UNIVERSITETI FEHMI AGANI GJAKOVË FAKULTETI I EDUKIMIT PUNIM I DIPLOMËS TË NXËNIT E SHQIPES STANDARDE TEK FËMIJËT PARASHKOLLORË NË QYTETIN E GJAKOVËS

Transcription

1 UNIVERSITETI FEHMI AGANI GJAKOVË FAKULTETI I EDUKIMIT PROGRAMI: Parashkollor PUNIM I DIPLOMËS TË NXËNIT E SHQIPES STANDARDE TEK FËMIJËT PARASHKOLLORË NË QYTETIN E GJAKOVËS Mentori: Prof. ass.dr. Sindorela Doli-Kryeziu Studentja: Anda STAVILECI Gjakovë, 2018

2 DEKLARATA E KANDIDATIT Unë, Anda STAVILECI, deklaroj se kjo temë e Diplomës e titulluar: TË NXËNIT E SHQIPES STANDARDE TEK FËMIJËT PARASHKOLLORË NË QYTETIN E GJAKOVËS, e llojit të studimit: Rishikim i literaturës, është punim origjinal i imi dhe është përgatitur nga unë. E gjithë literatura dhe burimet tjera që janë shfrytëzuar gjatë këtij punimit janë të renditura në referenca dhe plotësisht të cituara, në bazë të autorit dhe të punimit të caktuar. Tërë ky punim është përgatitur duke respektuar rregulloren dhe duke u mbështetur në këshillat për përgatitjen e temës së diplomës të përcaktuara nga ana e Universitetit Fehmi Agani në Gjakovë. 2

3 FALËNDERIM Me këtë rast dua të falënderoj mentoren time Prof. Ass. Dr. Sindorela Doli- Kryeziu e cila është edhe mentorja e këtij punimi si dhe anëtarët e komisionit për mbrojtjen e kësaj teme për të gjitha vërejtjet dhe sygjerimet e dhëna gjatë punës dhe mundit tim për përfundimin e këtij punimi diplome. Gjithashtu falënderoj edhe të gjithë stafin pranë Fakultetit të Edukimit, dega parashkollor, të Universitetit Fehmi Agani në Gjakovë të cilët kontribuan në ngritjen time profesionale. Gjithashtu dua të falënderoj edhe familjen time e cila nuk kursej asgjë për të më dal në përkrahje gjatë gjithë këtij rrugëtimi. Gjithashtu falënderoj edhe kolegët për të gjithë përkrahjen morale gjatë tërë kësaj kohe. 3

4 METODOLOGJIA Burimi kryesor i të dhënave për realizimin e këtij punimi ka qenë kërkimi në literatura. Metoda e grumbullimit të të dhënave është e tipit rishqyrtim literature. Është shfrytëzuar literaturë e mjaftueshme nga biblioteka e universitetit dhe burime të ndryshme shkencore nga interneti. Literatura është përzgjedhur në bazë të problematikës që shtjellohet në punim. Literatura është përzgjedhur në bazë të këtyre kritereve: - Titullit të temës e cila është marrë, - Fjalëve kyçe që janë përdorur për kërkime në internet, - Librave leksikor, - Të dhënat e marra dhe - Propozime të marrura nga ana e Mentores sime. 4

5 PËRMBAJTJA ABSTRAKT PARATHËNIE HYRJE ZHVILLIMI GJUHËSOR DHE ZHVILLIMI MENDOR PSIKOLINGUISTIKA (Zhvillimi gjuhësor-mendor) Identifikimi i problemit situata e shkrim-këndimit të fëmijëve TEORIA BIOLOGJIKE PSIKOLINGUISTIKE Zhvillimi i trurit Funksionimi neurobiologjik i gjuhës Treguesit e trurit për përpunimin e gjuhës Teoritë e zhvillimit gjuhësor Zhvillimi gjuhësor në moshën parashkollore TË NXËNIT E GJUHËS TË NXËNIT E GJUHËS STANDARDE Komponentët e gjuhës Fonologjia Morfologjia Tregimi: Kësulkuqja Fëmija Fëmija Pyetjet për fëmijën (folësin 1) Pyetjet për fëmijën (folësin 2) FËMIJËT PARASHKOLLORË NË FSHAT DHE ATA NË QYTET Sa na ndihmojnë mediat dhe televizionet në mësimin e drejtë të gjuhës Ndikimi i nivelit arsimor si ambient ku fëmija e mëson gjuhën e folur DIGLOSIA NË RASTIN E SHQIPES NDIKIMI I GJUHËS SË SHKRUAR MBI GJUHËN E FOLUR DOMENET E PËRDORIMIT TË GJUHËS SË FOLUR STANDARDE PËRFUNDIM REKOMANDIM LITERATURA

6 ABSTRAKT Ky punim diplome shqyrton çështjen e gatishmërisë për klasë të parë dhe ndikimin e edukimit parashkollor në nivelin e saj. Studimi është i ndërlidhur me faktorët të cilët ndikojnë në nivelin e përgatitjes në fushën e gjuhës dhe komunikimit, zhvillimit kognitiv, socio-emocional, motorik, dhe matematikor të fëmijëve të cilët po përgatiten për klasën e parë. Këta faktorë kanë të bëjnë me: nivelin e arsimimit të prindërve, vendin ku fëmija jeton si dhe madhësinë e familjes. Studimi sugjeron se duhet të merren masa në drejtim të përmirësimit të sistemit të edukimit parashkollor me qëllim të përgatitjes sa më të mirë të fëmijëve për të filluar klasën e parë të gatshëm për të nxënë. Fjalët kyçe: Edukim parashkollor, gatishmëri për klasë të parë, zhvillim në fushën e gjuhës dhe komunikimit, kogntiv, socio-emocional, motorik, dhe matematikor. 6

7 PARATHËNIE Gjuha shqipe e përbashkët, si tregues i identitetit kulturor dhe kombëtar, kishte nevojë të përpunohej, në mënyrë që të krijonte një sistem të qëndrueshëm për t u kristalizuar në të gjitha hallkat kryesorë të strukturës fonetike, gramatikore e leksikore. Në njësimin e saj ndihmuan shumë përpjekjet e gjuhëtarëve, shkrimtarëve, mësuesve etj. Për të përdorur në shkrim dhe në të folur një gjuhë të përbashkët. Me zgjidhjen e çështjes së alfabetit në Kongresin e Manastirit, problemi i njësimit të gjuhës letrare u kthye në një shqetësim kryesor për shumë gjuhëtarë, të cilët ishin të vetëdijshëm për situatën e vështirë ku ndodhej shqipja, si një gjuhë e zhvilluar me ritme shumë të ngadalta dhe e pa lëvruar. 7

