REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I HISTORISË DHE I FILOLOGJISË DEPARTAMENTI I GJUHËSISË PUNIM DOKTORATURE

Transcription

1 REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I HISTORISË DHE I FILOLOGJISË DEPARTAMENTI I GJUHËSISË PUNIM DOKTORATURE DIVERSITETI GJINOR NË LIGJËRIMIN MEDIATIK Doktoranti : Elona LIMAJ Udhëheqës shkencor Prof. dr. Aljula JUBANI Tiranë, 2016

2 REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I HISTORISË DHE I FILOLOGJISË DEPARTAMENTI I GJUHËSISË Punim për gradën shkencore Doktor në Gjuhësi DIVERSITETI GJINOR NË LIGJËRIMIN MEDIATIK Doktoranti : Elona LIMAJ Udhëheqës shkencor Prof. dr. Aljula JUBANI Mbrohet më dt. para komisionit : 1. (Kryetar) 2. (Oponent) 3. (Oponent) 4. (Anëtar) 5. (Anëtar) Tiranë, 2016 ii

3 PASQYRA E LËNDËS DIVERSITETI GJINOR NË LIGJËRIMIN MEDIATIK PARATHËNIE vii 0. HYRJE ix 0.1 Qëllimi i studimit x 0.2 Metodologjia.. xi 0.3 Studime të mëparshme.. xii 0.4 Struktura e punimit xii KREU I : DIVERSITETI GJINOR 14 I. 1 Steriotipat gjinore dhe gjuha 14 I Identiteti gjinor dhe gjuha. 17 I. 1.2 Studimi i ligjërimit si pjesë e sjelljes shoqërore.. 19 I. 1.3 Lidhja mes gjuhës dhe gjinisë 24 I. 2. Modelet e Komunikimit 28 I. 2.1 Komunikimi verbal I Komunikimi joverbal. 31 I Gjuha e shkruar.. 34 I. 3. Seksizmi në sistemin gjuhësor. 36 I Teoritë gjuhësore dhe feministe. 42 I. 3.2 Gjuha gjithëpërfshirëse.. 46 I. 4. Gjuha dhe gjinia.. 48 I. 4.1 Dallimet gjuhësore si tregues i diversitetit gjinor 48 I. 4.2 Dallimet gjinore në gjuhën shqipe. 51 I. 4.3 Dallimet gjinore në nivele të ndryshme të gjuhës. 54 I Ndryshimet morfologjike 55 I Ndryshimet sintaksore. 55 I Ndryshimet leksikologjike. 59 iii

4 KREU II: LIGJËRIMI MEDIATIK II. 1. Komunikimi masiv 67 II. 1.1 Masmedia. 68 II Gjuha si mjet komunikimi 72 II Gjuha në media II. 2. Karakteristika të përgjithshme të shtypit shqiptar II Shtypi shqiptar para vitit II. 2.2 Shtypi shqiptar pas vitit II. 3. Ligjërimi mediatik në diktaturë dhe demokraci 89 II. 3.1 Ligjërimi në diktaturë.. 89 II. 3.2 Ligjërimi në demokraci 91 KREU III : DIVERSITETI GJINOR NË LIGJËRIMIN MEDIATIK SHQIPTAR III.1.Tekstet e shkruara dhe media.. 95 III Llojet e teksteve në ligjërimin mediatik.. 97 III. 1.2 Analizë numerike e artikujve të vjelë III.2. Klasifikimi i veçorive gjuhësore mes dy sistemesh politike III.2.1. Veçoritë gjuhësore para dhe pas III a) Dallimet në nivel morfologjik III b) Dallimet në nivel sintaksor III c) Dallimet në nivel leksikologjik III. 2.2 Veçoritë gjuhësore para dhe pas 90 mes femrave dhe meshkujve 112 III Ligjërimi femëror III Ligjërimi mashkullor III. 3. Dallimet gjuhësore si tregues i diversitetit gjinor në media III. 3.1 Kriteret e përdorura për analizën e dallimeve III Kritere steriotipike III Kritere gjuhësore III Analiza e ligjërimit mediatik III Fjalitë III Fjali me folje passive iv

