Godine rasta investicija u crnogorski turizam

Transcription

1 ISSN Godina LI Broj 3 Mart Željka Radak Kukavičić Nacionalna turistička organizacija Crne Gore Godine rasta investicija u crnogorski turizam Vasilije Vlatko Stijepović Klaster zdravstvenog turizma Razvoj i promocija zdravstvenog turizma Branislav Raketić Min. poljoprivrede Srbije Alat za povećanje konkurentnosti Kana Tomašević Ministarstvo ekonomije Sredstva kohezije za manje razvijene regije

2

3 Broj 3 Mart Sadržaj Izdavač: Privredna komora Crne Gore Novaka Miloševa 29/II Podgorica 81000, Crna Gora Tel: Fax: pkcg@pkcg.org IMPRESUM Redakcijski odbor: Predsjednica: Ljiljana Filipović Članovi: Pavle D. Radovanović Novica Bulatović Tanja Radusinović dr Mladen Perazić mr Nina Drakić Aleksandar Marđonović v.d. Glavna i odgovorna urednica: Milka Pižurica Novinar: Igor Perović Prevod: Sandra Perić Adresa Redakcije: Privredna komora Crne Gore/Glasnik Novaka Miloševa 29/II Podgorica 81000, Crna Gora Tel: glasnik@pkcg.org Dizajn: Privredna komora Crne Gore List izlazi od godine i upisan je u registar javnih glasila Crne Gore. PDF verziju možete preuzeti na: multimedija/glasnik Sjednica Skupštine PKCG Raspisani izbori za članove odbora udruženja Zeljka Radak Kukavicic, National Tourism Organization of Montenegro We expect a considerable increase of German tourists Branislav Raketic, Ministry of Agriculture of the Republic of Serbia Protected designation of origin - tools for the increase of competitiveness Myriam Dobrota, REECO Group The Western Balkans has a great renewable energy potential Vuko Maric, Maradom We export 80 percent of production

4 4 11 Sajam hrane u Budvi Poljoprivredni proizvodi - kvalitet više 36 Projekat Erasmus za mlade preduzetnike Upravo ono što Vam treba 26 Željka Radak Kukavičić, Nacionalna turistička organizacija Crne Gore Očekujemo znatno veću posjetu turista iz Njemačke 64 Kana Tomašević, Ministarstvo ekonomije Koheziona politika i strukturni fondovi u Njemačkoj 44 Branislav Raketić, Ministarstvo poljoprivrede Republike Srbije Razvoj politike kvaliteta na geografskim oznakama 38 Vasilije Vlatko Stijepović, Klaster zdravstvenog turizma Razvoj i promocija zdravstvenog turizma Broj 3 Mart 2015.

5 5 Listajući Glasnik Stimulisati omladinu za proizvodna zanimanja Stimulisanje omladine za proizvodna zanimanja veoma je značajna društvena obaveza. Riječ je o složenom društvenom procesu koji iz dana u dan postaje sve aktuelniji. Problem se može riješiti samo drugačijim društvenim vrednovanjem proizvodnog rada, odnosno poboljšavanjem njegovog društveno-ekonomskog položaja. Sve dok se to ne riješi možemo kriviti mladost što ne želi da se osposobljava za proizvodna zanimanja, pisao je Glasnik iz godine. Jedno od najznačajnijih pitanja u reformi obrazovnog sistema jeste planiranje kadrova. Može se sa sigurnošću tvrditi da je ovaj vid planiranja u udruženom radu najnerazvijeniji, a to je posljedica krajnje nerazvijene kadrovske funkcije u organizacijama udruženog rada. Samo neznatan broj OUR u Crnoj Gori ima nešto razvijeniju kadrovsku službu. Pri takvom stanju kadrovske funkcije u udruženom radu nužno je da se na poslovima planiranja nađu zajedno udruženi rad, obrazovanje i nauka. Nauka i obrazovanje treba da pruže pomoć udruženom radu u planiranju kadrova, objavljeno je u listu Privredne komore Crne Gore Uspješan start Nikšićke berze Prva berza u Crnoj Gori osnovna je u Nikšiću početkom godine. Poslovala u skladu sa zahtjevima i principima YU berze, ali nije imala sva obilježja berzanskog poslovanja. Nedostajali su joj iskustvo i aranžmani sa bankama i drugom finansijskim organizacijama koje treba da prate i pomažu berzanske aktivnosti. Zasjedala je svakog drugog utorka u Centru za marketing i istraživanja»nikola Kovačević«čija se uprava starala o njenim organizaciono tehničkim poslovima. Broj berzanskih učesnika se povećavao, a oni su svoje poslovne ponude davali pismenim putem ili direktno na berzi. Na posebnoj prijavi naznačavali su ponudu ili tražnju određene robe pa su sa zainteresovanim partnerima brže i jednostavnije zaključivali poslovne aranžmane. To je bio najbrži način komuniciranja poslovnih ljudi, a izvještaji sa svakog zasjedanja berze slivali su se u YU berzu i bili objavljivani u»privrednom pregledu«. Obavljeni i sistematizovani podaci postajali su dio informacionog sistema Privredne komore Jugoslavije odakle su bili dostupni korisnicima iz zemlje i inostranstva. Najveće interesovanje za učešće u berzanskim poslovima iskazivali su privatni preduzetnici, vlasnici preduzeća i samostalnih radnji, a znatno manje društvena i javna preduzeća. Dušan Tamindžić iz Privredne komore Crne Gore je to objašnjavao neiskustvom i nedovoljnim poznavanjem mjesta i uloge berze u mobilizaciji roba i novca kao i novčanom oskudicom banaka i drugih finansijskih institucija. Cjelokupna berzanska aktivnost odvijala se pod pokroviteljstvom Privredne komore Crne Gore, a nakon nikšićke formirane su berze u Titogradu, Baru i drugim većim crnogorskim centrima, objavio je Glasnik iz godine. Mart Broj 3

6 6 Sjednica Skupštine Privredne komore Crne Gore Raspisani izbori za članove odbora udruženja Skupština Privredne komore Crne Gore usvojila je 27. marta godine izvještaje o radu i finansijskom poslovanju, kao i Odluku o utvrđivanju godišnjeg računa za Usvojen je novi Statut Komore prilagođen kako promjenama u propisima koje se tiču njene nadležnosti, tako i aktuelnoj ekonomskoj situaciji. Skupština je donijela Odluku o raspisivanju izbora za članove odbora udruženja ove asocijacije privrednika. U Izvještaju o radu navodi se da su aktivnosti Privredne komore u bile usmjerene ka unapređenju poslovnog ambijenta, regulatornoj reformi, otklanjanju biznis barijera i ukupnom jačanju konkurentnosti privrede. Predstavnici Komore su učestvovali u pripremi i implementaciji strategija, koje se odnose na razvoj malih i srednjih preduzeća, podsticanje konkurentnosti na mikro nivou, održivi ekonomski rast kroz uvođenje klastera, kao i akcionih planova za suzbijanje sive ekonomije i pripremu turističke sezone. Inicirane su izmjene i dopune pojedinih akata. Pomenimo da je Komora razmatrala zakone o javnim nabavkama, radu, energetici, dobrovoljnom finansijskom restrukturiranju, autoputu, opštoj bezbjednosti proizvoda, akcizama, zaštiti konkurencije i druge. Komora je u godini organizovala u javnosti zapažene konferencije posvećene regionalnom povezivanju, efiksanijem i ekonomičnijem sprovođenju postupaka javnih nabavki, te CEFTA regionu kao jedinstvenoj turističkoj destinaciji. Tradicionalni susret privrednika sa premijerom bio je prilika da se razgovara o unapređenju biznis ambijenta. Broj 3 Mart 2015.

7 7 U godini organizovano je 46 edukativnih aktivnosti sa više od učesnika. Tokom prošle godine, Komora je uspješno realizovala tri projekta dok je aktivan partner na još osam. Posebna pažnja posvećena je projektu Dobro iz Crne Gore u cilju afirmacije kvaliteta domaćih proizvoda i usluga, te jačanja njihove konkurentske pozicije na tržištima. Predstavnici ove asocijacije učestvovali su u radu značajnih međunarodnih ekonomskih samita, a organizovani su brojni biznis forumi crnogorskih i inostranih privrednika sa ciljem jačanja ekonomskih veza. U prethodnoj godini Komoru su posjetili ambasadori brojnih zemalja, te predstavnici međunarodnih organizacija. Poslovni forum sa Mađarskom u Budimpešti Unaprijediti trgovinske veze Dominantna područja saradnje sa Vladom Crne Gore, pored unapređenja poslovnog ambijenta, bila su evropske integracije i ekonomska diplomatija. Podsjetimo, predstavnici Privredne komore su članovi i učestvuju u radu 27 pregovaračkih poglavlja, dok je generalni sekretar Komore šef radne grupe za poglavlje 3 Pravo osnivanja preduzeća i sloboda pružanja usluga. Među prioritetnim ciljevima Komore u godini biće unapređenje konkurentnosti privrede i stvaranje mogućnosti za uključivanje domaćih kompanija u investicione projekte koji su započeti u Crnoj Gori. Skupština Komore je donijela odluku o raspisivanju izbora za članove odbora udruženja. Pri izboru članova u odbore udruženja vodiće se računa o njihovoj ekonomskoj snazi, strukturi, uticaju na privredu, odgovarajućoj granskoj i teritorijalnoj zastupljenosti, do sada iskazanoj spremnosti da učestvuju u radu Komore, o ispunjavanju obaveza prema Komori ustanovljenih Zakonom, Statutom i opšim aktima Komore i sl. Predloge za članove odbora udruženja, privredna društva mogu dostavljati do 15. maja godine. Skupštini Komore prethodila je sjednica Upravnog odbora ove asocijacije, održana 25. marta. Tada su utvrđeni predlozi Statuta, izvještaja o radu i finansijskom poslovanju, kao i odluke o utvrđivanju godišnjeg računa za Članovi Upravnog odbora, kao i prethodnih godina, odlučili su da dnevnice za prisustvo sjednicama u doniraju u dobrotvorne svrhe. Iznos od eura biće uplaćen Udruženju roditelja djece oboljele od kancera - Feniks. Privredna komora Crne Gore i Trgovinsko-industrijska komora Mađarske organizovale su 30. marta forum privrednika dvije zemlje u Budimpešti. Organizaciju skupa je podržala Mađarska nacionalna trgovačka kuća MONTE-HU. Forum je održan paralelno sa četvrtom sjednicom Mješovite komisije za ekonomsku saradnju Crne Gore i Mađarske. U radu foruma su učestvovali ministar održivog razvoja i turizma Branimir Gvozdenović, pomoćnik ministra spoljnih poslova i trgovine Mađarske Csaba Balogh, generalni sekretar Trgovinsko industrijske komore Mađarske Peter Dunai, rukovodilac sektora za analize i istraživanja u Privrednoj komori Crne Gore Nina Drakić i predstavnici kompanija Martex, HTP Mimoza, Montenegrobonus, Uniprom pekare, Light house of Montenegro, NTC, Mesopromet i Bonella. Pomoćnik ministra spoljnih poslova i trgovine Mađarske Balogh, otvarajući Forum, konstatovao je da postoji značajan prostor za dalje unapređenje odnosa dvije zemlje, posebno imajući u vidu činjenicu da se Crna Gora nalazi na 68. mjestu na listi trgovinskih partnera Mađarske. On je ocijenio da je Crna Gora država koja je u regionu najviše sazrela za pridruživanje NATO i EU, te najavio da će Mađarska i u narednom periodu nastaviti da joj pruža podršku na putu integracija. Crnogorski ministar održivog razvoja i turizma Gvozdenović je istakao da naša zemlja ulaže značajne napore da unaprijedi poslovni ambijent i privuče strane investitore, te da u 2015.godini očekuje rast BDP-a od 3-4% i oko 500 miliona eura ulaganja. Gvozdenović je naveo da je od godine iz Mađarske u Crnu Goru uloženo 427,9 miliona eura, te da su mađarske investicije jedne od najznačajnijih, posebno imajući u vidu da je riječ o ulaganjima u telekomunikacije, bankarstvo i turizam. Ocijenjeno je da postoji značajan prostor za unapređenje saradnje između Crne Gore i Mađarske, uzimajući u obzir nedovoljno iskorišćene potencijale u oblasti trgovine i bilateralne ekonomske saradnje. Istakao je spremnost mađarske EXIM banke da podstakne mađarske investicije u Crnoj Gori za šta je opredijeljeno oko 45 miliona eura. Gvozdenović je podsjetio da je našu zemlju tokom 2014.godine posjetilo blizu 20 hiljada mađarskih turista te da je za veću konkurentnost Crne Gore kao turističke destinacije potrebno uspostavljanje direktne avio linije sa Mađarskom. Peter Dunai, generalni sekretar Trgovinsko industrijske komore Mađarske, govorio je o aktivnostima komore i istakao da su godine u okviru ove institucije osnovali Sekciju za Zapadni Balkan koja intenzivno radi na unapređenju privrednih odnosa sa Crnom Gorom. Nina Drakić, rukovodilac sektora za analize i istraživanja u Privrednoj komori Crne Gore, prezentovala je ekonomske i investicione potencijale Crne Gore. Nakon plenarnog dijela uslijedili su bilateralni razgovori privrednika Crne Gore i Mađarske tokom kojih su kompanije imale priliku da razmijene informacije, te uspostave prvi korak ka budućoj saradnji. Mart Broj 3

8 8 Seminar u Privrednoj komori Evropska direktiva i domaći zakon o uslugama Predlogom Zakona o uslugama propisuje se obaveza uspostavljanja jedinstvene elektronske kontakt tačke u našoj zemlji, kojoj je predviđeno da djeluje pri Privrednoj komori. Seminar Direktiva o uslugama EK 123/2006 i Zakon o uslugama održan je u Privrednoj komori Crne Gore 5. marta godine. Cilj seminara koji su organizovali Komora, Ministarstvo ekonomije i njemačka razvojna agencija GIZ, bio je upoznavanje sa evropskom Direktivom o uslugama, ekonomskim i socijalnim koristima njene primjene. Ukazano je na značaj prenošenja Direktive u crnogorsko zakonodavstvo, pošto njena primjena podrazumijeva promjenu više stotina propisa kojima je regulisana ova oblast. Predstavljen je Nacrt Zakona o uslugama, kojim će ovo tržište biti regulisano. Seminaru su prisustvovali predstavnici preduzeća, državnih i lokalnih organa uprave. Glavni predavač je bio Tomislav Curman iz Ministarstva gospodarstva Republike Hrvatske, dok je o skrining procesu govorila njegova koleginica Irena Harmina. Potpredsjednica Privredne komore Ljiljana Filipović je kazala da ova asocijacija privrednika intenzivno radi i doprinosi unapređenju poslovnog ambijenta, te da usvajanje evropskih standarda u poslovnoj zajednici Crne Gore promoviše kao generator za pokretanje unutrašnjih ekonomskih resursa, reformi i pozicioniranja kao stabilnog aktera u međunarodnim ekonomskim odnosima. Liberalizacija crnogorskog tržišta usluga i integracija sa evropskim jedinstvenim tržištem doprinijeće ekonomskom rastu pogotovu daljem razvoju uslužnog sektora i novih usluga, riječi su potpredsjednice Filipović. Tržišna liberalizacija otvara prostor za povećanje zaposlenosti kroz porast investicija i trgovine, te smanjuje troškove poslovanja. - Radi lakše dostupnosti svih informacija koje su potrebne subjektima za obavljanje uslužnih djelatnosti kao i pojednostavljenja postupka i formalnosti, u svim državama članicama EU uspostavljene su jedinstvene kontakt tačke povezane u evropsku mrežu. Predlogom Zakona o uslugama propisuje se obaveza uspostavljanja jedinstvene elektronske kontakt tačke u našoj zemlji, kojoj je predviđeno da djeluje pri Privrednoj komori Crne Gore, što je praksa većine država članica EU rekla je ona. Jedinstvena kontakt tačka pružiće crnogorskim pravnim i fizičkim licima, a nakon pristupanja Crne Gore EU i onima sa sjedištem i prebivalištem na teritoriji država evropskog ekonomskog prostora, mogućnost dobijanja informacija i pristup neophodnim obrascima, podnošenja zahtjeva i njihovog realizovanja elektronskim putem. Jedinstvena kontakt tačka treba da obezbijedi da na jednom mjestu pružaoci usluga mogu realizovati administrativne poslove elektronskim putem. - Zbog neophodnosti podizanja svijesti privrednih subjekata o Direktivi o uslugama, u toku trajanja projekta predviđeno je organizovanje niza seminara i radionica za predstavnike privatnog sektora i izrada internet sajta na web stranici Privredne komore Crne Gore o implementaciji Direktive o uslugama kazala je Ljiljana Filipović. Zamjenik direktora GIZ-a za Crnu Goru Nenad Rakočević kazao je Broj 3 Mart 2015.

9 9 da je seminar organizovan u okviru projekta Usklađivanje zakonodavstva sa pravnom tekovinom EU u oblasti slobodnog kretanja usluga i zaštite konkurencije koji finansira Evropska unija. Riječ je o dvogodišnjem projektu koji je sada na polovini realizacije. - Direktiva o uslugama je jedna od najkompleksnijih novih EU direktiva. Zato GIZ angažuje brojne eksperte koji doprinose boljem razumijevanju obaveza koje proizilaze iz ovog akta rekao je Rakočević. Predavač ekspert Tomislav Curman je kazao da je Direktiva o uslugama, donijeta godine, rezultat brojnih kompromisa u EU, jer su postojali otpori slobodnom pružanju prekograničnih usluga. - Ciljevi Direktive su uređenje područja slobodnog pružanja usluga u Evropskoj uniji, zatim učiniti napredak ka istinskom integrisanom unutrašnjem tržištu usluga, a što znači ukloniti barijere kako bi se iskoristio veliki potencijal uslužnog sektora u smislu ekonomskog rasta i otvaranja novih radnih mjesta objasnio je Curman. Direktiva uređuje dva pravna instituta pravo na osnivanje u Evropskoj uniji (preduzeća, zanata, društva kćeri itd), te pravo na prekogranično pružanje usluga u Evropskoj uniji poslovnih subjekata sa registrovanim sjedištem u barem jednoj članici EU, na privremenoj, odnosno povremenoj osnovi, bez obaveze osnivanja u državi gdje pružaju uslugu. Govoreći o konceptu crnogorskog zakona o uslugama, Curman je kazao da on slijedi koncept pomenute evropske direktive i prenosi njene temeljne odredbe. Zakon će se primjenjivati na usluge koje su otvorene za tržišnu utakmicu i pružaju se uz ekonomsku naknadu. Njime se propisuju obaveze pojednostavljenja upravnih postupaka i formalnosti za pružanje usluga u Crnoj Gori, zatim uspostavljanja elektronske jedinstvene kontakt tačke za usluge, te da se pružaocima usluga obezbijede potrebne informacije za uslužne djelatnosti. Ovaj zakon, čiji će nacrt uskoro biti na javnoj raspravi, trebalo bi da stupi na snagu 1. januara godine, dok će se dio odredbi vezan za slobodno pružanje prekograničnih usluga primjenjivati od dana pristupanja Crne Gore Evropskoj uniji. Direktiva se, između ostalog, primjenjuje na usluge u građevinarstvu, arhitekturi, zanatstvu, advokaturi i konsaltingu, veterini, turizmu i ugostiteljstvu, posredovanju u prometu nekretnina, prodaji i distribuciji, informisanju, instalaciji i održavanju opreme, pomoći u domaćinstvu, rent-a-caru i sličnom. Ne primjenjuje se u finansijskom sektoru, saobraćaju i transportu, zdravstvu, socijalnim uslugama, radu agencija za privremeno zapošljavanje, privatnoj zaštiti, igrama na sreću, radio i televiziji, notarskom poslu, kinematografiji, itd. U daljem toku predavanja, Curman je govorio o obavezama državnih i lokalnih organa uprave u vezi sa transponovanjem i implementacijom Direktive o uslugama. Prilikom izlaganja na temu ekonomskih i socijalnih benefita Direktive o uslugama, Curman je ukazao da je EU danas unutrašnje tržište sa 500 miliona potrošača dok je cilj da u budućnosti bude digitalno unutrašnje tržište. Uslužni sektor je jedno od ključnih područja razvoja unutrašnjeg tržišta i zaslužan je za oko 75 odsto BDP-a država članica. Procjena je da u državama članicama EU primjena Direktive o uslugama doprinosi godišnjem rastu BDP od 0,4 do 0,8 odsto. Obrazovanje Marketing menadžment u malim i srednjim preduzećima Jedan od načina da kompanije adekvatno odgovore izazovima, jeste usvajanje odgovarajućih marketing pristupa. Seminar Marketing menadžment u malim i srednjim preduzećima održan je u Privrednoj komori Crne Gore 31. marta godine. Skup je organizovala Komora u saradnji sa Sekretarijatom za razvoj preduzetništva Glavnog grada. Cilj seminara bio je da ukaže na značaj marketinga za mala i srednja preduzeća, kreiranja najboljeg marketing miksa i izbjegavanja najčešćih grešaka koje se događaju. Predavač je bio mr Radivoje Drobnjak sa Ekonomskog fakulteta u Podgorici. Rukovodilac Sektora za obrazovanje Privredne komore Crne Gore dr Mladen Perazić, pozdravljajući brojne učesnike skupa, kazao je da je organizator imao u vidu realnost da je marketing dinamično područje koje se kontinuirano razvija i pronalazi nove načine i tehnike za uspješno funkcionisanje proizvoda ili usluga na tržištu. Komora se, prema njegovim riječima, opredijelila za temu seminara prateći aktuelne potrebe preduzetnika suočenih sa: nedostatkom internih marketing ekspertiza; nedovoljno efikasnim investicijama u marketing aktivnosti; nedovoljnim znanjem u kreiranju marketing strategija koje će im osigurati da na tržištu realiziraju svoj maksimalni potencijal. Promocija i brendiranje proizvoda nekada su bili luksuz ili dodatna vrijednost, međutim taj proces posljednjih godina postaje nužnost iz dva razloga. Potrošači, klijenti i investitori postaju sve izbirljiviji prilikom odabira proizvoda, destinacija za ulaganje, odmor ili posjete, pa se pojedine kompanije moraju izboriti za njihovu pažnju. - Stoga, preduzeća pristupaju sistemskom upravljanju vlastitim identitetom i imidžom, odnosno procesu brendiranja, kako bi poradila na sopstvenoj prepoznatljivosti u domaćoj i međunarodnoj Mart Broj 3

10 10 javnosti i istakle svoje prednosti. Značaj kvalitetnog marketing menadžmenta se temelji na povećanju nivoa prepoznatljivosti i vrijednosti kompanije u očima njenih ciljnih grupa rekao je Perazić. Privredna komora, zaključio je on, ovim će seminarom i aktivnostima koje slijede nastaviti da podržava usvajanje znanja iz marketing menadžmenta bez kojeg naša preduzeća neće zauzeti mjesta na tržištu koja kvalitetom proizvoda i usluga zaslužuju. Predstavnik Sekretarijata za razvoj preduzetništva Glavnog grada mr Vladimir Pavićević kazao je da skup predstavlja nastavak uspješne saradnje sa Privrednom komorom. - Nadam se da ćemo kroz saradnju sa Privrednom komorom učesnicima seminara omogućiti edukaciju i proširenje znanja iz marketing menadžmenta, te da ta znanja primjenite u praksi kazao je Pavićević. Predavač mr Radivoje Drobnjak je kazao da razvoj adekvatnog marketing miksa dobija sve veći značaj, s obzirom na rastući uticaj malih i srednjih preduzeća na ekonomiju, kako crnogorsku tako i globalnu. Pomenuo je da 99,8 odsto od svih privrednih subjekata EU čine mala i srednja preduzeća. U Crnoj Gori ona stvaraju 75 odsto BDP-a i četiri puta više inovacija nego velike kompanije. - Trenutno se suočavamo sa promjenama strukturnog tipa ne samo u ekonomiji nego i u kompanijama, pred kojima je sve veća konkurencija. Jedan od načina da kompanije adekvatno odgovore tim izazovima, odnosno prilagode se promjenama, jeste usvajanje odgovarajućih marketing pristupa, prije svega uzimajući u obzir adekvatnu komunikaciju sa svojim kupcima, ali i ne zaboravljajući da je marketing i komunikacija unutar nje same, odnosno stvaranje koherentnih jakih sinergetskih timova koji će doprinositi ostvarivanju jasno zacrtanih ciljeva koji su limitirani vremenom i moraju se pratiti i kontrolisati rekao je Drobnjak. On je ocijenio da iz godine u godinu raste interesovanje za ovu temu. - To vidim kao razvojnu šansu za naše preduzetnike, jer su prepoznali da marketing miks nije samo jedan instrument, već filozofija življenja kompanije, sa svim njenim stejkholderima zaključio je Drobnjak. Iz predavanja magistra Drobnjaka izdvajamo da 95 odsto marketinga u malim preduzećima čini entuzijazam vlasnika-menadžera. Oko 76 odsto malih biznisa propadne tokom prve dvije godine poslovanja. Devet smrtonosnih grešaka preduzetnika su: nedostataci osobina menadžera, iskustva, strategijskog menadžmenta, kontrole zaliha, loši upravljanje gotovinom, marketing i lokacija, nekontrolisan rast te nemogućnost postizanja preduzetničke pozicije. Posebno je istakao značaj inovacija. - Kada god ste u prilici, ne bježite od novina koje se nude u vašoj kompaniji. Ako ih vi ne primijenite, vaš konkurent će to ubrzo uraditi rekao je Drobnjak. On se tokom svog izlaganja osvrnuo i na žensko preduzetništvo. - Najveći problem preduzetnica je taj što same završavaju poslove koje neko drugi nije htio, pa ih to sprečava u razvojnoj djelatnosti kazao je predavač. Zaključio je sa deset pravila efektivnog marketinga, koja glase: kompanija izvršava segmentaciju tržišta, odabira najbolje segmente i razvija čvrstu poziciju u svakom od njih; kompanija pravi mape potreba, percepcija, preferencija i ponašanja kupaca i motiviše sve zainteresovane strane da budu zaokupljene usluživanjem i zadovoljavanjem kupaca; kompanija dobro poznaje svoje najvažnije konkurente i njihove vrline i mane; Kompanija od zainteresovanih strana stvara svoje partnere, tako što ih velikodušno nagrađuje; kompanija razvija sisteme za identifikovanje povoljnih prilika, njihovo rangiranje i odabir najpovoljnijih; kompanija upravlja sistemom marketinškog planiranja koji vodi ka razumljivim dugoročnim i kratkoročnim planovima; kompanija sprovodi jaku kontrolu nad svojim miksom proizvoda i usluga; kompanija stvara jake robne marke tako što koristi najisplativije instrumente komunikacije i promocije; kompanija gradi markeinško vođstvo i timski duh među različitim sektorima; kompanija konstantno uvodi tehnologiju koja joj daje konkurentsku prednost na tržištu. Broj 3 Mart 2015.

11 11 Sajam hrane u Budvi Poljoprivredni proizvodi kvalitet više Neophodno je da crnogorski proizvođači hrane rade na poboljšanju kvaliteta proizvoda, sertifikaciji i brendiranju, kako bi postigli konkuretnost na domaćem i inostranim tržištima. Sajam hrane u Budvi, koji je održan od 12. do 14. marta godine na Jadranskom sajmu, okupio je izlagače iz prehrambene industrije, poljoprivredne proizvodnje, vinarstva i vinogradarstva, alkoholnih i bezalkoholnih pića, mediteranskih kultura, industrije kafe, maslinovog ulja, pčelarstva i medarstva, organske hrane, prerade ribe, konditorskih proizvoda, pakovanja i ambalaže. Ove godine poseban akcenata Sajma stavljen je na promociju tradicionalnih i kvalitetnih domaćih proizvoda te na dijetetsku, makrobiotičku i hranu za sportiste. Organizovani su okrugli stolovi, prezentacije projekata, predavanja, savjetodavne radionice i dodijeljena su priznanja EXPO TROPHY. Shodno dobroj praksi, pored mnogobrojnih domaćih proizvođača, na ovogodišnjoj manifestaciji agro biznisa učestvovale su i kompanije iz inostranstva, a najbrojniji su bili učesnici iz Mađarske koji su predstavili 17 kompanija i njihove proizvode. Tradicionalno, Privredna komora Crne Gore na Sajamu hrane i ove godine imala je zapažen i sadržajan nastup. Komora je prezentovala domaće potencijale u poljoprivredi i prehrambenoj industriji, proizvode u okviru projekta Dobro iz Crne Gore, te med, masline, sir, kajmak, divlji šipak u okviru projekta WELLFOOD. Na otvaranju sajma Sajma na govorili su: Rajko Bujković, direktor Sajma, Danijela Stolica, državna sekretarka za poljoprivredu i ruralni razvoj, Czerván György, državni sekretar Mađarske i Ljiljana Filipović, potpredsjednica Privredne komore Crne Gore. Mart Broj 3

12 12 Pozdravne riječi Crnogorski proizvođači hrane treba da nastave da rade na poboljšanju kvaliteta svojih proizvoda, sertifikaciji i brendiranju, kako bi postigli konkuretnost na domaćem i inostranim tržištima kazala je otvarajući 41. Sajam hrane u Budvi generalna direktorka Direktorata za poljoprivredu i ribarstvo Danijela Stolica. Ona je navela da je neophodno da domaći proizvođači hrane turističkom tržištu naše zemlje ponude mnogo više proizvoda. - Ohrabruje da sve veći broj proizvođača i prerađivača razmišlja u tom pravcu i podiže standarde u proizvodnji hrane, ocijenila je Stolica. Podsjetila je da su neki od crnogorskih proizvoda prepoznati van granica naše zemlje, kao što je vino, ali i da mnogi drugi imaju tu šansu, na primjer mesni proizvodi, med, šumski proizvodi, ljekovito bilje i drugi, posebno iz organske proizvodnje. Učesnike manifestacije je pozdravio i Rajko Bujković, izvršni direktor Jadranskog sajma, koji je izrazio zadovoljstvo brojem i kvalitetom proizvoda na štandovima. Posebno je pozdravio prisustvo predstavnika Mađarske trgovinske kuće i Ambasade Mađarske, u čijoj organizaciji se u okviru sajma održava poslovni forum. Državni sekretar Ministarstva poljoprivrede Mađarske Czerván György istakao je da privredne veze sa Crnom Gorom za njegovu zemlju imaju veliki značaj, te da se mogu upotpuniti i u sektoru proizvodnje hrane. On je kazao da je jedan od najvažnijih zadataka stvaranje uslova za proizvodnju kvalitetne hrane, preradu i prodaju bezbjednih i kvalitetnih proizvoda. U ime Privredne komore učesnike sajma pozdravila je potpredsjednica Ljiljana Filipović. Ona je navela da je Budva, tokom trodnevnog trajanja ove manifestacije, mjesto susreta ključnih aktera u procesu kreiranja državne politike kada je u pitanju hrana, predstavnika nauke i normalno, proizvođača. - Saradnjom i udruživanjem iskustava, znanja i ostalih resursa, izlagači i svi učesnici u mogu mnogo lakše i cjelovitije ostvariti zajedničke interese i koristi u sve složenijoj i zahtjevnijoj utakmici na tržištu, ocijenila je potpredsjednica Komore. Domaći proizvodi - kvalitet više Privredna komora Crne Gore je organizovala okrugli sto na temu: Kako da domaći poljoprivredni proizvodi dobiju kvalitet više. Ovaj skup je dio sajamske manifestacije, a realizovan je u okviru projekta WELLFOOD. U uvodnoj riječi Lidija Rmuš, sekretarka Odbora udruženja poljoprivrede, prehrambene i duvanske industrije Privredne komore je navela da na današnjem izbirljivom tržištu, sa velikom konkurencijom, ukoliko se želi poslovni uspjeh, akcenat mora biti na kvalitetu i konkurentnosti, odnosno sposobnosti zadovoljavanja interesa i potreba potrošača. - Okrugli sto organizujemo u sklopu projekta WELLFOOD u koji su, preko različitih institucija (Komora, univerziteti, istraživački centri) uključene sve države regiona, kao i Grčka i Italija. Cilj projekta je jačanje inovacijskih kapaciteta jadranske regije u poljoprivredno prehrambenom sektoru, podsticanjem saradnje i transferom znanja, rekla je Rmuš. Ona je kazala da je proizvodnja i potrošnja autohtonih prehrambenih proizvoda u stalnom porastu pa im se iz godine u godinu, posvećuje sve veća pažnja. Ovi proizvodi su na cijeni kod potrošača jer su: prvorazredni, specijalni, drugačiji, pouzdani i s garancijom kvaliteta, porijekla i tradicije. Broj 3 Mart 2015.