8 HYRJE Edukimi parashkollor paraqet nivelin e parë të edukimit, gjatë të cilit fëmijët edukohen në familjet e tyre ose në institucione parashkollore (mosha 0-3 dhe mosha 3-6) dhe në shkolla fillore apo klasa parafillore (mosha 5-6). Si rrjedhojë e një varg faktorëve shoqëroro-ekonomikë në vendin tonë, ende mungon një qasje serioze ndaj nivelit të parë të sistemit të arsimit, edukimit parashkollor. Niveli i edukimit parashkollor ende nuk e ka zënë vendin që e meriton në kuadër të sistemit të arsimit dhe shoqërisë sonë në tërësi. Sa i përket përfshirjes së përgjithshme të fëmijëve në edukim parashkollor, kjo përfshirje nuk është e kënaqshme. Para se ç kado që thuhet për gjuhën, është e nevojshme që vetë nocioni gjuhë të definohet dhe të përcaktohet. Gjuhëtarët e definojnë gjuhën në mënyra të ndryshme dhe kështu kemi shumë definicione për të, por në këtë punim do ta përdorja këtë definicion të Mentorit tim i cili thotë se: gjuha është një dhunti hyjnore për llojin njerëzor, është një mrekulli që kurrë nuk mund shpjegohet deri në fund. Duke qenë Psikolinguistika disipline shkencore ndërmjet gjuhësisë dhe psikologjisë, në rastin e relaizimit të këtij punimi shqipja standarde është trajtuar nga këndvështrimi psikolinguistik. Qëllimi i këtij hulumtimi është që të njoftohemi për shkallën e nxënjes së shqipes standarde tek fëmijët, sidomos tek ata parashkollorë, dallimi i të folurit në standard mes fëmijëve të qytetit dhe katundit, sa ndikon arsimimi i prindërve në këtë drejtim, ndikimin e gjuhës së shkruar kundrejtë asaj të folur, si dhe përdorimin e standardit në rrethana të caktuara. Në këtë punim diplome jam munduar që të paraqes shkallën e përdorimit të standardit, duke shqyrtuar literatura të ndryshme mbi shqipen standarde, të profesorëve më me influencë e shumë të tjerë. Po ashtu është bërë përpjekje që, sado pak të bëhet njoftimi për nxënjen e standardit, sidomos të folur, te parashkollorët, mënyra se si kapet gjuha e parë te fëmijët, shkaktarët për mos nxënjen në kohë të gjuhës standarde, si dhe mënyrat më të mira për nxënjen dhe zhvillimin gjuhësor te këta fëmijë. Gjatë punimit të temës i kam përdorur disa metoda hulumtimi si: metodat komperative (krahasuese), historike, intervista, etj. Jam munduar që sado pak të paraqes problemet e standardit të cilin e flasin ata të cilët janë e ardhmja jonë pra fëmijët. 8

9 Pjesa më e madhe e fëmijëve në Kosovë ende nuk ka qasje në programet formale të edukimit në fëmijërinë e hershme. Meqë numri i fëmijëve që vijojnë institucionet parashkollore vazhdon të jetë shumë i vogël në Kosovë bën që përkujdesja për edukimin e hershëm të fëmijëve të jetë ekskluzivisht në dorën e familjeve, pavarësisht nivelit arsimor të tyre. Dhe në fund dua të falenderoj familjen për përkrahjen që më ofruan, po ashtu të gjithë profesorëve të cilet na mësuan gjatë këtyre katër viteve të studimit, një falenderim të veqantë i shpreh profesoreshës dhe njëherit mentores të këtij punimi Prof.Ass.Dr. Sindorela Kryeziu, për ndihmën dhe bashkëpunimin lidhur me temën. 9

10 1. ZHVILLIMI GJUHËSOR DHE ZHVILLIMI MENDOR Gjuha e folur është një rrjet kompleks i dijeve dhe lëvizjeve të koordinuara, pavarësisht se shpesh konsiderohet një aftësi. Ajo i lejon individët të komunikojnë me njëri-tjetrin duke folur dhe dëgjuar. Ky kompleksitet i procesit e bën gjuhën të ndërfutet në shumë disiplina. 1 Për të vlerësuar sesi mësohet kjo aftësi komplekse studiuesit, sot, bashkojnë qasjen natyrore me qasjen e mirërritjes, të cilat ende lënë vend për pikëpyetje, në një tjetër rrymë të zhvillimit gjuhësor. Kjo rrymë e re mbështet idenë se praktika, përdorimi i gjuhës, imitimi dhe korrektimi i gabimeve sa herë që fëmija ndërvepron me të rriturit, sigurojnë përvetësimin gjuhësor në të gjithë komponentët e tij. Fonologjia, morfologjia, semantika, sintaksa dhe pragmatika e një gjuhe nuk mund të mësohen dhe as të ruhen në kujtesë pa u ushtruar në një ndërveprim të vazhdueshëm dhe pa u mbajtur ndezur motori i përdorimit të gjuhës. Studimet janë mbështetur në dijet për teoritë tradicionale të zhvillimit konjitiv, të cilat janë grupuar në katër kategori: 1) Qasja nativiste, e cila mbështet idenë se fëmijët kanë një sistem konjitiv të lindur. 2) Qasja bihejvioriste, e cila mbështetet në mekanizmat e bashkëshoqërimit të stimujve. 3) Qasja konstruktiviste, e cila mbështet në idenë e përfaqësimeve mendore komplekse të mësuara përmes ndërveprimeve të fëmijës me botën. Dhe 4) Qasja interaksioniste, e cila shpjegon se konjicionet zhvillohen përmes ndërveprimit të fëmijës me sistemin kulturor dhe gjuhësor. 2 Deri në moshën pesë vjeçare, shumica e fëmijëve, arrijnë të zotërojnë tingujt e gjuhës së tyre amtare, por mund të kenë mbetur edhe disa tinguj të pazotëruar tërësisht. 3 Zhvillimi gjuhësor është procesi me të cilin fëmija mund të kuptojë dhe komunikojë gjuhën gjatë fëmijërisë së hershme. Nga lindja deri në moshën pesë vjeçare, fëmijët zhvillojnë gjuhën në një ritëm shumë të shpejtë. Fazat e zhvillimit gjuhësor janë 1 Remson, L. H. (2007). Oral Language. Në B. J. Guzzetti, Literacy for the New Millennium (fv ). Westport, Connecticut: Praeger., fq Gentner, D., & Loewenstein, J. (2002). Relational Language and Relational Thought: The Development and Consequences. Në E. Amsel, & J. P. Byrnes, Language, Literacy, and Cognitive Development of Symbolic Communication (fv ). New Jersey: Lawrence Erlbaum Associates., fq Woolfolk, A. (2011).. Botimi i njëmbëdhjetë. CDE. Tiranë PMCid:PMC

11 universale për të gjithë njërëzit. Megjithatë, mosha dhe ritmi me të cilin një fëmijë arrin të mësojë gjuhën dallojnë tek fëmijët.për këtë, zhvillimi gjuhësor tek një fëmijë duhet të krahasohet me normat dhe jo me një fëmijë tjetër. Në përgjithësi, vajzat zhvillohen në aspektin gjuhësor më shpejt se djemtë. Më tepër se secili aspekt i zhvillimit, zhvillimi gjuhësor reflekton zhvillimin dhe maturimin e trurit. Pas moshës pesë vjeçare bëhet më e vështirë për shumicën e fëmijëve të mësojnë një gjuhë Encyclopedia of Children s Health, (2014). Operacionalizimi: Kjo fushë e zhvillimit në këtë studim është matur përmes disa kërkesave të drejtëpërdrejta për fëmijët, duke filluar nga: përshkrimi kronologjik i një tregimi, sekuenca auditive, përgjigjet në pyetje logjike në lidhje me tregimin, plotësimi i fjalive mungesore, konkludimi dëgjimor, asociacionet dëgjimore etj. Përsa i përket zhvillimit gjuhësor, Vigotski mendonte se gjuha prezanton përvojën e ndarë, të nevojshme për të ndërtuar zhvillimin kognitiv. Prandaj ai rekomandon që mësuesit që të cilët dëshirojnë të nxisin zhvillimin kognitiv mund ta bëjnë këtë duke nxitur të folurit. Fëmijët parashkollorë që edukohen në kopshte kanë më tepër mundësi për të komunikuar me më shumë fëmijë që kanë njohuri të ndryshme dhe të mësojnë nga ta më tepër se fëmijët e të njëjtës familje. Gjithashtu edhe mësuesit e kopshtit janë më të përgatitur për të nxitur lojën, bisedën e ndërveprimin se sa tipa të ndryshëm të prindërve, kë shtu për të përkrahur të nxënit social të fëmijëve, mësuesit mund të ofrojnë shumë mundësi për fëmijët që t i ndihmojnë njëri tjetrit ose të punojnë së bashku në një projekt që kanë zgjedhur vetë. Për të marrë pjesë me sukses, kur fëmijët arrijnë në klasën e parë, atyre iu nevojiten aftësi sociale, emocionale, intelektuale dhe gjuhësore. Për t i përgatitur fëmijët për shkollë, janë ndërmarrë shumë nisma, që të gjithë fëmijëve t u ofrohet mundësia e edukimit parashkollor në kopshte, ku shumica e tyre përfshijnë fëmijët e moshës nga 3-6 vjeç. Sidoqoftë, janë pikërisht dy vitet e para të jetës kur eksperiencat e hershme të fëmijëve fillojnë të lënë gjurmë në strukturat themelorë të të nxënit në tru. 4 4 Lally, J. R. (2010). School Readiness Begins in Infancy. Phi Delta Kappan, 92, Marrë më 19 maj 2012 nga content/92/3/17.full.pdf+html 11

