PUNIM DIPLOME. Zbunimi si element i rëndësishëm në të folurën e fëmijës

Transcription

1 UNIVERSITETI I GJAKOVËS FEHMI AGANI FAKULTETI I EDUKIMIT PROGRAMI PARASHKOLLOR PUNIM DIPLOME Zbunimi si element i rëndësishëm në të folurën e fëmijës Mentorja: Prof. ass. Dr. Sindorela Doli Kryeziu Kandidatja: Elinda Rexha Pruthi Gjakovё,

2 Nëse nxënësit nuk mund të mësojnë në mënyrën si i mësojmë ne, atëherë le të mësojnë në mënyrën si mësojnë ata...keroll En Tomlison. 2

3 FALËNDERIM Në radhë të parë dëshiroj të falënderoj mentoren time lidhur me bashkëpunimin reciprok dhe produktiv gjatë kryerjes së këtij punimi diplome, e cila me këshillat e saj më inkurajoi, frymëzoi e motivoi, për të arritur deri në përfundimin e këtij punimi, shumë të rëndësishëm për mua. Falënderoj koleget e mia të kopshtit, të cilat më dhanë ndihmesën e tyre profesionale, lidhur me disa nga specifikat e të folurit të fëmijëve të grupmoshave të ndryshme. Një falenderim të veçantë, meritojnë edhe prindërit dhe fëmijët e kopshtit të fëmijëve Dielli në Gjakovë, të cilët pranuan të ishin pjesë e anketave të ndryshme. Një falëndërim i veçantë, për të cilin është e vështirë të gjej fjalët më me peshë, të gjej fjalët që shprehin mirënjohje të thellë, për përkrahjen, motivimin, mbështetjen e pakushtëzuar dhe ndihmën sistematike i kushtohet familjes sime. Uroj që së shpejti të kompensoj kohën e humbur me ta, megjithëse imazhet e tyre ishin në çdo fletë të këtij punimi. 3

4 ABSTRAKTI Ky punim mbështetet në argumentin se zhvillimi i fëmijëve mund të stimulohet, nxitet dhe përshpejtohet nëpërmjet teknikave të përshtatshme të mirërritjes. Qëllimi i këtij studimi është të hulumtojë ndikimin e bashkëpunimit dhe ndërveprimit të fëmijëve në kopsht, gjatë periudhës së fëmijërisë së hershme. Fokusimi kryesor i këtij punimi është zhvillimi gjuhësor i fëmijëve, duke përfshirë edhe elemente të ndryshme gjuhësore, siç janë zbunimet që ndikojnë jo vetëm brenda për brenda fushës së gjuhës, por ato na shfaqen të ndërlidhura dhe në korrelacion edhe me fusha të tjera zhvillimore. Një rol dhe rëndësi të veçantë për fëmijët e kësaj periudhe luan edhe loja, si faktor esencial i zhvillimit të gjithëmbarshëm. Pjesë e këtij punimi ishin njëzetë fëmijë të grupmoshës prej 4-6 vjeç, që sipas Kurrikulës i takojnë periudhës së zhvillimit në fëmijërinë e hershme. Studiues të ndryshëm këtë periudhë e kanë paraqitur si periudhën themeltare të jetës së njeriut, kur edhe rrënjoset dhe formohet 80% e personalitetit të tyre, gjersa 20 % i takon pjesës tjetër të zhvillimit të njeriut. Rezultatet nga hulumtimet e ndryshme, zhvillimin jetësor të njeriut e krahasojnë me një ndërtesë dhjetëkatëshe, me ç rast tetë katet e para i takojnë periudhës së fëmijërisë së hershme, gjersa dy të tjerat pjesës tjetër të jetës së njeriut. Fjalët kyçe: zhvillimi gjuhësor, fjalët mikluese (zbunimet), loja, të folurit, komunikimi. 4

5 TABELA E PËRMBAJTJES ABSTRAKTI... 4 HYRJE... 6 Objekti dhe qëllimi i punimit...7 Metodologjia dhe metodat e kërkimit... 8 Baza teorike e punimit... 9 Ndërtimi i punimit KAPITULLI I KËNDVËSHTRIME TEORIKE MBI ZHVILLIMIN E GJUHËS DHE KOMUNIKIMIT Pikëpamje teorike mbi zhvillimin e gjuhës në fëmijërinë e hershme Teoria nativiste e zhvillimit gjuhësor Teoria bihejvioriste e zhvillimit gjuhësor Teoria konstruktiviste (konjitiviste) e zhvillimit gjuhësor Teoria interaksioniste Rëndësia e formimit gjuhësor në fëmijërinë e hershme Zhvillimi i gjuhës dhe të folurit...27 KAPITULLI II FORMIMI I TRAJTAVE ZBUNUESE SI RRJEDHOJË E KONTAKTEVE SOCIALE Këndvështrim zbunimesh gjatë komunikimit përmes lojës KAPITULLI III ROLI DHE RËNDËSIA E ZBUNIMEVE SI ELEMENTE GJUHËSORE Përdorime zbunimesh në kuadër të emrave vetjakë të njerëzve

6 PËRFUNDIME...40 REKOMANDIME...42 SHTOJCA...43 Pyetësori...43 REFERENCAT

7 HYRJE Zhvillimi i individit na paraqitet si një proces mjaft kompleks, i cili fillon që në periudhën prenatale dhe vazhdon përgjatë gjithë jetës së njeriut. Ai përfshin segmente të ndryshme zhvillimore, ku përfshihen zhvillimi fizik, motorik, konjitiv, perceptiv, social, emocional, moral, gjuhësor etj., të cilët janë domosdoshmërisht të lidhur dhe të ndërvarur mes vete. Zhvillimi si proces i rritjes ndodh vetvetiu, me kalimin e viteve, mirëpo në anën tjetër ai ndikohet edhe nga rrethanat dhe kushtet e stilit të jetesës, të cilat mund ta nxisin dhe ta përshpejtojnë, ashtu sikurse edhe mund ta pengojnë apo ngadalësojnë atë. Studiues të ndryshëm mbështesin pikëpamje të llojllojshme lidhur me zhvillimin e njeriut, e gjithashtu edhe atë të procesit të të folurit të individit. Sipas tyre, qasje të tilla që ndikojnë në zhvillimin e individit mund të jenë të lidhura me faktorë gjenetikë apo socialë, ku disa përkrahin natyrën e trashëguar të zhvillimit të individit, ndërsa shumë të tjerë favorizojnë ndikimin e rrethit social në zhvillimin e individit. Kohët e fundit studiuesit gjithnjë e më shumë po bashkojnë idetë e tyre në një qasje të vetme, që ndërthur të dyja, e cila mbështet idenë se në të vërtetë, të dy këta faktorë janë të lidhur ngushtësisht me njëri-tjetrin (Karaj, 2004). Ky punim ka në fokus zhvillimin gjuhësor të fëmijës, si dimension i sferës konjitive, ku do të mundohemi që përmes fakteve të argumentojmë se qasja më e përshtatshme për zhvillimin e individit është ajo e kombinimit të natyrores me shoqëroren, por duke mos lënë anash edhe stimulimin përmes metodave dhe tenikave të ndryshme të përshtatshme. Në këtë punim është studiuar sesi mund të përmirësohet përmirësimi i aftësive gjuhësore, përmes disa prej faktorëve që ndikojnë dhe i nxisin ato, siç janë loja dhe bashkëveprimi mes fëmijëve dhe atë që në fazat e hershme të zhvillimit jetësor. Vëzhgime të kohëpaskohshme të zhvillimit gjuhësor janë bërë me fëmijë të moshës parashkollore (4-6 vjeç), që përkon me fëmijërinë e hershme, nga mosha 2 deri në 6 vjeç (Karaj, 2004). Vetëm pasi të jetë plotësuar kushti biologjik, është e mundshme që të krijohen kushte për zhvillimin gjuhësor, i cili mbështetet nga mirërritja dhe mjedisi social. Individët duhet të dëgjojnë gjuhën e folur, që të mund të mësojnë apo ta imitojnë atë. Mundësia që do të diskutohet 7

8 në mbështetje të këtyre aftësive është një komponent i rritjes së mirë dhe socializimit, që në rastin tonë nënkupton të zhvilluarit e gjuhës përmes lojës së përbashkët. Teksa e shikoni fëmijën tuaj të kalojë përmes procesit të magjishëm të përvetëesimit të gjuhës, do ta vëreni duke bërë bashkëshoqërime mes sendeve dhe tingujve që i përshkruajnë ato, të pasuara nga më shumë rrjete dhe lidhje bashkëshoqëruese të ndërlikuara...është e rëndësishme të vërehet se fjalitë janë veçoria e fundit e gjuhës së folur, që përvetësohen dhe përdoren (Buzan, 2007). Pra, gjuha e folur, mund të thuhet se mësohet nga ndërveprimi i fëmijës me të rriturit që kujdesen për të, qofshin ata prindërit apo kujdestarët e tij. Kontakti sa më i hershëm me tingujt, ushtrimi i shprehive gjuhësore, eksperienca e vazhdueshme janë disa nga elementet që nevojiten për të mësuar gjuhën që fëmija do të flasë. Studiuesit apo më mirë të themi njerëzit përgjithësisht, gjithnjë e më shumë po shprehin interesime për zhvillimin gjuhësor të fëmijëve dhe procesin e të mësuarit të gjuhës. Një pjesë e madhe e tyre mendojnë se fëmijët e mësojnë gjuhën duke imituar gjuhën e të rriturve. Meqë kjo është diçka e pamohueshme dhe mëse e vërtetë, atëherë si është e mundur që shumica e fëmijëve krijojnë fjalëformime të padëgjuara më parë nga të rriturit?! Në të folurën e fëmijëve ndeshin gabime gjuhësore ku përgjithësohen rregullat gramatikore, si për shembull: në vend të formës së saktë gramatikore të shumësit, djemtë ndeshim djalat, në vend të kuajt ndeshim kalat, në vend të qentë ndeshin qenat, në vend të ujqtë ndeshim ujkat (ukat). Shembuj gabimesh në fjalëformime ndeshim edhe te foljet si p.sh.: në vend të ndenj-a ndeshim rriva, në vend të pashë e ndeshim trajtën e gabuar pava etj. Lidhur me zhvillimin e gjuhës dhe komunikimit, teori të ndryshme na paraqiten me këndvështrime të ndryshme, për të cilat do të bëjmë fjalë në kapitujt në vazhdim. Objekti dhe qëllimi i punimit Shqetësimet, interesimet dhe vëmendja e studiuesve dhe specialistëve të ndryshëm i referohen një çështjeje të përbashkët dhe thelbësore, e cila është zhvillimi dhe përvetësimi i gjuhës në fëmijërinë e hershme. Hipotezat që kemi ngritur janë se: 8

