006 0,004 40

41 Rentabiliteti -0,174 (1,0) (1,57) (1,00) (-6,39)*** Madhësia -0,003 -(4,31)*** Largësia -0,056 (-5,97)*** Nevoja për fonde qark. -0,012 (-1,90)** %e investimit 0,021 Nr. I vezhgimeve R katror i regulluar (1,25) 230 0,2752-0,214 (-5,56)*** -0,004 (-4,50)*** -0,064 (-4,84)*** -0,014 (-1,68)** 0,017 (0,62) 154 0,3529-0,288 (-5,53)*** -0,005 (-3,71)*** -0,076 (-4,14) -0,018 (-1,68)** 0,044 (1,05) 101 0,4122 Shifrat në kllapa janë vlerat t të studentit për koefiçientët e ndryshëm. Ata janë domethënës për një risk të gabimit të pranuar prej 10%, 5% dhe 1%. Siç pritej variabli largësi (ndryshim) preket me një koefiçient negativ shumë domethënës, në secilin prej grupeve. Variabli rentabilitet është po ashtu shumë domethënës dhe negativ, siç mund të shpresonim. Madhësia ka gjithashtu një mardhënie të kundërt domethënëse me ndryshimin e borxhit financiar total. Së fundi, renditja në origjinë është domethënëse dhe pozitive dhe tregon përdorimin nga një numër i madh ndërmarrjesh të këtij tipi financimi, cilado qoftë vlera e variablave të pavarura. Variabli nevoja për fonde qarkulluese është domethënëse në pragun 10%. Analiza në regresion logjistik Variabli i spjeguar i modelit paraprirës mund të ketë gabime vlerësimi, meqënëse rrjedh nga përdorimi i një modeli të mëparshëm. Fuqia e rezultateve të nxjerra sipas regresit në katrorët më të vegjël është kontrolluar me ndihmën e një analizë të tipit logjistik. Ndërmarrjet e shënuara me 1 shikojnë që borxhi i tyre rritet dhe ato të shënuara me 0 shikojnë që borxhi i tyre ulet. Modeli vlerëson probabilitetet e marra nga grupi 0, që i korespondon paksimit të levës. Faktorët spjegues të përdorur janë të njëjtët me ata të përdorur më parë. Në këtë model, vlerat numerike të koefiçientëve nuk kanë interpretim direkt, përkundrazi shenja e tyre dhe fakti që ata janë ose jo domethënës mund të interpretohen. Shënja na lejon të dimë nëse probabiliteti i pakësimit të marrjes borxh është një funksion rritës apo zbritës i variablës spjeguese koresponduese. Kur parametri i vlerësuar është pozitiv dhe domethënës, variabli ndikon pozitivisht probabilitetin e paksimit të marrjes borxh. Kështu pritet të merret një koefiçient pozitiv për variablin rentabilitet, sepse kur rentabiliteti rritet ndërmarrjet kanë 41

42 përgjithësisht fondet e nevojshme për financimet e rritjes dhe paksimin e borxheve. Një koefiçient pozitiv pritet dhe për variablin largësi: sa më e madhe është largësia aq më shumë rezikojmë të vemë re një paksim të borxhit financiar total. Karakteri jo domethënës i disa koefiçientëve lejon të kapen variablat që spjegojnë pak probabilitetet e paksimit të marrjes borxh. Pra nuk do të diskutohet shenja e koeficientëve të variablave koresponduese. Cilësia e modelit matet me raportin e maksimumit të vërtetësisë, vlerat e gjetura : 34, 48, 39 janë shumë domethënëse. Kuptimi i koeficientëve të vlerësuar është matur nga një test i Chi mbi statistikën e Wald. Rezultatet e paraqitura në tabelën 14 tregojnë që variablat më domethënëse janë rentabiliteti dhe largësia. Rentabiliteti është vlerësuar nga një koefiçient pozitiv, gjë që do të thotë se sa më shumë që ai rritet aq më të mëdhaja janë shancet për të vënë re një paksim të marrjes borxh. Variabli largësi paraqet gjithashtu një shenjë pozitive. Sa më e rëndësishme është largësia midis marrjes borxh në fillim të periudhës dhe treguesit të synuar, aq më shumë shance kemi për të vënë re një ulje të marrjes borxh. Në të kundërt, probabiliteti për të parë një rritje të marrjes borxh gjatë një periudhe të caktuar është më i fortë, sa më i dobët të jetë ndryshimi në lidhje me treguesin e synuar. Madhësia bëhet domethënëse kur kufizohet numri i ndërmarrjeve që kanë një ndryshim domethënës së marrjes borxh. Shënja e asociuar koefiçientit është pozitive: sa më e madhe është ndërmarrja, aq më të mëdha janë shancet për të vëzhguar një pakësim të marrjes borxh. Ky rezultat është koherent me idenë që ndërmarrjet e mëdha mund të çojnë më lehtë një borxh të lartë drejt synimit, për arsye të aksesit më të lehtë dhe më pak të kushtueshëm në tregjet e kapitalit. Së fundmi, variabli nevoja për fonde qarkulluese është pak domethënës në kampionin e ndërmarrjeve për të cilat ulja e evoluimit të marrjes borxh është domethënëse në pragun 20%. Koefiçienti pozitiv i asociuar nënkupton një probabilitet më të madh të paksimit të marrjes borxh, kur nevoja për fonde qarkulluese rritet, gjë që duket e kundërt me atë që presim. Në tabelën 14 tregohen koefiçientët e vlerësuar (nivelet e domethënies) të modelit spjegues të ndryshimit të marrjes borxh të ndërmarrjeve të kampionit (243 ndërmarrje) me metodën logjistike. Kërkohet të përcaktohet cilat janë parametrat që shpjegojnë probabilitetin për të vënë re një paksim të borxhit. Një parametër pozitiv nënkupton një probabilitet më të madh të paksimit të marrjes borxh. Ndryshimet e treguesit të borxhit financiar total vlerësohen me ndihmën e një modeli të regresit linear të këtij treguesi (në y) sipas 9 viteve (në x). Grupi i 42

43 parë përfshin të gjitha vëzhgimet e kampionit, i dyti vëzhgimet e kampionit për të cilat ndryshimi është i borxhit financiar total është domethënës për një risk të pranuar prej 20%, i fundit ka vëzhgime të kampionit për të cilat ndryshimi i borxhit financiar total është domethënës për një risk të pranuar 5%. Tabela 14 Kampioni përfundimtar Gjithë vëzhgimet e Në pragun 20% Në pragun 5% kampionit Parametrat Vlerësimi i koefiçientit Vlerësimi i koefiçientit Vlerësimi i koefiçientit Të renditura në origjinë (2.45) (9.72)*** (6.45)** Rritja (0.56) (0.56) (0.62) Rentabiliteti (12.34)*** (13.19)*** (9.74)*** Madhësia 0.10 (1.57) 0.36 (9.51)*** 0.46 (7.35)*** Largësia 4.85 (15.60)*** 6.41 (12.99)*** 6.38 (7.79)*** Nevoja për fonde qark (1.15) 2.00 (3.88)* 1.82 (1.98) %e investimit (0.41) (0.09) (0.65) Nr. I vezhgimeve Chi Shënime të tabelës 14 Modeli i vlerësuar është si mëposhtë: L i = In P i = β 1 + β 2 rritja i + β 3 rentabiliteti i + β 4 madhësia i + β 5 largësia i +β 6 nevoja për (1-P i ) fonde qarkulluese i +β 7 përqindja e investimit bruto i P i është probabilitetipër të vëzhguar një ndryshim të borxhit financiar total të ndërmarrjes i dhe variablat e pavarura. Shifrat në kllapa janë koefiçienti i Wald të Chi katror (raporti i koefiçientit i vlerësuar më largësinë tip) niveli i domethënies sipas shkallës së riskut të pranuar 10%, 5%, 1%. 43

44 Konkluzione Analiza e mardhënies midis ndryshimit të marrjes borxh dhe një vektori të variablave spjeguese është bërë më ndihmën e metodave më një variabël, pastaj me shumë variabla parametrike ose jo. Rezultatet e marra përshtaten dhe lejojnë të hidhet poshtë hipoteza 0, duke dashur që pozicioni përballë treguesit të synuar të marrjes borxh të mos ketë asnjë efekt mbi zhvillimin e marrjes borxh gjatë periudhës. Të gjitha testet vërtetojnë që variabli largësi, i cili përfaqëson ndryshimin midis treguesit të borxhit real në fillim të periudhës dhe treguesit të synuar, lidhet pozitivisht me daljen nga borxhi: një largësi pozitive e rëndësishme (që i korespondon një mbi borxhi) shoqërohet me një paksim të mëtejshëm të marrjes borxh dhe nënborxhi shoqërohet me një rritje të mëtejshme të treguesit të borxhit. Kjo është e vërtetë kur parametrat e tjerë spjegues klasikë të zhvillimit të marrjes borxh ngelen konstantë. Rentabiliteti dhe madhësia që lidhen të dyja në mënyrë të kundërt me rritjen e borxhit dalin si dy përcaktues të tjerë të rëndësishëm të zhvillimit të marrjes borxh. Siç e kishin vënë në dukje Fama dhe French, drejtuesit e ndërmarrjeve duket se sillen sikur të kishin përcaktuar një tregues të synuar të borxhit. Rezultatet e marra këtu janë pra një element plotësues në analizën komplekse të sjelljes fianciare të ndërmarrjeve të mëdha. 44

45 Për kompanitë aksionere që veprojnë në qytetin e Korçës synojmë të zbulojmë disa faktorë që ndikojnë në treguesin e borxhit të kompanisë. Bazuar edhe në kërkimet e shkencëtarëve dhe ekspertëve të huaj kemi ngritur hipotezën e mëposhtme: Ngritja e hipotezës Hipoteza që ngrihet në këtë rast është që disa faktorë kanë ndikim në politikën e marrjes borxh të kompanive. Për të kontrolluar nëse variablat e identifikuar ndikojnë realisht në politikën e marrjes borxh të kompanive është përdorur regresi linear i shumfishëm me katrorët më të vegjël të zakonshëm. Forma e modelit shprehet si mëposhtë: Y i = β 0 + β 1 rentabiliteti i + β 2 rritja i + β 3 largësia i + β 4 nevoja për fonde qarkulluese i + β 5 përqindja e investimit bruto i + ε i Variabli i varur Y i është ndryshimi i treguesit të borxhit financiar total të ndërmarrjes i. Variablat e pavarur janë llogaritur nga pasqyrat financiare të kompanive aksionere, që veprojnë në Korçë, për një periudhë 10 vjeçare ( ) Ekuacioni shpreh lidhjen midis variablit të varur, treguesi i borxhit financiar total, që matet nga raporti borxh gjithsej ndaj aktive gjithsej, dhe variablave të tjerë të pavarur që janë: - Rentabiliteti i kompanisë - Rritja e kompanisë - Largësia nga treguesi i synuar i borxhit - Nevoja për fonde qarkulluese (NFQ) - Investimi bruto Hipotezat që duhet të vërtetojmë janë: H 0 : β 1 = β 2 = β 3 = β 4 = β 5 = β 6 = β 7 = 0 H 1 : Të paktën një nga parametrat e mësipërm është i ndryshëm nga zero. 45

46 Metodologjia e kërkimit Mbledhja e të dhënave dhe përpunimi i tyre Të dhënat mbi faktorët e mundshëm që ndikojnë mbi treguesin e borxhit financiar total i kemi gjetur nga pasqyrat financiare të kompanive aksionere që veprojnë në Korçë. Pesë faktorët e mësipërm u përdorën për të testuar hipotezat tona. Dizenjimi i modelit paraqitet në tabelën e mëposhtme: VARIABLAT Përcaktimi Rentabiliteti Rentabiliteti mesatar i 10 viteve ushtrimore të fundit EBIT/ totali i aseteve ( 10 vjet) Rritja Përqindja e rritjes midis vitit 1 dhe 10 (Totali aktivit viti 10/ Totalit të aktivit viti 1) - 1 Largësia Variabli largësi midis levës në fillim të periudhës (viti 1) dhe mesatare sektoriale për gjithë periudhën. Treguesi i borxhit financiar total në fillim - mesatarja mbi 10 vjet e këtij treguesi për të gjitha ndërmarrjet e sektorit të pranishme në kampion. Nevoja për Nevoja për fonde qarkulluese / shifrës së xhiros (mesatarja 10 vjet) fonde qarkulluese [Inventar + të arkëtueshmet të pagueshmet] / totali i shitjeve neto ose të ardhurat (mesatarja 10 vjet) (NFQ) Përqindja e Përqindja e investimit bruto investimit bruto (IB) Analiza e realizuar është një analizë sasiore pasi të pestë variablat e pavarur janë sasiorë. Analiza është realizuar me ndihmën e programit SPSS dhe metodave të veçanta statistikore, si regresioni i shumëfishtë linear. Rezultatet Rezultatet e modelit të regresionit të shumëfishtë Si rezultat marrim një model regresioni linear të shumëfishtë për pesë variabla me koefiçient të përcaktueshmërisë 1 dhe me koefiçient të korrigjuar të përcaktueshmërisë Kjo do të thotë se 99.9 % e politikës së marrjes borxh të kompanive shpjegohet nga modeli i ndërtuar, pra nga varësia lineare e pesë variablave. Rezultatet e marra paraqiten në tabelën e 46

47 mëposhtme. Tabela paraqet rezultatet e testit t në lidhje me testimin e karakteristikave të ndikimit të variablave të pavarur në treguesin e borxhit të kompanive. Tabela: Rezultatet e regresionit të shumëfishtë linear Përmbledhja e modelit Modeli R R në katror R në katror i korrigjuar Std. Error of the Estimate a a. Predictors: (Konstant), IB, Rentabiliteti, Rritja, NFQ, Largësia Kontrolli për rëndësinë e lidhjes Vlera e Fisherit, F është 2901,040 e cila është më e madhe se vlera kritike. Ky fakt hedh poshtë hipotezën H 0 dhe pranon automatikisht si të vërtetë hipotezën H 1. Ne provuam sipas testit të Fisherit se midis variablit të pavarur, treguesi i borxhit financiar, dhe variablave të pavarur, pesë variabla të ndryshëm, ekziston një lidhje e rëndësishme, pra të paktën një nga parametrat, β, është e ndryshme nga 0. ANOVA b Model Shuma e katrorëve df Mean Square F Sig. 1 Regression a Residual Total a. Predictors: (Constant), IB, Rentabiliteti, Rritja, NFQ, Largësia b. Dependent Variable: RB Kriteri t për vlerësimin e rëndësisë së parametrave individualë. Është me interes të bëjmë një kontroll tjetër, për të vlerësuar se cili nga parametrat ( beta ) është më i rëndësishëm. Si metodë statistikore për kontrollin e rëndësisë së parametrave individuale shërben kriteri t. Duke krahasuar vlerat e t së llogaritur nga tabela e mëposhtme, me t kritike për α=0.05 rezulton se faktorët që ndikojnë më shumë në raportin e borxhit janë: largësia nga treguesi i synuar, rentabiliteti, nevoja për fonde qarkulluese, investimet bruto, ndërsa rritja e kompanive ka një ndikim të vogël. 47

48 Koefiçientët a Koefiçientët e pastandartizuar Koefiçientët e standartizuar 95.0% Confidence Interval for B Lower Upper Model B Std. Error Beta t Sig. Bound Bound 1 (Constant) Rentabiliteti Rritja Largësia NFQ IB a. Dependent Variable: RB ( Variabli i varur Raporti i Borxhit financiar) Ekuacioni që marrim është: Y = x rentabiliteti x rritja x largësia x NFQ x IB + ε Shenjat e koefiçientëve të regresionit përputhen me llogjikën financiare, që në rastin konkret do të thotë: - Një rritje e investimit bruto me një njësi, ndikon në rritjen e raportit të borxhit me njësi, kur të gjithë variablat e tjerë ngelen konstantë. - Një rritje e nevojës për fonde qarkulluese me një njësi, ndikon në rritjen raportin e borxhit me njësi, kur të gjithë variablat e tjerë ngelen konstantë. - Një rritje në largësinë nga treguesi i borxhit i synuar me një njësi, ndikon në rritjen e raportit të borxhit me njësi, kur të gjithë variablat e tjerë ngelen konstantë. - Një rritje në rritjen e kompanive me një njësi, ndikon në rritjen e raportit të borxhit me njësi, kur të gjithë variablat e tjerë ngelen konstantë. - Një rritje e rentabilitetit me një njësi, ndikon në zvogëlimin e raportit të borxhit me njësi, kur të gjithë variablat e tjerë ngelen konstantë. Kufizimet e modelit Janë analizuar vetëm kompanitë aksionere që veprojnë në Korçë. Informaliteti në bizneset shqiptare. Në mungesë të mesatareve sektoriale, kemi përdorur konceptin strukturën optimale me 40% raportin e borxhit. 48

49 Kapitulli i tretë Problemet e financimit të kompanive në vendet në zhvillim 3.1 Pamjaftueshmëria e burimeve të financimit 3.2 Sistemi financiar në vendet në zhvillim. Roli i bankave dhe i tregjeve financiare 3.3 Roli i shtetit në zhvillimin e sistemit financiar 3.4 Kriza financiare botërore dhe ndikimi i saj në financimin e kompanive Sjellja e kompanive nuk mund të studiohet jashtë ambjentit të tyre. Problemet e veçanta që hasin vendet në zhvillim vijnë kryesisht nga fakti se ata nuk janë dominues në tregun ndërkombëtar (domonimi përcaktohet si aftësi që ka një ekonomi për të ndikuar mbi ekonomitë e tjera, por pa u ndikuar nga ato). Ndarja ndërkombëtare e punës, në kushtet aktuale të zhvillimit, ka detyruar vendet në zhvillim që t u lenë vendeve të zhvilluara një pjesë të fitimeve të produktivitetit të tyre. Transferimi ndërkombëtar i kapitaleve (private ose publike) nuk ka bërë gjë tjetër veçse, në shumicën e rasteve, të forcojë dominimin mbi vendet në zhvillim. Efektet e dominimit vijnë nga dimensionet dhe strukturat e ndryshme midis ekonomive të krahasuara. Ekonomitë e vendeve në zhvillim izolohen kështu në një rol pasiv dhe përballojnë pasojat e sjelljes së vendeve të zhvilluara. Por dominimi i vendeve të zhvilluara nuk është dhe aq absolut sa mund të mendohej vetëm nga një krahasim i thjeshtë i forcave të pranishme. Megjithatë, të gjitha vendet në zhvillim, nuk kanë mjetet për të përmbysur raportin e dominimit. Ato kanë një varësi financiare, ekonomike dhe teknike. Nga fakti i borxhit të këtyre vendeve për t u zhvilluar, rritet pesha e kreditorëve mbi politikën ekonomike. Meqenëse ekuilibri i balancës së pagesave është gjithnjë e më i vështirë për t u ruajtur, vendet në zhvillim duhet t i bëjnë thirje shteteve të huaja për të ulur defiçitin e tyre. Sektori më i rëndësishëm në ekonomitë moderne është ai i eksportit. Kompanitë në vendet në zhvillim i nënshtrohen ligjit të tregut ndërkombëtar dhe kanë mundësi të dobët manovrimi. Që kompania të jetë e prirur drejt eksportimit ose jo, ajo duhet para së gjithash të gjejë një burim financimi të nevojshëm për të siguruar rritjen në vendet ku kapitali është i rallë. Kjo mungesë e kapitalit është burim vështirësish: ndërkohë që në vendet e zhvilluara ka një 49

50 zgjedhje reale të burimeve të financimit në vendet në zhvilim nuk mund të flitet veç për disponibilitet të burimeve të financimit. Për të studiuar problemet që hasin kompanitë në vendet në zhvillim për të financuar zhvillimin e tyre, do të theksojmë së pari pamjaftueshmërinë e burimeve të financimit para se të analizojmë institucionet dhe proçedurat që mund të lejojnë rritjen e burimeve të financimit të kompanive në këto vende. 3.1 Pamjaftueshmëria e burimeve të financimit Duhet bërë dallimi midis gjendjes së kompanive publike dhe atyre private. Burimet e kompanive publike vijnë kryesisht nga ndihma e shtetit dhe nga kredi afatgjata. Kompanitë private mbështeten para së gjithash mbi vetëfinancimin dhe kreditë bankare afatshkurtra. Kështu financimi i kompanive vjen nga tre burime kryesore 6 : Kursimi privat: sistemi bankar dhe institucionet ndihmëse Kursimi publik: shteti Investimet e huaja private A. Për kompanitë private Vështirësitë e financimit të kompanive private në vendet në zhvillim ndeshen në dy nivele: Në nivelin e brendëshëm: pamjaftueshmëria e vetëfinancimit (varësi e kompanisë nga bankat, tregjet e kapitalit aksionerët) rritje e dobët e investimeve. Në nivelin e jashtëm: tregu financiar (vështirësi e hyrjes dhe përdorimit të tregut financiar primar dhe sekondar), sistemi bankar (kreditë afatshkurtra në formë huaje, kredi arke ose garanci) dhe shteti (për të financuar investimet produktive, projekte të interesit të përgjithshëm) si dhe ndihmat e huaja në formë huaje, pjesëmarrje në kapital. Roli i secilit prej këtyre burimeve në financimin e kompanive në vendet në zhvillim vlerësohet sipas kritereve ( rëndësia sasiore, kostoja, lehtësia e aksesit, dhe lirshmëria e përdorimit të fondeve). Ndihma publike i bindet kryesisht motiveve politike, investimet direkte dhe pjesmarrjet në kapital kushtëzohen nga prespektivat e rentabilitetit. Për kreditë, faktori përcaktues është aftësia e rimbursimit. Por rritja e përqindjes të borxhit e bën gjithnjë e më të vështirë gjetjen e ndihmave të jashtme dhe kufizon kështu volumin e investimeve të realizueshme financiarisht. 6 Zia Oloumi 1997 Universite de Nice-Sophia Antipolis «Problemes de financement d une enterprise dans les PED» 50