13 13 Rukovodilac Grupe za kvalitet, deklarisanje i označavanje hrane Ministarstva poljoprivrede i zaštite životne sredine Srbije Branislav Raketić je predstavio sistem zaštite poljoprivrednih proizvoda u Srbiji i konstatovao da oni imaju 36 zaštićenih proizvoda u različitim kategorijama. Istakao je da kroz projekat koji sprovode sa FAO - Organizacija Ujedinjenih nacija za hranu i poljoprivredu i EBRD su započeli projekat razvoja nacionalnih šema kvaliteta i to mesnoj industriji. Ovaj projekat treba da rezultira time da proizvodi mesne industrije dobiju kvalitet više. Osnovni zaključak je da poljoprivredni proizvođači imaju šansu da uvođenjem šema kvaliteta dobiju na vrijednosti svojih proizvoda. Diskusija Ova tema zainteresovala je brojne učesnike okruglog stola da komentarišu, pitaju, sugerišu, a sve u cilju postizanja većeg kvaliteta proizvoda. O problemu gubitka zaštite oznake porijekla za njegušku pršutu koja je bila dobijena u bivšoj državi govorio je Dragan Čavor, Niksen trade. Njemu je nejasno i neprihvatljivo da to mora da se radi iznova. Takođe je ukazao na problem da se njeguška pršuta nalazi u prodaji i u onim objektima koji nemaju osnovne uslove za to. Nevres Đerić, Školjke Boke, uzgajivač ostriga i mušulja je zatražio odgovor na pitanje zašto njegov proizvod, koji je po prvi put proizveden u Crnoj Gori i u specifičnim uslovima Boke, ne može već duži period da dobije sertifikat za organsku poljorivredu ili da bude dio šeme kvaliteta. Posebno je ukazao na to da se mali značaj daje proizvodima iz mora, kako je rekao naše ''plave njive''. U Crnoj Gori su, kroz Zakon o geografskim oznakama porijekla, uspostavljene tzv. šeme kvaliteta, odnosno sistem zaštite porijekla, zaštite geografskog porijekla i garantovano tradicionalnih specijaliteta. Na taj način su stvoreni uslovi za postizanje većeg kvaliteta i tržišne vrijednosti proizvoda, kao i mogućnosti za razvoj pojedinih područja prepoznatljivosti, ocijenila je Lidija Rmuš. Na ovu temu su govorili Branislav Raketić, rukovodilac Grupe za kvalitet, deklarisanje i označavanje hrane Ministarstva poljoprivrede i zaštite životne sredine Srbije, Merisa Čekić, samostalna savjetnica za politiku kvaliteta iz Minstarstva poljoprivrede i ruralnog razvoja Crne Gore i Jovan Nikolić, direktor Monteorganice, zadužene za vršenje kontrole i izdavanje sertifikata u organskoj proizvodnji. Merisa Čekić, Minstarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja Crne Gore, je komentarisala šeme kvaliteta sa posebnim osvrtom na zakonodavni okvir Crne Gore koji pokriva ovu oblast. Takođe je prezentirala korake koje moraju ispuniti poljoprivredni proizvođači kako bi ostvarili prvao na korišćenje određne šeme kvaliteta. Jovan Nikolić, Monteorganica, josvrnuo se na postupak kontrole i sertifikacije poljoprivrednih proizvoda u okviru šeme kvalteta akcentujući način na koji je to regulisano u zemljma EU. On je ukazao i na šta proizvođači moraju da obrate pažnju u vezi sa ovim postupkom. Tokom drugog dana ove sajamske manifestacije na štandu Komore biće održana prezentacija u okviru projekta WELLFOOD, gdje ce proizvođaci meda, maslina, sira, skorupa, divljeg šipka prezentovati svoju ponudu i realizovati kontakte u cilju unapređivanja proizvodnje i uspješnije prodaje. Mađarska na Sajmu Ambasador Mađarske Christian Posa, govorio je u okviru poslovnog foruma na budvanskom sajmu. - Crna Gora je Mađasrkoj veoma važan partner i smatramo je regionalnim centrom, odakle bi, sa crnogorskim partnerima, krenuli na treća tržišta kao što su Albanija, Kosovo, Bosna i Hercegovina i Makedonija. Ambasabor je podsjetio i da se Mađarska prevashodno koncentriše na proizvodnju kvalitetne hrane koja je cijenovno konkurentna i veoma dobro plasirana u Evropi. Mađarski poslovni forum organizovao je okrugli sto o sistemu za prečišćavanje otpadnih voda. Predavači na okruglom stlou bili su direktor firme Monte Hu Tradehous Vesko Kraljević i predstavnik Mađarske nacionalne trgovačke kuće ZRT Tibor Szárszó. Nagrade Prva nagrada Expo Trophy 2015 i Zlatna plaketa dodijeljena je izlagaču Montefish d.o.o. Tivat; Srebrna plaketa kompaniji 13. jul Plantaže, Podgorica; Bronzana plaketa firmi Martex, Cetinje; dok su posebnim priznanjem nagrađeni Organizacija Ujedinjenih nacija za industrijski razvoj (UNIDO) i Doo Granulat d.o.o. Predstavnici nagrađenih kompanija su kazali da su sa firmama sa mađarskog tržišta razgovarali o uspostavljanju biznis saradnje, dogovoreni su budući sastanci i očekivati je da će uskoro biti sklopljeni ugovori. Mart Broj 3

14 14 Klasterima povoljnije do sistema kvaliteta Crnogorska mala preduzeća iz metalurgije i metaloprerade treba da forimiraju klastere i tako pod povoljnijim uslovima uvedu sistem kvaliteta čime bi unaprijedila konkurentnost i otvorila put za izlazak na strana tržišta. Ovo je ocijenjeno na zajedničkoj sjednici Odbora udruženja metalurgije i metaloprerade te Odbora kvaliteta Privredne komore Crne Gore, održanoj 6. marta Tema sjednice bila je Uloga standardizacije i kvaliteta u razvoju novih proizvoda za infrastrukturne projekte u Crnoj Gori, a uvodničari Prof. dr Milan Perović iz Centra za kvalitet Mašinskog fakulteta, Dragan Vukčević iz Ministarstva ekonomije, te Marko Šaranović i Neško Šćekić iz Instituta za standardizaciju - ISME. Oni su svoja izlaganja, u skladu sa načelima kvaliteta, prilagodili potrebama i pitanjima korisnika privrednika. Među ostalima, predsjednika Odbora za metalurgiju i metalopreradu dr Miraša Đurovića je interesovalo da li će kineske kompanije prilikom izgradnje dionice autoputa Smokovac-Mateševo poštovati naše, evropske ili kineske standarde. Slično pitanje postavio je potpredsjednik Pirvredne komore Stanko Zloković, ali je njega interesovala primjena standarda i u drugim značajnim investicionim projektima koji se realizuju u našoj zemlji. - Kinezi su postali najveći kupci standarda u Crnoj Gori: Oni su, dakle, preuzeli određeni broj naših standarda i to čine i dalje, tako da je jasno da će graditi autoput u skladu sa njima, odnosno evropskim standardima. Oni će od svojih kooperanata, podizvođača takođe tražiti da rade po tim standardima, tako da naši privrednici treba da budu mudri i poslovanje usklade sa zahtjevima kvaliteta kazao je Perović. Da bi privrednici pod povoljnijim uslovima uveli kvalitet u poslovanje, sa sjednice im je preporučeno da oforme klastere, ali i da iskoriste podršku koju nudi Vlada, Evropska banka za obnovu i razvoj, te IPA fondovi. Upravo o podršci Vlade je govorio Dragan Vukčević iz Ministarstva ekonomije, koja je prema njegovim riječima povećana u odnosu na prethodnu godinu na eura. - Vlada je usvojila Program povećanja konkurentnosti kroz 22 mjere. Mjera 16 se odnosi na subvencije za implementaciju međunarodnih standarda i biće nastavljena njena primjena do 2016., a najvjerovatnije i do godine. Refundira se 70% troškova za implementaciju i/ili sertifikaciju do EUR po aplikantu objasnio je Vukčević i podsjetio takođe na Program podsticanja razvoja klastera kojim se predviđa refundacija do 70 odsto nabavne vrijednosti opreme a najviše do eura. O standardizaciji i standardima govorili su predstavnici ISME. Šaranović i Šćekić su Istakli da je do sada usvojeno ukupno crnogorskih standarda. U ovoj godine biće usvojeno još 400, od kojih je 200 vezano za oblast metalurgije i metaloprerade. - Mi u Crnoj Gori nemamo tehnički komitet za metalurgiju i metalopreradu već standarde usvajamo po evropskim kriterijumima preko stručnog tijela. Neophodno je što prije formirati tehnički komitet za ovu oblast, sastavljen od stručnih ljudi iz kompanija koji će usmjeravati ISME da usvaja standarde u skladu sa aktuelnim potrebama privrede rekao je profesor Perović. Kako je već izvjesno da brojna preduzeća iz regiona i šire traže mjesto u realizaciji velikih projekata u Crnoj Gori, privrednici smatraju da domaće kompanije treba da imaju prioritet u tome, što je praksa i evropskih država, a bolju poziciju može im omogućiti poslovanje u skladu sa standardima, ocijenjeno je na sjednici. Saradnja arbitražnih institucija Sastanak predstavnika Spoljnotrgovinske arbitraže i Stalnog izbranog suda pri Privrednoj komori Crne Gore te Stalne arbitraže Gospodarske zbornice Slovenije, o inteziviranju saradnje i unapređenju alternativnog načina rješavanja privrednih sporova u ove dvije zemlje, održan je u Ljubljani je 23. marta godine. Komora vijesti Crnogorski predstavnici prezentovali su realizovane i planirane aktivnosti u oblasti arbitraže. Na sastanku je istaknuto da je Privredna komora Crne Gore inicirala donošenje Zakona o arbitraži u cilju adekvatne normativne uređenosti ove oblasti. Stoga je Radna grupa Privredne komore tokom izrade Nacrta zakona sarađivala sa Sekretarijatom Komisije Ujedinjenih nacija za međunarodno trgovinsko pravo UNCI- TRAL. Ovaj Sekretarijat je dao mišljenje da su struktura i sadržaj nacrta Zakona o arbitraži u potpunosti dosljedni UNCITRAL- -ovom Modelu, te da sadrži pažljivo definisane odredbe i obezbjeđuje proceduralan instrument poznat stranim investitorima. Takođe, Privredna komora Crne Gore pristupila je i izradi Arbitražnih pravila, koja će na sveobuhvatan i jedinstven način regulisati međunarodnu i unutrašnju arbitražu privrednih sporova. Predstavnici Stalne arbitraže pri Gospodarskoj zbornici Slovenije istakli su da rješavanje privrednih sporova ovim putem predstavlja poslovni model u cilju izbjegavanja skupih parnica koje se vode pred redovnim sudovima. Polazeći od te činjenice, Stalna arbitraža obezbjeđuje podršku za rješavanje domaćih i međunarodnih sporova putem arbitraže, medijacije i drugih alternativnih načina rješavanja sporova u skladu sa svojim i drugim pravilima i procedurama koje stranke dogovore. Na sastanku je rečeno da treba organizovati sastanke sa firmama iz Crne Gore i Slovenije, kao i unaprijediti saradnju sa ostalim arbitražnim centrima iz regiona u cilju popularizacije arbitraže kao sredstva rješavanja sporova koji nastaju iz međunarodnih trgovinskih transakcija. Polazeći od značaja ugovaranja i rješavanja sporova putem arbitraže, zaključeno je Broj 3 Mart 2015.

15 15 da afirmacija i unapređenje saradnje u ovoj oblasti bude jedan od ključnih zadataka u narednom periodu za obje arbitražne istitucije. Podrška poslovnom savjetu Podgorice Glavni grad želi da, uz podršku Privredne komore Crne Gore, uskoro osnuje poslovni savjet Podgorice čiji bi članovi bili lokalni privrednici. Ovo je saopšteno prilikom posjete novopostavljenog šefa Biroa za ekonomsku saradnju i podršku biznis zajednici Glavnog grada Vladimira Rajčića Komori, 20 marta godine. Sa Rajčićem i višom savjetnicom u Birou Jovanom Vlaisavljević sastali su se rukovodilac Sektora za analize i istraživanja Privredne komore Nina Drakić i rukovodilac Službe za projekte Slavica Pavlović. - Poslovni savjet znači umrežavanje privrednika na lokalnom nivou koji će tako biti u intenzivnoj komunikaciji sa upravom grada. Članovi savjeta biće na izvoru informacija o aktivnostima koje utiču na privredni ambijent Podgorice. Glavnom gradu se obraća značajan broj investitora iz inostranstva i želja nam je da formiramo sponu između njih i lokalnih privrednika, a u svemu tome nam je potrebna pomoć Privredne komore Crne Gore kazao je Rajčić, posebno ističući namjeru Podgorice da umreži mlade preduzetnike, početnike u biznisu. Predstavnici Komore pozdravili su formiranje poslovnog savjeta, najavili pomoć i izrazili očekivanje da će ove dvije institucije biti partneri. - Vidimo mogućnost saradnje na unapređenju poslovnog ambijenta na lokalnom nivou, zatim prilikom promocije biznis zone u Podgorici, ali i kroz apliciranje za projekte prekogranične saradnje u partnerstvu sa Glavnim gradom rekla je Nina Drakić. Ona je predstavila djelatnost Privredne komore Crne Gore, dok je Slavica Pavlović govorila o 12 međunarodnih projekata koje ova asocijacija sprovodi. Ona je pozvala lokalnu upravu Podgorice na partnerstvo u budućim projektima ističući da takvu vrstu saradnje pozdravlja Evropska unija. Sagovornici su kroz razgovor posebno iskazali saglasnost o značaju edukacije privrednika. Glavni grad je pokrenuo školu poslovnih vještina za koju mogu biti interesantne i edukativne aktivnosti Privredne komore. U planu lokalne uprave je i takmičenje u izradi biznis planova, kao i grantovi za realizaciju najboljih. - Moramo širiti bazu privrednika ako želimo progres crnogorske ekonomije zaključio je Rajčić. Posjeta ambasadora Kandoua Predsjednik Privredne komore Crne Gore Velimir Mijušković primio je 20. marta godine novoizabranog, izvanrednog i opunomoćenog ambasadora Republike Indonezije, Nj.E. Harry Richard James Kandoua kao i šefove političkog te ekonomskog sektora Ambasade Widya Parsaoran Gultoma i Yogo Pamungkasa. Ambasador je istakao namjeru da tokom trajanja mandata poboljša ekonomske odnose svoje zemlje i Crne Gore, što je bio razlog da se na njegovoj listi visokih prioriteta nađe susret sa predsjednikom Privredne komore. Mijušković je upoznao ambasadora Kandoua sa privrednim potencijalima Crne Gore. Mišljenja je da može doći do unaprijeđenja trgovinskih odnosa kao i veće zainteresovanosti indonežanskih investitora da ulažu u Crnu Goru, s obzirom na izuzetno povoljan investicioni ambijent. Indonežanska ekonomija je u usponu. Karakterišu je veliki poljoprivredni potencijali i razvijena prerađivačka industrija. Predsjednik Komore je istakao da bi veliki potencijali Luke Bar i njena slobodna trgovinska zona bili interesantni za Indoneziju, pa je gostima predložio da je posjete, te povežu sa lukama u toj zemlji. Mijušković je kazao da Crna Gora ima potencijale za razvoj industrije, energetike, turizma i proizvodnje organske hrane. Sagovornici su se saglasili da je od izuzetne važnosti da se predstavnici vlasti I privrednici upoznaju sa potencijalima kojima raspolažu obije zemlje. Šef ekonomskog sektora Ambasade Yogo Pamungkas je naglasio da je unapređenje privrednih veza sa Crnom Gorom važno za Indoneziju. Kazao je da je saradnja u turizmu zajednički interes I da bi bilo korisno da se povežu nacionalne turističke organizacije dvije države. Sagovornici su se saglasili da je potrebno organizovati forum privrednika dvije zemlje, tom prilikom potpisati memorandum o saradnji između komora, te prezentovati ekonomske potencijale obije zemlje. Sjednica Odbora ICT Odbor udruženja informacionih i komunikacionih tehnologija Privredne komore Crne Gore razmotrio je na sjednici održanoj 24. marta pregled tržišta elektronskih komunikacija u našoj zemlji, Informaciju o poslovnom ambijentu u ICT sektoru, te Izvještaj o pripremi drugog izdanja brošure Stanje i perspektive IT-a u Crnoj Gori. Pred članovima Odbora bila je i Analiza rada Udruženja ICT u i predlog aktivnosti za 2015.godinu. Prihodi sektora za elektronske komunikacije bilježe trend pada u odnosu na godinu. Prema podacima iz izvještaja Agencije za elektronske komunikacije i poštansku djelatnost, koje je prezentovao predstavnik te institucije Darko Grgurović, ovi prihodi su godine iznosili eura što je za 40 miliona niže nego Crnogorski Telekom, Telenor i M:tel ostvaruju oko 93% prihoda sektora. Šezdeset odsto od ukupnih prihoda je od mobilnih telekomunikacija, 19,7 je od fiksne telefonije, 14,8 odsto od internet usluga, 3,2 od prenosa podataka i 1,9 od kablovske televizije. Prema podacima, 95 odsto građana koristi mobilni telefon, s tim što je zabilježen pad broja onih koji imaju više od jedne SIM kartice. Broj ADSL priključaka je u stalnom rastu od (u je bilo korisnika), ali se primjećuje zasićenost tržišta i supstitucija ove vrste konekcije optikom (postoji priključaka i aktivnih korisnika). Na sjednici se čula ocjena da su cijene internet saobraćaja i dalje visoke u odnosu na okruženje. Mart Broj 3

16 16 Odbor će MONSTAT-u uputiti inicijativu za agregacijom podataka o tržištu ICT sektora koji su neophodni za planiranje poslovanja. Inicirano je uspostavljanje saradnje sa drugim poslovnim udruženjima u Crnoj Gori zarad sinergijskog uticaja na unapređenje poslovnog ambijenta u sektoru ICT. Teme sjednica Odbora udruženja ICT će u godini biti podizanje konkurentnosti sektora, upoznavanje sa mogućnostima apliciranja u projektima EU, implementacija IT servisa u javnom sektoru Crne Gore, kreditna ponuda preduzećima u ICT sektoru, stručni i kadrovski potencijal IT sektora u funkciji razvoja Crne Gore, te razvoj eposlovanja. Bolje saobraćajne veze neophodne za razvoj Odbor udruženja saobraćaja Privredne komore Crne Gore razmatrao je na sjednici održanoj 17. marta godine Informaciju o poslovanju u oblasti saobraćaja za 2014, mogućnosti saradnje sa Fakultetom za pomorstvo u Kotoru, te implementaciju Pravilnika o primjeni Zakona o akcizama. Učešće u radu sjednice su, pored brojnih privrednika, uzeli predstavnici Ministarstva saobraćaja i pomorstva, Ministarstva finansija i Uprave carina, te dekan Fakulteta za pomorstvo Prof. dr Danilo Nikolić. U Informaciji o poslovanju u oblasti saobraćaja za 2014, urađenoj na osnovu podataka iz MONSTAT-a i izvještaja privrednih društava, navodi se, između ostalog, da je u toj godini godini broj zaposlenih u sektoru saobraćaja opao za 1,5%, dok su prosječne bruto zarade porasle za 3,3% u odnosu na Robna razmjena je bila manja za 1,3% u odnosu na 2013.godinu. Izvoz je bio u manji za 10%, dok je uvoz porastao za 0,6%. Promet putnika je u godini porastao u svim vidovima saobraćaja, osim u pomorskom gdje je zabilježen pad od 1,5% u odnosu na godinu. Najveći rast u broju prevezenih putnika zabilježen je u željezničkom saobraćaju 21,7%, zatim u drumskom saobraćaju 10,8% i vazdušnom saobraćaju 3,4%. Promet robe je u istom uporednom periodu porastao za 7% u pomorskom saobraćaju i 6,1% u vazdušnom saobraćaju, dok je u drumskom i željezničkom saobraćaju promet robe bio manji za 2 odnosno 13,5%. U prošloj godini postignuto je najbolje finansijsko rješenje i konačni sporazum za izgradnju najvećeg infrastrukturnog projekta, auto puta Bar Boljare. Autoput je projekat od strateškog značaja za Crnu Goru, čija će realizacija omogućiti ravnomjerniji razvoj sjevera i juga države, iskorišćavanje prirodnih bogatstava, razvoj turizma, bolje saobraćajno povezivanje i ukupan ekonomski razvoj. Uz pozitivne pokazatelje iz prošle godine, nova infrastrukturna ulaganja, kao i realizaciju usvojenih programa za pomoć Komora vijesti preduzećima iz oblasti saobraćaja, u narednom periodu moglo bi se očekivati podizanje konkurentnosti domaćih preduzeća kao i mnogo bolja infrastrukturna povezanost sa zemljama iz okruženja. Dekan Fakulteta za pomorstvo Prof. dr. Danilo Nikolić predstavio je studijske programe osnovnih, specijalističkih i doktorskih studija kao i kapacitete te obrazovne institucije, te istakao odličnu saradnju koju je ostvarila sa stranim i domaćim kompanijama koje se bave plovidbom i vezanim uslugama. Kratkoročni ciljevi Fakulteta za pomorstvo su formiranje centra za inovacije u pomorstvu, kao i centara za obuku pomoraca i obuku radnika na naftnim platformama, što bismo uradili u saradnji sa partnerima iz inostranstva. Dugoročni cilj je formiranje pomorskog klastera u Crnoj Gori, po uzoru na sličan u norveškom gradu Alesundu rekao je Nikolić i pozvao privrednike na saradnju sa Fakultetom za pomorstvo. Pravilnik o izmjenama i dopunama Pravilnika o primjeni Zakona o akcizama primjenjuje se od 1. januara godine. Predstavnik Uprave carina, Milena Radović, istakla je da svi privredni subjekti koji obavljaju djelatnosti iz člana 30 Zakona o akcizama, stav 5, mogu podnijeti zahtjeve za povraćaj u periodu od 1. do 15. aprila. Zahtjevi će se podnositi u carinarnicama Podgorica, Bijelo Polje, Bar i Kotor, prema mjestu prebivališta akciznih obveznika. Na ovim mjestima će se i postupati po podnijetim zahtijevima rekla je Radović, što je naišlo na odobravanje privrednika. Gospođa Radović je dodala da će do 1. aprila biti pripremljena Instrukcija za povraćaj i obučeni službenici Uprave carina koji će raditi na ovim poslovima. Privrednici su tokom rasprave o ovoj tački istakli vrlo značajan doprinos Privredne komore izmjenama pomenutog pravilnika koji je tako učinjen mnogo prihvatljivijim za njih. Na kraju sjednice ocijenjeno je da bi narednu sjednicu trebalo posvetiti problemima u željezničkom transportu, kojem je Vladinim programom, uz autoput, dat prioritet razvoja u periodu do godine. Broj 3 Mart 2015.

17 17 Prodaja osiguranja, izazovi i perspektiva Odboru udruženja banaka i drugih finansijskih organizacija i osiguranja Privredne komore Crne Gore, na sjednici od 3. marta, predstavljeni su instrumenti finansijske podrške Investiciono razvojnog fonda za godinu. Razmotrena je tema Prodaja osiguranja u Crnoj Gori izazovi perspektiva, informacija o makroekonomskim kretanjima i izvještaj o stanju na tržištu kapitala za prethodnu godinu, te podaci o stanju na tržištu osiguranja u četvrtom kvartalu predhodne godine. Investiciono razvojni fond, podsjetimo, planira da tokom godine plasira 80 miliona eura. Predstavnik kreditne službe IRF-a, Stana Kalezić, istakla je da je menadžment IRF-a prilikom formiranja kreditne ponude u 2015.godini nastojao da aktuelne kreditne linije doprinesu ostvarenju sljedećih ciljeva: podstaći rast i razvoj postojećih preduzeća, podržati posebne ciljne grupe potencijalnih investitora (žene u biznisu, mladi i početnici u biznisu, poljopivrednici u okviru projekta IPARD like), podržati prioriterne sektore za crnogorsku ekonomiju (turizam poljoprivreda, drvoprerada, proizvodnja i usluge), unaprijediti likvidnost u privredi, unaprijediti uslove života i rada građana na lokalnom nivou kroz finansiranje infrastrukturnih projekata na lokalnom nivou, kao i unapređenje stanja životne sredine i poboljšanje energetske efikasnosti. Slobodan Manojlović, Atlas Life govorio je o izazovima i perspektivama prodaje osiguranja u našoj zemlji. On je konstatovao da industrija osiguranja bilježi trend pada u godini, gledano po bruto fakturisanoj premiji, a da bi taj pad bio znatno veći da nije bilo prodaje osigutranja za osiguranje korisnika kredita. Ipak, on smatra da postoji šansa da se razvoj tržišta osiguranja pokrene. Međutim neophodno je napraviti analizu zašto se dolazi do velikog broja otakzivanja polisa životnog osiguranja. Veoma je bitno, ističe Manojlović posvetiti se prodavcima osiguranja, a to znači posvetiti veću pažnju edukaciji prodavaca i napraviti crnu listu prodavaca koji ruše ugled osiguravajućih kuća i osiguranja u cjelini. Manojlović ističe da je velika šansa u razvoju bankoosiguranja i da je to u interesu banaka i osiguravajućih društava. Neophodno je, naglašava Manojlović, između ostalog, proizvode životnog osiguranja učiniti transparentnim za klijente, izgraditi njihovu lojalnost i povjerenje. Manojlović je predložio da se razmotri mogućnost drugačijeg načina sticanja licence za zastupnike i posrednike, što bi podrazumijevalo da se primat daje praksi a ne isključivo teoriji. Bratislav Vukčević iz Centralne banke Crne Gore predstavio je makroekonomska kretanja za godinu. Inflacija je bila -0,3%. Povećan je broj turista za 1,7 odsto, a registrovan je i rast u šumarstvu od 17,9 odsto. Pad aktivnosti je zabilježen u obasti industrijske proizvodnje, za 11,4%. Povećani su depoziti za 10 odsto, kapital za 11,5 odsto i bilansna suma banaka koja je krajem decembra iznosila 3.134,4 miliona eura. Nivo odobrenih kredita je niži za 1,9 odsto u odnosu na prethodnu godinu, a opao je i nivo kamatnih stopa za 0,27 procentna poena nominalna, odnosno 0,14 efektivna. Ukupan priliv stranih direktnih investicija iznosio je 498,1 milion eura, tj. za 3,9% više nego prethodne godine. Amir Nurković iz Komisije za hartije od vrijednosti, predstavljajući Izvještaj o stanju na tržištu kapitala za godinu, kazao je da je tada ukupan promet na crnogorskoj berzi iznosio , a ostvaren je kroz transakcija. U poređenju sa godinom, ostvareno je povećanje prometa od 251%, dok je broj transakcija bilježio pad od 2,5%. Najveći promet je ostvaren trgovinom obveznicama Crne Gore u iznosu od , što predstavlja 39,90% prometa. Predstavnica NLB Montenegro banke konstatovala sje da bi bilo poželjno da država narednu emisiju obveznica plasira lokalnom tržištu, jer su poslovne banke itekako zainteresovane za njihovu kupovinu. Đuro Žugić iz Agencije za nadzor osiguranja predstavio je podatke o stanju na tržištu osiguranja u četvrtom kvartalu godine. Izdvajamo da je fakturisana bruto premija iznosila 72 miliona eura. I dalje je dominantno učešće premije neživotnog osiguranja, ali da je premija životnih osiguranja porasla za 15,45 odsto. Ukupno gledano, ovo tržište je na kraju četvrtog kvartala bilježimali pad u odnosu na godinu. Kako do povoljnih kredita IRF-a Na sjednici Odbora udruženja malih i srednjih preduzeća i preduzetnika, održanoj 11. marta godine, prezentiran je pristup finansijskim sredstvima preko kreditnih linija Investiciono-razvojnog fonda, projekat podsticanja direktnih investicija, informacija o poslovnom ambijentu za rad MSP i usvojeni su Izvještaj i Program rada Odbora. U radu sjednice učestvovali su Stana Kalezić i Mirko Blečić, predstavnici Investiciono razvojnog fonda (IRF), Anja Čvorović, Sekretarijat za razvojne projekte; Vladimir Pavićević, Glavni grad Podgorica, Nataša Batrićević, Ministarstvo ekonomije i Nikola Đurašković, Direkcija za razvoj MSP. Mala i srednja preduzeća u Crnoj Gori poslovanje uglavnom finansiraju iz sopstvenih izvora, djelimično od dobavljača i kupaca, a nedovoljno koriste kredite banaka zbog njihove restriktivne kreditne politike i visokih kamatnih stopa. Nedostupnost finansijskih sredstava banaka dijelom je ublažena kreditnom aktivnošću Investiciono-razvojniog fonda koji nudi kredite MSP po relativno povoljnijim uslovima. Predstavnici IRF-a Mirko Blečić i Stana Kalezić predstavili su kreditne linije ove institucije za godinu, kao i uslove odobravanja kredita. Investiciono razvojni fond planirao je da kroz kreditne linije u godini plasira 80 miliona eura. Kreditne linije, kojih ima 20, namijenjene su razvoju preduzetništva (početnicima, ženama i mladima u biznisu), zatim razvoju prioritetnih sektora (poljoprivrede, turizma, drvoprerade, proizvodnje i usluga), poboljšanju likvidnosti (obezbjeđenje trajnih obrtnih sredstava, kratkoročni krediti, faktoring). Rok vraćanja kredita je 10 godina, grejs period dvije, a kamatna stopa od 3 do 6,5 odsto. Posebne stimulacije obezbjeđuju za sjever Crne Gore i opštine Nikšić, Ulcinj i Cetinje, gdje su kamatne stope niže za 0,5 procentnih poena. Potpredsjednica Privredne komore Ljiljana Filipović, podsjetila je da je nedavno u Komori prezentovana ponuda IRF za oblasti: poljoprivreda, turizam, drvoprerada i žensko preduzetništvo. Ona je navela da su tom prilikom privrednici iskazali veliko interesovanje za sredstva Fonda i način finansiranja, te da su konstatovali da je ponuda IRF-a raznovrsna i povoljnija u odnosu na komercijalne banke. Tom prilikom je saopšteno da su najčešća ograničenja Mart Broj 3

18 18 Komora vijesti Razvoj klastera i uticaj na poslovni ambijent prilikom odobravanja sredstava nedovoljno dobra kreditna istorija i nemogućnost obezbjedjivanja kolaterala, te nedostaci u podnijetoj dokumentaciji uzrokovani nepostojanjem urbanističkih planova u opštinama. Članovi Odbora na današnjoj sjednici postavili su brojna pitanja predstavnicima IRF-a. Njih je interesovalo, između ostalog, da li je moguće smanjiti kamate na ova sredstva, potom da li korisnici, koji uredno vrate kredit, za naredni mogu dobiti odgovarajuće olakšice, te da li ima ograničenja u dodjeli sredstava za pojedine djelatnosti. Odgovoreno je da je misija Fonda da ubuduće bude što je moguće više dostupan biznisu i da su kamatne stope niže u odnosu na prethodne godine. Mladen Bajković je predložio, što je od strane članova Odbora podržano, da se Vladi Crne Gore uputi inicijativa o formiranju posebnog ministarstva za mala i srednja preduzeća, obrazlažući to činjenicom da je u ovom biznisu više od 95 odsto crnogorskih firmi, te da značaj ovog sektora zahtijeva poseban tretman od strane Vlade, kao i direktnu komunikaciju. Odbor je takođe inicirao da se od gradonačelnika Podgorice traži da godine iz budžeta Glavnog grada bude izdvojeno više sredstava za kreditnu podršku malim i srednjim preduzećima. Mr Anja Čvorović, Sekretarijat za razvojne projekte, je pojasnila načine i mogućnosti realizacije investicionih projekta za koje će biti odobrena sredstva definisana Uredbom o podsticanju direktnih investicija. U cilju ubrzanja privrednog rasta, crnogorska Vlada je donijela ovu uredbu u januaru godine. Ovim dokumentom je predviđeno da se finansijski podsticaji mogu dodjeliti stranim i domaćim privrednim društvima, koji imaju namjeru da investiraju najmanje eura i otvore najmanje 20 novih radnih mjesta u periodu od tri godine. Korisnik sredstava je dužan da zadrži visinu investicije i isti broj novootvorenih radnih mjesta najmanje pet godina nakon završetka investicionog projekta. Sredstva za podsticanje investicija biće obezbijeđena iz budžeta Crne Gore. Sekretarijat za razvojne projekte obavljaće stručne i administrativno tehničke poslove u sprovođenju Uredbe, kao i praćenje realizacije investicionih projekata za koja budu dodijeljena sredstva, dok će Komisija koju imenuje Vlada Crne Gore biti zadužena za vrednovanje investicionih projekata i predlaganje odluke o dodjeli sredstava. Usvajanjem Uredbe o podsticanju direktnih investicija Crna Gora se pridružila zemljama iz regiona, koje su implementirale slična zakonska rješenja kojima nastoje da poboljšaju poslovni ambijent i privredni rast zemlje. Ukazano je na potrebu da Odbor MSP zatraži od nadležnih institucija da razmotre mogućnost umanjenja minimalnog iznosa sredstava za investiciju što bi bilo primjerenije sadašnjoj poslovnoj poziciji MSP. U informaciji o poslovnom ambijentu za rad MSP su prezentirane aktivnosti državnih organa na unapređenju poslovnog ambijenta u prethodnoj godini, kao i planovi razrađeni dokumentima Vlade Crne Gore za naredni period. Na sjednici su usvojeni Izvještaj o radu Odbora za godinu i Program rada za godinu. Odbor udruženja tekstila, kože, obuće, hemijske i farmaceutske industrije Privredne komore Crne Gore, na sjednici održanoj 9. marta godine, razmotrio je temu razvoja klastera u našoj zemlji i njihov uticaj na poslovni ambijent. Takođe je bilo riječi o poslovanju u ovom sektoru tokom godine, te o Izvještaju o radu Odbora za isti period. O razvoju klastera u Crnoj Gori i njihovom uticaju na poslovni ambijent uvodno izlaganje dala je mr Milica Daković iz kompanije E3 Consulting. Saopštila je da su klasteri udruženja koja okupljaju mala i srednja preduzeća određenog regiona (radijusa do 100 kilometara), čija je uloga ostvarenje zajedničkih interesa. Poželjno je da u klastere budu uključeni i predstavnici istraživačkih, finansijskih, te državnih institucija, kao i NVO sektora. Ciljevi klastera su, između ostalog, povećanje konkurentnosti, uvođenje novih tehnologija, novi proizvodi, veće šanse za izvoz, bolja saradnja... Kao razloge koji obeshrabruju privrednike da formiraju klaster, Daković je navela nedostatak finansijskih sredstava, znanja, vještina, preduzetničkog duha i slično. Istakla je da u Crnoj Gori postoji Strategija razvoja klastera koja treba da podstakne regionalni rast, te da značajnu ulogu u klasterskom povezivanju imaju lokalne samouprave. Vođeni su razgovori sa privrednicima 10 opština. Privrednici Nikšića i Danilovgrada su izrazili interes da se tamo formira klaster mlijeka i mliječnih proizvoda, dok su u Andrijevici, Bijelom Polju i Rožajama zainteresovani za udruživanje u oblasti dr- Broj 3 Mart 2015.