5 III Fjali përcaktore III Fjali pyetëse III Pyetje retorike III Pyetje dialogjike III Mbiemrat III Mbiemra cilësorë III Mbiemra marrëdhëniorë III Ndajfoljet III Ndajfolje kohe III Ndajfolje vendi III Përemrat III Ndryshimet gjuhësore III Norma gjuhësore III Fjalët e reja III Klishetë PËRFUNDIME 140 Bibliografia Shtojcë v

6 PARATHËNIE Ata që flasin ose shkruajnë zgjedhin nga e gjithë pasuria e mjeteve të shprehjes ato që janë më të përshtatshme për fushën e veprimtarisë, për njerëzit e ngjarjet, për qëllimin që do të arrijnë, për botëkuptimin e tyre, për nivelin e lexuesve dhe për kohën e ngjarjeve që përshkruhen. Të gjithë ne bëjmë zgjedhje gjuhësore gjatë gjithë kohës, të cilat përcaktojnë identitetin tonë. Gjuha nuk ekziston veçmas nga përdoruesit e gjuhës; ligjërimi nuk ekziston në mënyrë të pavarur nga folësit. Në kontekste të ndryshme sociale, një individ mund të flasë në mënyra të ndryshme, për më shumë, folësit që ndryshojnë nga njëri-tjetri për shkak të moshës, gjinisë, klasës sociale, grupit etnik, ndyshojnë nga njëri tjetri edhe përsa i përket ligjërimit të tyre. Gjuha është konsideruar gjerësisht si një funksion i gjinisë po aq sa cdo mjet tjetër shprehës, si veshja, interesat normative gjinore, të tilla si dekorimi i brendshëm apo tiparet e personalitetit. Shoqëritë ndryshojnë në shumë mënyra, por rolet e mashkullit dhe femrës dallohen disi në të gjitha shoqëritë. Nuk është e çuditshme atëherë që edhe variacioni gjuhësor i lindur nga ndryshimet e ndërtuara nga ana sociale mes burrave dhe grave të ketë një rol thelbësor në lehtësimin e evolucionit gjuhësor. Është e drejtë të themi se dallimet burrë/grua në gjuhë duket se janë të përfshira përsonalisht në mekanizmin e ndryshimit gjuhësor. Gjuha është parë në përgjithësi si një instrument, madje si instrument themelor, komunikimi. Gjuha e komunikimit sot është një sistem ku universe të ndryshme të saj ndikojnë te njëri-tjetri. Në këtë aspekt, edhe ligjërimi mediatik është i rëndësishëm për atë që përshfaq në lidhje me një shoqëri dhe për atë që ajo kontribuon në karakterin e shoqërisë. Ndërkohë, media është një pasqyrë e shoqërisë. Media si një pjesë e rëndësishme e komunikimit të shoqërisë informon publikun dhe reflekton pjesë të opinionit publik. Ajo luan rol kyç në luftën kundër steriotipave gjinorë dhe kontribuon në pasqyrimin e një kuadri realist të aftësive dhe potencialit të grave dhe burrave në shoqëritë moderne. vi