51 B. Për kompanitë publike Kompanitë publike kryejnë katër misione: krijimi i infrastrukturave të përbashkëta dhe mbajtja e shërbimeve publike; zotërimi i prodhimit dhe komercializimit të produkteve kryesore; strukturimi i mjedisit rural dhe korigjimi i çekulibrit të rajoneve; promovimi i industralizimit duke zëvendësuar iniciativën private kur ajo mungon. Vështirësitë e financimit të kompanive publike në vendet në zhvillim janë në dy nivele: Në nivelin e brendëshëm: pamjaftueshmëri e vetëfinancimit Në nivelin e jashtëm: burime publike (pamjaftueshmëria e ndihmës së shtetit) si dhe burimet private që i kushtohen investimit (kredi bankare shumë shpesh afatmesme dhe afatgjata) Pra, duhet përcaktuar një strukturë mikse karakteristike për çdo kompani, që të kombinojë njëkohësisht nevojat makroekonomike dhe rentabilitetin e kompanisë. Institucionet dhe proçedurat që lejojnë rritjen e burimeve të financimit të kompanive në vendet në zhvillim Rritja e një ekonomie në zhvillim lidhet ngushtë me ekzistencën e një sistemi bankar që mbledh dhe kanalizon kursimin drejt punëve produktive (banka tregtare dhe organizma financiare të specializuara) Nga pikëpamja mikroekonomike (kompania) kreditë bankare janë një ndihmë përcaktuese për financimin e kompanive, kushtet e dhënies së kredisë diktohen nga politika ekonomike dhe monetare e vendit por dhe nga toleranca e bankierëve në lidhje me riskun. Mënyra se si kompania kombinon burimet e veta me pjesën tjetër të mjeteve financiare mund të ndikojë në mirëadministrimin e saj financiar në dy nivele: Atë të strukturës financiare: sepse borxhet bankare afatgjata i lejojnë kompanisë të konsolidojë kapitalin qarkullues dhe borxhet afatshkurtra sigurojnë një riekulibrim të përkohshëm të arkës (cash-it). Ai i performancave financiare: sepse borxhi lejon rritjen e rentabilitetit të kapitaleve të veta pasi ai shërben si levë financiare. 51

52 3.2 Sistemi financiar në vendet në zhvillim. Roli i bankave dhe i tregjeve financiare Duhet theksuar këtu dualizmi i ndërmjetësve financiarë që çon në specializimin e dy institucioneve për një tip financimi të veçantë dhe në një epërsi të bankave tregtare ndaj organizmave financiare të specializuara. Bankat tregtare dhënëse të fondeve afatshkurtra. Ato japin kredi kompanive pas vlerësimit të disa elementeve si: veprimtaria e kompanisë, kapitali qarkullues, rrjedhja e cash-it, aftësia e vetëfinancimit, referencë ndaj kapacitetit të borxhit të kompanisë për të analizuar riskun imediat, analiza e aftësisë së rimbursimit, analiza e solvabilitetit e kompanisë. Organizmat financiare të specializuara i përgjigjen një misioni të përcaktuar paraprakisht nga pushteti publik. Ato financojnë investimet e kompanive industriale dhe tregtare në projekte rritjeje, në lidhje me detyrat e politikës ekonomike të fiksuar në planet e ndryshme të zhvillimit. Roli i bankave të zhvillimit është që të kanalizojnë dhe orjentojnë kapitalin në funksion të objektivave të zhvillimit të caktuara në plan, duke dhënë kredi për veprimtari ekonomike kryesore të braktisura nga bankat tradicionale, për mungesë mjetesh dhe mospjesëmarrje, me preteksin që janë veprimtari me risk të lartë (tërheqin kursimin privat kombëtar drejt veprimtarive me risk të lartë por të nevojshme për zhvillim). Roli i tregjeve financiare në vendet në zhvillim. Tregu financiar primar lejon transformimin e kursimit të familjeve në burime afatgjata për llogari të kompanive publike dhe private. Tregu financiar sekondar siguron likuiditetin dhe lëvizshmërinë duke lejuar këmbimin dhe qarkullimin e letrave me vlerë. 3.3 Roli i shtetit në zhvillimin e sistemit financiar Në vendet në zhvillim shteti është motori i zhvillimit përballë pamjaftueshmërisë së sektorit privat. Roli i tij vërehet në një nivel të dyfishtë: Mobilizimi i kursimit të brendëshëm me stimulime fiskale Masa për të tërhequr kapitalet e huaja me avantazhe doganore (përjashtim total ose të pjesshëm nga detyrimet doganore në import/eksport, aplikimi i tarifave të 52

53 reduktuara etj) dhe avantazhe fiskale (përjashtime, paksime ose shtyrje afati të taksave mbi të ardhurat; përjashtime nga taksat e ndryshme; lehtësime fiskale në favor të punësimit). 3.4 Kriza financiare botërore dhe ndikimi i saj në financimin e kompanive Kriza financiare që filloi në SHBA në vitin 2007, u përhap shpejt duke i shtrirë pasojat e saj në shumë vende. Kjo krizë është cilësuar si më e rënda pas depresionit të madh të viteve Kriza e ditëve të sotme është e para e këtij lloji për epokën e globalizmit. Me këtë lidhen një varg veçorish që e dallojnë atë nga krizat e mëparshme: 1- Është krizë botërore 2- Është krizë e thellë, ka humbje të mëdha,është rritur papunësia. 3- Kohëzgjatja, mendohet se ka filluar që në 2006 e në vazhdim. Qeveritë e vendeve në krizë kanë marrë masa për të shpëtuar bankat nga falimentimi si dhe për të gjallëruar industrinë. Krerët e vendeve më të zhvilluara të botës, të G8 apo G20, janë mbledhur shpesh për të rakorduar masat për përballimin e krizës. Mendimi im është se, aktualisht, nuk ndodhemi në kushtet e fundvitit 1996 dhe fillimvitit 1997, kur kriza e fajdeve u shndrua në krizë të mirëfilltë ekonomike, duke sjellë rënien e PBB 7%, rritjen e inflacionit në 42% si dhe përkeqësimin e treguesve të tjerë makroekonomikë. Ndonëse me lidhje të dobëta integruese me ekoniminë e SHBA dhe ekonominë botërore në përgjithësi, Shqipëria nuk është e imunizuar nga pasojat e krizës globale.mjafton të përmendim faktin se mbi 3/4 e tregtisë së jashtëme zhvillohet me vendet e BE-së. Madje një sërë të dhënash tregojnë se kriza ka ndikuar në: 7 Rënien e ritmeve të remitancave (dërgesat e emigrantëve), Rënien e ritmeve të depozitave të kursimit, Rënien e ritmeve të eksport-importit, Dobësimin e lekut ndaj euros dhe dollarit amerikan, Frenimin e kredidhënies bankare, sidomos në valutë të huaj. Këta tregues nqs.nuk merren masat e nevojshme mund të sjellin pasoja të tjera zinxhir në treguesit makroekonomikë dhe socialë si: Rritjen tej parashikimeve të defiçitit buxhetor, 7 Burimi i informacionit INSTAT dhe Banka e Shqipërisë 53

54 Rritjen e çmimeve të konsumit (inflacioni), Rritjen e shkallës së papunësisë, Zgjerimin e varfërisë, sidomos në zonat rurale, Bllokimin e sektorëve të veçantë si ndërtimi, Frenimin e zgjerimit të turizmit, Rënien e ritmit të rritjes ekonomike. Rënia e dërgesave të emigrantëve (remitancat) Nxitja për migrim spjegohet sipas modelit shtytës-tërheqës ( push and pull ). Sipas këtij modeli kushtet ekonomike, presionet demografike, papunësia në vendet dërguese (faktorët shtytës) bashkëveprojnë me pagat më të larta, kërkesat për fuqi punëtore, bashkimin e familjeve (faktorët tërheqës) në vendet pritëse. 8 Ritme të larta të remitancave në vitet Volumi i remitancave varet nga numri i emigarantëve, nga vendi i migrimit, nga të ardhurat që sigurojnë aty, nga shkalla e lidhjeve me familjet e tyre, nga lehtësia në dërgimin e parave, nga stabiliteti politik etj. Gjatë viteve tek ne kanë hyrë 4.367miliard usd,437 milion usd mesatarisht në vit. Tabela.15 Remitancat milion usd Gjatë viteve kanë hyrë gjithësej miliard euro ose 860 milion euro mesatarisht në vit. Tabela. 16 Remitancat milion euro Adam Smith 54

55 Grafiku.13 Ecuria e remitancave Burimi:Banka e Shqipërisë Gjatë tre viteve të fundit remitancat kanë ardhur në rënie si pasojë e krizës financiare botërore, e cila po ndihet në vendet pritëse të emigrantëve. Rritja e ritmeve të remitancave në vitet ka ardhur si rrjedhojë e shtimit të emigrantëve në vendet europiane si Greqia dhe Italia. Rënia në vitin 1997 ishte si pasojë e skemave piramidale. Rënia në vitin 2008 me 145 milion euro ose me 15%, krahasuar me 2007, nuk mund të shpjegohet me përvojën botërore që tregon se niveli i remitancave arrin një kulm pas vitesh dhe pas kësaj niveli bie, pasi forcohen lidhjet me vendet pritëse dhe dobësohen me vendlindjen. Rënia e vitit 2008, sidomos e tremujorit të katërt, mund të spjegohet me ndikimin e drejtpërdrejtë të pasojave të krizës botërore e cila ka sjellë rritje të papunësisë në Greqi dhe Itali ku është përqëndruar numri më i madhi emigrantëve shqiptarë. Pasojat e rënies së remitancave Rritet varfëria. Anketimet tregojnë se një pjesë e madhe e remitancave përdoren për ushqim dhe veshje, kuptohet se rënia e tyre sjell shtimin e varfërisë, sidomos në zonat rurale. Ulin importet. Remitancat kanë mbuluar 44% të bilancit të tregtisë së jashtëme para fillimit të krizës financiare botërore. Ulin investimet private. Një pjesë e konsiderueshme e remitancave përdoren për investime të karakterit material, biznese (kryesisht të vogla dhe të mesme) dhe prona të palujtëshme, si dhe për investime të karakterit human (për shkollimin e fëmijëve). Aspekti më i dukshëm i përdorimit të remitancave për investime familjare janë shtëpitë dhe automjetet. Ulin kursimet e individëve. Kjo dukuri është vërejtur prej 2008 e në vazhdim. 55

56 Ulen ritmet e depozitave të kursimit Pas fillimit të krizës financiare në SHBA kufiri i sigurimit për çdo depozitë u rrit nga 100 mijë usd në 250 mijë usd, kurse komisioni europian ndryshoi nivelin e mbulimit të depozitave, jo më pak se 100 mijë euro për çdo depozitë. Në Shqipëri një masë e tillë u mor më vonë dhe për rrjedhojë fluksi i depozitave ra ndjeshëm. Deri në mars 2009 u tërhoqën 60 miliard lekë për arsye psikologjike dhe paniku. Aktualisht, niveli i sigurimit të depozitave në Shqipëri është rritur nga 700 mijë lekë që ishte në 2.5 milion lekë. Sipas të dhënave të Shoqatës Shqiptare të Bankave, sistemi bankar i vendit tonë, në vitin 2008, ka menaxhuar 834 miliard lekë, nga të cilat 645 miliardë ose 77% janë depozita të individëve dhe të subjekteve private. Depozitat e individëve prej 529 miliard lekë përbëjnë 82.1 % të depozitave gjithsej. Tabela. 18 Ecuria e depozitave Miliard lekë Vitet Gjithsej Individët Në % ,874 6,765 35, ,364 14,375 44, ,147 23,143 53, ,543 36,402 55, ,737 39,605 36, ,822 87,691 69, , ,861 78, , ,117 78, , ,112 79, , ,259 80, , ,894 82, , ,620 84, , ,626 84, , ,781 83, , ,573 80, , ,308 81, , ,426 82, , ,689 85, , ,030 84,7 Burimi: Shoqata Shqiptare e Bankave 56

57 Nga pasqyra vemë re se në vitin 2008 depozitat e individëve janë rritur vetëm 2.9 %, kurse ato të bizneseve kanë qëndruar në vend. Kjo dukuri është rrjedhojë e ndikimit të krizës botërore në muajtë e fundit të vitit Gjatë tre viteve të fundit totali i depozitave ka ardhur në rritje. Gjatë vitit 2011 depozitat u rritën 12.7% duke arritur vlerën 920,459 miliard lekë. Niveli i kursimeve dhe rritja e tyre përbën një element me vlerë për zhvillimin e tregut të kapitaleve, pasi publiku do të fillojë të investojë pasi të ketë plotësuar nevojat bazë. Përkeqësohen treguesit e eksport-importit Tregtia e jashtme përbën sektorin me ecuri më negative të ekonomisë shqiptare pasi eksportet mbulojnë vetëm 1/4 e importeve, ndërkohë që bilanci tregtar vazhdon të përkeqësohet. Kjo ecuri nuk përbën baza për përmirësim në periudhën afatmesme. Kurse në periudhën afatshkurtër, si pasojë e krizës financiare, pritet rënie e mëtejshme e ritmeve sidomos në eksportet. Tabela. 19 Ecuria e eksport-importit Burimi: INSTAT Miliard lekë Viti Eksporti Importi Bilanci % ,499 58,336-45,838 21, ,387 57,019-43,632 23, ,710 66,147-47,437 28, ,001 98,060-76,059 22, ,044 95,022-73,977 22, , ,271-95,167 24, , , ,035 30, , , ,072 23, , , ,059 23, , , ,877 22, , , ,496 24, , , ,951 26, , , ,373 25, , , ,742 25, , , ,023 25, , , ,795 25, , , ,863 23, , , ,467 35, , , ,189 37,9 57

58 Siç tregohet dhe në tabelën e mësipërme, gjatë viteve , ka patur ritme të ulta rritjeje të eksporteve. Ndërsa gjatë viteve ka patur rritje të ritmeve të eksporteve por me luhatje. Në tetor 2008, ritmet e rritjes së eksporteve fillojnë të bien. Shtator Tetor Nëntor Dhjetor Janar ,712 9,574 9,092 6,969 6,642 Rënia më e theksuar, 23% është shënuar në dhjetor që përbën dhe nivelin më të ulët të vitit. Rënia ka vazhduar dhe gjatë Edhe gjatë tre viteve të fundit bilanci tregtar vazhdon të përkeqësohet. Grafiku.14 Rënia e eksporteve Burimi: INSTAT Mbi 70% e eksporteve shqiptare ka si destinacion Italinë, 10% Greqinë, 3% Gjermaninë. Në vendet e BE-së shkojnë 90% e eksporteve shqiptare. Vendet e BE-së janë prekur nga kriza financiare, kjo po duket edhe në uljen e kërkesës për mallrat tona të eksportit sidomos të atyre me fason. Në këtë sektor ushtrojnë veprimtarinë e tyre rreth 400 biznese private me rreth 100 mijë punëtorë. Një pakësim i mëtejshëm i kërkesës për mallrat e eksportit do të çojë në mbylljen e vendeve të punës, rritjen e papunësisë dhe në thellimin e varfërisë. Kursi i këmbimit dobësohet leku Gjatë periudhës është arritur të sigurohet një kurs këmbimi i qëndrueshëm i lekut ndaj dollari amerikan dhe monedhës europiane. Madje, leku forcohej nga viti në vit siç tregohet në tabelën mëposhtë. 58

59 Tabela.20 Kursi i këmbimit Vitet Lek/USD Lek/Euro ,7 147, ,7 132, ,5 128, ,1 132, ,9 137, ,8 127, ,8 124, ,1 123, ,4 123, ,9 122, , , 9 137, ,9 140,3 Burimi: Banka e Shqipërisë Në fundin e vitit 2008 leku filloi të dobësohet. Gjatë 3-mujorit të katërt leku u zhvlerësua. 9 Leku vazhdoi rënien edhe gjatë 3-mujorit të parë të 2009 dhe më tej. Kjo tregohet në tabelën mëposhtë. Kursi Ndryshimi Në % Lek/USD Lek/Euro Ky ritëm i shpejtë zhvlerësimi lidhet kryesisht me faktorë të brendshëm. Gjatë kësaj periudhe është vërejtur kërkesë e lartë në treg për euro. Rritja e borxhit të brendshëm të qeverisë dhe defiçitit të llogarisë korente, përbëjnë disa faktorë kryesorë të cilët kanë ndikuar gjatë vitit 2008 e në vijim. Defiçiti i lartë tregtar dhe dalja e valutave për shkak të rritjes së importeve, përbëjnë një faktor tjetër që ka ndikuar, sidomos në 3-mujorin e katërt të 2008 e në vazhdim. Ndikimin e tyre e kanë dhënë edhe rënia e dërgesave të emigrantëve. Një faktor tjetër është dhe transferimi i fitimeve të disa kompanive të fuqishme të huaja që ushtrojnë veprimtari në Shqipëri. Zhvlerësimi i lekut prek gjithë individët shqiptarë pasi ndikon në rritjen e çmimeve të mallrave të importit duke ndikuar dhe në nivelin e jetesës në Shqipëri. Zhvlerësimi i lekut do të ndikojë në veçanti dhe tek ata individë apo biznese që kanë marrë kredinë euro. 9 Banka e Shqiprisë 59

60 Frenohet kredi-dhënia bankare Kreditë në monedhë të huaj dhe në lekë të sistemit bankar shqiptar, për 2008, llogariten në 397 miliard lekë ose rreth 48% të portofolit gjithsej. Tabela.21Kredi-dhënia bankare Nr. Emërtimi Në % 1. PBB nominal, miliard lekë Kredia gjithsej,miliard lekë Në % të PBB a) Për individët,miliard lekë Në % të PBB b) Për bizneset, miliard lekë Në % të PBB Kredi me probleme, miliard lekë Në % të kredisë gjithsej Nga këto të dhëna del se kredia gjithsej në 2008 kundrejt 2007 është rritur me 105 miliard lekë, ose 36%, duke zënë 37% të PBB ndaj rreth 30% në Kriza po ndikon duke frenuar kreditimin për pasojë ritmi i rritjes së kreditimit ka ardhur në rënie që prej muajit tetor Kredia në muajin dhjetor u rrit vetëm 0.5 % që konsiderohet si rritja më e vogël që prej vitit 2004 kur filloi kreditimi. 10 Rritmi i rritjes së kredisë ka vazhduar të ulet dhe gjatë periudhës si pasojë e krizës financiare botërore. Nr. Emërtimi PBB nominal, milion lekë Kredia gjithsej,milion lekë , , ,91 Në % të PBB 20 21,6 21,7 a) Për individët,milion lekë , , Në % të PBB 3,34 3,25 3,57 b) Për bizneset, milion lekë , , ,91 Në % të PBB 16,66 18,35 18,13 3. Kredi me probleme, në % të kredisë gjithsej 10,27 13,61 18,94 Burimi:Banka e Shqipërisë 10 Banka e Shqipërisë 60

61 Tkuret kredia në valutë Kreditë në valutë përbëjnë rreth 75% të kredive gjithsej. Gjatë vitit 2009 janë tkurur si kredia në euro, po ashtu dhe ajo në usd. Kjo e fundit ka një peshë më të vogël në totalin e kredisë për ekonominë. Ulja e ritmeve të kredisë në valutë vjen prej dy faktorëve: 1- Për shkak të presionit që kriza financiare ushtron mbi bankat tregtare, për t u kërkuar më shumë garanci klientëve për të shmangur risqet. 2- Për shkak të rritjes së interesave të euros. Shtohen kreditë e këqia Gjatë periudhës tetor-dhjetor 2008 u vu re një prirje tjetër negative, u rritën kreditë me probleme, ose siç quhen ndryshe, kreditë e këqia. Në dhjetor 2008 këto kredi u shtuan me 5,4 miliard lekë, duke arritur në 26.2 miliard lekë. Kjo shifër paraqet një rritje të lartë kundrejt vitit 2007, si në vlera nominale 16.3 miliard lekë dhe në vlera relative 165%. Në fund të vitit 2008 kreditë e këqia zinin 6.6% të volumit të kredive gjithsej kundrejt 3.4 % të një viti më parë. Edhe gjatë periudhës kreditë e këqia kanë ardhur në rritje. Grafiku.15 kreditë e këqia Burimi:Banka e Shqipërisë Rritet difiçiti buxhetor Defiçiti buxhetor në vitin 2008 arriti në 5,7 % e PBB kundrejt 3,4% në vitin Grafiku.16 Defiçiti buxhetor Burimi: Banka e Shqipërisë 61

62 Defiçiti buxhetor i vitit 2008 u reflektua në rritjen e borxhit publik në nivelin55.6 % të PBB nga 37.5% në Në dhjetor të 2009 defiçiti buxhetor ishte milion lekë ose 6.9 % e PBB, në të njëjtën periudhë të 2010-ës defiçiti ishte milion lekë ose 3.1% e PBB, ndërsa në dhjetor të 2011 ishte milion lekë 3% e PBB. Sektori i ndërtimit në vështirësi Sektori i ndërtimit është gati në stanjacion. Kanë rënë në mënyrë të ndjeshme blerjet e apartamenteve. Shoqata e Ndërtuesve ka publikuar se rreth apartamente banimi kanë mbetur pa u shitur që nga viti 2008 e këtej, vet në Durrës dhe në Tiranë. Shtrëngimi i kreditimit për shtëpi është një nga faktorët kryesorë që ka ndikuar në uljen e fuqisë blerëse. Bizneset ndërtuese, duke mos shitur apartamentet dhe duke mos marrë dot kredi nga banka, nuk mund të investojnë në ndërtime të reja. Forcimi i euros solli dhe rritjen e çmimit të blerjes së materialeve të ndërtimit, gjë që reflektohet në rritjen e çmimit të banesave. Ngadalësohen ritmet e rritjes ekonomike Rritja reale e PBB ose GDP prej vitit 2000 ka patur këtë ecuri, në përqindje. 11 Tabela.22 Rritja ekonomike * *2011 tremujori i parë Grafiku.17 Rritja ekonomike 11 INSTAT dhe FMN 62