19 19 voprerade. Privrednici Plava smatraju da u turizmu mogu naći šansu za udruživanje, a Žabljaka, Šavnika i Plužina vide šansu u avanturističkom turizmu. U Petnjici budućnost ima klaster poljoprivrede, odnosno proizvodnje žitarica sa naglaskom na proizvodnju heljde. U svim ovim opštinama je u toku osnivanje pomenutih klastera. Daković je zatim istakla primjer klastera šest vodećih IT firmi u Podgorici, koji postoji dvije godine, a registrovan je kao NVO. Ovaj klaster je sada povezan sa sličnim u regionu i EU, učestvuje u projektima koje finansira Unija, kao i u izradi crnogorske regulative koja uređuje ovu oblast. Trgovca sirovom kožom Sašu Jevrića interesovalo je kako da dođe do udruživanja preduzeća koja se bave ovim poslom i ocijenio kako im je potreban zajednički lager iz kojeg bi robu plasirali trećim tržištima. - Preko Privredne komore organizujte inicijalni sastanak na kojem ćete formirati jezgro klastera od zainteresovanih kompanija, a koji će kasnije uključivati i nove članove, a zatim razgovarajte sa lokalnom samoupravom o daljoj realizaciji i razvoju klastera rekla je Daković. Odgovarajući na pitanje privrednika, kazala je da je u početku najisplativije da se klasteri organizuju kao NVO zbog nižih troškova i većih šansi za apliciranje za sredstva iz projekata EU. - Udruživanje je dobro jer donosi korist. Mislim da je ova vrsta udruživanja najlakši put za ostvarenje interesa proizvođača tekstila kazao je predsjednik Odbora Zoran Radonjić. Sekretar Odbora Branko Rakonjac iznio je podatke o ostvarenim rezultatima u sektoru tekstila, kože, obuće, hemijske i farmaceutske industrije. U godini, izuzev proizvodnje odjevnih predmeta koja bilježi rast od 2,6 odsto, ostale grane ovog sektora industrije su zabilježile pad u odnosu na U ukupnoj robnoj razmjeni sa inostranstvom dominirao je uvoz, koji je iznosio 228,9 miliona eura, što je više za dva odsto u odnosu na Tokom godine je ostvaren izvoz proizvoda u iznosu od 18,9 miliona eura, što je rast od 19 odsto. Pokrivenost uvoza izvozom iznosi 8,2 odsto. Predsjednik Odbora Radonjić se osvrnuo na trendove u farmaceutskoj industriji, uz najavu da kompanija Hemomont planira velika ulaganja u razvoj koja će značajno povećati proizvodnju. Mart Broj 3

20 20 Odbor udruženja građevinarstva, industrije građevinskih materijala i komunalne privrede Poslovi koje nam nude Kinezi Našoj operativi se nudi da gradi pristupne puteve dionici Smokovac - Mateševo, mostove, nasipe, asfalterske radove i iskope, i isporuka oko kubika betona. Odbor udruženja građevinarstva, industrije građevinskih materijala i komunalne privrede, na sjednici održanoj 10. marta godine, upoznat je sa projektom Upravljanje industrijskim otpadom i čišćenje te sa mogućnostima upošljavanja crnogorske operative prilikom njegove realizacije. Takođe, članovi Odbora su upoznati sa predlogom poslova koje kineski partneri nude crnogorskoj operativi u izgradnji puta Smokovac Mateševo. Predstavnica Agencije za zaštitu životne sredine Almina Bučan kazala je da sanacija industrijskog otpada i održivo upravljanje otpadom, predstavljaju temeljne principe budućeg ekonomskog rasta i održivog razvoja u Crnoj Gori. Projekat Upravljanje industrijskim otpadom i čisćenje sprovodi Vlada Crne Gore u saradnji sa Svjetskom bankom. Realizacija je počela u novembru godine, a planirano je da se završi 30. juna Za potrebu njegove implementacije obezbijeđeno je 50 miliona eura preko kredita Svjetske banke. Projektom koji imple- Broj 3 Mart 2015.

21 21 mentira Agencija za zaštitu životne sredine planirana je sanacija četiri prioritetne lokacije, takozvane ekološke crne tačke u Crnoj Gori i to: deponije grita i kontaminiranog zemljišta na lokaciji Jadranskog Brodogradilišta Bijela, flotacionog jalovišta Gradac u Pljevljima, deponije pepela i šljake Maljevac u Pljevljima, te deponije čvrstog otpada i bazena crvenog mulja (KAP). - Ciljevi projekta su smanjenje kontaminacije prirodnih resursa i rizika po javno zdravlje zbog izlaganja građana kontaminaciji, zatim podrška pristupanju EU kroz jačanje institucija i konkurentnosti, te poboljšanje upravljanja životnom sredinom i smanjenje troskova ekoloških problema rekla je Bučan. Benefite od sprovođenja projekta imaće opštine u čijoj blizini se nalaze loše održavane deponije, zbog smanjenja izloženosti potencijalnim rizicima po zdravlje građana usljed neadekvatnog upravljanja otpadom, zatim nacionalna industrija, od čišćenja naslijeđenih deponija koje su povezane sa njihovim postrojenjima, državne institucije u domenu upravljanja industrijskim otpadom, kao i turizam i uslužne djelatnosti zbog smanjenja rizika zagađenosti prirodnih resursa i eliminisanja otvorenih i vidljivih industrijskih deponija. - Projekat Upravljanje industrijskim otpadom i čisćenje doprinijeće zaštiti prirodnih resursa Crne Gore kao i smanjenju rizika po zdravlje građana. Odabrane deponije opasnog otpada biće sanirane i budući otpad iz ovih industrija odlagaće se u skladu sa propisima EU. Projekat će doprinijeti razvoju turističkog sektora, a time i ukupnom ekonomskom razvoju Crne Gore zaključila je predstavnica Agencije. Ona je kazala da nacrt detaljnog plana remedijacije deponije grita i kontaminiranog zemljišta na lokaciji Jadranskog Brodogradilišta Bijela treba da bude predstavljen u ovom mjesecu. Nakon što bude usvojen, biće raspisan tender za sanaciju u kojem se očekuje učešće crnogorskih kompanija. - Na toj lokaciji je oko tona grita kojeg treba adekvatno zbrinuti u skladu sa Bazelskom deklaracijom. Samo na ukrcaju grita na brodove, što je najvjerovatnija opcija, crnogorski građevinski sektor može imati dosta posla, a kamoli ukoliko se bude prevozio dalje rekao je potpredsjednik Privrivredne komore Crne Gore Stanko Zloković. On je ukazao da nije sav grit u Brodogradilištu opasan, te vjeruje da će neopasni otpad biti upotrebljen kao sirovina za dalju proizvodnju, što je praksa u svijetu. Miodrag Vučetić, Fidija, pitao je da li je uopšte potrebno sanirati deponiju Maljevac u Pljevljima, pošto se pepeo i šljaka sa nje može iskoristiti kao sirovina za proizvodnju cementa, što je za Crnu Goru u vrijeme realizacije krupnih infrastrukturnih projekata veoma potrebno. Predstavnica Agencije mu je odgovorila da će na javnoj raspravi po ovom pitanju biti razmotrene sve opcije rješavanja ovog problema. Predsjednik Odbora Veselin Kovačević, iz kompanije Bemax, predstavio je poslove koje Kinezi nude crnogorskim građevinarima na izgradnji dionice autoputa od Smokovca do Mateševa. - Oni nude našoj operativi da gradi pristupne puteve, mostove, nasipe, asfalterske radove i iskope, te traže isporuke betona i to u ne malim količinama od oko kubika rekao je Kovačević. Izrazio je zadovoljstvo što su pojedine crnogorske firme već ugovorile poslove u vezi sa ovim projektom, poput nikšićkog Ramela koji je angažovan za pripremne elektro radove, Perišić za pripremne geodetske radove, dok kompanija Zigma pregovara u vezi sa geološkim istražnim radovima. On smatra da ne treba žuriti sa davanjem ponuda Kinezima. Cilj je da se kvalitetni radovi naše operative ne nude jeftino, pa je potrebno da se postigne međusobni dogovor o cijeni ispod koje ne treba ići u pregovorima. - Ovdje ima mjesta za sve. Jer, ponuđen nam je ogroman posao, koji može biti još i veći ukoliko se mi dobro organizujemo. U prvoj fazi, Kinezi žele da sagledaju naše ponude. Zatim slijede pripremni radovi, izgradnja pristupnih puteva u čemu može da učestvuje mnogo malih crnogorskih firmi rekao je Kovačević. Miodrag Vučetić iz Fidije ocijenio je da se svi građevinari u Crnoj Gori nadaju učešću u ovom projektu, te da je bitno da se intenzivira međusobna komunikacija. Potpredsjednik Komore Zloković kazao je da je prednost to što crnogorskoj strani po ugovoru pripada 30 odsto radova, ali je ukazao na to da konkurencija iz regiona traži šansu u ovom poslu. On je poručio privrednicima da računaju na podršku Komore, te apelovao na njih da postignu džentlmenski sporazum o ključnim stavkama za pregovore sa Kinezima. Na sjednici je rečeno da se očekuju intenzivniji razgovori sa Kinezima tokom aprila i maja, tako da do tada crnogorski građevinari treba da se usaglase u vezi sa pomenutim. Početak radova očekuje se najranije u septembru. Mart Broj 3

22 22 Sjednica Odbora šumarstva u Budvi Maksimalno koristiti bruto drvnu masu gram obezbjeđenja investicionih kredita za razvoj i rast postojećih proizvodnih mikro, malih i srednjih preduzeća i preduzetnika, koji se bave primarnom obradom drveta. Podrška je usmjerena za podsticaj ulaganja u modernizaciju proizvodnje, izgradnju novih proizvođačkih kapaciteta, korićenje domaćih resursa i uvođenje novih tehnologija. Predstavnici Ministarstva ekonomije su upoznali članove Odbora o sadržaju i toku izrade Strategije prerađivačke industriju, te rezultatima i mogućnostima koje nudi klastarsko povezivanje kroz realizaciju projekta kojeg finansira EU, kofinansira i implementira UNIDO u saradnji sa UNDP. Odbor Udruženja šumarstva, drvne i papirne industrije, grafičke i izdavačke djelatnosti Privredne komore Crne Gore na sjednici održanoj 26.marta godine na Jadranskom sajmu u Budvi, razmotrio je Informaciju o poslovanju preduzeća za godinu i Program gazdovanja šumama za godinu. Predstavljeni su Programi podsticanja razvoja preduzeća iz oblasti drvoprerade kroz kreditnu podršku Investiciono razvojnog fonda. Sjednica je organizovana u okviru 39. Medunarodnog sajma namještaja, opreme za domaćinstva, poslovne prostore i unutrašnju dekoraciju. U radu sjednice Odbora su učestvovali predstavnici Ministarstva poljoprivrede i ruralnog razvoja, Ministarstva ekonomije, Uprave za šume i Investiciono razvojnog fonda. Razmatrajući poslovanje u godini, na osnovu podataka Uprave za šume, ukupna drvna masa iznosi m 3, od čega je četinara m 3 i lišćara m 3. To je više za 21,8% u odnosu na godinu, u kojoj je ostvarena proizvodnja od m 3, od čega četinara m 3, i lišćara m 3. Prema podacima MONSTAT-a o robnoj razmjeni za godinu, uvoz proizvoda drveta, hartije, štampe i namještaja je iznosio 120,5 milona eura, što predstavlja 6,2 % ukupnog uvoza. Najviše se uvozi namještaj, u iznosu od 57,7 miliona eura, i to kancelarijski 28,5 miliona eura, te funkcionalni i medicinski namještaj 13,9 miliona. Izvoz drveta, hartije, štampe i namještaja iznosi 29 miliona eura. Drveta je ukupno izvezeno 24 miliona eura, a uvezeno 24,3 miliona eura. Najviše je izvezeno rezane građe, u vrijednosti od 14,7 miliona eura, sirovine 8,1 milion eura, što je u odnosu na godine više za 69,13%. ili 33,75% ukupnog izvoza drveta za godinu. Uvoz proizvoda hartije i štampe je iznosio 38,4 milona eura, što predstavlja 2,2 % ukupnog uvoza, dok je realizovani izvoz ovih proizvoda bio vrijedan 4,1 milion eura. Programom gazdovanja šumama za godinu, ukupna raspoloživa drvna masa koja može biti predmet korišćenja iznosi m 3 bruto drvne mase. U ovu količinu uključena je: (1) drvna masa koju je Uprava za šume planirala za korišćenje putem koncesija ili jednogodišnjih ugovora o korišćenju šuma u ovoj godini; (2) drvna masa koja je ugovorena ranijih godina, ali nije realizovana od strane koncesionara, odnosno korisnika šuma; i (3) drvna masa koja je predviđena planskim dokumentima za sječu ali koju Uprava za šume, iz više razloga, nije učinila operativnom za korišćenje (izvršila doznaku stabala za sječu i uradila izvođačke projekte). U državnim i privatnim šumama u godini, ukupno je planirano korišćenje m 3 bruto drvne mase. Planirana je sječa m 3 bruto drvne mase u državnim šumama, a u privatnim m 3. Od planirane sječe u državnim šumama od m 3 bruto drvne mase, za redovne sječe planirano je m 3 bruto drvne mase, od toga četinara m 3 i lišćara m 3, a za snadbijevanje stanovništva u ruralnim područjima planirano je m 3 bruto drvne mase. Projektovana vrijednost prihoda iznosi ,45 eura. Investiciono razvojni fond realizuje pro- Članovi Odbora su ukazali na potrebu čvršćeg povezivanja proizvođača i trgovina ovim vrstama proizvoda navodeći sopstvene slabosti u nastupu, kao i dominantno učešće uvezenih proizvoda na domaćem tržištu. Ukazujući na veliki izvoz sirovina, čime se ne poštuju koncesioni ugovori i stvara nedostatak kvalitetne sirovine za proizvodnju, članovi Odbora su ukazali na potrebu hitnog rješavanja ovakvog stanja i povremeno organizovanje sastanaka koncesionara sa predstavnicima Ministarstva i Uprave za šume. Nakon svestranog sagledavanja poslovanja, a u cilju stvaranja povoljnijeg poslovnog ambijenta i poboljšanja stanja u ovim djelatnostima, Odbor je između ostalog predložio: - Uraditi analizu korišćenja šuma za sve dugoročne ugovore od godine, koja bi sadržala sve relevantne podatke po zaključenim ugovorima na osnovu javnih poziva iz godine. Analiza bi pokazala stepen iskorišćenosti bruto drvne mase po zaključenim ugovorima, ispunjenost kadrovskih i tehničko-tehnoloških uslova, uticaj na realizaciju finalne prerade i bila osnova za kreiranje buduće politike davanja šuma na korišćenje; - Šumu na korišćenje potrebno je ustupati početkom godine, a ne u avgustu kao što je to slučaj posljednjih godina kad se završava sezona. Zbog toga preduzeća ne rade punim kapacitetom u glavnoj sezoni što, uz objektivne probleme, negativno utiče na poslovanje i dovodi preduzeća u finansijsku blokadu i nelikvidnost; - Neophodno je ukupnu raspoloživu drvnu masu, predviđenu za korišćenje Programom gazdovanja šumama za godinu, Broj 3 Mart 2015.

23 23 Šume na korišćenje potrebno je ustupati početkom godine. a koja iznosi m 3 bruto drvne mase maksimalno iskoristiti, čime se stvaraju uslovi za povećanje obima proizvodnje i prihoda u repro lancu šumarstva i drvne industrije. Dosadašnja praksa je bila da privredna društva koja imaju dodijeljene koncesije ne uspiju da ih iskoriste, bilo zbog nerealnih zahtjeva/odobrenja, prekasnog ustupanja šuma na korišćenje (u avgustu/septembru), loše šumske infrastrukture, vremenskih prilika. Ostaje drvna masa neiskorišćena, ne ostvaruju se planirani finansijski rezultati, dok privredna društva koja nijesu dobila šumu na korišćenje nemaju sirovinu za preradu; - Izraditi šumsko privredne osnove u šumskim područjima gdje su istekle, uraditi analizu i ocjenu postojećeg stanja i stepena uređenosti šuma, kao i dinamiku izrade planova gazdovanja kojom bi se obezbijedio i bio poznat predviđeni obim sječa za duži period, a korisnici šuma imali uvid sa čime raspolažu u narednom periodu i realno uskladili svoje planove. - Potrebno je izmijeniti i dopuniti važeći Pravilnik o uslovima, kriterijumima i podkriterijumima, koje u pogledu tehničko-tehnološke opremljenosti i broja zaposlenih, treba da ispunjavaju pravna lica za dobijanje prava za godišnje i dugoročno korišćenje šuma, srazmjerno količini bruto drvne mase, odnosno utvrditi maksimalnu zapreminu sirovine koja se može dodijeliti na preradu preduzećima u odnosu na proizvodne kapacitete i broj zaposlenih radnika. Ovim bi se razriješio problem raspodjele šuma na korišćenje, sirovina usmjerila prema proizvodnim pogonima, povećala proizvodnja i koristili proizvodni kapaciteti, zaustavila preprodaja i izvoz najkvalitetnije sirovine, povećala zaposlenost, i drugo. - U cilju smanjenja izvoza najkvalitetnije sirovine (trupaca), predlaže se: da se kao izjava o porijeklu robe priznaje otpremnica ili potvrda od Uprave za šume, kako za državne tako i za privatne šume; pojačati kontrolu izvoza tako da cijena na fakturi odražava stvarnu vrijednost robe, da se primijeni potpisani Ugovor o davanju prava na korišćenje šuma i izgradnju i održavanje šumskih saobraćajnica, Član 3,stav 5, kojim su ugovarači saglasni da se ukupne posječene količine drveta prerade u preradjivačkim kapacitetima Koncesionara, na teritoriji Crne Gore - Pokrenuti proces sertifikacije šuma po FSC standardima, čime se potvrđuje da su proizvodi šumarstva proizvedeni odgovornim gazdovanjem šumama i omogućava drvnoj industriji da nesmetano izađe na inostrano tržište. - Nastaviti sa kreditnom podrškom malim i srednjim preduzećima od strane Investiciono - razvojnog fonda. - Kod uvoza proizvodne opreme za drvnu i papirnu industriju, grafičku i izdavačku djelatnost, zahtijeva se oslobađenje plaćanja carine i PDV-a. Investiranjem u savremenu tehnologiju odnosno u proizvodne linije sa modernom kompjuterskom opremom, postiže se optimalno iskorišćavanje, podizanje konkurentnosti i prisustvo na drugim tržištima. Osnovni cilj u narednom periodu treba da bude povećanje broja preduzeća koja svoje proizvodne programe i biznis planove zasnivaju na finalnoj proizvodnji, izradi i plasmanu proizvoda veće vrijednosti, povećanju obima proizvodnje i kvaliteta izvoznih proizvoda, a destimulisati izvoz sirovine i poluproizvoda. Mart Broj 3

24 24 Sjednica Odbora udruženja trgovine Deficit i strukturni problemi - veliki izazovi Najveći rast u trgovini farmaceutskim, medicinskim, kozmetičkim i toaletnim preparatima. Broj 3 Mart 2015.

25 25 Odbor udruženja trgovine Privredne komore Crne Gore, na sjednici održanoj 16. marta 2015.godine, razmotrio je poslovanje u ovom sektoru tokom godine, zatim promet akciznim proizvodima te Zakon o porezu na kafu. Predstavljen je klaster slatkovodne akvakulture. Sekretarka Odbora Nina Drakić iznijela je podatke o ostvarenim rezultatima u sektoru trgovine. Tokom godine ostvaren je promet u trgovini na malo u iznosu od 1.188,3 mil. eura, što predstavlja povećanje od 2,5% u odnosu na godinu. Posmatrano po mjesecima, najveći promet ostvaren je u avgustu u iznosu od 134,4 mil. eura, što predstavlja povećanje od 4,3% u odnosu na avgust godine, dok je u odnosu na prethodni mjesec tekuće godine veći 11,5%. Tokom dvanaest mjeseci godine prosječan promet u trgovini na mjesečnom nivou iznosio je 99,1 miliona eura. Podaci o prometu po djelatnostima pokazuju da se najveći rast ostvaruje u trgovini farmaceutskim, medicinskim, kozmetičkim i toaletnim preparatima i to 29,1% u decembru godine u odnosu na isti mjesec godinu ranije. Istovremeno, do pada prometa došlo je u trgovini hranom, pićem i duvanom i to za 9,8%. Prosječna neto zarada iznosila je 335 eura, što predstavlja rast od 2,4%. U sektoru trgovine u prosjeku je bilo , što je za 3,9% manje u odnosu na godinu, kada je sektor trgovine zapošljavao Govoreći o poslovanju u oblasti trgovine Drakić je pomenula da su poteškoće u naplati potraživanja i tokom 2014.godine karakterisale poslovanje većine privrednih subjekata. Pored toga, na poslovanje negativan uticaj i dalje imaju konkurencija iz neformalnog sektora, visoke takse i naknade posebno na lokalnom nivou, nedostatak finansijskih sredstava, nedostatak odgovarajućeg kadra, odnosno neadekvatno edukovana radna snaga Stevan Karadaglić, iz kompanije Kastex, je istakao da ohrabruju podaci koji pokazuju rast prometa u trgovini na malo. Međutim, obeshrabruje činjenica da je došlo do smanjenja trgovine hranom, pićem i duvanom, što je prije svega posljedica pada životnog standarda, a ne snabdjevenosti naših maloprodajnih objekata. I on je ukazao na probleme sive ekonomije i naplate potraživanja, i smatra da je potrebno donošenje novih akata za regulisanje tih pitanja. Pad pokrivenosti uvoza izvozom sa 21% na 18%, veliki deficit u robnoj razmjeni i strukturni problemi u čitavoj crnogorskoj privredi predstavljaju velike izazove. To su ključne teme na koje treba obratiti pažnju, saopštio je Jovan Lekić iz kompanije Nall. -Kada kontaktirate sa kolegama iz Bugarske vidite da su oni profitirali u periodu prilagodjavanja EU. Mi još nemamo strategiju kojom bi postigli smanjenje deficita u robnoj razmjeni, nema te privrede koja moze to da izdrži kada je u pitanju dugi rok. Loši pokazatelji u dijelu robne razmjene imaju uticaja i na sektor trgovine, i potrebno je da imamo informacije u kom pravcu privredu da usmjerimo da bi riješili ovaj problem i da bi razmjena bila prihvatljivija - istakao je Lekić. Ljiljana Filipović, potpredsjednica Privredne komore je podsjetila da je Komora u prošloj godini pripremila Analizu spoljne trgovine, te da je na okruglom stolu na kojem je razmatrana, ocijenjeno da je u interesu ukupnog privrednog rasta potrebno u vladinim politikama dati prioritet izvozu roba i usluga, te izraditi cjelovitu strategiju rasta izvoza, koja kroz koordinirane aktivnosti nadležnih organa treba da doprinese realizaciji ovog cilja. Ružica Bajčeta, iz Ministarstva finansija, govorila je o novinama u dijelu akcizne politike. Istakla je da su akcize predmet kontinuiranog usklađivanja sa regulativom EU, tačnije direktivama koje se tiču oporezivanja duvanskih proizvoda, mineralnih ulja, naftnih derivata i alkohola. Osnovne izmjene Zakona o akcizama u prošloj godini odnosile su se upravo na usklađivanje duvanskih proizvoda sa relevantnim direktivama. Ministarsvo finansija je predložilo Vladi, te je usvojen akcizni kalendar, kao plan povećanja visine akcize od godine. Te stope su počele da se primjenjuju 1. novembra godine do godine. Prve izmjene akciznih stopa usljed akciznog kalendara, počinju 1. aprila, i iznosiće 20 eura na 1000 komada. Dakle, planirana je dinamika postepenog usklađivanja sa nepretjeranim povećanjem upravo iz razloga što se moralo voditi računa o cjelokupnom poslovnom ambijentu, regionalnom pristupu dakle, kakve su stope u okruženju. Krucijalna izmjena Zakona o akcizama, odnosila se na izmiještanje nadležnosti kod obracunavanja i plaćanja akcize. Sve ono što je radila Poreska uprava, a to je bila nadležnost nad skladištenjem i prozvodnjom akciznih proizvoda, bilo da je riječ o duvanu, mineralnim uljima, alkoholnim pićima sada je to objedinjeno, tačnije od 1. januara godine, kod Uprave carina. Takođe, Bajčeta je istakla da je od 1. januara kafa ukinuta kao akcizni proizvod, te da je krajem prošle godine Vlada utvrdila predlog zakona o porezu na kafu, Skupština usvojila 27. januara. U cilju bolje primjene i jasnoće zakona, u toku je izrada pravilnika. Snežana Vučković, pomoćnica direktora Uprave carina za carinsko-pravne poslove, saopštila je da kada je u pitanju Zakon o akcizama, od 1. januara godine Uprava carina ima potpunu nadležnost u sistemu upravljanja, obračuna, naplate i kontrole akcize kako u spoljnotrgovinskom, tako i unutrašnjem prometu nad cijelim carinskim područjem. Svi instituti Zakona nad akcizama implemenitrani su u naš informacioni sistem, inspektori koji rade na terenu su u svakodnevnoj komunikaciji sa privredom, doneseni su svi podzakonski akti u kojima su bliže definisani svi dokumenti koji se prilažu za različite prijave za akcizne proizvode i da većih problema u implementaciji nema. Lidija Mijović, pomoćnica direktora Uprave carina za bezbjednost i kontrolu je saopštila da je puno urađeno na suzbijanju sive ekonomije i pozvala privrednike da ukažu u kojim oblastima treba obratiti posebnu pažnju. Ilija Mugoša, predstavnik UNIDO govorio je o aktivnostima na projektu Unapređenje konkurentnosti lokalnih malih i srednjih preduzeća u Crnoj Gori kroz razvoj klastera koji finansira EU u saradnji sa UNIDO (Organizacija UN za industrijski razvoj). Ovaj projekat pokrenut je 2014.godine i usmjeren je ka jačanju konkurentnosti i pristupu tržištu odabranim klasterima i mrežama u Crnoj Gori. U okviru projekta podržana su i razvijena četiri klastera i to: klaster slatkovodne akvakulture, metalski klasterm klaster vina i klaster maslinovog ulja. Klaster slatkovodne akvakulture predstavio je Nikša Bulatović, projekt menadžer u CEED consaltingu. Ovaj klaster se sastoji od pet firmi koje se bave proizvodnom kalifornijske i potočne pastrmke. Maksimalna godišnja proizvodnja iznosi oko 400 tona. Teritoriju na kojoj se nalazi klaster karakteriše visok kvalitet vode. Firme iz ovog klastera ostvaruju godišnji promet od oko eura, a u toku su aktivnosti za unapređenje poslovanja kroz jačanje tržišne pozicije i uvođenja novih proizvoda. Mart Broj 3

26 26 Željka Radak Kukavičić, direktorica Nacionalne turističke organizacije Crne Gore Očekujemo znatno veću posjetu turista iz Njemačke Broj 3 Mart 2015.

27 27 Kao dobar model za uspjeh sezone pokazale su se koordinirane zajedničke aktivnosti Nacionalne turističke organizacije Crne Gore, lokalnih turističkih organizacija Žabljaka i Kolašina i turističke privrede sjevernih opština, na unapređenju sadržaja, prilagođavanju cjenovne politike i promociji zimske turističke ponude. Sudeći po interesovanju za Crnu Goru turoperatora na sajmovima, ove godine se očekuje značajno bolja posjeta turista iz Njemačke. Ohrabruju podaci sa nedavno održane turističke berze u Berlinu, prema kojima značajni njemački turoperatori bilježe rast bukinga za Crnu Goru od 20-50%, kazala je u intervjuu Glasniku direktorica Nacionalne turističke organizacije Crne Gore Željka Radak Kukavičić. Ona je, za naš časopis, između ostalog, komentarisala zimsku turističku sezonu, uticaj krize u Ukrajini na posjetu Crnoj Gori turista sa tržišta tog regiona tokom ljeta, brojne aktivnosti NTO na nedavnim sajmovima. Glasnik: Ocijenite zimsku turističku sezonu, u poređenju sa prethodnim godinama? Šta je potrebno, po Vašem sudu, uraditi da bi se Crna Gora mogla naći na mapi popularnih destinacija zimskog turizma? Ž. Radak Kukavičić: Ovogodišnja zimska turistička sezona je u potpunosti ispunila naša očekivanja, s obzirom na to da su dobru posjetu zabilježili kako zimski turistički centri, tako i primorski gradovi. Ski centri Kolašin 1450, Vučje, Savin kuk i Javorovača na Žabljaku do sada su tokom ove sezone ugostili značajno veći broj turista u odnosu na prethodnu ali i zimsku turističku sezonu prije dvije godine, budući da se prethodna ne može uzeti kao dobra osnova s obzirom na loše vremenske prilike koje su je obilježile. U odnosu na sezonu godine u zimskim centrima je ostvaren rast noćenja od preko 30 %. Usljed povoljnih vremenskih uslova i dovoljne visine sniježnog pokrivača može se očekivati da ove godine sezona skijanja bude produžena i tokom aprila. Kada je u pitanju struktura gostiju, pored domaćih i dalje su tradicionalno najbrojniji gosti iz regiona. Kao dobar model za uspjeh sezone pokazale su se koordinirane zajedničke aktivnosti Nacionalne turističke organizacije Crne Gore, lokalnih turističkih organizacija Žabljaka i Kolašina i turističke privrede sjevernih opština, na unapređenju sadržaja, prilagođavanju cjenovne politike i promociji zimske turističke ponude. Formirani su promotivni paket aranžmani koji podrazumijevaju snižene cijene hotelskog smještaja i ski pasa tokom februara i marta, a ponuda je promovisana u gradovima iz okruženja, Tirani, Dubrovniku i Trebinju. Takođe, organizovali smo i studijsku posjetu ski centrima vodećih medija iz Albanije, u cilju bolje vidljivosti na tom tržištu. Iako je evidentan napredak kada je u pitanju unapređenje ponude crnogorskih ski centara, potrebno je dalje raditi na unapređenju cjelokupne turističke infrastrukture, hotelskih kapaciteta, skijališta, ali i svih onih preduslova kvalitetnog odvijanja sezone, kao što su kvalitetno napajanje električnom energijom, održavanje puteva i sl. Glasnik: Nacionalna turistička organizacija predano radi na promovisanju turističkog proizvoda Crne Gore. Upoznajte naše čitaoce sa nedavnim sajmovima na kojima je NTO učestvovala i da li očekujete da će naše predstavljanje doprinijeti većoj posjeti turista sa evropskih i drugih tržišta? Postoje li već najave u tom pravcu? Ž. Radak Kukavičić: Nacionalna turistička organizacija Crne Gore, u saradnji sa strateškim partnerima crnogorskog turizma, Ministarstvom održivog razvoja i turizma, lokalnim turističkim organizacijama i crnogorskom turističkom privredom, predstavlja turističku ponudu na značajnijim sajmovima i berzama turizma u inostranstvu i regionu. Ponudu za sezonu promovisali smo još krajem prethodne godine u Londonu i Parizu, a ove godine u Istanbulu, Beču, Beogradu, Berlinu i Moskvi. U saradnji sa lokalnim turističkim organizacijama crnogorska turistička ponuda predstavila se i na sajmskim nastupima u Budimpešti i Pragu. Sudeći po interesovanju turoperatora pokazanom prilikom susreta na sajmovima, možemo očekivati za nekoliko procenata bolje posjetu turista iz Zapadne Evrope, sa akcentom na tržištu Njemačke sa kojeg ove godine očekujemo značajno povećanje. Imajući u vidu da je tržište Istočne Evrope pogođeno krizom, uslijed čega će se gosti sa tog tržišta ove godine teže odlučivati za odlazak na odmor uopšte, pojačali smo promotivne aktivnosti na tom tržištu i već prvih dana aprila u saradnji sa lokalnim turističkim organizacijama i turističkom privredom prezentujemo ponudu na sajmu u Sankt Peterburgu u Rusiji i u Bakuu u Azerbejdžanu. Planirani su i poslovni susreti i prezentacija naše ponude na tržištu Ukrajine u cilju dodatnog animiranja turista sa istočno- -evropskog tržišta. Tradicionalno u susret ljetnjoj sezoni organizovaćemo i tzv road show kampanju u okviru koje ćemo aktuelnu ponudu predstaviti u svim većim gradovima regiona, prije svega u Srbiji i Bosni i Hercegovini. Glasnik: Kada se turoperatori interesuju na sajmovima za Crnu Goru, stičete li utisak da smo još uvijek neistraženi dragulj Mediterana ili polako dobijamo status top destinacije kojoj se vrijedi vraćati? Ž. Radak Kukavičić: Nesporno je da se crnogorski turizam kreće uzlaznom putanjom. Vodeći svjetski mediji pišu o našoj zemlji kao o novoj destinaciji na turističkoj mapi svijeta i preporučuju je kao top destinaciju za odmor. Tu su i pozitivne ocjene ključnih međunarodnih institucija za oblast turizma. Postajemo i sve prepoznatija destinacija za nautički turizam, prije svega zahvaljujući aktivnostima nautičkog naselja Porto Montenegro, kao i za kruzing turizam gdje takođe bilježimo porast. Prema izvještaju Svjetskog savjeta za turizam i putovanja za godinu, koji analizira trendove rasta u 184 zemlje u kojima je turizam strateška grana, Crna Gora je i dalje u samom vrhu po progno- Mart Broj 3