12 1.1. PSIKOLINGUISTIKA (Zhvillimi gjuhësor-mendor) Procesi i zhvillimit gjuhësor të fëmijës fillon me një fazë paralinguistike, e cila është një fazë biologjike, e lindur. Në këtë fazë, fëmija dëgjohet të belbëzojë tingujt e parë. Tingujt e lëshuar nga foshnja gjatë kësaj faze janë bashkëtingëllore të buzëzuara të cilat ndodhin si pasojë e dy faktorëve: buzët përtace të një foshnje dhe gjirit të nënës. 5 Kështu fëmijët fillojnë me tingujt me gojë të mbyllur [mmm], [bbb], [ppp] dhe e hapin gojën plotësisht në zanoren e zëshme [a] për të prodhuar tingujt dhe fjalët e para [ma-ma], [baba]. Një tjetër evidencë e përdorimit të këtyre tingujve universalë, u zbulua edhe në përshkrimin e Herodotit 6 për shqiptimin nga fëmijët të fjalës së parë bekos që në frigjisht do të thotë bukë. Analizues të ndryshëm janë shprehur se ky tingull mund të jetë dëgjuar i prodhuar nga dhitë, (mendohet se prapashtesa -kos është shtuar në versionin greqisht të historisë), e nëse ajo hiqet ngelet vetëm tingulli [be] si të ishte duke u dëgjuar një dhi që blegërin. 7 Një model tjetër, formal, dhe më i strukturuar e letrar, i vlerësuar si gramatikisht më i saktë dhe leksikisht më i plotë, që fëmijët mund të mësojnë fjalë e shprehi të reja, është duke dëgjuar t u lexohen libra nga të rriturit që kujdesen për ta. Studimet kanë treguar se fëmijët që përfshihen në lexim të përbashkët me prindërit e tyre zhvillojnë një leksik më të pasur dhe kanë një përshpejtim në zhvillimin e tyre gjuhësor. Megjithatë, ky proces kërkon disa kushte dhe një kohë specifike për t u zhvilluar. Ekziston një periudhë specifike kur fëmijët kanë aftësi të përthithin dhe përvetësojnë gjuhën e ambientit të tyre në një shpejtësi dhe kapacitet mbresëlënës. Kjo është mosha pas krijimit të një bagazhi me fjalët e para deri rreth klasës së parë. Padyshim që kjo periudhë vazhdon të shtrihet edhe përtej, edhe në adoleshencë, në universitet, etj., por ritmi i përvetësimit të gjuhës bie. Adoleshentët mësojnë më pak fjalë, por të një niveli gjuhësor më të lartë, fjalë më komplekse, më specifike, që përdoren më rrallë, fjalë teknike të fushave të tyre të studimit, fjalë abstrakte e shkencore, etj. Fjalë që nuk përdoren në të folurin e përditshëm. 5 Oneill, T. (2013, Maj 12). Why babies in every country on Earth say 'mama'. Gjetur në Herodoti. (2014). Loc.cit. 7 Yule, G. (2010). The Study of Language (bot. i 4). New York: Cambridge University Press., fq. 2 12

13 Fjalë që gjenden në libra letrarë, historikë dhe shkencorë. Pas krijimit të një bagazhi fjalësh të para, fëmijët munden të mësojnë fjalë të reja, gjithashtu duke shpjeguar (si në fjalor) përkufizimet e tyre nga fjalët tashmë të njohura. Po ashtu, fjalë të cilat përfshihen dhe detajojnë kontekstet me fjalët në repertorin ekzistues. Ky proces ndodh sërish, më së shumti në libra sesa në të folurin e përditshëm ku ne priremi të ruajmë një komunikim të thjeshtë në terma dhe lakonik e të varfër në detaje, duke përdorur përgjithësisht vetëm një pjesë të repertorit tonë gjuhësor. Për fat të keq, kjo dije, nuk njihet ose nuk pranohet nga të gjithë të rriturit përgjegjës për rritjen dhe edukimin e fëmijëve. Shumë edukatorë dhe prindër nuk besojnë se leximi me fëmijën mund të përdoret si një mjet për të mësuar informacione dhe fjalë të reja. Ata, që priren të besojnë qasjen nativiste, mendojnë se fëmija do të thotë ato që do të thotë, dhe do të zhvillojë nivelin gjuhësor që do të zhvillojë, në mënyrën që është paraprogramuar ta zhvillojë atë, pa nevojën e stimujve të jashtëm. Kështu, ata do të jenë më pak të prirur për të shfrytëzuar librin si një mjet edukimi dhe mësimi të gjuhës. Kështu, pas tingujve të rastësishëm e të pavullnetshëm, për të iniciuar krijimin dhe më pas vijuar me pasurimin e leksikut, një fëmijë do të ketë nevojë të dëgjojë fjalët e gjuhës që do të mësojë të flasë. Belbëzimet, rrokjet, fjalëformimet e para të fëmijëve përforcohen nga reagimet entuziaste të prindërve të tyre dhe kujdestarëve parësorë dhe kështu, fëmijët i përsërisin këto fjalë për të rimarrë përforcimet e pëlqyera. Në këtë formë, fëmija ecën me hapa të vegjël e të sigurt drejt gjuhës së tij të parë. Përveç kësaj, fëmijët prezantohen me gjuhën që do të duhet të imitojnë më vonë edhe duke dëgjuar tingujt përreth dhe duke komunikuar me të rriturit, fillimisht dhe kryesisht, që në foshnjëri, me prindërit apo kujdestarët e tyre parësorë. Më pas, duke e zgjeruar më tej komunikimin e përditshëm në moshën e fëmijërisë të hershme me të tjerë të rritur, edukatorë, mësues, të afërm dhe bashkëmoshatarë. Kështu, ditë pas dite, kohë pas kohe, vit pas viti, fëmija regjistron në kujtesë fjalët që dëgjon dhe i përdor ato në kontekste të ngjashme komunikimi. Fëmijët përvetësojnë gjuhën e folur dhe madje edhe shkrimkëndimin përmes kontekstit linguistik të lojës. Lojërat e hershme simbolike lehtësojnë shfaqjen e këtyre aftësive përmes të kuptuarit konceptual të simboleve që përfaqësojnë kuptimin. Kur prindërit përdorin kontekstin e lojës si një mundësi për të inkurajuar 13