63 Rritja ekonomike është një faktor i rëndësishëm në zhvillimin e tregut të kapitaleve, pasi ajo çon në krijimin e tregjeve dhe mundësive të reja për bizneset, që i shtyn ato të kërkojnë më shumë financim (nevojën për treg kapitali dhe letrash me vlerë) për zgjerimin e veprimtarisë së tyre ekonomike. Eksperienca e shumë bankave ka treguar se zhvillimet e sistemit financiar janë prociklike dhe, një nga arsyet kryesore të kësaj sjelljeje të institucioneve financiare lidhet me rritjen dhe uljen e ofertës për kredi gjatë cikleve të biznesit dhe të ekonomisë. Gjatë fazës së ekspansionit të ekonomisë, kreditimi rritet me rritme shumë të larta dhe ulet ndjeshëm kur ekonomia është në rënie. Gjatë fazës së rënies ekonomike, ulet niveli i kreditimit dhe përkeqsohen treguesit e performancës së kredive, pasi edhe kreditë me probleme ndjekin ciklin e ekonomisë. Treguesit e kredive me probleme janë shumë të ulët gjatë fazës së ekspansionit ekonomik dhe rriten ndjeshëm në fazën e rënies ekonomike. Ekspertët e bankave si dhe Guvernatori i Bankës së Shqipërisë janë shprehur se sistemi bankar shqiptar nuk u prek nga kriza financiare botërore, por gjithashtu kanë paralajmëruar bankat që të forcojnë politikat e kreditimit me qëllim për t u ruajtur nga ndonjë pasojë e kësaj krize. Pasojat e krizës financiare globale u ndjenë në Shqipëri në fillim të vjeshtës së vitit Në këtë periudhë, perceptimi për një krizë financiare të bankave në mbarë botën, ndikoi në lëkundjen e besimit të publikut tek bankat vendase. Për pasojë, gjatë muajve tetor dhjetor 2008, tërheqja e depozitave nga bankat ishte e theksuar. Edhe pse në masë të moderuar, ky fenomen vazhdoi edhe në tremujorin e parë të vitit Në tremujorin e dytë e në vazhdim, vihet re një stabilizim i likuiditetit si rezultat i ndërprerjes së rrjedhjes të depozitave dhe kthimit të besimit të publikut në institucionet financiare. Një rol të rëndësishëm për forcimin e besimit të publikut në sistemin bankar luajti dhe miratimi në Kuvend i rritjes së shumës maksimale të sigurimit të depozitave, i cili u bë efektiv në muajin prill Megjithatë, në tremujorin e dytë të vitit 2009, sistemi bankar ka ushtruar veprimtarinë financiare nën një situatë të pasigurt dhe ka vazhduar të përballet me vështirësi në likuiditet. Me fillimin e krizës financiare botërore si dhe me falimentimin e disa prej bankave më të fuqishme në botë, bankat shqiptare rritën interesin e kredisë dhe shtrënguan standartet e kreditimit. Kjo gjë ndikoj në shumë kompani shqiptare, të cilat zvogëluan investimet e tyre. Gjatë vitit 2008, bankat tregtare në Shqipëri panë si një mundësi me leverdi kreditimin e kompanive private për të blerë makineri dhe pajisje. Por fundi i vitit 2008 dhe viti 2009 ka 63

64 rezultuar me bilance negative për biznesin shqiptar. Kjo gjë shkaktoi vonesa të shumta në shlyerjen e kësteve të kredive dhe të interesave të tyre. Gjatë vitit 2009 kriza e kreditit vazhdon të jetë prezente në vend, duke pasur një impakt në rritje për biznesin, i cili vazhdon që të vuajë një sërë vështirësish, të cila lidhen më mungesën e financimit, të shoqëruar me kosto në rritje që po kthehen në barrë për sipërmarrjen. Pas një sjelljeje tërësisht të shtrënguar, të ndjekur edhe nga një kërkesë në rënie, klima e biznesit në vend është përkeqësuar, ndërsa sektorë si ndërtimi kanë mbetur tërësisht pa financim. Gjatë periudhës janar- mars 2009, kreditimi nga ana e bankave të nivelit të dytë për bizneset e mëdha, për blerjen e makinerive dhe pajisjeve ishte rreth 40% 12 më i ulët sesa në tremujorin e parë të Kjo erdhi si pasojë e frikës që patën bankat nga mospagimi në kohën e duhur të kësteve të kredive nga kompanitë, të cilat nisën të përballeshin me vështirësitë e krizës financiare botërore. Tabela 23. Kredia për makineri dhe pajisje për biznesin e madh Viti Janar Shkurt Mars Prill Maj Totali ,704 14,514 14,064 30,431 25,533 90, ,606 21,402 21,811 19,223 15,034 91,076 Diferenca (%) -58,08-32,18-35,52 58,31 31,69-0,91 Burimi : Statistikat e Shoqatës së Bankave Gjatë vitit 2009, bankat ishin më të prirura drejt ofertave joshëse për depozitat, duke rritur përqindjet e interesit për grumbullimin e një sasie sa më të madhe likuiditeti. Një politikë e tillë u ndoq nga bankat në Shqipëri si pasojë e rritjes së portofolit të kredive me probleme. Bankat hoqën dorë nga politika agresive e ofertave për dhënie kredish dhe nisën rritjen e ofertave për depozitat. Këto të fundit, edhe pse shihen si pozitive, pasi eleminojnë nga qarkullimi paranë kesh dhe atë informale, përsëri konsiderohen si politikë jo e favorshme për ekonominë e Shqipërisë e cila ka akoma nevojë për kreditim. Kredia, gjatë vitit 2009, përveçse më e vështirë u bë edhe më e kushtueshme, sidomos kredia në euro. Banka e Shqipërisë e shtyu sistemin bankar të kreditojë në monedhën vendase. Kjo do të shmangte rezikun e humbjeve nga luhatshmëria e kursit të këmbimit. 12 Statistikat e Shoqatës së Bankave 64

65 Ecuria e riskut të kredisë Risku më i rëndësishëm dhe më i prekshëm, me të cilin përballen bankat gjatë veprimtarisë së tyre, është risku i kredisë. Sipas rregullores Për administrimin e riskut të kredisë 13 bankat klasifikojnë kreditë e tyre në pesë kategori: kredi standarte, kredi në ndjekje, kredi nënstandarte, kredi të dyshimta dhe kredi të humbura. Kreditë e klasifikuara në grupin e parë dhe të dytë përbëjnë grupin e kredive cilësore. Kreditë e klasifikuara në grupin e tretë, të katërt dhe të pestë përbëjnë grupin e kredive me probleme. Ecuria e klasave të kredisë për periudhën pasqyron qartë tendencën rritëse të klasave të riskueshme të kredisë, që përbëjnë totalin e kredive me probleme. Sipas kategorive të klasifikimit vërehet që në fund të vitit 2009, rreth 75% e portofolit të kredisë konsiderohet standart, nga 78.3% që përfaqësonte kjo kategori në të njëjtën periudhë të vitit Ndërkohë, evidentohet një zhvendosje e kredisë në klasat me cilësi më të ulët, konkretisht, në hua të dyshimta dhe hua të humbura, pesha e të cilave llogaritet 2.7% dhe 3% në fund të vitit 2009, nga 1.4% dhe 1.3% që ishin në fund të vitit Ritmet rritëse të kredive të humbura, kredive të dyshimta dhe kredive nënstandarte janë më të larta se ato të kredive në ndjekje. Kjo tendencë rritëse është më e theksuar duke filluar nga tremujori i tretë i vitit 2008, periudhë kur sistemi bankar shqiptar ndjeu efektet negative të krizës financiare botërore. Kjo krizë pati ndikimet e saj dhe në vendin tonë. Pasiguria që përcolli tronditja e sistemit financiar botëror u reflektua në tërheqjen e një pjese të depozitave nga bankat gjatë tremujorit të fundit të Këto tërheqje sollën probleme likuiditeti. Nga ana tjetër, kjo situatë ndikoi në mënyrë të natyrshme në uljen e gadishmërisë së sistemit për të kredituar ekonominë dhe rrjedhimisht edhe në ngadalësimin e dukshëm të rritmit të kreditimit, duke filluar nga kjo periudhë. Ky zhvillim, i shoqëruar dhe me uljen e remitancave, ndikoi në ngadalësimin e aktivitetit ekonomik. Përsa i përket riskut të kredisë, raporti i kredive me probleme ndaj totalit të portofolit të kredisë, në fund të vitit 2009 u rrit në nivelin 10.5%, kundrejt 9.75% në tremujorin e tretë dhe 6.6% në fund të vitit Ndërsa në qershor 2010 ky tregues ishte 12% dhe në shtator 2010 ishte 13.1%. Sipas monedhës, në fund të vitit 2009, raporti i kredive me probleme në lekë / tepricës së kredive në lekë dhe raporti i kredive me probleme në valutë / tepricës së kredive në valutë llogariten në nivele të përafërta rreth 10%, nga 7.5% dhe 6.5% që ishin në fund të vitit Grafiku më poshtë tregon kreditë me probleme ndaj kredive gjithsej për disa vende të rajonit. 13 Vendim nr. 47, datë të Këshillit Mbikqyrës të Bankës së Shqipërisë 65

66 Grafiku. 18 Kredi me probleme ndaj kredive gjithsej për disa vende të rajonit (2010) Burimi : FMN Global Financial Stability Report October 2010 Një fenomen i konstatuar sot në Shqipëri është se, për shumë kredimarrës ka mospërputhje midis monedhës së kredisë dhe monedhës së fluksit hyrës të parasë. Për shkak të politikës së bankave, kredimarrësit janë të detyruar të marrin kredi në një monedhë të ndryshme nga ajo që sigurojnë të ardhurat. Kështu që, një zhvlerësim i monedhës në të cilën ata sigurojnë të ardhurat, ndaj monedhës së kredisë, do të ulë aftësinë paguese për kredimarrësit dhe do të sjellë pagimin me vonesë ose mospagimin e detyrimit ndaj bankave. Në qershor 2010 kreditë në valutë, ku të ardhurat e huamarrësve janë në lek, përfaqësonte 37.7% të kredisë totale dhe 54% të kredisë në valutë. Por 80% e kredive në valutë janë në euro, kështu që kreditë në euro kur të ardhurat e huamarrësve janë në lek, përfaqësonte 31.64% të kredisë totale dhe 45.6% të kredisë në valutë. 66

67 Kapitulli i katërt Tregu i kapitalit në Shqipëri 4.1 Nevoja për zhvillimin e tregut të kapitalit në Shqipëri - Argumente që mbështesin zhvillimin e tregut të kapitalit - Argumente pro dhe kundër zhvillimit të tregut të kapitalit 4.2 Shkaqet e mosfunksionimit të Bursës së Tiranës 4.3Avantazhet e aktivizimit të Bursës së Tiranës Shoqëritë janë dhe mbeten e ardhmja e zhvillimit ekonomik të vendit tonë. Zhvillimi dhe modernizimi i një ekonomie nuk mund të perceptohet pa një treg kapitali e bursë të zhvilluar, pa tregues të lartë makro e mikroekonomikë dhe financiarë. Nuk është e lehtë të saktësohet kur filloi të funksionojë formalisht bursa e parë e letrave me vlerë. Mendohet se bursat e para kanë qenë me origjinë italiane. Rreth vitit 1400, në Venedik bëhej tregtimi i borxheve publike dhe hartohej një listë për këtë qëllim. Në vazhdim, gjenovezët dhe milanezët i dhanë një shtysë të madhe panaireve të këmbimit. Ndërkohë që në vitin 1531, në Anversë të Belgjikës, lindi e para bursë e madhe e letrave me vlerë. Por duhej pritur viti 1785 që bursa e Amsterdamit (Hollandë), të ishte e organizuar zyrtarisht. Sot në botë kemi mbërritur në një numër të madh bursash, ku ndër më të rëndësishmet mund të përmendim atë të New York-ut (NYSE), atë të NASDAQ, të Tokios (TSE), Bursën e Londrës (LSE), të Frankfurtit etj. Këto bursa quhen ndërkombëtare, për shkak të numrit të madh të shoqërive aksionere të listuara nga e gjithë bota, shtrirjes gjeografike të këtyre shoqërive, klientelës së ndryshme të blerësve dhe shitësve, që përdorin tregun. 4.1 Nevoja për zhvillimin e tregut të kapitalit në Shqipëri Bankat e nivelit të dytë në vendin tonë po shtohen dhe po fuqizohen financiarisht, por ato në asnjë rast nuk mund të zëvendësojnë rolin e institucioneve të tjera të tregut, një ndër të cilat është dhe Bursa e Tiranës. Një sistem financiar i shëndoshë kërkon praninë e bankave, por edhe të institucioneve të tjera jobankare. Bursa është edhe më e ndjeshme se sa bankat e nivelit të dytë ndaj informalitetit ekonomik, mungesës së bilanceve reale, mentalitetit njëpronësor të biznesit etj.; fenomene që ende ekzistojnë në vendin tonë. 67

68 Tregu i kapitaleve është i nevojshëm: Për të garantuar një sistem likuid dhe të qëndrueshëm, në të cilin investitorët mund të kryejnë akte shitblerjeje të letrave me vlerë. Për t u mundësuar shoqëritë aksionere, qeverisë dhe enteve të tjera, të sigurojnë fonde për rritjen dhe investimet e tyre, nëpërmjet emetimit dhe shitjes së aksioneve, obligacioneve dhe llojeve të tjera të letrave me vlerë. Për të mundësuar investimin e kursimeve të subjekteve që kanë teprica fondesh financiare. Bursa e Tiranës, e para bursë në Shqipëri, u hap në 2 maj 1996, në formën e një departamenti të Bankës së Shqipërisë. Si në të gjitha vendet e Europës Qëndrore dhe Lindore, me një të kaluar të ngjashme me Shqipërinë, shteti ishte promotori dhe mbështetësi kryesor i krijimit të bursës. Në Shqipëri u ndoq një model i ndryshëm (shih aneksin) nga eksperienca e të gjitha këtyre vendeve 14, pasi u vendos që Bursa e Tiranës të krijohej nën administrimin e Bankës Qëndrore dhe kjo për këto arsyje: - Mungesa e një tradite të mëparshme në këtë drejtim, - Gama e kufizuar e instrumenteve financiare, - Një sektor privat më i dobët sesa në vendet e tjera të Europës Qëndrore dhe Lindore, - Mosfillimi ende i privatizimit të ndërmarrjeve strategjike - Shanset e vogla të sigurimit, brenda një periudhe afatshkurtër, të eficiencës ekonomike të këtij institucioni të ri. - Mungesa e ekspertëve dhe e eksperiencës përkatëse jashtë institucioneve shtetërore të sferës financiare (në rastin tonë banka e Shqipërisë). Të ndërgjegjshëm se aktiviteti i kësaj burse, për një periudhë afatmesme nuk do të ishte tregtimi i aksioneve, qeveria në bashkëpunim me Bankën e Shqipërisë dhe Komisionin e Letrave me Vlerë, vendosën të organizojnë pranë Bursës së Tiranës tregun primar dhe sekondar të bonove të thesarit. Pavarësisht se këto nuk janë aktivitete natyrale të bursave, me këtë lëvizje iu shërbye më shumë objektivave të tjerë si : Krijimit të një tradite të funksionimit të aktivitetit operacional të Bursës së Tiranës, Kryerjes së një marketingu dhe edukimin e publikut dhe institucioneve, mbi funksionimin e bursës dhe funksionimin e ndërmjetësave financiarë, 14 CLAESSENS, Stijn and DJANKOV, Simeon and KLINGEBIEL, Daniela: Stock Markets in Transition Economies f.1 September

69 Grumbullimit nga stafi ekzistues i Bursës së Tiranës të një eksperience të nevojshme mbi parimet e tregtimit dhe të pastrimit e rregullimit të letrave me vlerë, Përgatitjes graduale teorike dhe praktike të këtij stafi për të përballuar më tej angazhimin e Bursës së Tiranës në aktivitetet e reja në të ardhmen. Pak ose aspak u bë për futjen e produkteve të reja apo zhvillimin dhe konsolidimin e atyre ekzistuese. Normalisht, duhej që Bursa e Tiranës të ingranohej në proçesin e privatizimit që do të vijonte pas vitit 1996, listimin e shoqërive aksionere, si dhe të konsolidonte më tej tregun e bonove të thesarit. Por, aktualisht, Bursa e Tiranës: o Nuk ka ende të listuar asnjë aksion, qoftë të ndërmarrjeve të dala nga privatizimi ashtu dhe nga biznesi privat, o Tregu primar i bonove të thesarit nuk zhvillohet më në Bursën e Tiranës që nga 1 gushti 1998, o Bonot e privatizimit nuk u tregtuan asnjëherë në bursë, duke mos u shndërruar asnjëherë në një objekt real tregtimi Produktet e domosdoshme dhe të mundshme që mund të tregtohen në Bursën e Tiranës. Pa dyshim, produkti më thelbësor i një burse kapitalesh është aksioni. Burimet e furnizimit të Bursës së Tiranës me aksione janë dy: sektori privat dhe shteti. Sektori privat Sektori privat, të paktën për një periudhë afatshkurtër, duket se do të vazhdojë të qëndrojë larg Bursës së Tiranës. Ndër pikat që nuk favorizojnë një listim të mundshëm të këtyre shoqërive në Bursën e Tiranës përmendim: Mosplotësimi i kritereve cilësore për listim. Ndër këto kritere mund të përmendim nivelin e ulët të administrimit dhe cilësinë e raportimeve financiare. Lloji i aktivitetit të bizneseve Biznesi i madh është i përqëndruar në aktivitete me qarkullim të shpejtë të kapitalit 15. Kjo tregon që në përgjithësi biznesi i madh shqiptar është ende i angazhuar në aktivitete që kërkojnë pak investim dhe kanë fitim më të shpejtë 16. Forma e pronësisë dhe kultura e biznesit 15 Dr.Sh. Cani, Prof. Dr. M. Muço, T. Baleta Sistemi bankar shqiptar. Probleme të zhvillimit të tij., gusht 2000, f.69 dhe f Dr.Sh. Cani, Prof. Dr. M. Muço, T. Baleta Sistemi bankar shqiptar. Probleme të zhvillimit të tij., gusht 2000, f.69 dhe f.58 69

70 Biznesi i madh shqiptar është i organizuar kryesisht në formën e shoqërisë me përgjegjësi të kufizuar. Ende në Shqipëri është në nivel të ulët organizimi në formën e shoqërisë aksionere. Përveç të tjerash, ky është një tregues i traditës dhe i kulturës së zhvillimit të biznesit, që do të thotë se preferohen më tepër forma me një ose pak pronarë se sa bashkimi i shumë aksionerëve. Kjo, deri diku, ndikon në shkallën e ulët të nevojave për zhvillimin e tregut të kapitaleve 17. Kultura e dobët financiare e administratorëve dhe stafit drejtues Administratorët dhe stafi drejtues i kompanive shqiptare kanë pak ose aspak njohuri mbi tregun e kapitaleve, instrumentet financiare dhe përdorimin e këtij tregu për financimin e aktivitetit të tyre ekonomik. Mungesa e konkurencës së mirëfilltë midis kompanive Një ndër nxitësit kryesorë që bizneset të kërkojnë financime nëpërmjet bursës është dhe faktori i konkurrencës, por në Shqipëri konkurrenca brenda sektorëve respektivë të ekonomisë nuk është në ato nivele që domosdoshmërisht të kërkojë financimin në shkallë të gjerë të bizneseve shqiptare nëpërmjet bursës. Megjithtë ekzistojnë dhe pika optimizmi në këtë drejtim. Një pjesë e kritereve sasiore, që kanë të bëjnë më madhësinë e kapitalit aksioner dhe me numrin minimal të aksionerëve, plotësohen në një nivel të kënaqshëm nga shoqëritë aksionere 18. Kriteret e Bursës së Tiranës (të paktën ato sasiore) nuk përbëjnë pengesë serioze për kompanitë shqiptare për t u kuotuar në të. Gjithashtu, ekziston dyshimi se pavarësisht nga niveli i ulët i fitimeve që bizneset raportojnë në zyrën e tatim-taksave, niveli i fitimit dhe gjendja financiare e biznesit privat duhet të jetë më e mirë sesa realiteti formal, gjë që duhet të shihet si një fakt pozitiv për të ardhmen. Shteti. Në kushtet kur sektori privat në periudhën afatshkurtër dhe afatmesme mbetet vetëm një burim potencial aksionesh për Bursën e Tiranës, Shteti mbetet shpresa e fundit dhe e vetme për t i siguruar aksionet Bursës së Tiranës. Këto aksione duhet të sigurohen nëpërmjet përfshirjes së saj në proçesin e privatizimit të kompanive strategjike. Një përfshirje e Bursës së Tiranës në këtë proçes, përveç garantimit të zhvillimit të mëtejshëm institucional dhe operacional për të, do të jepte dhe efekte të tjera pozitive si: 17 Dr.Sh. Cani, Prof. Dr. M. Muço, T. Baleta Sistemi bankar shqiptar. Probleme të zhvillimit të tij., gusht 2000, f.69 dhe f Dr. E. Meka, B. Kreshpa, Biznesi shqiptar përkundrejt Bursës së Tiranës (analizë vrojtimi) mars 2001, f.40 70

71 Privatizimin transparent të kompanive strategjike, Krijimin e menjëhershëm të disa mijëra aksionerëve, të cilët pas blerjes së aksioneve në tregun primar do të fillojnë t i shesin ato në tregun sekondar dhe kjo nënkupton të ardhura për bursën, Rritjen e kredibilitetit të Bursës së Tiranës, Listimin e shpejtë dhe plotësimin më me lehtësi të të gjitha kritereve të Bursës së Tiranës nga këto kompani, Nxitjen dhe promovimin tek sektori privat i përparësive të kuotimit në bursë, Edukimin dhe tërheqjen e popullatës drejt titujve të pronësisë, si një alternativë investimi të fondeve të lira dhe kursimeve të tyre, Përdorimi i mundshëm i bonove të privatizimit, duke i shërbyer dhe qëllimit të angazhimit të këtyre letrave me vlerë në proçesin e privatizimit Eksperienca të tilla (privatizimi i ndërmarrjeve shtetërore nëpërmjet ofertës publike) gjenden, pothuaj pa përjashtim, në të gjitha vendet e Europës Qëndrore dhe Lindore. Një pjesë e konsiderueshme e kompanive, që janë aktualisht të listuara në bursat respektive të këtyre shteteve, janë kompanitë e dala nga privatizimi me këtë formë (përmendim këtu Poloninë, Hungarinë, Slloveninë, Kroacinë dhe Bullgarinë). Madje, Bursa e Zagrebit, ka organizuar dhe ankandet primare të shitjes së paketave të aksioneve për disa ndërmarrje shtetërore. Në Shqipëri, oferta publike si metodë privatizimi, nuk u aplikua në asnjë prej privatizimeve të kryera gjatë vitit 2000 si privatizimi i Bankës Kombëtare Tregtare, Fabrikës Ajka, Fabrikës së çimentos në Fushë-Krujë dhe në Elbasan, Kantinës së pijeve Gjergj Kastriot Skënderbeu etj., apo privatizimeve të mëvonshme si Banka e Kursimeve, Albtelekom, OSSH, AMC, Birra Tirana etj. - Argumente që mbështesin zhvillimin e tregut të kapitalit Ka pasur qëndrime të skajshme për Bursën e Tiranës: për mbylljen e saj, por edhe për një zhvillim të suksesëshëm të saj. Ndër faktorët që lehtësojnë këtë mundësi zhvillimi mund të përmendim 19 : Niveli i kënaqshëm i kursimeve të popullsisë, Niveli i kënaqshëm i rritjes ekonomike në vend, Përmirësimi i vazhdueshëm i klimës së biznesit për sektorin privat, 19 Lavdosh Zaho, Brunilda Duraj, Tregjet dhe Institucionet Financiare 2010, faqe