28 28 zi brzine razvoja i to među prve tri destinacije prema očekivanoj stopi rasta u narednom desetogodišnjem periodu. Ista institucija rangira nas u samom vrhu i kada su u pitanju turističke investicije, na prvom mjestu po očekivanoj stopi rasta u i među prve tri po prognoziranoj stopi za naredni desetogodišnji period. Investicije u turizam se u prošloj godini procjenjuju na 234,9 miliona eura, oko 30 % ukupnih investicija, a u godini se prognozira rast od 15,6%, kao i rast od 8,2% prosječno godišnje tokom narednih deset godina. Sve to doprinosi podizanju svijesti o Crnoj Gori kao turističkoj destinaciji i definitivno se danas u većoj mjeri prepoznaje kao takva u odnosu na raniji period. Međutim, svakako je potrebno dalje raditi na unapređenju imidža i pozicioniranju, prije svega putem promotivnih aktivnosti. Upravo iz tog razloga je važna marketing strategija čija je izrada planirana u narednom periodu, a koja je će uključiti sveobuhvatnu analizu postojećih turističkih proizvoda, strukturu turista i definisati prioritete kako bi se koncentrisali na realizaciju realno postavljenih aktivnosti shodno raspoloživim sredstvima. Marketing strategija će, pored strateških ciljeva i rezultata, ciljnih tržišta, sadržati i modele marketing miksa na ciljnim tržištima. Učešće na sajmovima jeste tradicionalan ali još uvijek nezaobilazan vid turističke promocije, s obzirom na to da oni predstavljaju mjesto okupljanja svih značajnih turističkih zemalja svijeta, a samim tim i mjesto susreta sa donosiocima odluka, turoperatorima, kreatorima politika u turizmu, avio kompanijama, medijima, dakle svim važnim potencijalnim partnerima u turističkom biznisu iz cijelog svijeta. Glasnik: Ukrajinska kriza, nažalost, ne jenjava. Moramo Vas pitati za očekivanja koliko će ona ove godine uticati na ljetnju sezonu u našoj zemlji? Da li je moguće na neki način ublažiti njene efekte? Ž. Radak Kukavičić: Evidentno je da su sa ovog, kao i tržišta Rusije, ove godine rezervacije smještaja počele kasnije i da se u nastupajućem periodu očekuje intezivnija prodaja. Aktuelna politička dešavanja u Ukrajini, devalvacija valute i pad životnog standarda se svakako odražava na putovanja iz ovog regiona generalno, a posebno kada su u pitanju zemlje eurozone koje su značajno skuplje u odnosu na isti period prethodne godine. Turoperatori ističu prednost Crne Gore u odnosu na druge destinacije, prije svega iz razloga što turistima iz ovih zemalja nije potrebna viza, kao i to što je crnogorska privreda u postojećoj globalnoj situaciji, uglavnom optimizovala cijene usluga za ova tržišta u odnosu na prethodnu godinu. Broj individualnih dolazaka iz ovog regiona, prema podacima hotelijera u prvom kvartalu ove godine, je značajnije povećan u odnosu na isti period prethodne godine, imajući u vidu povoljne aranžmane i dobru avio povezanost. U prilog tome govori i istraživanje kompanije Amadeus IT Group kada je u pitanju avio saobraćaj izmedju ovog regiona i Crne Gore, frekvencija, raspored letova, raspoloživi kapaciteti, stepen popunjenosti, broj putnika i sl. Nacionalni avioprevoznik Montenegro Airlines u saradnji sa turoperatorima sa ovog tržišta, će u periodu tokom ljetnje turističke sezone imati oko 20 letova nedjeljno za Tivat i Podgoricu. Novitet u redu letenja nacionalne aviokompanije je redovna linija za Sankt Peterburg, dva puta nedeljno, u periodu maj-septembar. Takođe, od juna mjeseca, ruski avioprevoznik, Rossiya Airlines, uvodi redovnu liniju na relaciji Sankt Peterburg Tivat. Kao i prethodnih godina ruske avio kompanije Aeroflot, Transaero i Siberia, u saradnji sa generalnim zastupnikom za Crnu Goru Fly Montenegro, imaju redovne letove na godišnjem nivou a biće realizovani i čarter letovi iz Ekaterinburga, Samare i Tjumena. Novina je i da je prodaja na tržištu Bjelorusije znatno poboljšana, te da će broj čarter letova biti uvećan u odnosu na prethodnu godinu. Glasnik: Na sjednicama Odbora za turizam Privredne komore Crne Gore često se govori o potrebi vraćanja zapadnoevropskih tržišta, prije svih njemačkog i skandinavskog koji mogu našoj zemlji pomoći u ostvarenju cilja - produženja trajanja turističke sezone. Šta po Vašem mišljenju treba uraditi da bi se ovi, nekad tradicionalni gosti (iz vremena SFRJ) vratili Crnoj Gori? Ž. Radak Kukavičić: Prostora za intenziviranje dolazaka turista sa područja Njemačke ima dosta, naročito imajući u vidu da su prije dvadesetak godina njemački turisti učestovali sa čak 35 posto u ukupnom crnogorskom turističkom prometu. Crna Gora je uvijek bila interesantna destinacija za njemačke turiste, i mi u Nacionalnoj turističkoj organizaciji Crne Gore i Ministarastvu održivog razvoja i turizma ne vidimo razloga da tako ne bude i ubuduće. Na tom planu iz godine u godinu bilježimo napredak i interesovanje njemačkih turista za Crnu Goru raste. Posmatrajući period od godine, može se konstatovati da je broj njemačkih turista i njihovih noćenja, povećan za 80,1%, odnosno za 60,6%. Takođe, povećano je i učešće noćenja ostvarenih od strane njemačkih turista u ukupnim ino-noćenjima. Takođe, ohrabruju podaci sa nedavno održane turističke berze u Berlinu, prema kojima značajni njemački turoperatori (među kojima ITS, TUI Der Tour, Billa Reisen, Travelix, JahnReisen i dr.) bilježe rast bukinga za Crnu Goru od 20-50%, što govori u prilog tome da aktivnosti koje se realizuju doprinose vraćanju turista sa ovog za nas važnog tržišta. Ovih dana u Crnoj Gori upravo borave prve grupe njemačkih turista. Naravno da ima prostora za dalje povećanje broja turista sa njemačkog tržišta, imajući u vidu potentnost ovog tržišta i mogućnosti i potencijale Crne Gore za prihvat većeg broja posjetilaca sa područja Njemačke, na čemu intezivno radimo u saradnji sa turističkom privredom i strateškim partnerima. Unapređenje avio dostupnosti, izgradnja hotelskih kapaciteta i primjerena cjenovna politika su, po mom mišljenju, ključni faktori za ostvarenje tog cilja. Glasnik: U kojoj mjeri će klizište koje je oštetilo dio magistralnog puta između Cetinja i Budve uticati na rezultate ljetnje sezone? Šta je potrebno učiniti da bi šteta po crnogorski turistički proizvod bila što manja? Ž. Radak Kukavičić: Svakako da ozbiljno oštećenje kjučne dionice puta pred početak turističke sezone ne ide u prilog njenom kvalitetnom odvijanju. Međutim, ne očekujemo da će se ovaj problem značajnije reflektovati na rezultate predstojeće turističke sezone. Naime, opština Budva i svi nadležni organi su ovu dionicu u vrlo kratkom roku privremeno stavili u funkciju tako da saobraćaj na putnom pravcu Cetinje Budva nije u zastoju, odvija se jednom trakom naizmjenično a sigurno je da su lokalna samouprava i sve nadležne institucije vrlo odlučni da se ova dionica u najkraćem mogućem roku adekvatno sanira. Broj 3 Mart 2015.

29 29 Zeljka Radak Kukavicic, Manager of the National Tourism Organization of Montenegro We expect a considerable increase of German tourists The winter season has justified expectations. In comparison to 2013, at the winter centers the rate of overnight stays has been increased for over 30%. Judging by the interest of tour operators expressed at the fairs, we expect a considerable increase of tourists from Germany this year. We have received encouraging data from the recently held tourism exchange in Berlin, where renowned German tour operators have recorded the increase in booking for Montenegro from 20 50% these are the words of Zeljka Radak Kukavicic, Manager of the National Tourism Organization of Montenegro, in an interview for Glasnik. Among other things, she has commented on the winter tourist season, the effect of the Ukraine crisis to the visit of the tourists from this region to Montenegro during the summer season and numerous NTO activities at the recent fairs. Glasnik: In comparison to the previous years, what would you say about the winter tourist season? In your judgement, what should be done to place Montenegro on the map of popular destinations for winter tourism? Z. Radak Kukavicic: The winter tourist season this year has fully met our expectations given the fact that both winter tourist centers and coastal towns have recorded a high number of inbound visits. To this date the ski centers: Kolasin 1450, Vucje, Savin kuk and Javorovaca in Zabljak have recorded a significantly higher number of tourist arrivals in comparison to the past year, as well as to the season of two years ago, given the fact that the past year cannot be taken as a good benchmark due to the fact that it was marked by the bad weather conditions. In comparison to the season of 2013, the number of overnight stays has been increased for 30%. Due to favorable weather conditions and sufficient height of snowfall, we can expect that this year the skiing season could be extended during April, as well. When it comes to the structure of guests, traditionally, the most numerous guests have come from the regional countries. The coordinated joint activities of: National Tourism Organization of Montenegro, local tourism organizations of Zabljak and Kolasin and tourism industry of northern municipalities, have proved as a good model for the harmonisation of the price policy and promotion of the winter tourism offer. We have made the promotional package arrangements with the reduced prices of hotel accommodation and ski pass during February and March. The offer was promoted in the regional cities: Tirana, Dubrovnik and Trebinje. In addition, for the sake of the improved visibility at the market, we have organized the study tour to the leading ski centers from Albania. Although the Montenegrin ski centers have achieved a notable progress, we need to work more on the improvement of the overall tourism infrastructure, hotel capacities, ski tracks. However, we also need to meet all those preconditions for a successful tourist season, such as good quality electricity supply, road maintenance, etc. Glasnik: National Tourism Organization works tenaciously on the promotion of the tourism product of Montenegro. Can you inform our readers about the recent fairs which NTO attended and do you expect that our presentation at these fairs will contribute to the increased number of inbound visits from the European and other markets? Are there any indications in this respect? Mart Broj 3

30 30 Z. Radak Kukavicic: National Tourism Organization of Montenegro, in cooperation with the strategic partners of Montenegrin tourism: the Ministry of Sustainable Development and Tourism, local tourism organizations and Montenegrin tourism economy, presents the tourism offer at the important regional and international fairs and tourism exchanges. For the season 2015, we promoted our offer in London and Paris at the end of 2014 and in Istanbul, Vienna, Belgrade, Berlin and Moscow this year. In cooperation with the local tourism organizations, Montenegrin tourism offer was also presented at the fairs in Budapest and Prague. Judging by the touroperators interest during our meetings at the fairs, we can expect slightly increased (several percents) number of visits from Western Europe, with the accent on the German market from which we expect significant increase this year. Having in mind that Eastern European market has been hit by the crisis, which is why the guests from this market will be reluctant to travel for holidays, we have intensified promotional activities at this market and, in cooperation with the local tourism organizations and tourism industry, very soon, at the beginning of April, we will present our tourism offer at the fair in Saint Petersburg, Russia, and in Baku, Azerbaijan. We have also scheduled business meetings and the presentation of our tourism offer at the market of Ukraine with an aim to additionally animate the tourists from the Eastern European markets. As the summer season is approaching, we will traditionally organize the so-called road show campaign and present our offer at all larger regional cities, primarily in Serbia and Bosnia and Herzegovina. Glasnik: When the touroperators at the fairs show interest in Montenegro, do you think that we are still a hidden treasure of the Mediterranean or that we have slowly been receiving the status of the top destination worth revisiting? Z. Radak Kukavicic: It is beyond any doubt that Montenegrin tourism has been progressing. The leading world media write about our country as a new destination at the tourist map of the world and recommend it as the top destination for holidays. We have also received the positive marks from the key international institutions for the area of tourism. We have become a recognizable destination for nautical tourism, primarily thanks to the activities of the nautical settlement Porto Montenegro, as well as for cruising tourism where we have also recorded growth. According to the World Travel & Tourism Council report for 2015, which analyses growth indicators at 184 countries where tourism is a strategic branch of industry, Montenegro is still at the very top destinations by the speed of development and among the top three according to the expected growth rate for the next ten-year period. The same institution ranks us at the very top when it comes to the investments in tourism, as the top destination according to the expected growth rate for 2015 and among the first three, according to the forecasted rate for the next ten-year period. In the past year the investments in tourism were estimated at million EUR, which is about 30% of the total investments. The forecasts state the growth of 15.6% for 2015, as well as the average annual growth of 8.2% for the next ten years. All this contributes to the raising of the awareness of Montenegro as a tourist destination and it is definitely recognized as such in comparison to the earlier period. However, further activities on the Broj 3 Mart 2015.

31 31 creation of image and positioning are definitely necessary, primarily through promotional activities. This is the main reason why marketing strategy is important. It will be drawn up in the upcoming period and it will include an overall analysis of the existing tourism products and the structure of tourists. The strategy will define priorities which will concentrate on the realization of realistically set goals in line with the available resources. Apart from the strategic goals and results, the marketing strategy will contain the marketing mix models at the target markets. The participation at the fairs is a traditional but still an obligatory type of tourist promotion given the fact that they are the meeting point for all important tourist powers of the world and thus the meeting point of the decision-makers, tour operators, tourism policy-makers, air companies, media i.e. of all important potential partners in the tourism business from the whole world. Glasnik: The crisis in Ukraine, unfortunately, is still ongoing. We must ask you about your expectations how much will it affect the summer season in our country this year? Is it possible somehow to reduce its effects? Z. Radak Kukavicic: It is obvious that this year the reservations of accommodation from the Ukrainian and Russian market started later and we expect more intensive sales in the upcoming period. The current political events in Ukraine, the devaluation of money and decrease of life standard certainly affect the travels from this region in general, especially when it comes to the Eurozone countries, which are significantly more expensive in comparison to the same period last year. The tour operators emphasize the advantages of Montenegro in comparison to other destinations, primarily due to the fact that the tourists from these countries do not need visas. In addition, under the current global conditions, the Montenegrin industry has optimized the prices for services for these markets in comparison to the past year. According to the data from hoteliers, in the first quarter of this year the number of individual arrivals from this region has increased significantly in comparison to the same period last year, given the favourable arrangements and good air connections. This statement has been supported by the research of the company Amadeus IT Group with respect to air transport between this region and Montenegro, frequency, flight schedule, available capacities, flight occupancy rate, the number of passenger, etc. The national air company, Montenegro Airlines, in cooperation with the tour operators from this market, will have 20 flights weekly for Tivat and Podgorica during the summer season. One novelty in the flight schedule of the national air company is a regular line to Saint Petersburg, twice a week in the period May September. In addition, as of June, the Russian air company, Rossiya Airlines, will introduce the regular line Saint Petersburg Tivat. The same as in the previous years, the Russian air companies: Aeroflot, Transaero and Siberia, in cooperation with the general representative for Montenegro, Fly Montenegro, have regular flights on an annual level. The charter flights from Yekaterinburg, Samara and Tyumen will also be realized. One of the novelties is that the sale at the Belarus market has been improved significantly and that the number of charter flights will be increased in comparison to the previous year. Glasnik: At the session of the Board for Tourism at the Chamber of Economy the members often discuss the need to bring back the Western European markets, primarily German and Scandinavian, which may be of help to our country to achieve its goal the extension of the tourist season. In your opinion, what should we do to bring back these one-time traditional tourists (at the times of SFRY)? Z. Radak Kukavicic: There is a lot of space for the intensification of the tourist arrivals from Germany, especially taken into account that some twenty years ago the participation of German tourists reached even up to 35% of the overall Montenegrin turnover from tourism. Montenegro has always been an interesting destination for German tourists and we at the National Tourism Organization of Montenegro and the Ministry of Sustainable Development and Tourism do not see the reason that this trend should not continue in the future. In that respect, as the years go by we have recorded the progress and the interest of German tourists for Montenegro. If we take into account the period , we can state that the number of German tourists and their overnight stays increased for 80.1% and 60.6%, respectively. In addition, the participation of the achieved overnight stays by German tourists in the international overall overnight stays has also been increased. In addition, the data from the recently held tourism exchange in Berlin are also encouraging as they show that the German tour operators (such as: ITS, TUI Der Tour, Billa Reisen, Travelix, JahnReisen etc.) have recorded the 20-50% increase of booking for Montenegro. This means that the activities we have undertaken to bring back the tourists from this important market have given results. These days Montenegro has hosted the first groups of German tourists. There is space for further increase of the number of tourists from the German market, of course, given the power of this market and the possibilities and potentials of Montenegro to accept a higher number of visitors from Germany. We have been engaged in this task in cooperation with the tourism industry and our strategic partners. The improvement of the airlines availability, the construction of hotel capacities and an adequate price policy are, in my opinion, the key factors for the achievement of this goal. Glasnik: To what extent will the landslide which has damaged one section of the highway between Cetinje and Budva affect the results of the summer season? What should we do to reduce the damage to the Montenegrin tourism product? Z. Radak Kukavicic: A serious damage of the key section of the highway before the start of the tourist season certainly does not speak in favour to its quality operations. However, we do not expect that this problem will more seriously reflect on the results of the upcoming tourist season. Namely, the municipality of Budva and all relevant authorities have managed to put into service this section of the highway quite fast and partly unblock the traffic. The traffic is organized using one track and it is for sure that the local authorities and all relevant institutions are very determined to adequately reconstruct this section of the highway. Mart Broj 3

32 32 Prvi njemački turisti stigli na naše primorje očekivanja i da se nada da će se broj njemačkih turista iz godine u godinu uvećavati. Sheraton otvara hotel u Podgorici Crna Gora vijesti Avionom Montenegro Airlinesa 24. marta je stigla ovogodišnja prva grupa njemačkih turista koji će boraviti u Crnoj Gori. Na tivatski aerodrom iz Lajpciga i Berlina je sletio Montenegro Airlinesov Embraer 195, a tim povodom na tivatskom aerodromu nacionalni avio-prevoznik u saradnji sa Turističkom organizacijom Budva i agencijom Adria Express iz Budve, upriličio je tradicionalni doček. Time je, kako je saopšteno iz Montenegro airlinesa, obilježen prvi ovogodišnji organizovani dolazak njemačkih turista u Crnu Goru. Komercijalni direktor Montenegro Airlinesa Predrag Marković poželio je turistima dobrodošlicu i naveo da je uvjeren da će Crna Gora kao najbrže rastuća turistička destinacija ispuniti očekivanja njemačkih turista i da će joj se ponovo rado vraćati. - Današnji vezani let iz Lajpciga i Berlina je prvi u seriji od 60 čarter letova koje Montenegro Airlines planira da obavi sa tržišta Njemačke, za preko pet hiljada turista koji će odmor provesti u Crnoj Gori - kazao je Marković. U cilju bolje dostupnosti Crne Gore, kako je rekao, pored redovnih linija za Frankfurt i Dizeldorf, već od sjutra uspostaviće linije sa Štutgartom, Hanoverom i Nirnbergom. - Serija čarter letova odvijaće se dva puta nedjeljno i biće realizovana do polovine juna, kao i od polovine septembra do polovine novembra - rekao je Marković i dodao da je Montenegro Airlines uložio velike napore kako bi animirao njemačku turistiku, što će značajno uticati na produžetak sezone, a što je u interesu svih privrednih subjekata u Crnoj Gori. Predstavnik agencije iz Njemačke Mac Sun Travel Evald Koening zahvalio je Montenegro Airlinesu i organizatorima dočeka na prijemu, navodeći da je uvjeren da će Crna Gora kao turistička destinacija ispuniti Poznati lanac hotela Sheraton planira da u Crnoj Gori otvori hotel, saznaju Dnevne novine. Iako je sve još u najavi, trenutno ima nekoliko lokacija na kojima bi Sheraton hotel bio otvoren, a glavni favorit je Atlas kapital centar, gdje je i prilikom otvaranja Hard Rock Cafea najavljeno otvaranje hotela, ali nije tačno precizirano koji brend je u pitanju. Od država regiona u glavnom gradu Hrvatske je još godine otvoren Sheraton hotel, dok će 1. juna u Dubrovniku biti otvoren još jedan. Pored Zagreba, Sheraton od postoji i u Albaniji, dok u Srbiji, Bosni i Hercegovini i Makedoniji još nema ovog svjetskog brenda. Hotel sa pet zvjezdica u Crnoj Gori prema saznanjima DN imaće restoran, veliku salu za sastanke, preko 100 soba, rekreacijski i fitnes centar, renta kar, prodavnice itd. U prilog informaciji da će Sheraton biti otvoren u Atlas kapital centru ide i činjenica da je prilikom otvaranja Hard Rock Cafea direktor projekata»abu Dhabi Financial Groupe (ADFG) za Istočnu Evropu Predrag Kozić najavio otvaranje hotela koji će se nalaziti u kupoli te zgrade. Iako nije želio da otkrije o kojem brendu je tačno riječ, Kozić je istakao da se sklapanje 11 miliona dolara vrijednog ugovora o otvaranju hotela u Atlas kapital centru privodi kraju. Sheraton je renomirani svjetski lanac luksuznih hotela koji je počeo da radi godine. Prisutni su na svim kontinentima i u svijetu postoji 526 Sheraton hotela, od kojih se neki tek ove godine otvaraju. Trenutno najatraktivniji Sheraton hotel se nalazi u Kini. Dizajnom podsjeća na potkovicu, ali je zgrada zapravo ovalnog oblika sa rupom u sredini, čime se ističe i razlikuje. Zgrada je u podnožju spojena sa dva sprata koji se nalaze ispod zemlje. Građevinska dozvola za osam novih objekata Kompanija Luštica Divelopment AD dobila je građevinsku dozvolu za izgradnju turističkih objekata faze F apartmanskog tipa, kao i dozvolu za izgradnju dvije saobraćajnice u kompleksu Luštica Bay, i to u okviru Detaljnog urbanističkog plana Golf i Donji Radovići Zapad i Donji Radovići Centar. Fazom F predviđena je izgradnja osam objekata sa 45 stambenih jedinica, prenijele su Vijesti. Stambeni objekti F, sa prizemljem i dva sprata, gradiće se na dijelu urbanističke parcele UP 21, u zahvatu Detaljnog urbanističkog plana Donji Radovići Centar. Bruto površina objekata F1 do F8 varira od najniže - 339,99 do maksimalne površine od 1187,14 metara kvadratnih, saopšteno je iz kompanije. - Projekat Luštica Bay se u potpunosti razvija u skladu sa smjernicama i standardima koji su nam dati, a Luštica Divelopment AD, kao privredni subjekat u Crnoj Gori, posluje u skladu sa domaćom regulativom, poštuje zakonske propise i ispunjava obaveze definisane ugovorom o dugoročnom zakupu - saopštio je Daren Gibson, izvršni direktor Luštica Divelopment. Kompanija je, kako se navodi u saopštenju, odgovorna za izgradnju kompletne infrastrukture obuhvaćene projektom Luštica Bay, do ugovorom definisanih tačaka pripajanja na javnu infrastrukturu. Kompanija zavisi od ispunjavanja obaveza svih uključenih strana vezano za izgradnju infrastrukture, uključujući i glavne saobraćajnice koje su van granica lokacije Luštica Bay. - Za nas, kao investitora koji razvija jedini grinfild projekat u Crnoj Gori i jedan od Broj 3 Mart 2015.

33 33 najvećih po površini u ovom dijelu Evrope, poslovni ambijent je veoma važan i zadovoljni smo napretkom koji je u tom smislu ostvaren u Crnoj Gori. Kao što smo više puta saopštavali, naši pozitivni i partnerski odnosi sa Vladom Crne Gore i Opštinom Tivat omogućili su nam nesmetano funkcionisanje tokom razvoja projekta. U tom smislu, Luštica Development je ponudila pomoć u smislu realizacije nekih od potrebnih početnih radova na novom glavnom putu koji je potrebno da se izgradi do projekta Luštica Bay - dodao je Gibson. Novi grad na Jadranu, raspolagaće sa 690 hekatara zemljišta, više od stanova, preko 500 stambenih vila i kuća, sedam hotela, golf teren sa potpisom Geri Plejera, kao i dvije marine i druge objekte. Slovenija i Turska zainteresovane za gradnju elektrana na Morači Turski predsjednik Recep Tayyip Erdoğan, prilikom posjete Sloveniji i razgovora sa slovenačkim predsjednikom Borutom Pahorom, izjavio je da postoji zainteresovanost ove dvije države da zajednički grade hidrocentrale na Morači, javlja regionalni portal SEEbiz. Sredinom prošle godine iz Vlade su Pobjedi saopštili Vlada da se razmišlja o raspisivanju novog tendera za izgradnju hidroelektrane na Morači, ali da se čeka povoljan trenutak i pravi investitor. Podsjetimo, Ministarstvo ekonomije u februaru godine objavilo je javni oglas za davanje koncesije za hidroelektrane na Morači. S obzirom na to da u roku za dostavljanje ponuda (do 30. septembra godine) nijedan kvalifikovani ponuđač nije dostavio ponudu, Vlada je 10. novembra proglasila tenderski postupak neuspjelim. Predstavnici Ministarstva ekonomije su obavili razgovore sa više potencijalnih investitora iz Italije, Turske, Azerbejdžana i Kine u vezi sa dostavljanjem njihove ponude za izgradnju HE na Morači, ali ni od jednog od njih nakon toga nije dobijena ponuda. Prema tehničkoj dokumentaciji, sistem hidroelektrana na Morači obuhvata četiri elektrane: HE Andrijevo, HE Raslovići, HE Milunovići i HE Zlatica. Planirana veća proizvodnja struje Energetskim bilansom za godinu, koji je usvojila Vlade Crne Gore, predviđeno je da EPCG i Zeta Enerdži proizvedu MWh električne energije, što je dva odsto više u odnosu na planiranu proizvodnju u godini. Rezultati poslovanja proizvodnih objekata kompanije u godini bili su gotovo na nivou očekivanih i planiranih za tu godinu. Proizvodnja je, naime, i pored odlično odrađenih neophodnih pripremnih radova, redovnih održavanja i rekonstrukcija u pogonima bila neznatno ispod planirane. - Energetskim bilansom za planirana je proizvodnja MWh struje. Proizvedeno je MWh, što je 98 odsto predviđenog bilansa. Ovo su kumulativni rezultati proizvodnje energetskih proizvodnih objekata zajedno sa pogonima Zeta Enerdži odnosno elektranama Glava Zete i Slap Zete rekao je za list Elektroprivreda Roberto Castellano v.d. direktora FC Prozvodnja i direktor Direkcije za poslovni i tehnički razvoj. Proizvodnja struje u HE Perućica u bila je osam odsto veća od planirane i iznosila MWh električne energije, a planom je bilo predviđeno MWh. HE Piva imala je proizvodnju MWh, što je 91 odsto od energetskim bilansom planirane proizvodnje od MWh. U TE Pljevlja za godinu planirana proizvodnja MWh, a ostvareno je MWh elekrtične energije, što je 94 odsto od planiranekoličine Proizvodnja u malim hidroelektranama (Rijeka Mušovića, Rijeka Crnojevića, Podgor, Šavnik i Lijeva Rijeka) bila je u prošloj godini 21 odsto veća od planirane i iznosila je MWh električne energije. Elektrane Glava Zete i Slap Zete proizvele su MWh energije, što je 40 odsto više od planirane proizvodnje za Planom predviđena potrošnja električne energije u godini bila je MWh, a ostvarena je MWh, sa uračunatim gubicima u distributivnoj i prenosnoj mreži. Kada su u pitanju direktni potrošači od planirane potrošnje u iznosu od MWh električne energije ostvareno je MWh, rekao je Roberto Kastelano. Crna Gora može biti središte mreže za distribuciju gasa Crna Gora bi mogla biti buduće središte mreže za distribuciju i transport gasa na ovim prostorima, saopštio je industrijski direktor italijanske Recoma grupe Paolo Turchi. Predstavnici Recoma grupe su na sastanku sa članovima crnogorske Agencije za promociju investicija (MIPA) prepoznali mogućnost ulaganja u industriju gasa, jer su potencijali Crne Gore u tom sektoru neiskorišteni i u velikoj mjeri neistraženi. Iz MIPA-e su saopštili da je na sastanku, kao jedan od mogućih oblika biznisa, navedena i transformacija pogona automobila na benzin na plin, što bi ekološke standarde Crne Gore podiglo na viši nivo, javlja Mina business. Turchi, koji je sa izvršnim direktorom Recoma grupe Natale Aprileom predvodio delegaciju te kompanije u posjeti Crnoj Gori, predstavio je njen dosadašnji rad i pokazao interesovanje za proširenje poslovanja i otvaranja predstavništva na Balkanu. Recoma je italijanska kompanija i lider na evropskom tržištu u proizvodnji i distribuciji kompresovanih, tečnih i rastvorenih gasova. Mart Broj 3

34 34 Prognoza EBRD za godinu Rast crnogorske ekonomije tri odsto Sektor energetike predstavlja veliki potencijal za ulaganje u Crnu Goru, naročito kada su u pitanju novi proizvodni kapaciteti u oblasti obnovljive energije. Evropska banka za obnovu i razvoj, u najnovijim prognozama, predviđa rast crnogorske ekonomije od tri odsto u ovoj godini. - Imajući u vidu da Crna Gora ima malu i otvorenu ekonomiju, koja je osjetljiva na spoljne negativne uticaje koji su prouzrokovali sporiji rast ove godine, EBRD očekuje da će veći priliv direktnih stranih investicija, naročito u turizmu i energetskom sektoru, zajedno sa napretkom velikog projekta izgradnje autoputa, omogućiti rast državne ekonomije - ocijenio je šef Kancelarije EBRD Giulio Moreno za list Elektroprivreda. EBRD će, takođe, pružiti tehničku pomoć državnom preduzeću Aerodromi Crne Gore prilikom izrade idejnog rješenja nove terminalne zgrade aerodroma u Tivtu. - Važno mjesto u našim planovima zauzima i sektor održivog turizma, gdje ćemo nastaviti da podstičemo projekte poput Svetog Stefana i hotela Hilton u Podgorici - precizirao je Moreno. EBRD planira da, kroz subvencije, i u ovoj godini podrži do 36 malih i srednjih preduzeća (MSP) u nastojanju da poboljšaju sopstveno poslovanje. Moreno je podsjetio da je EBRD u prošloj godini podržala deset novih projekata, a od početka poslovanja u Crnoj Gori uz njihovu podršku realizovana su 44 projekta. Takođe, u okviru programa podrške razvoju malih preduzeća, koji je posebno prilagođen MSP u Crnoj Gori, EBRD je u prošloj godini pomogla 32 projekta. Na pitanje koliko je poslovno okruženje u Crnoj Gori privlačno za strane investitore, Moreno je odgovorio da imajući u vidu da se Crna Gora i dalje nalazi u procesu tranzicije, trenutno poslovno okruženje je privlačno za strane investitore, što je potvrđeno zauzimanjem 36. mjesta u Izvještaju o lakoći poslovanja Svjetske banke. - Treba imati u vidu da strani investitori, u skladu sa lokalnom regulativom, imaju ista prava kao domaći i da država ima veoma konkurentan poreski sistem i euro kao zakonsku valutu. Kako se država približava Evropskoj uniji (EU) i kako ide u susret NATO integracijama, za očekivati je da će poslovni ambijent biti sve privlačniji za strane investitore - smatra Moreno. U najnovijim prognozama, EBRD predviđa rast crnogorske ekonomije od tri odsto u ovoj godini. - Imajući u vidu da Crna Gora ima malu i otvorenu ekonomiju, koja je osjetljiva na spoljne negativne uticaje koji su prouzrokovali sporiji rast ove godine, EBRD očekuje da će veći priliv direktnih stranih investicija, naročito u turizmu i energetskom sektoru, zajedno sa napretkom velikog projekta izgradnje autoputa, omogućiti rast državne ekonomije - ocijenio je Moreno. Sektor energetike, prema njegovim riječima, predstavlja veliki potencijal za ulaganje u Crnu Goru, naročito kada su u pitanju novi proizvodni kapaciteti u oblasti obnovljive energije. On je kazao da će se EBRD u energetskom sektoru koncentrisati na projekat izgradnje vjetroelektrana na Krnovu i realizaciju određenih projekata malih hidroelektrana. - Planiramo i podršku sektoru izgradnje infrastrukturnih objekata, odnosno, očekujemo potpisivanje kredita za rekonstrukciju lokalnih puteva u Crnoj Gori - rekao je Moreno za list Elektroprivreda. Broj 3 Mart 2015.

