NDIKIMI I ANGLISHTES NË SHTYPIN SHQIPTAR PASKOMUNIST

Transcription

1 UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I GJUHËVE TË HUAJA DEPARTAMENTI I GJUHËS ANGLEZE NDIKIMI I ANGLISHTES NË SHTYPIN SHQIPTAR PASKOMUNIST Punim për gradën shkencore Doktor në Gjuhësi Specialiteti: Leksikologji KOMISIONI 1. Prof. Dr. Nonda Varfi Kryetar 2. Prof. Dr. Ilo Stefanllari Oponent 3. Prof. As. Dr. Elida Tabaku Oponent 4. Prof. As. Dr. Petraq Buka Anëtar 5. Prof. As. Dr. Aljula Jubani Anëtar Punoi: M.A. Irena PATA KAPO Udhëheqës shkencor: Prof. Kristina JORGAQI SHKURT 2013

2 FALENDERIME Do të doja të shprehja falenderimet e mia për të gjithë ata të cilët më kanë ndihmuar në realizimin dhe përfundimin e këtij punimi. Mirënjohja më e thellë dhe falenderimi i parë është për Prof. Kristina Jorgaqin, udhëheqësen time shkencore, e cila e ka ndjekur ecurinë e këtij punimi hap pas hapi me përkushtim të pashoq. Dashuria e saj për gjuhën e profesionalizmi kanë qenë një burim i vërtetë frymëzimi për mua. Falenderime të veçanta shkojnë dhe për miqtë e kolegët e mi, të cilët më kanë ndihmuar me diskutimet e tyre dhe mbështetjen që më kanë dhënë gjatë gjithë kësaj kohe. Natyrisht që familja ime e prindërit e mi kanë qenë nxitësit e mbështetësit kryesorë dhe për këtë i falenderoj nga zemra. Për kohën që iu kam marrë dhe për mungesat e mia të shumta, por mbi të gjitha pse janë shumë të veçantë për mua, ky punim u dedikohet atyre: Lentit, Ilvit e Esterit. i

3 PASQYRA E LËNDËS HYRJE i-xiv KREU I RRETHANAT JASHTËGJUHËSORE QË MUNDËSUAN KONTAKTET E SHQIPES ME ANGLISHTEN.1 I.1 Konteksti europian..1 I.2 Gjendja e studimeve mbi ndikimin anglez në shqipe..1 I.3 Zhvillimet politike...3 I.4 Anglishtja, si gjuha e globalizmit në Shqipëri...4 I.5 Rrethana të tjera kulturore e sociale 6 KREU II PROBLEME TË IDENTIFIKIMIT TË ANGLICIZMAVE NË SHQIPE.8 II.1 Dallimi i anglicizmave prej pseudoanglicizmave e ndërkombëtarizmave 8 II.1.1 Anglicizmat... 8 II.1.2 Ndërkombëtarizmat 10 II.1.3 Pseudoanglicizmat...11 II.2 Italianizmat dhe francezizmat si pseudoanglicizma..12 II.3 Pseudoanglicizmat e shqipes 16 KREU III GLOSAR I ANGLICIZMAVE TË SHTYPIT.19 III.1 Struktura e glosarit...19 III.2 Struktura e artikullit 20 III.3 Shkurtimet e përdorura.21 III.4 Glosari. 22 KREU IV ii faqe

4 FOENTIZMI I HUAZIMEVE ANGLEZE NË SHQIPE IV.1 Përshtatja fonetike e huazimeve.127 IV.2 Ngjashmëri dhe kontraste mes sistemit fonetik të anglishtes dhe shqipes.131 IV.2.1 Modele të përshtatjes fonetike të fjalëve angleze në shqipe.136 IV.3 Probleme të theksit të anglicizmave në shqipe 136 KREU V TIPOLOGJIA E PËRSHTATJES SHKRIMORE TË ANGLICIZMAVE.139 V.1 Shkrimi sipas shqiptimi 139 V.2 Shkrimi që ruan grafinë angleze 141 V.3 Shkrimi që ruan pjesërisht shqiptimin e pjesërisht grafinë angleze.143 KREU VI PËRSHTATJA MORFOLOGJIKE E ANGLICIZMAVE.145 VI.1 Përshtatja e emrave.146 VI.1.1 Kategoria e gjinisë.146 VI.1.2 Tipet e lakimit.147 VI.1.3 Kategoria e numrit.149 VI.1.4 Kategoria e rasës 151 VI.2 Pështatja e mbiemrave.154 VI.3 Përshtatja e foljeve.155 VI.4 Përshtatja e ndajfoljeve 155 VI.5 Shkurtimet 156 VI.6 Kompozitat..157 VI.7 Fjalëformimi 158 KREU VII ANGLICIZMAT SIPAS FUSHAVE LEKSIKORE DHE PËRDORIMI I TYRE NË SHTYP.162 VII.1 Klasifikimi i anglicizmave sipas fushave leksikore 162 iii

5 VII.2 Anglicizmat si pjesë e rëndësishme e leksikut gazetaresk VII.2.1 Vlera shenjuese e ngjyruese e anglicizmave të shtypit 173 VII.3 Huazimet angleze tek titujt dhe kryeartikujt e shtypit.177 KREU VIII SEMANTIKA E HUAZIMEVE ANGLEZE NË SHQIPE.181 VIII.1 Modelet e riprodhimit semantik të anglicizmave në shqipe.181 VIII.1.1 Ndryshimi i spektrit semantiko-leksikor 181 VIII.1.2 Specializimi i huazimeve.183 VIII.1.3 Ndryshimi semantik zero.185 VIII.1.4 Zgjerimi semantik. 185 VIII.1.5 Huazimet polisemantike VIII.1.6 Sinonimia e përafërt 188 VIII.1.7 Raporti i sinonimisë pak a shumë të plotë..188 VIII.1.8 Ngarkesa stilistikore e disa huazimeve.189 VIII.1.9 Huazime të ligjërimit bisedor.189 VIII.1.10 Huazimet e pazëvendësueshme.189 VIII.1.11 Anglicizmat sporadike 190 VIII.2 Raportet leksiko-semantike mes anglicizmave të shqipes dhe fjalëve prej burimesh të tjera të leksikut të shqipes 191 KREU IX DISA REKOMANDIME TË KARAKTERIT NORMATIV MBI ANGLICIZMAT NË SHTYP.195 IX.1 Lista e anglicizmave që propozohen të futen në fjalorin e gjuhës shqipe 202 PËRFUNDIME.215 BIBLIOGRAFIA..229 iv

6 HYRJE 0.1 Përligjja e punimit Gjuhët i përgjigjen nevojave për komunikim, duke ndjekur ndryshimet në botë por dhe në mënyrën e jetesës. Rritja e ndikimit të anglishtes mbi gjuhët europiane është shembull i një ndryshimi gjuhësor si pasojë e kontakteve mes vendeve. Gjithçka filloi pas zhvillimeve politike, ekonomike dhe teknologjike, të cilat kanë qenë në rritje në dekadat e fundit. Tashmë vendet në Europë po bashkëpunojnë me njëri tjetrin dhe Bashkimi Europian është zgjeruar me 27 vende. Gjuha angleze është gjuha e komunikimit europian dhe ka luajtur një rol të rëndësishëm në bashkimin e perëdimit dhe lindjes europiane në këto vitet e fundit. Mjeti ndërgjuhësor i komunikimit ka meritat e veta, por sjell dhe një sërë problemesh, si për shembull: disavantazhi i mosnjohjes mirë të gjuhës, diversiteti i kulturave e historive të tyre si dhe strukturat e kuptimet e ndryshme të gjuhëve të ndryshme. Për më tepër, gjuhët kombëtare formojnë identitete kombëtare dhe një komb mund t i friksohet tjetërsimit si rezultat i ndikimit të kulturës anglofone, që përfaqësohet nga gjuha angleze. 1 Periudhat e ndikimit masiv të anglishtes në leksikun e shumë prej gjuhëve të botës janë pas Luftës së Dytë Botërore (për të gjitha vendet jashtë sferës komuniste të influencës) dhe më pas nga 1990 e këtej, me rënien e regjimeve në Lindje dhe rritjen e ndikimit perëndimor. Ndërkohë që vala e parë, pas 1945, është e mirëdokumentuar në monografi dhe veçanërisht nëpër fjalorët e anglicizmave, prurjet më të fundit janë ende në proces. Veçanërisht vendet e Europës Perëndimore ndajnë me njëra-tjetrën një pjesë të mirë të historisë së tyre. Roli i Francës dhe i Gjermanisë të shekullit XIX ishte i madh jo vetëm pse pranuan një sasi të madhe të leksikut anglez në fusha si sporti, veshjet dhe teknologjia, por edhe pse ia transferuan ato gjuhëve fqinje. Kanalet nëpërmjet të cilave kanë kaluar huazimet e hershme, shpesh ishin jo të drejtpërdrejta: huazimet varen tërësisht ose kryesisht nga burimet e shkruara dhe mund të vijnë nëpërmjet gjuhës(ve) që mësohet(n) nëpër shkolla dhe që është (janë) më prestigjioze në shoqëri. Deri në vitet 1930 për pjesën më të madhe të Europës këtë rol e ka luajtur frengjishtja, ndërsa për pjesën më të madhe të Europës veriore e lindore, gjermanishtja, deri në Luftën e Dytë Botërore. Ndërkohë që në Shqipëri ka dominuar gjuha italiane. Bujaria e anglishtes si gjuhë dhuruese datohet vonë dhe disa autorë përcaktojnë se ndikimi i anglishtes në gjuhët e tjera para viteve 1900 ishte modest. 2 1 R. Fischer, Studying Anglicisms, Anglicisms in Europe, Linguistic Diversity in a Global Context, Cambridge Scholars Publishing, 2008, fq. 1 2 R. Filipović, English as a word donor to other languages of Europe, , v