14 përdorimin e gjuhës te fëmijët e tyre 3-4 vjeç dhe shtrijnë aftësitë e tyre gjuhësore duke përdorur fjalë më të sofistikuara, vërehet se fjalori i fëmijëve të tyre rritet ndjeshëm. 8 Të gjitha qeniet njerëzore dhe vetëm ato e kanë aftësinë e komunikimit normalisht përmes të folurit, duke i prodhuar tingujt, duke i kombinuar ato mes vete. Kjo aftësi njerëzore si për shifrimin ashtu edhe për deshifrimin e kodeve të ndryshme të të folurit është një gjë unike. Shkenca e cila merret me të kuptuarit, të nxënit e gjuhës ashtu edhe me çrregullimet gjuhësore është vetë Psikolinguistika 9, më saktë kjo shkencë merret me të gjitha proceset psikike në trurin e njeriut gjatë ç do realizimi gjuhësor. Gjithashtu merret me proceset që ndikojnë si në prodhimin dhe të kuptuarit e gjuhës poashtu edhe në çrregullimet gjuhësore. Sipas Platonit 10 çdo shkencë nis me mahnitjen, me të mrekulluarit, edhe psikolinguistika nis me mrekulimin, ku nis me faktin se një njeri i rritur normalisht ka aftësi krejt të zakonshme mendore që arrin të shenjojë qindra mijëra ndoshta edhe miliona koncepte medore. Ne e dimë se emri lis realizohet përmes kodit fonetik l-i-s, dhe vetëm përmes këtij shënjuesi, ndërsa kodi l-i-s-a na sugjeron diçka tjetër, është tjetër leksemë dhe ka tjetër kuptim në leksikun tonë mendor. Kjo do të thotë se vetëm një (a) e vetme e ndryshon kuptimin dhe jo vetëm folësi por edhe ai person që e ndëgjon do të dijë ta deshifrojë diferencën mes emrit lis dhe lisa. Shpjegimin e arbitraritetit të shenjës gjuhësore sipas Saussure e Martinet ndihmon shumë në këtë drejtim, por asesi nuk e shpjegon mrekullinë psikolinguistike të përsosmërisë njerëzore. Është interesant fakti se dy përbërësit e psikolinguistikës, psikologjia dhe gjuhësia janë më të vjetër se vetë psikolinguistika, madje edhe nëndisiplinat gjuhësore që kanë të bëjnë me psikolinguistikën, siç është fonetika dhe gramatika, të cilat janë mijëra vjet më të vjetra se sa psikolingusitika. Psikolinguistët mendojnë se fakti për konsolidimin e vonshëm të psikolinguistikës si shkencë ka të bëjë me disa faktorë, ndër të cilët me i rëndësishmi është vështirësia e studimit të mendjes njerëzore, që nuk është shumë e vërtetë, pasi të gjitha proceset që ndodhin në trurin e njeriut derisa të realizohet gjuha 8 Elias, G., Hay, I., Homel, R., & Freiberg, K. (2006). Enhancing Parent-Child Book Reading in a Disadvantaged Community. Australian Journal of Early Childhood, 31, Rrahman Paçarizi, Psikolinguistika, ligjeratë më , Gjakovë. 14

15 janë relativisht të pashpjegueshme. Shkurt psikolinguistika depërton në zemrën e asaj që ne e bëjmë me gjuhën. Në fushë të psikolinguistikës dhe të disa fushave të tjera të gjuhësisë, ka më shumë hapësirë për të lëvizur, fusha që janë më popullore të themi kushtimisht ato që komunikojnë më shumë me publikun.. Ku variantet janë më të ndjeshme dhe ku duhet të lidhen ngushtësisht termi me domethënien. Sa për sqarim, në teorinë sociokognitive, termi konsiderohet njësi gjuhësore e kuptimshme dhe domethënëse Identifikimi i problemit situata e shkrim-këndimit të fëmijëve Duket se leximi (të lexuarit e librave që nuk janë pjesë e leximit shkollor apo për punë) nuk është një aktivitet shumë i përhapur, qoftë për fëmijët apo për vetë prindërit e tyre. Megjithëse një komb që pëlqen të vetëquhet arsimdashës, nuk duket ta tregojë këtë dashuri me vepra dhe aktivitete letrare. Nxënësit në shkollat shqiptare nuk performojnë në lexim njësoj si bashkëmoshatarët e tyre në vende të tjera të Evropës dhe të botës, të përfshira në studimet e OECD. 12 Sipas raportit të Programit për Vlerësimin e Studentëve Ndërkombëtarë (PISA), 13 performanca e nxënësve të shkollave shqiptare është në masë statistikisht të rëndësishme poshtë mesatares së vendeve të tjera të OECD-së në aktivitetin e të lexuarit në shkallën e përgjithshme të leximit. Megjithëse me një rritje nga viti 2000 në vitin 2009 me rreth 30 pikë në mesatare. 14 Në studimet të tjera të kryera vetëm në kontekstin shqiptar mbi çështje që lidhen me mbështetjen e edukimit dhe zhvillimit gjuhësor për fëmijët, paraqitet një situatë jo e kënaqshme. Përdorimi i librave dhe aktiviteteve të tjera si tregimi i historive, këndimi i këngëve me fëmijët, loja me fëmijët dhe shpenzimi i një kohe të caktuar duke numëruar, 11 UNIVERSITETI I PRISHTINËS FAKULTETI FILOLOGJISË, Seminari ndërkombëtar për gjuhën, letërsinë dhe kulturen shqiptare (Prishtinë, 2013), f Organizata për Zhvillim dhe Bashkëpunim Ekonomik 13 OECD. (2010a). PISA 2009 Results: What Students Know and Can Do - Student Performance in Reading, Mathematics and Science. Programme for International Student Assessment., fq OECD. (2010b). PISA 2009 Results: Learning Trends: Changes in Student Performance Since 2000 (Volume V). Programme for International Student Assessment., fq

16 emëruar sendet, etj., si aktivitete mbështetëse dhe nxitëse të zhvillimit gjuhësor, kryhen relativisht pak nga prindërit. Tamo dhe Karaj 15, në studimin e tyre të vitit 2007, mbi praktikat e mirërritjes në zonat veriore dhe periurbane në Shqipëri, vunë re një mungesë të theksuar të mjeteve të printuara në mbështetje të stimulimit të zhvillimit të fëmijëve % e familjeve në këto zona nuk kishin pothuaj asnjë libër, gazetë, revistë, poster në shtëpi. 79% e familjeve kishin një kalendar apo fotografi të varur në mur. Edhe në rezultatet e PISA 2009, të gjitha vendet pjesëmarrëse në studim tregojnë diferenca gjinore ku rezultatet e vajzave shkojnë dukshëm mbi rezultatet e djemve. Përveç stimulimit të gjuhës së folur në moshën parashkollore, leximi i përbashkët është i rëndësishëm si një themel i fortë për të ardhmen akademike të fëmijëve. Suksesi në lexim do të zhvillojë bazat për arritjet në lëndët e tjera dhe për një pjesëmarrje të plotë në jetën si të rritur. Aftësia për të përcjellë informacionin në formë të shkruar, po ashtu si edhe verbalisht është një nga asetet më të mëdha të qenies njerëzore. Zbulimi se informacioni mund të shpërndahet në kohë dhe hapësirë, pa kufijtë e forcës së një zëri, madhësisë së një vendi dhe kapacitetit të memories së shoqërisë, ka qenë thelbësore për përparimin e njerëzimit. Megjithatë, të mësuarit e leximit dhe shkrimit kërkon përpjekje pasi nuk mund të arrihet pa perfeksionuar një sërë aftësish komplekse. Truri është i përgatitur biologjikisht të përftojë gjuhën, megjithatë, shkrimi dhe leximi janë aftësi të zhvilluara më vonë në historinë njerëzore. Të qenit lexues i përparuar kërkon praktikë dhe përkushtim Tamo, A., & Karaj, Th. (2007). Praktikat e Rritjes së Fëmijëve në Zonat e Thella Veriore dhe në Zonat Periurbane në Shqipëri. Tiranë, Shqipëri: Qendra e Zhvillimeve Humane., fq OECD. (2010a). PISA 2009 Results: What Students Know and Can Do - Student Performance in Reading, Mathematics and Science. Programme for International Student Assessment., fq