7 Studimet për median kanë pasur kryesisht në fokus mënyrën sesi media ndikon dhe ndikohet prej marrëdhënieve të pushtetit brenda sistemit shoqëror, duke përfshirë këtu marrëdhëniet mes klasave, gjinive, etnive, si edhe mes grupeve të veçanta, si p.sh mes politikanëve dhe popullit. Barazia gjinore nuk imponon mohimin e identitetit femëror a mashkullor, por inkurajon vendosjen e marrëdhënieve të ndërsjellta, të ndër-varura e jo diskriminuese në shoqëri. Në një shoqëri, burrat dhe gratë duhen konsideruar aktorë komplementarë, si individë të implikuar reciprokisht në raportet shoqërore, të përcaktuara nga gjinia, statusi, burimet e jetesës dhe strategjitë e gjithësecilit apo gjithësecilës Nuk është aspak e rastit që sociologu amerikan Joshua Fishman, sot i mirënjohur kudo si themelues i Sociolinguistës, në vitet 50 të shekullit tonë pushtoi zemrat e mendjet e studiuesve të shkencave shoqërore me formulimin e tij, tashmë lapidar, të ndryshimeve të panumërta e të gjithllojshme gjuhësore e stilistike në gji të çdo bashkësie kombëtare, sipas kriterit-çelës: Who speaks, with whom, where, why and in what language variety? = (Kush flet, me kë, ku, përse dhe në çfarë varieteti gjuhësor. vii

8 0. HYRJE 0.1 Qëllimi i studimit Qëllimi i këtij studimi është të identifikojë dhe analizojë dallimet gjinore në ligjërimin mediatik, duke u bazuar në artikujt e gazetave shqiptare në kohë të ndryshme. Është zgjedhur si objekt studimi gjuha e gazetave, pasi gjuha e medias ka tërhequr gjithmonë vëmendjen e gjuhësisë, në veçanti gjuhësisë së aplikuar dhe Sociolinguistikës. Monitorimi i mediave ka qënë në qendër të praktikave të organizatave që studiojnë dhe mbrojnë çështjet e përkatësisë gjinore, meqënëse kjo është edhe mënyra më e mirë për të kuptuar rolet gjinore. Për të kuptuar se si ndryshon gjuha e përdorur nga femrat dhe meshkujt në ligjërimin mediatik, ne kemi krijuar një tërësi tekstesh, ku kemi mbledhur artikuj duke i ndarë në dhjetëvjeçarë, duke u fokusuar kryesisht në periudhën , në mënyrë që të sigurojmë një sistem kërkimor të specializuar për një analizë sa më të plotë. Në këtë hark kohor përfshihen edhe vitet 90, si pjesë e ndryshimit të sistemeve politike në Shqipëri. Në kuadër të këtij punimi do të shohim si dallon gjuha e femrave nga ajo e meshkujve sipas një analize gjuhësore me kritere të përcaktuara nga shqyrtimi i literaturës botërore në këtë fushë. Pyetjet kërkimore që ky punim kërkon t i japë përgjigje janë : - Çfarë ndikimi ka gjinia në sjelljen e individëve në shoqëri? - A flasin vërtet ndryshe femrat nga meshkujt? - A ndryshon gjuha në diktaturë nga ajo në demokraci? - Cilat janë veçoritë e ligjërimit femëror dhe mashkullor? - Cilat janë veçoritë e ligjërimit femëror dhe mashkullor në media? viii

9 0.2 Metodologjia Për realizimin e këtij punimi është përdorur metoda krahasuese, përshkruese dhe analitike. Metoda analitike që përshkon punimin na ka ndihmuar që nëpërmjet analizave të hollësishme të paraqesim të gjithë problematikën që shoqëron ligjërimin mashkullor dhe femëror. Metoda krahasuese është përdorur kryesisht për të përqasur karakteristikat e dy periudhave. Në aspektin teorik është shfrytëzuar kryesisht literaturë në gjuhë të huaj, kryesisht atë angleze, por edhe në gjuhën shqipe. Gjithashtu, është përdorur analiza e tekstit për të treguar ndryshimet gjinore në ligjërim, si edhe për të bërë dallimin mes gjuhës së meshkujve dhe femrave, duke marrë si bazë artikujt e disa gazetave. Ky punim mbështetet në një qasje metodologjie të kombinuar brenda traditës empirike të kërkimeve dhe studimeve në media. Mund të themi se si sit epistemologjik është marrë shtypi i shkruar në dallimet e gjuhës së femrave dhe meshkujve dhe analiza e tekstit është realizuar përmes teknikave të tipologjizimit dhe interpretimit Gjatë punimit kemi cituar teori të ndryshme që i kemi përdorur për të arritur qëllimin tonë, të tilla si, Analiza Kritike e Ligjërimit (Critical Discourse Analysis CDA), e cila analizon sjelljen e individëve gjatë përdorimit të një gjuhe. I gjithë thelbi i kësaj teorie është të lidhë analizën linguistike me analizën sociale. Materiali i përdorur për të kryer analizën është vjelur nga artikujt e shtypit të shkruar shqiptar. Ky material është një tërësi tekstesh të larmishme të stilit gazetaresk. Nëse i referohemi Meyerit (2002) mund të themi se kemi arritur të krijojmë një korpus pasi sipas tij korpusi është një grumbullim tekstesh apo pjesë tekstesh mbi të cilat mund të zhvillohet një analizë gjuhësore. ix