7 Në shekullin e XX kontaktet e anglishtes me gjuhët e tjera europiane erdhën në rritje, po kështu dhe numri i fjalëve të huazuara prej saj. Fjalori i tyre u pasurua nëpërmjet transferimit, i cili do të ishte direkt ose indirekt 3. Transferimi direkt mundësohej kur dy gjuhë, të cilat kanë lidhje të afërta gjeografike, kulturore, sociale, politike etj., saqë objektet, idetë apo nocionet e huazuara kërkojnë që emrat e tyre të transferohen në gjuhën huazuese. Nga ana tjetër, kur nuk ka kontakt direkt ndërmjet dy vendeve dhe gjuhëve të tyre, nuk ka një transferim direkt të fjalëve të cilat nevojiten për të emërtuar objektet, idetë, nocionet e huazuara. Ky transferim indirekt kryhet nëpërmjet mediave të ndryshme dhe procesi quhet huazim indirekt. Kontakti ndërmjet dy gjuhëve mund të vendoset edhe nëpërmjet një gjuhe të tretë, që quhet gjuha ndërmjetëse. Bloofield dallon dhe raporte intime të gjuhëve, si rrjedhojë e të cilit vijnë intimate borrowing, i cili është një raport i vendosur mes dy vendeve që janë pjesë e të njëjtit komunitet dhe si rrjedhim janë deri diku të detyruar të kenë bilinguizëm. Pas hapjes së Shqipërisë dhe etjes së saj për zhvillim dhe kontakte me të huajt huazimet kulturore u bënë gjithnjë e më të pranishme në shqipe. Raporti ndërmjet anglishtes dhe shqipes është i tipit kulturor, siç përcaktohet dhe nga Bloomfield-i; cultural borrowing është pasoja linguistike e shpërndarjes së produkteve kulturore të kombit dhurues. Gjithashtu, dhe jashtë Shqipërisë, ka pasur shumë kontakte me gjuhën angleze, sidomos atë të folur, për shkak të numrit të madh të emigrantëve në Angli e SHBA, që lanë vendin tonë pas viteve Nga raporti mes gjuhëve varet mënyra e transmetimit, përzgjedhja e elementeve që do të adoptohen, zgjerimi i përdorimit të tyre në gjuhën marrëse etj. Në kushtet e sotme huazim kulturor do të thotë huazim i shkruar. Meqenëse gjuha e shkruar dominon mbi gjuhën e folur, atëhere dhe huazimet kulturore janë më të shumta aty. Anglicizmat që përdoren sot në shtyp, nuk i atribuohen kontakteve gojore me turistët anglishtfolës, por gjuhës së medias, shtypit të shkruar, sidomos atij viziv, pa lënë jashtë dhe një ndër mediat më të rëndësishme siç është Interneti. Këto janë mjetet kryesore të përhapjes së huazimeve në një gjuhë të caktuar 4. Huazimet janë rezultat i kontaktit gjuhësor dhe shkaktojnë disa ndryshime gjuhësore, të cilat shoqërohen nga qëndrime të caktuara dhe politika të caktuara shtetërore. Nga disa vende, përfshirë dhe Shqipërinë, anglicizmat pranohen si një fakt i thjeshtë i jetës moderne. Vende të tjera i kanë trajtuar huazimet angleze në një mënyrë krijuese, duke i transformuar ato në pjesë përbërëse të leksikut të tyre 5. Anglicizma të tjerë nuk janë konsideruara si të përshtatshëm për t u bërë pjesë e gjuhëve përkatëse. Punimi ynë reflekton të dyja pikpamjet e mësipërme, pra, prestigjin e lartë që gjuha angleze ka pasur dhe vazhdon të 3 R. Filipović, vep.cit., fq. 2 4 I. Klajn, Influssi inglesi sulla lingua italiana, Firence, Olschki, 1972, fq R. Fischer, vep.cit., fq. 11 vi

8 ketë në shqipe, si edhe, ndjeshmërinë ndaj tyre që ka filluar të ngrejë krye në shkrimet dhe polemikat e gjuhëtarëve. Fluksi i konsiderueshëm në numër i anglicizmave në gjuhën shqipe favorizohet nga qëndrimi i hapur i shoqërisë shqiptare ndaj kulturës anglo-amerikane, si dhe mungesa e një politike gjuhësore në lidhje me huazimet leksikore. Në Europë e më gjerë, studimi i ndikimit të anglishtes në gjuhë të ndryshme është i hershëm dhe tashmë ka marrë drejtim që me botimin në 2001 të Fjalorit të Anglicizmave Europiane (A Dictionary of European Anglicisms) nga Manfred Görlach-u, si dhe me botimet, gati të njëpasnjëshme, të fjalorëve të anglicizmave në gjuhë të ndryshme europiane. Shqipja është përfshirë në studimin e Görlach-ut, ndër 16 gjuhët e tjera europiane dhe shumë herë përgjatë fjalorit përmendet mungesa e studimeve në këtë fushë për shqipen. Bazë për anglicizmat në shqip dhe sjelljen e përshtatjen e tyre janë marrë dy studimet e kërkuesve kosovarë të Universiteti të Prishtinës, të cilat datojnë në vitet 1980 dhe që i referohen më së shumti shqipes së folur në Kosovë dhe rrethinat e saj, për më tepër nën ndikimin e gjuhëve fqinje: serbishtes, maqedonishtes etj 6. Përveç shkrimeve individuale në gazeta e revista apo dhe një sërë shkrimesh në revista shkencore si Studia Albanica, Studime Filologjike, Gjuha jonë etj., të gjuhëtarëve Lloshi, Shehu etj., për huazimet angleze në gjuhën shqipe 7, është bërë dhe një studim, në kuadrin e punës kërkimore për gradën Doktor i Shkencave nga Rajmonda Këçira, Fakulteti i Gjuhëve të Huaja, Shkodër, studim i cili përfshin ndikimin e anglishtes në shqipe që në fillim të shekullit XX me gazetën Laboremus, dhe botimet e tre muajve të Gazetës Shqiptare (nga 31 Marsi 30 qershor 2000) titulluar Anglicisms in Albanian: A Direct and Mediated Language Contact Phenomenon (Anglicizmat në shqipe: Një fenomen i drejtpërdrejtë dhe i ndërmjetësuar i kontaktit mes gjuhëve). Xhevat Lloshi e ka filluar studimin e anglicizmave që me identifikimin e tyre, si instrumente, që shtypi i shfrytëzon për shprehësi, dhe jo si dukuri që bëjnë pjesë në leksikun e zakonshëm. Në librin e tij Stilistika e gjuhës shqipe dhe Pragmatika, vërshimin e panevojshëm të huazimeve nga anglishtja dhe nga gjuhë të tjera, ai e quan si periudhë tranzicioni, për shkak të ndikimit të hapur nga jeta politike e shoqërore e vendeve të tjera, por që do përfundojë në një periudhë të caktuar. 6 I. Mehmeti, A morphological and Semantic Analysis of the Adaptation of Anglicisms in Albanian dhe Vejsel Nuhiu, The English element in Albanian a Phonological Analysis (Rudolf Filipoviċ, The English Element in European Languages, Vol 2, Zagreb 1982) 7 Shkrime të cituara në Bibliografi por dhe gjatë punimit vii