9 HA. Fëmijët zhvillojnë të folurit përmes lojës dhe HB. Emrat vetjakë të njerëzve i ndeshin në formë zbunimesh. Hulumtimi rreth gjuhës së fëmijëve të grupmoshës 4-6 vjeç, e veçanërisht, i njohurive, zotësive (kompetencave) dhe shprehive gjuhësore e komunikuese, në këndvështrim të zhvillimit gjuhësor dhe të përdorimit të zbunimeve, përbën qëllimin e punimit tonë. Me pak fjalë, synojmë t u përgjigjemi pyetjeve problemore: se si i përdorin njohuritë, zotësitë dhe shprehitë gjuhësore e komunikuese nxënësit e grupmoshës 4-6 vjeç në ligjërimin e folur gjatë lojës së përbashkët në kopsht? Gjatë bisedave të ndryshme, këta fëmijë a përdorin trajta zbunuese? Cilat janë disa nga format e përdorimit të zbunimeve? Çfarë lloj emrash zbunues ndeshim? A dallojnë ata sipas gjeneratave? Qëllimit tonë i bashkëngjiten edhe synime të tjera që lidhen me trajtimin e të folurit si shprehi më vete, për veçantitë që barten dhe pasqyrohen gjatë mësimit dhe përvetësimit të gjuhës përmes lojës. Gjatë ndërveprimeve dhe bashkëbisedimeve në mes të fëmijëve konstatohen dhe vlerësohen mangësi, vështirësi e gabime gjuhësore e ligjërimore, si dhe vërehen arritjet gjuhësore brenda stadeve të ndryshme të zhvillimit moshor. Kështu objektivat tona në këtë punim janë që: -Të përshkruhet ndikimi i lojës në zhvillimi gjuhësor, te fëmijët prej 4-6 vjeç. -Të gjenden format e përdorimit të zbunimeve, te emrat vetjakë të njerëzve. Këto konstatime, analiza e interpretime mbi problemet e hasura gjatë vëzhgimit dhe studimit të shprehive të të folurit na shpiejnë në përfundime në formë sugjerimesh konkrete për trajtimin e gjendjes, duke mos mbetur si fjala e fundit e padiskutueshme. Metodologjia dhe metodat e kërkimit Për realizimin e këtij punimi kemi përdorur tri metoda kryesore, atë: përshkruese, krahasuese dhe analizuese. Metoda përshkruese është zbatuar përgjatë gjithë punimit. Metodat janë përzgjedhur në varësi të objektit dhe qëllimi të punimit, çështjeve dhe synimeve të trajtuara në kapitujt e tij. Fillimi i punimit është fokusuar në literaturën teorike, të nxjerrë nga burime të ndryshme, gjithmonë duke u bazuar në qëllimet dhe objektivat e studimit. Shqyrtimi i literaturës përmes materialeve teorike na ka ndihmuar për të përshkruar, analizuar dhe interpretuar 9

10 materialin e përfituar empirik. Në kapitullin e parë, janë përdorur metoda e përshkrimit dhe e krahasimit. Sa i përket literaturës teorike jemi mbështetur në dy trajtime kryesore që lidhen me objektin tonë të hulumtimit dhe studimit: gjenerativiste dhe konjitiviste. I kemi përshkruar dhe interpretuar ato sipas hipotezave, këndvështrimeve e koncepteve që lidhen me objektin e këtij punimi, dhe duke i përqasur me njëra-tjetrën. Pra, është zbatuar metoda krahasuese. Metoda krahasuese është përdorur edhe në çështje të tjera të këtij punimi, duke na ndihmuar për të ndriçuar e thelluar dukuri të caktuara të natyrës gjuhësore, psikogjuhësore e didaktike që lidhen drejtpërdrejt me këtë objekt hulumtimi e studimi. Në kapitullin e dytë dhe të tretë është zbatur analiza përshkruese dhe krahasuese. Është përshkruar e paraqitur materiali leksikor dominant gjatë bashkëbisedave dhe ndërbisedave me fëmijët parashkollor me qëllim të vlerësimit të fjalorit të tyre në stadin paraoperacional. Është vëzhguar se si ndikon loja jo vetëm në zhvillimin gjuhësor, por edhe në fusha të tjera të zhvillimit të fëmijës. Në kapitullin e tretë është përshkruar prezenca e zbunimeve në fjalorin e fëmijëve, mënyra e përdorimit të tyre dhe më tej përmes një pyetësori të bërë është vërtetuar se si zbunimet arrijnë të mbijetojnë te disa njerëz pothuajse gjatë tërë jetës, që nga fëmijëria e në vazhdimësi. Trajtat zbunuese të emrave vetjakë mashkullorë në të shumtën kanë kaluar edhe në patronime. Baza teorike e punimit Ekzistojnë studime të shumta me trajtesa të volitshme teorike dhe praktike, sipas të cilave jemi munduar të ndërtojmë një drejtim teorik, në të cilin edhe do të bazohet objekti dhe synimi i këtij punimi. Formimi i shprehive të të folurit dhe komunikimit në kuadër të lojës dhe përdorimi i fjalëve të ndryshme zbunuese te fëmijët parashkollorë do të përbëjë objektin e këtij punimi, trajtimi i të cilit do të mbështetet fillimisht në dy qëndrime teorike gjuhësore e psikologjike: gjenerativiste dhe konjitiviste. Jemi bazuar në këto teori me arsyen se në njërën anë do të mundohemi të realizojmë objektivin tonë lidhur me zhvillimin e gjuhës përmes lojës nga ana e fëmijëve parashkollorë, dhe në anën tjetër se përmes këtyre teorive ne synojmë të përfshijmë paraqitje të ndryshme të përdorimit të mjeteve të gjuhës, siç janë në rastin tonë fjalët mikluese ose zbunimet. Përmes këtij objekti të studimit ne do të mundohemi të përçojmë njohuri të reja mbi zhvillimin e gjuhës në fëmijërinë e hershme, si dhe të përforcojmë rëndësinë e saj, si mjetin kryesor të komunikimit ndërnjerëzor. Në këtë kuptim, të dyja qëndrimet teorike përplotësojnë njëra-tjetrën, sepse bashkohen në përfundime të caktuara. 10

11 Pohimet e Çomskit, se të mësuarit e gjuhës, te njeriu administrohet dhe realizohet nga posedimi i një mekanizmi të lindur, ngjallën interes në mjedisin shkencor e gjuhësor. Qëndrimet e tij bazoheshin në hipotezën se, qeniet njerëzore e posedojnë dhe e zotërojnë aftësinë e të folurit, si një kompetencë dhe zotësi të lindur të të mësuarit të gjuhës. Prirja e kësaj hipoteze për të rrokur aspektet psikike dhe biologjike mbështetet në të dhënat me natyrë neuro-fiziologjike dhe gjenetike që ofrohet nga neurolinguistika. Sipas saj, përftimi i gjuhës, e veçanërisht i gramatikës, realizohet, duke u bazuar në atë që njerëzit që në lindje i gëzojnë disa aftësi specifike njerëzore, si: intuita gjuhësore me saktësitë apo pasaktësitë gramatikore të një fraze, në raport me intuitën njohëse, që përfshin përvojat e jetuara dhe të mësuara. Kjo intuitë gjuhësore, sipas Çomskit shpjegohet si pjesë e ndonjë përbërësi të lindur të mendjes, i njëjti përbërës me të cilin shpjegohet shpejtësia e përftimit dhe mësimit të gjuhës nga fëmija dhe aftësia e tij për të formuar thënie të reja mbi bazën e një përvoje gjuhësore të copëzuar dhe të kufizuar (Graffi, 2010). Në bazë të një qëndrimi të tillë të Çomskit vetëdija metagjuhësore formohet e zhvillohet varësisht prej njohurive që ka fëmija mbi gjuhën, ose thënë ndryshe, falë aftësisë së tij për ta zotëruar e përdorur gjuhën si sistem njohës të lindur e jo të fituar. Sipas kësaj teorie, Çomski e shpërfilli rolin dhe rëndësinë e mjedisit të jashtëm gjuhësor, pastaj edhe përvojat gjuhësore e konjitive që fëmija i ndërton nga komunikimi dhe bashkëveprimi me bashkësinë gjuhësore e sociokulturore, së cilës i përket. Ndër të tjera, Çomski e argumenton hipotezën e tij me konceptin e varfërisë së stimulit, i cili lidhet me faktin se fëmija e përfiton gjuhën pa qenë nevoja e pranisë dhe përkujdesjes gjuhësore të një folësi më të rritur amtar. Sipas tij ndodh që gjuha e të rriturit mund të shfaqet me mangësi shprehëse ose edhe me gabime shqiptimore, gramatikore, leksikore e semantikore, të cilat mund të mos mund ndikojnë në gjuhën apo ligjërimin e fëmijës. Nga ana tjetër, fëmija, duke reflektuar mbi gjuhën, më së shumti, e përmirëson vetë atë, pa qenë të nevojshme ndërhyrjet a këshillat e një të rrituri për gjuhën që ai përdor. Sipas këtij qëndrimi teorik mund të pohohet se, fëmija gjuhën dhe gramatikën e përfton natyrshëm si dhunti e një programimi të lindur gjenetik, karakteristik vetëm për qeniet njerëzore. Në anën tjetër qëndrimi konjitivist me përfaqësues Piazhenë theksonte, se gjuha është rezultat i drejtpërdrejtë i zhvillimit kognitiv (Karaj, 2004, p. 233). Ai theksonte rëndësinë e njohurive të reja që fëmija përfton nga bashkëveprimi dhe komunikimi me mjedisin gjuhësor, ndër të cilat janë familja, shkolla e shoqëria. Njohuritë e reja fëmija i sistemon duke i gërshetuar me njohuritë e mëparshme për t i përdorur më pastaj në momente të caktuara komunikimi me të tjerët. Një 11