10 0.3 Studime të mëparshme Deri më sot ka patur shumë pak kërkime mbi gjininë dhe gjuhën në Shqipëri. Subjekti i konceptimit të gjinisë femërore në përdorimin gjuhësor u bë më i rëndësishëm në kërkimin gjuhësor gjatë periudhës së socializmit, por megjithatë kjo u trajtua si një çështje e leksikut dhe fjalëformimit. Studime mbi gjininë në gjuhësinë shqiptare duken këtu e gjysmë shekulli më parë e lidhen me emrin e Eqerem Çabejt, i cili për herë të parë ka vënë re disa eufemizma të shqipes, duke i përcaktuar me termin gjuha e grave. Nënvizojmë gjithashtu edhe kërkimet e rëndësishme të Prof. Gjovalin Shkurtajt në librat e Sociolinguistikës së Shqipes e sidomos në Etnografinë e të folurit të Shqipes. Ai shqyrton një numër të madh dukurish sociolinguistike dhe probleme të etnografisë së komunikimit e ligjërimit. Shkurtaj jep një panoramë të gjërë të ligjërimit në treva të ndryshme të Shqipërisë. Delina Binaj është një tjetër emër që ka hulumtuar në fushën e studimeve gjinore, e cila na jep një panoramë të problematikës së gjuhës dhe gjinisë në vendin tonë, duke theksuar se gjuha nuk pasqyron vetëm realitetin shoqëror, por është njëkohësisht edhe burim i diskriminimit. Binaj nënvizon se gjuha e përdorur në media është e ndjeshme kundrejt gjinisë, duke vënë theksin në mospërdorimin e gjuhës seksiste nga gazetarët. Ajo është thelluar gjithshtu në funksionin përgjithësues të gjinisë mashkullore si formë e diskriminimit gjuhësor. Një tjetër studim në këtë fushë është ai i Irena Myzeqarit, e cila analizon imazhin e gruas tek dy veprat e Kadaresë E penguara dhe Lulet e Ftohta të marsit, ku dy personazhet kryesore janë dy përballje fëmërore, dy përfaqësuese të kohëve të tyre personale: e para zëri i protestës në komunizëm dhe e dyta individualiteti i papërcaktuar në demokraci. Autori e bën dallimin bazuar në steriotipat sociale. x