72 Prania e një numri të mjaftueshëm të institucioneve të tregut të kapitaleve ( BT, QRA, AMF), Përmirësimi dhe plotësimi i kuadrit ligjor mbi standartet e kontabilitetit dhe të pasqyrave financiare, që vlerësohet se do të ndihmojë në mënjanimin e shtrembërimeve të informacionit financiar dhe të evazionit fiskal; Prania e një baze ligjore të mjaftueshme për privatizimet strategjike etj. Ekzistojnë një sërë arsyesh që theksojnë nevojën e Shqipërisë për tregun e kapitaleve. Këto arsye, të grupuara në tri kategori të mëdha janë: I. Makroekonomike II. III. Mikroekonomike Ekonomike dhe ato në rrafshin e politikës së jashtme I. Përfitimet makroekonomike nga zhvillimi i tregut të kapitaleve Mobilizimi i kursimeve dhe i kapitaleve vendase Një nga funksionet kryesore të tregut të kapitaleve është sigurimi i financimeve për shoqëritë tregtare, institucionet financiare dhe qeverinë. Nëpërmjet realizimit të këtij funksioni grumbullohen shuma të mëdha monetare, të cilat injektohen në mënyrë efektive në ekonominë shqiptare, duke kontribuar kështu në promovimin e rritjes ekonomike. Tërheqja e më shumë likuiditeteve në sektorin formal të ekonomisë Aktualisht, shuma e parave jashtë sektorit formal është e ndjeshme, kështu që, tregu i kapitaleve mund të jetë një mjet i rëndësishëm për të tërhequr të paktën një pjesë të këtyre parave brenda sektorit formal, duke ndihmuar në reformat aktuale në sektorin bankar, të cilat i shërbejnë të njëjtit qëllim. Krijimi dhe forcimi i besimit, veçanërisht tek institucionet financiare dhe shoqëritë (bizneset) Pas ngjarjeve të vitit 1997, është vënë re në vazhdimësi një besim i dobët i publikut të gjerë tek institucionet financiare dhe te bizneset. Megjithatë, kursimet në banka janë rritur ndjeshëm që nga ajo kohë dhe, zhvillimi i suksessshëm i tregut të kapitaleve, do të ndihmonte në krijimin dhe formimin e besimit, si tek institucionet e tregut të kapitaleve dhe tek emetuesit e letrave me vlerë. Nxitja e zotrimit të letrave me vlerë në një shkallë më të gjerë, nga ana e publikut Rritja dhe zhvillimi i tregut të kapitaleve do të ndihmonte në zhvillimin e mëtejshëm të idesë së bërjes së njerëzve zotërues të letrave me vlerë dhe promovimin e ndjenjës së pronësisë në 72

73 ekonomi. Ky objektiv lidhet edhe me objektivin e tërheqjes të sa më shumë parave në sektorin formal të ekonomisë. II. Përfitimet mikroekonomike nga zhvillimi i tregut të kapitaleve Sigurimi i financimeve për ndërmarrjet produktive, institucionet financiare dhe qeverinë Nevoja gjithnjë në rritje e kërkesës për financime nga biznesi, po përballet me kapacitetet e kufizuara të bankave për të dhënë hua, përveç huave të mbështetura në kolateral. Në këto kushte, zhvillimi i tregut të kapitalit, do t u siguronte këtyre ndërmarrjeve një alternativë për të financuar veprimtarinë e tyre nëpërmjet emetimit të letrave me vlerë të borxhit apo të kapitalit vetjak. Zhvillimi i tregut të kapitaleve do të përbënte një alternativë financimi edhe për qeverisjen vendore, për t i mundësuar asaj realizimin e mjaft projekteve për zhvillimin e infrastrukturës vendore. Gjithashtu, bankat do të jenë të interesuara e të motivuara për të përdorur tregun e kapitaleve për emetimin e obligacioneve, për sigurimin e dhënies së huave afatgjata. Kjo do t u mundësonte bankave përputhjen e afateve, të mesme dhe të gjata të maturimeve për fondet pasive (depozitat) dhe të huave për klientët e kategorisë biznes, sidomos për ato biznese, që nuk mund ta përdorin drejtpërdrejt tregun e kapitaleve. Sigurimi i një mekanizmi për shitblerjen e letrave me vlerë ndërmjet investitorëve Investitorëve u nevojitet tregu i kapitaleve për sigurimin e likuiditeteve. Kjo, së bashku me kthimet relativisht të larta, që sigurohen në këtë treg, në krahasim me depozitat bankare, është njëra nga veçoritë kryesore, që do të mundësonte tërheqjen e tyre në këtë treg. Një lehtësi të tillë mund ta ofrojë vetëm një treg i organizuar dhe i hapur, në dallim nga tregjet jozyrtare. Tregu i kapitaleve, me kriteret specifike për listim, raportimet e rregullta dhe disiplinimin e vazhdueshëm, mundëson promovimin e standardeve më të larta të transparencës, informimit, përgjegjshmërisë dhe mirëmenaxhimit të bizneseve dhe publiku. Standardet më të larta të mirëmenaxhimit të shoqërive i tërheqin investitorët, dhe e kundërta, standardet e ulta i largojnë ata. Reduktimi i rreziqeve për bankat dhe shpërndarja e burimeve të të ardhurave Bizneset huamarrëse, që grumbullojnë fondet nëpërmjet tregut të letrave me vlerë, në dalllim nga kredia bankare, do të ndihmonin në uljen e shkallës së përballjes së bankave ndaj këtyre huamarrësve. Gjithashtu, bankat që do të ngrenë struktura të specializuara për investime në letra me vlerë apo fonde investimesh për depozituesit e tyre, do të kenë mundësinë të diversifikojnë burimet e të ardhurave të tyre, pasi do të kenë mundësi të arkëtojnë komisione për përgatitjen apo pjesëmarrjen në emetimet e reja të letrave me vlerë, apo kur tërheqin klientë të rinj në fondet e investimeve. 73

74 III.Përfitimet ekonomike dhe ato në rrafshin e politikës së jashtme Promovimi i Shqipërisë si një vend me qëndrueshmëri ekonomike gjithnjë në rritje Përveç përfitimeve ekonnomike të sipërpërmendura, krijimi i një tregu kapitalesh të suksesshëm mund të ndihmojë në promovimin e Shqipërisë si një shtet ligjor funksional, sipas standardeve ndërkombëtare. Tërheqja e më shumë investimeve të huaja në Shqipëri Përmirësimet në zhvillimin ekonomik të Shqipërisë dhe në qeverisjen e vendit, do të ndihmonin në tërheqjen e investimeve të huaja direkte dhe, më pas, të investitorëve të portofoleve financiare. Këta të fundit tërhiqen në çastin kur në vend ekziston një treg kapitalesh që ofron një gamë të gjerë letrash me vlerë dhe kur ky treg ka jo vetëm thellësi por edhe likuiditet. Zhvillimi i institucioneve dhe i skemave afatgjata të kursimeve Nxitja e krijimit të institucioneve të kursimeve afatgjata, që përfshijnë fondet e investimeve dhe ato të pensioneve, jo vetëm që do të promovonte rritjen e kursimeve, por do të siguronte, një stabilitet mëtë madh për tregun e kapitaleve. Krijimi i një themeli të qëndrueshëm investitorësh institucionalë, do të pakësonte rreziqet e luhatshmërisë së madhe të tregut, si pasojë e horizonteve afatshkurtra të investimit të investitorëve të vegjël individualë, si dhe do të rriste stabilitetin e tregut të kapitaleve në Shqipëri. Ndihmesë për menaxhimin e borxhit publik Ekzistenca e një tregu kapitalesh mirëfunksional do t i siguronte qeverisë mjete shtesë për menaxhimin e borxhit publik, qoftë ky i emetuar nga qeveria qendrore apo ajo vendore. Një treg letrash me vlerë, ku kryhen emetime të rregullta letrash me vlerë (veçanërisht ato me afate të gjata maturimi), do të siguronte jo vetëm likuiditet në favor të huamarrësit qeveritar, por edhe referenca për çmimin e letrave me vlerë të borxhit, të emetuara nga ndërmarrjet. Ofrimi i një alternative shtesë për privatizimin e ndërmarrjeve shtetëror: Qeveria mund të përdorë tregun e kapitaleve si një metodë shtesë për shitjen e paketave kontrolluese, apo të mbetura, të aksioneve të ndërmarrjeve shtetërore. Ekzistenca e opsionit të privatizimit nëpërmjet tregut të kapitaleve, i krijon qeverisë më shumë fleksibilitet në drejtim të metodave që mund të përdorë për privatizim. Një gjë e tillë mund të zvogëlojë dhe rezikun politik, në kuptimin që shitja e plotë ose e pjesshme e një ndërmarrjeje shtetërore, me ofertë 74

75 publike, të paktën mund të shmangë shqetësimet dhe pretendimet për mungesën e transparencës dhe të ekzistencës së interesave të personave të caktuar në privatizimin e tyre. - Argumente pro dhe kundër zhvillimit të tregut të kapitalit Janë identifikuar faktorët që mbështesin zhvillimin e një tregu kapitalesh në Shqipëri, por edhe faktorët që janë kundër ndër ta mund të përmendim 20 : Faktorët pro: 1. sigurimi i burimeve të financimit për shoqëritë aksionere, institucionet financiare dhe qeverinë; 2. mobilizimi i kursimeve te brendëshme; 3. kalimi i parave nga sektori informal në atë formal; 4. nxitja e balancimit midis kursimeve dhe kunsumit; 5. realizimi i një mekanizëmi shtesë për institucionet që tregtojnë letra me vlerë; 6. promovon Shqipërinë si një vend me ekonomi të qëndrueshme në rritje; 7. ndihma për zhvillimin e institucioneve dhe skemave të kursimeve; 8. ndihma në procesin e privatizimit. Faktorët kundër: 1. ekonomi shumë e vogël- ekziston një madhësi minimale e një ekonomie që siguron zhvillimin e tregut të kapitaleve; 2. bankat në stadin aktual janë ende ndërmjetëse të vogla; 3. transparencë e vogël nga ana e shoqërive private, nuk ka harmonizim me standartet evropiane dhe profesionale të menaxhimit të shoqërive; 4. listimi do të çonte në rritjen e presionit nga organet tatimore për të paguar saktë tatimet; 5. burimet e fondeve të themelimit të shumë shoqërive kanë ardhur në një pjesë të madhe nga sektori informal-pronarët e tyre do t i shmangeshin publikimit; 6. shoqëritë mund ta rrisin kapitalin e tyre nëpërmjet tregut informal; 7. mungesa e vullnetit politik. Mungesa e vullnetit politik ka ndikuar negativisht edhe në tregun e letrave me vlerë, në përgjithësi, dhe në funksionimin e Bursës së Tiranës, në veçanti. Po ashtu, mentaliteti dhe besueshmëria e shqiptarëve ndaj sistemit bankar dhe financiar pësuan një goditje të fortë gjatë viteve të tranzicionit. 20 Prof. Dr. Lavdosh Zaho Tregje dhe Institucione Financiare cikël leksionesh 75

76 Fenomeni i parë i zhgënjimit të tyre u shfaq në procesin e privatizimit të ndërmarrjeve shtetërore me anë të letrave me vlerë, ose të bonove të privatizimit, një proçes ky me efektivitet të ulët. Fenomeni i dytë, tepër negativ, ishte shkatërimi financiar i shqiptarëve nga sistemi piramidal i firmave misterioze dhe fantazmë, ku humbën kursimet e shumë shqiptarëve. Këto fenomene ndikuan negativisht në zhvillimin e ekonomisë së tregut dhe njëkohësisht krijuan vonesa në përsosjen e sistemit financiar dhe në hapjen e funksionimin e Bursës së Tiranës. 4.2 Shkaqet e mosfunksionimit të Bursës së Tiranës Në themel të prodhimit kapitalist qëndron kombinimi i kapitalit financiar me burimet njerëzore. Mungesa e kapitalit financiar, i cili në vendet e zhvilluara sigurohet kryesisht nëpërmjet bursave, përbën një problem serioz për kompanitë në vendet në zhvillim. Kjo sepse akumulimi individual apo familiar i kapitalit ka kufijtë e vetë, ndërsa thithja e kapitalit nga publiku i gjerë, nëpërmjet bursës, u jep mundësinë kompanive të investojnë për rritjen e tyre dhe rinovimin e teknologjisë. Mosfunksionimi i bursës në Shqipëri është ndikuar edhe nga disa faktorë si: skemat piramidale, bilancet e dyfishta, niveli i kapitalit shoqëror. Skemat piramidale, që u krijuan në mes të viteve 90 ishin kompani private që thithnin depozita drejtpërdrejt nga publiku. Me falimentimin e tyre, u dëmtua seriozisht besimi i shqiptarëve në kompanitë vendase. Një faktor tjetër i rëndësishëm është praktika e bilanceve të dyfishta. Në mendjen e shqiptarëve të thjeshtë është ngulitur perceptimi se nuk ka asnjë biznes privat vendas, që raporton fitimet e tij reale. Në këto kushte sipas gjykimit të tyre kompania mund të raportojë në bilanc një divident 1 euro për aksion, ndërkohë që dividenti real mund të jetë 10 euro për aksion. Sociologu James Coleman e ka përkufizuar kapitalin shoqëror si aftësinë e pjestareve të një shoqërie për të punuar së bashku në grup dhe organizata, për synime të përbashkëta. Madje, politologu Robert Putnam, duke analizuar Italinë e jugut dhe të veriut, ka provuar statistikisht se diferencat në nivelin e kapitalit shoqëror spjegojnë edhe diferencat rajonale të zhvillimit ekonomik brenda të njëjtit vend. Në Shqipëri, niveli i kapitalit shoqëror është i ulët. Maksimumi shqiptarët mund t i bashkojnë kapitalet e tyre me pjestarë të familjes, kushërinj apo miq të tyre të ngushtë. 76

77 Shkaqet kryesore të mosfunksionimit të Bursës së Tiranës janë: 1. Papjekuria dhe frika e biznesit shqiptar për t u listuar në Bursë Një fenomen i tillë vjen kryesisht nga mungesa e transparencës dhe tendenca e biznesit për të shmangur sistemin fiskal. Edhe pse sektori bankar nuk i plotëson nevojat e biznesit për financime 21, këta të fundit nuk e shohin Bursën e Tiranës si një alternativë financimi në një të ardhme të afërt. Biznesi privat nguron të testojë alternativa të reja financimi, të ndryshme nga metoda klasike e financimit nëpërmjet sektorit bankar, gjithashtu presin që shteti të hedhë hapin e parë duke listuar kompani me kapital shtetëror në Bursën e Tiranës. Vlen të përmendet fakti se ekziston një numër i caktuar kompanish (15-20) me strukturë kapitali të ndryshme (shtetërore, private, mikse) të cilat i plotësojnë kriteret e listimit në Bursën e Tiranës. Përveç sistemit bankar kompanitë aksionere në Shqipëri vazhdojnë të mbështeten kryesisht në burimet e brendshme për të përmbushur nevojat për financim. 2. Roli jo-mbështetës i politikave të ndjekura nga donatorët Është fakt që e gjithë asistenca teknike e ofruar nga donatorët, që nga viti 1997 e në vazhdim, ka qenë kryesisht e fokusuar në zhvillimin e sektorit bankar në vend, duke lënë mënjanë zhvillimin e sektorit jobankar në përgjithësi dhe tregun e kapitaleve në veçanti. Qëllimi i kësaj politike ishte kthimi i besueshmërisë në sektorin bankar, pas dështimit të skemave piramidale. Institucionet financiare ndërkombëtare, si FMN dhe BB, u treguan shumë të kujdesshme në forcimin e sistemit bankar, por lanë pothuajse krejtësisht mbas dore shtyllën tjetër të sistemit financiar, sistemin jobankar. Përsa i përket tregut të kapitaleve, pozicionimi më i papërshtatshëm ndaj tij ishte raporti i përgatitur nga ekspertët e FMN dhe BB ku rekomandohej mbyllja e Bursës së Tiranës. Ndryshe nga eksperiencat e Vendeve të Lindjes, në vend të financimit direkt me fonde nga donatorët apo nxitjes së qeverisë shqiptare për të zhvilluar tregun e kapitaleve, raporte të tilla mund të dëmtonin këtë treg, duke penguar edhe zhvillimin e sistemit financiar në tërësi. 3. Mungesa e vullnetit politik për zhvillimin e Bursës së Tiranës Qeveria mund të kishte bërë më tepër në drejtim të zhvillimit të tregut të kapitaleve nëpërmjet listimit të kompanive shtetërore në Bursën e Tiranës dhe nxitjes së kompanive private që të listohen në Bursën e Tiranës 21 Dr. E. Meka, B. Kreshpa Biznesi shqiptar përkundrejt Bursës së Tiranës (analizë vrojtimi), mars 2001, f.16,17 77

78 Bursa e Tiranës nuk u përfshi në procesin e privatizimit të kompanive shtetërore. Qeveria shqiptare asnjëherë nuk organizoi një ofertë publike fillestare për kompanitë në pronësi shtetërore, çka do të kishte sjellë listimin dhe tregtimin e aksioneve të këtyre kompanive në bursë. Funksionimi i bursës së Tiranës është plotësisht i mundshëm duke punuar në disa drejtime: Së pari, ndërtimi i një sistemi fiskal që favorizon shoqëritë aksionere të listuara në bursë. Duke marrë parasysh eksperiencat e suksesëshme të vendeve të Evropës Lindore, qeveria shqiptare mund të ndërmerrte iniciativa ligjore për të detyruar listimin në Bursën e Tiranës të kompanive që arrijnë një nivel kapitali të caktuar. Gjithashtu, qeveria mund të nxisë zhvillimin e tregut të kapitaleve, nëpërmjet ofrimit të lehtësirave fiskale për kompanitë e listuara në BT, si përjashtim nga tatimet ose ulje të tyre për një periudhë kohore të caktuar. Të gjitha këto do të ndihmonin qeverinë në uljen e shkallës së informalitetit në ekonomi, si dhe do të bënin të mundur që biznesi vendas të ishte familiarizuar me një alternativë financimi të re dhe relativisht më pak të kushtueshme, krahasuar me sektorin bankar. Së dyti, krijimi i një mjedisi ligjor mbrojtës ndaj investitorëve në bursë. Kjo do të thotë përcaktim i qartë në rregullore i ndarjes së përgjegjësive dhe detyrimeve të secilës prej palëve të përfshira në proçesin e shitblerjes së aksioneve, në mënyrë që asnjëra prej tyre të mos lejohet të manipulojë në kurriz të palës tjetër. Së treti, rritja e nivelit të shkëmbimit të informacionit ndërmjet institucionit të bursës dhe aktorëve pjesëmarrës në të. Ajo duhet t i ofrojë tregut informacion të bollshëm, të shpeshtë dhe periodik mbi mundësitë e investimeve në letrat me vlerë. Disa nga arsyet e mosfunksionimit të BT specialistët 22 i shikojnë në: Paqëndrueshmërinë politike të përsëritur, të vërtetuar në dhjetëvjeçarin e fundit; Nivelin e ulët të zbatueshmërisë së ligjeve dhe të rregullave; Mangësitë dhe boshllëqet e ligjit aktual Mbi shoqëritë tregtare ; Cilësitë aktuale të arkitekturës së sistemit financiar shqiptar si model me bosht kryesor sistemin bankar. Deri në fund të vitit 2004, sistemi i institucioneve financiare jo bankare menaxhonte një tërësi aktive që nuk zinin më shumë se 1% të PBB. Mjedisin ekonomik të vendit i karakterizuar nga: madhësia modeste e ekonomisë, mungesa e vizionit dhe e strategjisë globale të zhvillimit ekonomik; Nivelin i lartë i informalitetit (rreth 30% e PBB); 22 Lavdosh Zaho, Brunilda Duraj Tregjet dhe Institucionet Financiare, 2010,f

79 Jetën relativisht të shkurtër të biznesit privat në vend; Mungesën e ndërmjetësve financiarë të specializuar (bankat e investimeve, shtëpitë e brokerimit, këshilltarët financiarë etj.); Paaftësinë e një pjese të rëndësishme të bizneseve për të plotësuar kriteret cilësore të listimit në bursë, tek të cilët vërehen: niveli i ulët i manaxhimit, shtrembërime në proçesin e vendimmarrjes, cilësi e ulët dhe jo e besueshme e të dhënave dhe e raportimeve financiare, kulturë e ulët financiare e drejtimit dhe e pronarëve; Kulturën ekonomike e financiare të pamjaftueshme të popullsisë së vendit (model i vjetëruar individual e familjar i pasurisë jashtë konceptit të aksioneve dhe obligacioneve etj., si mundësi investimi); Mungesën e lehtësive fiskale në fushën e veprimtarisë bursiere, si për ata që synojnë kuotimin e ndërmarrjeve të tyre në bursë ashtu edhe për investuesit Pse është e vështirë për kompanitë shqiptare listimi në bursë Pse një shoqëri kuotohet në bursë? Përparësitë e listimit të shoqërive aksionere. Listimi në bursë njihet në botë si një tregues i faktit që shoqëria aksionere ka arritur maturimin dhe pozitën udhëheqëse në industrinë ku ajo vepron, në drejtimin e mjeteve,të fitimeve dhe interesave të aksionerëve. Natyrisht, standardet e listimit në bursë synojnë të sigurojnë që, çdo shoqëri aksionere, aksionet e së cilës janë të pranuara për t u tregtuar në bursë, e meritojnë këtë njohje. Listimi apo kuotimi i një shoqërie aksionere në Bursën e Tiranës nënkupton tregtimin e aksioneve të saj, ndërmjet publikut investitor, në tregun zyrtar të Bursës. Të jesh i listuar do të thotë që letrat me vlerë të shoqërisë aksionere janë pranuar nga Bursa e Tiranës për t u tregtuar në tregun e letrave me vlerë, të vënë në funksionim nga kjo bursë. Përparësitë e listimit të shoqërive aksionere janë: o o o o o o o o Sigurimi i burimeve të financimit, për zgjerimin e veprimtarisë ekonomike, Krijimi i mundësive për aksionerët ekzistues të shesin disa ose të gjitha aksionet e shoqërisë që ata zotërojnë, si dhe të blejnë aksione të reja të shoqërisë, Sigurimi i kapitalit me kosto më të ulët, Rritja e aksesit dhe e fuqisë negociuse në sektorin bankar dhe në raport me të tretët, Krijimi i likuiditetit të aksioneve në treg, Realizimi i një vlerësimi real dhe transparent të vlerës së aksioneve, Sigurimi i një rritjeje të pozitës konkurruese të shoqërisë në treg, Krijimi i përparësive që vijnë nga ndryshimi i çmimit të aksioneve në treg, 79