12 mënyrë e tillë, fëmijëve iu ndihmon t i pasurojnë përvojat e tyre njohëse, por edhe të formohen, zhvillohen dhe pasurohen gjuhësisht. Piazhe e sheh aftësinë e fëmijës për të përfaqësuar mendërisht veprimet, si një bazë të domosdoshme për zhvillimin e gjuhës. Apo kur fëmija të ketë formuar një skemë mendore, ai mund ta emërtojë atë. Piazheja vë në dukje se zhvillimi i disa koncepteve logjike, shpesh, i paraprin të mësuarit të fjalëve dhe fjalive që lidhen me këto koncepte (Karaj, 2004, p. 233). Sipas Piazhesë, proceset e të menduarit ndryshojnë në mënyrë rrënjësore, por të ngadaltë, që nga lindja e deri në moshën e pjekurisë, sepse ne gjendemi në një përpjekje të vazhdueshme për të kuptuar botën që na rrethon (Woolfolk, 2011). Në moshën 2 deri në 5 vjeç, shumica e fëmijëve e zhvillojnë aftësinë e përqendrimit për një kohë të caktuar, aftësinë e identifikimit të informacionit tashmë të ruajtur në kujtesë, rikujtimit të informacionit të vjetër dhe rindërtimit të tij për ta përdorur në çaste adekuate. Për shembull, një 4 vjeçar mund të kujtojë se çfarë ka bërë gjatë pushimeve verore dhe t ia rrëfejë përvojat e tij shokut të vet. Në moshën 2 5 vjeç fillon edhe formimi i kujtesës afatgjatë: kjo ndoshta është edhe arsyeja, për të cilën shumica e njerëzve nuk kujtojnë asgjë nga fëmijëria para moshës 2 3 vjeç. Nënstadi tjetër i stadit paraoperacional të Piazhesë është ai i të menduarit intuitiv, i cili shtrihet në moshën 4 7 vjeç. Fëmijët e kësaj moshe mësojnë duke bërë pyetje si Pse? dhe Si?. Piazheja e ka quajtur këtë stad intuitiv sepse duket se fëmijët janë aq të sigurt për njohuritë që kanë, saqë janë të pandërgjegjshëm për mënyrën sesi e fituan këtë njohuri në fillim. Lidhur me aftësinë komplekse të zhvillimit gjuhësor studiuesit, gërshëtojnë qasjen natyrore me qasjen e mirërritjes. Shumë nga ta mbështesin idenë se praktika, përdorimi i gjuhës, imitimi dhe korrektimi i gabimeve sa herë që fëmija ndërvepron me të rriturit, sigurojnë përvetësimin gjuhësor në të gjithë komponentët e tij. Fonologjia, morfologjia, semantika, sintaksa dhe pragmatika e një gjuhe nuk mund të mësohen dhe as të ruhen në kujtesë pa u ushtruar në një ndërveprim të vazhdueshëm dhe të shkallëshkallshëm. Për Piazhenë njohja është e barabartë me veprimin. Sipas tij, Të njohësh diçka nënkupton të veprosh mbi atë gjë fizikisht ose së bashku. Sipas Piazhesë, zhvillimi përfshin ndryshimet e vazhdueshme dhe riorganizimin e mënyrave me të cilat fëmijët lidhen me mjedisin. Zhvillimi 12

13 është i përcaktuar nga katër faktorë kryesorë, pjekuria, përvoja, transmetimi social, dhe procesi i ekuilibrit (Vadahi, 2002). Pra, me pak fjalë, hipoteza e konjitivistëve mbi përfitimin e gjuhës te fëmijët thekson rolin dhe rëndësinë e përvojës dhe kompetencës konjitive, paralelisht e në bashkëveprim me atë gjuhësore. Duke iu kthyer konceptit të intuitës gjuhësore, ndryshe nga qëndrimi gjenerativist, konjtivistët e ndërlidhin atë me konceptin e kapaciteteve njohëse të fëmijës. Nga përqasjet e këtyre dy qëndrimeve teorike dhe duke u bazuar në vështrimet e konceptet teorike të tyre, jemi të mendimit se fëmija e përfiton dhe e mëson gjuhën, sepse gëzon një aftësie të lindur për ta nxënë e përdorur atë në akte të ndryshme ligjërimore, në bazë të përvojave të caktuara konjitive, të fituara nga ndërveprimet e tij me mjedisin dhe bashkësinë përkatëse gjuhësore e sociokulturore, së cilës i përket. Teoria e Vigotskit sheh si një faktor mbizotërues për arritjen e zhvillimit të fëmijëve bashkëveprimin social dhe pjesëmarrjen e fëmijëve në veprimtari autentike kulturore (Vadahi, 2002). Ai në radhë të parë e kundërshtoi analizën e aftësive të fëmijëve, duke u bazuar vetëm në rezultatet e testeve. Ai mendonte se hulumtimi i këtyre testeve duhet të jetë kualitativ dhe kuantitativ. Me këtë, ai mendonte se vëzhgimet e kujdesshme duhet të konsiderohen shumë më të vlefshme në krahasim me rezultatet në teste. Këndvështrimi i tij solli të reja edhe në mënyrën e të menduarit të edukatorëve në lidhje me ndërveprimin në mes të fëmijëve. Ai me punën e tij tregoi se zhvillimi social dhe konjitiv shkojnë së bashku në një rrjedhë duke e zhvilluar dhe ndërtuar njëri tjetrin. Sipas tij, bota ku jetojnë fëmijët, përbëhet nga familjet e tyre, komuniteti, statusi social-ekonomik, arsimimi i prindërve dhe kultura. Fëmijët përmes ndërveprimit mësojnë nga njëri-tjetri për çdo ditë, gjë e cila u ndihmon atyre të zhvillojnë shkathtësitë e të folurit dhe të kuptojnë koncepte të ndryshme, gjersa luajnë, flasin dhe e dëgjojnë njëri-tjetrin. Nga kjo mund të themi se fëmijët përmes lojës zhvillojnë në mënyrë praktike përvojat e reja në fusha të ndryshme zhvillimore. Edukimi në kopsht u mundëson atyre ndërveprimin me njëri - tjetrin, komunikimin e ndërsjellë dhe pikërisht kjo çon drejt përgatitjes dhe zhvillimit optimal të tyre. I një mendimi me Piazhenë ishte edhe Vigotski, i cili besonte se të nxënit arrihet më shumë, kur fëmijët luajnë. Në kuadër të lojës ata vazhdimisht ndërveprojnë, shfaqin empati, përdorin gjuhën dhe komunikimin, nxisin imagjinatën, diskutojnë rolet, objektet si dhe drejtimet. Vigotski, mendonte se ky ndërveprim kontribuon në ndërtimin e dijeve, pra në të nxënit e tyre. 13

14 Përsa i përket zhvillimit gjuhësor, Vigotski mendonte se gjuha prezanton një përvojë të veçantë dhe të nevojshme për të ndërtuar zhvillimin konjitiv, si dhe rekomandonte, që mësuesit këtë mund ta bëjnë duke nxitur të folurit. Në teorinë e Vigotskit ka tri gjëra të rëndësishme që duhen ditur: origjina sociale e mendjes dhe roli i të folurit në zhvillimin kognitiv (Karaj, 2004, p. 35). Përparsia e fëmijëve që edukohen në kopshte, qëndron në atë se ata kanë më tepër mundësi të komunikojnë me fëmijë të tjerë, duke shkëmbyer njohuri të ndryshme, në krahasim me fëmijët që rriten brenda familjes, gjithashtu, mësuesit në kopshte janë më të përgatitur për të nxitur lojën, bisedën e ndërveprimin se sa tipa të ndryshëm të prindërve, kështuqë për të përkrahur të nxënit social të fëmijëve, mësuesit mund të ofrojnë mundësi që fëmijët ta ndihmojnë njëri tjetrin ose të punojnë së bashku në një projekt që e kanë përzgjedhur. Procesi i zhvillimit gjuhësor të fëmijës fillon me një fazë paralinguistike, e cila është një fazë biologjike, e lindur. Në këtë fazë, fëmija dëgjohet të belbëzojë tingujt e parë. Tingujt e lëshuar nga foshnja gjatë kësaj faze janë bashkëtingëllore të buzorëzuara të cilat ndodhin si pasojë e dy faktorëve: buzët përtace të një foshnje dhe gjirit të nënës (Oneil, 2013). Kështu fëmijët fillojnë me tingujt me gojë të mbyllur [mmm], [bbb], [ppp] dhe e hapin gojën plotësisht në zanoren e zëshme [a] për të prodhuar tingujt, rrokjet dhe fjalët e para [ma-ma], [ba-ba]. Këta tinguj të rastësishëm e të pavullnetshëm, janë ata që paraqesin fillesat e formimit dhe të pasurimit të leksikut të tyre. Rol të rëndësishëm në zhvillimin e të folurit të fëmijës, luajnë edhe personat me të cilët ai është në kontakt, me ç rast fëmija formon të folurën e tij përmes kontaktit me ta. Belbëzimet, rrokjet dhe fjalëformimet e para, fëmija i mëson dhe i përforcon nga reagimet entuziaste të prindërve dhe kujdestarëve të tij. Kjo i ndihmon atij që gradualisht dhe hap pas hapi të ecën drejt përvetësimit të gjuhës së tij të parë. Kështu, me kalimin e viteve, fëmija regjistron në kujtesën e tij fjalët që dëgjon dhe i përdor ato në kontekste të ngjashme komunikimi. Fëmijët përvetësojnë gjuhën e folur e më vonë edhe shkrim-leximin përmes kontekstit gjuhësor të lojës. Fillimisht është analizuar literatura ekzistuese në fushën e zhvillimit gjuhësor. Një gamë e gjerë librash, studimesh e artikujsh janë hulumtuar, për të prezantuar kuadrin teorik dhe empirik të gjetjeve të deritanishme lidhur me zhvillimin gjuhësor të fëmijëve, në moshën parashkollore. Kornizën teorike të zhvillimit gjuhësor e kemi prezantuar duke shqyrtuar teoritë e zhvillimit gjuhësor sipas qasjeve të teoricientëve të ndryshëm përgjatë historisë së hulumtimeve 14