11 Myzeqari thekson se gruaja bëhet mbartëse e kuptimit social dhe si subjekt prej saj pritet të përformojë në përputhje me atë çka perceptohet si e tillë nga shoqëria. Ndërkohë, Irida Vorpsi analizon qasjen ndaj gruas në Shqipërinë komuniste duke marrë në shqyrtim Shqiptarja e Re, një revistë femërore që paraqiste reportazhe nga e përditshmja dhe ngjarjet politike të ditës por edhe këshilla për shëndetin dhe mënyrën se si të visheshin gratë mirë dhe pastër. Bien në sy fotografi që paraqisnin kornizat e thata të indoktrinimit politik përfshirë këtu edhe kallëpe sesi gratë në çdo cep të Shqipërisë mund t i bënin vetë veshjet. Ajo e bën këtë analizë duke e krahasuar me imazhin e femrave në suplementin Unë gruaja të gazetës Panorama, me informacione mbi aktualitetin, informacione nga show-biz, dieta dhe këshilla mbi trendet e fundit të modës, si edhe pak kronikë rozë. Gjithashtu Linda Mëniku, analizon gjuhën e shkruar të shtypit të përditshëm duke vënë re se media i përshkruan viktimat e trafikimit bazuar tek gjinia dhe roli i tyre social, pasi fokusohet tek dhuna ndaj grave. Ajo nënvizon se ka dallime mes gjuhës së përdorur për të përshkruar viktimat e dhunës ndaj grave dhe viktimat e trafikimit. Analiza e saj mbështetet në të dhënat e mbledhura bazuar në elementë të ndryshëm si emërtimet, format aktive dhe pasive, foljet. xi

12 0.4 Struktura e punimit Struktura e këtij punimi përbëhet nga parathënia, hyrja, tre krerë, përfundimet, bibliografia dhe shtojcat. Në Kreun e Parë të punimit do të rrekemi të shpjegojmë dallimet gjinore në lidhje me rolin social që kanë burrat dhe gratë në shoqëri. Gjithashtu, do të mundohemi të tregojmë se gjinia luan një rol të rëndësishëm edhe në ndryshimin mes gjuhës se femrave dhe meshkujve. Duke u nisur nga fakti se analiza jonë bazohet në artikujt e gazetave, në Kreun e Dytë do të japim një panoramë të karakteristikave të shtypit të shkruar në periudhën e marrë në shqyrtim, që përfshin në hark kohor vite të diktaturës dhe demokracisë. Kreu i Tretë i punimit merr në analizë dallimet gjuhësore si pjesë e diversitetit gjinor. Bazuar në kriteret e krijimit të korpusit do të bëhet një analizë e ndryshimeve të gjuhës në tekste të shkruar nga femra dhe meshkuj. Në fund, nxirren përfundime duke iu përgjigjur pyetjeve kërkimore. Gjithashtu, paraqiten sugjerime dhe rekomandime të nevojshme për hulumtime të mëtejshme në këtë fushë. Kemi kryer një monitorim të shtypit periodik bazuar në analizën sasiore dhe cilësore të gazetave Zëri i Popullit, Shqiptarja e Re, Panorama. Arsyeja e përzgjedhjes së këtyre gazetave është se këto janë gazetat më të lexuara në zonat urbane dhe rurale. Artikujt e vjelë i përkasin një periudhe të ndarë në këtë mënyrë : Zëri i Popullit : 1984, 1985, 1986 Zëri i Popullit" : 1991, 1992, 1993 Shqiptarja e Re : 1984, 1985, 1986 xii

13 Panorama : 2003, 2004, 2005 Panorama : 2012, 2013, 2014 Zgjedhja e këtyre viteve është bërë me qëllim që të përfshijë një periudhë kohore para dhe pas viteve 90-të, të cilët shënuan edhe ndërrimin e regjimit në vendin tonë. xiii