9 Në shkrimin Shqipja përballë rrjedhave të globalizimit 8, Lloshi vëzhgon huazimet në shqip nga anglishtja në kontekstin e globalizimit duke i identifikuar si pasojë të drejtpërdrejtë të tij, bilingualizmin. Për këtë ai rendit një sërë shkaqesh: numri i madh i të emigruarve nga Shqipëria drejt vendeve të tjera dhe lëvizjes së shpeshtë të tyre, drejt dhe jashtë vendit; shumë njerëz në Shqipëri zotërojnë tashmë mire një gjuhë të huaj, dhe një pjesë e mire e tyre fillojnë mësimin e anglishtes që në arsimin parashkollor; fakti që elementi ndërkombëtar në komunikimin publik është gjithmonë në rritje; aspirata dhe përpjekjet e Shqipërisë për t u integruar në bashkësinë europiane; një pjesë e mire e ligjeve që miratohen në Parlamentin shqiptar, fillimisht përkthehen nga anglishtja apo hartohen në anglisht, shpesh me një cilësi të dobët përkthimi dhe me një numër të madh fjalësh anglisht; aktivitetet ndërkombëtare shpesh mbahen vetëm në gjuhën angleze; shumë kompani, biznese e shoqata, programe televizive e radiofonike, këngë e grupe muzikore i kanë emërtimet apo emrat e tyre në anglisht. Ai nënvizon dhe ilustron me një numër të konsiderueshëm shembujsh ndikimin e anglishtes në ortografinë dhe fjalorin e shqipes, por pa lënë mënjanë dhe ndikimin e saj nga pikpamja morfologjike dhe sintaksore. Për shkak të mungesës së përkthimeve të sakta e sistematike, kryesisht të termave shkencorë të fushave të ndryshme, Lloshi sugjeron rishikimin e të gjithë fjalorëve terminologjikë nga anglishtja në shqip dhe nga shqipja në anglisht, duke paralajmëruar, në këtë mënyrë, futjen e pashmangshme të shumicës së huazimeve nga anglishtja (sidomos ato në fushën e informatikës si klikoj, maus, fajl, skaner, softuer etj.) në fjalorin e gjuhës shqipe. Prania e shumë fjalëve anglisht në shqipe ka rezultuar në rritjen e numrit të atyre çifteve fjalësh, ekuivalente nga kuptimi, por që janë të përdorshme si huazimi ashtu edhe fjala shqipe. Sipas Lloshit historiku i përballjes së shqipes me anglishten është kaq i shkurtër, në krahasim me vendet e tjera, saqë ne do të na duhet kohë e punë akoma për të formuar orientimin tonë kulturor, në kontekstin e zhvillimeve më të fundit. Gjithashtu ai sugjeron dhe përmirësimin e mësimdhënies si të gjuhës standarde shqipe, ashtu edhe të anglishtes si gjuhë e dytë. Lloshi rikonfirmon në shkrimet e tij se studimi dhe zgjidhja e kujdesshme e problemeve gjuhësore që vijnë si pasojë e globalizimit, do të ndihmonte që Shqipëria të integrohet suksesshëm dhe pa rrezikuar të humbasë identitetin e vet kombëtar. Gjithashtu një konkluzion tjetër i tij lidhet dhe me sasinë e prurjeve nga anglishtja në shqipe duke theksuar se disa mendime se shqipja ka pasur më pak anglicizma se çdo gjuhë tjetër europiane ose se denduria e përdorimit të tyre është përgjithësisht e kufizuar, janë shprehur pa e njohur lëndën dhe historinë gjuhësore. Madje i kanë quajtur si huazime të viteve të fundit fjalë, të cilat kanë një histori më të gjatë në gjuhën shqipe. Ndërsa Hajri Shehu i trajton anglicizmat jo si huazime që hyjnë si terma në gjuhën shqipe, por si fjalë a shprehje angleze që ndihen tërësisht si të huaja në mjedisin e shqipes e përdoren subjektivisht, pa vend e pa nevojë. Ai fut në kategorinë e anglicizmave edhe shkurtesat (USAID etj.), edhe përkthimet e drejtpërdrejta 8 Xh. Lloshi, Shqipja përballë rrjedhave të globalizimit, Studia Albanica, Akademia e Shkencave të Shqipërisë, 2005, fq. 32 viii

10 ndërtimesh a frazash angleze (if need arises po të ngrihet nevoja, withdrawn ministers ministrat e dorëhequr etj.) Në po të njëjtin shkrim, Shehu liston dhe arsyet e vërshimit të anglicizmave, që mund të jenë objektive dhe subjektive: a) janë futur degë e fusha të veprimtarisë shoqërore, të dijeve e shkencave, të panjohura më parë dhe siç dihet fjala mund të shtegtojë së bashku me sendin e me dukurinë, b) gjuha angleze ka mjaft ndikime e trysni në shumë gjuhë të Evropës, si rrjedhojë e ndikimit politik, ekonomik, ushtarak, kulturor, shkencor etj., të Shteteve të Bashkuara të Amerikës. Pas ndryshimeve politike e shoqërore të viteve 1990, ky ndikim do të mbërrinte edhe këtu, pra edhe në gjuhën e shtypit, të televizioneve e të radiove. Si arsye subjektive, Shehu rendit dhe formimin e pamjaftueshëm gjuhësor të ndonjë gazetari, redaktori, politikani etj, njohjen e pamjaftueshme të leksikut të shqipes, njohjen e pamjaftueshme të kulturës së gjuhës, dobësimin e edukimit gjuhësor, rolin e shtetit me mungesën e politikave për mbrojtjen e gjuhës dhe sidomos zbatimi i tyre etj. Mungesa e motivimit të brendshëm për të gjetur fjalë a formime shqipe për të arritur shprehësinë dhe për të evituar përdorimin e fjalës së huaj, është një shqetësim tjetër që Shehu ngre në artikullin e cituar. Shembuj të tillë anglicizmash si startoj, implementoj, menaxhoj, monitoroj, flirtoj, bojkotoj, klikoj etj., Shehu një herë i konsideron si zyrtarizma e kallëpe të huaja ligjërimore të marra drejtpërdrejt a të kalkuara keq nga anglishtja dhe në një shkrim tjetër të tij të cituar më poshtë, i konsideron si formime brenda shqipes: temë e huaj + prapashtesë shqipe. 11 Në mënyrë që të shmanget depërtimi i huazimeve angleze në mjetet e informimit masiv, Shehu, me të drejtë, rendit dhe kriteret që duhet të plotësojë një fjalë e huaj që ta ketë këtë privilegj : a) a është aktive fjala e huaj, a është term, fjalë e ligjërimit libror etj., a shpreh një koncept të ri, b) ç valencë të brendshme ka, nga pikpamja fjalëformuese, c) ç sjell nga pikpamja kuptimore, a zhvillon më tej kuptime të reja, d) cila është valenca e fjalës së huaj, cila është mundësia e bashkëlidhjes së saj në ligjërim, a sjell togfjalësha, njësi të reja frazeologjike etj. Dhe po sipas Shehut, anglicizmat që përdoren sot në mjetet e informimit masiv janë njësi që nuk shënojnë nocione, dukuri etj. të reja për gjuhën e sotme shqipe. Ata janë dysorë të fjalëve shqipe. Dhe si të tillë ata nuk sjellin as rritje sasiore të leksikut të shqipes, domethënë nuk zënë dot qeliza të zbrazta të tij, e aq më pak, nuk sjellin ndonjë ndikim cilësor në leksikun e shqipes. Ai i cilëson ato si terma shumë të ngushtë e specialë, me përdorim të kufizuar, të pjesshëm e më pak shprehës, në periferi të gjuhës, si shtresa pasive të leksikut, si fjalë që nuk e zgjerojnë 9 H. Shehu, Rreth anglicizmave në mjetet e sotme të informimit masiv, Studime filologjike, 3-4, 2002, fq Ndërkohë që shkurtesat i kemi përfshirë nën termin anglicizëm, rastin e fundit autorja e këtij punimi nuk e ka trajtuar si pjesë të nocionit të anglicizmit, pasi shpesh këto përkthime të drejtpërdrejta janë krejtësisht të gabuara dhe të papërfillshme në këtë lloj studimi. Gjithashtu edhe përkufizimi ynë i termit anglicizëm është i ndryshëm nga i mësipërmi, gjë që trajtohet më hollësisht në vazhdim të punimit. 11 Anglicizma të tillë në këtë punim janë përfshirë në glosarin e anglicizmave si huazime angleze. ix