17 2. TEORIA BIOLOGJIKE PSIKOLINGUISTIKE Zhvillimi gjuhësor dhe zhvillimi mendor dhe në të njëjtën kohë zhvillim psikologjik. Kudo në botë fëmijët mësojnë t'i krijojnë të gjitha strukturat themelore të gjuhës brenda tre viteve të para të jetës, ku të gjithë këta fëmijë normal e nxënë gjuhën e amabientit në të cilin jetojnë. Që në moshën shtatëmuajshe, arrijnë të prodhojnë disa fjalë të kuptueshme, kah fundi i njëvjetorit të parë të tyre arrijnë një leksik prej 50-të fjalësh, ndërsa gjatë vitit të dytë e kështu me radhë, ata fillojnë lidhjen e fjalëve mes vete. Që nga mosha 5-6 vjeçare ata zotërojnë një fjalor prej disa mijëra fjalësh. Fëmijët që rriten që herët në mjedise dy-gjuhësore mund t'i mësojnë që të dyja gjuhët në mënyrë të rrjedhëshme, dhe pa thekse të huaja. Një person në moshë madhore e ka më të vështirë të mësojë poashtu të flasë një gjuhe të huaj rrjedhshëm. Bashkëveprimi social është themelor për përvetësimin e gjuhës së folur dhe për mos harrimin e saj. Duke u nisur nga fakti se foshnjat dhe fëmijët kanë nevojë të jenë pranë njerëzve të tjerë për të përvetësuar dhe për ta folur rrjedhshëm gjuhën. Teoria biologjike psikolinguistike. Kur psikolinguistët po e kuptonin gjithnjë e më mirë kompleksitetin e gjuhës që përdorin të rriturit, u duket e pamundur që një fëmijë të mund të përvetësonte vetëm nëpërmjet imitimit të gjitha rregullat e kërkuara të gjuhës. Kështu, ata arritën në konkluzion se fëmijët janë të programuar biologjikisht për ta përvetësuar gjuhën, fëmijët lindin me një aparat për përvetsimin e gjuhës i cili u mundëson atyre të interpretojnë të folurit e të rriturve dhe të ndërtojnë fjalitë e veta me rregulla të sakta gramatikore Zhvillimi i trurit Zhvillimi i trurit dhe sistemit nervor gjatë fëmijërisë së hershme vazhdon të jetë mjaft i shpejtë. Sa më mirë të zhvillohet truri dhe sistemi nervor, aq më shumë komplekse janë aftësitë konjitive dhe sjellore të fëmijëve. Lateralizimi (ndarja e trurit në hemisferën e majtë dhe të djathtë) i referohet lokalizimit të funksioneve dhe aftësive të ndryshme në njërën ose të dyja hemisferat. Kryesisht, gjuha, shkrimi, logjika, matematika mendohet se ndodhen në hemisferën e majtë, ndërsa kreativiteti, fantazia, aftësitë artistike dhe 17

18 muzikore ndodhen në hemisferën e djathtë. Pavarësisht, se hemisferat kanë funksione të ndara, këto pjesë të trurit gjithmonë i koordinojnë funksionet dhe punën së bashku. Dy hemisferat e trurit zhvillohen me ritme të ndryshme, ku hemisfera e majtë zhvillohet më plotësisht në fëmijërinë e hershme (2 deri në 6 vjeç) dhe hemisfera e djathtë zhvillohet më plotësisht në fëmijërinë e mesme (mosha 7 deri në 11 vjeç). Hemisfera e majtë dominon më herët dhe më gjatë, kjo shpjegon edhe faktin se pse fëmijët mësojnë gjuhën shumë herët dhe shpejt. Një tjetër aspekt i zhvillimit të trurit është dhe preferenca për përdorimin e njërës dorë më shumë sesa tjetrën. Kjo preferencë përcaktohet në fëmijërinë e mesme. Rreth 90% e popullsisë përdorin dorën e djathtë për të shkruar dhe punuar dhe pjesa tjetër e popullsisë janë mëngjarashë ose kanë preferencë për të përdorur të dyja duart (të majtën dhe të djathtën) njësoj. Sistemi nervor, po ashtu, pëson një sërë ndryshimesh në fëmijërinë e hershme. Shumica e neuroneve të fëmijës ose të qelizave nervore, formohen që në periudhën prenatale. Megjithatë, qelizat glia (qelizat që mbështesin sistemin nervor, duke rrethuar neuronet) të cilat ushqejnë, izolojnë dhe heqin mbetjet nga neuronet pa transmetuar vet informacion, zhvillohen më shpejt gjatë foshnjërisë dhe fëmijërisë së hershme. Mielinizimi, mbështjellja e neuroneve me membranën mielin, që rrethon, izolon dhe rrit efiçencën e neuroneve, gjithashtu krijohet më shpejt në vitet e para të jetës. Zhvillimi paslindjes, i qelizave gliale dhe membranës mielin shpjegon se pse fëmijët më të rritur kryejnë sjellje që fëmijët e vegjël nuk janë në gjendje t i bëjnë Funksionimi neurobiologjik i gjuhës Aftësitë e gjuhës së folur përbëjnë themelet për zhvillimin e mëtejshëm të aftësive të leximit dhe të shkrimit. Studime të ndryshme diferencojnë aftësitë e të folurit nga aftësitë gjuhësore kur i referohen zhvillimit të leximit dhe shkrimit. Mësimi i leximit në një sistem alfabetik kërkon zhvillimin e hartave konjitive midis tingujve të të folurit dhe shkronjave, i ashtuquajturi parim i alfabetit, dhe kjo varet nga aftësitë e të folurit. 17 Zgourides, G. (2000). Developmental Psychology. Foster City: IDG Books Worldwide., fq

19 Njohuritë më të gjera të gjuhës kërkojnë kuptimin e fjalëve dhe fjalive, për t i integruar këto në tekste dhe për të mundësuar ndërhyrjet që shkojnë përtej fjalëve të shtypura. 18 Sistemi nervor funksionon i tëri si një makineri, pjesët e së cilës, janë të gjitha njësoj të rëndësishme për mirëfunksionimin e plotë të saj. Ky sistem funksionon si një qark, në të cilin neuronet lidhen përmes sinapseve dhe krijojnë një rrjetë të komplikuar nëpër të cilën kalon informacioni i ndijuar për t u perceptuar në sistemin qendror, në tru. Deri vonë, njohja e neurobiologjisë së gjuhës është gjeneruar duke studiuar mosfunksionimet si pasojë e dëmtimeve në tru. Kjo metodë studimi ka çuar në pikëpamjen se funksionet kryesore të gjuhës ishin të lokalizuara në hemisferën e majtë dhe se ka dy zona të mëdha në tru, zona e Brokes dhe zona e Vernikes, të cilat janë përgjegjëse për shumicën e funksioneve gjuhësore. Dëmtimi i tyre do të sillte defiçenca gjuhësore: zona e Brokes në prodhimin e gjuhës, zona e Vernikes në perceptimin e gjuhës, kuptimin e fjalëve dhe fjalive. Pra, nga kjo pikëpamje zona e Brokes ishte përgjegjëse për zbatimin e gjuhës dhe zona e Vernikes për perceptimin dhe kuptimin e saj Treguesit e trurit për përpunimin e gjuhës Neurozhvillimi çon në organizimin dhe funksionimin e gjuhës të prodhuar në trurin e të rriturve. Në nivelin përfundimtar të këtij zhvillimi do të plotësohet 1) procesimi fonetik/fonologjik, i cili lidhet specifikisht me perceptimin e të folurit, 2) procesimi morfosintaktik, i cili fokusohet në përfshirjen e korteksit të përparmë dhe 3) procesimi semantik/i diskursit, i cili fokusohet në kuptueshmëri. Procesimi fonetik/fonologjik. Analizat e imazheve të perceptimit të të folurit kanë identifikuar një numër marrëdhëniesh ndërmjet strukturave dhe funksioneve të trurit që 18 Snowling, M. J. (2006). Language Skills and Learning to Read: The Dyslexia Spectrum. Në M. J. Stackhouse, Dyslexia, Speech and Language: A Practitioner s Handbook (fv. 1-14). West Sussex: Whurr Publishers Limited., fq Shafer, V. L., & Garrido-Nag, K. (2007). The Neurodevelopmental Bases of Language. Në E. Hoff, & M. Shatz, Blackwell Handbook of Language Development (fv ). Hong-Kong: Blackwell Publishing, fq