35 35 Na putu ka članstvu u Evropskoj uniji Crna Gora je 30. marta godine u Briselu, na Međuvladinoj konferenciji, otvorila još dva pregovaračka poglavlja - 16 i 30 koja se odnose na poreze, odnosno spoljne poslove. U pregovorima sa Unijom Crna Gora do sada je otvorila 18 poglavlja, od kojih su privremeno zatvorena dva. - Poglavlje 16 obuhvata propise i standarde koji regulišu indirektno i direktno oporezivanje, administrativnu saradnju i uzajamnu pomoć, kao i operativne kapacitete i kompjuterizaciju. Poglavlje 30 se odnosi na zajedničku trgovinsku politiku, bilateralne sporazume sa zemljama nečlanicama, razvojnu politiku i humanitarnu pomoć«, precizirano je iz Ministarstva vanjskih poslova i evropskih integracija. Otvaranju poglavlja prethodio je posvećen rad svih institucija na usklađivanju s evropskim propisima i praksom u ovim oblastima, a prema ocjenama Evropske komisije Crna Gora je postigla dobar nivo usklađenosti, kao i potrebne administrativne kapacitete za otvaranje pregovora u ovim oblastima. Državnu delegaciju Crne Gore u Briselu predvodi državni sekretar za evropske integracije i glavni pregovarač Aleksandar Andrija Pejović, a u delegaciji su i šefovi radnih grupa za navedena poglavlja Novo Radović i Goran Šćepanović, kao i sekretar Pregovaračke grupe Miodrag Radović. Prema ocjeni Pejovića, činjenica da je država otvorila poglavlje spoljni poslovi potvrda je da Crna Gora ima kapacitete u toj oblasti, uz napomenu da iskustva Hrvatske i drugih zemalja u pregovorima o tom poglavlju ukazuju da je najzahtjevnije bilo usklađivanje s pravnom tekovinom EU u oblasti bilateralnih trgovinskih sporazuma, prenosi portal CDM. Glavni pregovarač je naglasio da se članstvom u EU Crnoj Gori povećjavaju šanse za izvoz, kako u Uniju, tako i u treće zemlje, Crna Gora, put ka EU Otvorena još dva poglavlja dodavši da će ukidanjem graničnih kontrola prema Uniji crnogorski privrednici uštedjeti vrijeme i troškove poslovanja, a smanjivanjem trgovinskih barijera država će postati još atraktivnija destinacija za priliv stranih direktnih investicija. Prema njegovom mišljenju, posebno značajno za građane je to da će, usljed konkurencije na tržištu, imati na raspolaganju veći izbor proizvoda i usluga iz zemalja članica EU, uz niže cijene i veći izbor kvaliteta. Pejović je naveo i da se u okviru poglavlja koje se odnosi na spoljne poslove ostvaruje efikasna i brza saradnja između državnih službi civilne zaštite u slučajevima vanrednih situacija. Ukazao je, trakođe, da se nakon otvaranja tog poglavlja Crna Gora obavezuje da će najkasnije danom pristupanja EU otkazati ili uskladiti postojeće međunarodne sporazume koji sadrže elemente trgovinske politike i započeti primjenu trgovinskih sporazuma koje je s trećim državama sklopila EU. Glavni pregovarač je objasnio i da se od Crne Gore očekuje da unaprijedi zakonodavni i institucionalni okvir za učešće i sprovođenje razvojne politike i humanitarne pomoći EU. Poglavlje 16 obuhvata propise i standarde koji regulišu indirektno i direktno oporezivanje, a 30 se odnosi na zajedničku trgovinsku politiku, bilateralne sporazume sa zemljama ne-članicama, razvojnu politiku i humanitarnu pomoć. Mart Broj 3

36 36 Razmišljate o pokretanju sopstvenog biznisa ili ste to nedavno učinili? Ili možda već imate uspješno preduzeće i htjeli biste se širiti na nova tržišta ili ste željni novih ideja? Erasmus za mlade preduzetnike- mogao bi biti upravo ono što Vam treba! Projekat Erasmus za mlade preduzetnike se realizuje u okviru COSME programa. U ime Evropske komisije realizaciju kontroliše Generalni direktorat za rast (unutrašnje tržište, industrija, preduzetništvo i mala i srednja preduzeća) i Agencija za mala i srednja preduzeća (EASME). Projekat se realizuje od godine i prvenstveno je bio namijenjen zemljama članicama EU. Privredna komora Crne Gore je sa partnerima u konzorcijumu VI ULAZITE U EU pristupila realizaciji sedmog ciklusa Erasmus programa za mlade preduzetnike, koja je počela 1. februara i trajaće do 1. februara godine. Pored Privredne komore Crne Gore u Konzorcijumu su: Provincija DI PESARO E URBINO (Italija), Akademija za preduzetništvo Astikietaira (Grčka), Međunarodni fakultet za društvene i poslovne studije (Slovenija), Dubrovačka razvojna agencija (Hrvatska), Kon- Broj 3 Mart 2015.

37 37 Riječ je o programu razmjene koji pruža priliku mladim preduzetnicima (bez iskustva ili sa preduzetničkim iskustvom kraćim od tri godine) da uče kroz posao od iskusnih preduzetnika u drugim zemljama učesnicama, i da nakon povratka otpočnu ili prošire svoj biznis. federacija poslovnih udruženja Burgos (Španija), Tera Tehnopolis d.o.o. za unapređenje novih tehnologija, inovacija i preduzetništva (Hrvatska) i Komora Thesprotia (Grčka). U prethodnih šest ciklusa realizacije projekta postojalo je veliko interesovanje mladih ljudi sa preduzetničkom inicijativom, privrednih subjekata (sa preduzetničkim iskustvom kraćim od tri godine), medija, kao i cjelokupne javnosti. Ostvareni rezultati, te otpočinjanje realizacije sedmog ciklusa predstavljaju potvrdu kvaliteta projekta. Suština projekta, odnosno glavna korist sastoji se u tome što će mladi preduzetnici u toku boravka, koji može trajati od jednog do šest mjeseci, u zavisnosti od biznis plana, usvajati i razmjenjivati znanje i poslovne ideje s preduzetnikom domaćinom, te sticati iskustvo i potrebne vještine za vođenje sopstvenog biznisa. Preduzeće koje se prijavi da bude domaćin ima priliku da sarađuje sa inostranim partnerima, mladim energičnim ljudima sa novim idejama, uspostavlja kontakte i poslovne odnose širom Evrope, te uči o novim tržištima. Za status preduzeća domaćina može se prijaviti malo i srednje preduzeće iz bilo kog sektora privredne djelatnosti, iz svih zemalja EU i zemalja koje su u procesu stabilizacije i pridruživanja. Evropska unija preko posredničkih organizacija, odnosno partnera na projektu, finansira troškove prevoza i obezbjeđuje mjesečnu nadoknadu koja je određena za svaku zemlju učesnicu u projektu (npr. za Norvešku eura, Slovačku 610 eura, Bugarsku 560 eura itd.). Realizacijom projekta Erasmus za mlade preduzetnike Privredna komora Crne Gore dodatno potvrđuje predanost razvoju preduzetništva, usvajanju i prenošenju evropskih vrijednosti, te pomaganju mladim ljudima u valorizaciji biznis ideja. Sve aktivnosti na realizaciji projekta sprovode se preko internet portala na kojem posredničke organizacije, odnosno partneri na projektu imaju određena administratorska ovlašćenja. Apliciranje novih, kao i preduzetnika domaćina, valuacija i prihvatanje aplikacija, povezivanje, finansijsko izvještavanje i dr. odvija se elektronskim putem, preko pomenutog internet portala. Projektom je predviđeno da osam mladih preduzetnika iz Crne Gore bude upućeno u inostrane kompanije, dok je predviđeno da se u crnogorskim kompanijama ugosti šest preduzetnika iz inostranstva. Očekujemo Vaše prijave! Kontakt osoba u Privrednoj komori Crne Gore je Miljan Šestović (msestovic@pkcg.org). Mart Broj 3

38 38 Vasilije Vlatko Stijepović, izvršni direktor Klastera zdravstvenog turizma Crne Gore Razvoj i promocija zdravstvenog turizma kroz aktivnosti Klastera Tradicija, infrastruktura i stručni ljudski potencijal temelji su na osnovu kojih su osnivači Klastera prepoznali zdravstvenu industriju kao ključnu komparativnu prednost Crne Gore te naglasili potrebu da zdravstveni turizam postane prepoznatljivi regionalni brend. Broj 3 Mart 2015.

39 39 Uz podršku i pomoć Ministarstva turizma i održivog razvoja, od februara godine počeo je rad prvi Klaster zdravstvenog turizma Crne Gore. Turizam je dobrovoljna i slobodnovremenska aktivnost koja se, često, percipira kao preokret u odnosu na svakodnevicu i kao vrijeme hedonističkih zadovoljstava bez obaveza i spoljnih ograničenja. U tom pogledu, turizam je potpuni kontrast medicinskoj terapiji i bolničkom liječenju. Putovanja kao oblik zdravstvenog turizma preduzimaju se u cilju održavanja, stabilizovanja i, po mogućnosti, vraćanja fizičkog i mentalnog dobrostanja, korišćenjem prirodnih ljekovitih faktora, medicinskih usluga, sportsko-rekreativnih i wellness sadržaja van mjesta stalnog boravka. Cilj takvog putovanja je što duže očuvanje zdravlja i poboljšanje aktuelnog zdravstvenog stanja pojedinca. Ovaj značajni segment turističke privrede iz godinu u godinu bilježi rast, kako na globalnom tako i na regionalnom nivou, ali se Crna Gora do sada ne može pohvaliti konkretnim aktivnostima. Mi smo kao asocijacija proteklih četiri godine uporno radili na našoj edukaciji organizovanjem naučnih konferencija o zdravstvenom turizmu gdje smo pozivali eminentne stručnjake iz regiona pripremajući se za realizaciju projekta Klastera zdravstvenog turizma čiji se početak poklapao sa planom Vlade Crne Gore za 2015 godinu koji predviđa izradu prve strategije razvoja zdravstvenog turizma u Crnoj Gori. Prvi Klaster zdravstvenog turizma Crne Gore je formiran u februaru ove godine uz pomoć i podršku Ministarstva održivog razvoja i turizma. Ciljevi ovog klastera su: promocija Crne Gore kao destinacije zdravlja i povezivanje vodećih stručnjaka iz područja zdravstva, turizma i srodnih potpornih djelatnosti kako bi se unaprijedila ukupna ponuda zdravstvenog turizma Crne Gore i zajednički nastupalo na regionalnom i međunarodnom tržištu. Tradicija, infrastruktura i stručni ljudski potencijal, temelji su na osnovu kojih su osnivači Klastera prepoznali zdravstvenu industriju kao ključnu komparativnu prednost Crne Gore te naglasili potrebu da zdravstveni turizam postane prepoznatljivi regionalni brand. Već sada Klaster zdravstvenog turizma Crne Gore ima preko 40 članica razvrstanih shodno poznavanju kompleksnosti tržišta zdravstvenog turizma od sektora medicinskog turizma, gdje članice predvodi Intitut dr Simo Milošević evropski prepoznat brend i koji predstavlja okosnicu razvoja zdravstvenog turizma u Crnoj Gori, do Specijalne bolnice dr Jovan Bulajić iz Brezovika, koja je prije stotinu godina proglašena za vazdušnu banju, JU Kakaricka gora, Opšte bolnice Meljine, velikog broja privatnih zdravstvenih ustanova sa čitave teritorije Crne Gore. Prepoznajući potencijal dentalnog turizma u Crnoj Gori, poseban sektor u okviru Klastera smo upravo posvetili stomatološkim ordinacijama koje su definitivno i sa opremom i sa edukovanim kadrom na nivou onih u razvijenim evropskim zemljama. Nihova prednost jeste cijena koštanja usluge, koja je po našim analizama 8-10 puta niža od evropskih. Uz ovo, ako potencijalnom klijentu, uz paket stomatoloških usluga, ponudimo neku od naših atraktivnih destinacija onda ne čudi što je među posebnim prioritetima jačanje i afirmacija ovog segmenta zdravstvenog turizma. Znajući da pored medicinskog turizma sve značajnije mjesto zauzima i wellness i spa turizam, gdje za razliku od medicinskog turizma kada turista posjećuje određenu destinaciju radi medicinske ili rehabilitacione usluge, wellness i spa uslugu po pravilu traži turista koji želi dodatno unaprijediti već dobro zdravstveno stanje. I da u ovom segmentu Crna Gora ima šta ponuditi, dovoljno je pomenuti spa i wellness usluge članica Klastera SPA Splendid, wellness centar Hotela Mediteran, Monte Casa Petrovac, Hotel Otrant Ulcinj. Još jedan značajan segment zdravstvenog turizma koji je prepoznat i kroz uspostavljanje sektora u okviru Klastera jeste sportsko- -rekreativni turizam. Neophodno je navesti potencijale Ulcinjske rivijere, Sportske dvorane Topolica u Baru koje mogu biti savršeno mjesto za pripremu sportista 365 dana u godini, do sportskih dvorana na Žabljaku i Kolašinu koje omogućavaju pripreme sportista na većoj nadmorskoj visini. Ako ovome dodamo potencijale i već dobro osmišljene programe planinarenja i biciklizma koji bi eventualno dopunili drugim programima prije svih razvojem šumske medicine evo zaista i u ovom segmentu dovoljno potencijala za razvoj. Klaster je osmislio i nezaobilazne segmente koji moraju pratiti razvoj zdravstvenog turizma i to kroz sljedeće sektore: turističkih agencija i transporta, opremanja, marketinga, obrazovanja, te saradnje sa lokalnim samoupravama što je način možemo da sublimiramo sveobuhvatnu ponudu zdravstvenog turizma. Takođe, je neophodno iskristalisati šta je to što bi bilo aktuelno za potencijalne investitore u domenu zdravstvenog turizma, pa bi npr. umjesto devastiranih objekata stare bolnice u Opštini Žabljak i Opštini Šavnik ili đačkog doma u Opštini Kolašin mogao nastati neki savremeni dentalni centar ili centar za rehabilitaciju. Jedan od ne manje važnih ciljeva Klastera je formiranje Resursnog centra koji bi predstavljao centar znanja čija je primarna uloga capacity building ljudskih resursa tj. edukacija u domenu osnovnih znanja i sprovođenje treninga za razvoj konkretnih vještina zaposlenih u zdravstvenom turizmu, kao ključni faktor uspjeha u zadovoljavanju očekivanja i potreba gostiju. Drugo, centar treba da se bavi praćenjem savremenih standarda kvaliteta u isporuci usluge u zdravstvenom turizmu i prikupljanjem primjera najbolje prakse u industriji. Konačno, centar bi se bavio prikupljanjem i analizom savremenih trendova u zdravstvenom turizmu, te organizacijom seminara/konferencija, kako bi donosiocima odluka iz javnog i privatnog sektora pružio kvalitetnu platformu za donošenje odluka. Sve kazano navodi nas na zaključak da, ako smo bili u zaostatku za zemljama regiona u afirmaciji i valorizaciji ovog oblika turizma, onda smo definitivno u prednosti u smislu primjene najboljeg mogućeg modela kako organizacije i rada klastera tako i razvoja zdravstvenog turizma uopšte. Značajnu podršku radu Klastera zdravstvenog turizma Crne Gore pružila je i Privredna komora Crne Gore i to kroz Odbor udruženja turizma i ugostiteljstva koji je na svojoj sjednici upoznat sa počecima rada Klastera i iskazao punu podršku njegovom daljem djelovanju. Predložio da se u perspektivi u okviru Odbora formira grupacija zdravstvenog turizma. Saradnja Privredne komore Crne Gore i Klastera zdravstvenog turizma biće nastavljena na predstojećem sajmu turizma u Budvi gdje će članice Klastera nastupiti u okviru štanda Privredne komore Crne Gore, koja je i organizator okruglog stola na temu»pravci razvoja zdravstvenog turizma u Crnoj Gori«. Mart Broj 3

40 40 Evropska investiciona banka potpisala ugovor sa IRF-om Za mala i srednja preduzeća 40 miliona eura Podrška daljem razvoju preduzetništva i biznis ideja koji predstavljaju osnovu za valorizaciju resursa kojima Crna Gora raspolaže. Predstavnici crnogorskog Investiciono razvojnog fonda i Evropske investicione banke potpisali su u martu Ugovor o prvoj tranši kredita od 40 miliona eura za razvoj malih i srednjih preduzeća u Crnoj Gori. Ukupan kredit vrijedan je 70 miliona eura i realizovaće se putem dva finansijska ugovora - od 40 miliona i 30 miliona eura. Ugovor o finansiranju, koji su potpisali predstavnici IRF-a i EIB-a podržaće dalji razvoj preduzetništva i biznis ideja, koji predstavljaju osnovu za valorizaciju resursa kojima Crna Gora raspolaže. Crnogorski premijer Milo Đukanović rekao je na prezentaciji Programa finansijske podrške IRF-a za ovu godinu će se sredstvima koja se obezbjeđuju putem aranžman između IRF-a i EIB-a bitno unaprijediti uslovi kreditiranja malog i srednjeg biznisa. Prema njegovim riječima, osnovna preokupacija Vlade u ovoj i narednim godinama trebalo bi da bude kako dinamizirati ekonomski rast države, prenijeli su podgorički mediji. - Put je jasan. To možemo uraditi ako iskoristimo neiskorišćene razvojne resurse u Crnoj Gori. Na sreću imamo ih i u oblasti turizma i usluga, proizvodnje hrane i ukupne industrije i energetike - dodao je Đukanović. U Vladi su, kako je naveo, uvjereni da budućnost turističke Crne Gore nije u masovnom turizmu niti u turizmu srednjeg nivoa, već da država ima predispozicije da stane uz rame najprestižnijim turističkim destinacijama u Evropi. IRF, koji je Vlada osnovala godine, u prošloj godini je putem direktnih i aranžmana posredstvom banaka kreditno podržao 307 projekata sa ukupnim sredstvima u iznosu od 71,2 miliona eura. Broj 3 Mart 2015.

41 41 Vlada usvojila Akcioni plan Za razvoj prerađivačke industrije 3,4 miliona eura Mjere će doprinijeti doprinijeti unapređenju poslovnog i investicionog okruženja i nastavku procesa privatizacije i restrukturiranja preduzeća. Finansijska sredstva u iznosu od eura predviđena su za realizaciju Akcionog plana za sprovođenje Strategije razvoja prerađivačke industrije Crne Gore , za godinu, koji je pripremilo Ministarstvo ekonomije, a usvojila Vlada Crne Gore. - Sredstva su predviđena za realizaciju kreditnih linija za podsticaj prerađivačke industrije, pokretanje pilot projekta izrade vaučerske šeme za inovativna mala i srednja preduzeća u prerađivačkoj industriji, tehničku podršku razvoju klastera u oblasti prerađivačke industrije i u oblasti proizvodnje hrane, podsticanje investicija i konkurentnosti industrije u cilju povećanja broja zaposlenih, kao i sprovođenje aktivnosti definisanih u nekoliko Vladinih programa - navodi se u saopštenju Ministarstva ekonomije. Sve ovo će, kako se dodaje, doprinijeti unapređenju poslovnog i investicionog okruženja i nastavku procesa privatizacije i restrukturiranja preduzeća. - Akcioni plan previđa i jačanje ponude i dostupnosti finansijskim sredstvima, jačanje ljudskih resursa i prilagođavanje zahtjevima tržišta rada, kao i unaprjeđenje preduzetničke infrastrukture. Najvažnije mjere i aktivnosti po pitanju prioriteta koje je prepoznala Strategija, koje će biti preduzete do godine su nastavak aktivnosti na ukidanju biznis barijera i pojednostavljenju svih vrsta procedura, povećanje broja zaposlenih (podsticaj investicija i konkurentnosti privrede), unapređenje zakonskog okvira u cilju efikasnijeg obavljanja stečajnog postupka, pomoć privrednim društvima u pristupu povoljnim finansijskim sredstvima, promocija cjeloživotnog učenja, dalje razvijanje biznis zona i slično - stoji u saopštenju. Pomenute aktivnosti, kako objašnjavaju iz Ministarstva ekonomije, treba da doprinesu povećanju konkurentnosti preduzeća i valolizaciji njihovih inovativnih i izvoznih potencijala. Njihovom realizacijom obezbijediće se konkretna podrška preduzećima koja će biti usmjerena na sticanje potrebnih znanja i vještina, razvoj inovativnosti, podizanje kvaliteta proizvodnje, proizvoda i usluga, a uz sve veću orjentaciju ka izvozu i promociju na domaćem i inostranom tržištu. Podsjećamo, Strategija razvoja prerađivačke industrije Crne Gore usvojena je na sjednici Vlade u januaru godine, a obuhvata analizu postojećeg stanja i strukture industrijske proizvodnje u Crnoj Gori, sa posebnim osvrtom na sektor metalne i drvne industrije. Mart Broj 3

42 42 Air Serbia nadvisila Croatiu Airlines Hrvatska nacionalna aviokompanija Croatia Airlines više nije regionalni lider jer je, prema podacima o poslovanju dviju kompanija za godinu, tu titulu preuzeo srpski nacionalni avioprevoznik Air Serbia, piše Večernji list. Dosad je Croatia Airlines imala i veće prihode i više putnika od nekadašnjeg JAT- -a koji je preimenovan u Air Serbia kad je njegov 49-postotni suvlasnik godine postao Etihad iz Ujedinjenih Arapskih Emirata. Air Serbia je lani imala rast prihoda od čak 87 pošto pa su oni iznosili 262 miliona eura, a broj putnika je porastao 68 posto, na 2,3 miliona. Grupa Croatia Airlines, prema preliminarnom izvještaju za godinu, lani je imala ukupne prihode od 1,59 milijardi kuna, što je lagani pad u odnosu na prihode od 1,65 milijardi kuna iz No, uprkos smanjenju broja letova i flote zbog programa restrukturiranja, hrvatski avioprevoznik je lani zabilježio rast broja putnika od dva posto, na 1,8 miliona. Monopol HT-a pod znakom pitanja Njemačka je zainteresovana za jači angažman svoje privrede u Hrvatskoj, posebno u području informatičke tehnologije i širokopojasnog interneta, rečeno je tokom sastanka kancelarke Angele Merkel i predsjednice Kolinde Grabar - Kitarović u martu. Ali, uz isticanje nužnosti poboljšanja pravne sigurnosti i transparentnosti natječaja, kancelarka je upozorila na problem koji u Hrvatskoj ima firma kćer Deutsche Telekoma (HT), zbog toga što država gradi paralelnu telekomunikacijsku mrežu, pa se HT na određeni način ograničava u poslovanju, prenijeli su Novi list i Biznis plus. Cilj vladine akcije je izgraditi mrežu koja će u svakom dijelu Hrvatske biti jednako kvalitetna kad je u pitanju pristup brzom internetu. To znači ulazak konkurencije na tržište koje je dotada držao HT, koji svoju mrežu iznajmljuje ostalim operaterima. Predsjednica Republike po povratku u Hrvatsku otkrila je u intervju za Media servis da joj je Angela Merkel spomenula konkretne slučajeve u kojima se firme koje su u njemačkom vlasništvu susreću u Hrvatskoj, kad je riječ o porezima koji se nameću preko noći ili izmjenama pravila ili birokratskim preprekama. Meso iz EU se traži u Bosni i Hercegovini Evropska unija će smanjiti izvoz goveđeg mesa u Sjedinjene Američke Države zbog povećane tražnje za tom vrstom mesa na alternativnim tržištima poput Bosne i Hercegovine i Hong Konga, proističe iz najnovijeg izvještaja Sekretarijata za poljoprivredu SAD. Kako ističu u analizi, povećana tražnja za goveđim mesom iz EU prema tržištima poput BiH dovela je do snažnijih mjera kojima se podstiče proizvodnja goveđeg mesa u zemljama EU namijenjenog za izvoz. U američkom izvještaju navodi se i da su uprkos sankcijama koje je Rusija uvela prema EU time što je zabranila uvoz poljoprivrednih proizvoda evropskog porijekla, isporuke evropske govedine u prvih devet mjeseci povećane za 27 odsto u poređenju na godišnjem nivou, odnosno na tona, a nastaviće rasti i tokom godine. Kako je istaknuto, potražnja unutar EU za goveđim mesom ostaje na istom nivou, ali zato raste potražnja u okolnim zemljama i Region vijesti ostalim prekookeanskim tržištima. Navode, takođe, da će se proizvodnja goveđeg mesa u EU nastaviti povećavati u zemljama sjeverne Evrope poput Velike Britanije, Irske, Njemačke, zemalja Beneluksa, Švedske, Norveške, Finske i Danske, te Poljske i Francuske. Prema podacima Spoljnotrgovinske komore BiH, iz EU je u uvezeno govedine u vrijednosti od maraka, dok je u godini uvezeno kilograma svježe ili rashlađene govedine i smrznute u vrijednosti od maraka. Slovenačka prehrambena industrija u hrvatskim rukama Slovenačka prehrambena industrija koja je, u bivšoj zajedničkoj državi, sa markama Droga, Kolinska, Radenska, Fructal, Alpsko mlijeko i maloprodajnim lancem Mercator bila najprepoznatljivija, više nije u slovenačkim rukama, objavila je RTV Slovenije. Neučinkovita poslovna politika, nerazumno zaduživanje, nesposobni menedžeri su je gurnuli u strane ruke, odnosno u ruke nekadašnje južne braće, za koje smo smatrali da su poslovno daleko za nama. Za najuspješnije pri preuzimanjima su se iskazali Hrvati, izvještava RTV SLO. U slovenačkoj javnosti najviše je odjeknulo prošlogodišnje preuzimanje Mercatora od Agrokora, a prodaja Droge Kolinske Atlantic Grupi godine bio je zapravo početak kraja. U međuvremenu, je slijedila kupovina Ljubljanskih mlekarni od Dukata, koji je u vlasništvu francuskog Lactalisa, a sprema se preuzimanje ljubljanskog Žita, kojeg treba da kupi Podravka iz Koprivnice. Broj 3 Mart 2015.

43 43 Primjer uspješnog preuzimanja je Droga Kolinska, čiji vlasnik Atlantic Grupa postiže vrlo dobre rezultate. Kako vlasništvo Agrokora utiče na polovanje Mercatora još nije poznato, budući da je od preuzimanja prošlo malo vremena, a Agrokor je pri objavi finansijskih rezultata dosta zatvoreno društvo. Podravka, koja će preuzeti Žito, je u posljednjih godinu dana zbog rasprodaje nekih kapitalskih ulaganja imala povoljne poslovne rezultate, ali njeno sadašnje poslovanje je daleko od idealnog. Sva tri preduzeća, Atlantic Grupa, Agrokor i Podravka nemaju problema s finansiranjem svojih poslovnih planova. Otkuda im novac? Hrvatska je konsolidovala svoj bankarski sektor prije šest godina, njen drugi penzijski sistem raspolaže sa milijardu eura kapitala, a menadžeri u tri pomenuta preduzeća uživaju povjerenje međunarodnih finansijskih krugova. Nešto što Sloveniji očito nedostaje, zaključuje RTV Slovenije, a prenose Biznis.ba/Indikator.ba. Najveći broj letova iz Beograda ka Tivtu i Podgorici Ljetnji red letjenja na aerodromu»nikola Tesla«u Beogradu trajaće do 24. oktobra, a među destinacijama ka kojima je u redovnom avio-saobraćaju iz Beograda tokom ljetnje sezone predviđen najveći broj letova su Tivat i Podgorica. Predstavnici ovog aerodroma saopštili su da ovaj red letjenja podrazumijeva i redovne letove prema Beču, Moskvi, Cirihu, Frankfurt, Istanbulu, Atini, Abu Dabiju, Ljubljani, Parizu, Skoplju, Solunu i Zagrebu. Novitet u odnosu na prošlu godinu je da će avio-kompanija Air Serbia imati svakodnevne letove ka Zagrebu, koji su uspostavljeni u decembru prošle godine. Tokom ljetnje sezone predviđeno je da u redovnom avio-saobraćaju 25 avio-kompanija prevozi putnike na direktnim letovima ka 60 destinacija u Evropi, Bliskom Istoku i Sjevernoj Africi, uz veliki izbor mogućnosti prilikom nastavka putovanja. U saopštenju se podsjeća da je prošle godine usluge aerodroma»nikola Tesla«Beograd koristilo više od 4,6 miliona putnika, što je, kako se ističe, istorijski rekord. - Beogradski aerodrom i dalje nastavlja sa izuzetnim porastom obima saobraćaja i obara sve rekorde. Tako je u prva dva mjeseca ove godine opsluženo oko putnika ili 14 odsto više nego u istom periodu prošle godine. Trend rasta avio-saobraćaja u Evropi je između četiri i pet odsto, što aerodrom»nikola Tesla«Beograd već godinama nadmašuje«, navodi se u saopštenju ovog aerodroma. Sjajan početak turističke godine za Dubrovnik Dubrovnik je i u godinu ušao s pozitivnim turističkim rezultatima. U prva dva mjeseca godine u Dubrovniku je boravilo 20 hiljada turista, što je devet odsto više nego u istom razdoblju godine. Od ukupnog broja turista u januaru i februaru, 14 ipo hiljada je bilo stranih, a 5 ipo hiljada domaćih turista. Realizovano je 55 hiljada noćenja, što je na nivou istog perioda lani, a najbrojniji su gosti bili iz Hrvatske, Bosne i Hercegovine, Republike Koreje, Japana, SAD-a, Ujedinjenog Kraljevstva, Njemačke, Albanije, Slovenije, Italije i Austrije. Zanimljivo je istaći porast broja turista sa inostranih tržišta, koji pokazuje pomak u zimskim turističkim ostvarenjima. Tako je u prva dva mjeseca ove godine zapažen porast broja turista u odnosu na isto razdoblje prošle godine i to iz Bosne i Hercegovine devet odsto u dolascima i pet odsto u noćenjima, Republike Koreje 27 odsto u dolascima i 35 odsto u noćenjima, Japana 85 odsto u dolascima, te dvostruko više u noćenjima, SAD 14 odsto u dolascima, te 36 odsto u noćenjima, Ujedinjenog Kraljevstva sedam odsto u dolascima i 12 odsto u noćenjima; Njemačke 39 odsto u dolascima i 65 odsto u noćenjima, Slovenije 17 odsto u dolascima i 32 odsto u noćenjima; Italije sedam odsto u dolascima i 20 odsto u noćenjima te Austrija 43 odsto u dolascima i 96 odsto u noćenjima. Holanđani upravljaju Železarom Smederevo Kompanija HPK Engineering iz Holandije upravljaće u naredne tri godine Železarom u Smederevu, rezultat je sporazuma potpisanog u martu u tom srpskom gradu. Ova firma će uzimati najviše 30 odsto dobiti iz Železare, dok će preostali dio ići državi. Ugovor su, u prisustvu srpskog premijera Aleksandra Vučića, potpisali ministar privrede Željko Sertić, izvršni direktor Železare Bojan Bojković i predstavnik HPK inženjeringa Peter Kamaras. Uz njega je sve vreme bio i drugi partner iz HPK, inače smederevskim radnicima dobro poznati nekadašnji direktor US Steel Srbija John Goodish. Novi tim je preuzeo na sebe obavezu da se u Smederevu već u ovoj godini proizvodi duplo više čelika nego u 2014, a da se u ta količina i utrostruči. Prošle godine je, inače, Železara proizvela tona čelika. Radnici će uskoro dobiti i deset odsto veće plate, a u ugovoru stoji da broj radnika neće ići ispod Rusi grade gasovod u Makedoniji Ruska kompanija Strojtransgas počinje gradnju dijela gasovoda na relaciji Klečovce Negotino u Makedoniji. Kako piše Komersant, ta projektovana cijev je planirano da bude dio takozvanog Turskog toka i spojiće gasnu infrastrukturu zemlje sa Grčkom. Vrijednost gasovoda procjenjuje se na 75 miliona dolara, od čega će Makedonija platiti samo 15 miliona. Najveći dio biće kompenzacija na račun otplate duga SSSR nekadašnjoj Jugoslaviji. Prvi dio u dužini od 61 kilometra je do Štipa. Nakon toga, cijev će biti produžena do termoelektrane u mjestu Negotino, a poslije će biti izgrađeno još 60 kilometara gasovoda koji će biti spojen sa grčkom mrežom. Mart Broj 3

44 44 Branislav Raketić, Ministarstvo poljoprivrede i zaštite životne sredine Republike Srbije Geografske oznake alat za povećanje konkurentnosti Svrha razvoja politike kvaliteta zasnovane na geografskim oznakama je širenje ponude prehrambenih proizvoda za potrošače, ali još važnije, da se malim i srednjim poduzećima osigura veća zarada i da se na taj način doprinese bržem ekonomskom razvoju ruralnih područja. Sistem zaštite oznake geografskog porekla ima izuzetnu vrijednost, jer te oznake, istaknute na ambalaži proizvoda, upućuju kupca na određeni region ili mjesto, kao i na sve specifičnosti koji taj proizvod posjeduje. Povećani interes za zaštitu i promociju tipičnih poljoprivrednih i prehrambenih proizvoda na međunarodnom nivou, posljednjih godina, proizlazi iz činjenice da geografske oznake predstavljaju ključni element za poboljšanje konkurentnosti poljoprivrednih preduzeća/proizvodača, čime se osigurava socioekonomski razvoj ruralnih područja, zaštita teritorija i okoline. Lokalni lideri koriste geografske oznake kao alat za povećanje konkurentnosti cjelokupne lokalne privrede, kaže za Glasnik Branislav Raketić iz Ministarstva poljoprivrede i zaštite životne sredine Srbije. Glasnik: Predstavite čitaocima lista Privredne komore djelatnost Grupe za kvalitet, deklarisanje i označavanje hrane u Ministarstvu poljoprivrede i zaštite životne sredine Republike Srbije, čiji ste rukovodilac? B. Raketić: Grupa za kvalitet i označavanje hrane obavlјa poslove koji se odnose na označavanja, reklamiranje i prezentovanje hrane, razvoj šema kvaliteta za polјoprivredne i prehrambene proizvode, u šta spadaju izrade propisa, ovlašćivanje tela za ocenjivanje usaglašenosti,kontrolu ispunjenosti uslova za korišćenje oznaka geografskog porekla za polјoprivredne i prehrambene proizvode, izdavanje kontrolnih markica, kao i odobravanje i vođenje Regi- stra ovlašćenih korisnika oznake geografskog porekla. Delokrug rada Grupe su i izrada propisa kojima se definišu zahtevi kvaliteta za poljoprivredne i prehrambene proizvode, definišu mere podrške koje se pre svega odnose na podršku investicijama u sektoru prerade mesa, mleka, voća i povrća. Glasnik: Šta podrazumijeva politika kvaliteta i šta su ''šeme kvaliteta''. Da li bi se osvrnuli na evropska iskustvai njihov pristup ovim aktivnostima? B. Raketić: Danas se poljoprivreda Srbije i zemalja regiona nalaze pred velikim izazovima da povećaju konkurentnost i kvalitet svojih proizvoda, ne samo u cilju da proizvodi lakše stignu do evropskog tržišta, nego da budu konkurentni na domaćem tržištu. Pored toga, i domaći potrošaći sve više traže potvrdu kvaliteta, zdravstvene bezbednosti, kao i poznato poreklo hrane koju kupuju. Upravo iz ovih razloga sistem zaštite oznake geografskog porekla ima izuzetnu vrednost, jer te oznake, istaknute na ambalaži proizvoda, upućuju kupca na određeni region ili mesto, kao i na sve specifičnosti koji taj proizvod poseduje. Danas potrošač ne razmišlja, niti se kreće u istom okviru kao pre deset godina. U prethodnim decenijama tipičan odgovor na ponudu i ponašanje potrošača je bio izbor proizvoda srednje kategorije i srednje cene, čime se potrošač vodio sigurnim izborom. Sada, segmentacija tržišta pokazuje trend rasta udela grupe koja se opredeljuje za jeftin proizvod, i jednako veliku grupu koja, motivisana Broj 3 Mart 2015.