15 psikologjike në këtë fushë. Mënyra sesi fëmijët e mësojnë gjuhën e folur ka ngjallur vazhdimisht interesimin e studiuesve, duke i shtyrë ata drejt përpjekjeve për të shpjeguar këtë proces. Zhvillimi gjuhësor i fëmijëve në moshën parashkollore është shqyrtuar si element i zhvillimit konjitiv dhe neurobiologjik. Pavarësisht, se zhvillimi ndodh gjatë gjithë ciklit të jetës së një individi, zhvillimi gjuhësor ka specifika të ndryshme. Hulumtimi dhe studimi i objektit të këtij punimi është bazuar në trajtime, parime e koncepte teorike e praktike gjuhësore, psiko-gjuhësore e didaktiko-metodike. Kjo bazë teorike e përzgjedhur mendojmë se lidhet drejtpërdrejt me natyrën e objektit të këtij punimi dhe i shërben përmbushjes së qëllimit të tij, sa i përket njohjes dhe vlerësimit të nivelit të zotërimit dhe përdorimit të njohurive gjuhësore (lek sikosemantike) të fëmijëve parashkollorë. Fillimisht jemi bazuar në dy trajtime kryesore teorike: gjenerativiste e konjitiviste, për të vazhduar më tutje me mendimet e studiuesve të tjerë të kësaj lëmie. Këto trajtime teorike na kanë ofruar dy kundrime të ndryshme të mësimit dhe të nxënies së gjuhës te fëmijët, duke u mbështetur te faktorët e brendshëm dhe të jashtëm që ndikojnë në këtë proces. Këto trajtime janë fokusuar në hulumtimin dhe studimin e aspekteve dhe faktorëve të ndryshëm që ndikojnë në mësimin dhe përvetësimin e gjuhës te fëmijët e grupmoshës 4-6 vjeç. Gjuha e fëmijëve për vetë natyrën komplekse të saj, te fëmijët e moshës parashkollore, medoemos ka kërkuar një qasje ndërdisiplinore për formimim e zotësive e kompetencave gjuhësore e komunikuese përmes shprehive të të folurit. Më tej, kemi paraqitur raste të përdorimit të fjalëve mikluese (zbunimesh), si elemente gjuh ësore të rëndësishme, që janë prezente jo vetem te fëmijët por edhe te të rriturit. Në studimin tonë e kemi paraqitur rolin e zbunimeve dhe ndikimin e tyre në të folurën e fëmijës, si të një rëndësie të veçantë, jo vetëm nga ana gjuhësore por edhe socio-emotive e kulturore. Ndërtimi i punimit Ky punim është i përbërë nga tre kapituj. Kapitulli i parë i këtij punimi i titulluar si: Këndvështrime teorike mbi zhvillimin e gjuhës dhe komunikimit është përmbledhur në formën e një trajtimi të gjerë çasjesh dhe kundrimesh teorike e praktike, nga disiplina të ndryshme gjuhësore mbi të mësuarit dhe përvetësimin e gjuhës në fëmijërinë e hershme. Analiza e literaturës ekzistuese kishte për qëllim përmbledhjen e teorive të zhvillimit gjuhësor dhe faktorët që e ndikojnë atë në moshën parashkollore. 15

16 Fillimisht jemi ndalur në teoritë kryesore të zhvillimit të gjuhës te fëmijët, duke u mbështetur në dy qëndrimet teorike gjuhësore e psikologjike, atë gjenerativiste dhe konjitiviste. Hipotezat dhe të dhënat që ato sjellin, ngërthejnë profile të ndryshme të hulumtimit dhe studimit të gjuhës te fëmijët në fëmijërinë e hershme. Në këtë kuptim, të dyja qëndrimet teorike përplotësojnë njëra-tjetrën, sepse bashkohen në përfundime të caktuara dhe trajtojnë e studiojnë disa aspekte të parrokura më parë. Nga njëra anë, kemi pohimet e Çomskit, lidhur me përftimin e gjuhës, e veçanërisht të gramatikës, që te fëmijët realizohet falë zotërimit që në lindje të disa aftësive specifike njerëzore, si: intuita gjuhësore (saktësia apo pasaktësia gramatikor e e një fjalie) përkundrejt intuitës njohëse (përvojat e jetuara dhe të mësuara). Kjo intuitë gjuhësore, sipas Çomskit (Chomsky), shpjegohet si pjesë e ndonjë përbërësi të lindur të mendjes, i njëjti përbërës me të cilin shpjegohet shpejtësia e përftimit dhe mësimit të gjuhës nga fëmija dhe aftësia e tij për të formuar thënie të reja mbi bazën e një përvoje gjuhësore të copëzuar dhe të kufizuar. Ai e argumenton këtë hipotezë me konceptin e varfërisë së stimulit, duke iu kundërvënë hipotezës së bihevioristëve se, gjuha përftohet e mësohet nën ndikimin e drejtpërdrejtë të stimulit reagimit përforcimit. Ndaj, sipas këtij qëndrimi teorik, fëmija nuk e mëson gjuhën e, në veçanti, gramatikën, por e përfton natyrshëm, sepse e ka të lindur modulin gjuhë, si një programim gjenetik, karakteristik vetëm për qeniet njerëzore. Qëndrimi konstruktivist, me përfaqësues Piazhenë theksonte rëndësinë e njohurive të reja që fëmija përfiton nga bashkëveprimi dhe komunikimi me mjedisin gjuhësor, ndaj të cilit është i ekspozuar vazhdimisht (familja, shkolla, shoqëria). Njohuritë në fjalë kanë të bëjnë si me përvojat njohëse, ashtu edhe me ato gjuhësore, të cilat fitohen bashkërisht dhe në marrëdhënie reciproke me njëra-tjetrën gjatë ndërveprimit të vazhdueshëm të fëmijës me folës të ndryshëm amtar, në ligjërime të ndryshme dhe skema të larmishme komunikimi. Këta mekanizma e procede veprojnë në varësi të moshës së fëmijës, pra, në mënyrë specifike në varësi të veçantive të zhvillimit mendor, gjuhësor e konjitiv të tyre, ku fëmijët jo vetëm që e mësojnë gjuhën, por ata mësojnë përmes gjuhës. Një moment i rëndësishëm i këtij kapitulli është edhe trajtimi i disa prej koncepteve gjuhësore dhe didaktike, që kanë të bëjnë drejtpërdrejt me çështjet dhe problemet që lidhen me mësimin dhe nxënien e gjuhës në shkollë, formimin gjuhësor të moshës parashkollore, si: aftësitë, shkathtësitë, njohuritë, shprehitë dhe kompetencat; shprehitë gjuhësore komunikuese, shprehia e të folurit, kompetencat gjuhësore e komunikuese me përbërësit e tyre. Andaj, e kemi parë të arsyeshmë, që 16

17 në nënkapituj të veçantë të flasim edhe për Rëndësinë e formimit gjuhësor në fëmijërinë e hershme si dhe për Zhvillimin e gjuhës dhe të folurit në këtë periudhë. Kapitulli i dytë, i titulluar si: Formimi i trajtave zbunuese si rrjedhojë e kontakteve sociale është organizuar si një ndërthurje midis trajtimit të çështjeve teorike dhe vëzhgimeve në terren. Fillimisht kemi përshkruar rëndësinë e socializimit, sa i përket grupmoshës 4-6 vjeç. Në kontekstin e raporteve sociale (mjedisi familjar, shkollor e shoqëror) lind edhe e folura dhe komunikimi, e cila kalon në aftësi dhe shprehi gjuhësore e komunikuese. Jemi ndalur në rolin e institucioneve edukativo-arsimore, bashkëmoshatarëve dhe edukatores, si pjesëmarrësit kryesorë të funksionimit të procesit të mësimit dhe nxënies së gjuhës, si edhe i formimit të shprehive gjuhësore e komunikuese, sidomos në fëmijërinë e hershme. Një pjesë të këtij kapitulli e përbën edhe trajtimi si, Këndvështrim zbunimesh gjatë komunikimit përmes lojës, qofshin ato lojëra lëvizore, artistike apo të zhvillimit të intelektit. Krahasime situatash janë bërë me synimin për të nxjerrë në pah veçanti të natyrës gjuhësore e psikosociale dhe funksionimit të tyre në raport me njëra-tjetrën, si dhe rolin ndërdisiplinar të lojës në fëmijërinë e hershme. Kemi përshkruar e interpretuar në mënyrë të thukët rolin dhe rëndësinë e metodës së dialogut në formimin e shprehive gjuhësore e komunikuese, e veçanërisht të shprehisë së të folurit. Përveç vlerave didaktike, kjo metodë kultivon edhe mënyrën e të shprehurit saktë, qartë e bukur në ligjërimin e folur, duke i mundësuar nxënësve formimin e plotë dhe të qëndrueshëm të shprehisë së të folurit. Sintaksa e të folurit te fëmijët e kësaj grupmoshe pasqyron veçanti të dallueshme në sasinë e shprehjeve dhe kuptimësinë e tyre. Këto veçanti kanë të bëjnë me karakteristikat e të folurit si aftësi e shprehi gjuhësore e ligjërimore verbale, në raport edhe me faktorë të tjerë jogjuhësorë e jashtëgjuhësorë. Në stade të ndryshme të zhvillimit, falë shkathtësive e aftësive psiko-motorike te fëmijët gradualisht krijohet vetëdija për të aktruar, logjikuar, ndërvepruar dhe solidarizuar me të tjerët. Kapitulli i tretë është ndarë për Rolin dhe rëndësinë e zbunimeve si elemente gjuhësore, socio-emotive e kulturore. Nënkapitulli i titulluar mbi Përdorime zbunimesh në kuadër të emrave vetjakë të njerëzve është zhvilluar përmes një pyetësor ku kanë marrë pjesë pjesëtarë moshash dhe gjinish të ndryshme (mosha të rritura), për të vërejtur mbijetesën e zbunimeve brenda emrave vetjakë dhe ndryshimet e mundshme të tyre prej gjendjes kur janë krijuar. Gjithashtu, përmes intervistave jemi munduar të zbulojmë arsyet e lindjes së emrave miklues ose 17

18 zbunues te një pjesë e popullacionit. Kjo na shpien edhe në rekomandime për studime e hulumtime të mëtutjeshm që lidhen me aspektet sociolinguistike, psikolinguistike dhe të etnografisë së të folurit. Në fund të punimit janë përmbledhur përfundimet ku janë dhënë edhe rekomandimet e mundshme lidhur me çështje të ndryshme që mund të ndikojnë nmë zhvillimin e gjuhës te fëmijët. Te shtojca e kemi paraqitur pytësorin që e kemi bërë me persona moshash e gjinish të ndryshme, për të vërejtur format zbunuese të emrave vetjakë, në rrafshin sinkronik dhe atë diakronik. Shumica e patronimeve të sotme figurojnë dhe kanë mbijetuar, nga një formë e shkurtuar e zbunuese emrash vetjakë të njerëzve, që nga e kaluara. 18