20 lidhen me perceptimin e gjuhës. 20 Të tilla janë korteksi parësor dëgjimor dhe korteksi dytësor dëgjimor, të cilat ndihmojnë në procesimin fonetik/fonologjik duke u aktivizuar në sasi të ndryshme për lloje të ndryshme procesimi. Sistemi neurobiologjik i maturuar, që aktivizohet për procesimin fonologjik, përfshin zonat e pasme të trurit për perceptimin e të folurit dhe ndërlidhjen me sistemin motorik. Këto zona kryejnë funksione të ndryshme për hemisferën e majtë dhe atë të djathtë. 21 Procesimi morfosintaktik. Studimet neurobiologjike tregojnë se pjesët e përparme të trurit luajnë një rol kryesor në procesimin morfosintaktik. Disa studiues mbështesin idenë se ky aktivizim i pjesëve të përparme përfaqëson proceset e ndërtimit të strukturës, ndërsa të tjerë mbështesin idenë tjetër se ky aktivizim reflekton integrimin e sintaksës dhe semantikës. 22 Studimet imazherike dhe neurofiziologjike tregojnë se janë pjesët ballore të hemisferës së majtë, përfshi zonën e Brokes dhe strukturat subkortikale të ganglias që aktivizohen në procesimin morfosintaktik. 23 Procesimi semantik/i diskursit. Studimet klinike kanë treguar se pjesët e pasme të trurit, veçanërisht zona e Vernikes, janë kontribuuesit kryesorë të procesimit semantik dhe të diskursit. Megjithatë, studimet e kohëve të fundit me të rritur të popullatës joklinike, tregojnë se në këtë proces janë të përfshira edhe zona të përparme të trurit. Studimet imazherike kanë treguar se zona të ndryshme ballore dhe të pasme të korteksit aktivizohen gjatë procesimit semantik dhe se ky aktivizim është sistematik dhe i parashikueshëm nga pikëpamja e karakteristikave semantike dhe sensoromotore. 24 Disa zona të hemisferës së majtë përpunojnë karakteristikat semantike të një fjale, ndërsa hemisfera e djathtë aktivizohet për përpunimin pragmatik të diskursit. 20 Bookheimer, S. (2002). Functional MRI of Language: New Approaches to Understanding the Cortical Organization of Semantic Processing. Annual Review of Neuroscience, 25, Shafer, V. L., & Garrido-Nag, K. (2007). Op.cit., fq Bookheimer, S. (2002). Loc.cit 23 Shafer, V. L., & Garrido-Nag, K. (2007). Op.cit., fq Bookheimer, S. (2002). Loc.cit 20

21 2.4. Teoritë e zhvillimit gjuhësor Një teori zhvillimi përshkruan ndryshimet përgjatë hapësirës kohore në një ose më shumë fusha të sjelljes ose aktivitetit psikologjik si, mendimit, gjuhës, sjelljes sociale ose perceptimit. 25 Ekzistojnë ide të ndryshme mbi mënyrën sesi fëmijët mësojnë të flasin dhe të kuptojnë gjuhën. Studiuesit vazhdojnë të studiojnë sesi ky proces mahnitës ndodh kaq shpejt në vitet e para të jetës. Teoritë tradicionale të zhvillimit konjitiv grupohen në katër kategori. 26 Qasja nativiste postulon se fëmijët kanë një sistem konjitiv të lindur, i cili shpaloset përmes ndërveprimeve me botën. Qasja bihejvioriste mbështetet te mekanizmat e bashkëshoqërimit dhe përgjithësimit të stimujve për të shpjeguar të mësuarit duke iu shmangur diskutimeve mbi përfaqësimet mendore. Qasja e tretë i referohet konstruktivizmit piazhetian dhe mbështetet në idenë e përfaqësimeve mendore komplekse të mësuara përmes ndërveprimeve të fëmijës me botën dhe stadet konjitive të karakterizuara nga forma të ndryshme të përfaqësimeve dhe veprimeve logjike. Një tjetër qasje konstruktiviste, quajtur ndryshe interaksionizëm, është teoria e Vygotskyit, sipas të cilit konjicionet zhvillohen përmes ndërveprimit të fëmijës me sistemin kulturor dhe gjuhësor Zhvillimi gjuhësor në moshën parashkollore Sipas studiuesve të fushës së psikologjisë së zhvillimit, mosha nga 2 vjeç deri në 6 vjeç njihet si mosha e fëmijërisë së hershme ose mosha parashkollore. 27 Ashtu sikurse foshnjat, parashkollorët rriten shpejt, si në aspektin fizik edhe në atë konjitiv. Veçanërisht i dukshëm gjatë viteve të fëmijërisë së hershme është fakti që zhvillimi është i integruar: ndryshimet biologjike, psikologjike, sociale dhe emocionale që ndodhin në këtë kohë janë të ndërlidhura. Parashkollorët përbëjnë shembuj të pazakontë të mënyrës sesi ata vetë luajnë një rol aktiv në zhvillimin e tyre konjitiv, veçanërisht në përpjekjet e tyre për të kuptuar, 25 Miller, P. H. (2009). Theories of Developmental Psychology (bot. i 5). New York: Worth Publishers,fq Gentner, D., & Loewenstein, J. (2002). Relational Language and Relational Thought: The Development and Consequences. Në E. Amsel, & J. P. Byrnes, Language, Literacy, and Cognitive Development of Symbolic Communication (fv ). New Jersey: Lawrence Erlbaum Associates., fq Karaj, Th. (2004). Psikologjia e Zhvillimit të Fëmijës. Tiranë: Progres., fq. 9 21