14 KREU I PARË: DIVERSITETI GJINOR I. 1. Steriotipat gjinorë dhe gjuha Të folurit femëror e mashkullor paraqesin interes në fushën e studimeve gjuhësore, të cilat e kanë zanafillën që nga retorika dhe oratoria e lashtë e mesjetare, të zhvilluara sidomos gjatë shekujve XIX dhe XX me veprat e Jespersen-it, Labov-it, Lakoff-it, Coates, etj, të cilët vënë në dukje se të folurit e femrave dhe meshkujve ndryshon. Gjuha e femrave i afrohet më tepër standardit dhe është e pasur me fjalë që shprehin ngurrime e eufemizma, duke anuar drejt edukatës dhe kortezisë së lartë gjatë aktit të komunikimit, ndërsa e meshkujve më e ashpër, edhe si tregues i fuqisë së tyre. Këto përpjekje për një ligjërim të dallueshëm të femrave dhe meshkujve lidhen me prirjet e gjinisë në kërkim të statusit të pranueshëm në kuadrin e pushtetit dhe solidaritetit në shoqëri, që janë treguesit më të qartë të pabarazisë midis racës njerëzore. Raporte të tilla në lëme të gjuhës lidhen me një sërë faktorësh psikologjikë, socialë, biologjikë dhe kulturorë, që dallohen tek të gjithë popujt, edhe tek ne shqiptarët. Seksi është term biologjik, ndërkohë që gjinia është term psikologjik dhe kulturor, që i referohet ndjenjave subjektive të femrave dhe meshkujve (identiteti gjinor). Gjinia mund t i referohet edhe vlerësimit të sjelljes nga shoqëria si mashkullore ose femërore (roli gjinor). Gjinia formohet në mënyrë shoqërore dhe nuk jepet biologjikisht. Rëndësia e dallimit të termave seks dhe gjini qëndron në rëndësinë e dallimit të aspekteve biologjike dhe sociale të të qenurit mashkull ose femër. Njerëzit mendojnë që ndryshimet në sjelljen dhe personalitetin mes meshkujve dhe femrave ndodhin për shkak të seksit, d.m.th., që ndryshimet janë të bazuara në anën biologjike. (Basow 1997 : 11) Më poshtë ne do të shohim sesi ndryshimet mes meshkujve dhe femrave i hasim edhe në ligjërimin e tyre. Në këtë kapitull do përpiqemi të japim një ide të qartë mbi dy lloje sjelljesh dhe atributesh personale të kundërta. Steriotipat janë përgjithësime të forta për njerëzit në një kategori të përcaktuar sociale. Gjinia nuk është e vetmja ndryshore me anë të së cilës steriotipizohen njerëzit. Çdo njëri nga ne vendoset në hapësirën sociologjike të 14

15 ndërprerjes së kategorive të shumta p.sh. gjinia, raca ose etnia, klasa, prirja seksuale. Këto kategori ndërveprojnë me njëra-tjetrën në mënyra komplekse. Steriotipat gjinorë duket se kanë përgjithësime të konsiderueshme dhe duket se janë të qëndrueshëm. Studimet e kryera nga disa sociologë tregojnë një konsensus të gjërë përsa i përket ekzistencës së tipareve të ndryshme të personalitetit tek burrat, krahasuar me gratë. Më poshtë kemi paraqitur në një tabelë disa dallime të steriotipave femëror dhe mashkullor : Tabela 1: Tiparet e roleve steriotipikё gjinorё. FEMRAT Aspak agresive Aspak tё pavarura Shumё tё ndjeshme Nuk i fshehin emocionet Shumё subjective Lehtёsisht tё ndikuara Shumё tё pёrulura Nuk e pёlqejnё shkencёn Shumё tё tensionuara Shumё pasive Aspak konkuruese Shumё pa logjikё Shumё shtёpiake Aspak tё afta pёr biznes Shumё frikacake Nuk e dinё rrugёn e jetёs Vriten emocionalisht MESHKUJT Shumё agresivё Shumё tё pavarur Aspak tё ndjeshёm I fshehin emocionet Shumё subjektivё Aspak tё ndikuar Shumё dominues Pёlqejnё shkencёn Nuk tensionohen lehtё Shumё aktivё Shumё konkurues Shumё tё logjikshёm Shumё tё shpёrndarё Shumё tё aftë pёr biznes Shumё tё hapur Dinё rrugёn e jetёs Nuk vriten emocionalisht 15