19 KAPITULLI I 1. KËNDVËSHTRIME TEORIKE MBI ZHVILLIMIN E GJUHËS DHE KOMUNIKIMIT Mendimtarë të ndryshëm kanë dhënë mendime të ndryshme lidhur me aspektin se si e mëson fëmija gjuhën, si arrin të flasë dhe të shprehet apo edhe si arrin të ndërlidhë njohuritë gjuhësore me përvojat konjitive, gjatë të shprehurit. Ata kanë dhënë sqarime të ndryshme lidhur me mekanizmat mendorë që veprojnë gjatë të shprehurit, përmes gjuhës. Studime të shumta e kanë theksuar si të një rëndësie të veçantë dhe mjaft dobiprurës rolin aktiv të prindërve, mësimdhënësve, shkollës dhe mjedisit social e kulturor në zhvillimin e gjuhës dhe komunikimit te fëmijët prej 0-6 vjeç. Në vazhdim do të paraqesim pikëpamjet e disa prej teorive kryesore, lidhur me zhvillimin gjuhësor, të fëmijëve parashkollorë Pikëpamje teorike mbi zhvillimin e gjuhës në fëmijërinë e hershme Gjatë fëmijërisë së hershme, aftësitë e fëmijëve për të kuptuar, procesuar dhe prodhuar gjuhën shkëlqejnë! Fëmijët e vegjël përjetojnë një shpërthim gjuhësor mes moshave 3 deri në 6 vjeç. Gjuhëtarë të tjerë, po ashtu, mendojnë se zhvillimi gjuhësor shkon paralelisht me ndryshimet neurofiziologjike. Sipas tyre, fëmijët në të gjitha shoqëritë e mësojnë gjuhën në të njëjtën kohë dhe duke bërë po të njëjtat gabime në procesin e përvetësimit të gjuhës. Në moshën 3 vjeç ata përdorin rreth 900 fjalë. Në moshën 6 vjeç, arrijnë të përdorin nga 8000 deri në fjalë. Gjatë foshnjërisë dhe dy viteve të para fëmijët janë në gjendje të kuptojnë shumë më tepër fjalë sesa arrijnë të artikulojnë. Megjithatë, me shpërthimin gjuhësor, aftësitë e tyre shprehëse (gjuha e folur) shkojnë drejt përputhjes me aftësitë marrëse (aftësi për të kuptuar gjuhën). Kur fëmijët kalojnë fazën e përdorimit të dy fjalive, ata mësojnë dhe kuptojnë rregullat gramatikore. Zakonisht, fëmijët i mësojnë këto rregulla me një radhë të caktuar. Për shembull, fëmijët fillojnë me përdorimin e shumësit (macet) dhe formave pronore të emrave (makina e babit). Më pas, vendosin mbaresat e përshtatshme tek foljet (h edh, bëhet, hedhur), përdorin parafjalë ("në rrugë"), nyje ("një" ), forma të ndryshme të foljes jam ( ishte", "janë", "isha") etj. (file:///d:/manuali-brenda-femijerise-manual.pdf). 19

20 Fëmijët tregojnë aftësi të imitimit të modeleve gjuhësore të të rriturve, gjë e cila na tregon se duhet pasur kujdes në zgjedhjen e fjalorit nga ana e të rriturve. Ata shpesh përsërisin fjalë apo fraza të ndryshme, të cilat i kanë huazuar nga të rriturit. Në moshën 2 deri në 5 vjeç fëmijët rafinojnë aftësinë për të shqiptuar fjalët, megjithatë, shpesh krijojnë fjalë që nuk i dinë. E kundërta ndodh me fëmijët shkollorë, të cilët flasin më shumë si të rritur, kuptojnë gabime bazë gramatikore, i shprehin mendimet në formë pyetjeje, dhe përdorin shprehje negative, si nuk vij, në fjalitë e tyre (file:///d:/manuali-brenda-femijerise-manual.pdf) Teoria nativiste e zhvillimit gjuhësor Ekzistojnë ide të ndryshme mbi mënyrën sesi fëmijët mësojnë të flasin dhe të kuptojnë gjuhën. Studiuesit vazhdojnë të argumentojnë, sesi ky proces mahnitës ndodh kaq shpejt në vitet e para të jetës. Nativistët janë të idesë se gjuha e folur është një atribut tërësisht njerëzor, i lindur dhe aftësi biologjike. Çomski e bazoi teorinë e tij në konceptin e aftësisë së lindur për të mësuar gjuhën, ndaj dhe rryma u quajt nativizëm). Çomski besonte se çdo gjuhë ka disa parime bazë të gjuhës që kanë krijuar qarqet nervore në tru, njësoj si parimet bazë që mundësojnë funksionimin e pjesëve të ngurta të një kompjuteri. Ashtu sikurse pajisjet kompjuterike mund të pranojnë lloje të ndryshme të programeve, struktura gjuhësore në tru mund të procesojë karakteristikat specifike të shumë gjuhëve të ndryshme. Kjo është ajo që ne e quajmë gramatikë ose në terma më teknike gramatika gjenerative e gjuhës (Chomsky, 2006). Nga këndvështrimi nativist, inputi luan një rol minimal në zhvillimin e aftësive gjuhësore të fëmijës. Nativistët e shpjeguan me arsyetim mënyrën kur fëmijët përdorin struktura gramatikore të gabuara, në forma që nuk i kanë dëgjuar ndonjëherë, ku ata aplikojnë një rregull gjuhësor te fjalët që mund të jenë të parregullta ose nuk i aplikojnë ato rregulla (Chomsky, On Nature and Language, 2002). Për shembull, ata përdorin strukturat gramatikore të rregullta në krijimin e shumësit të fjalëve të parregullta, p.sh. fik fikët, në vend të fiq, kalë kalat, madje dhe djalë djalat. Këtë gabim gramatikor të përkohshëm, që nuk ka të bëjë me imitimin e formave të gabuara gramatikore, nativistët e quajtën mbirregulli. Lidhur me teorinë nativiste te Karaj ndeshim: Njeriu lind me një sistem të zotërimit të gjuhës që e bën atë të aftë të procesojë informacionin dhe të kuptojë fjalorin dhe rregullat e gjuhës që dëgjon. Me maturimin e trurit rritet edhe kapaciteti për të zhvilluar gjuhën (Karaj, 2004). 20

21 1.1.2 Teoria bihejvioriste e zhvillimit gjuhësor Bihejviorizmi është rryma, që ka në kryefjalë të mësuarit përmes sjelljes, imitimit, praktikimit të shprehive. Skinner-i u përpoq të zhvillonte modelin klasik bihejviorist të mësimit të gjuhës në librin e tij të famshëm Sjellja Verbale (Skinner, 1957). Sipas Skinner-it, një fëmijë përvetëson sjelljen verbale kur vokalizimet relativisht të pamodeluara, të përforcuara në mënyrë selektive, marrin gradualisht forma, të cilat prodhojnë pasojat e përshtatshme në një komunitet të caktuar verbal (Skinner, 1957, p. 31). Gjithashtu, sipas Skinner-it, gjuha formohet përmes kushtëzimit operant ose përforcimit. Kur prindi apo kujdestari primar reagon ndaj belbëzimit të foshnjës me një buzëqeshje apo me vokalizma, fëmijët vazhdojnë të belbëzojnë edhe më shumë. Duke konsideruar përforcimin si një element të rëndësishëm që rritë mundësinë që sjellja të përsëritet, kjo teori mbështet faktin se prindërit/kujdestarët primarë përforcojnë zhvillimin gjuhësor në shumë mënyra. Në të njëjtën linjë me këtë teori, studimet kanë treguar sesa më shumë që nëna i përgjigjet vokalizmave të foshnjës së saj, aq më shpejt ato do ta mësojnë gjuhën. Teoritë bihevioriste janë teori mekanistike, d.m.th., ato e shikojnë individin si një makinë. Individi në këto teori shihet si një qenie reaktive (Karaj, 2004, p. 37). Sipas drejtimit biheviorist: Fëmija i dëgjon fjalët, i imiton ato, i riprodhon dhe nëse përforcohet (lavdërohet për këtë) progreson në zotërimin e gjuhës. Sipas Skinerit, gjuha është një sjellje verbale që mund të mësohet përmes përforcimit dhe ndëshkimit, ashtu si çdo sjellje tjetër verbale. Është e vërtetë që mjedisi që rrethon fëmijën ka rëndësi të madhe në zhvillimin gjuhësor të fëmijës (Karaj, 2004, p. 232) Teoria konstruktiviste (konjitiviste) e zhvillimit gjuhësor Ndërsa qasja bihejvioriste fokusohet tërësisht në ndikimin e mjedisit të fëmijës në të mësuarit (pa njohur aftësinë biologjike ose gjenetike ose predispozicionin për të mësuar aftësitë gjuhësore) dhe qasja nativiste fokusohet në aftësitë e lindura, gjenetike për të mësuar gjuhën (pa njohur ndikimin e faktorëve mjedisorë apo kulturorë), qasja konstruktiviste ndërthur elemente nga të dy këto teori. Teoria e Piazhesë u fokusua kryesisht në zhvillimin konjitiv (njohës). Ai shpjegoi sesi fëmijët i zhvillojnë njohuritë për botën që i rrethon, si mendojnë ata dhe si i 21

22 zgjidhin problemet po ashtu edhe si proceset e njohjes ndryshojnë sipas stadeve, nga lindja deri në moshën e pjekurisë. Të menduarit është një proces i mrekullueshën dhe i ndërlikuar, dhe Piazhe zhvilloi një teori sa të mrekullueshme aq edhe të ndërlikuar për të shpjeguar këtë proces. Piazheja, si një konstruktivist me orientim biologjik, pohonte se fëmijët zhvillojnë aftësitë sipas një kornize të paracaktuar. Ndërsa fëmija kalon në stadin tjetër të zhvillimit, biologjikisht të përcaktuar, ai është gati të mësojë konceptin tjetër në çdo pikë të konfliktit konjitiv (të ng ritur nga eksperienca e fëmijës), qoftë përmes asimilimit të informacionit në kornizën ekzistuese ose akomodimit të informacionit në një skemë të re. Piazheja besonte se gjuha është një sistem përfaqësues, i cili nuk zhvillohet përtej të folurit egocentrik, deri në kohën kur fëmija hyn në stadin e operacioneve konkrete, rreth moshës shtatë vjeçare (D.G. Singer & T. A. Revenson, 1996). Në teorinë e Piazhesë, egocentrizmi mund të shpjegohet si një pengesë që vështirëson të menduarit logjik të fëmijës. Ai shpjegonte se egocentrizmi është i lidhur me të mësuarit e gjuhës, në cilësinë e të folurit të brendshëm. Egocentrizmi mund të marrë forma të ndryshme në nivele të ndryshme të zhvillimit, por karakterizohet nga mungesa e diferencimit në mendime, midis vetes si objekt dhe objekteve të tjera. Në këtë teori tregohet se një fëmijë në stadin paraoperacional fillimisht nuk është gjendje të diferencojë midis mendimeve të të tjerëve dhe mendimeve të veta. Egocentrizmi, diferencimi dhe ndërveprimi janë të lidhura me njëri-tjetrin dhe këto mendime egocentrike të fëmijës në një stad paraoperacional do të zvogëlohen me rritjen e ndërveprimeve dhe zhvillimeve konjitive, ndërsa mendimi diferencues rritet në stadet e operacioneve konkrete dhe formale të fëmijëve ( Teoria e Piazhesë përshkruan strukturat konjitive dhe mësimin e gjuhës në termat e stadeve të zhvillimit konjitiv, gjersa në stadin sensomotorik nuk ka shprehi të mirëfillta të gjuhës së folur. Në stadin paraoperacional fëmija është egocentrik, që do të thotë se atij i mungon aftësia për të diferencuar veten, si një objekt nga objektet e tjera. Në stadin e operacioneve konkrete dhe atë të operacioneve formale, fëmija mund të zhvillojë mendimet e tij logjike dhe të vazhdojë të zhvillojë nivele të larta të të menduarit dhe të arsyetimit logjik duke zvogëluar gjithnjë e më shumë egocentrizmin e tij. 22