11 vargun e tyre fjalëformues e mbeten jo prodhimtare e me jetë të kufizuar, me bashkëlidhje të pakta me njësi të tjera leksikore. 12 Ndërkohë që në një shkrim tjetër të tij, të vitit 2000, 13 Shehu ndryshon pozicion në disa nga aspektet e cituara më sipër. Për shembull, ai i shton dhe një kriter tjetër listës së kritereve që përcaktojnë statusin e anglicizmit në shqipe: dh) a mbart huazimi mjete fonetike të shqipes dhe a jepet sipas drejtshkrimit të saj. Aty, ai arrin sërish në përfundimin se gjuha shqipe ka aftësinë t i përvetësojë fjalët e huaja, për nga përbërja fonemore, për nga shkrimi, për nga struktura gramatikore etj. Në këtë referat të mbajtur në seminarin Për gjuhën, letërsinë dhe kulturën shqiptare Shehu ndryshon pozicion për vlerën shenjuese që huazimet angleze më së shumti kanë në shqipe, si njësi emërtuese për koncepte e sende të reja të cilat zënë ndonjë qelizë të zbrazët në sistemin e gjuhës dhe mundësojnë rritjen e leksikut vetëm nga ana sasiore. Ai i cilëson ato si njësi emërtuese kryesisht në fushën e teknikës dhe shkencës si dhe librore-speciale. Rajmonda Këçira, në disertacionin e saj Anglicizmat në shqipe: një fenomen i drejtpërdrejtë dhe i ndërmjetëm kontakti gjuhësor, realizuar në vitin 2005, provon depërtimin e anglicizmave në shqipe që në vitet 1920 duke i konsideruar si një grup të konsiderueshëm fjalësh, që përdoren edhe sot. Ajo i trajton anglicizmat si një fenomen të ndryshimit të gjuhës duke analizuar në këtë kontekst faktorët psikolinguistikë dhe sociolinguistikë, që lidhen me këtë ndryshim gjuhësor. Këçira gjithashtu prek fushat e interferencës gjuhësore, si ajo fonetike, ortografike, gramatikore dhe leksikore si dhe proçesin e përshtatjes gjuhësore të anglicizmave në shqipe. Anglishtja, si gjuhë globale në kontekstin e globalizimit, trajtohet me të gjitha kriteret që e bëjnë një gjuhë të ketë një status të tillë. Këçira i ka kushtuar vëmendje në punimin e saj edhe ardhjes së fjalëve anglisht në shqipe nëpërmjet një gjuhe të tretë, siç është rasti i italishtes, veçanërisht gjatë Luftës së Dytë Botërore, duke parashtruar dhe një listë të tyre, sipas fushave semantike në të cilat janë përdorur në atë kohë. Ajo parashtron se, gjatë periudhës së regjimit komunist, izolimi ndaj mediave të huaja i dha mundësi vetëm studimit të librave të Marksit dhe Engelsit, që do të shërbenin si burimet kryesore të penetrimit të disa termave politikë anglezë në shqipe. Një pjesë e rëndësishme e punimit të Kërçirës mund të konsiderohet dhe studimi i një korpusi të gazetës Laboremus nga viti 1924 deri në vitin 1928, pas hapjes së Shkollës 12 Konkluzionet në të cilat kemi arritur në këtë punim janë krejt të ndryshme; për argumentet e shembujt në lidhje me jetën dhe sjelljen e anglicizmave në shqipe, shih kapitujt VI, VII e X. 13 H. Shehu, Rreth fjalëve angleze ose me prejardhje nga anglishtja në gjuhën e sotme shqipe, Seminar Ndërkombëtar: Për gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare, Prishtinë, Gusht 2000, fq.423 x

12 së parë teknike profesionale në Shqipëri Harry Fultz, financuar nga Kryqi i Kuq amerikan në 1921, dhe i një korpusi tremujor të Gazetës shqiptare, mars-qershor 2000, botuar në Tiranë; si dhe studimi i katër fjalorëve: Fjalori i Anglicizmave europianë (2001) i Manfred Gorlach-ut, Fjalorët e Gjuhës Shqipe të viteve 1980 dhe 2002 botuar nga Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Fjalori për pastërtinë e gjuhës shqipe (1998), si dhe Fjalori i Fjalëve të Huaja (1986) i Mikel Ndrecës, botuar në Prishtinë. Pjesë e punimit është dhe një pyetësor i zhvilluar me 109 studentë shqiptarë, për të testuar qasjen e tyre jo vetëm ndaj termit anglicizëm, por edhe ndaj numrit të anglicizmave që përdornin ata vetë dhe shpeshtësinë përkatëse të përdorimit të tyre. Një listë e veçantë anglicizmash është parashtruar për të gjitha kërkimet e mësipërme, sipas fushave semantike përkatëse. Rajmonda Këçira ka rezultuar me një numër specifik anglicizmash për secilin nga kërkimet e mësipërme: për gazetën Laboremus ka rezultuar me 100 anglicizma (plotësisht të përshtatur në shqiptim, ortografi, kuptim e morfologji), Fjalori i Gjuhës shqipe i vitit 1980 me 308 anglicizma, Fjalorin e Fjalëve të Huaja të Ndrecës me 420 anglicizma, Fjalori për Pastërtinë e Gjuhës Shqipe me 5 anglicizma, Fjalori i Gjuhës shqipe i vitit 2002 me 325 anglicizma, Fjalori i Anglicizmave Europiane i Gorlach-ut me 613 anglicizma, korpusi tremujor i Gazetës shqiptare me 334 anglicizma dhe pyetësori me 407 anglicizma. Gjatë gjithë punimit të saj Këçira duket se dëshiron kryesisht të sfidojë mendimin e disa gjuhëtarëve shqiptarë të kohës për praninë e pakët e të vonët të anglicizmave në shqipe. Pra, duke marrë në konsideratë, në radhë të parë kontekstin gjuhësor europian, në lidhje me ndikimin e anglishtes e përhapjen e anglicizmave në shumë nga gjuhët europiane, me ndjeshmërinë e madhe dhe në rritje ndaj tyre (konkretizuar kjo në shumë fjalorë anglicizmash, konferenca ndërkombëtare mbi këtë temë etj.); në radhë të dytë, kontekstin gjuhësor e studimor shqiptar. Konkretisht, gjendjen modeste të studimeve mbi anglicizmat në vendin tonë (ku nga njëra anë, njihet nga të gjithë vërshimi i anglicizmave si një fenomen i dy dekadave të fundit, por, nga ana tjetër ndjeshmëria ndaj tyre nuk është dhe aq e madhe; kjo shihet në sasinë e konsiderueshme të anglicizmave që kanë pushtuar shtypin e sotëm shqiptar, por edhe në mungesën e politikave konkrete gjuhësore, që do të filtronin disi gjuhën e shtypit), ne e pamë të arsyeshme të kontribuonim, me anë të këtij punimi, në identifikimin e anglicizmave që përdoren në shtyp, por edhe të një sërë problemesh që lidhen me to. 0.2 Objekti dhe hipoteza e punimit Objekt në punimin tonë janë bërë huazimet leksikore të drejtpërdrejta angleze në shtypin shqiptar të periudhës paskomuniste. Tashmë është një fakt i pranuar nga shumëkush që prania e anglicizmave, fjalëve me origjinë angleze, në gjuhën e folur është rritur së tepërmi në 20 vitet e fundit. Gjithashtu është rritur dhe denduria me të cilën hasen në shtypin e shkruar, por dhe më gjerë në të gjitha mediat. Shumë prej tyre janë përshtatur xi