22 shpjeguar, organizuar, manipuluar, ndërtuar dhe parashikuar. Fëmijët shohin modele të objekteve dhe ngjarjeve në botë dhe më pas përpiqen që t i organizojnë ato në modele për të shpjeguar botën. Por në të njëjtën kohë, parashkollorët kanë kufizime konjitive. Fëmijët kanë vështirësi të kontrollojnë vëmendjen dhe funksionet e kujtesës, fokusohen në një aspekt të eksperiencës në një moment të caktuar. Piaget i referohej zhvillimit konjitiv që ndodh midis moshës 2 dhe 7 vjeç si stadi paraoperacional. Në këtë stad, fëmijët rrisin përdorimin e gjuhës dhe simboleve të tjera, imitimin e sjelljeve të të rriturve dhe lojën e tyre. Fëmijët e vegjël krijojnë trillime me fjalët. Ata luajnë lojërat simbolike, mësojnë të përdorin simbolet dhe shenjat, imitojnë, përdorin lojën simbolike, vizatimet, etj. Ai e përshkroi stadin paraoperacional në termat e asaj që fëmijët nuk mund të bëjnë dot. Ai përdori termin operacionale për t iu referuar aftësive të kthyeshmërisë, veprimeve mendore dhe fizike që shkojnë në drejtime të ndryshme. Sipas Piaget, fëmijët në këtë stad përdorin të menduarin magjik, i cili bazohet në aftësitë e tyre shqisore dhe perceptive dhe që janë lehtësisht të çorientuara. Fëmijët, kur përfshihen në të menduarin magjik, mund të flasin me prindërit e tyre në telefon, t u kërkojnë një dhuratë dhe të presin që ajo të vijë përmes telefonit TË NXËNIT E GJUHËS Të nxënit e gjuhës te fëmijët kalon nëpër disa faza, ku këto faza kanë ngjajshmëri me fazat e gjuhës së tyre të parë, mirëpo ata veçse kanë filluar të përparojnë në të folurit e gjuhës. Sipas J.Field fëmija kalon nëpër disa faza universale, prej moshës tre muajshe e deri tek femijët 2-7 vjeçe ku edhe fëmija arrin nivele të larta të nxënit të gjuhës standarde, por ende smund të thuhet se këta fëmijë kanë aftësi për të përdorur gjuhën në mënyrën e duhur. Të nxënit e gjuhës Teoritë Është një numër i pozicioneve teorike lidhur me të nxënit e gjuhës si: Nativizmi (Aftësi e lindur gjuhësore që është plotësisht e zhvilluar në lindje apo e programuar në procesin e pjekurisë) Bijehviorizmi (Gjuha është një grup modelesh të sjelljes me lidhje të ndërtuara ndërmjet fjalëve dhe objekteve të cilave u referohen). 28 Zgourides, G. (2000). Developmental Psychology. Foster City: IDG Books Worldwide., fq

23 Empirizmi (Gjuha mësohet përmes ekspozimit të zgjatur ndaj të folurit të të rriturve dhe dëshirës për të krijuar kuptimin për ambientin). Interaksionizmi social (Gjuha përvetësoht përmes dëshirës së fëmijës për të komunikuar me kujdestarët e tij. Kognitivizimi (Një parakusht i përgjithshëm kognitiv e pajis fëmijën me modelet themelore për gjuhë të ndryshme me të cilat ata ndeshen) TË NXËNIT E GJUHËS STANDARDE Të nxënit e gjuhës standarde është një dukuri themelore dhe mund të thuhet më e rëndësishmja në psikosociolinguistikë, normalisht lidhur me gjuhën, që ka të bëjë si me prodhimin gjuhësor poashtu edhe me të kuptuarit e saj. Meqenëse të nxënit e gjuhës është faza inicale si e komunikimit po ashtu edhe e shprehjeve mendore normalisht mërmes kodit gjuhësor, ka një rëndësi të madhe për nxënien e gjuhës standarde. Fëmijët që i takojnë dialektit i cili është i ngritur në norma letrare e kanë shumë të lehtë mësimin e standardit, ndërsa fëmijët e dialektit i cili nuk është i ndërkuptueshëm me gjuhën standarde e kanë problemin sikur janë duke mësuar një gjuhë të dytë. Koha e nxënies së standardit në shumicën e rasteve është në kohën kur fëmija nisë të mësojë shkrimleximin, si një kod tjetër gjuhësor. Në këtë fazë fëmija e ka për synim të realizojë nevojat e veta përmes gjuhës, qëllimet komunikuese për të cilat fëmijët kërkojnë forma të ndryshme të shprehjes së mendimeve të tyre. Fëmijët të cilët janë në faza parashkollore të të nxënit të gjuhës, ata e mësojnë gjuhën ashtu siç i kanë dëgjuar prindërit e tyre, ndërkohë e realizojnë edhe mekanizmin e tyre të mbrendshëm gjuhësor. Këta fëmijë ndërtojnë trajta dhe fjalë normalisht që i kanë dëgjuar më heret nga ambient i tyre ku jetojnë, p.sh.fëmija e ka mësuar fjalën kalë nga prindërit apo e kanë dëgjuar nga rrethi ku jetojnë, dhe kur vie puna për ta përdorur shumësin e këtij emri ata në vend të shumësit kuaj, përdorin emrin kala, edhe pse asnjëherë nuk e kanë dëgjuar më parë nga prindërit apo dikush tjetër. Në një ambient ku nuk flitet standardi paraqet një pengesë të vështirë për fëmijët, ku edhe ata mendojnë se po flitet për dy gjuhë të ndryshme, njëra që flitet në shtëpi e tjetra në ambiente shkollore, televizion, gjuhë e librave etj. 29 Rrahman Paçarizi, Fjalor termave të PSIKOLINGUISTIKËS, (Prishtinë, 2012), f

24 Prof. Rexhep Ismajli më 2005 ka konstatuar se folësit e rritur në ambient ku në familje flitet toskërishtja e zotërojnë standardin më lehtë dhe me këtë qysh në fillim bëhen më të favorizuar në disa segmente të jetës 30. Fëmijët e moshës parashkollore nganjëherë mësojnë në shtëpi fjalë të reja për ta edhe pse ndoshta i kanë dëgjuar një herë të vetme. Ambientet në të cilat fëmijët tanë e nxënë standardin, së pari nga shtëpitë e tyre, ku rëndësi të madhe ka shkalla e arsimimit të po atij ambienti, ku fëmija e mëson gjuhën, raportin e bashkësisë folëse si të dialektit apo të standardit, ku të gjitha këto kanë ndikim të madh në nxënien e gjuhës qysh në fëmijëri. Fëmijët, sikur të rriturit në të shumtën e rasteve mësojnë të flasin në ambiente të zhurmshme, ku i ndihmojnë për të dhënë sinjalet e tyre të synuara. Mund të thuhet se fëmijët më tepër se të rriturit ndikohen nga sinjalet ndërhyrëse. Një argument që ndikon në dëm të mësimit të të folurit mirë të gjuhës standarde është leksiku i kufizuar, si dhe përdorimi i standardit në situata krejt formale si p.sh. mësimi i vjershave, përrallave etj. Nëse përrallat do të tregoheshin përmes të folurit të drejtpërdrejtë, por gjë që nuk ndodh, ngase edukatoret ua mësojnë përrallat fëmijëve duke bërë leximin e tyre përmes librave, apo duke i ritreguar në mënyrë mekanike. Ku intimiteti i tregimit të përrallës do të kishte lidhje me përdorimin e të folurit të standardit. Fëmijët e mësuar në ambient familjarë toskë e kanë më të lehtë nxënien e standardit dhe janë më afër bazës së shqipes, ndërsa fëmijët e mësuar në një ambient gegë-folës do të përballen me një problem krejtësisht tjetër, ku do të hasin në probleme si fonetike, gramatike dhe leksike. Mund të themi se në epërsi është standardi i shkruar kundrejtë atij të folur, në mendjen e fëmijëve është e ngulitur se gjuha e shkruar është diçka krejt tjetër nga gjuha e folur, ku kjo dukuri e pëcjell folësin gjatë tërë jetës. Hulumtimet e të folurit të fëmijëve më së miri mund ta demostrojmë përmes tregimit të përrallës Kësulkuqja, në njëren prej çerdheve të qytetit tim, pra këtu në Gjakovë, ku përmes interpretimit të përrallës nga edukatorja fëmijët kanë bashkëbiseduar me mësuesen. Ky hulumtim është bërë për nxënjen e shqipës standarde tek fëmijët parashkollorë të qytetit, ku qëndron shkalla e të 30 Rexhep Ismajli, Gjuhë standarde dhe histori identitetesh, (Tiranë, 2005), f.27 24