23 Piazheja shpjegonte se egocentrizmi ndikon në mësimin e gjuhës tek fëmijët dhe është një mekanizëm i hershëm që lidhet me të folurin privat ose të brendshëm për të rregulluar mendimet e brendshme. Egocentrizmi shërben si një shtysë e rëndësishme për mësimin e hershëm të gjuhës dhe është një faktor kritik në zhvillimin konjitiv me diferencim (Piaget, 1997). Që nga faza e fundit e periudhës sensoromotore e më tej, fëmija është i aftë të imitojë fjalë të caktuara dhe t iu atribuojë atyre një kuptim të vagët, por përvetësimi sistematik i gjuhës nuk fillon deri rreth fundit të vitit të dytë (Piaget J., 2004). Sipas Piazhesë, të folurit fitohet sapo të vendosen simbolet sepse përdorimi i shenjave, si ai i simboleve, përfshin një aftësi, e cila është krejt e re në lidhje me sjelljen sensomotore dhe konsiston në përfaqësimin e një gjëje nëpërmjet një gjëje tjetër. (Piaget J., 2004, p. 51) Teoria interaksioniste Interaksionizëm ose ndërveprim do të thotë që gjuha krijohet nga ndërveprimet sociale, nga ndërveprimi i fëmijës me të rriturit. Njëri prej përfaqësuesve të kësaj qasje është Lev Vigotski. Në shumë raste gjatë komunikimit, sidomos me fëmijët më të vegjël, të rriturit e thjeshtojnë gjuhën duke e cunguar atë, me arsyetimin për t u bërë më të kuptueshëm për fëmijët. Mirëpo, studimet kanë treguar se një qasje e tillë është e gabuar, sepse fëmijët mësojnë të flasin gjuhën që e dëgjojnë. Ata e mësojnë gjuhën duke e imituar atë. Sipas Vigotskit, zhvillimi gjuhësor kalon në një stad të brendshëm, ku fëmija, fillimisht, vëzhgon ndërveprimin midis njerëzve të tjerë dhe regjistron gjuhën (të folurit) në kujtesën verbale (Vygotsky, 1986). Për Vigotskin fëmija zhvillon konjicionet dhe gjuhën si rezultat i ndërveprimit social me të tjerët, me dije më të shumta në aktivitetet që kanë qëllime specifike. Sipas tij, zhvillimi i mendimit është i përcaktuar nga gjuha, për shembull nga mjetet linguistike të mendimit dhe nga eksperiencat socio-kulturore të fëmijës. Pra, mendimi verbal nuk është një formë e lindur natyrore e sjelljes, por përcaktohet nga procesi historiko-kulturor dhe ka karakteristika e ligje specifike, të cilat nuk mund të gjenden në format natyrale të mendimit dhe të folurit (Vygotsky, 1986, p. 94). Për t u përsëritur elementet socio-kulturore do të duhet që fëmija të imitojë të rriturit dhe sjelljet që vëzhgon përreth. Për të imituar, megjithatë, është e domosdoshme pasja e aftësisë për të kaluar nga diçka që dihet në diçka të re. Vigotski thotë se çdo fëmijë mund të bëjë shumë me 23

24 ndihmën e të rriturve brenda limiteve të vendosura nga stadi i zhvillimit të tij. Nëse aftësia imituese nuk do të kishte kufi, çdo fëmijë do të ishte i aftë të zgjidhte problemet pa ndihmën e të rriturve. Por, duke mos qenë ky rasti, fëmija është i suksesshëm vetëm në zgjidhjen e problemeve që janë të të njëjtit nivel vështirësie me ato që do të mund të zgjidhte vetëm (Vygotsky, 1986, pp ). Vigotski ofroi një shpjegim tërësisht të ndryshëm të këtij fenomeni, që është diametralisht i kundërt me atë të Piazhesë. Ai e quajti të folurin egocentrik të panevojshëm. Sipas tij, ky lloj i të folurit nuk luan asnjë rol në sjelljen e fëmijës. Fëmija thjesht flet dhe kjo është e pakuptueshme për të tjerët dhe ngjason më shumë me ëndrrat verbale sesa në një aktivitet të ndërgjegjshëm (Vygotsky, 1986, p. 29). Lev Vigotski mendon, se në fillim, gjuha dhe mendimi zhvillohen në mënyrë të pavarur. Të menduarit e ka rrënjën në stadin paraintelektual, ndërsa gjuha dhe të folurit e kanë rrënjën në stadin paralinguistik. Pas moshës 2 vjeçare gjuha dhe të menduarit lidhen shumë ngushtë mes tyre, me ç rast të menduarit bëhet përherë e më shumë verbal (dmth. shprehet me anë të të folurit) dhe gjuha fiton aftësitë për të kontrolluar sjelljen (Karaj, 2004, p. 233) Rëndësia e formimit gjuhësor në fëmijërinë e hershme Sipas studiuesve të fushës së psikologjisë së zhvillimit, mosha nga 2 vjeç deri në 6 vjeç njihet si mosha e fëmijërisë së hershme ose mosha parashkollore (Karaj, 2004, p. 9) Ashtu sikurse foshnjat, parashkollorët rriten shpejt, si në aspektin fizik edhe në atë konjitiv. Zhvillimi i integruar në vitet e fëmijërisë së hershme na paraqitet më i dukshëm ku vërehen një mori ndryshimesh biologjike, psikologjike, sociale dhe emocionale. Përvetësimi i gjuhës dhe formave të saj komunikuese gjithmonë paraqet një proces të komplikuar dhe mjaft të rëndësishëm për njeriun. Janë një mori faktorësh që ndikojnë, por edhe kushtëzojnë, në mënyra të ndryshme, zhvillimin, përvetësimin dhe të kuptuarit e drejtë të gjuhës dhe komunikimit. Përvetësimi i gjuhës dhe përdorimi i drejtë i saj është me rëndësi të jashtëzakonshme. Procesi komunikues fillon me ardhjen e fëmijës në jetë, i cili është i gatshëm të komunikojë në forma të ndryshme si me nxjerrje të zërit, me gjestikulacione e më vonë me të folur verbal si parakushte për përvetësimin e formave të tjera më të përparuara si është leximi 24

25 dhe shkrimi. Sipas STANDARDEVE TË ZHVILLIMIT DHE TË MËSUARIT NË FËMIJËRINË E HERSHME 0-6 VJET të botuar nga MASHT-i kemi: Rëndësia dhe pesha e fushës, gjuha dhe komunikimi është e veçantë dhe specifike sepse ajo në këtë rast, pos që është fushë më vete është edhe gjuhë e fushave të tjera. Realizimi i suksesshëm i individit, të moshës 0-6 dhe jo vetëm të tij/saj, në këtë fushë varet prej mënyrave të zbatimit në praktikë të këtyre aktiviteteve, përkatësisht nënfushave komunikuese: të dëgjuarit, të folurit gojor, të folurit me anë të mimikës, të lexuarit dhe të shkruarit. Këto standarde ndikojnë në zhvillimin e tërësishëm e kompleks të personalitetit të fëmijës e sidomos : në zhvillimin e aftësive të dëgjuarit aktiv dhe të kuptuarit e asaj që dëgjon, në zhvillimin e aftësive të të folurit individual dhe grupor, në zhvillimin e aftësive të të folurit mimetik (të folurit përmes mimikës), në zhvillimin e aftësive komunikuese brenda grupit dhe me të rriturit, në lirinë e komunikimit dhe të shprehurit të fëmijës pa dallim gjinor, në dallimin e përdorimit të gjuhës së folur lokale dhe gjuhës standarde, në përvetësimin e drejtë elementar të strukturës së gjuhës standarde, në zhvillimin e ndjenjës për tekste letrare e joletrare, në përvetësimin e formave fillestare të leximit, në përvetësimin e qëndrimit dhe lëvizjeve (trup, gishtëri nj, dorë, laps etj.) në hapësirën e kufizuar, në përvetësimin e formave fillestare të shkrimit. Këto dhe të tjera gjëra që lidhen me fushën e gjuhës dhe komunikimit janë tregues që garantojnë formimin e një individi aktiv, ndërveprues, të përgjegjshëm e të shkathët me aftësi gjuhësore e që janë përcaktuese edhe për realizimin e fushave të tjera të arsimit parashkollor ( ). 25

26 1.3. Zhvillimi i gjuhës dhe të folurit Gjuha është mjeti kryesor i komunikimit si dhe një nga elementët kryesorë që ndikon, në një mënyrë apo një tjetër, çdo aspekt të jetës dhe zhvillimit të individit. Ajo ndikohet nga shumë faktorë të jashtëm dhe të brendshëm, siç janë: faktorët e jashtëm si ambienti dhe aktiviteti social, aktiviteti shkollor, kultura së cilës i takon, të lexuarit e informacioneve dhe teksteve të ndryshme letrare dhe shkencore, mësimit të gjuhëve të huaja dhe njohjes së kulturave të tjera. Me rëndësi në zhvillimin e gjuhës janë edhe faktorët e brendshëm si inteligjenca gjuhësore, matematikore, emocionale, etj. Imitimi dhe përforcimi luajnë një rol të rëndësishëm në zhvillimin gjuhësor. Padyshim, që nuk është e rastësishme që fëmijët flasin të njëjtën gjuhë të prindërve të tyre dhe me dialektin dhe theksin që edhe ata e flasin. Gjuha dhe të folurit janë vazhdimisht në zhvillim dhe në ndryshim në varësi të eksperiencave jetësore. Ato fillojnë të shfaqen qysh në foshnjërinë e hershme, rreth moshës 3-6 muajsh, kur fillojnë tingujt dhe belbëzimet e para dhe zhvillohen me një ritëm shumë të shpejtë deri rreth moshës 6 vjeç, kur fëmija është i aftë të shqiptojë saktë tingujt e gjuhës që ai flet. Në moshën 18 muajshe fëmija fiton vrullin e fjalorit dhe në 2 vjeç arrin të ndërtojë një fjalor të konsiderueshëm prej rreth fjalësh si dhe të ketë filluar të formojë fjali dy-fjalëshe (të folurit telegrafik) (Nadelman, 2004). Fjalori dhe struktura e fjalive të fëmijës pasurohet dita ditës nëpërmjet aktivitetit të tij social dhe kapacitetit konjitiv. Fëmija aftësohet të shqiptojë saktë tingujt e gjuhës që dëgjon dhe flet. Po ashtu, zhvillon aftësitë sintaksore, të formimit të fjalive dhe teksteve (historive) kuptimplota dhe gjuhësisht të sakta. E gjithë periudha parashkollore është ajo që do të përcaktojë të ardhmen e tij akademike. Në fillet e para të jetës, foshnjat prodhojnë një spektër të gjerë tingujsh e zhurmash. Ata komunikojnë me rrethin përmes joverbales, me ç rast vërejmë se tingujt e shqiptuar janë të qarat, të qeshurat, kollitjet, dihatjet dhe gërgëlimat. Ka dy periudha në zhvillimin e gjuhës: njëra më e shkurtër që përgatit rrugët nervore dhe mekanizmat qëndrorë, të cilët duhet të lidhin rrugët ndijore me ato lëvizore dhe njëra më e gjatë, e përcaktuar nga veprimtari të larta psikike, që shprehen me anë të mekanizmave të paraformuar të gjuhës. (Montesori, 2009) 26