80 o o o o o Rritja e aftësisë së shoqërisë për t u zmadhuar, nëpërmjet fitimit të krijuar, Pasurimi i aksionerëve ekzistues, pa cënuar paketat e tyre kontrolluese në shoqëri, Krijimi i prestigjit të shoqërisë në rang kombëtar dhe ndërkombëtar, Përmirësimi i cilësisë së menaxhimit të shoqërisë, Rritja e aftësisë për të punësuar dhe mbajtur personel të kualifikuar. Kriteret formale të listimit 1. Forma e organizimit Format mbisunduese të organizimit të shoqërive që përfaqësojnë biznesin e madh, janë shoqëri me përgjegjësi të kufizuar dhe shoqëri aksionere me pronësi tërësisht private. Ekziston një ritëm fare i ngadaltë i krijimit të bizneseve në formën e shoqërisë së tipit sha. Organizimi i shoqërive si shoqëri aksionere është më tepër rrjedhojë e proçesit të privatizimit se sa domosdoshmëri apo kërkesë e natyrshme e veprimterisë aktuale të këtyre shoqërive. 2. Regjistrimi i sha-ve pranë QRA-së Regjistrimi i shoqërive aksionere pranë Qëndrës së Regjistrimit të Aksioneve paraqitet në nivel relativisht të kënaqshëm. Megjithatë, shkalla e regjistrimit të shoqërive pranë QRA-së varet shumë nga fakti nëse shteti është bashkëpronar në to ose jo. Kriteret sasiore të listimit 1. Mjaftueshmëria e numrit të aksionerëve Shoqëritë aksionere e plotësojnë në nivele relativisht të kënaqshme numrin minimal të aksionerëve, që kërkohet domosdoshmërisht për t u listuar në Bursën e Tiranës. Megjithatë, shkalla e përqëndrimit të pronësisë në duart e aksionerëve kryesorë paraqitet relativisht e lartë dhe kjo vjen si pasojë e fenomenit të konsolidimit gradual të pronësisë. 2. Mjaftueshmëria e kapitalit Për shoqëritë aksionere shqiptare nuk paraqet problem madhësia e kapitalit. Shihet qartë se, nga këndvështrimi i Bursës së Tiranës, shoqëritë aksionere shqiptare, përgjithësisht nuk paraqiten problematike përsa i takon përmbushjes së kritereve sasiore të listimit. Problematika e vërtetë qëndron në përmbushjen e kritereve cilësore, të detyrueshme për të pasur më tej mundësinë për t u listuar në bursë. Kriteret cilësore 1. Menaxhimi dhe marrja e vendimeve 80

81 Shoqëritë shqiptare karakterizohen nga një nivel i ulët menaxhimi dhe në një pjesë të konsiderueshme mungon një strategji apo plan zhvilllimi dhe rritjeje e biznesit në të ardhmen. Drejtuesit e tyre paraqesin një nivel jo të lartë të përgatitjes menaxheriale, mungesë të vizionit strategjik për shoqërinë që ata drejtojnë dhe nivel minimal të kulturës financiare. Vihet re një zhvendosje e qendrës dhe e pushtetit të vendimmarrjes në anën e drejtuesve të lartë të shoqërive dhe rrjedhimisht, një nivel i ulët i zbatueshmërisë ligjore për sa i përket vendimmarrjes brenda shoqërive aksionere. Vendimet kryesore që lidhen me shoqëritë, merren gjerësisht nga organet dhe personat e papërshtatshëm juridikisht 23 duke e shndërruar Asamblenë e Përgjithshme të Aksionerëve në një organ formal dhe të papushtetshëm. Një deformim i tillë duket se i ka rrënjët në shkallën e madhe të koncentrimit të paketës kontrolluese të pronësisë në duart e një, dy apo 3 pronarëve 2. Transparenca dhe cilësia e të dhënave financiare Pavarësisht nga problematika serioze që shoqëron transparencën dhe ekspozimin e të dhënave financiare të biznesit në Shqipëri, ekzistojnë raste ku shoqëritë nuk e shohin këtë faktor problematik për tregun e kapitaleve Listimi i shoqërive aksionere në bursë varet nga plotësimi i disa kushteve, që do i klasifikoja në faktorë ekonomiko-financiarë, faktorë që lidhen me vetë shoqërinë dhe faktorë të ambjentit rregullator dhe stimulues. Shqipëria ka pasur specifika të ndryshme zhvillimi, krahasuar me vendet e tjera të rajonit, ku mund të përmendim një ekonomi tregu më pak të zhvilluar, shoqëri aksionere më të vogla, krizën e vitit 1997, etj. Këto kanë ndikuar edhe në mosfunksionimin e tregut të kapitalit. Një nga arsyet e listimit në bursë të shoqërive është nevoja për të tërhequr financime nga publiku investues. Kjo do të thotë që shoqëria mendon që kjo mënyrë financimi është më pak e kushtueshme sesa kredia bankare apo burimet e tjera të financimit të jashëtm. Mendoj që në Shqipëri, akoma nuk janë shfrytëzuar tërësisht dhe masivisht këto burime. Listimi në bursë kërkon që shoqëritë t u nënshtrohen kërkesave të larta dhe të shpeshta për transparencë ndaj publikut investitues, si dhe standarteve të qeverisjes së shoqërive për mbrojtjen e aksionerëve të pakicës. Jo shumë shoqëri shqiptare kanë një kuptim të mjaftueshëm të përfitimeve që vijnë nga aplikimi i këtyre standarteve. Natyrisht që këto përbëjnë kosto, si financiare ashtu edhe psikologjike për shoqëritë. Perceptimi i tyre për balancën përfitim-kosto të aplikimit të këtyre kërkesave, është një faktor i rëndësishëm për 23 ligji nr dt , Për shoqëritë tegtare 81

82 marrjen e vendimit për listim. Besoj që jo shumë shoqëri shqiptare janë realisht të gatshme apo të ndërgjegjëshme të përballojnë këto kosto, megjithë interesin që mund të kenë shprehur për listim. Ambjenti ekonomik dhe financiar është i përshtatshëm për zhvillimin e bursës, duke pasur parasysh stabilitetin e parametrave makroekonomikë, rritjen e GDP-së dhe proçesin e integrimit të vendit në strukturat evropiane dhe ndërkombëtare. Faktorë të tjerë kanë të bëjnë me ambjentin rregullator dhe stimulues për listim. Aktualisht në Shqipëri ekziston baza ligjore e nevojshme për: listimin e shoqërive, për antarësimin e ndërmjetësve financiarë dhe operimin në tregun e kapitalit. Në disa vende janë aplikuar stimuj të ndryshëm për zhvillimin e bursës, siç mund të jenë detyrimi për listim të shoqërive mbi një madhësi (apo numër aksionerësh) të caktuar apo incentiva fiskale për shoqëritë që listohen. Në Shqipëri këto lloj stimujsh mungojnë dhe ndoshta është koha të mendohet për to Si do të jetë e ardhmja e bursës shqiptare Bursa e Tiranës duhet të ndërmarrë nisma e studime lidhur me mundësinë dhe strategjinë e zhvillimit të tregut të kapitaleve, ndjekjen nga afër të proçesit të privatizimit të kompanive shtetërore, hartimin e një pyetësori lidhur me rezultatet financiare të shoqërive aksionere shqiptare dhe identifikimin e mundësive për kuotimin e tyre në bursë, dërgimin e ftesave shoqërive aksionere për t u listuar në bursë etj., dhe jo të zhytet në seminare pa fund për edukimin e publikut dhe biznesmenëve lidhur me rëndësinë e bursës. Biznesi vendas do të përballet në të ardhmen me një konkurrencë relativisht më të lartë në treg. Një ndër problemet që pengon zhvillimin dhe rritjen e bizneseve në Shqipëri është pamjaftueshmëria e kapitalit dhe burimeve financiare që u nevojiten kompanive për të ruajtur ritmet e larta të rritjes. Biznesi vendas tashmë kërkon realizimin e investimeve serioze për të qënë sa më konkurues në treg. Shumë prej këtyre bizneseve i kanë ezauruar hapësirat ligjore dhe kapacitetet e tyre kredimarrëse nga sistemi bankar. E thënë ndryshe sistemi bankar nuk plotëson nevojat në rritje për kapital të biznesit vendas e, për rrjedhojë këta të fundit janë në kërkim të alternativave të reja të financimit. Ka ardhur koha kur biznesi vendas të mendojë seriozisht për listimin e kompanive në bursë si një nga alternativat më pak të kushtueshme dhe aspak të përdorur për financimin e kompanive aksionere. Situata është mjaft pozitive dhe ambjenti ekonomiko-financiar shqiptar po bëhet gjithnjë e më i përshtatshëm për zhvillimin e bursës. Sinjalet janë optimiste, si nga ana e zhvillimit të 82

83 kërkesës për instrumente të kapitalit, ashtu edhe nga ana e zhvillimit të ofertës së këtyre instrumenteve. Kërkesa në rritje shprehet në rritjen e kursimeve të popullatës dhe prespektivën për zhvillimin e institucioneve financiare që investojnë në instrumente të kapitalit. Po kështu, ka interes gjithnjë e në rritje të investitorëve të huaj, që kërkojnë të investojnë në tregjet e kapitalit të vendeve në zhvillim, ku fitimet e pritshme janë më të larta. Në lidhje me ofertën, mund të them se ekzistojnë një grup prej kompani aksionere shqiptare që plotësojnë kushtet dhe që janë të gatshme për listim. Në këtë grup kompanish, pjesën më të madhe e zënë kompanitë shtetrore. Mendoj se nuk është e largët dita kur do të kemi listimet e para dhe fillimin e aktivitetit në tregun e kapitaleve në Shqipëri, sepse rritja e kërkesës për investime nga sektori privat dhe shtetëror kërkon fillimin e menjëhershëm të proçesit të zhvillimit të tregut të kapitaleve. 4.3 Avantazhet e aktivizimit të Bursës së Tiranës Mendohej se Bursa e Tiranës brenda vitit 2010, do të bëhej aktive e do të vihet në shërbim të shoqërive aksionere 25. Qeveria ka gati një skemë që pritet ta zbatojë për të vënë në funksion bursën në Shqipëri, duke ia dhënë atë një investitori strategjik evropian. Vetëm një bursë private do të zhvillonte tregun e kapitaleve në Shqipëri. Qeveria, në planin e saj, parashikon që të bëjë pjesë të kësaj burse edhe sistemin bankar shqiptar, duke i dhënë atij një pjesë të paketës kontrolluese. Ajo mendon të zgjedhë një investitor strategjik ose një bursë evropiane, që do të marrë paketën kontrolluese të Bursës së Tiranës. Por është gjykuar që i duhet lënë një hapësirë edhe sistemit bankar shqiptar, rreth 20-30% të paketës që të jetë bashkëpronar dhe bashkëfinancues. Aktivizimi i Bursës së Tiranës do të garantonte: Rritje të efiçiencës së tregut financiar, përmes nxitjes së konkurrencës, decentralizimit dhe rritjes së transparencës. Rritje e efiçiencës ekonomike të kompanive, nëpërmjet përmirësimit të cilësisë së administrimit në to. Alternativë aktualisht e pashkelur financimi për kompanitë shqiptare. Formalizim të tregut informal të titujve të pronësisë. Inkurajim dhe tërheqje të kapitalit vendas dhe të huaj në alternativa të reja e të besueshme investimi. 24 Autoriteti i Mbikqyrjes Financiare 25 Deklaratë për median nga Ministri i Ekonomisë Tregtisë dhe i Energjitikës Dritan Prifti, 30 mars

84 Zgjerim të gamës së shërbimeve financiare që i ofrohet publikut investitor nga sistemi financiar shqiptar. Hyrje të operatorëve të rinj në këtë treg (shtëpi brokerimi, fonde investimesh firma të menaxhimit të portofolit të letrave me vlerë etj.) Zhvillim të kulturës ekonomike e financiare në vend. 84

85 Kapitulli i pestë Probleme të financimit të kompanive shqiptare 5.1 Burimet e financimit që përdoren më shpesh nga kompanitë shqiptare 5.2 Vështirësitë e kompanive aksionere të qarkut të Korçës në gjetjen e burimeve të financimit 5.3 Problematika midis sistemit bankar dhe kompanive 5.4Problematika midis tregut të kapitalit dhe kompanive 5.1 Burimet e financimit që përdoren më shpesh nga kompanitë shqiptare I. Kredia bankare Zhvillimet e aktivitetit të kreditimit Gjatë viteve të fundit, aktiviteti i sistemit bankar është rritur ndjeshëm. Rëndësia që po i japin bankat aktivitetit të kredisë ka nxitur zhvillimin dhe ka bërë më dinamik si sistemin bankar ashtu dhe ekonominë. Rritja e bazës së kreditimit është evidentuar si një nga aktivitetet më të vrullshme dhe ushtron ndikim të madh jo vetëm në aktivitetin bankar, por në të gjithë ekonominë e vendit. Totali i kredive të sistemit bankar ndaj PBB ka ardhur në rritje nga viti në vit, kjo duket dhe në tabelën e mëposhtme. Tabela.24 Totali i kredive/pbb Treguesi vitet Totali i kredive / PBB Burimi: Banka e Shqipërisë Megjithë ritmet e larta të rritjes, Shqipëria është një ndër vendet me raport më të ulët të kredive të sektorit privat ndaj PBB. Për vitin 2009, ky raport ishte: për Turqinë 40.8%, për Rumaninë 40%, për Serbinë 40.6%, për Maqedoninë 43.1% dhe për Ukrahinën76.9%. Kredia bankare mbetet një burim mjaft i përdorur për kompanitë shqiptare, megjithëse ka norma të larta interesi, kjo për shkak të mungesës së alternativave të tjera të financimit. Janë shumë kompani shqiptare të cilat kanë përdorur kredinë bankare për rinovim të teknologjisë së tyre. Aktiviteti kreditues ka njohur një dinamikë relativisht të lartë në gjysmën e parë të vitit Sistemi bankar ka ruajtur ritmet e larta të kreditimit të ekonomisë Banka e Shqipërisë Vrojtimi i aktivitetit depozitues dhe kreditues gjatë gjashtëmujorit të parë

86 Tabela.25 Treguesit kryesorë të kredisë mujori I Kredi/Depozita ( %) Kredia për ekonominë ( % ndaj PBB) Burimi: Banka e Shqipërisë Kredia në valutë ka zënë peshën më të madhe ndaj totalit të kredisë. Kredia për biznesin prej 65 % të portofolit, është dominuar në valutë në masën 81%. Sektori më i kredituar i ekonomisë shqiptare ishte tregtia, e cila përbën 21% të totalit të kredive Burimi: Banka e shqipërisë Kreditë me probleme paraqiten në nivele të ulta 27. Kjo duket dhe në grafikun e mëposhtëm. Burimi: Banka e Shqipërisë 27 Banka e Shqipërisë Raporti i Stabilitetit Financiar

87 Krahasueshmëria e treguesit kryesor, që mat cilësinë e portofolit të kredive me vendet e rajonit, tregon për një cilësi të portofolit të kredive në sistemin bankar në Shqipëri, në nivelet më të mira të rajonit. 28 Tabela.26 Cilësia e portofolit të kredive në vendet e rajonit Shqipëri 3.4% Bullgari 2.2% Serbi 21.4% Qipro 6.1% Maqedoni 6.4% Turqi 3.6% Rumani 8.4% Kredi me probleme / totalit të kredisë Burimi: South Eastern Europe & Mediterranean Emerging Market Economies Bulletin, November 07 (BOG) Gjatë gjashtëmujorit të dytë të vitit 2007, bankat u treguan më konservatore gjatë proçesit të miratimit të kredive të reja për biznesin. Kjo veçanërisht për bizneset e mëdha dhe kreditë me afat të gjatë maturimi, në formën e kredive për investime. Politika më konservatore e ndjekur nga bankat u nxit nga shqetësimi për: problemet specifike të sektorit ku ndërmarrjet operojnë, rritja e kredive me probleme dhe paqartësitë për zhvillimet aktuale dhe të pritshme makroekonomike. Bankat raportuan për kërkesë të fortë dhe në rritje gjatë gjashtëmujorit të dytë të 2007, krahasuar me periudhën paraardhëse, si për korporatat ashtu dhe për NVM-të. Përbërja e kërkesës, sipas nevojave të përdorimit të kredisë, nuk paraqitej e njëtrajtshme 89% të saj e zinte nevoja për financimin e investimeve 29. Në vitin 2008 raporti totali kredi/pbb arriti në 37.1%.Pavarësisht renditjes së Shqipërisë ndër vendet e rajonit me rritjen më të lartë të kredisë dhënë sektorit privat, pesha e kësaj kredie ndaj PBB e rendit Shqipërinë ndër venndet me nivel ende të ulët të këtij treguesi në rajon. 28 Banka e Shqipërisë Raporti Vjetor i Mbikëqyrjes Banka e Shqipërisë Vrojtimi për aktivitetin kreditues gjatë gjashtëmujorit të dytë

88 Tabela. 27 Kreditimi i biznesit/ PBB në vendet e rajonit Shqipëri (12/08) 36 Turqi (09/08) 35.5 Rumani (07/08) 38.1 Bullgari (08/08) 72.3 Serbi (06/08) 35.8 Ish- Republika Jugosllave e Maqedonisë (08/08) 41.2 Ukrahinë (08/08) 63.9 Qipro (08/08) Egjipt (07/08) 42.1 Kredia dhënë sektorit privat/pbb (në %) Burimi: South Eastern Europe & Mediterranean Emerging Market Economies Bulletin (National Bank of Greece), Vol 9, Issue 2- October 08. Krahasimi i treguesit kryesor që mat cilësinë e portofolit të kredive me vendet e rajonit, dëshmon për një cilësi të portofolit të kredive në sistemin bankar në Shqipëri, në nivele relativisht të mira, në raport me disa vende si Serbia, Rumania, Ukraina dhe Egjipti 30. Tabela. 28 Cilësia e portofolit të kredive në vendet e rajonit Kredi me probleme/teprica e kredisë Shqipëri 6.6% Bullgari 2.0% Serbi 29.5% Qipro 5.1% Ish- Republika Jugosllave e Maqedonisë 5.5% Turqi 3.4% Rumani 10.3% Ukrainë 13.2% Egjipt 10.0% Burimi: South Eastern Europe & Mediterranean Emerging Market Economies Bulletin October 2008 (BOG). Gjatë gjashtëmujorit të parë të vitit 2008 ekspertët e kredisë bankare raportuan për shtrëngim të standardeve të kredisë, që vijonte që nga gjashtëmujori i dytë i Bankat kanë qënë më 30 Banka e Shqipërisë Raporti Vjetor i Mbikëqyrjes

89 të kujdesshme për kredinë akorduar korporatave sesa për kredinë akorduar bizneseve të vogla 31. Faktorët që kanë ndikuar në forcimin e kritereve janë: - Vendimet e Bankës së Shqipërisë, - Probleme specifike të sektorit ku zhvillon aktivitetin biznesi, - Situata e pritshme makroekonomike Bankat kanë forcuar standardet e kredisë, nëpërmjet rritjes së marzhit për kreditë me risk dhe rritjes së kërkesës për korateral, në raport me madhësinë e huasë. Kërkesa për kredi e biznesit është pozitive, por me prirje në ulje, në krahasim me gjashtëmujorin e dytë të Faktorët që kanë ndikuar kërkesën për kredi të bizneseve kanë qënë nevoja për financimin e investimeve dhe financimin e kapitalit qarkullues. Ndërsa faktori kryesor që ka nxitur kërkesën e bizneseve për kreditim në monedhë të huaj ishte diferenca në normat e interesit. Një faktor tjetër ishte dhe ndërgjegjësimi i ulët për rrezikun që lidhet më lëvizjet në kursin e këmbimit. Edhe gjashtëmujori i dytë i vitit 2008 vijoi me shtrëngimin e standardeve dhe kritereve të kreditimit. Kredia u shtrëngua pothuajse në të njëjtën masë, si për korporatat ashtu dhe për bizneset e vogla dhe të mesme, por me një shtrëngim më të dukshëm të kredisë për investime afatgjata. Kontribuesi kryesor në shtrëngimin e standardeve ishin: situata makroekonomike, problemet specifike të sektorit ku operon biznesi dhe kreditë me probleme. Bankat vlerësuan në rënie kërkesën për kredi nga ana e bizneseve, sidomos të korporatave, e ndikuar kjo nga ulja e nevojës për financimin e investimeve. Faktori kryesor që ka nxitur kërkesën e biznesit për kredi ishte nevoja për financimin e kapitalit qarkullues 32. Veprimtaria e kreditimit u ngadalësua veçanërisht në 3-mujorin e fundit të vitit Edhe pse e ekuilibruar, veprimtaria e sektorit bankar në valutë ka ardhur vazhdimisht në rritje Banka e Shqipërisë Vrojtimi për aktivitetin kreditues gjatë gjashtëmujorit të parë Banka e Shqipërisë Vrojtimi për aktivitetin kreditues gjatë gjashtëmujorit të dytë Banka e Shqipërisë «Raporti i Stabilitetit Financiar