13 në shqipe dhe janë bërë pjesë e saj, shumë të tjera ende jo. Prania e dendur e shumë fjalëve angleze në shtypin e shkruar shqiptar si dhe shtrirja e tyre në shumë fusha të jetës shqiptare, synon të konkretizojë ndikimin e anglishtes, jo vetëm, në shtypin e shkruar por dhe në mediume të tjera. Në tipologjinë e anglicizmave kemi përfshirë: - huazimet leksikore me prejardhje të drejtpërdrejtë prej anglishtes - shkurtime të huazuara drejtpërdrejt prej anglishtes, të cilat shënojnë emërtime të përgjithshme (VIP, CD, DVD etj.) - një varg frazash emërore e ndajfoljore, të cilat si formalisht, ashtu edhe kuptimisht janë të barazvlefshme me një fjalë të vetme në shqipe (all inclusive, xhek pot, task force, full-time, soap opera, best seller, check up etj.) - disa emra të përveçëm në origjinë, të cilët, në përdorimin e përditshëm, janë kthyer në emra të përgjithshëm (koka-kola, twitter, windows etj.). - disa shkurtime apo copëzime kompozitash angleze, të cilat përdoren në shtyp duke mbartur kuptimin e të gjithë kompozitës (parking nga angl. parking lot, duty free angl. duty free shop etj.) Në glosarin e anglicizmave nuk janë përfshirë: - kalket e gjysëmkalket, d.m.th. janë përjashtuar ato fjalë e shprehje, që janë formime sipas modelit anglez, por me elemente të shqipes, të tipit fundjavë weekend. - huazimet sporadike, të cilat mund të jenë shfaqur shumë pak herë në shtyp e janë zhdukur më pas nga përdorimi. - emrat e përveçëm (emrat e skuadrave, klubeve, dyqaneve e grupeve muzikore), pseudonimet, titujt e këngëve e pjesëve muzikore dhe sloganet. - huazimet angleze që kanë depërtuar në shqipe nëpërmjet gjuhëve të tjera, kryesisht italishtes e frengjishtes. - Pseudoanglicizmat ose huazimet e rreme, të cilat janë fjalë, në dukje anglisht, por që në këtë gjuhë nuk ekzistojnë (smoking, bllokmen etj). - Ndërkombëtarizmat, që janë fjalë me origjinë latine ose greke të vjetër (ultimatum, symposium, status quo etj.). - Huazimet e karakterit tepër teknik apo shkencor (në fushën e informatikës, terminologjisë sportive, të fushës së ekonomisë e financave etj.) Studimi i organeve të medias shqiptare, natyrisht që është kufizuar vetëm në territorin shqiptar dhe jo në Kosovë, Maqedoni e Mal të zi, vende ku mediat shqiptare xii

14 mendohet të jenë të prekura nga ky fenomen edhe më herët, por edhe më shumë, për shkak të hapjes së tyre ndaj botës perëndimore e risive të saj. Madje duket se edhe gjuhëtarët nga Kosova janë në pararojë, për shkak se në vitet 1980 kanë kontribuar me studimet e tyre në fushën e anglicizmave në krijimin e Fjalorit të Anglicizmave Europianë nga Manfred Görlach-u. Hipoteza që hedhim në këtë punim dhe që synohet të vërtetohet përgjatë gjithë shtrirjes së tij, është se numri i anglicizmave në gjuhën e medias së shkruar të pas viteve 1990 është rritur së tepërmi, dhe se një pjesë e mirë e tyre janë ngulitur në shqipe, duke u integruar në sistemin e saj të gramatikor, morfologjik, semantik e fonetik, me të gjitha tiparet përkatëse. Synimi kryesor i punimit është përcaktimi me përafërsi sa më të madhe i korpusit të anglicizmave në gjuhën e shtypit pas rënies së diktaturës, si dhe përcaktimi i vendit të këtyre huazimeve në sistemin leksikor të shqipes. Kjo mendohet të realizohet nëpërmjet kërkimit në artikujt e shtypit shqiptar që në fillim të viteve 1990 deri sot. Një nga arsyet pse puna kërkimore është përqëndruar tek shtypi i shkruar është se gjuha e gazetave e revistave ushtron ndikim të konsiderueshëm në gjuhën e publikut. Gjithashtu mendohet se shtypi është një nga portat kryesore ku trokasin huazimet në një gjuhë. Anglicizmat e shfaqur aty, në njëfarë mënyre, janë ngulitur në gjuhë, siç mund të ketë dhe shumë prurje të reja të freskëta. Përcaktimi i itinerarit që një fjalë ndjek para se të përfshihet si huazim në një gjuhë tjetër, është një proces shumë i vështirë e kompleks. Megjithatë, në këtë studim, është bërë deri diku, dhe një grupim i anglicizmave që mund të kenë hyrë në shqip nëpërmjet italishtes, frengjishtes apo ndonjë gjuhe tjetër. Por, një përcaktim më i saktë e gjithpërfshirës i këtij grupi, mund të jetë objekt i një punimi pasardhës. Do të ishte shumë e vështirë llogaritja e një përqindjeje që do t i referohej sasisë së fjalëve të huaja në një gjuhë të caktuar. Do të ishte iluzion dhe përcaktimi i një shifre për shpeshtësinë e përdorimit të tyre në shtyp apo gjuhën e folur. Por është e mundur të jepet një numër i caktuar i anglicizmave që përdoren më shpesh në shtypin e shkruar por edhe në gjuhë e folur të përditshme. Këto janë fjalë që janë të dukshme për të gjithë dhe të vështira për t u eliminuar edhe pse për një pjesë prej tyre propozohet një zëvendësuese. Pas kërkimit në pjesën më të madhe të periodikëve nga viti 1990 e këtej janë gjetur rreth 511 anglicizma që kanë shpeshtësinë më të lartë të përdorimit. 0.3 Metodologjia dhe struktura e punimit Modeli i zgjedhur i studimit tonë është i tipit përshkrues, sinkronik. xiii

15 Modeli teorik i Einar Haugen-it 14, sipas të cilit studimi i huazimeve parakupton përqasjen mes modelit dhe riprodhimit të tij, është modeli të cilit i afrohet më shumë studimi ynë. D.m.th. fillimisht janë vjelë fjalët, duke kërkuar në pjesën më të madhe të organeve të shtypit shqiptar në Bibliotekën Kombëtare, për periudhën nga 1990 e deri sot. Pasi u grumbullua korpusi i anglicizmave filluam dhe studimin i tij, duke krahasuar fjalën në gjuhën burimore, dhe ndryshimet që kishte pësuar ajo gjatë importimit në gjuhën marrëse. Disa nga kriteret e përdorura për identifikimin e anglicizmave në shtypin e shkruar janë ai fonetik, semantik, kronologjik etj. Por padyshim që në fillim është parë e nevojshme dhe renditja e rrethanave jashtëgjuhësore që favorizuan prurjen e anglicizmave në shqipe. Studimi i sjelljes morfologjike, semantike, fonetike e leksikore së këtyre anglicizmave synon të përcaktojë dhe skemat e përshtatjes së këtyre huazimeve në sistemin leksikor të shqipes. Në punim parashtrohen edhe kriteret gjuhësore dhe jashtëgjuhësore që mundësuan vërshimin e huazimeve angleze në shqipe, duke dhënë paraprakisht qartë përkufizimet e termave anglicizëm, ndërkombëtarizëm, pseudoanglicizëm etj. Në fund synohet të shqyrtohen anglicizmat edhe në aspektin stilistikor të përdorimit të tyre në shtypin e shkruar, duke mbartur jo vetëm vlera shenjuese por edhe ngjyruese. Pasi të jenë dhënë dhe disa rekomandime në lidhje me përdorimin e tyre në shqipe, synohet të konkludohet me një listë anglicizmash, të cilët sugjerohen të futen në fjalorin e ardhshëm të gjuhës shqipe. 14 E. Haugen, Language, Harvard University Press, 1954, fq. 387 xiv