45 45 kvalitetom, bira skuplji proizvod, dok se kategorija prosečne cene i prosečnog kvaliteta suzila. Taj trend polarizacije potrošnje postaje vodeća snaga rasta broja proizvoda sa dodatom vrednošču. Glavna svrha razvoja politike kvaliteta zasnovane na geografskim oznakama je bila i ostala širenje ponude prehrambenih proizvoda za potrošače, ali još važnije, da se malim i srednjim poduzećima osigura veća zarada i da se na taj način doprinese bržm ekonomskom razvoju ruralnih područja. Srbija ima ogroman potencijal u ovom segmentu, jer je zemlјa klimatskih i geografskih različitosti, bogate kulture i tradicije. U želјi da budemo što konkurentniji na tržištima moramo da radimo na stvaranju imidža da kupovina hrane i pića koja je proizvedena u Srbiji podrazumeva kupovinu pre svega zdravstveno ispravne hrane, ali i kupovinu kvaliteta, izabranog iz bogate ponude koja reflektuje različite tradicije i regione u zemlјi. Pomoću ovog sistema dobija se na ekskluzivnosti proizvoda, gde se upravo tradicionalna Evropa najviše služi označavanjem geografskog porekla. Evropska unija je godine uvela jedinstveni sistem za registraciju polјoprivrednih i prehrambenih proizvoda sa oznakama geografskog porekla kako bi iste zaštitila od narušavanja njihovog ugleda, kvaliteta i sl. Glasnik: Koliko su legislativa i praksa u ovoj oblasti u skladu sa evropskom? B. Raketić: U Republici Srbiji zaštita geografskog porekla je uređena Zakonom o oznakama geografskog porekla (ZOGP) koji ima šire područje primene u odnosu na EU Uredbu 1151/2012 o šemama kvaliteta za poljoprivredne i prehrambene proizvode. Ovim zakonom se ne uređuje samo zaštita geografskog porekla poljoprivrednih i prehrambenih proizvoda, već se primenjuje na sve prirodne i industrijske proizvode, proizvode domaće radinosti i na usluge. Ovako širok spektar područja primene Zakona, dovodi i do određenih odstupanja u odnosu na pravni okvir koji postoji u EU, kao npr. ko ima pravo da podnese prijavu za identifikaciju neke od oznaka geografskog porekla, tako da pored grupe proizvođača, pri čemu se pod grupom podrazumeva svako udruženje proizvođača ili prerađivača istog poljoprivrednog ili prehrambenog proizvoda bez obzira na njihov pravni oblik ili sastav, prijavu mogu da podnesu i fizička ili pravna lica, kao i privredne komore, udruženja potrošača, i državni organi. Zaštita geografskog porekla je definisana po tzv. modelu dvostepenosti, odnosno prvo se registruje proizvod bilo kao zaštićeno ime porekla (PDO) ili zaštićena geografska oznaka (PGI), a nakon toga proizvođači podnose prijave za dobijanje statusa ovlašćenog korisnika za taj proizvod. Ovakav sistem zaštite geografskih oznaka za poljoprivredne i prehrambene proizvode stvara dosta nelogičnosti, odnosno daje mogućnost da neko podnese prijavu i izvrši registraciju proizvoda, a da nije proizvođač, a dešavalo se da i sami proizvođači nisu ni konsultovani prilikom izrade specifikacije proizvoda. Ono što predstoji da u bliskoj budućnosti izvršimo izmene i dopune ZOGP kako bi ga u potpunosti Mart Broj 3

46 46 harmonizovali sa prvnim tekovinama EU u oblasti šema kvaliteta za poljoprivredne i prehrambene proizvode. Glasnik: Kako politika kvaliteta doprinosi razvoju i očuvanju i razvoju ruralnih područja pošto je to jedan od prioriteta EU? B. Raketić: Kao što je gore navedeno, glavna svrha razvoja politike kvaliteta zasnovane na šemama kvaliteta je bila i ostala širenje ponude prehrambenih proizvoda za potrošače, ali još važnije, da se malim i srednjim poduzećima osigura veća zarada i da se na taj način doprinese bržem ekonomskom razvoju ruralnih područja. Od presudnog značaja je motivisanost proizvođača u uđe u postupak registracije proizvoda sa nekom od oznaka kvaliteta. Ono što je pogrešno je obećanje da će zaštitom proizvodi odmah da vrede više, da će potrošači biti spremni da plate više u poređenju sa istim proizvodom iz druge regije ili da će automatski imati bolju poziciju na tržištu. U praksi proizvođači prvo što osete su veći troškovi i agažovanje, prvo oko izrade specifikacije i kasnije registracije, nakon toga i troškove kontrole i sertifikacije proizvoda, pa i troškovi obeležavanja proizvoda (u Srbiji je uveden sistem obeležavanja svakog proizvoda sa određenom markicom), a još se ne vide očekivani rezultati. Ovu situaciju je Ministarstvo poljoprivrede prepoznalo, tako da je kroz agrarni budžet definisano nekoliko mera podrške namenjene proizvođačima proizvoda sa oznakama geografskog poreka kako bi se ovi troškovi sveli na minimum. Ono što je izuzetno bitno pre pokretanja postuka registracije da sami proizvođači utvrde da li proizvod sa geografskom oznakom ima tržišni potencijal i da li se taj potencijal lako može pretvoriti u zaradu dovoljnu da se njom finansira inicijativa za dobijanje geografske oznake. Jednom kada projekat prođe kao isplativ, tek onda treba pokrenuti ostale faze stvaranja povoljnog okruženja za rast kvaliteta. Glasnik: Koliko je značajan efikasan sistem kontrole za šeme kvaliteta? I kakva je praksa EU i Srbije kad je o ovome riječ? B. Raketić: Pošto su šeme kvaliteta u suštini šeme razlikovanja i upravo da bi šeme kvaliteta imale smisla mora se uspostaviti efikasan način kontrole. Kontrola se pre svega odnosi na dva nivoa, u postupku proizvodnje vrši se ocenjivanje usaglašenosti procesa proizvodnje nekog proizvoda sa odgovarajućum specifikacijom i ovi poslovi su pre svega povereni sertifikacionim kućama, koje imaju odgovarajuću akreditaciju i koje su u mnogim zemljama ovlašćene od strane nadležnih institucija. Drugi deo kontrole se odnosi na stavljanje u promet proizvoda koji je zaštićen nekom od oznaka geografskog porekla, sa posebnim fokusom zaštite od zloupotrebe zaštićenih naziva proizvoda i ovi poslovi su povereni pre svega nadležnim inspekcijskim organima države. U Republici Srbiji imamo četri ovlašćene sertifikacione kuće, koje imaju odgovarajući obim akreditacije, dok službenu kontrolu nadzora nad radom ovlašćenih sertifikacionih kuća, kao i službenu kontrolu na tržištu obavljaju veterinarska, fitosanitarna i poljoprivredna inspekcija u zavisnosti od porekla pojedinih proizvoda. Glasnik: Kakva je uloga države kod uvođenja šema kvaliteta, odnosno kroz koje mjere podrške država prati ovu značajnu oblast? B. Raketić: Pošto se radi o poljoprivrednim i prahrambenim proizvodima, uloga ministarstva nadležnog za poslove poljoprivrede je veoma bitna. Sa jedne strane, imaju ulogu da stvore pravni ambijent za razvoj šema kvaliteta, a drugu veoma važnu ulogu imaju u definisanju mera podrške za unapređenje proizvodnje artikala sa oznakama geografskog porekla. Takođe veoma važnu ulogu imaju lokalne vlasti gde čеstо dоživlјаvајu zaštitu geografskog porekla proizvoda, kао srеdstvо zа pоdršku lоkаlnih rаzvојnih aktivnosti. Kао pоslеdicа tоgа, lokalni аktеri su vаžni učesnici uklјučеni u rаzvој gеоgrаfskih оznаkа i drugih аlаtа koji doprinose stvaranju dodate vrednosti, u cilju ne samo pomoći proizvođačima pri postupku zаštitе, već se podrška ogleda u jačanju lokalne incijative oko proizvoda i podršci pratećim aktivnostima, a u cilju stvaranja celokunog pozitivnog efekta na razvoj ruralnog područja odakle proizvod potiče. Povećani interes u poslednjih nekoliko godina na međunarodnom nivou za zaštitu i promociju tipičnih poljoprivrednih i prehrambenih proizvoda proizlazi iz činjenice da oznake geografske oznake predstavljaju ključan element za poboljšanje konkurentnosti poljoprivrednih preduzeća/proizvodača, čime se osigurava socioekonomski razvoj ruralnih područja, zaštita teritorija i okoline (Platania i Privitera, 2006, Marescotti, 2003) navodi da lokalni lideri koriste geografske oznake kao alat za povećanje konkurentnosti celokupne lokalne privrede. Jаvni аktеri, poput republičkih, rеgiоnаlnih i lоkаlnih nivoa vlаsti, a pоsеbnо оnih kојi dеluјu nа nivou lokalne samouprave, Tako da uloga javnog sektora nije samo definisanje dobrog pravnog okvira za zaštitu geografskog porekla. Pozitivni efekti zaštite geograskog porekla nisu automatski, često otežani brojnim faktorima koji deluju duž celog lanca snadbevanja, gde upravo javni sektor mora doprineti stvaranju pozitivnih efekata Glasnik: Kako objašnjavate nadležnost i propise registracije i zaštite oznaka geografskog porijekla? B. Raketić: Dve institucije u Republici Srbiji su nadležne za poslove zaštite geografskog porekla, to su Zavod za intelektualnu svojinu i Ministarstvo poljoprivrede i zaštite životne sredine, gde Ministarstvo ima ulogu u postupku registracije, posebno u delu suštinskog ispitivanje specifikacije kao jednog od glavnih dokumenata pri podnošenju zahteva za registaciju proizvoda, takođe je nadležno za uspostavljanje sistema kontrole u procesu proizvodnje i prometa proizvoda sa oznakaom geografskog porekla, kao i za sistem označavanja ovih proizvoda. Zavod za intelektualnu svojinu vrši formalno ispitivanje zahteva za registraciju naziva proizvoda, gde takođe vodi registar zaštićenih proizvoda. Glasnik: Da li bi se kratko osvrnuli na aktivnosti prije podnošenja zahtjeva za registraciju sa osvrtom na izradu specifikacije proizvoda? B. Raketić: Cilj specifikacije je da definiše pravila za postizanje specifičnog kvaliteta, a ta pravila su namenjena upravo proizvođačima u naznačenoj oblasti proizvodnje. Specifikacija zbog toga mora da opiše posebne karakteristike proizvoda sa geografskom oznakom, koje postoje zahvaljujući geografskom poreklu proizvoda, i da na taj način opravdava vezu između proizvoda i određene teritorije. U Srbiji je 36 polјoprivrednih i prehrambenih proizvoda registrovano imenom porekla ili geografskom oznakom. Međutim, za neke od ovih proizvoda ne postoje ovlašćeni korisnici, gde je jedan od razloga za ovakvu situaciju da se pri registraciji proizvodanje obezbedila reprezentativnost proizvođača određenog proizvoda. Zbog toga u nekim specifikacijama nisu dobro opisane posebne karakteristike proizvoda sa oznakama geografskog porekla i vrlo se teško može pronaći veza između proizvoda i određenog geografskog područja. Od suštinskog značaja je da lokalni proizvođači Broj 3 Mart 2015.

47 47 i prerađivači u specifikaciji sami definišu pravila za upotrebu prozvoda sa geografskom oznakom. Čak i u slučajevima kada inicijative i podstrek za ustanovljenje neke od oznaka geografskog porekla dolaze od strane lokalnih organa uprave ili nevladinih organa i čak ako proces registracije zahteva i podršku van regiona, u izradi specifikacije moraju da budu uključeni svi učesnici vrednosnog lanca, jer oni najbolje znaju odakle potiče specifični kvalitet proizvoda. Definisanje pravila i granica tokom procesa izrade specifikacije je kompleksno, jer svako pravilo usvojeno u specifikaciji ograničava i preti da isključi neku grupu, bilo iz geografskih, bilo iz tehničkih razloga. Zbog toga je, tokom definisanja pravila, od velikog značaja da se razmotri svako za i protiv gde se mora uzeti sva različitost i heterogenost, kao i ciljevi različitih grupa koji su uključeni u proces. Nekada, ciljevi različitih grupa, mogu biti toliko udaljeni da im je potrebna neka vrsta posredovanja, i nije radak slučaj da predstavnici Ministarstva poljoprivrede u Srbiji imaju ulogu posrednika, i to po pitanju koja metoda proizvodnje da se koristi, kao vrste i kvalitet sirovovina, npr. neki sirevi su se na početku pravili isključivo od ovčijeg mleka, međutim izmenom stočnog fonda, sada imamo da se sirevi prave od kravljeg mleka i vrlo često je dilema šta treba da bude predmet zaštite geografskog porekla. Ono što je bitno da se specifikacijom proizvoda postigne većinski koncezus kod proizvođača, u suprotnom pozitivni efekti zaštite će izostati. Glasnik: Srbija je uspostavila sistem za nacionalne kontrolne oznake. Šta podrazumijeva taj proces - kako ste to uradili i sa kojim ciljem? Je li to uticalo na smanjenje sive ekonomije? B. Raketić: Dа bi pоlјоprivrеdni i prеhrаmbеni prоizvоdi sа оznаkаmа gеоgrаfskоg pоrеklа bili prеpоznаtlјivi nа tržištu, Мinistarstvo је dоnеlо prаvilnik kојim sе dеfinišе оznаčаvаnjе prоizvоdа sа оznаkаmа gеоgrаfskоg pоrеklа, nа оsnоvu kоgа je svаki prоizvоd sа оznаkоm gеоgrаfskоg pоrеklа biti оbеlеžеn kоntrоlnоm mаrkicоm. Оvе mаrkicе su gаrаnt pоtrоšаčimа dа prоizvоd pоtičе sа оdrеđеnоg pоdručја i dа pоsеduје spеcifičаn kvаlitеt, а nа оsnоvu sеriјskоg brоја mаrkicе, uspоstаvlја sе i pоuzdаn sistеm slеdlјivоsti. Мinistarstvo је оvlаstilо četiri tela za ocenjivanje usaglašenosti zа оbаvlјаnjе pоslоvа kоntrоlе usаglаšеnоsti prоcеsа prоizvоdnjе оvih prоizvоdа sа spеcifikаciјоm. Tela za ocenjivanje usaglašenosti su dužna da, nа оsnоvu Ugоvоrа pоtpisаnоg sа Мinistаrstvоm, Grupi zа kvаlitеt dоstаvlјајu trоmеsеčnе izvеštаје о rаdu, а МPŠV prеkо svојih nаdlеžnih inspеkciјskih оrgаnа vrši kоntrоlu rаdа kоntrоlnih kućа (supеrviziјu). Proizvodi koji imaju zaštićeno geografsko poreklo su najčešće na meti plagijatora, zato što se njihovo ime koristi kao mamac za kupce. Zato je važno da se oni zaštite i da samo ovlašćeni korisnici imaju pravo da stavljaju tu oznaku. Suština je da se i proizvođačima objasni da svi proizvodi moraju da se prave u skladu sa specifikacijom proizvoda i da moraju biti predmet kontrole. Glasnik: Koji su najznačajniji poljoprivredni i prehrambeni proizvodi u Srbiji sa registrovanim oznakama geografskog porijekla? B. Raketić: U Srbiji postoji 36 poljoprivrednih i prehrambenih proizvoda koji su prepoznati i zaštićeni nekom od oznaka geografskog porekla, npr. tipični sirevi: pirotski, staroplaninski, sjenički, zlatarski, somborski tri meda, mesni proizvodi iz Srema, Sjenice i sa Zlatibora, malina iz Arilja, Leskovački ajvar, Futoški sveži i kiseli kupus Svaki od njih nosi specifičnu vezu sa mestom proizvodnje, a njihove krajnje osobine (ukus, izgled, sastav, itd.) su rezultat kombinacije lokalnih znanja i veština, tradicije i prirodnih uslova u kojima se obavlja proizvodnja. Proces zaštite tradicionalnih proizvoda jača teritorijalni kapacitet područja kako bi se privukli potrošači i turisti da dođu u oblast proizvodnje. Nudeći bogat spektar lokalnih proizvoda i usluga baziranih na korišćenju lokalnih resursa, taj efekat postoji i na mnogim popularnim destinacijama u Srbiji gde je dobra hrana, često ima i dosta gostiju. Ipak, u našem slučaju lokalni restorani i donekle ruralni turizam uglavnom ostaju domen dobrih ukusa. Tako već dobro razvijen i ponegde uobičajen, kod nas je turizam te vrste tek u povoju. Glasnik: Da li bi na primjeru poznatog futoškog kupusa ukratko objasnili ekonomski značaj proizvoda sa oznakom geografskog porijekla? B. Raketić: Udruženje proizvođača Futoškog svežeg i kiselog kupusa imaju najduži staž u zaštiti geografskog porekla. To je prvi proizvod u Srbiji gde je sistem zaštite geografskog porekla dao i daje konkretne koristi za proizvođače. Svake godine imao povećanje površina pod zasadima Futoškog kupusa, i sada imaju oko 600 ha, takođe ostvaruje se vidna razlika u maloprodajnim cenama Futoškog kupusa u poređenju sa ostalim kupusom, gde se razlika kreće i do 150 procenata više u korist kupusa sa oznakom geografskog porekla. Dо 60% prоizvоdnjе Futoškog kisеlog kupusa sе izvоzi u zеmlје rеgiоnа (Crnа Gоrа, Rumuniја, Bugаrskа, Slоvеniја), ali i u Veliku Britaniju, Francusku, Španiju,... Takođe manje količine kiselog kupusa sа drugоm rоbоm u frigо kоntејnеrimа idu u Ameriku i Kanadu. Glasnik: Šta bi preporučili Crnoj Gori odnosno našim resornim institucijama kad govorimo o ovim pitanjima? B. Raketić: Ministarstvo poljoprivrede Crne Gore je uradilo veliki korak u cilju harmonizacije pravnog okvira kojim se uređuje obalast šema kvaliteta sa relevantnim pravnim tekovinama EU. Sada je bitno da se ovaj sitem promoviše, da se izvrši mapiranje potencijalnih proizvoda koji bi mogli biti predmet zaštite bilo da se radi o PDO ili PGI, i da se nakon toga organizuju sastanci predstavnika resornih institucija sa proizvođačima u tim mapiranim područjima kako bi se bliže objasnile prednosti koje nosi zaštita geografskog porekla. Kada se krene za zaštitom prvih proizvoda, paraleno se mora razvijati i sistem kontrole i zaštite tih proizvođača, jer ako sistem kontrole izostane onda i sistem zaštite postaje obesmišljen. Glasnik: Koju poruku imate za crnogorske poljoprivredne i prehrambene proizvođače, sa naglaskom na proizvođače Njeguške pršute? B. Raketić: Njeguški pršut nema samo reputaciju u Crnoj Gori, već i u regionu. Nažalost svedoci smo da mnogi proizvodi koji se stavljaju u promet pod nazivom Njeguški pršut ne potiču iz područja zbog kojeg je ovaj proizvod dobio reputaciju, različite su specifikacije pripreme ovog proizvoda, koje se ogleda u različitom ukusu, slanitetu,...gde sve ovo doprinosi urušavanju ovakog jednog brenda. Mišljenja sam da je potrebno uspostaviti iskren dijalog između proizvođača i predstavnika resornog ministarstva, kako bi se što pre krenulo u izradu jedinstvene specifikacije proizvodnje ovog proizvoda gde bi se između ostalog definasali svi parametri koji se odnose na tradicionalan način proizvodnje, geografsko područje, u cilju podnošenja zahteva za registraciju oznake geografskog porekla. Mart Broj 3

48 48 Branislav Raketic, Ministry of Agriculture and Environmental Protection of the Republic of Serbia Protected designation of origin - tools for the increase of competitiveness The aim of the quality policy development based on geographic designation of origin is not only to increase the food product supply for consumers but, what is more important, to ensure higher income for small and medium sized enterprises and thus contribute to the faster economic development of rural areas. Broj 3 Mart 2015.

49 49 The system of the protected designation of origin has exquisite value because the labels, placed on products, inform the customers of a certain region or place, as well as of all specificities of the product. The increased interest for the protection and promotion of typical agricultural and food products at the international level, in the recent years, stems from the fact that geographic origin represents a key element for the improvement of the competitiveness of agricultural enterprises/ producers, which ensures socio-economic development of rural areas, protection of the territories and the environment. Local leaders use geographic origin as a tool for the increase of the competitiveness of the overall local economy, Branislav Raketic, from the Ministry of Agriculture and Environmental Protection of the Republic of Serbia, has said for Glasnik. Glasnik: As you are the Head of the Group for Quality, Declaration and Labeling of Food at the Ministry of Agriculture and Environmental Protection of the Republic of Serbia, could you present its activities to our readers? B. Raketic: The Group for Quality, Declaration and Labeling of Food is engaged in the labeling, promotion and presentation of food, development of quality schemes for agricultural and food products, such as drawing up regulations, authorization of conformity assessment bodies, control if the conditions for the use of labels of geographic origin for agricultural and food products have been met, issuing of control stamps, as well as the approval and keeping of the register of authorized users of the label of geographic origin. The Group activities also include the drawing up of regulations which define the quality requirements for agricultural and food products, as well as the support measures which primarily refer to the support to the investments in the sector of: meat, dairy, fruit and vegetable processing. Glasnik: What does the quality policy imply and what are the quality schemes? What would you say about the European experiences and their approach to these activities? B. Raketic: The agriculture of Serbia and the regional countries, respectively, today face serious challenges to increase the competitiveness and quality of its products, not only because they need an easier access of their products to the EU market but also because they need to be competitive at the domestic market. Besides, the domestic producers increasingly request the confirmation of quality, health safety and the origin of food they purchase. This is precisely the reason why the protected designation of origin has exquisite value because these labels, placed on the products, inform the customer of a certain region or place of origin, as well as of all specificities that this product possesses. The consumer today does not think and does not move along the same lines as ten years ago. In the past decades a typical response to the customers demand and behavior was the selection of middle-category and middle- -price products, as the customers opted for a safe choice. Today the segmentation of the market points at the increasing trend of those who opt for a cheap product, as well as at an equally motivated group which, motivated by quality, opts for a more expensive product, thus reducing the category of those who select moderate prices and quality. This trend of the polarized consumption has become a leading force for the growing number of added value products. The main objective of the development of quality policy based on designation of origin has been the extension of the range of food products for consumers. However, it is even more important to ensure higher income for small and medium sized enterprises and thus contribute to the faster economic development of rural areas. Serbia has a huge potential in this segment because it is a country of climate and geographic diversities, rich culture and tradition. If we want to be more competitive at the markets, we have to work on the creation of the image which say that the purchase of food and beverages produced in Serbia primarily implies the purchase of safe food, but also the purchase of quality, selected from the rich supplies which reflect different traditions and regions in the country. This system contributes to the products exclusiveness where traditional Europe mostly uses designation of geographic origin. In 1992 the European Union introduced a unique system for the registration of agricultural and food products which possess the designation of geographic origin in order to protect them from the negative consequences to their image, quality, etc. Glasnik: To what extent are the legislation and the practice in this area in line with the EU legislation and practice? B. Raketic: In the Republic of Serbia, the protected designation of origin is defined by the Law on the Geographic Origin (LOGO) which is more widely applicable than the EU Regulation 1151/2012 on Quality Schemes for Agricultural Products and Foodstuffs. This law does not only cover the protection of the geographic origin of agricultural products and foodstuffs but it also applies to all natural and industrial products, home-made products and services. This wide specter of the application of this Law leads to cetrain deviations with respect to the EU legal framework, such as who is entitled to submit an application for the identification of some of the designations of geographic origin. Thus, apart from the group of producers, which refers to any association of producers and processors of the same agricultural or food product regardless of its legal form or composition, natural persons, legal entities, chambers of economy, associations of producers and state organs may also submit applications. The protected designation of origin is defined in line with the so-called two-degree level: first, the product is registered as the Protected Designation of Origin (PDO) or Protected Geographical Indication (PGI); second, the producers submit applications to obtain the status authorized user for that product. This system of the protected geographical status for agricultural products and food products creates numerous contradictions and leads to situations where someone who is not a producer can submit an application and register products. In addition, there were cases where the producers were not consulted in the process of product specification. In the upcoming period we need to make amendments to the Law on Geographic Origin (LOGO) in order to fully harmonize it with the acquis communitaire in the area of quality schemes for agricultural products and foodstuffs. Glasnik: How does the quality policy contribute to the development and maintenance of rural areas given the fact that it is one of the EU priorities? B. Raketic: As it has already been mentioned, the main objective of the quality policy development based on quality schemes has been to extend food supply for consumers and, what is more important, to secure higher income for small and medium sized enterprises and thus contribute to faster economic development of rural areas. It is of key significance that the motivation Mart Broj 3

50 50 of producers should enter into registration procedure of designated products. One of the things that is not right is the promise that the protected products will immediately value more and that the consumers will be ready to pay more than for the same product from another region or that they will automatically acquire better position at the market. In practice, the first thing they encounter are higher costs and more efforts invested in the process of specification. In addition, there are higher costs of control, certification and designation of products (Serbia has introduced the system of marking each product with an appropriate stamp) and yet there are no expected results. The Ministry of Agriculture has recognized this situation and it has defined several measures to support the producers of products with the designation of geographic origin so that the costs could be reduced to the minimum. Before the start of the registration procedure it is very important that all producers should determine if the designated product has the market potential and if that potential can easily be used to finance the initiative to receive the label of geographic origin. Only when the project passes as rentable, should they start other phases of the creation of business environment to boost the growth of quality. Glasnik: How important is an efficient control system for quality schemes? And what are the practices of the EU and Serbia in this respect? B. Raketic: Given the fact that the quality schemes are essentially the schemes of differentiation, there is a need to establish an efficient control system in order for them to make sense. Control primarily refers to two levels. The first segment refers to the conformity assessment of the production process with an appropriate specification. This task is performed by the certification bodies with an appropriate accreditation for this activity, which are certified in many countries by the relevant institutions. The second segment refers to the launching of the products with a certain designation of origin and with a special focus on the protected names of products, and these are primarily the tasks of the inspection organs of the state. In Serbia we have four authorized certification agencies with an appropriate volume of accreditation, while the official control of the monitoring of certification agencies, as well as official controls at the market are exerted by the veterinary, phitosanitary and agricultural inspection depending on the origin of certain products. Glasnik: What is the role of the state in the introduction of the quality schemes, i.e. what support measures does the state use to monitor this important area? B. Raketic: Given the fact that we speak about agricultural and food products, the role of the Ministry responsible for agriculture is very important. On the one hand, their role is to create a legal environment for the development of quality schemes. On the other hand, they play a very important role in the definition of support measures for the improvement of the production of the items with the designated origin. Also, the local authorities have an important role where they often understand the designation of origin as a means for the support of local development activities. As a result, local authorities are important participants involved in the development of designation of origin and other tools which contribute to the creation of added value. Their aim is not only to provide assistance to the producers in the protection process but also to support local initiatives related to products and accompanying activities. All this should lead to the creation of a positive effect to the development of the rural area from which the product originates. In the recent years the increased interest at the international level for the support and promotion of typical agricultural and food products has stemmed from the fact that the designation of origin represents a key element for the increase of competitiveness of agriculture enterprises/producers, which ensures socio-economic development of rural areas, protection of the territories and the environment (Platania and Privitera, 2006, Marescotti, 2003). This leads us to conclude that the local leaders use designation of origin as tools for the increase of competitiveness of the overall local economy. The presence of public authorities, such as republic, regional and local level of authorities, especially those at the level of local authorities, means that the role of the public sector is not only the definition of a good legal framework for the protected designation of origin. The positive effects of the protected designation of origin are not automatic. There are often many aggravating factors which are active along the whole procurement chain, where the public sector is the one which should contribute to the creation of Broj 3 Mart 2015.