90 Në vitin 2008 cilësia e kredisë shënoi rënie. Raporti i kredive me probleme ndaj totalit të portofolit të kredisë, mbi baza bruto, në fund të vitit 2008 u ngjit në nivelin 6.6% kundrejt 4.1% në tremujorin e tretë të vitit dhe 3.4% në fund të vitit Fundi i vitit 2008 dhe një pjesë e vitit 2009 ka shënuar vonesa dhe probleme në shlyerjen e kësteve të kredisë kjo si pasojë e krizës financiare botërore. 34 Kreditë me probleme janë rritur gjatë 2009, për disa banka më shumë për disa të tjera më pak. Ato paraqesin një lloj rreziku, kur një bankë ka një protofol problematik huash të dhëna, ajo bëhet më konservatore në kreditim. 34 Banka e Shqipërisë Vrojtim për aktivitetin kreditues tremujori i parë

91 Grafiku. 19 Hua me probleme Burimi: Banka e Shqipërisë Që në fillimin e vitit 2009, bankat tregtare në Shqipëri kanë hequr dorë nga politika agresive për dhënie kredish, të friksuara nga rritja e kredive me probleme. Shtrëngimi i standardeve të kreditimit ishte në një shkallë më të theksuar, krahasuar me periudhat e mëparshme. Kriteret për kreditë dhënë korporatave dhe për kredinë me qëllim financimin e investimeve, kanë qënë më të shtrënguara sesa kriteret për kredinë dhënë bizneseve të vogla dhe të mesme dhe për kredinë për qëllime financimi të kapitalit qarkullues. Faktorët me ndikim më të madh në shtrëngimin e kritereve të kredisë ishin gjendja aktuale dhe e pritshme makroekonomike, problemet specifike të sektorit ku operojnë bizneset dhe kreditë me probleme. Politika shtrënguese u realizua nëpërmjet rritjes së marzhit mesatar të kredisë, uljes së madhësisë së kredisë së akorduar dhe rritjes së kërkesës për kolateral. Kërkesa për kredi e korporatave u vlerësua në rënie. Ajo u vlerësua më e ulët sesa kërkesa e NVM-ve. Gjithashtu, kërkesa për kredi për qëllime investimi u vlerësua më e ulët se kërkesa për financimin e kapitalit qarkullues. Përveçse është bërë më e vështirë kredia është bërë edhe më e shtrenjtë, sidomos kredia në euro. Kredia në valutë mbetet më e kërkuara nga kompanitë shqiptare. Faktorët nxitës kryesorë të kërkesës së kompanive për kredi në valutë janë : diferenca në normat e interesit dhe burimi i të ardhurave në valutë, prirjet për kursin e këmbimit. Në tremujorin e dytë të 2009, shtrëngimi i standardeve të kredisë akorduar bizneseve u zbut, në krahasim me tremujorin e kaluar 35. Shtrëngimi ka qënë në të njëjtën masë si për korporatat ashtu dhe për NVM-të. Faktorët që kanë kontribuar në shtrëngimin e standardeve ishin 35 Banka e Shqipërisë Vrojtim për aktivitetin kreditues tremujori i dytë

92 përsëri situata makroekonomike, problemet specifike të sektorit ku operojnë bizneset, kreditë me probleme. Politika shtrënguese e bankave u realizua nëpërmjet të njëjtave instrumenta si në tremujorin e parë të 2009-ës. Kërkesa e bizneseve për kredi u rrit disi në krahasim me tremujorin e mëparshëm. Faktorët që ndikuan në këtë rritje ishin: nevoja për financimin e kapitalit qarkullues, pakësimi i përdorimit të burimeve alternative të financimit si dhe vendimet e Bankës së Shqipërisë. Gjatë tremujorit të tretë të vitit 2009, shtrëngimi i standardeve ishte në një shkallë më të ulët 36. Bankat zbatuan një politikë shtrënguese, kryesisht nëpërmjet rritjes së komisioneve, dhe uljes së maturitetit të kredisë. Gjatë tremujorit të tretë kërkesa për kredi pësoi rënie. Në tremujorin e katërt të vitit 2009, shkalla e shtrëngimit të standardeve të kredisë për biznesin ka vijuar të jetë e ulët. Sipas qëllimit të përdorimit të kredisë, shtrëngimi i standardeve ka qënë më i lartë për kredinë për kapital qarkullues sesa për kredinë për investime. Kërkesa për kredi vlerësohet në rënie. Faktorët që ndikuan për uljen e saj ishin ulja e nevojave për financimin e investimeve, situata makroekonomike aktuale dhe e pritshme. 37 Struktura e portofolit të kredive sipas klasave të cilësisë, në tremujorin e katërt të vitit 2009, shfaq rritje të peshës së klasifikimit standard të kredive dhe rënie të kredive në ndjekje, ndërkohë që kreditë me probleme sipas klasifikimit regjistruan mosndryshim të kredive nënstandard dhe rritje të kredive të dyshimta dhe të humbura 38. Tabela.29 Struktura e portofolit të kredive Klasifikimi i kredisë T I TII TIII TIV TI TII TIII TIV TI TII TIII TIV Standard Në ndjekje Nënstandard Të dyshimta Të humbura Burimi: Banka e Shqipërisë Raporti kredi/pbb është shumë i ulët. Shqipëria është një nga vendet me raport më të ulët të kredisë ndaj PBB krahasuar me disa vende të rajonit. Për vitin 2009 ky raport ishte: 36 Banka e Shqipërisë Vrojtim për aktivitetin kreditues tremujori i tretë Banka e Shqipërisë Vrojtim për aktivitetin kreditues tremujori i katërt Banka e Shqipërisë «Raporti Vjetor i Mbikëqyrjes»

93 Vendet Shqipëri Rumani Serbi Turqi Maqedoni Ukrainë Kredi/PBB(%) Cilësia e portofolit të kredisë ka vijuar prirjen rënëse edhe në gjashtëmujorin e parë të 2010, ku raporti kredi me probleme ndaj totalit të kredisë bruto u ngjit në nivelin 12,2 % kndrejt 10.48% që ishte në fund të vitit Kompanitë kanë vlerësuar në një shkallë më të ulët ndikimin e këtyre faktorëve në kërkesën e tyre për kredi në valutë 40 krahasuar me tremujorin e fundit të Burimi: Banka e Shqipërisë 39 Banka e Shqipërisë Raporti i Stabilitetit Financiar për gjashtëmujorin e parë Banka e Shqipërisë Vrojtimi për aktivitetin kreditues tremujori 1 dhe

94 Në fund të vitit 2010, analiza sipas subjektit dhe qëllimit të përdorimit të kredisë, evidenton peshën më të madhe të kredisë overdraft për bizneset, me rreth 22.9%, e ndjekur nga kredia për investime në blerje pajisjesh, me rreth 18.6%. Gjatë vitit 2010, rritje më të lartë paraqet kredia për investime në pasuri të paluajtshme, me rreth 16.7%, kredia për investime në blerje pajisjesh, me rreth 14.1%, kredia overdraft, me rreth 11.9% dhe kredia për kapital qarkullues, me rreth 10.9%. Tabela: 30 Kredia sipas sektorit dhe qëllimit të përdorimit (në mld. lekë) Përshkrimi Dhjetor 2009 Pesha në % Dhjetor 2010 Pesha në % Kredia gjithsej Kredia dhënë biznesit Overdraft Kapital qarkullues Investime në blerje pajisjesh Investime për pasuri të palujtshme Burimi Banka e Shqipërisë Ndryshimi në % Grafiku.20 Faktorët që kanë ndikuar kërkesën e kompanive për kreditim në valutë të huaj. Burimi Banka e Shqipërisë Standartet e kreditimit për 3-mujorin e dytë të 2010, janë shtrënguar disi krahasuar me 3-mujorin e parë. Shtrëngimi është aplikuar vetëm për bizneset e vogla dhe të mesme. Bankat kanë vazhduar të lehtësojnë disi standartet për kompanitë, por në një masë më të ulët se në 3-mujorin e parë të Sipas qëllimit të përdorimit të kredisë, shkalla e shtrëngimit të standarteve ka qënë më e lartë për kredinë për investime se sa për atë për kapital qarkullues. 94

95 Faktorët me kontributin kryesor në shtrëngimin e standarteve janë : ecuria e kredive me probleme, problemet specifike të sektorit ku zhvillon aktivitetin biznesi dhe situata makroekonomike në vend. Faktori i vetëm i cili ka dhënë një kontribut të lehtë pozitiv në lehtësimin e standardeve është niveli i konkurencës në sistemin bankar. Politika shtrënguese e bankave gjatë 3-mujorit të dytë të vitit 2010 është realizuar nëpërmjet rritjes së marzheve për kreditë me rrezik më të lartë dhe rritjes së kërkesës për kolateral. Rritja e madhësisë së kredisë të miratuar si dhe zgjatja e maturitetit maksimal të shlyerjes së kredisë kanë shërbyer për zbatimin e një politike më lehtësuese kreditimi. Grafiku.21 Ndryshimet në standartet e kredisë të aplikuara në kreditë për kompanitë dhe ndikimi i faktorëve të ndryshëm në to. Burimi :Banka e Shqipërisë Tabela.31 Përmbledhje e përgjigjeve të bankave për ecurinë e standarteve të miratimit të kredisë 3-mujori i dytë i 2010 Total SME Kompani Kapital qarkullues Investime Sh.a Janë shtrënguar shumë Janë shtërnguar disi 2 banka 2 banka - 1 bankë 3 banka Kryesisht të pandryshuara 5 banka 7 banka 7 banka 7 banka 6 banka Janë lehtësuar disi 2 banka 1 bankë 1 bankë 2 bankë 1 bankë Janë lehtësuar shumë Total Balanca neto -9.9% -10.9% 4.5% -6.6% -15.4% Burimi :Banka e Shqipërisë 95

96 Shënim 1: Balanca pozitive tregon për lehtësim të standardeve ose që faktori ka ndikuar në lehtësimin e standardeve të kredidhënies; ndërsa balanca negative tregon për shtrëngim të standardeve ose që faktori ka ndikuar në shtrëngimin e standardeve të kredidhënies. Grafiku.22 Kërkesa e kompanive për kredi dhe kontributi i faktorëve të zgjedhur Burimi: Banka e Shqipërisë Kërkesa e biznesit të vogël dhe të mesëm për të marrë kredi është rritur, ndërsa kërkesa e kompanive është ulur disi në tremujorin e dytë të vitit, krahasuar me 3-mujorin e parë Faktori me kontributin kryesor në nxitjen e kërkesës për kredi vijon të mbetet edhe për këtë 3-mujor nevoja për financimin e kapitalit qarkullues. Kërkesa për kredi gjatë 3-mujorit të dytë është nxitur edhe nga nevoja për financimin e investimeve. Tabela.32 Përmbledhje e përgjigjeve të bankave për ecurinë e kërkesës për kredi (3-mujori i dytë i 2010) SME Kompani Kapital qarkullues Investime Sh.a. Dukshëm më e lartë Lehtësisht më e lartë Pothuajse njësoj Lehtësisht më e ulët Dukshëm më e ulët Total Balanca neto 13.5% -7.4% 18% 3.8% Burimi :Banka e Shqipërisë 96

97 Shënim 2: Balanca pozitive tregon rritje të kërkesës ose që faktori ka ndikuar në rritjen e kërkesës, ndërsa balanca negative tregon ulje të kërkesës ose që faktori ka ndikuar në uljen e kërkesës për kredi. Gjatë tremujorit të tretë të 2010, standardet e kreditimit për bizneset u lehtësuan disi 41. Faktori që ndikoi në krahun lehtësues të standardeve ishte konkurenca. Ndërsa faktorët si ecuria e kredive me probleme, probleme specifike të sektorit ku zhvillon aktivitetin biznesi dhe situata makroekonomike ndikuan në shtrëngimin e standardeve. Politika shtrënguese u realizua nëpërmjet rritjes së marzheve për kreditë me rrezik më të lartë dhe rritjes së kërkesës për korateral. Rritja e madhësisë së kredisë së miratuar ka shërbyer për zbatimin e një politike më lehtësuese kreditimi. Kërkesa e bizneseve për kredi u vlerësua në rënie, krahasuar me tremujorin e dytë të Faktori i vetëm që ndikuar në uljen e kërkesës është situata makroekonomike. Faktori kryesor që ndikoi pozitivisht kërkesën ishte nevoja për financimin e kapitalit qarkullues. Edhe gjatë tremujorit të katërt të 2010, standardet e kreditimit u lehtësuan, si për SME edhe për korporatat 42. Faktorët që kontribuan për lehtësimin e standardeve të kredisë ishin: gjendja e likuiditetit të bankave, mjaftueshmëria e kapitalit të bankës dhe niveli i konkurencës. Politika lehtësuese e bankave u realizua nëpërmjet rritjes së madhësisë së kredisë së miratuar. Kërkesa e biznesit për kredi u përmirësua. Faktori kryesor që ka nxitur kërkesën për kredi ishte nevoja për financimin e kapitalit qarkullues, por dhe situata makroekonomike, financimi i investimeve, kushtet e kreditimit kanë ndikuar pozitivisht. Bankat patën një rritje disi më të shpejtë të aktivitetit kreditues në lekë sesa në valutë Grafiku.23 Kredia në lekë dhe kredia në valutë Burimi: Banka e Shqipërisë 41 Banka e Shqipërisë Vrojtimi për aktivitetin kreditues T Banka e Shqipërisë Vrojtimi për aktivitetin kreditues T

98 Gjatë këtij tremujori pati dhe një ulje të normave të interesit për kreditë e akorduara në lekë. Grafiku.24 Normat e interesit për kredinë në lekë dhe atë në valutë Burimi: Banka e Shqipërisë Gjatë tremujorit të parë të 2011, standardet e kredisë vijuan të lehtësohen si për SME edhe për korporatat 43. Standardet janë lehtësuar në të njëjtën masë si për kredinë për financimin e kapitalit qarkullues ashtu dhe për kredinë për investime. Faktori me kontributin kryesor në lehtësimin e standardeve është konkurenca e sistemit bankar. Edhe likuiditeti i bankave ka ndikuarnë të njëjtin drejtim. Politika lehtësuese u realizua nëpërmjet rritjes së madhësisë së kredisë së miratuar. Kërkesa për kredi ka mbetur pothuajse e pandryshuar, krahasuar me tremujorin e kaluar. Faktorët me ndikim në nxitjen e kërkesës ishin financimi i kapitalit qarkullues, kushtet e kreditimit, situata makro ekonomike. Në tremujorin e dytë të 2011, standardet e kredisë u shtrënguan, krahasuar me tremujorin e mëparshëm, si për SME ashtu dhe për korporatat 44. Ato u shtrënguan në të njëjtën masë, si për kredinë marrë për financimin e kapitalit qarkullues ashtu dhe për atë për investime. Faktorët me kontribut kryesor në shtrëngimin e standardeve kanë qenë: gjendja e huave me probleme dhe probleme specifike të sektorit ku zhvillon aktivitetin biznesi. Politika shtrënguese u realizua nëpërmjet rritjes së kërkesës për kolateral. Kërkesa për kredi ka qenë më e ulët krahasuar më tremujorin e kaluar. Në qershor 2011 kreditë me probleme përfaqësonin 16.61% të portofolit të kredisë. Ndër to, 29% ishin kredi të humbura, 23% kredi të dyshimta dhe 48% kredi nënstandarte. 43 Banka e Shqipërisë Vrojtimi për aktivitetin kreditues T Banka e Shqipërisë Vrojtimi për aktivitetin kreditues T

99 Grafiku: 25 Struktura e kredive me probleme, në %. Qershor Burimi: Të dhënat për ndërtimin e grafikut nga BSH. Tabela:33 Cilësia e portofolit të kredisë (në %) T IV 2005 T IV 2006 T IV 2007 T IV 2008 T IV 2009 T IV 2010 T I 2011 T II 2011 Kredi në ndjekje Kredi nënstandarte Kredi të dyshimta Kredi të humbura Burimi: Banka e Shqipërisë Dhe gjatë tremujorit të tretë të 2011 standardet e kredisë vazhdojnë prirjen shtrënguese të tremujorit të mëparshëm, për SME dhe për korporatat, si për kredinë për kapital qarkullues ashtu dhe për kredinë për investime. Të njëjtët faktorë të tremujorit të mëparshëm ndikuan në shtrëngimin e standardeve. Politika shtrënguese u realizua nëpërmjet rritjes së marzhit për kreditë me risk dhe rritjes së kërkesës për kolateral. Kërkesa për kredi nga bizneset e mëdha vijoi në rënie. Ekspertët e bankave presin rritje të kredive të miratuara në lekë dhe ulje të atyre të shprehura në monedhë të huaj. Pritjet për normat e interesit të kredive në tremujorin e parë të vitit 2011 kanë një prirje rënëse, si për kredinë në lekë ashtu dhe për atë në valutë. Faktorët kryesorë që nxitën kërkesën e bizneseve për kredi në valutë, në tremujorin e katërt të vitit 2011 ishin diferenca në normat e interesit dhe burimi i të ardhurave në valutë. 99

100 Grafiku.26 Kredia në lekë dhe kredia në valutë Burimi: Banka e Shqipërisë Burimi: Banka e Shqipërisë Grafiku. 27 Faktorët që kanë ndikuar në kërkesën e bizneseve për kreditim në valutë të huaj Burimi: Banka e Shqipërisë Gjatë tremujorit të katërt të 2011, standartet e kreditimit u shtrënguan më tej, si për SME dhe për korporatat. Standartet janë shtrënguar si për kredinë e marrë për qëllime financimi të kapitalit qarkullues ashtu dhe për atë marrë për qëllime investimi. Faktorët që kanë kontribuar 100

101 për shtrëngimin e standarteve të kredisë për biznesin janë gjendja e huave me probleme në sistemin bankar, situata makroekonomike në vend dhe probleme specifike të sektorit ku zhvillon aktivitetin ndërmarrja. Politika shtrënguese u realizua kryesisht nëpërmjet rritjes së kërkesës për kolateral dhe rritjes së marzhit për kreditë me rrezik. Grafiku:28 Ndikimi i faktorëve të ndryshëm në standartet e kredisë për bizneset Burimi: Banka e Shqipërisë Grafiku: 29 Ndryshimi i kushteve për miratimin e kredive të bizneseve Burimi: Banka e Shqipërisë Kërkesa për kredi në tremujorin e fundit të 2011 u përmirësua pak krahasuar me tremujorin e mëparshëm. Kërkesa për kredi me qëllim financimin e investimeve u përmirësua, ndërsa kërkesa për financimin e kapitalit qarkullues u vlerësua në rënie. 101

102 Grafiku: 30 Faktorët ndikues në kërkesën për kredi të bizneseve Burimi: Banka e Shqipërisë II. Lizingu financiar Një nga produktet financiare, që po zgjon një interes të veçantë vitet e fundit është lizingu. Kjo formë financimi është shndërruar ndoshta në një nga mjetet më të suksesshme të tregut financiar botëror vitet e fundit. Historia ka provuar se aktiviteti i lizingut daton mijëra vjet më parë. Por, në 50 vitet e fundit kjo industri ka patur një rritje të jashtëzakonshme. Një e treta e mallrave kapital në Shtetet e Bashkuara të Amerikës janë financuar përmes lizingut. Në tregun e automjeteve të SHBA, kjo formë financimi është përhapur me ritme të jashtëzakonshme, derisa në vitin 1996, një në tre makina ishte e financuar me lizing. Në vendet e OECD, një e treta e investimeve të reja private financohen sot përmes lizingut 45. Një studim i fundit i korporatës financiare ndërkombëtare, pjesë e Bankës Botërore, vëzhgon se lizingu po luan një rol të rëndësishëm në promovimin dhe qëndrueshmërinë e sektorit privat, sidomos në ekonomitë në zhvillim. Raporti vjetor i White Clarke Global Lesing Report i bërë publik në vitin 2011 tregon se investimet në tregun global të lizingut për vitin 2010 ishin përkatësisht: në Europë rreth 34.4%, në Amerikën e Veriut 34.6%, në Azi 24.1%, në Amerikën e Jugut 4.1%, në Afrikë 1% dhe në Australi 1.8%. Aktualisht, shpërndarja e 45 I. Tomori, F.Kalemi, R. Keco, I.Kapaj Përdorimi i lesingut si një metodë financimi bashkëkohore 2011 Buletini Shkencor Universiteti Fan S. Noli, Korçë Nr.22 ISSN:

103 tregut botëror të lizingut është e tillë që Amerika e Veriut, Europa, Azia dhe Amerika e Jugut zënë rreth 97.2% të tregut botëror. Tabela.34 % e tregut sipas kontinenteve Vendet Vëllimi vjetor (bilion $) % në tregun botëror 2009 % në tregun botëror Europa Amerika e Veriut Azia Amerika e Jugut Afrika Australia Gjithsej % 100% Burimi: White Clarke Global Lesing Report Duhet theksuar rritja e rëndësisë së lizingut në ekonomitë në zhvillim të Europës Lindore dhe Ballkanit Perëndimor. Ndryshimet e mëdha midis Ballkanit Perëndimor dhe tregjeve të zhvilluara, qëndrojnë në përqindjen e lartë që zënë fondet e brendshme dhe kreditë nga familjarët dhe miqtë, karakteristikë për bizneset e Ballkanit Perëndimor, kundrejt përdorimit të lartë të lizingut financiar në ekonomitë e zhvilluara. Era e zhvillimit ka përfshirë dukshëm edhe vendet e rajonit. Zgjerimi i madh i kompanive të lizingut në Serbi ka qenë rrjedhojë e politikës monetare shtrënguese. Në Bosnje- Hercegovinë, sektori i lizingut është rritur shumë shpejt, 2010 pavarësisht mungesës së legjislacionit përkatës. Ndërkaq, Maqedonia është shumë e përparuar përsa i përket zbatimit të legjislacionit dhe mbikqyrjes, por lizingu përdoret vetëm për blerjen e mjeteve të transportit. Tabela.35 % e tregut në disa vende të Europës Shteti Volumi vjetor 2011 (bilion $) % në tregun botëror 2010 Gjermani Britani e Madhe Francë Itali Suedi Burimi: White Clarke Global Lesing Report % në tregun botëror Aktiviteti i lizingut ka filluar të përhapet edhe në Shqipëri, por ndryshe nga prirja e përgjithshme që vihet re në rajon dhe më gjerë, lizingu shqiptar ka mbetur në një segment