27 Rreth 2-3 muajsh, fëmijët vokalizojnë tingujt e parë të cilët janë zanore të gjuhës dhe, aty rreth moshës 6-7 muajsh, shumica e foshnjave bashkojnë disa tinguj zanorë dhe bashkëtingëllorë, të cilët megjithëse nuk kanë ndonjë kuptim të plotë, ngjasojnë me tingujt e rrokjeve të fjalëve të përdorura nga të rriturit; ma, ba, da, etj. Deri në muajin e tetë fëmija i shqipton pothuajse të gjitha zanoret dhe disa bashkëtingëllore buzore si: p, b, m, kur edhe ndeshim belbëzimet e para në formë rrokjesh të përsëritura si: ma-ma-ma, ba-ba-ba. Belbëzimet sjellin edhe prodhimin e fjalëve të para. Përfundimi i fazës së parë, rreth muajit të 18 të lindjes, shënohet nga një rritje shumë e shpejtë e numrit të fjalëve në fjalor. Fëmija në fillim bën tinguj të thjeshtë apo të dyfishtë, si për shembull, bl, gl, ch, shprehje që e ëma i shoqëron duke e nxitur me dashuri apo duke gëzuar; pastaj fillojnë të shfaqen te fëmija tinguj të mirëfilltë rrokjesh: ga, ba; dhe në fund fjala dyrrokëshe, zakonisht buzore, mama, baba. (Montesori, 2009, p. 255) Deri në moshën 24 muajshe një fëmijë mund të vendosë fjalët dhe tingujt së bashku, në formë bisede, si: Dua ele unë papa (për: Dua edhe unë bukë), ose edhe Babi paçim (për: babi mirupafshim). I pëlqen të këndojë dhe recitojë vjersha të thjeshta. Trajtat mohuese i shpreh përmes një jo-je përpara fjalës, si: jo gjumë, jo papa etj. Zhvillimi i gjuhës së folur ndodh që nga mosha dy deri në pesë vjeçare: moshë e perceptimeve, në të cilën vëmendja e fëmijës është vetvetishëm drejtuar te objektet e jashtme dhe kujtesa është veçanërisht e fortë...vetëm fëmijët në moshë fëmijërore, pra nën shtatë vjeç, mësojnë njëkohësisht disa gjuhë, mund të përceptojnë dhe të përsërisin të gjitha modulimet tipike të theksit dhe të shqiptimit. Po kështu edhe të metat e përvetësuara në fëmijëri, si ato dialektale apo ato që janë përcaktuar nga zakone të këqija, nuk hiqen, më tek i rrituri. (Montesori, 2009, p. 256) Rreth moshës tri vjeçare fëmijët veçse e kanë pasuruar fjalorin e tyre, duke marrë shembuj verbal dhe joverbal të personave me të cilët ishin në kontakt. Nga lindja deri në tre vjeç, fëmijët, ndërtojnë botën që i rrethon dhe marrëdhëniet me njerëzit. Në këtë moshё e folura e fëmijës është kryesisht e kuptueshme dhe përmes gjuhës ai shpreh edhe mendimet e tij. Rreth moshës katërvjeçare, aftësitë gjuhësore të fëmijës do të lulëzojnë. Ai tashmë mund të shqiptojë shumë nga tingujt e gjuhës, me përjashtim të: f, v, s, që mbase do të jenë të vështira për të deri në mes të 27

28 moshës pesëvjeçare, dhe ai mund të mos arrijë ta thotë mirë sh, l, th dhe r deri në moshën gjashtë vjeç ose më vonë... Aftësia e plotë gjuhësore vendoset midis 5 dhe 7 viteve të para të jetës. ( 2017) Në këtë mënyrë hap pas hapi dhe vit pa viti fëmija krijon inventarin fonematik dhe stilin e tij të të folurit, i cili i shërben si urë lidhëse për ndërveprime sociale e kulturore. Kulturën gjuhësore ai e formon që nga fëmijëria e hershme e deri në moshën e rritur, përmes eksperiencave jetësore dhe kontakteve socio-kulturore. Rol parësor në zhvillimin e aftësive gjuhësore të tij, luajnë edhe të rriturit, të cilët përcjellin zhvillimin dhe formësimin e tij të përgjithshëm, por edhe ndikojnë tërthorazi në të. KAPITULLI II 2. Formimi i trajtave zbunuese si rrjedhojë e kontakteve sociale Fëmija, që me ardhjen e tij në jetë i nënshtrohet procesit të socializimit, ku fillimisht ndeshet me kontaktet e para të familjarëve të tij. Më vonë pas një kohe ai socializohet me bashkëmoshatarë të ndryshëm në kopsht dhe në shkollë. Jeta në kopsht, në lojëra dhe veprimtari të ndryshme bëhet pjesë përbërёse e përvojave të fëmijës dhe ndihmon në zgjerimin e të kuptuarit të identitetit të tij ( Lefteri Selmani & Aurela Zisi, 2006). Komunikimin fillestar joverbal të një foshnjeje me kalimin e kohës e plotëson komunikimi verbal. Në mes të një foshnjeje dhe një parashkollori ekziston dallim i madh mënyrash në të përfaqësuarit dhe të arsyeturit e botës përreth. Foshnjet reagojnë përmes ndijimit dhe përceptimit, deri kur arrijnë të simbolizojnë. Në moshën parafillore ata janë të gatshëm të paraqesin imazhe, fjalë e fjali, të përdorin veprime, të komentojnë për ndodhi e ngjarje të ndryshme. Zhvillimi gjuhësor në moshën parafillore është i vrullshëm. Në marrëdheniet reciproke me botën që i rrethon, fëmija ka aftësi të imitojë dukuri dhe objekte që i ka hasur më parë, edhe pse ato mund të mos jenë të pranishme në atë moment, gjë e cila tregon se te ai është krijuar një imazh mendor i asaj që e ka parë apo dëgjuar diku dhe ai është në gjendje ta interpretojë. Përmes aktivitetit të lojërave simbolike ata janë në gjendje të përdorin simbole për të përfaqësuar realitetin ( kur bëhet kinse po fle ose kinse është dikush tjetër). 28

29 Të rriturit dhe fëmijët më të mëdhenj, kur u drejtohen fëmijëve, u qasen disa mënyrave apo aspekteve, duke zgjedhur ato që u duken më karakteristike e më të vlefshme për komunikim me të vegjlit (Shkurtaj, Etnografi e të folurit të shqipes, 2004). Trajtat e zbunimit ose fjalët përkëdhelëse fillojnë që në takimet e para me të rriturit. Ato janë rrjedhim i kontakteve sociale, që shprehin emocione, dëshira, dhembje, dashuri, mall etj. Zgjedhja e mjeteve zbunuese të gjuhës, bëhet në përshtatje me moshën dhe seksin e fëmijës. Nënat, në këtë aspekt duke qenë më afër fëmijëve janë më të prirura të përdorin fjalë dhe fraza përkëdhelëse. Imitimi dhe përafrimi me gjuhën fëminore përdoret ngado, por më shumë vërehet te nënat dhe sidomos kur ato u drejtohen fëmijëve të tyre në vitet e para të jetës së tyre. Përveç të tjerash, zbunimet nuk janë të njëjta ngado, që do të thotë se ato në vetvete simbolizojnë edhe elemente të veçanta që lidhen me dallimet gjuhësore që kanë të bëjnë me mendësinë, kulturën dhe traditën e etnive të ndryshme. Gjatë anketës sonë me prindërit e fëmijëve të kopshtit Dielli, kemi vërejtur se ata në raport me fëmijët e tyre, përdorin trajta të ndryshme fjalësh zbunuese. Zbunimet përdoren tashmë gjerësisht nga të dy prindërit edhe pse nënat dominojnë në përdorimin e tyre. Mirëpo, studiues të ndryshëm mendojnë se një çasje e tillë mund të mos jetë e njëjtë në kultura të ndryshme. Ato ngërthejnë simbolika fjalësh me formime të ndryshme, ku ndeshim: bebush-e, daklush-e, nanushe, rrush-e, zemrush-e; bullafi-çe, gogluçe, kaliminuçe, duçe, bullumuç-e, picimul-e, micicul-e etj. Fjalë të tilla janë fjalë që përmbajnë në vete ëmbëlsinë dhe dashurinë për dikë dhe zakonisht janë formime të një fjale të këndshme dhe një prapashtese përkëdhelie. Fëmijët i dëgjojnë fillimisht nga goja e familjarëve të tyre, e në vitet e mëvonshme ato i përdorin edhe më gjerë si aspekt i raporteve sociale me të tjerët. Kështu, me kalimin e viteve fëmijët, fraza të tilla i përsërisin edhe në raport me bashkëmoshatarët e tyre, disa prej të cilave mund të mbijetojnë si nofka në formë të trajtës së shkurtuar të emrave vetjakë. Procesi i të mësuarit të shprehive, te fëmijët bëhet përmes rrugëve konkrete, ngjarjeve nga përditshmëria, përmes imitimit të pavetëdijshëm, si dhe nxitjes pozitive e motivimit për formimin e shprehive të shëndosha dhe sjelljeve të dëshirueshme morale. Procesi i socializimit përveç që ndikon në gjuhën e folur të fëmijës, ai ndër të tjera ndërlidh gjuhësoren me shoqëroren 29