16 Abstrakt Ndikimi i anglishtes në shqipe, dukuri kryesisht e dy dekadave të fundit, ka filluar të tërheqë vëmendjen e gjuhëtarëve. Glosari prej 511 anglicizmash, i krijuar në kuadër të këtij punimi, dëshmon për një jetë aktive të huazimeve prej anglishtes në gjuhën e shtypit shqiptar të pas viteve Ky punim përqendrohet në identifikimin e anglicizmave dhe dallimin e tyre nga pseudoanglicizmat e ndërkombëtarizmat, analizën e tyre në aspektin morfo-sintaksor, fonetik, fonologjik, ortografik e semantik, rrethanat gjuhësore e jashtëgjuhësore që mundësuan kontaktet e shqipes me anglishten, duke bërë dallimin mes atyre që u nënshtrohen rregullave gramatikore të gjuhës shqipe dhe atyre që vijnë në shqipe pa ndryshuar asnjë nga tiparet e gjuhës burimore. Në këtë kontekst jepen dhe disa rekomandime të karakterit normativ për mënyrën e shkrimit të tyre në shtyp. Në këtë punim ofrohet gjithashtu edhe një klasifikim i anglicizmave në bazë të fushave semantiko-leksikore në të cilat përdoren. Në themel të këtij punimi qëndron qasja kryesisht pozitive ndaj përdorimit të anglicizmave në shtyp me qëllim plotësimin e boshllëqeve leksikore me fjalë që shenjojnë nocione të reja për shqipen apo me kuptime të tjera ngjyruese dhe jo përdorimin e tyre si dublante të panevojshme të njësive leksikore që shqipja tashmë i ka në fondin e saj. Në epokën e globalizmit shqipja, si dhe gjuhët e tjera europiane duhet t i bashkohet motos së Bashkimit Europian: unitet brenda diversitetit duke ruajtur identitetin e gjuhës së vet amtare e nëpërmjet saj trashëgiminë gjuhësore e kulturore të vendit. Fjalët kyçe: huazime, anglicizma, pseudoanglicizma, ndërkombëtarizma, rrethana gjuhësore e jashtëgjuhësore, fusha leksikore, adaptimi morfologjik/fonetik/shkrimor/sintaksor i anglicizmave. Abstract The influence of the English language on the Albanian language, a phenomenon of the last two decades, seems to be drawing the linguists attention. A corpus of 511 Anglicisms, collected for the purposes of this dissertation, bears witness to the active life of these English borrowings in the Albanian press after the 1990s. This thesis aims at identifying the Anglicisms appearing in the press language and providing a morpho-syntactic, phonetic, phonological, orthographic and semantic analysis thereof. A distinction is made between pseudoanglicisms and internationalisms as well. The thesis also explores the linguistic and extralinguistic factors that enabled the contact between English and Albanian languages and draws a distinction between Anglicisms that have been subjected to the grammatical rules of the Albanian language and those that have entered Albanian keeping their English language properties intact. A generally positive attitude is held towards the use of Anglicisms in the Albanian press language in order to fill the lexical gaps with words and phrases denoting new concepts and notions or carrying extra connotative meanings rather than their use to duplicate existing lexical units in Albanian, in an effort to preserve the Albanian language identity in this globalization epoch of ours, thus contributing to the linguistic and cultural heritage of the country. Key words: English borrowings, Anglicisms, pseudoanglicisms, internationalisms, linguistic and extralinguistic factors, lexical fields, morphological/phonetic/orthographic/syntactic adaptation

17 KREU I RRETHANAT JASHTËGJUHËSORE QË MUNDËSUAN KONTAKTET E SHQIPES ME ANGLISHTEN I.1 Konteksti europian. Panorama e ndikimit të anglishtes në gjuhët e tjera të Europës ndryshon kryekëput nga ajo e Shqipërisë. Nëse historiku i depërtimit të anglicizmave në gjuhët europiane daton disa shekuj më parë, në Shqipëri ai ka qenë fare periferik e më tepër përmes gjuhëve të tjera, me të cilat shqipja ka pasur më shumë kontakte. Mund të thuhet bindshëm që ndikimi intensiv i anglishtes mbi shqipen ka ardhur në periudhën paskomuniste, pra, nga vitet 90 e deri tani. Gjermanishtja 1, frengjishtja 2, italishtja 3 etj. i patën huazimet e para përmes leksikut politik anglez. Më pas erdhi ndikimi në rritje nga letërsia angleze, praktikat shoqërore, shkrimet historike dhe filozofike, si dhe ndikimi kulturor në arkitekturë, kopshtari, zejtari dhe në shkenca e teknologji, zhvillimi i të cilave konsiderohej në kulmin e vet. Në shekullin e XIX Revolucioni Industrial u udhëhoq në të gjithë botën nga Britania dhe metodat teknologjike britanike në ndërtimin e anijeve, të hekurudhave, minierat, prodhimin e çelikut etj. Nga fundi i shekullit XIX një valë e re huazimesh prej anglishtes përfshiu një pjesë të mirë të vendeve europiane, kryesisht në fushën e jetës shoqërore; të parat ishin huazimet nga larmia e sporteve të importuara nga Anglia si futbolli, golfi, tenisi dhe hipizmi, por dhe shumë përcaktime e emërtime në lidhje me racat e qenve, gjedhëve, pijeve, veshjeve etj. I.2 Gjendja e studimeve mbi ndikimin anglez në shqipe. Sipas Xhevat Lloshit 4, Kristoforidhi ka qenë i pari që ka bërë një përkthim prej anglishtes. Në Abetaren e tij gegërisht të vitit 1866 ka përfshirë vjershën Ylli lart ndë qiell (të R. L. Stevensonit). Po sipas Lloshit, në një tekst shqip nxënësit, të cilëve u drejtohej libri, gjenin edhe këto fjalë: dog, goat, eagle, swallow, spider, cat, butterfly. Ndonëse anglishtja nuk u përfshi në programin e shkollës së Korçës më 1887, shkolla shqipe për vajza për të marrë lejen e sulltanit u paraqit si shkollë në gjuhën angleze (1891). Një pjesë e mirë e mësuesve të asaj kohe vinin nga shkolla e kolegje amerikane në Bullgari etj. Në Normalen e Elbasanit më 1909 anglishtja u përfshi si lëndë me zgjedhje sipas dëshirës së nxënësve. U përpilua dhe u botua me alfabetin e Stambollit një Metodë për gjuhën inglisht prej Dr. Ahn, shpjeguar prej Lumo Skëndos. 1 M. Görlach, English in Europe, Oxford University Press, fq M. Görlach, vep.cit., fq M. Görlach, vep.cit., fq Xh. Lloshi, Raste ndërhyrjesh të huazimeve nga anglishtja, Studime filologjike, nr. 1-2, 2011, fq. 70 1