51 51 positive effects. Glasnik: How would you explain the authorization, registration procedures and the protected designation of origin? B. Raketic: In the Republic of Serbia two institutions are responsible for the protected designation of origin: Intellectual Property Office and Ministry of Agriculture and Environmental Protection, where the Ministry is responsible for the registration procedure, especially in the essential inspection of specification as one of the main documents in the submission of the request for the registration of products. It is also responsible for the establishment of the control system in the process of production and trade in products with the designation of origin, as well as for the system of the designation of these products. The Intellectual Property Office performs a formal control of requests for the registration of the names of products, and they also keep the register of protected products. Glasnik: Could you tell us briefly about the activities before the submission of the requests for registration and the drawing up of product specifications? B. Raketic: The aim of specification is to define the rules for the achievement of a specific quality. These rules are aimed for the producers use in the specified area of production. Therefore, specification must describe specific characteristics of the product with the designation of origin, which are the result of its geographic location of origin, and thus justify the relation between the product and a certain territory. Thirty-six agricultural and food products in Serbia are registered with the designation of origin or geographic label. However, for some of these products, there are no certified users. One of the reasons for this situation is that, in the process of the registration of production, the participation of producers of a certain product has not been provided. That is why in some specifications specific characteristics of products with the designation of origin are not described well and it is very difficult to find the connection between a product and a certain geographic area. It is of key importance that local producers and processors in their specifications define on their own the rules for the use of products with the designation of origin. Even in those cases when the initiatives and the incentives for the establishment of some of the designations of origin come from the local authorities or non-governmental bodies and even if the registration process requires support outside the region, all participants of the Mart Broj 3

52 52 value chain should participate in the drawing up of specifications, because the participants know best the origin of the specific quality of a product. The definition of the rules and limits in the process of the drawing up of specifications is complex because each rule adopted in the specification threatens to exclude a certain group, whether from geographical or technical reasons. That is why it is of great significance to analyze each for and against where all differences and heterogeneity, as well as the aims of different groups involved in the process, need to be taken into consideration. Sometimes the aims of different groups can be so distant that they need a kind of mediation and it often happens that the representatives of the Ministry of Agriculture in Serbia take the role of a mediator, usually with respect to the methods of production to be used, as well as to the type and quality of raw materials. For example, at the beginning some types of cheese were made exclusively from the sheep milk. However, with the change of the livestock, we now have cheese made of cow milk and this often causes the dilemma as to what exactly should be covered by the designation of origin. It is important that the specification of products should be based on the majority consensus. If not, there will be no positive effects of protection. Glasnik: Serbia has established a system for national control labels. What does this process include how have you done it and with what aim? Has it resulted in the reduction of grey economy? B. Raketic: In order for agriculture and food products with the designation of origin to be recognizable at the market, the Ministry has created a rule book which defines the designation of origin of products based on which each product with the designation of origin will be labeled with the control label. These labels guarantee that the product originates from a certain area and that it possesses a specific quality. In addition, based on the serial number of the label, a reliable traceability system is set. The Ministry has authorized four bodies for conformity assessment of the production processes with specification. Based on the Agreement signed with the Ministry, the bodies for conformity assessment are obliged to submit quarterly progress reports to the Quality Group and, via their authorized inspection bodies, to do the control of the activities of control agencies (supervision). The products which have a protected designation of origin are very often subject to plagiarism because their name is used as a bait for customers. That is why it is important that only authorized users have the right to use that label. It is essential that the producers are explained that all products must be made in line with the specification of products and that they must be controlled. Glasnik: What are the most significant agricultural and food products in Serbia with the registered designation of origin? B. Raketic: There are thirty-six agricultural and food products which are recognized and protected by some of the designations of origin, such as: typical types of cheese from: Pirot, Zlatibor, Stara planina, Sjenica, Zlatar, Sombor...; three types of honey; meat products from: Srem, Sjenica and Zlatibor; raspberry from Arilje, ayvar, cabbage and sauerkraut... Each of them carries a specific connection with the place of production and their final characteristics (taste, shape, ingredients, etc.) are the combination of local knowledge and skills, tradition and natural conditions under which the production is done. The process of the protection of traditional products strengthens territorial capacity of the area in order to attract the customers and tourists to come to the area of production. A rich specter of local products and services based on the use of local resources has made many destinations in Serbia very popular where there is a good food, there are often many guests. Still, in our case local restaurants and to a certain extent rural tourism mainly remain in the domain of good taste. Thus the tourism of this type, which is already well-developed and traditional in some places, in our country is still in its infant phase. Glasnik: On the example of a famous cabbage from Futog, could you briefly explain the economic significance of the product with the designation of origin? B. Raketic: The Association of the Cabbage and Sauerkraut Producers has the longest years of service in the protected designation of origin. This is the first product in Serbia where the system of the protected designation of origin has resulted in the concrete benefits for producers. Each year they have planted cca 600 ha more of cabbage. In addition, there is a notable difference in the retail prices between the cabbage from Futog and other types of cabbage, where this difference reaches up to 150 per cents more in favor of those products with the label of designation of origin. Up to 60% of the sauerkraut produced in Futog are exported in the regional countries (Montenegro, Romania, Bulgaria, Slovenia), as well as to Great Britain, France and Spain. Also, smaller quantities of sauerkraut are exported along with other goods in the cooling containers to America and Canada. Glasnik: What would you recommend to Montenegro, i.e. to our relevant institutions regarding these issues? B. Raketic: The Ministry of Agriculture of Montenegro has made a big step forward with respect to the harmonization of the legal framework which regulates the scheme quality area with the relevant provisions of EU acquis communitaire. It is now important to promote this system, to do the mapping of the potential products which could be protected either in line with the PDO or PGI. Following this step, the relevant institutions should organize meetings with the producers in the mapped areas in order to explain in more detail the advantages which the designation of origin brings to producers. When the protection of the first products starts, the control system and the protection of these producers has to be developed simultaneously because if the control system is not in place, the protection system loses any sense. Glasnik: What message do you have for Montenegrin agricultural and food producers, especially for the producers of the prosciutto from Njegusi? B. Raketic: The prosciutto from Njegusi does not have the reputation in Montenegro only but also in the region. Unfortunately, we are the witnesses that many products which are sold do not originate from the area for which this product got its reputation. The specifications for the preparation of this product are different and this difference is reflected in taste, salinity, etc. All this contributes to the creation of a bad image of such a famous brand. I think that it is necessary to establish a sincere dialogue between the producers and representatives of the relevant ministry, in order to start with the unique specification of the production of this product where, among other things, all parameters related to the traditional method of production and geographic origin are defined, all this with an aim to submit the request for the registration of the designation of origin. Broj 3 Mart 2015.

53 53 Ministarska konferencija zapadnog Balkana Han: 130 miliona eura iz IPA fondova za projekte saobraćaja i infrastrukture Zemlje regiona moraju ponuditi kredibilne i izvodljive projekte u koje je važno da se uključe međunarodne finansijske institucije. U Prištini su 25. marta ministri inostranih poslova i saobraćaja Igor Lukšić i Ivan Brajović učestvovali na Ministarskoj konferenciji Zapadnog Balkana. Tema skupa je infrastrikturno povezivanje regije, ali i uključivanje u evropsku saobraćajnu mrežu. Evropski komesar za susjedstvo i pregovore o proširenju Johanes Han obećao je da će se u EU založiti da se fond za izgradnju infrastrukturu poveća sa 130 miliona eura, na milijardu. - Iz evropskih IPA fondova već je planirano 130 miliona eura, za projekte saobraćaja i infrastrukture, a ja ću se lično zalagati da se izdvoji preko milijardu eura, ali moramo zajedno da radimo. Vi morate ponuditi kredibilne i izvodive projekte. A važno je da se uključe i animiraju i međunarodne finansijske institucije -poručio je Han. Evropski komesar kaže da se, na nivou Zapadnog Balkana konačan sporazum iz oblasti jačanja infrastukturne mreže, očekuje na sastanku premijera 21. aprila u Briselu. U Evropskoj uniji cijene napredak i napore zemalja Zapadnog Balkana u integracijama. Crna Gora lider je u reformama, pregovara u najviše poglavlja, a faktor je i stabilnosti regiona. - Nema sumnje da je Zapadni Balkan i Crna Gora kao njegov dio važan Uniji. Ujedinjenje još nije završeno. Nije samo vaš interes da završite proces do kraja, već i interes Evropske unije - saopštio je Han Da je ulazak zemalja Zapadnog Balkana u Uniju, važan ne samo zemljama aspirantima, nego i samoj evropskoj zajednici, poruka je i minstra vanjskih poslova i evropskih integracija Igora Lukšića: Važan integracioni faktor je bolja i jeftinija infrastukturna povezanost zemalja regiona, kako i tema konferencije kaže - saobraćajna povezanost sa evropskom mrežom puteva. Prioriteti i sumiranje na ovu temu, premijere šest zemalja očekuje u avgustu u Beču. Vicepremijer Kosova Hashim Thaçi kazao je da konferencija u Prištini i svaka naredna, kao i zemlje pojedinačno moraju privući strane investicije u saobraćajnu infrastrukturu. - Vrlo je važno da privučemo strane investicije, jer saobraćajna povezanost znači i bolju i jaču komunikaciju i prevazilaženje svih regionalnih prepreka. Počinjemo skromnim koracima, ali imamo velike planove - saopštio je Tači. Skup u Prištini nastavak je konferencije Zapadnog Balkana održane u Berlinu, koja je bila pod pokroviteljstvom njemačke kancelarke Angele Merkel. O značaju konferencije na Kosovu, govori podatak da je prati preko 50 novinara ne samo iz šest zemalja već i iz Evropske unije. Mart Broj 3

54 54 Podstaknuti niskim cijenama usluga, u zemlje regiona na liječenje i estetiku zuba sve češće dolaze i pacijenti iz SAD. Dentalni turizam, najjača karika hrvatskog medicinskog turizma koja privlači uglavnom pacijente iz inostranstva, pred sve većim je izazovom konkurencije u zemljama regije, ponajprije iz bivše Jugoslavije, pa i Italije, koja je istovremeno najveće emitivno tržište brojnih domaćih stomatoloških poliklinika. Podstaknuti ponajprije niskim cijenama usluga, u Srbiju, Crnu Goru, Bosnu i Hercegovinu na liječenje i estetiku zuba sve se češće upućuju pacijenti iz SAD-a, zemalja Evropske unije, ali i Hrvatske. Iako još ne mogu konkurisati hrvatskim, cijene su počele snižavati i italijanske poliklinike, a novi trend u Italiji su low-cost poliklinike, doznajemo od domaćih stomatologa koji su svjesni pritiska konkurencije, no zasad tvrde da ne osjećaju nikakve posljedice. U nekom dužem razdoblju i hrvatske poliklinike možda će morati početi spuštati cijene da održe konkurentnost. To zasad nije potrebno, i dalje smo izuzetno zadovoljni interesom pacijenata rekla je Paola Juričević iz riječke poliklinike Rident na nedavno održanoj HTI konferenciji zdravstvenog turizma u Krapinskim toplicama. Rident godišnje zbrinjava oko 30 hiljada pacijenata, od čega 85 posto dolazi iz inostranstva, a kroz njihove ordinacije na dan prolazi u prosjeku od 140 do 200 pacijenata tokom vikenda. Zbog velike potražnje prije dvije godine otvoren je i Rident u Poreču. Talijani su počeli spuštati cijene, iako one još nisu konkurentne našima. Otvorio se jedan broj low-cost ordinacija, no ispostavilo se da tamo zapošljavaju neiskusne stomatologe, pa pacijenti nisu zadovoljni uslugama i stoga ni one zasad nama ne konkurišu objašnjava Jurčević. Cijene usluga u zemljama bivše Jugoslavije, pak, i više su nego konkurentne, zbog čega, na primjer, puno Dubrovčana zube sređuje u obližnjem Trebinju. Dentalni turizam Pacijenti iz EU dolaze u region Cijene usluga u beogradskim poliklinikama u prosjeku su od trećine do upola niže nego u Hrvatskoj. Pritom se stomatolozi u bivšim zemljama Jugoslavije sve više okreću estetskim zahvatima, izbjeljivanju i ljuskicama, za koje vlada velik interes, pogotovo među mladima. Naši pacijenti u velikom broju dolaze iz inostranstva, od SAD-a do Italije, Austrije i Njemačke. Najčešće prvi dođu naši ljudi koji žive vani te usmenom predajom dovedu i svoje sugrađane koji se vraćaju jer su cijene povoljne, a kvalitet jednaka kao i kod kuće. Amerikancima je jeftinije doputovati avionom, odsjesti u hotelu i platiti naše usluge od onog što bi samo za stomatologa platili kod kuće. Mi, svakako, možemo organizovati i smještaj, doznajemo u beogradskoj poliklinici Dentics. Preko beogradske turističke agencije Mipego u Srbiju stomatologu idu Švajcarci, ponajprije zahvaljujući činjenici da je vlasnica agencije Mirela Knežević 30 godina živjela u Švajcarskoj. Švicarcima su usluge u Srbiji drastično jeftinije nego u Švajcarskoj, a kvalitet je tu negdje, tako da nije diskutabilan. Radimo uglavnom preko preporuka koje nam dovode sve više pacijenata iz inostranstva rekla nam je Knežević. Broj 3 Mart 2015.

55 55 Hrvatska TUI bi investirao u Kupare i Brione Jedan od najvećih svjetskih organizatora putovanja TUI osim što je za vrijeme berlinskog turističkog sajma ITB najavio veći broj putnika iz Njemačke za sezonu 2015., pokazao je i interes za investiranje u dubrovačke turističke objekte u Kuparima, a nije isključena mogućnost da će se javiti i na javni poziv za upravljanje turističkim objektima na Brionima. Potvrdio je to zamjenik izvršnog direktora tvrtke TUI Group Johan Lundgren. Naime, njemački je TUI na hrvatsko tržiste ušao prije dvije godine osnivanjem turističke firme Karisma Hotels Adriatic zajedno sa meksičkim hotelskim lancem Karisma te Agrokorom koji vodi bivsi ministar turizma Veljko Ostojić. - U Hrvatskoj ima predivnih mjesta za koje smo zainteresovani. Vaša zemlja još uvijek nije istražena i za nas je bitno da dalje radimo sa našim partnerima i nalazimo hotele koji će nam odgovarati i našim klijentima. Vjerujem da u Hrvatskoj imamo veliki potencijal i očekujemo značajan rast u narednim godinama ne samo sa njemačkog, nego i ostalih tržišta koje pokrivamo. Ove godine za Hrvatsku smo povećali kapacitete i buking je obećavajući. Prema našim planovima ove ćemo godine ostvariti ogroman turistički promet, a porast je trocifreni. Daleko smo još od onih brojki koje smo imali u Hrvatskoj prije dvadeset godina, ali porast koji ćemo imati ove godine je značajan. Jadran je predivan dio Mediterana i jedistven je, kazao je Lundgren. Izjavio je da mu je želja da za pet godina dostigne brojku od 500 hiljada putnika u Hrvatskoj, prenosi SEEbiz. Mart Broj 3

56 56 Azijska investiciona banka pandam MMF-u Kineska Vlada je u procesu stvaranja nove institucije kako bi smanjila utjecaj MMF-a i Svjetske banke. Naime, u Kini je održan razvojni forum na kojem su regionalni i lideri svjetskih ekonomskih institucija razgovarali o izgledima za stvaranje nove regionalne banke. U nadi da će smanjiti utjecaj Međunarodnog monetarnog fonda (MMF) i Svjetske banke, institucija u kojima najveće pravo glasa imaju Sjedinjene Američke Države, kineska Vlada je u procesu stvaranja nove institucije. Azijska infrastrukturna investicijska banka trenutno djeluje kao međunarodni fond, koji raspolaže sa 50 milijardi dolara za investicije u javnu infrastrukturu, prvenstveno azijskih zemalja. Aplikaciju za članstvo ovog podnijele su i najjače evropske ekonomije. Predstavnici postojeće Azijske razvojne banke pozdravili su inicijativu Pekinga. Isto je učinila i direktorica MMF-a Christine Lagarde, koja je napomenula da nova azijska banka neće biti konkurencija MMF-u. - Doista pozdravljamo ovu inicijativu, koju smatramo opravdanom i za koju vjerujemo da će biti dobar doprinos u suradnji međunarodnih finansijskih institucija. Voljela bih da se MMF bavi investiranjem u projekte infrastrukture, ali to nije naša djelatnost, tako da nam nova azijska banka ne može biti konkurencija. Naprotiv, to može samo pojačati našu suradnju s Azijom, tako da se iskreno radujemo suradnji s ovom institucijom - rekla je Lagarde. Samsung kupuje AMD? Najnoviji izvještaj iz Južne Koreje tvrdi da će Samsung navodno pokušati da kupi AMD kako bi se takmičio sa Intelom. Izvještaj kaže da će korejski gigant pokušati da kupi AMD i spoji ga sa jednom od njegovih podružnica. Prema ovom izvještaju, glavni cilj Samsunga je da obezbedi intelektualno vlasništvo nad centralnim i grafičkim procesorskim jedinicima AMD-a. Na osnovu toga će biti u prilici da ih koriste za neki budući rast sopstvenih šansi na tržištu, kako bi postavili kompaniju u mnogo povoljniji položaj u takmičenju protiv svojih velikih rivala Intela i Qualcomm-a. U izvještaju se takođe tvrdi da ovo nije prvi put da Samsung pokušava da kupi AMD, jer je tako nešto izjavljivao Samsungov šef mobilnih komunikacija godine. Postavlja se pitanje da li bi eventualna akvizicija prekršila sporazum o unakrsnom licenciranju koji imaju AMD i Intel. Samsungova akvizicija intelektualnog vlasništva AMD- -a na polju procesora i grafika bi mogla da se pokaže kao moćno oružje na tržištu ali i u pravnim procesima. AMD dobija većinu svojih grafičkih IP-ova od ATI-ja, koji je osnovan osam godina prije Nvidije, što u prevodu znači osam godina patenata koje Samsung može da koristi u protivnapadu na Nvidijinu tekuću patentnu bitku. Naravno, Samsung bi imao mnogo više koristi nego što donose sami patenti, što bi koristio kao oružje u pravnoj borbi. Oni bi takođe dobili svu AMD-ovu buduće proizvodnju kao što je iščekivana x86 Zen arhitektura, 64bit ARM K12 jezgra i AMD-ove predstojeće Arctic Islands grafike. Samsung takođe na raspolaganju ima ogromne finansijske resurse koji mogu znatno poboljšati AMD-ovu situaciju. Rastom plata protiv deflacije Velike japanske firme podići će plate zaposlenima pošto je vlada na njih izvršila pritisak da to učine, kako bi se podstakao rast cijena nakon duge deflacije. Premijer Japana Shinzō Abe je prije dvije godine lansirao opsežan program za jačanje ekonomije, koji je počeo da donosi rezultate u vidu jačanja akcija na japanskoj berzi i pada jena, prenosi agencija Frans pres. Svijet vijesti Plate koje stagniraju, međutim, jedna su od stavki koje sprečavaju da se premijerov plan u potpunosti zahukta, pa je Abe ovog mjeseca održao pregovore sa nekima od najvećih japanskih poslodavaca. Najveći svjetski proizvođač automobila Tojota saopštio je da će podići plate radnika za jena (33 dolara) mjesečno u prosjeku, oko 1,14 odsto više u odnosu na sadašnje plate. Zaposleni u Tojoti takođe će dobiti prosječan bonus u vrijednosti od 6,8 osnovnih mjesečnih plata. Drugi po veličini japanski proizvođač automobila Nisan će svojim radnicima podići plate za jena mjesecčno uz bonuse od 5,7 osnovnih plata. Proizvođači elektronike Panasonik i Tošiba uvećaće plate za jena mjesečno, u odnosu na prošlogodišnji rast od jena. Rast plata u Japanu posebno je značajan u svijetlu podizanja poreza na promet iz aprila prošle godine, prvog u posljednjih 17 godina, koji je ugrozio tempo oporavka privrede. Naftne kompanije se zadužile rekordne 63 milijarde dolara Vodeće svjetske naftne kompanije izdale su u prva dva mjeseca ove godine obveznice u rekordnoj vrijednosti od 63 milijarde dolara, iskoristivši istorijski nisku cijenu zaduživanja kako bi povećale dividende, namakle sredstva za akvizicije i poboljšale bilanse, koje su pod pritiskom zbog pada cijena nafte, prenio je Bankar.me. Prema podacima banke Morgan Stanley, samo su američki i evropski naftni divovi, kao što su Exxon, Mobil, Chevron, British Petroleum, Total i Statoil izdali 31 milijar- Broj 3 Mart 2015.

57 57 du dolara novih obveznica, ili 48 posto od ukupno izdatih novih dužničkih hartija od vrijednosti svih naftnih i gasnih kompanija u svijetu u januaru i februaru. Od početka godine, Exxon je izdao obveznice u vrijednosti od 8 milijardi dolara, a slijede Total, BP i Chevron sa 6 milijardi dolara. Vrijednost njihovih izdanja od 31 milijarde dolara veća je od prijašnjeg rekorda iz prvog tromjesečja godine od 28 milijardi dolara. Pad cijena crnog zlata za 50-ak posto od juna prošle godine pritisnuo je naftne kompanije, natjeravši ih na smanjenje investicija i prodaju imovine kako bi održale snažne bilanse i visoke isplate dividendi, što je decenijama obilježje tog sektora. No, većini tih kompanija i dalje je nužno povećanje zaduživanja kako bi ostvarile te ciljeve, s obzirom na oštar pad cijena nafte, poručuju analitičari Morgan Stanleya. Izuzetno niske kamatne stope u Evropi i SAD-u, zbog labave monetarne politike centralnih banaka, omogućuju velikim kompanijama zaduživanje po rekordno niskoj cijeni novca. Naftne kompanije takođe uzimaju nove, jeftine kredite za potencijalna preuzimanja u sektoru, koja se očekuju u drugoj polovini godine, zaključuje Morgan Stanley. Novi uzlet autoindustrije u Evropi U februaru je prodaja automobila u Evropi na mjesečnom nivou narasla za sedam posto, što predstavlja rast od 18 mjeseci uzastopno. Sa sve jačim tržištem u obnovljenoj španskoj ekonomiji, najveći evropski proizvođač, njemački Volkswagen, najavio je nove rekorde. Prije samo dvije godine, industrija automobila u Evropi bila je gotovo na koljenima, a danas je na putu brzog oporavka. - To je dobar pokazatelj rasta potražnje i samouvjerenosti potrošača. Već duže vrijeme naglašavamo kako Evropa ima visoku prosječnu starost automobila, znatno veću od SAD, tako da je bilo očigledno da će potrošači prije ili kasnije ponovno početi kupovati automobile - kaže tržišni analitičar Will Hobbs. Najveći rast prodaje zabilježen je na španskom tržištu - 26 odsto. U Italiji je prodaja porasla za 13, a u Velikoj Britaniji za 12 odsto, dok su dva najveća tržišta, Njemačka i Francuska, zabilježila rast prodaje od 6,6, odnosno 4,5 odsto. Njemački proizvođači bili su među najprodavanijima, a na vrhu liste, s rastom od 13 odsto, našao se Volkswagen. S vjetrom u leđa, iz kompanije najavljuju da će operativni profit u tekućoj godini biti veći od prošlogodišnjeg, koji je postavio rekord na 1,7 milijardi eura. Švedskoj dosta budžetskog suficita Švedska ljevičarska vlada saopštila je da namjerava da ukine cilj da uvijek mora postojati budžetski suficit, koga brojni kritičari smatraju zastarjelom mjerom. Cilj da u svakom poslovnom ciklusu bude ostvaren budžetski suficit od jedan odsto bruto domaćeg proizvoda (BDP) uvele su socijal-demokrate da se budućim generacijama umanji teret koji nastaje zbog starenja stanovništva, prenosi agencija Frans pres. Nakon što je Švedska zaradila reputaciju kao fiskalno uspješna zemlja, vladajuća koalicija navodi da je vrijeme da se razmoti cilj budžetskog suficita. - Ideja nikada nije bila da javni sektor vječno bilježi budžetski suficit, rekli su za dnevnik Dagens Niheter premijer Stefan Lofven i ministarka finansija Magdalena Anderson, dodajući da su finansijskim vlastima naložili da razmotre uravnoteženje budžeta i druge alternative. - Na duži rok, potrebno je stvoriti prostor za prijeko potrebne javne investicije u infrastrukturu, stanove, prilagođavanje klimatskim promjenama, istraživanje i obrazovanje, dodali su oni. Anderson je optužila svog centralno-desničarskog prethodnika da je ostavio prazne budžetske kofere nakon rezanja poreza, onemogućivši nove javne investicije. - Budžetski suficit je godinama igrao važnu ulogu. To više nije tako. Svijet sada izgleda drugačije nego kada je taj cilj uveden, tada smo imali veliki javni dug, a sada je on među najnižim u Evropi, rekao je za Frans pres ekonomista SEB banke Klas Eklund. Švedski BDP, koji bi prema prognozi tamošnje centralne banke ove godine trebalo da dostigne 2,7 odsto i niske kamatne stope omogućiće da u smanji javni dug 0,5 odsto na 41,1 odsto. Kinezi preuzimaju Pirelli Italijanska holding kompanija Camfin, glavni akcionar kompanije Pirelli po veličini petog u svijetu proizvođača guma za vozila, saopštila je u nedjelju uveče da je sa NRC, kompanijom pod kontrolom firme ChemChina (China National Chemical Corp), potpisala sporazum o dugoročnom industrijsku partnerstvu u Pirelliju. Sporazum predviđa stvaranje novog privrednog društva, Bidco koje će biti glavni akcionar Pirellija, a indirektno će ga kontrolisati NRC, u partnerstvu s Camfinom, navodi se u saopštenju. Transakcija predviđa imenovanje predsjednika iz NRC, dok će Marco Tronchetti Provera, sadašnji šef, biti delegirani administrator, tojest operativni šef grupe. - Sjedište i stručni dio Pirellija će ostati u Italiji - navodi se u saopštenju i dodaje da će preseljenje, ako ga bude, zahtijevati kvalifikovanu većinu, odnosno 80 odsto glasova akcionara. Cijena koju su Kinezi ponudili za kapital Pirellija je 15 eura po akciji, objavljeno je u petak u štampi. - Partnerstvo sa globalnim faktoroim kakav je ChemChina predstavlja veliku šansu za Pirelli - rekao je Tronchetti Provera, piše u saopštenju. Mart Broj 3

58 58 Svjetski analitičari procjenjuju da će globalni rast predvoditi Kina i SAD, dok će eurozona ponovo postati bolna tačka svjetske privrede s minimalnim rastom od 0,8 posto. Kineska privreda će u ovoj godini usporiti rast s prošlogodišnjih 7,3 na 7,1 odsto, jer će se okrenuti većoj unutrašnjoj potrošnji, na uštrb investicija, dok je Japan skliznuo u recesiju i prognoze u su da će opravak BDP-a biti najviše 0,8 odsto, smatraju analitičari, navodi AP. Jedan od razloga za očekivani oporavak globalne privrede je niska cijena nafte, koja je prepolovljena od ljeta prošle godine, tako da analitičari očekuju da će se ona zadržati na tom nivou i u i podstaći rast u većini zemalja, jer će potrošači moći više novca da izdvoje za druge stvari, dok za kompanije to znači manje troškove poslovanja. Niska cijena nafte mogla bi pomoći ekonomijama EU i Japana da održe minimalni rast BDP-a. Kao i Kina, Indija je klasificirana kao»ekonomija u nastajanju«od strane OECD-a, a očekuje se da njena ekonomija raste robustnih 6,4 i 6.6 odsto, prema procjenama MMF-a i OECD-a, u godini, što je značajni porast u odnosu na 5,6 posto u MMF procjenjuje da će narednih godina u Indiji rasti izvoz i investicije. Njemački Deutsche Welle prenosi procjene evropskih analitičara da će eurozona ponovo postati bolna tačka svjetske privrede, jer se u predviđa minimalan privredni rast od svega 0,8 posto. Bitka Evropske centralne banke (ECB) protiv deflacije nastavit će se i u godini, u okruženju gdje se očekuje minimalni rast privrede, niska cijena nafte na svjetskom tržištu i u atmosferu općeg nedostatka inflatornih pritisaka. Prema prognozi Bundes banke, njemačka privreda će godine imati rast od samo jednog procenta. Prema procjeni analitičara Ekonomist magazina, Kina je i dalje najveći neto izvoznik direktnih stranih investicija u svijetu i njen juan bi mogao da se pridruži klubu izabranih zemalja koje pretenduju da budu vlasnici svjetske rezervne valute. Usporavanje kineske privrede, prema ocjenama svjetskih analitičara, mogao bi da utiče na ostatak svijeta dvojako: prvo, izvoz u Kinu bi oslabio i to bi uticalo na zemlje kao što su Njemačka, jer bi opala tražnja za alatnim mašinama neophodnih za industrijsku ekspanziju Kine i za sirovinama poput onih iz Australije. Usporavanje kineske privrede u ujedinit će proizvođače nafte da održe nisku cijenu»crnog«zlata u ovoj godini. Drugo, prema očekivanjima analitičara, Kina će izvoziti deflaciju u ostatak svijeta, jer cijene robe iz Kine već padaju i taj trend će se nastaviti. SAD i Evropa će biti preplavljene jeftinom kineskom robom i to u slučaju eurozone, može dovesti do deflacije. Analitičari investicione banke JP Morgan Chase i IHS Global Insighta, smatraju da će SAD u imati najveći rast u protekloj deceniji od 3,1 odsto. Ubrzanje rasta američke privrede je ključni razlog zašto analitičari očekuju da globalna ekonomija raste brže, na oko tri posto, u odnosu na 2,5 posto u godini. Sa tom prognozom saglasan je i MMF. U ovoj godini očekuje se jačanje tržišta nekretnina u SAD i poslovnih investicija i na tome analitičari zasnivaju svoje prognoze za oporavak američke privrede. Analitičari, međutim, upozoravaju da će Federalne rezerve, vjerovatno, podići baznu kamatnu stopu na dolar, koja je prvi put u proteklih šest godina blizu nule. Japan, treća po veličini ekonomija svijeta, kako se očekuje, mogla bi da raste skromnih 0,8 posto, prema procjenama OECD-a i MMF- -a i to predstavlja pad s 0,9 posto koliko se prognozira da će biti na kraju uz podsjećanje na značajnih 1,54 posto u Japan je izgubio svoj zamajac rasta, još u aprilu nakon što je premijer Shinzō Abe uveo porez na potrošnju, a drugo povećanje tog poreza, koje je zakazano za oktobar godine, premijer Abe možda će odložiti, prenosi časopis BusinessWeek. Broj 3 Mart 2015.

59 59 MMF, prognoze Globalni rast 3,8 posto Britanski Guardian smatra da će se svjetska ekonomija u naći na raskršću, jer će jedna staza voditi ka oporavku ukoliko cijena nafte na svjetskom tržištu ostane niska, što će podstaći potrošnju i investicije. Druga staza može voditi nazad ka recesiji, jer se očekuje da bi finansijska kriza mogla izbiti na tržištima u razvoju, a u nevoljama se može naći i eurozona zbog Grčke koja može biti izvor nestabilnosti. Prema procjenama analitičara Guardiana, ruska privreda će se naći pred dubokom recesijom u godini, čak i prije dramatičnog pada rublje, prenosi Tanjug. Dubina tog pada zavisiće od toga šta se bude dešavalo s cijenom nafte i koliko će biti jake»makaze«ekonomskih sankcija Zapada prema Rusiji, piše Guardian. U godini se očekuje oporavak i rast globalne ekonomije od 3,8 posto, u poređenju s prošlogodišnjih 3,3 odsto. Mart Broj 3

60 60 Preminuo prvi premijer Singapura - Lee Kuan Yew Otac jedne od najbogatijih ekonomija Lee Kuan Yew otac Singapura, prvi premijer te ostrvske države, preminuo je 23. marta 2015, u 91. godini. Pod njegovim vođstvom, koje je trajalo pune tri decenije, Singapur je, kako glasi naslov Yewove autobiografije, od zemlje trećeg postao zemlja prvog svijeta, odnosno, od, kako se činilo, države bez prirodnih resursa - jedna od najbogatijih na planeti. Po vokaciji je bio pravnik, diplomirao na Kembridžu. Već u 31. godini života formirao je političku stranku Narodnu partiju akcije (PAP), blisku kako kineskim komunistima, tako je pro-britanskim naprednjacima. Njegova stranka godine ubjedljivo pobjeđuje na izborima i 3. juna Lee postaje prvi premijer Singapura, samouprave koja je dobila sve ingerencije od Velike Britanije, osim vođenja spoljne politike. Isprva ubijeđen da Singapur (u prevodu znači Lavlji grad) ne može samostalno preživjeti zbog nedostatka resursa, pa i vode za piće, Lee Kuan Yew je pružao veliku podršku predlogu premijera Malajske federacije Tunkua Abdula Rahmana da se formira zajednička država Malezija (1963. godine), koja bi uključila i Sabah i Saravak. Takva zajednica je međutim bila kratkog vijeka. Zbog neslaganja između malajskog i kineskog naroda, nemira koji su ubrzo uslijedili, te disonantnih tonova između centralne i lokalne vlasti, Malezija je izbacila Singapur. Premijer od godine nezavisnog Singapura Lee Kuan Yew čvrstom rukom zavodi red u zemlji i postaje arhitekta harmonije odnosa između lokalnih Kineza, Malajaca i Indijaca, ali i kreiranja jednog od najbogatijih trgovačkih i finansijskih centara svijeta. No, cijena toga je bila ograničavanje slobode govora i slamanje disidenata. Osnov stvaranja bogate ekonomije bili su bescarinska trgovina i obrazovni sistem čija je reforma imala za cilj formiranje radne snage u skladu sa potrebama stranih investitora. Razvija se elektronska industrija, prerada nafte, hemijska industrija, mašinska industrija i biohemijska proizvodnja. Danas je Singapur država sa BDP-om per capita od dolara, među najvećim na svijetu. Singapur je i najprometnija luka na svijetu, mjereno utovarenom tonažom, te četvrta najveća devizna berza poslije Londona, Njujorka i Tokija. Ocijenjen je kao najprijateljskija privreda za poslovanje. Njegove (multinacionalne) kompanije zapošljavaju, među ostalima, desetine hiljada stranih radnika. Singapur je država sa BDP-om per capita od dolara, najprometnija luka na svijetu, te četvrta najveća devizna berza. Premijersku poziciju Lee Kuan Yew napustio je godine, ali je sve do ostao na visokim pozicijama u Vladi (viši ministar i ministar mentor Singapura), kada se povukao iz političkog života. - Onima koji traže spomenik Lee Kuan Yewa, žitelji Singapura mogu ponosno reći: Pogledajte okolo, svuda je oko vas rekao je na pogrebu njegov sin, aktuelni premijer Lee Hsien Loong. Broj 3 Mart 2015.

61 61 Evropska komisija Turski tok samo uz odobrenje Evropske unije Bilo kakva odluka o gradnji gasovoda za transport ruskog gasa preko Turske mora biti donijeta u konsultacijama sa Evropskom unijom i ne smije kršiti već postojeće zakonske obaveze, izjavio je evropski komesar za energetiku Maroš Šefčovič, objavila je Politika. Kada govorimo o velikim isporukama gasa za evropske potrošače, ne možete usvojiti takvu odluku bez prethodnih razgovora sa sa Evropskom unijom i sa Evropskom komisijom - rekao je on tokom posjete Turskoj. Novi gasovod mora da bude po evropskim pravilima, odnosno snabdjevač gasa istovremeno ne može da bude i vlasnik gasovoda, iako ga je on gradio. On je, takođe, izrazio zabrinutost zbog potencijalnog ukidanja postojećih ruta preko Ukrajine, u korist predloženog gasovoda Turski tok. Šefčovič je rekao da još nijesu stigli detalji ruskog predloga i da bi svi planovi trebalo da budu ekonomski pouzdani i u skladu sa obavezama Gasproma prema svojim dugoročnim evropskim kupcima. Šefčovič i pre početka gradnje Turskog toka, dakle, poručuje Rusiji da prihvati Treći energetski paket kako bi zemlje Evropske unije mogle da ga preuzimaju na tursko-ruskoj granici. U suprotnom bi i sudbina Turskog, mogla biti kao i Južnog toka, upravo zato što Rusija nije htjela da prihvati uslove EU, koji propisuju da snabdjevač gasa istovremeno ne može da bude i vlasnik gasovoda, iako ga je on gradio. Upitan da li bi ponovno protivljenje zvanične Moskve Trećem energetskom paketu moglo posle Južnog da ugrozi i gradnju Turskog toka, Vojislav Vuletić, predsjednik Udruženja za gas Srbije, kaže da će Rusija ovog puta morati da primjeni propise EU, jer je ovaj gas namijenjen Grčkoj i Italiji, zemljama EU. Ovaj gas bi na granici Grčke i Turske trebalo da preuzimaju i druge zemlje EU, a teško da će do toga doći ukoliko se ne bude poštovao Treći energetski paket, bez obzira što Turska nije članica Evropske unije - kaže Vuletić. Ukoliko ipak Rusija bude principijelna po pitanju primjene Trećeg energetskog paketa kao u slučaju Južnog toka, to znači da poslije kada ističe ugovor Rusije o snabdijevanju Ukrajine, ni jedan jedini kubni metar gasa neće doći do Evrope, a EU godišnje troši oko 60 milijardi kubika ruskog gasa - kaže Vuletić. Kako turski energetski stručnjaci ovih dana komentarišu cijelu stvar, čini se da i kod Turaka postoji zabrinutost zbog prevelike zavisnosti od ruskog gasa, pa postoji mogućnost da predstojeći izbori u junu uspore tempo radova na gradnji novog gasovoda do jugoistočne Evrope. Turska je, dodaje, već mnogo zavisna od ruskog gasa. Prošle godine kupila je 27,33 milijarda kubika, što je više od polovine uvezenog energenta. Do turske potrebe za gasom premašiće dogovoreni uvoz, a snabdijevanje iz Iraka, što je jedna od alternativa, neće biti moguće pre što Ankari ne ostavlja puno izbora osim da se snabdeva iz Rusije. Mart Broj 3

62 62 Prelaskom granice od milion prodatih vozila godišnje, Škoda se svrstala među velike proizvođače automobila. Broj 3 Mart 2015.