30 në raportet e ndryshme të socializimit me të tjerët, duke formësuar edhe anën kulturore të paraqitjes së individit në shoqëri. Në moshën parashkollore, gjatë edukimit moral të fëmijëve, përveç ndikimit të rrethit shoqëror dhe të shembullit, në edukimin moral ndikon edhe fjala e gjallë për përvetësimin dhe zhvilllimin e sjelljes shoqërore morale (Veseli, 2005). Faktorёt shoqёrorё ndikojnё nё mёnyrё vendimtare dhe tё pathyeshme si nё pёrvetёsimin e tё folurit, ashtu edhe nё mёsimin e gjuhёs amtare e nё zhvillimin e kompetencёs gjuhёsore e tё nёnkompetencave tё saj, apo, sidoqoftё duke i kushtёzuar ato nё njё farё mёnyre (Shkurtaj, Sociolinguistikё e shqipes, 2009). Ka rёndёsi tё madhe mjedisi ku lind dhe rritet njeriu, si djepi ku ai mёson tё flasё, sepse po tё mos ishtё njё mjedis i tillё familjar dhe shoqёror, atёherё mund tё kishim njerёz qё nuk dinё tё flasin, si nё rastin e eksperimenteve me fёmijёt e rritur midis ujqёrve (Shkurtaj, Sociolinguistikё e shqipes, 2009, p. 76) 2.1. Këndvështrim zbunimesh gjatë komunikimit përmes lojës Ne kemi vёzhguar fёmijё nё kopshtin e fëmijëve Dielli në Gjakovë (grupmosha 4-6 vjeç) dhe kemi bёrё disa krahasime. Fokusimi kryesor ishte se si zhvillohet socializimi dhe të mësuarit përmes lojës. Gjatë lojës fëmijët shprehen lirshëm, pa ngurrime dhe komunikojnë mes vete. Loja, përveçse iu krijon ndjenjën e kënaqësisë dhe shoqërizimit, ndër të tjera nxjerr në pah edhe anët e brendshme të karakterit të fëmijëve. Ajo çfarë të bie sy është se, fёmijё tё cilёt kanё jetuar nё njё rreth mё tё gjerё familjar, si me gjyshёr, axhallarё apo halla kanё njё fjalor mё tё pasur shprehjesh se tё tjerёt, e gjithashtu janё mё tё lirshёm e socializohen mё lehtё. Kёta fёmijё pёrveç tjerash pёrdorin edhe fjalё arkaike dhe frazeologji tё ndryshme. Fёmijёt qё jetojnё me prindёr tё rinj, vetёm nёnёn dhe babain praktikojnё edhe fjalё nga gjuha angleze dhe janё mё tё tёrhequr (socializohen me vёshtirёs i). Ka pasur edhe raste kur fёmijёt, nё mungesё tё kontaktit me njerёz, duke qenё nё prani tё TV-sё dhe internetit, si dhe me mungesё komunikimi me prindёrit nuk kanё arritur ta mёsojnё as emrin e tyre, megjithёse kanё pёrvetёsuar tё folurit ose tё filmave tё animuar tё sinkronizuar nё shqip (Bang-Bang, Cufo), ose tё ndonjё prej filmimeve nё anglisht, por duke mos pasur idenё se pёr çfarё flasin. E folura e tyre ka qenё e pёrzier dhe e pakuptueshme, pёr tё cilёn, ne mendojme se ka qenё nga mungesa e komunikimit kthyes. 30

31 Trajtimet nё teorinё njohёse tё zhvillimit e konsiderojnё tё posalindurin si njё sistem tё hapur qё organizohet, stabilizohet, drejtohet dhe qё nё mёnyrё progresive jep modelin e tij, duke u futur ngadalё nё rrjedhat kulturore tё mjedisit tё tij natyror e njerёzor. Përmes lojës fëmija zhvillohet mentalisht dhe zhvillon imagjinatën. Ajo iu ndihmon të trajtojnë role të ndryshme, ku sidomos në këtë moshë (4-6 vjeç), ata janë imitues të hatashëm. Fëmijët e vendosin veten në rolin e dikujt tjetër që mund të jetë personazh real, për shembull prindi ose të një personazhi përralle. Loja gjithashtu ndikon edhe në zhvillimin fizik të fëmijës. Loja ndihmon në zhvillimin social të fëmijës: duke luajtur me të tjerët, fëmijët shkathtësojnë nevojën e bashkëpunimit, solidaritetit dhe bashkëndjeshmërisë. Bashkëveprimi me fëmijët e tjerë u ndihmon atyre tё shkathtёsojnё aftësitë e nevojshme sociale për të jetuar në shoqëri. Kjo gjë i ndihmon të kuptojnë rolet e të tjerëve dhe të tregojnë fleksibilitet. Fëmijët e moshës paraoperacionale mësojnë në një mënyrë konkrete, ku për rrjedhojë loja direkte dhe ndërveprimi janë mjetet më të mira, me anë të të cilave mund të mësojnë koncepte të ndryshme. Përmes vëzhgimit që bëmë me fëmijët 4-6 vjeç mundëm të vërejmë se ata përmes lojes me role mund të përparojnë në komunikim, vetëm se u nevojitet mbështetje, organizim dhe krijim i kushteve të përshtatshme për të realizuar lojën. Fëmijët e këtij grupi gjatë kohës sa kemi prakikuar të mësuarit përmes Lojës me role (periudha prej ), përveçse kanë shprehur lirshmëri gjatë komunikimit, ata njëkohësisht edhe janë argëtuar shumë dhe kanë krijuar atmosfera gazmore. Në këtë pjesë ne jemi munduar t iu përgjigjemi pyetjeve të hulumtimit se: Si i përdorin njohuritë, zotësitë dhe shprehitë gjuhësore e komunikuese nxënësit e grupmoshës 4-6 vjeç në ligjërimin e folur gjatë lojës së përbashkët në kopsht? Gjatë bisedave të ndryshme, këta fëmijë a përdorin trajta zbunuese në të folurën e tyre? Në hulumtim pjesëmarrës ishin 20 fëmijë, prej të cilëve 14 ishin të përshirë drejtpërdrejt ndërsa 6 në mënyrë indirekte, si dhe 2 edukatore dhe prindërit e fëmijëve të cilët dhanë mendimet e tyre përmes anketave. Në javën e parë pasi që e kemi ndarë paralelen në qendra edukativo-mësimore (qendra e gjuhës, e matematikës, e artit, e shkencës dhe e familjes), kemi menaxhuar ndarjen e fëmijëve nëpër qendra, ku për çdo ditë sipas orarit kanë qenë të hapura 3-4 qendra, me nga 4-5 fëmijë. Në javën e parë janë realizuar aktivitete kreative dhe lojëra sociale në grup të fëmijëve me qëllim socializimi mes fëmijëve dhe lidhjen me grupin. Gjatë vëzhgimit të fëmijëve është vërejtur se angazhimi i fëmijëve në lojëra sociale dhe kreative ndikon në zhvillimin gjuhësor të 31

32 tyre, nxitjen e ndjenjës së bashkëpunimit dhe tolerancës, solidarizimin ndaj njëri-tjetrit dhe kompaktësinë e grupit, e mbi të gjitha rritjen e ndjenjës së empatisë. Mirëpo, jo të gjithë fëmijët kanë pranuar lehtë këto lojëra dhe aktivitete kreative, disa prej tyre kanë qëndruar jashtë grupit duke vëzhguar lojën apo luajtur individualisht. Gjatë vëzhgimit kemi vënë re se edhe puna e edukatoreve është lehtësuar, pasi që ato në fillim duhej të jepnin vetem udhëzime rreth lojës ose edhe të ndihmonin ndarjen e roleve, më pastaj rreth javës së tretë fëmijët përveçse u lidhën si grup ata filluan edhe të shprehnin idetë e tyre rreth lojës, duke e menaxhuar pothuajse vetë ndarjen e detyrave dhe roleve. Mund të themi se një gjë e tillë është pothuajse e njëjtë me rolin e bariut dhe kopesë së tij. Mësuesja vetëm i udhëzon, orienton jep sugjerime dhe reagon në situata gjersa fëmijët lirshëm luajnë dhe veprojnë. Gjatë kësaj periudhe katër javore u realizuan aktivitete të ndryshme, si dramatizim sipas roleve të ndryshme, lojëra logjike, lojëra me kubëza, shkathtësime matematikore, lojëra në natyrë etj. Foto 1. Lojerat dramatike Foto. 2. Lojëra në natyrë 32

33 U morëm vesh së bashku me fëmijët, prindërit dhe edukatoret që veprimtaritë të kenë edhe rregulla për arsye disiplinore. Kështu, u improvizua një diell me fytyrë të qeshur dhe një diell me fytyrë të mërzitur, ku në njërin prej tyre varësisht prej sjelljeve dhe mbajtjes së disiplinës në klasë, do të vendoset edhe emri përkatës iu secilit fëmijë. Foto. 3. Lojëra logjike, matematike, socializuese E gjithë përpjekja dhe angazhimi jonë, solli rezultate shumë pozitive, të cilat u reflektuan edhe me programin e përbashkët për 1 Qershorin, si festën e fëmijëve. Aq me lehtësi u bënë oraganizimet për këtë festë sepse grupet ishin socializuar tashmë mes vete, përmes lojërave të ndryshme kreative. Edukatoret nuk e patëm më atë vështirësinë e ndarjes së detyrave, e gjithashtu përmes vëzhgimit u qartësuan edhe anët e forta dhe të dobëta të secilit fëmijë. Prindërit të cilët para anketimit pohuan se fëmijë po përtonin të vinin në kopsht, tashmë tregonin se fëmijët edhe në shtëpi po planifikojnë se çfarë do të bëjnë të nesërmen. Vinin plot vullnet, gëzim e entuziazëm. Ata me një mënyrë u pavarësuan dhe kjo solli te një organizim i pa planifikuar i një Pixhama party, të cilën fëmijët e pritën me shumë gëzim. Edhe pse ishte një grupmoshë e përzier (4-6vjeç), e cila në fillim na nxori probleme lidhur me përqëndrimin e fëmijëve (sidomos 4 vjeçarët), prapëseprapë në fund rezultatet nuk munguan. Ndjenja e bashkëpunimit dhe bashkëndjeshmërisë u rrit ndërmjet tyre dhe dëgjuam edhe trajta të ndryshme zbunuese, si: loçkan, tezak, bukurosh-e, por nuk munguan edhe zbunime 33

34 emrash si: Donush e Doni (për Dion), Jonush (për Joni), Arsushe (për Arsa), Erushe (p ër Era), Reushe (p ër Rea), Bunush (p ër Buna), Erzushe (p ër Erza). Zakonisht formave të shkurtëra të emrave u shtohej prapashtesa ush-e, gjersa format e emrave më të gjatë shkurtoheshin, si: Rubin në Rubi, Altin-Tini. Këto shkurtesa zakonisht krijoheshin nga 6 vjeçarët gjersa më të vegjlit i imitonin ata. I gjithë planifikimi i bërë solli rezultate pozitive për të tri palët, si për fëmijët, prindërit dhe edukatoret. Andaj, mund të themi se me një plan të organizuar dhe të planifikuar mirë e me rregulla, sukseset janë të patjetërsueshme. Lojërat dhanë rezultate të favorshme në zhvillimin gjuhësor, emocional, fizik, edukativ, mësimor e shoqëror. Zhvillimi gjuhësor është pjësëmarrës në çdo lojë fëmijësh, duke qenë nxitës dhe krijues në të gjitha fushat e zhvillimit të gjithëmbarshëm të fëmijës. Foto. 4. Festa e 1 Qershorit Foto. 5. Pixhama party 34