18 Lloshi vazhdon me trajtimin e rrethanave historike, të cilat ndryshuan ndjeshëm në dhjetëvjeçarin e parë të shekullit XX, me pasoja edhe gjuhësore. Sipas tij, është me vlerë të dallohen dy zhvillime kryesore: Së pari, pas shpalljes së Kushtetutës turke, atdhetarët shqiptarë patën mundësi të vepronin edhe me rrugë të tjera. Më 31 korrik 1908 u themelua i pari Klubi Bashkimi i Manastirit nga F. Zavalani dhe Gj. Qiriazi, pas tij u themeluan edhe të tjerë 5. Lloshi nënvizon përdorimin e fjalës angleze klub, jo vetëm në një rast të tillë të lidhur me Qiriazët, por edhe në një botim tjetër të A. Z. Çajupit, një vit më vonë, të pamfletit Klub i Selanikut, ku shkruhet: Mbase shumë shqipëtarë nuk e dinë se ç domethënë kjo fjalë Klub (Club) kjo fjalë qënka përdorur ndë ballë fare nga englezët. Kjo fjalë angleze mendohet se është një ndër anglicizmat e parë në shqipe. Së dyti, pas disa rasteve sporadike në fund të shekullit XIX, tashmë zgjerohet emigrimi i shqiptarëve në SHBA, më pas edhe në Australi. Për herë të parë në një numër jo të papërfillshëm, shqiptarët u ndodhën në kushtet e dygjuhësisë me anglishten 6. Lloshi vë në dukje botimin e disa gazetave e revistave në anglisht nga shqiptarët që banonin jashtë Shqipërisë; për shembull, revista e F. Konicës Albania nga mesi i vitit 1902 e cila nisi të shtypej në Londër; në 1906 nisi të dalë në Boston të SHBA gazeta Kombi e S. Pecit dhe F. Nolit, e cila paraqitej anglisht si: Weekly Albanian Newspaper. Por pati dhe gazeta shqip me një pjesë të tyren në gjuhën angleze siç ishte gazeta Dielli, e cila nisi të botohej në shkurt Valë të tjera shqiptarësh kanë shkuar në Amerikë e në Australi, madje Lloshi mendon se sot edhe në Angli ka një bashkësi të qëndrueshme shqiptarësh. Lloshi mendon se pas Luftës I Botërore, me gjithë ndikimin e gjerë të italishtes e të frëngjishtes, hap pas hapi u krijuan kushtet në të cilat mund të flitet për shqipen në kontakt me anglishten. Në radhë të parë u ngritën shkolla me mësues anglezë ose amerikanë, që organizuan edhe veprimtari anglisht me nxënësit shqiptarë. 7 Lloshi rendit edhe disa zhvillime të tjera si botimin e revistës Laboremus, më 1924, pas hapjes së shkollës së mesme të Harry Fultz-it; kjo gazetë në titull i përfshinte të dyja gjuhët: The Albanian Vocational School Shkolla Teknike Shqiptare; më pas, më 1925 u themelua Instituti Shqiptaro-Amerikan i Kavajës. Këtu nuk mund të mos përmendet hyrja e lojës së futbollit në Shqipëri, terminologjia e së cilës për shumë vjet ishte tërësisht anglisht, lëvizja e bojskautëve dhe lojërat e bixhozit me terma nga anglishtja. Gjithashtu të rëndësishme për kontaktet mes anglishtes e shqipes Lloshi konsideron dhe botimin e disa teksteve e librave si Dhialloge inglisht-shqip më 1929 në Korçë nga Dh. Koti, fjalorin e parë anglisht-shqip, i 5 Xh. Lloshi, vep.cit., fq Xh. Lloshi, vep.cit., fq I. Gogaj, Shkollat amerikane në Shqipëri. Eurorilindja, 1995, fq. 32 2

19 cili u shtyp më 1915 nga D. J. Kamburi dhe që u ndoq pastaj nga K. A. Çekrezi (1923), Th. Hondro (1927), N. Drizari (1934) etj. Përkthimet nga anglishtja që përmend Lloshi fillojnë që me Fan Nolin dhe me shumë përkthime të veprave të D. Defoe, J. Ludlow, A. Tennyson, H. G. Wells, O. Wilde, C. Doyle, G. F. Williams, nga përkthyes si: Gj. Pekmezi, Dh. Koti, K. Skendi, S. Luarasi, I. Qafëzezi, A. Frashëri, L. Kristo, V. Xhaçka. 8. Lloshi përfundon me trajtimin e rrethanave në fillim të shekullit XX, të cilat shenjuan shpërndarjen e shumë termave nga anglishtja e variantit amerikan në fusha të tilla si muzika, vallëzimi, makinat dhe aviacioni. Në vitet 20 të shekullit XX në gjuhë shqipe hynë fjalë nga gjuhët neolatine, si frëngjishtja e italishtja, më shumë terminologji të fushave të ndryshme. Po në këto vite nisën të vijnë dhe fjalë nga anglishtja (terminologjia sportive), si huazime fjalësh ose kalke. 9 I.3 Zhvillimet politike. Në këtë këndvështrim, në fillim të shekullit 20, një nga kontaktet e para të Shqipërisë me Anglinë, daton më 17 dhjetor 1912 në Londër, ku u vendos statusi politik i Shqipërisë, u vendosën kufijtë dhe u deklarua pavarësia e saj. 10 Më pas erdhi Traktati i Fshehtë i Londrës i datës 26 prill 1915, sipas të cilit Shqipëria do të ndahej mes Serbisë, Malit të Zi, Italisë dhe Greqisë. 11 Është e rëndësishme të nënvizohet mbështetja që Anglia i bëri qeverisë shqiptare më 2 tetor 1920, e cila kërkoi anëtarësimin në Lidhjen e Kombeve, dhe pastaj më 17 dhjetor 1920, kur u pranua si anëtare me të drejta të plota. Ky vendim u mor pasi u bindën për stabilitetin politik të qeverisë shqiptare dhe premtimit që i dha kjo qeveri që të lejonte Kompaninë Anglo-persiane të Petroliumit që të kërkonte e shfrytëzonte burimet e naftës në Shqipëri 12. Rajmonda Këçira, në disertacionin e saj Anglicizmat në Shqip: Një fenomen i drejtpërdrejtë dhe i ndërmjetësuar kontakti gjuhësor ka nënvizuar e vërtetuar faktin se prania e anglicizmave në gjuhën shqipe është më e hershme sesa shumëkush mund të mendojë: që në vitet 1920, me organin e parë të shtypit të shkruar, ku anglicizmat ishin më të shumtë në numër për shkak të origjinës së autorëve të këtij organi, amerikanëve që themeluan shkollën teknike Harry Fultz. Gazeta e tyre Laboremus sapo filloi të shtronte rrugën e hyrjes së anglicizmave në shtypin shqiptar, e cila pas një pauze relativisht 70-vjeçare, është zgjatur e dendësuar së tepërmi këto 20 vitet e fundit. 8 Xh. Lloshi, Fjalorët shqip-anglisht e anglisht-shqip dhe Fjalori anglisht-shqip i Stuart Manit, 1970, Akademia e Shkencave të Shqipërisë, Studime filologjike, nr. 4, fq J. Thomai, Leksikologjia e Gjuhës Shqipe, TOENA, 2002, M. Korkuti, P Thëngjilli etj., Historia 4, Shtëpia Botuese PEGI, 2006, fq M. Korkuti, vep. e cituar, fq M. Korkuti, vep. e cituar, fq

20 Ajo konkludon se pjesa më e madhe e huazimeve angleze apo anglicizmave në vitet 1920 vinin nga fusha e sportit (sport club, tennis, baseball, captain, boy scoutt etj), pasi dhe shkolla Harry Fultz, e cila promovoi kulturën anglishtfolëse në Shqipërinë e asaj kohe, edukoi disa breza studentësh shqiptarë me sportet e aktivitetet e reja sportive, të panjohura për ta më parë. Pas Luftës së Dytë Botërore qeveria shqiptare e 1944-s kërkoi të njihej zyrtarisht nga tre aleatët më të mëdhenj të luftës: SHBA, Bashkimi Sovjetik dhe Anglia. Simpatia e tyre për Shqipërinë pasqyrohet në librat e kujtimeve, të cilat nuk e njohën dritën e botimit në periudhën e totalitarizmit. Në 1945 mbërriti në Shqipëri misioni civil i SHBA dhe misioni ushtarak i Anglisë e Bashkimit Sovjetik. Britania e Madhe i kërkoi qeverisë shqiptare të organizonte zgjedhje të lira e demokratike si dhe të lejonte praninë e korrespondentëve të huaj në ato zgjedhje. Por orientimi pro-sovjetik i Shqipërisë i përkeqësoi marrëdhëniet ndërmjet Shqipërisë dhe MB dhe si pasojë misioni anglez u largua nga Shqipëria në pranverë të atij viti. 13 Pas vitit 1945 ndikimi i anglishtes, qoftë asaj amerikane apo britanike, ishte masiv në të gjithë Europën. Ndikimi i politikës u pasqyrua në gazeta, revista, drama, filma e muzikë. Faza e pasluftës u karakterizua nga një orientim politik e kulturor ndaj Shteteve të Bashkuara të Amerikës, gjë që solli rritjen e fluksit të fjalëve me prejardhje angloamerikane në shumë gjuhë të Europës. Në 45 vitet në vazhdim Shqipëria nuk pati më kontakte me vendet e tjera e aq më pak me botën anglishtfolëse, për shkak të izolimit prej regjimit komunist, përveç një pëhapjeje masive të mësimit të anglishtes nëpër shkolla, si dhe pak filmave në gjuhën angleze, që transmetoheshin vazhdimisht nga i vetmi stacion televiziv në atë kohë, TVSH. Po kështu, para viteve 1990, kultura angleze përfaqësohej nga emra të njohur për të gjithë, si Shekspiri apo Bajroni. Ky i fundit jo vetëm ka udhëtuar në Shqipëri, por edhe ka shkruar për të dhe shqiptarët. I.4 Anglishtja, si gjuha e globalizmit në Shqipëri Nga vitet 1990 e këtej ndikimi shumë i madh i kulturës amerikane dhe reflekseve të saj linguistike u intensifikuan edhe më shumë. Shembuj të këtij intensifikimi pasqyrohen përmes komunikimit në të gjithë botën me anë të internetit apo globalizimit të ekonomive kombëtare. Kjo e fundit çoi në krijimin e korporatave shumëkombëshe dhe të televizionit komercial me reklamat dhe videoklipet, që çuan në një dimension të ri të huazimit leksikor dhe code switching të paktën në gjuhët teknike të biznesit dhe tregtisë, shkencës kompjuterike, reklamave dhe gjuhën e të rinjve. Ky fluks i pandalshëm ka provokuar edhe reagime negative ndaj tyre në disa vende europiane. 13 M. Korkuti etj., vep.cit, fq