25 folurit në gjuhën standarde, sa e flasin standardin tek ne, dhe sa kanë pasur kontakt fëmijët tanë me folës burimor të gjuhës standarde Komponentët e gjuhës Më fëmijet e çerdhes DRIOLA në Gjakovë. Si një sistem kompleks, gjuha mund të shpjegohet më mirë duke e ndarë në komponentët e saj funksionalë. Gjuha mund të ndahet në tri komponentë, që jo domosdoshmërish janë të barabartë: forma, përmbajtja dhe përdorimi. Forma përfshin sintaksën, morfologjinë dhe fonologjinë, komponentët që lidhin tingujt me simbolet sipas një rendi. Përmbajtja përfshin kuptimin ose semantikën dhe përdorimi njihet si pragmatika. Këta pesë komponentë, gjuhëtarët i kanë përkufizuar si pesë komponentët bazikë (fonologjia, morfologjia, sintaksa, semantika dhe pragmatika) që gjenden në gjuhë të ndryshme. Për të komunikuar idetë ne përdorim disa forma të caktuara që përfshinë njësitë e përshtatshme të tingullit (fonologjia), fjalët e përshtatshme dhe fjalët e vendosura në fillim dhe në fund (morfologjia) sipas një rendi të përshtatshëm (sintaksa) për të shprehur qartësisht mendimin. Mënyra sesi ne e përdorim gjuhën dhe shprehim idetë është nëpërmjet kodimit të tyre (semantika); që përfshin, përdorimin e një simboli, një tingulli, një fjale e kështu me radhë, për të përshkruar një ngjarje, objekt ose marrëdhënie. Si folës, ne i përdorim këta komponentë për të arritur qëllimin final të komunikimit, si dhënien e informacionit, përshëndetjes ose përgjigjes (pragmatika) Gjatë tregimit të përrallës Kësulkuqja në çerdhen DRIOLA në Gjakovë. 32 Memushaj, R. (2012). Hyrje në Gjuhësi. Tiranë: Toena., fq

26 4.2. Fonologjia Fonologjia është ai aspekt i gjuhës që merret me rregullat që drejtojnë strukturën, shpërndarjen dhe rendin e tingujve të të folurit si dhe rrokjet. Çdo gjuhë përdor një shumëllojshmëri tingujsh ose fonemash. Një fonemë është një njësi e vogël gjuhësore e tingullit që mund të sinjalizojë një diferencë në kuptim. Gjuha standarde shqipe ka 36 tinguj themelorë ose fonema, 7 zanore dhe 29 bashkëtingëllore. Në nyjëtimin e tingujve të shqipes standarde marrin pjesë: mushkëritë nga del rryma e ajrit, tejzat e zërit që dridhen ose jo gjatë kalimit të ajrit, qiellza e butë që ngrihet dhe ulet, gjuha dhe buzët që zënë pozicione të ndryshme. Tingujt klasifikohen sipas rolit që luajnë këto organe të nyjëtimit të tyre. Tingujt e gjuhës standarde shqipe klasifikohen sipas mënyrës së formimit duke vënë në punë mushkëritë, buzët, qiellzën, kordat zanore dhe gjuha159. Kështu, zanoret ndahen në të pabuzorëzuara dhe të buzorëzuara. Ato janë të hapura, gjysmë të hapura ose të mbyllura dhe sipas ngritjes së gjuhës drejt qiellzës ato janë të përparme, qendrore ose të prapme. Ndërkohë, bashkëtingëlloret ndahen në: mbylltore, shtegore, hundore, anësore, dridhëse sipas mënyrë së kapërcimit të pengesës. Ndërsa, sipas vendit të formimit, bashkëtingëlloret e shqipes ndahen në: buzore, dhëmbore, alveolare, paraqiellzore, qiellzore dhe prapaqiellzore. Rregullat fonologjike rregullojnë shpërndarjen dhe renditjen e fonemave brenda një gjuhe. Ky organizim nuk është i njëjtë si në një fjalim, i cili, në të vërtetë, është një veprim mekanik i prodhimit të fonemave. Nëse rregullat fonologjike do të mungonin, shpërndarja dhe renditja e fonemave do të ishte e rastësishme Morfologjia Morfologjia është dega e gramatikës që merret me studimin e formave dhe strukturën e brendshme të fjalëve160. Fjalët përbëhen nga një ose më shumë njësi të vogla, të cilat njihen si morfema. Në hierarkinë e rrafsheve gjuhësore, rrafshi i morfemës qëndron një shkallë më poshtë se rrafshi i fjalës, si element përbërës i saj161. Një morfemë është 33 Beci, B. (2010). Gramatika e Gjuhës Shqipe. Tiranë: Botime EDFA., fq

27 njësia më e vogël gramatikore që ka kuptim dhe është e pandashme. Për shembull, gur, po, borë, lule, etj., janë fjalë të përbëra nga një morfemë: fjalë rrënjë (ose rrënjore). 34 Në gjuhën shqipe, morfemat janë rrënjore dhe ndajshtesore 35 Për shembull, fjala shqipe përfundimtar përbëhet nga katër morfema: fund që është morfema rrënjore, rrënja e fjalës dhe për, -im dhe -tar që janë ndajshtesa që kanë secila kuptimin e vet, pra morfema ndajshtesore. 36 Ndërsa fjalët: punëtor, barkas, mbiemër, kodim, janë fjalë me dy morfema, të përbëra nga rrënjët përkatëse dhe ndajshtesat - tor, -as, mbi-, -im. Përveç këtyre ka edhe disa morfema në gjuhën shqipe që quhen nyja: i, e, të, së. 37 Nyjat qëndrojnë përpara disa fjalëve ose formave të fjalëve dhe shkruhen të ndara prej tyre: i ati, e ëma, i mirë, i keq, të dy, e saj, të vajzës, etj Tregimi: Kësulkuqja Na ishte një herë një vajzë e vogël e cila e kishte emrin Kësulkuqe. Ajo ishte shumë e sjellshme dhe e mirë sa që të gjithë e donin. Atë e quanin Kësulkuqe sepse gjithmonë bante një kësulë të kuqe mbi kokë. Një ditë i tha nëna Kësulkuqes: Kësulkuqe, mere këtë shportë me ëmbëlsira dhe dërgoja gjyshes, do ti bëjnë mirë asaj tani që është e shtruar në shtratë e sëmurë. Nisu menjëherë dhe ke kujdes se mos humbesh në pyllë. Kësulkuqja mori rrugën për në shtëpi të gjyshes e cila gjendej në pyll. Rrugës takoi ujkun, por Kësulkuqja nuk dinte se ai ishte një bishë e rrezikshme prandaj dhe nuk u frikësua por e përshëndeti ujkun. Ujku e pyeti Kësulkuqen: Për ku je nisur kaq herët në mëngjes? Jam duke shkuar tek gjyshja ime e cila është e sëmurë. Që e ka shtëpinë në anën tjetër të pyllit, pranë atyre lisave të gjatë. Ujku me të mësuar ku e ka gjyshja shtëpinë filloi ta merrte me të mirë Kësulkuqen. Shiko se ç'lule të bukura janë këtu, a nuk do ti mbledhësh disa për gjyshen, gjithashtu mund të pushosh pak e të dëgjosh këngën e bukur të zogjëve, e njëkohësisht të rrish pak në hije poshte kësaj peme, tani që është kaq ngrohtë. Kësulkuqja e dëgjoi ujkun dhe veproi ashtu si i tha ai. Ujku vrapoi për në shtëpi të gjyshes dhe trokiti në derë. Kush është? Thirri gjyshja nga brenda. Jam Kësulkuqja, u përgjigj ujku duke u munduar ta bëjë zërin e Kësulkuqes. Unë jam e shtrirë në shtrat, por 34 Memushaj, R. (2012). Op.cit., 35 Ibid., fq Memushaj, R. (2012). Op.cit., fq Beci, B. (2010). Loc.cit. 27