104 mjaft të ngushtë, me një peshë të parëndësishme në ekonominë e vendit. Lizingu nuk po bëhet një instrument financiar masiv dhe nxitës i zhvillimit të biznesit. Produkti i lizingut shfaqet atraktiv në tregun shqiptar për arsye të përparësive që ai zotëron në raport me format e tjera të financimit të tilla si: mungesa e kërkesës për kolateral, fleksibilitet i lartë, lehtësira proçeduriale, financim i plotë i investimit, lehtësira tatimore, shmangie e riskut të tjetërsimit të fondeve dhe përfitim i burimeve shtesë të kapitalit. Alternativa të reja financuese si lizingu, faktoringu dhe huamarjet në tregjet e kapitalit, që kanë përdorim të madh në vendet me ekonomi dhe tregje financiare të zhvilluara, janë pothuaj inegzistente për kompanitë shqiptare. Lizingu dhe faktoringu, janë në faza shumë të hershme të zhvillimit dhe mbeten të kufizuara nga infrastruktura e kredive në Shqipëri. Në rajon, lizingu dhe kreditë tregtare përbëjnë mesatarisht rreth 6 % të financimit të qëndrueshëm, ndërsa në Shqipëri subjektet marrin më pak se 2 % të financimit të tyre prej këtyre burimeve. Në Shqipëri, veprimtaria e përgjithshme e lizingut përfaqëson më pak se 0.5 % të kredive bankare për sektorin privat, krahasuar me Bosnjën dhe Rumaninë (mbi rreth 10 % në të dy rastet). Në Shqipëri, faktoringu, praktikisht, nuk ekziston. 46 Lizingu është një kontratë nëpërmjet të cilës qiramarrësi përdor pajisje që zotërohen nga qiradhënësi. Qiradhënësi blen pajisjen nën autoritetin e qiramarrësit, sepse është qiramarrësi ai që zgjedh aktivin dhe furnizuesin e tij, më pas i a jep në përdorim qiramarësit me kusht që ky i fundit të paguajë këste periodike. Tipari kryesor i lizingut është që përdorimi i aktivit është i ndarë nga pronësia e tij. Lizingu financiar është një mënyrë për të financuar pajisjet. Periudha e qiramarrjes është fikse dhe përcaktohet përafërsisht sa jeta ekonomike e parashikuar e pajisjes. Këstet e qirasë janë të përcaktuara në mënyrë të tillë, që totali i pagesave gjatë periudhës së qiramarrjes të mbulojë koston e aktivit bashkë me interesat dhe fitimin e qiradhënësit. Në fund të periudhës së qiramarrjes zakonisht qiramarrësi ka të drejtën të blejë pajisjen. 46 Banka Boterore Shqipëria aksesi për kredi

105 Figura.3 Skema e funksionimit të një operacioni të financuar me Lizing Financiar Furnizuesi Qiradhënësi Shitje Pagesa Pagesa e këstit Qiraja Qiramarrësi Lizingu operativ është një kontratë që qiramarrësi lidh më qiradhënësin, për përdorimin e pajisjes. Qiradhënësi ble pajisjen dhe përfiton nga dhënia me qira e aktivit në përdorues të ndryshëm. Qiradhënësi mbart riskun që përbën vlera e mbetur e pajisjes si dhe riskun e vjetërimit të saj. Lizingu është një mjet financimi afatmesëm, i përdorur më shumë për biznesin e vogël dhe të mesëm, aksesi i të cilit në bankë është i kufizuar e shoqërohet me norma të larta interesi dhe afate të shkurtra huaje. Vërtet Shqipëria ka përjetuar një rritje të shpejtë të kredidhënies këto vitet e fundit, por gjithsesi kredidhënia ndaj sektorit privat përbën një shifër modeste, krahasuar me vendet e rajonit. Kredidhënia është e përqëndruar në kompanitë e mëdha dhe në sektorë specifikë të ekonomisë, rreth 75% e kredidhënies 47 përbëhet nga një numër i vogël i bizneseve të mëdha. Kufizimi më i madh përsa i përket huadhënies për kompanitë e mëdha lidhet me probleme që kanë të bëjnë me të drejtat e pronësisë së aseteve nga pasuria e paluajtshme e subjekteve, ndërsa, përsa i përket huadhënies për ndërmarrjet e vogla dhe të mesme, kufizimi i madh është informaliteti. Informaliteti i përhapur, që është shkaktuar nga frenimet në mjedisin e biznesit, kufizon kërkesën e efektshme për kredi dhe, si rrjedhojë, mundësitë e subjekteve për investime dhe zhvillim. Mjedisi i dobët i biznesit krijon kushtet për informalitetin, duke i mbajtur subjektet larg fushës së veprimit të rregullave shtetërore dhe duke kufizuar zhvillimin dhe aksesin e tyre për 47 A. Korbi, Dr. A. Kotori(2010) Analizë e tregut të lizingut financiar në Shqipëri Revista Ekonomia dhe Tranzicioni 105

106 fonde. Studimet të ndryshme tregojnë se informaliteti u kushton vendeve në zhvillim 1 2 % të rritjes vjetore të PBB-së. Kjo ndodh për shkak të dy efekteve që lidhen me njëri-tjetrin. Së pari, shumë subjekte dhe punonjës nuk kanë rrugë tjetër, veçse të jenë informalë, për shkak të kostove shumë të larta që kërkohen për t u bërë formal. Si rezultat, burime të konsiderueshme shpenzohen në veprimtari me rendiment të ulët, pa patur akses te kapitali. Së dyti, rritja e kompanive produktive formale është ngadalësuar në mënyrë të ndjeshme për shkak të detyrimeve financiare dhe rregullatore. Këto detyrime i pengojnë subjektet formale që t i konkurrojnë subjektet informale, pavarësisht nga fakti se ato janë tri herë më produktive. Sipas një studimi të kryer nga Korporata Ndërkombëtare e Financës (IFC), tregu potencial për lizing financiar në Shqipëri është 98.4 milionë euro në kontrata të reja për vit. Sipas këtyre vlerësimeve, potenciali për rritje është i konsiderueshëm si për lizing automjetesh edhe pajisje e makinerish, përkatësisht 37.6 milionë euro dhe 30.8 milionë euro në kontrata të reja për vit. Studimi vlerëson që për një periudhë afatmesme, lizingu mund të përbëjë 13 19% të totalit të investimeve në Shqipëri. Nëse do të krahasonim aktivitetin e lizingut me vendet e rajonit, nga pikëpamja e kontributit që ky aktivitet jep në PBB-në e një vendi, do të thonim që shifrat e Shqipërisë janë shumë të ulëta. Tek në ai përbën më pak se 0.5% të PBB, ndërsa në vende si Rumania apo Bosnjë Hercegovina ai përbën mbi 3% të PBB. Këto fakte krijojnë bindje se sektori i lizingut mund të jetë një sektor potencial për zhvillim në të ardhmen. Zhvillimi i lizingut dhe faktoringut do të varet gjithashtu nga infrastruktura e përshtatshme e kredive, si dhe nga eleminimi i paqartësive ligjore. Shqipëria, për shembull, duhet të qartësojë mjedisin rregullator për lizingun dhe trajtimin financiar të tij lidhur me tatimin mbi vlerën e shtuar, si dhe të lejojë njohjen e faturave si instrumente të borxhit, për të mundësuar përdorimin e tyre si kolateral i plotë për huatë dhe për kapitalin në qarkullim. Përveç kësaj, ekziston nevoja e rritjes së sensibilizimit publik lidhur me lizingun dhe faktoringun si zgjedhje financimi. Sipas Vëzhgimit të Performancës së Mjedisit të Biznesit dhe të Ndërmarrjeve, për nevoja të kapitalit në qarkullim dhe investimeve të reja, subjektet shqiptare marrin mesatarisht 50% më pak financim të huaj, sesa vendet e tjera të Evropës Juglindore. Në mënyrë më të veçantë, ato mbështeten te financimi i tyre i brendshëm për rritjen dhe investimet e reja, më shumë se çdo vend tjetër i rajonit, si dhe marrin 38 % më pak kredi bankare për kapitulin qarkullues. 106

107 Lizingu dhe kreditë tregtare zënë mesatarisht rreth 6 % të financimit të qëndrueshëm, ndërsa subjektet shqiptare marrin më pak se 2 % të financimin të tyre nga këto burime 48. Ndonëse dërgesat janë dukshëm të larta, financimi informal duket se është, në mënyrë të konsiderueshme, më i ulët se në vendet homologe. Tabela:36 Burimi i kapitalit në qarkullim (KQ) dhe i investimeve të reja (IR), përqindja e shumë së përgjitshme Burimi: Banka Botërore Burimi: Vëzhgim i Performancës së Mjedisit të Biznesit dhe të Ndërmarrjeve 48 Banka Botërore Mundësitë e Shqipërisë për financimin e sektorit të ndërmarrjeve Raport 107

108 Në Shqipëri, sektori i lizingut është ende në fillimet e tij, por mundësia për zhvillim është e konsiderueshme. Në mars 2007, veprimtaria e përgjithshme e lizingut në Shqipëri, arriti në 80 milion lekë (rreth dollarë amerikanë). Kjo përfaqëson më pak se 0.05 % të kredive bankare për sektorin privat. Nga ana tjetër, lizingu është krijuar si alternativë ndaj huadhënies bankare, për ndërmarrjet e vogla dhe të mesme dhe për individët. Në shumë ekonomi në zhvillim, në Evropën Lindore, bankat janë treguar të paduruara për të krijuar kompani lizingu me qëllim që të shtrihen te segmentet e klientëve, të cilët nuk janë të aftë të marrin hua. Volumi i veprimtarive të lizingut në vende të tilla si Bosnja dhe Rumania (mbi 3 % të PBB-së në të dy rastet), ofron njëfarë reference përsa i përket potencialit të këtij sektori në Shqipëri. Sipas një studimi të kohëve të fundit, që ka ndërmarrë Korporata Ndërkombëtare e Financave, tregu i mundshëm i lizingut në Shqipëri është rreth 98.4 milion euro në kontrata të reja, në vit. Sipas këtyre vlerësimeve, potenciali për zhvillim është i konsiderueshëm si në lizingun e automobilave, ashtu edhe në atë të pajisjeve (përkatësisht, 37.6 milion euro dhe 30.8 milion euro në kontrata të reja, në vit). Duke përdorur shifra nga vende të tjera të rajonit, studimi vlerëson se, në një periudhë afatmesme, lizingu mund të zërë nga 13% deri në 19% të investimit të përgjithshëm në vend. Burim: Përllogaritjet mbështeten te Lease Europe Lizingu në Europë u rrit 7.3% gjatë vitit 2011, duke kapur vlerën 222 bilion euro, krahasuar me 208 bilion euro në vitin Mungesa e vetëdijes nga ana e kompanive dhe stimujt e kufizuar për të nxitur bankat që të përfshijnë produke të reja, gjithashtu, kufizon mundësitë e lizingut në Shqipëri. Përveç problemit të trajtimit të paqartë financiar të kontratave për lizingun, duket se ka faktorë të 108

109 tjerë që e kufizojnë rritjen e tij në Shqipëri. Koncepti i lizingut është relativisht i ri për Shqipërinë dhe do të duhet të bëhen përpjekje të konsiderueshme për të rritur sensibilizimin e tregut. Në të njëjtën kohë, bankave shqiptare u mungon ekspertiza lidhur me këto produkte dhe mungesa e përvojës ndërlikon çështjet e vënies së çmimeve dhe të sekuestros. Për më tepër, stimujt për të nxitur bankat që të krijojnë produktet dhe ekspertizën e nevojshme janë shumë të kufizuara, duke patur parasysh faktin se kërkesa e paplotësuar për kredi lejon shtrirjen e shpejtë të operacioneve në segmente më tradicionale. Së fundi, sipas studimit që ka bërë Korporata Ndërkombëtare e Financave, tregu dytësor i aktiveve, për të cilat është ofruar lizingu, është i pazhvilluar, duke ndikuar në këtë mënyrë tek mëkëmbja e parashikuar në rast mosplotësimi. Pjesëmarrësit në tregun e lizingut financiar në Shqipëri Lizingu është një koncept i ri për individët si dhe për një pjesë të mirë të SME dhe kompanive shqiptare. Kjo i referohet mungesës së traditës në tregun financiar, e cila është shoqëruar me një sektor bankar ende në fazën e konsolidimit e të zhvillimit të tij, por që gjithësesi është një nga sektorët më të rregulluar dhe të zhvilluar të sistemit financiar. Zhvillimi i lizingut financiar në Shqipëri morri një hov pozitiv me miratimin e ligjit Për qiranë financiare në 12 maj Ndërkohë që qiraja operative ishte prezente në treg përpara majit 2005, bazuar në ligjin tregtar. Që nga viti 2005 kompanitë shqiptare kanë një mjet të ri financimi për të plotësuar nevojat e tyre për makineri dhe pajisje. Ky instrument i ri i lejon ato të rinovojnë teknologjinë e tyre dhe të bëhen më konkuruese. Ato nuk kanë nevojë të paguajnë makineritë që në fillim, apo të plotësojnë kërkesat e një kredie bankare për kolateral apo garanci. Duke patur parasysh faktorët që nxitën rritjen e shpejtë të përdorimit të lizingut në Evropën Lindore dhe Qëndrore, ai do të jetë një alternativë e rendësishme financimi afatmesëm për kompanitë dhe biznesin shqiptar në përgjithësi, i cili karakterizohet nga burime financimi të kufizuara, mundësi kolaterali të kufizuar etj. Lizingu është një mekanizëm efektiv për t i dhënë shtytje ekonomive në zhvillim, Financimi me lizing u krijon mundësi sipërmarrësve të fillojnë të përdorin një aktiv përpara se ata ta kenë realisht në pronësi, Në fund të periudhës së financimit me lizing financiar, klienti ka mundësinë e ushtrimit ose jo të së drejtës së blerjes së mjetit, që në ndryshim nga kredia, i lehtëson atij menaxhimin e mjeteve në fund të periudhës së një projekti të caktuar, 109

110 Lizingu është një mënyrë për të rritur nivelin e investimeve në një vend, Lizingu është një formë financimi që mund të quhet si zëvendësues i borxhit, Një financim me lizing është më fleksibël se sa kredia, duke qënë se është një financim për mjetin. Meqënëse kemi të bëjmë me mjete që mund të shiten në një treg dytësor të qëndrueshëm, shoqëria e lizingut (pronare ligjore e këtyre mjeteve), brenda normave të lejuara të menaxhimit të riskut, tregohet më tolerante se sa bankat në rastin e kredisë. Pra, një financim me lizing, është teorikisht më i lehtë për t u marrë se sa një financim me kredi, Një përparësi tjetër, që rrjedh nga përdorimi i lizingut, është efekti pozitiv që ka ai në uljen e informalitetit në ekonomi, pasi hyrja në marrëdhënie lizingu shoqërohet përgjithësisht me një formalizim më të madh të biznesit. Në Shqipëri gjatë vitit 2005 operonin tre kompani që zhvillonin aktivitetin e lizingut: Tirana Leasing, Bi- Leasing, dhe Landeslease. Në vitin 2006 në tregun e lizingut shqiptar hyn dhe Raiffeisen Leasing, për t u pasuar më pas në vitin 2008 nga Credins Leasing. Tregu aktualisht sundohet nga Raiffeisen Leasing dhe Tirana Leasing. Në fund të vitit 2009, Raiffeisen Leasing dhe Tirana Leasing së bashku kishin një tepricë financimi rreth 40 milionë EURO (përfshirë TVSH). Tabela: 37 Tregu i qerasë financiare (deri në dhjetor 2008) Kompanitë e Lizingut Total në Mil/Euro Pjesa e tregut RLAL % Tirana Lesing % Credins Lesing 4.2 9% Landeslease 2.9 6% Totali % Burimi: Banka e Shqipërisë, Raporti Vjetor Lizingu në Shqipëri përdoret më shumë nga biznesi i vogël dhe i mesëm dhe më pak nga kompanitë. Ai është përdorur më shumë për blerje autoveturash sesa për makineri apo linja prodhimi. Tregu i lizingut duket se po njeh rritje. Kjo duket po të shohim të dhënat e dy kompanive RLAL dhe Tirana Lesing, të cilat zotërojnë 85% të tregut të lizingut në vendin tonë. Tabela më poshtë jep zhvillimin e lizingut në Shqipëri gjatë periudhës

111 Tabela.38 Zhvillimi i Lizingut në Shqipëri Milion lekë 3-mujori I 3-mujori II 3-mujori III 3-mujori IV ,04 577,53 605,9 759, ,33 599,95 505,95 488, ,93 504,99 465,89 743,64 Burimi: Banka e Shqipërisë Tabela:39 Portofoli i RLAL sipas viteve dhe tipit të klientit të financuar. Klientët (në %) Bizneset e mesme dhe të mëdha Individët Të tjerë Burimi: Raiffeisen Lesing Annual Report Nëse do ti referoheshim të dhënave të Raiffeisen Leasing në Shqipëri, do të vërenim që portofoli i RLAL përbëhet mesatarisht nga 57% për SME, rreth 34% për kompanitë dhe pjesa e mbetur prej 9% për individët. Prirja trevjeçare tregon për një rënie të peshës së SME-ve, ndërkohë që është rritur pesha e kompanive, kjo për faktin se është rritur financimi i aktiveve të sektorit të ndërtimit. Ndërsa sipas produkteve, portofoli përbëhet 20% në pajisje dhe 80% në automjete. Pajisjet janë të ndara në dy grupe të mëdha, pajisje mjekësore dhe informatike e telekomunikacioni, ku secila ka një peshë të barabartë ndaj totalit të portofolit me 10% secila. Autoveturat janë financimi kryesor me lizing në grupin e automjeteve me një peshë prej 48%. Një peshë të konsiderueshme kanë dhe automjetet që përdoren në ndërtim, rreth 20% dhe më pak kanë automjetet e rënda dhe të lehta respektivisht 7% dhe 5%. Pesha e automjeteve të lehta dhe të rënda ka qënë pothuajse e qëndrueshme gjatë kësaj periudhe trevjeçare, ndërsa ka patur rritje të financimit me lizing në automjetet e ndërtimit dhe humbje të peshës ndaj totalit të portofolit të autoveturave, duke patur parasysh këtu që në vitet e para, financimi me lizing i këtij aktivi përbënte pjesën dërmuese.. Grafiku. 31 Portofoli i RLAL sipas klientëve Burimi: Raiffeisen Lesing Annual Report 111

112 Grafiku. 32 Portofoli i RLAL sipas produkteve Burimi: Raiffeisen Lesing Annual Report Dy vitet e fundit vihet re një ndryshim në peshën që zenë SME dhe korporatat në portofolin e RAAL. Në vitin 2010 korporatat përbënin 29.2% dhe SME 32% ndërsa individët 37.3%. Për 2011 korporatat përbënin 31.6% të portofolit dhe SME 30.6%, ndërsa individët 37.6%. Edhe pse peshën më të madhe në portofolin e RAAL vazhdojnë ta zenë kompanitë dhe SME, kjo peshë dy vitet e fundit ka ardhur në rënie dhe është rritur pjesa e individëve. Tabela:40 Kontratat dhe portofoli i Tirana Lesing gjatë viteve Emërtimi Kontratat e lesing Portofoli i lesingut (në /000 Euro) 4,061 9,306 13,50 13,131 Burimi: Tirana Lesing Annual Report Fusha Prioriteti Afatshkurtër-afatmesëm (0-3 vjet) Afatgjatë (3-5 vjet) Zhvillimi i mesatar Zvogëlimi i përmasave të kërkesave lidhur me Rritja e sensibilizimit mëtejshëm i kapitalin për kompanitë huadhënëse. publik lidhur me qirasë Qartësimi i mjedisit rregullator për qiranë qiranë financiare. financiare financiare. Qartësimi i trajtimit financiar të lizingut në Shqipëri në fushën e taksës së vlerës së shtuar. Rritja e mesatar Njohja e faturave si instrumente borxhi; lejimi i përdorimit të bizneseve që kanë fatura, ti përdorin ato si faktorizmit kolateral i plotë për huatë lidhur me kapitalin në qarkullim. 112

113 III. Faktoringu Faktoringu është një shërbim financiar, që synon të ofrojë financim, duke e kthyer në vlera të disponueshme për t u arkëtuar çdo kredi që krijohet gjatë veprimtarive ekonomike. Si i tillë, objekti i tij lidhet me objektin e veprimtarisë formale ekonomike brenda vendit, si dhe fluksin vijues të faturave. Në këtë drejtim, rritja e qëndrueshme e sektorit privat, që nga viti 1998 dhe tendencat pozitive ekonomike, ka të ngjarë që kanë çuar në një numër gjithnjë e më madh veprimtarish tregare, që kërkojnë financim për kapital qarkullues. Meqenëse bankat shqiptare janë përqendruar te huadhënia tradicionale, që mbështetet te kolaterali i pasurive të paluajtshme, mund të ketë një nevojë të konsiderueshme e të paplotësuar për para, sidomos në radhët e ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme. Disa banka, të cilat janë vëzhguar për këtë studim, kanë vënë në dukje nevojën për zhvillimin e faktoringut, si një mënyrë për të mundësuar përdorimin e aktiveve të konsideruara joproduktive. Ligji Për faktoringun, i miratuar në 2004, synon që të çlirojë potencialin e faktoringut në Shqipëri. Sipas disa prej bankave që u vëzhguan për këtë studim, potenciali i tyre për t u dhënë kredi ndërmarrjeve kufizohet nga disponueshmëria e kolateralit të pasurive të paluajtshme. Sidoqoftë, shumë prej këtyre ndërmarrjeve kanë një sasi të madhe kredish që duhet të arkëtohen, të cilat janë një nënprodukt normal i veprimtarive të tyre të vazhdueshme. Aktualisht, këto aktive mbeten kryesisht të papërdorura, sepse ato rrallëherë pranohen si kolateral në veprimtaritë e kreditit. Përdorimi i tyre në kuadrin e faktoringut mund të kontribuonte që të çliroheshin burime të konsiderueshme për ndërmarrjet, të cilat do të përdoreshin për financimin e kapitalit qarkullues. Faktoringu rezulton të jetë i mundshëm në Shqipëri. Shumë banka, të cilat u vëzhguan, raportuan që kanë ndërmarrë transaksione të përkohshme në të cilat, kreditë që duhet të arkëtoheshin nga ndonjë klient i besuar, u pranuan si kolateral. Ndërsa kjo vë në dukje faktin se faturat mund të kenë vlerë të konsiderueshme, është e rëndësishme që të bëhet dallimi mes faktoringut dhe huave tradicionale të kolaterizuara, me kredi për t u arkëtuar. Sipas një studimi që ka ndërmarrë kohët e fundit Korporata Ndërkombëtare e Financave, faktoringu, veçanërisht faktoringu i përkundërt 49, ka një mundësi të mirë e afatgjatë në Shqipëri, duke 49 Klapper, Leora 2005 The role of factoring for financing enterprises Policy Research Working paper Series The World Bank.. 113