21 Nëse periudha më intensive e vërshimit të huazimeve nga anglishtja në gjuhët euopiane mendohet të jetë në vargun kohor , në Shqipëri regjimi komunist kishte izoluar jo vetëm kufijtë, por dhe gjuhën shqipe e kulturën shqiptare. Nga ana tjetër, në të gjithë botën, gjatë kësaj kohe, krijimi i shumë organizatave ndërkombëtare, solli nevojën për të komunikuar në një gjuhë të përbashkët. Disa gjuhë u zgjodhën si gjuha zyrtare e Lidhjes së Kombeve, dhe më vonë Kombet e Bashkuara. Disa vende vendosën të ishte anglishtja si gjuha e komunikimit ndërkombëtar. KB kishin një veçori që i dallonte nga Lidhja e mëparshme: vendndodhja e Lidhjes ishte në Europë, ndërsa KB përfundoi në Nju Jork. Pra, fokusi i botës tashmë u zhvendos në Shtetet e Bashkuara dhe për një arsye tjetër. Ndikimi i Shteteve të Bashkuara, ushtruar nga faktorët ekonomikë e politikë, përforcohet akoma më shumë edhe nga numri i madh popullsisë: SHBA ka 70 për qind të të gjithë folësve amtarë të anglishtes nëpër botë, me përjashtim të kreolëve. Anglishtja që servirej nëpër shkolla e institucione të tjera arsimore, megjithëse brenda disa kornizave të vendosura rigorozisht nga sistemi, ishte gjithsesi një prioritet. Shumkush mban mend programet televizive për mësimin e anglishtes, si Follow me apo metodën e famshme Essentials, libra që, përveçse shumë të mirë si metoda, ishin të vështirë për t u gjetur e blerë nga të gjithë. Ka pasur gjithashtu dhe pak filma e këngë të përzgjedhura në anglisht, që transmetoheshin vazhdimisht nga i vetmi televizion, që ekzistonte në atë kohë. Përveç këtyre, asnjë kontakt tjetër me botën anglishtfolëse. Në fillim të viteve 70 dhe deri në vitet 80 në Shqipërinë e izoluar mund të dëgjoheshin fshehurazi këngët e grupeve të mirënjohura angleze dhe amerikane, si Beatles, Rolling Stones, Michael Jackson, Madonna etj., dhe vetëm në fund të viteve 80 e fillimi i viteve 90 rinia shqiptare filloi t i përdorte këto këngë për të zbukuruar festat e mbrëmjet e tyre duke ndjerë gjithnjë e më afër hapjen ndaj botës. Në 11 dhjetor 1990 u dekretua pluralizmi politik i cili e zgjeroi spektrin e politikës në Shqipëri. Ky akt shenjoi dhe fundin e regjimit të fundit komunist në Europë. 14 Por vetëm pas zgjedhjeve të marsit 1992 Parlamenti i Shqipërisë miratoi një sërë ligjesh, të cilat do të shtronin rrugën për në integrimin euro-atlantik të Shqipërisë. Zgjedhjet e përgjithshme e lokale të shpeshta gjatë periudhës 1991, 1992, 1996, 1997 dhe më pas u vëzhguan nga afër nga shumë organizata ndërkombëtare, të cilat, nga ana e tyre, dhanë një kontribut të vlefshëm në progresin politik të Shqipërisë. Që në fillim të viteve 1990 vendet e Bashkimit Europian dhe Shtetet e Bashkuara të Amerikës i ofruan Shqipërisë një seri ndihmash në ushqime, asistencë teknike e juridike. 14 M. Korkuti etj., vep.cit., fq

22 Më vonë, shumë marrëveshje politike, ekonomike, ushtarake, shkencore e kulturore u nënshkruan me vendet e tjera, ndër to edhe me vendet anglishtfolëse. Në 1991 Shqipëria u bë anëtare e OSBE, nënshkroi marrëveshje me Bankën e Zhvillimit Europian, Bankën Botërore dhe Fondin Monetar Ndërkombëtar. Në 1992 u bë anëtare e Këshillit të Atlantikut Verior dhe në 1994-n u nënshkrua Partneriteti i Paqes. Në qershor 1995 Shqipëria u bë anëtare e Këshillit të Europës. Një zhvillim i rëndësishëm politik ka qenë dhe krijimi i Paktit të Stabilitetit në 10 qershor 1999, nëpërmjet të cilit Vendet e Bashkimit Europian dhe SHBA synonin të nxisnin e mbështesnin integrimin europian të vendeve të Europës juglindore. Shqipëria u fut në Pakt me projekte të ndryshme të cilat ishin në harmoni me ato në rajon. Këto projekte përfshinin rindërtimin e infrastrukturës, mirëqënien dhe zhvillimin e shoqërisë civile dhe medias së lirë, çarmatimin e popullsisë, forcimin e sigurisë së brendshme etj. Shumë projekte zhvillohen e shumë marrëveshje janë nënshkruar ndër të tjera edhe me SHBA dhe MB, duke kontribuar në këtë mënyrë në zhvillimin dhe demokratizimin e shoqërisë shqiptare. Pas vizitës së të parit personalitet amerikan që vizitoi Shqipërinë, Sekretarit të Shtetit James Baker, në fillim të 1991, vetëm pak ditë pas hyrjes së Shqipërisë në OSBE edhe shumë personalitete të njohura të tjera amerikane vizituan Shqipërinë më vonë. Ata kanë përçuar mesazhin e vazhdueshëm për mbështetjen dhe ndihmën e Amerikës dhe në të ardhmen. Kjo u konkretizua me praninë e Programit të Departamentit të Shtetit Amerikan, USAID e me shumë organizma të tjera të njohura ndërkombëtarisht. Mbështetja veçanërisht e Amerikës vazhdoi dhe pas krizës së 1997, në luftën e Kosovës, si dhe me anëtarësimin e Shqipërisë në NATO, që u realizuan pas shumë përpjekjesh në vitin I.5 Rrethana të tjera kulturore e sociale. Në Teatrin Kombëtar të Tiranës, që në fillim të viteve 90, janë vënë në skenë disa drama të përkthyera nga anglishtja, me autorë si Shekspiri, Oskar Uaildi, Tenesi Uilliams, dhe kohët e fundit dramaturgu i njohur amerikan Eduard Albi me Who fears Virginia Wolf? (Kush e ka frikë Virxhinia Ullfin?) Ka qenë si traditë dhe në të kaluarën, por vazhdon dhe sot, mësimi i gjuhëve të huaja e veçanërisht i anglishtes. Anglishtfolësit ishin njerëzit më të privilegjuar: emigrantët, përkthyesit, ekonomistët etj. Kjo traditë vazhdon dhe sot e mbështetet dhe nga numri i madh i qendrave të gjuhëve të huaja që janë hapur thuajse në çdo qytet të Shqipërisë, ku natyrisht Tirana mban vendin e parë. Po ashtu, një rol të veçantë në promovimin e anglishtes, kanë luajtur edhe studentët të cilët kanë studjuar në vendet apo institucionet shkollore anglishtfolëse. Një pjesë e mirë e atyre që janë kthyer në Shqipëri, përveç njohurive e kualifikimit të përfituar, kanë sjellë me vete dhe kulturën, stilin e jetesës, të të mësuarit e të vepruarit, madje shpesh dhe ndryshimin e 6