63 63 Uspjeh češkog proizvođača automobila Najbolji rezultati u istoriji Škode Češka automobilska kompanija Škoda proizvela je prošle godine, ne samo rekordan broj automobila nego je ostvarila i najbolje poslovne rezultate u svojoj istoriji, zaradivši 18,4 milijarde kruna (680 miliona eura). I prva dva mjeseca ove godine pokazuju da firma nastavlja sa rastom i namjerava narednih godina primiti još ljudi, objavljeno je na konferenciji za novinare, prenosi Tanjug. Prihodi firme povećani su prošle godine na 11,8 milijardi eura, što je gotovo 14 posto više nego godine. Preračunato na jedan dan, firma je zarađivala dnevno 50 miliona kruna (1,8 miliona eura) neto. Na porez na prihode firma je izdvojila više od tri milijarde kruna (110 miliona eura). Rast bi se trebao odraziti i na zaposlenost, prenosi agencija ČTK. Firma zapošljava ljudi, a tokom narednih godina trebala bi otvoriti još novih radnih mjesta. Prodaja automobila je prvi put u historiji premašila milion vozila. Najveći rast prodaje zabilježen je u Kini i zapadnoj Evropi. Škoda i dalje vjeruje da će dostići godišnju proizvodnju od 1,5 miliona automobila, ali za razliku od prethodnih godina, sada nema plan za dostizanje tog cilja. - Prelaskom granice od milion prodatih vozila godišnje, svrstali smo se među velike proizvođače automobila -rekao je predsjednik Upravnog odbora Škode Winfried Vahland. Kompaniji, kako pokazuju rezultati, bolje nego ranije ide prodaja skupih vozila, a raste joj i profitabilnost. - S obzirom na zahtjevne tržišne uvjete i stalnu oštru konkurenciju, kontrola troškova i dalje ima najviši prioritet - ukazao je član Upravnog odbora odgovoran za finansije Winfried Krause. Prema njegovom mišljenju, firma će podijeliti dividende u vrijednosti 500 miliona eura, a najveći dio profita (13,7 milijardi kruna, odnosno 502 miliona eura) otići će njemačkim akcionarima, s obzirom da je Škoda u vlasništvu Volkswagena. Škodi su u uspjehu najviše pomogli modeli Octavia i Rapid. Prošle godine prodato je Octavija, što je međugodišnji rast od osam posto. Još veći skok prodaje, od čak 113 posto, zabilježio je Rapid sa prodatih vozila. Zanimljiva je i činjenica da firma sve podatke daje u eurima, a samo se godišnji završni račun radi i u krunama. Firma to objašnjava time što planira u eurima, a u toj valuti plaća i češkim kooperantima, navodi ČTK. Mart Broj 3

64 64 Kana Tomašević, Direktorat za finansiranje i ugovaranje sredstava EU pomoći, Ministrastvo ekonomije Koheziona politika i strukturni fondovi u Njemačkoj Osvrt na korišćenje sredstava iz evropskog fonda za regionalni razvoj (ERDF) u Berlinu. Koheziona politika, pored Zajedničke poljoprivredne politike i finansijske i budžetske politike, predstavlja jednu od posebnih i veoma značajnih politika Evropske unije. Razlog njenog nastanka i razvoja u okvirima Unije, i pored postojanja i funkcionisanja regionalne politike pojedinačnih država-članica, sastoji se u brojnim i veoma izraženim privrednim i socijalnim razlikama između pojedinih evropskih regiona. Strukturni i kohezioni fondovi namijenjeni su za sprovođenje Kohezione politike Evropske unije. Kohezionom politikom, koja se u EU žargonu naziva i politikom solidarnosti, žele se osigurati sredstava za manje razvijene regije, odnosno zemlje članice, s ciljem smanjenja socijalno-ekonomskih razlika unutar EU. U finansijskoj perspektivi oko 308 milijardi eura ukupnog budžeta Evropske unije namijenjeno je sprovođenju pomenute politike. U budžetu nove finansijske perspektive , predviđeno je povećanje sredstava namijenjenih kohezionoj politici na čak 325 milijardi eura. Koheziona politika sprovodi se kroz strukturne fondove, koje čine Evropski socijalni fond (European Social Fund - ESF) i Evropski fond za regionalni razvoj (European Regional Development Fund - ERDF), te Kohezioni fond. Evropski socijalni fond (ESF) ima za cilj podsticanje zapošljavanja, promociju socijalne uključenosti i borbu protiv diskriminacije svake vrste, kao o podsticanje ulaganja u ljudski kapital. Evropski fond za regionalni razvoj (ERDF) namijenjen je ulaganjima koja imaju za cilj smanjivanje razlika u razvoju između regija u EU ili razlika između određenih socijalnih grupa. Treći, ali ne manje bitan, kohezioni fond, uglavnom služi za finansiranje velikih infrastrukturnih ulaganja, čija pojedinačna vrijednost premašuje 50 miliona eura. U novoj finansijskoj perspektivi, Njemačkoj je alocirano 19,2 milijardi eura, namijenjenih za sprovođenje kohezione politike, od čega je 9,7 milijardi namijenjeno tranzicionim regionima (uglavnom u Istočnoj Njemačkoj) a 8,6 milijardi razvijenijim regionima. Od ukupno alociranog budžeta, 10,8 milijardi je opredijeljeno za Evropski fond za regionalni razvoj (ERDF), a 7,5 milijardi za Evropski socijalni fond (ESF). Preostali dio budžeta namijenjenog kohezionoj politici, u iznosu od 0,9 milijardi, služiće za sprovođenje Evropske teritorijalne saradnje. Kao dodatak ovim sredstvima, Njemačka je dobila i 8,3 milijarde eura za ruralni razvoj, obezbijeđenih iz poljoprivrednog budžeta EU. Kada govorimo o prioritetima koji se finansiraju iz ovih fondova, u Njemačkoj su izdvojeni sledeći: Podrška regionalnoj konkurentnosti i razvoju kroz jačanja istraživanja, tehnološki razvoj i inovacije i rast konkurentnosti malih i srednjih preduzeća; Podrška smanjenju emisije ugljen-dioksida (CO2) u svim sektorima ekonomije; Bolje korišćenje potencijala tržišta rada, povećanje socijalne inkluzije i jačanje edukativnih potencijala; Podrška transformaciji energetskog sistema. Što se tiče upravljanja strukturnih i kohezionim fondovima, u Njemačkoj se koordinacija istih vodi na nacionalnom i regionalnom nivou. Na nacionalnom nivou, ključne su dolje navedene institu- Broj 3 Mart 2015.

65 65 cije: Ministarstvo za ekonomska pitanja i energiju: odgovorno za cjelokupnu koordinaciju EU strukturne politike i za sredstva Evropskog fonda za regionalni razvoj (ERDF); Ministarstvo rada i socijalnih pitanja: odgovorno za koordinaciju sredstava iz Evropskog socijalnog fonda (ESF); Ministarstvo za prehranu i poljoprivredu: odgovorno za ruralni razvoj i sredstva iz poljoprivrednog budžeta; Ministarstvo finansija: odgovorno za finansijsko upravljanje i kontrolu, za sve fondove. Ovo su samo najvažnije institucije koje se bave EU fondovima na nacionalnom nivou u Njemačkoj, a tu su još i federalna Kancelarija za spoljnja pitanja, Ministarstvo životne sredine, prirodne okoline, izgradnje i nuklearne sigurnosti, Ministarstvo za porodična pitanja, starije državljane, žene i mlade, kao i Ministarstvo prosvjete i istraživanja. Na regionalnom nivou, koordinacijom EU fondova bave se tzv. Regionalne Vlade (Lander Governments), koje uspostavljaju Upravljačka tijela, Tijela za ovjeravanje troškova, Revizorska tijela, te Odbore za praćenje korišćenja strukturnih i kohezionih fondova. Strukturni fondovi u Berlinu: osvrt na korišćenje ERDF fondova u finansijskoj perspektivi bilo je veoma upješno, a rezultati ERDF Operativnog programa mogu se sagledati kroz sledeće brojke (do juna 2013): 206 miliona eura je dodijeljeno preduzećima; 1760 kredita, u iznosu 55 miliona eura, je dodijeljeno malim i srednjim preduzećima; 1744 kredita za osnivanje preduzeća je dodijeljeno; 991 projekat za istraživanje i razvoj je finansiran, u iznosu od 47 miliona eura; 3086 projekata za urbani razvoj je finansirano; smanjena je emisija ugljen-dioksida za 5095 tona; stvoreno je 3611 novih radnih mjesta i osigurano 6087 postojećih. Strukturni fondovi u Berlinu: Korišćenje ERDF fondova u finansijskoj perspektivi U novoj finansijskoj perspektivi ( ), iznos sredstava namijenjenih kohezionoj politici je značajno smanjen u odnosu na prethodnu finansijsku perspektivu, i iznosi 850,3 miliona, i to 635,2 miliona iz ERDF sredstava, a 215,1 miliona iz ESF sredstava. Evropski fond za regionalni razvoj (ERDF) je u Operativnom programu za period , definisao prioritete za finansiranje. Prioritete, kao i specifične ciljeve za Berlin, možemo sagledati kroz sledeću tabelu: Berlin, najveći i glavni grad Njemačke, ujedno predstavlja i jednu od 16 njemačkih država. Berlinom upravlja Senat Berlina, koji se sastoji od gradonačelnika i 8 senatora, koji imaju ministarski status. U prethodnoj finansijskoj perspektivi ( ), iz sredstava kohezione politike, za Berlin je bilo opredijeljeno oko 1,2 milijarde eura, od čega 875,6 miliona iz ERDF sredstava, a 335,7 miliona iz ESF sredstava. Osim EU i nacionalnih strateških dokumenata, u Berlinu je, za korišćenje EU fondova, razvijena i Zajednička strategija za bolji razvoj i zaposlenost, kao i Operativni programi za Berlin, za ERDF i ESF fondove. Kako je akcenat u tekstu stavljen na korišćenje sredstava iz Evropskog fonda za regionalni razvoj (ERDF), možemo govoriti o četiri prioriteta za finansiranje, i to: stimulisanje preduzetništva i konkurentskih kapaciteta (31%), zatim inovacije i ekonomija bazirana na znanju (36%), integrisani urbani razvoj (20%), te okolina (9%). Osim ovih prioriteta, mali dio sredstava (4%) namijenjen je tehničkoj podršci institucijama i korisnicima sredstava, kako bi se postigli ciljevi definisani u ostalim prioritetima. U okviru svakog prioriteta, mogu se izdvojiti primjeri veoma uspješnih projekata i efikasnog korisšćenja sredstava, kao što su: KMU Fonds (finansijski instrument koji obezbjeđuje kredite i mikrokredite malim i srednjim preduzećima), VC Fonds Berlin (kapitalni fondovi za mala i srednja preduzeća u sektoru tehnologije), VC Fonds Creative (kapitalni fondovi za mala i srednja preduzeća u kreativnoj industriji), Helleum (osnivanje istraživačkog centra za djecu za učenje uz igru), zatim Umweltentlastungs- Programm II (program namijenjen finansiranju energetske efikasnosti i zaštite životne sredine), te mnogi drugi. Korisnici sredstava sum mala i srednja preduzeća, istraživačke institucije, univerziteti i građani Berlina. Korišćenje ERDF sredstava u Berlinu u finansijskoj perspektivi U junu tekuće godine, Evropskoj komisiji je dostavljen ERDF Operativni program za Berlin, dok se početak finansiranja očekuje početkom naredne godine. Zaključak Između dva krajnje suprotstavljena tumačenja stvarnosti i efekata kohezione politike Evropske unije, jedno je izvjesno: Evropska unija (koja identifikuje razvojne prilike i sveobuhvatnim i jedinstvenim okvirom kohezione politike usmjerava i vodi ravnomjerni razvoj svih svojih regiona), i Njemačka kao država (koja ima jasno definisane razvojne prioritete, s državnom administracijom koja nepogrešivo upravlja projektima, finansiranim iz strukturnih fondova Evropske unije), obezbjeđuju pozitivne efekte kohezione politike Evropske unije, konkurentnost regiona i primjeren životni standard i kvalitet života svih svojih građana. Već i sada, u pretpristupnom razdoblju, Crna Gora ima priliku da, putem IPA sredstava, finansira (u finansijski znatno manjem obimu), projekte slične onima iz navedenih fondova, čime se stiču značajna iskustva koja će doprinijeti efikasnom trošenju sredstava strukturnih i kohezionih fondova u skoroj budućnosti. Mart Broj 3

66 66 Sigurno da u svijetu ne postoji zemlja poput Japana, u kojem postoji puno firmi sa viševjekovnom i čak milenijumskom poslovnom tradicijom. Neka od najstarijih japanskih preduzeća preživjela su i više od godina pa, zašto se sada zatvaraju?, pita Joe Pinsker, novinar američkog mjesečnika Atlantik. Američke kompanije kao što su General Electric ili Ford, koje su stare tek nešto oko jedan vijek, izgledaju nam kao drevne kada ih uporedimo sa savremenim novajlijama poput Google-a ili Facebook-a. Ipak, neke japanske firme postoje već stoljećima, dok su neke od njih starije od hiljadu godina ovo su kompanije koje postoje na potpuno drugačijoj vremenskoj skali. Japan je utočište za neke od najstarijih svjetskih preduzeća s kontinuiranim poslovanjem, među kojima je gostionica stara godina kao i 900 godina star proizvođač sakea. I dok ova dugovječnost nije ograničena samo na istočnu Aziju italijanski proizvođač oružja Bereta radi barem od 1526, a proizvođač cimbala i činela Zildjian osnovan je u Turskoj ovakve firme stare poput sekvoja su u Japanu relativno česte. Ova zemlja trenutno ima više od preduzeća starijih od jednog vijeka. Među njima, više je od onih koja su starija od dva stoljeća. Kao tačku poređenja treba navesti Sjedinjene Države, gdje je tek jedna od četiri američke kompanije osnovana još uvek radila u godini, prema podacima američkog Zavoda za statistiku rada. Međutim, tokom protekle decenije, neka od najstarijih japanskih preduzeća su konačno zatvorila svoja vrata. Nedavno je, prodavac morskih plodova Minoya Kichibee star 465 godina je bankrotirao, što je došlo posle vesti da je prošle godine 533 godine stari proizvođač slatkiša Surugaya doživeo sličnu sudbinu. U godini nakon godina u biznisu građevinskom preduzeću za izgradnju hramova Kongō Gumiju je ponestalo novca, pa su ga apsorbovale veće kompanije. Ove tri drevne kompanije, koje su propale u kratkom vremenskom razdoblju, ipak ne predstavljaju trend, mada izgleda da mora postojati neki razlog za to što se desilo ako se dogodi da firma koja je postojala više od hiljadu godina iznenada prestane da postoji. Prvo pitanje koje se postavlja u vezi sa kompanijom kao što je Kongō Gumi jeste: kako je uopšte ovako drevna kompanija ostala i opstala tako dugo na vrhu? Kao prvo, ovakva preduzeća imaju tendenciju da se grupišu unutar industrija koje nikada ne izlaze iz trenda i uvek su aktuelne. Kongō Gumi je specijalizovan za izgradnju budističkih hramova čime je već prilično pouzdano obezbijeđen poslovni rizik u naciji sa snažnom i vitalnom budističkom tradicijom. Prvi hram ove kompanije, u blizini Osake, završen je 593. godine naše ere, a od tada je obnavljan šest puta (obnovu je, naravno, sprovodio Kongō Gumi). Postoji obrazac, rekao je još za Wallstreat Journal pisac William O Hara, autor knjige Vjekovi Uspjeha. Najstarija porodična preduzeća često su uključena u osnovne ljudske aktivnosti: Piće i hrana, brodarstvo, građevinarstvo. Drugi razlog što su ove kompanije našle u Japanu pogodno tle za širenje i opstanak je zbog načina na koji se porodična preduzeća po tradiciji nasleđuju i prelaze na mlađe naraštaje. Generacijama važi pravilo da japanski vlasnici preduzeća obično cijele kompa- Analiza Zašto nestaju najstarije japanske kompanije? Broj 3 Mart 2015.

67 67 nije zavještaju u nasljedstvo svojim najstarijim sinovima, a tu je i tri metra dugačak svitak iz 17. stoleća, u kojem se mogu pratiti svi prethodni vlasnici Kongō Gumi. Međutim, ono što njeguje ovakvu izuzetnu korporativnu dugovječnost jeste to da je vlasnicima dozvoljen izvjestan manevarski prostor u slučaju da nemaju povjerenja u svoje potomstvo i njihove sposobnosti da preuzmu kormilo: Tada bi mogao da usvoji sina, koji bi često sklapao brak unutar vlasničke porodice i na taj način ušao u posao. - Kontinuitet je ona komponenta koja je sigurno pomogla učvršćivanju običaja usvajanja (odraslih) sinova, čime bi se obezbjeđivalo dalje obavljanje biznisa: izmještanjem prirodnih sinova onda kada se na direktno potomstvo ne gleda kao na dovoljno valjano za kontinuitet posla kaže Mike Smitka, profesor ekonomije na Univerzitetu Washington i Lee. Često se misli da najstarije japanske kompanije vode predstavnici porodičnih loza, ali je već i njihov naziv porodična firma pogrešan. Kontinuitet je djelimično fiktivan, kaže Smitka. Jedno istraživanje iz je pokazalo da u Japanu biznise vode mahom oni koji imaju usvojene nasljednike, i da su takve firme dosledno nadmašile one kojima upravljaju direktni krvni naslednici. Ova činjenica ujedno objašnjava i bizarnu statistiku o japanskom porodičnom životu: Za razliku od Sjedinjenih Država, gde se uglavnom usvajaju djeca, u 98 odsto slučajeva japanskih usvajanja to su muškarci između 25 i 30 godina. Svoje sinove ne možete izabrati, ali posinke možete, kaže japanska izreka. Dakle, ako su već uspjele da prebrode prvih pet stotina ili čak hiljadu i po godina, zašto bi bilo koja od ovih kompanija kolabirala baš danas? Najjači argument i objašnjenje imaju veze sa tim kako je japanska vlada promijenila način na koji tretira kompanije koje su u finansijskim problemima, kaže Ulrike Schaede, profesorka japanskog biznisa na U.C. u San Dijegu. Istorijski gledano, kaže ona, japanske banke su donedavno bez razmišljanja pomagale čak i najbeznadežnijim biznisima. - Između i godine, bilo je samo oko 72 japanske kompanije koje su bankrotirale. Razlog za ovako mali broj bankrotiranih firmi leži u tome što se pretpostavljalo da banke treba da ih izvuku, kaže Schaede. A onda je u Japanu prošao Zakon o stečaju (poput američkog poglavlja 11 Zakona o poslovanju) bankrot koji omogućava restrukturisanje firme, da bi četiri godine kasnije bio prepisan i zakon iz koji omogućava likvidaciju preduzeća. Ovo je promijenilo već tradicionalno podrazumijevanu sudbinu poremećenih biznisa. Japanske kompanije koje ne funkcionišu dobro više nisu dobijale pomoć od kreditora, osim ako već unaprijed nisu imale solidan plan za poslovnu promjenu nabolje, poentira Schaede. Ove starodrevne kompanije kao što je Minoya Kichibee koja je prodavala usoljene iznutrice lignji, primenjujući 350 godina stari recept po tradiciji su se oslanjale na pouzdanost banaka koje ih kreditiraju i pozajmljuju im novac, čak i ako njihovi proizvodi nisu optimizovani za savremeni svijet. - Ako se kapitalizam tiče slobodnog ulaska u biznis kao i slobode izlaska iz njega, Japan sada ima i zakonski obezbijeđen slobodan izlaz, kaže ona. Njena je pretpostavka da su starinske kompanije mogle da ostanu u poslu čak 15 godina nakon usvajanja novog zakona, jer je stara bankarska kultura Japana dosad bila žilava i dalje se održavala u životu (a time i kompanije kojima je pozajmljivala novac). Ako izlazite iz starog sistema i ulazite u novi, to se neće promijeniti tek tako, preko noći, objašnjava Ulrike Schaede. Čak i ako su stečajni zakoni najlogičnije obrazloženje zbog čega su ove kompanije na kraju bankrotirale, bivajući isključene iz savremenog biznisa, ovo nije i jedina istina. Takođe je vrijedno napomenuti da su japanske kulturne norme naročito erodirale u poslednjih nekoliko decenija, što se može ispostaviti kao problem za preduzeće koje prodaje nešto egzotično, poput tradicionalno pripremljenih iznutrica lignji. - Japanski Milenijumovci u stvarnosti nisu toliko zainteresovani za tradicionalnu japansku kulturu kao što su to bili njihovi roditelji, bake i deke, kaže William Rapp, profesor biznisa u Institutu za Tehnologiju New Jersey. Kako starije generacije vremenom odumiru, tako, jednostavno, izumire i tržište za njihove proizvode više ne postoji dovoljno potražnje koja bi održala poslovanje ovakvih starovremskih firmi. Japan je takođe počeo da zauzima drugačiji stav i prema braku, usvajanju i nasljedstvu. Ovo takođe znači da, vjerovatno, postaje i teže regrutovati mlade ljude da uđu u malu firmu pod pretpostavkom da će se oženiti ćerkom njenog predsjednika, kaže Mike Smitka. Mart Broj 3

68 68 Vladimir Gligorov MMF preporučuje Ništa se ili ništa dobro neće postići smanjenjem javne potrošnje, ako se ne povećaju privatna ulaganja. Čemu zapravo služi Međunarodni monetarni fond? Uopšteno govoreći, da pomogne u održavanju makroekonomske ravnoteže. Tu se, prije svega, misli na eventualne probleme sa izmirivanjem međunarodnih obaveza, gdje MMF igra ulogu svjetske centralne banke. Ukoliko zemlja članica ima problema sa stranim dugom, recimo jer ne može da ga refinansira pod održivim uslovima, MMF nudi kredit kako ne bi došlo do stanja sličnog bankrotstvu preduzeća ili banaka, dakle do docnje ili odustajanja od vraćanja dospjelog duga. Ukoliko je riječ o trenutnoj krizi likvidnosti, taj kredit ne mora da bude uslovljen nekim posebnim uslovima, osim što mora biti vraćen tačno pod onim uslovima pod kojima je i uzet. Ukoliko, međutim, postoji rizik da se dug neće moći vratiti pod postojećim privrednim uslovima, gdje spada i privredna politika, kredit se uslovljava promjenama, prije svega, u privrednoj politici. I MMF i zemlja koja s njim sklapa sporazum finansijske ili samo tehničke podrške imaju interes da uslove ispunjenje tog sporazuma i promenama u uslovima privređivanja, takozvanim strukturnim reformama. Razlog za to je što se time stabilizuju očekivanja svih privrednih subjekata, bilo da je riječ o preduzetnicima ili zaposlenima ili domaćinstvima. Takođe, kako građana, tako i stranaca. To se obično navodi kao doprinos, recimo, stendbaj aranžmana na visinu rizika, koja ne utiče samo na ulaganja, već i na zaposlenost, plate i potrošnju. Ima možda smisla ukazati na to da su zemlje članice Međunarodnog monetarnog fonda vlasnici te ustanove. To što se često MMF krivi za, recimo, povećanu štednju ili za promene tržišne regulative koje imaju negativne posljedice po pojedine privredne grane ili na zaposlene, to je jednim dijelom u skladu sa tim odnosom vlasnika i njegove banke. Cilj je da vlada koja sprovodi mjere štednje ili smanjuje broj zaposlenih ili sprovodi reforme na tržištu rada ili privatizuje državna preduzeća, da ona ne izgubi potrebnu podršku prije nego što sprovede bar jedan dio od nameravanih mjera reformi i promjene privredne politike. Naravno, nije lako uspostaviti i održati ravnotežu između prebacivanja odgovornosti na MMF i razočaranja u nedostatak suverenosti sopstvene vlade. Što takođe utiče na sadržaj samog sporazuma i na način na koji se objašnjava i sprovodi. Pogledajmo sada najnoviji stendbaj aranžman Srbije sa Međunarodnim monetarnim fondom. Finansijska se podrška ne ističe u prvi plan, a ne kaže se ništa ni o održivosti platnog bilansa. U centru pažnje su fiskalna i finansijska konsolidacija i strukturne reforme. Kod ovih posljednjih se najviše ističe reforma javnog sektora. Kod toga nema mnogo toga novog, bar kada je riječ o rješavanju problema nesolventnih državnih preduzeća. Veća se pažnja posvećuje javnim finansijama i bilansima preduzeća i banaka. I jedno i drugo je od značaja samo po sebi, ali posredno ima posljedice i po stabilnost platnog bilansa i zapravo je u vezi sa solventnošću zemlje prema stranim poveriocima. Značajan dio javnog duga je u stranom novcu, dakle strani je dug, a i dugovi preduzeća i banaka takođe su u ne maloj mjeri obaveze prema stranim povjeriocima. Tako da je i ovaj sporazum u velikoj mjeri usredsređen na održavanje platno-bilansne ravnoteže, što i jeste prevashodan zadatak Međunarodnog monetarnog fonda. Posebno je značajno to što MMF gotovo sa istom zabrinutošću ističe problem fiskalnog deficita i nenaplativih potraživanja u bankama. Ovo iz sledećeg razloga: ništa se ili ništa dobro neće postići smanjenjem javne potrošnje, ako se ne povećaju privatna ulaganja. Pogotovo ukoliko se poveća teret oporezivanja, čak i ako je samo riječ o boljoj naplati. A privatna ulaganja se neće povećati ukoliko banke ne mogu da povećaju kreditiranje zato što imaju veoma velika nenaplativa potraživanja i zaračunavaju visoke kamate na nove kredite, usljed čega će tražnja za njima biti mala, osim ako ih budžet ne subvencionira, što MMF neće preporučiti. Stanje u finansijskom sistemu, čini se da vjeruje MMF, ograničava i centralnu banku, koja bi inače mogla da pomogne nižim kamatama, a i trebalo bi da to učini. Ako se tome dodaju i preporuke da se državna i javna preduzeća skinu sa finansijskog i fiskalnog tereta, to zaokružuje preporuke ili obaveze po ovom programu. Koji će biti njegovi efekti zavisi u najvećoj meri od primjene. Ako bi se ona zaustavila samo na smanjenju javne potrošnje, to ne bi nikako bilo dobro, ili bar ja tako razumijem saopštenje Međunarodnog monetarnog fonda. Broj 3 Mart 2015.

69 69 Počeci turizma Turisti dočekivani muzikom U prvoj polovini 19. vijeka stvaraju se povoljniji uslovi za dolazak i boravak stranaca na prostoru današnje Crne Gore. Tome je doprinijela redovna brodska linija na relaciji Trst- -Kotor uspostavljena je godine. Poseban značaj za razvoj turizma imao je put Kotor-Njeguši-Cetinje-Rijeka Crnojevića, završen 1881., koji je produžen do Podgorice deset godina kasnije, dok je saobraćajnica Rijeka Crnojevića-Virpazar izgrađena godine. U periodu Crnu Goru je, prema nepotpunim podacima, posjetilo ili pisalo o njoj oko 50 inostranih naučnika, književnika, putopisaca i 20-tak sa prostora bivše SFRJ. Nigdje čovjek ne može biti primljen prijatnije i ljubaznije nego u gostoprimnoj crnogorskoj kolibi, pisao je njemački putopisac H. Štiglic, a iz tog perioda ostali su mnogobrojni zapisi o prirodnim ljepotama Crne Gore te životu i istoriji našeg stanovništva. Do izgrađeni su prvi smještajni kapaciteti za turiste. Hotel Grand na Cetinju, tadašnja Lokanda, izgrađen je akcionarskim kapitalom godine. Imao je restoran i osam soba i bio prva moderna građevina na Cetinju. Po završetku oslobodilačkih ratova počinje period organizovanog turizma u Crnoj Gori. Samostalna i međunarodno priznata Crna Gora pobudila je veliko interesovanje stranaca o čemu govori povećani promet inostranih turista. Cetinje je u ovom periodu bilo važno područje organizovanog turizma koje tada dobija nekoliko značajnih turističkih objekata, hotele: Crna Gora, Lovćen, Njegoš, Obod, Petrograd, Beograd, Central, Kraljević Marko i druge kao i brojne gostionice i pansione. U Cetinju su od do tokom cijele godine radila četiri hotela i 62 kafane. Ovaj grad je i (prema nepotpunim podacima) posjetilo najviše Francuza, a od 1889 do u prijestonici je boravilo turista, godišnje Najveća posjeta zabilježena je turista i , najbrojniji su bili Austrougari, potom, Turci, Italijani i Njemci, a u malom broju stizali su i Japanci, Rusi, Amerikanci, Šveđani, Švajcarci i drugi. Prvi turisti u Baru bili su Čehoslovaci, a u Virpazaru Italijani koji su dolazili organizovano i najviše ih je zanimao lov i ribolov na Skadarskom jezeru. U ovom periodu započeli su organizovani dolasci turista u grupama po 250 koji su pristizali parobrodima (od Rijeke Crnojevića do Plavnice, Virpazara i Skadra), potom diližansama i na konjima, a od automobilima. Npr. turisti iz Beča, su Crnu Goru obilazili automobilima, dok su posjetioci iz češke napravili izlet koristeći 24 kočije. Najveći broj turističkih putovanja počinjao je u Kotoru, a završavao na Cetinju, ali su organizovani i izleti na Skadarsko jezero i Lovćen, turisti su posjećivali i Obod, Podgoricu, Duklju... Turiste su na Cetinju dočekivali vojnom muzikom u hotelima, organizovanjem koncerata i igranki, a knjaz je primao delegacije pojedinih turističkih grupa. Tradicionalno gostoprimstvo Crnogoraca privlačilo je turiste koji su o tome pisali pa je i tako Crnu Goru upoznala Evropa čiji su stanovnici poželjeli da posjete našu državu. U Herceg Novom otvoren je pansion Evropa, potom, Bella Vista, Lovćen i drugi, a u Kotoru hotel Grac. U Zelenici je izgrađen prvi hotel Pansion na zelenoj plaži vlasništvo dr Antala Mađara iz Budimpešte. Ovaj objekat je kasnije nazvan Hotel Plaža i po izgledu, funkcionalnosti, nivou usluga i hortikulturnom okruženju bio je za ono vrijeme savremen i interesantan objekat (dr Miljan Radović). Hotel je organizovao izlete za turiste i posvećivao veliku pažnju obuci i školovanju ugostiteljskog kadra. Mladići iz ovog mjesta odlazili su na usavršavanje u SAD i Francusku. Hotel Boka izgrađen je godine i imao je 50 kreveta i park sa 80 vrsta biljaka iz tropskih i suptropskih krajeva. Početkom 20. vijeka Ulcinj je na Pristanu dobio prvu gostionicu, a zatim manji hotel Grand. Za afirmaciju turizma značajno je i objavljivanje prvog turističkog vodiča Cetinja koji je štampan u Marselju, zatim knjige»kompas putovanja«objavljene u Lajpcigu, turistički vodič Boke Kotorske odštampan na je njemačkom jeziku u Minhenu 1906, a pojavila se i brošura o Herceg Novom i Zelenici. (Izvor:Ekonomska istorija Crne Gore dr Branislav Marović) Mart Broj 3

70 70 The Times Casa del Mare najbolji butik hotel na Balkanu Londonski list The Times napravio je selekciju 20 najboljih butik hotela na Balkanu, a hercegnovskom hotelu Casa del Mare dodijelio laskavu titulu - prvo mjesto. Novinarka Anabel Torpe napisala je da se radi o hotelu savršenom za romantični boravak, gdje možete doživjeti sve što poželite, od jutarnjeg časa joge do koktela na zalasku sunca. Hotel je dobio i domaću nagradu Wild Beauty Award, za najbolji mali hotel na primorju. Pored promocije ovog i još nekoliko hotela iz regiona, novinarka The Times -a promoviše i Crnu Goru kao destinaciju koja se mora posjetiti, zemlju divlje ljepote i toplog gostoprimstva. Broj 3 Mart 2015.

71

72