114 patur parasysh faktin se eksportet e vendit janë përqendruara në industrinë me mundësinë e faktoringun më të madh në shkallë botërore, d.m.th. tekstilet dhe veshjet. Zhvillimin e faktoringut në Shqipëri duket se e pengojnë disa mangësi që lidhen me kuadrin ligjor. Sipas bankave që u vëzhguan, Ligji ekzistues Për faktoringun nuk i njeh kreditë për t u arkëtuar si tituj ekzekutivë. Kështu, në rast mosplotësimi në një operacion faktoringu, institucionet financiare përballen me nevojën për të provuar ekzistencën e një detyrimi që krijon mundësi për procedura ligjore, të cilat marrin kohë dhe janë të kushtueshme. Këto mangësi, lidhur me të drejtat e kreditorëve, kanë bërë që banka të ndryshme të ruhen nga ofrimi i shërbimeve të faktoringut dhe të zgjedhin kontrata më tradicionale për kredi. Faktoringu mund ta rrisë në mënyrë të ndjeshme financimin për sektorin privat në Shqipëri. Është e vështirë që të parashikohet kërkesa faktike për një produkt të ri, siç është faktoringu, meqenëse kjo varet jo vetëm nga nevoja aktuale për këtë produkt, por edhe nga faktorë të tjerë, përfshirë aftësinë financiare, sensibilizimin e tregut dhe informalitetin. Korporata Ndërkombëtare e Financave e vlerëson mundësinë e faktoringut në Shqipëri, duke marrë parasysh përmasat e tregjeve të tij në ekonomitë homologe të rajonit dhe në fazën e zhvillimit ekonomik relativ të tyre. Sipas këtij vlerësimi, tregu i mundshëm i faktoringut në Shqipëri mund të arijë në 300 milion USD në vit, që është më shumë se një e treta e huave që bankat i japin aktualisht sektorit privat. Tabela.41 Përmasat e industrisë së faktoringut në ekonomitë evropiano-lindore Vendi Numri i kompanive të faktoringut Xhiroja (milion euro) Estonia dhe Lituania Sllovenia Rumania Qipro Sllovakia Burimi: Factors Chain International, Statistika për faktoringun Sidoqoftë, për zhvillimin e këtij sektori ekzistojnë kufizime të konsiderueshme. Nga pikëpamja e kërkesës, mundësia e faktoringut kufizohet ndjeshëm nga volumi i veprimtarive ekonomike dhe informaliteti në sektorin real. Faktoringu është një shërbim financiar që synon të ofrojë financim, duke i kthyer në vlera të disponueshme kreditë që duhet të arkëtohen, të 114

115 cilat krijohen gjatë veprimtarive ekonomike. Si i tillë, objekti i tij lidhet me objektin e veprimtarisë formale ekonomike brenda vendit dhe fluksin vijues të faturave. Përveç kufizimeve të natyrshme, për shkak të përmasave të ekonomisë, vihet re se përdorimi i faturave nuk është bërë një praktikë e zakonshme në transaksionet e biznesit në Shqipëri, meqenëse shumica e tyre ende parapëlqejnë të paguajnë me para në dorë, si një mënyrë për të minimizuar pagesat e tatimeve. Nga pikëpamja e ofertës, dëshira për krijimin e shërbimeve të faktoringut mund të jetë e kufizuar. Faktoringu është një produkt financiar, që dallohet nga huatë tradicionale të kolateralizuara. Ai kërkon një reagim më të shpejtë ndaj klientëve dhe një kalim nga huadhënia, me bazë kolateralin e pasurive të paluajtshme, te të kuptuarit e plotë të veprimtarive të subjekteve dhe industrisë. Aktualisht, duke patur parasysh fushën ende të madhe të rritjes së huave tradicionale, bankat kanë treguar pak dëshirë për të zgjeruar njohuritë dhe për të ndërmarrë veprimtaritë e nevojshme në këtë drejtim. Mundësinë e zhvillimit të këtij sektori e kufizon edhe infrastruktura e pamjaftueshme për kredi, apo të drejtat e papërcaktuara siç duhet të kreditorëve. E rëndësishme është se fatura nuk njihet si dokument borxhi, meqenëse ligji nuk e ka njohur shprehimisht kështu. Debitori që ka një faturë, do të duhej të sigurojë prova shtesë në gjyq (një kontratë me shkrim apo faturë të dorëzimit), për të vërtetuar ekzistencën e borxhit. Ky boshllëk ligjor, përjashton përdorimin e faturave nga ana e bizneseve, si kolateral të plotë të huave për kapitalin qarkullues. Përveç kësaj, boshllëqe të ngjashme ligjore, apo dispozita të pamjaftueshme, ekzistojnë në rastin e dokumenteve për gjysmëborxhet, siç është borxhi i parapaguar, borxhi i kthyeshëm, borxhi i dorës së dytë dhe forma të tjera financimi të ngjashëm me aksionet, si dhe ato të tipit të ndërmjetëm. Kjo kufizon disponueshmërinë e pikave të hyrjes për ofruesit e kapitalit privat apo kapitalit të investuar, që mund të mbartë risqe. Si në shumë vende të tjera, faktoringu kufizohet edhe nga mundësia për mashtrime, që buron kryesisht nga faturat e falsifikuara dhe pamundësia për ta transferuar pagesën e tyre te faktori. Në shumë raste, rregullatorët mund t i pakësojnë këto risqe, duke kërkuar konfirmim nga blerësi i mallrave, nëse fatura është e vlefshme, si dhe duke bërë përpjekje për ta siguruar pagesën drejtëpërsëdrejti te faktori. Sidoqoftë, në shumë raste, kjo kërkon kohë dhe është e vështirë për t u arritur. Në disa vende, kjo është trajtuar me sukses nëpërmjet përfshirjes së mekanizmave të faktoringut të përkundërt. Në rastin e Shqipërisë, këto mekanizma mund të jenë të përshtatshme për faktoringun e faturave nga blerësit e mëdhenj, siç janë shërbimet publike dhe Qeveria. Këto mangësi, janë shndërruar në një bindje 115

116 mbizotëruese brenda sistemit bankar sipas së cilës, kreditë që duhet të arkëtohen, kanë vlerë të kufizuar kolaterali. IV. Tregu i kapitalit Tregu i aksioneve mbetet ende i pazhvilluar. Edhe viti 2011 nuk shënoi ndonjë ngjarje të re për zhvillimin e aktivitetit në Bursë. Listimi i shoqërive dhe tregtimi i aksioneve në Bursë, mbetet një përpjekje potenciale. Pavarësisht nga përpjekjet e vazhdueshme të Bursës së Tiranës për të afruar biznesin vendas, faktorë të shumtë si madhësia e bizneseve, mënyra e funksionimit të tyre, trashëgimia kulturore dhe mentaliteti si dhe kriza financiare ndërkombëtare, kanë ndikuar në moszhvillimin e tregut të kapitalit. Nga ana tjetër, interesimi i subjekteve të huaja për zhvillimin e aktivitetit të Bursës, apo për zhvillimin e aktivitetit të ndërmjetësimit, janë tregues optimistë për zhvillimin e tregut të kapitalit. Në mungesë të një tregu të organizuar, aksionet vazhdojnë të tregtohen mes aksionerëve, duke regjistruar ndryshimin e pronësisë në regjistrat e shoqërive aksionare. Gjatë vitit 2007, rreth 647 mijë aksione të kompanive shqiptare u tregtuan në tregun e zi. Statistikat tregojnë se në vite janë shitur 13 milion aksione në tregun e zi. Sipas të dhënave të Autoritetit të Mbikqyrjes Financiare, në mungesë të një tregu formal, aksionet vazhdojnë të tregtohen në mënyrë të paorganizuar mes aksionerëve të kompanive private. Në fund të vitit 2007, Qendra e Regjistrimit të Aksioneve numëronte 49 shoqëri aksionere të rregjistruara. Kjo qendër është një shoqëri aksionere që zotërohet 85% nga shteti dhe është e liçencuar si regjistër aksionesh. Në të ofrohen shërbime si llogaritja e dividentëve, konfirmimi i gjendjes së azhornuar në çdo kohë të llogarisë së secilit aksioner apo njoftimi i mbledhjes së përgjithshme të llogarisë së secilit aksioner. Numri i aksioneve të tregtuara në tregun e paorganizuar, në 2007, përbënte rreth 4,76% të të gjithë aksioneve të kompanive të regjistruara pranë QRA. Gjatë 2008, janë tregtuar në tregun e zi rreth 1 milion e 300 mijë aksione. Në fund të vitit 2008 QRA numëronte 47 kompani aksionere të regjistruara. Gjatë këtij viti, ajo ka reflektuar në regjistrat e aksioneve të kompanive aksionere 494 transaksione, krahasuar me 262 transaksione, të regjistruara gjatë Në fund të vitit 2011, QRA numëronte 86 shoqëri aksionere të regjistruara. Gjatë këtij viti QRA ka reflektuar në regjistrat e aksioneve të shoqërive aksionere 263 transaksione, krahasuar me 602 transaksione të kryera në vitin Numri i aksioneve të tregtuara jashtë tregut të organizuar gjatë vitit 2011, përbën rreth 0,9% të të gjithë aksioneve të shoqërive të regjistruara pranë QRA, krahasuar me një vit më parë volumi i transaksioneve është më i ulët. 116

117 Tabela.42 Statistika mbi transaksionet e regjistruara në QRA Klasifikimi Nr. Total i kompanive aksionere të regjistruara pranë QRA Nr. Total i aksioneve të kompanive të regjistruara pranë QRA Statistika 2009 Statistika Statistika Nr. Total i kompanive aksionet e të cilave janë tregtuar Nr. Total i transaksioneve të ekzekutuara gjatë vitit Nr. Total i transaksioneve të tregtuara gjatë vitit Përqindja e transaksioneve të tregtuara gjatë vitit 9,6% 143% 0.9% Burimi :Qëndra e Regjistrimit të Aksioneve 5.2 Vështirësitë e kompanive aksionere të qarkut të Korçës në gjetjen e burimeve të financimit 1. Gjendja e kompanive aksionere në qarkun e Korçës Për realizimin e këtij studimi u vrojtuan 40 kompani aksionere. Pjesa më e madhe, 60% e tyre, janë tërësisht private, 33% janë tërësisht shtetrore dhe 7% janë mikse. Grafiku.33 Forma e organizimit Burimi: Rezultatet e pyetësorit Kompanitë aksionere e zhvillojnë aktivitetin e tyre në fusha të ndryshme të ekonomisë. Pjesa më e madhe e tyre janë angazhuar në më shumë se një lloj aktiviteti. Kjo është arsyeja që totali i kalon 100%. 117

118 Tabela. 43 Lloji i aktivitetit që ushtrojnë Shoqëritë aksionere. Lloji i aktivitetit % Prodhim 53.3 Ndërtim 13.3 Shërbime 33.3 Tregti 46.6 Të tjera 20 Totali 166.5% Nga kompanitë e organizuara si shoqëri anonime, pjesa më e madhe nuk janë e regjistruar pranë QRA(Qëndra e Regjistrimit të Aksioneve), një pjesë e tyre nuk kishin informacion për ekzistencën e QRA, pjesa tjetër nuk e shohin si një domosdoshmëri regjistrimin në QRA. Të regjistruara në QRA janë kryesisht shoqëritë aksionere shtetrore. Grafiku.34 Regjistrimi i aksioneve të Shoqërive aksionere në QRA Burimi: Rezultatet e pyetësorit Prirja e vërejtur vitet e fundit është ajo e konsolidimit të pronësisë në shoqëritë aksionere. Shkalla e koncentrimit të pronësisë është e lartë: 80% e kompanive zotërohen nga një aksioner, 13.3% zotërohen nga 2-3 aksionerë, ndërsa 6.7% zotërohen nga më shumë se 3 aksionerë. Shumica e këtyre kompanive kanë një numër të vogël aksionerësh, siç shihet edhe në tabelën e mëposhtme. Tabela.44 Shkalla e koncentrimit të pronësisë Numri i aksionerëve % e kompanive Total

119 Grafiku.35 Shkalla e koncentrimit të pronësisë Burimi:Rezultatet e pyetësorit Vendimet kryesore dhe më të rëndësishme, në pjesën më të madhe të kompanive, merren nga Asambleja e Përgjithshme e Aksionistëve dhe nga Këshilli Mbikqyrës. Vetëm në 20% të kompanive të vrojtuara, këto vendime merren nga aksioneri kryesor. Tabela.45 Vendimmarrja Alternativat % Pronari 20 Bordi i drejtorëve - Administratori - Asambleja e Përgjithshme e Aksionerëve 46.6 Këshilli Mbikqyrës 33.4 Tjetër - Totali 100 Në tabelën e mëposhtme evidentohet numri i aksionerëve që zotërojnë aksione më shumë se 10%, 15%, 20 %, me qëllim identifikimin e numrit të aksionerëve kryesorë. Tabela.46 Shkalla e koncentrimit të pronësisë Më shumë se 10% Më shumë se15% Më shumë se 20% Nr. i Nr.i aksionerëve Nr. i kompanive Nr.i aksionerëve Nr. i kompanive Nr.i aksionerëve kompanive kryesorë kryesorë kryesorë

120 Nga shoqëritë aksionere të vrojtuara, 60% e tyre kanë patur tregtim aksionesh ndër vite. Aksionet janë tregtuar në rrugë informale. Të intervistuarit e shohin këtë rrugë tregtimi si efektive. Kjo spjegohet me interesin që kanë aksionerët e mëdhenj për të konsoliduar pronësinë dhe për të blerë aksionet e shoqërisë me një çmim të vendosur prej tyre. Mund të themi se ekziston një nivel i ulët i tregtueshmërisë së aksioneve të sh.a.-ve. Kjo ka ardhur si pasojë e fenomenit të konsolidimit të pronësisë, i cili është në favor të aksionerëve të mëdhenj. Tabela më poshtë tregon tregtueshmërinë e aksioneve vitet e fundit. Tabela.47 Tregtueshmëria e aksioneve ndër vite sh.a ak. 1sh.a ak. 1sh.a ak. 1sh.a ak. 1sh.a ak. 1sh.a ak. 1sh.a. 52.7% kapitalit 1sh.a. 48% e kapitalit 1sh.a 4% e kapitalit 2. Të dhëna financiare dhe burimet e financimit më të përdorura nga kompanitë e qarkut Korçë Shoqëritë aksionere të vrojtuara, i mbajnë regjistrimet kontabël sipas SKK dhe pasqyrat financiare i auditojnë nga ekspertë kontabël. Nga pasqyrat, rezulton se 100% e kompanive kanë një kapital mbi 25 milion lekë, që është kriteri i mjaftueshmërisë për nivelin e dytë të listimit në Bursën e Tiranës, ndërsa 67% e tyre kanë një kapital më të madh se 50 milion lekë, që është kriteri i mjaftueshmërisë për nivelin e parë të listimit. 120

121 Grafiku.36 Mjaftueshmëria e kapitalit Burimi: Rezultatet e pyetësorit Shoqëritë aksionere përdorin disa burime financimi, por më kryesoret janë fondet e brendëshme dhe huaja bankare. Tabela dhe grafiku më poshtë e ilustrojnë këtë fakt. Tabela. 48 Burimet e financimit Alternativat % Fondet e brendëshme 100 Familja dhe miqtë 13 Bankat private 60 Marrëveshje qeramarrje - Burime informale huadhënie - Të tjera *(specifiko) 20 *Tek alternativa TË TJERA përfshihen rastet e financimeve nga qeveria për shoqëritë aksionere shtetërore, si dhe donancione të ndryshme. Grafiku.37 Burimet e financimit Burimi: Rezultatet e pyetësorit 121

122 Pjesa më e madhe, 60% e shoqërive aksionere, parashikojnë rritje të investimeve për një periudhë afatmesme, ndërsa 40% e tyre mendojnë se për një periudhë afatmesme, investimet e tyre nuk do të ndryshojnë. Tabela. 49 Parashikimi për investimet që do kryejnë kompanitë Nuk ndryshon Rritet Ulet Investimet 40% 60% Problematika midis sistemit bankar dhe kompanive aksionere Huaja bankare është një nga burimet më të përdorura për financim, por nuk mund të themi se sistemi bankar i kënaq nevojat për financimin e biznesit. Rezulton se 50% e kompanive sh.a. mendojnë se sistemi bankar plotëson nevojën e tyre për financim, 18.75% e kompanive mendojnë se sistemi bankar nuk i plotëson nevojat e tyre për financim dhe 31.25% e kompanive mendojnë se sistemi bankar i plotëson disi (jo plotësisht). Grafiku. 38 Plotësimi i nevojave për financim nga sistemi bankar Burimi: Rezultatet e pyetësorit Në një të ardhme të afërt, 34% e kompanive të vëzhguara, mendojnë se do të marrin hua bankare, 53% mendojnë se nuk do përdorin huanë bankare dhe 13% nuk e dinë nëse do marrin hua nga sistemi bankar. Zakonisht, këto kompani e përdorin huanë e marrë për kapital qarkullues dhe më pak për investime. Tabela. 50 Përdorimi i kredisë bankare Përdorimi i huasë % Kapital qarkullues 40 Pasuri e paluajtshme 20 Shlyerjen e borxhit ekzistues 20 Tjetër *(specifiko) 26.6 * Alternativa TJETËR përfshin investime në projekte të ndryshme rritjeje. 122

123 Grafiku. 39 Përdorimi i kredisë bankare Burimi: Rezultatet e pyetësorit Të gjitha kompanitë e vëzhguara, kanë llogari në banka të ndryshme të nivelit të dytë. Ato e përdorin shumë sistemin bankar për të bërë transferta brenda dhe jashtë vendit. Kjo tregon një rritje të rolit të bankave të nivelit të dytë në jetën dhe aktivitetin e këtyre kompanive. Për transaksione valutore, kompanitë përdorin si bankat ashtu dhe tregun informal (paralel). Pavarësisht se tregu formal zë një vend më të madh se sa ai informal, transaksionet në tregun informal zënë një pjesë jo të vogël në totalin e të gjithë transaksioneve valutore që kryejnë këto kompani. Pra, tregu informal, vazhdon të jetë tërheqës. Tabela. 51 Roli i bankave të nivelit të dytë në aktivitetin e Kompanive Aspak Pak Mesatarisht Shumë Transferta brenda vendit % 73.4% Transferta jashtë vendit 26.6% 13.4% 6.6% 53.4% Transaksione valutore 33.4% 20% 13.3% 33.3% Në marrëdhëniet sistem bankar shoqëri aksionere, ekzistojnë dhe problematika të ndryshme ku më të rëndësishmet janë: 1. Përqindja e interesit të kredive 2. Kërkesa e bankave për kolateral 3. Burokracia e bankave 4. Komisionet bankare Për përiudhën afatmesme kompanitë shqiptare do të vazhdojnë të përdorin gjerësisht sistemin bankar për financimin e aktivitetit të tyre. 123

124 Tabela. 52 Marrëdhënia Sistem Bankar - Kompani Aspak Pak Mesatarisht Shumë Kërkesa e bankave për korateral - 40% 33.3% 26.7% Burokracia e bankave % 60% 6.7% Nevoja për lidhje të veçanta me bankat 20% 53.3% 20% 6.7% Niveli i komisioneve për shërbimet 6.7% 13.3% 40% 40% Shpejtësia e shërbimeve 66.6% 6.7% 13.3% 13.4% Përqindja e interesit të kredisë % 60% Mungesa e kredive afatgjata 26.6% 40% 13.4% 20% Grafiku. 40 Marrëdhënia Sistem Bankar - Kompani Burimi: Rezultatet e pyetësorit 5.4. Problemet që pengojnë në afrimin e kompanive me tregun e kapitaleve Një alternativë financimi është edhe tregu i kapitaleve, por shoqëritë aksionere nuk kanë njohuritë e duhura për këtë treg, për institucionet e këtij tregu, për legjislacionin dhe për funksionimin e tij. Nga kompanitë e vrojtuara 86.6% nuk kanë njohuri mbi tregun e kapitaleve si një alternativë financimi dhe 13.4 % kanë njohje empirike, thjesht si nocion jo si praktikë. Të gjitha këto kompani pyetjes: Cila është arsyeja që e pengon shoqërinë tuaj të listohet në bursën e Tiranës?, i janë përgjigjur se qeveria është ajo që duhet të listojë më parë në Bursën e Tiranës shoqëritë aksionere shtetërore. Kjo nënkupton një farë frike dhe pasigurie të shoqërive aksionere private. 124

125 Grafiku. 41 Njohuri mbi tregun e kapitalit Burimi: Rezultatet e pyetësorit Disa nga problemet që pengojnë kompanitë e vëzhguara në lidhje me tregun e kapitaleve janë mosnjohja e institucioneve të tregut të kapitaleve, mosnjohja e legjislacionit të këtij tregu, niveli i kulturës financiare etj. Tabela. 53 Problematika në lidhje me tregun e kapitalit Aspak Pak Mesatarisht Shumë Mosnjohja e institucioneve të tregut të 26.6% % 40% kapitaleve(klv, BT, QRA) Mosnjohja e legjislacionit të tregut të 13.3% 13.3% 33.4% 40% kapitaleve Niveli i kulturës financiare 13.4% 6.6% 66.6% 13.4% Përmbushja e kritereve të listimit në Bursën e Tiranës 20% 40% 13.4% 26.6% Transparenca dhe cilësia e të dhënave 66.6% 13.4% 13.4% 6.6% financiare Menaxhimi i shoqërisë 26.7% 20% 46.7% 6.6% Ndërmjetësit financiarë(shtëpi brokerimi) 26.6% 6.7% 60% 6.6% Të tjera(specifiko) Grafik.42 Problematika në lidhje me tregun e kapitalit 125

126 Burimi: Rezultatet e pyetësorit E rëndësishme është të përmendim faktin se pjesa më e madhe e shoqërive aksionere të vrojtuara ndjejnë nevojën për burime të reja financimi. Grafik. 43 Domosdoshmëria për burime të reja financimi Burimi: Rezultatet e pyetësorit 126