16 Aspak aventuriere Jo vendim-marrёse Qajnё lehtё Nuk janё lidere Aspak vetёbesuese Aspak ambicioze Tё kujdesshme pёr pamjen e jashtme Nuk flasin lirisht pёr seksin Nuk kanё fjalor vulgar Shumё llafazane Me shumё takt Shumё tё sjellshme Shumё fetare Shumё tё qeta Shumё aventurierё Vendim-marrёs Nuk qajnё kurrё janё liderё Kanё shumё besim te vetja Shumё ambiciozё Nuk kujdesen pёr pamjen e jashtme Flasin shumё lirshёm pёr seksin Kanë fjalor vulgar Aspak llafazanё Shumё tё vrazhdё Jo gjithmonё tё sjellshёm Aspak fetarё Shumё tё zhurmshёm Siç duket edhe nga të dhënat e tabelës, dallimet e paraqitura janë të përgjithshme dhe na japin një panoramë të dallimeve pavarësisht moshës, seksit, besimit fetar, nivelit kulturor ose gjendjes civile të të anketuarve që u intervistuan gjatë studimeve të përmendura më lart. (Basow 1997 : 13-15) Rolet gjinore nuk janë të njëjta në të gjithë botën. Çdo shoqëri ka pritshmëri të caktuara për burrat dhe gratë, si dhe zhvillon mënyra të formimit të njerëzve që iu afrohen këtyre pritshmërive. Evidencat ndërkulturore tregojnë një ndryshim të madh të sjelljeve të sekseve të ndryshëm. Një përcaktim më të qartë na jep Teoria e rolit social të steriotipave gjinorë (Eagly 1987: ) që thotë se steriotipat lindin nga rolet e ndryshme sociale tipikisht të mbajtura nga gratë dhe burrat. Meshkujt luajnë me armë dhe dinë sesi të ndërrojnë një gomë të shpuar, e kositin mirë barin dhe punësohen kur janë në moshën e pjekurisë. Femrat 16

17 pjekin mirë në furrë, ndërrojnë pelenat, luajnë me kukulla, bëhen shtëpiake dhe gjithashtu punësohen në moshë të pjekur. Përgjithësisht kur flasim për maskilitetin dhe feminilitetin, ne flasim për karakteristika të personalitetit dhe karakteristika sociale. Femrat shihen si më emocionale, më shprehëse, më të ndërgjegjshme për ndjenjat e të tjerëve, më të përulura, më të nënshtruara, ndërsa meshkujt shihen si posedues të karakteristikave me kah të kundërt. Për të ekzaminuar bazën faktike të steriotipave në fushën e personalitetit dhe të sjelljes sociale ka disa vështirësi. Megjithëse problemet e kërkimit kanë përfshirë të gjitha fushat e kërkimit gjinor, ekzistojnë probleme të veçanta për të cilat duhet të jemi të kujdesshëm në kërkimin në fushën e personalitetit dhe të sjelljes sociale. Si parim, ne na duhet të mbajmë parasysh se faktorët situacionalë ndërveprojnë me faktorët individualë në përcaktimin e sjelljes. Kështu që është e pasaktë të flasim për karakteristika sociale, siç është të qënit i hapur dhe i drejtpërdrejtë, sikur ata të ekzistonin vetëm brenda individit. I. 1.1 Identiteti gjinor dhe gjuha Ekzistojnë kërkime mbi supozime esencialiste dhe realiste mbi identitetin gjinor - esencialiste në sensin që identiteti gjinor është parë si një pronë e individëve dhe shoqërisë, dhe realiste sepse mendohet se ka një lloj korrespondence mes identiteteve gjinore të individëve dhe mënyrës në të cilën manifestohet gjinia në organizimin dhe strukturën e shoqërisë. Në këtë kuadër, identiteti gjinor kuptohet si një internacionalizim (nëpërmjet socializimit dhe të mësuarit social) i organizimit gjinor të shoqërisë. Kështu, konvencionalisht brenda psikologjisë, identiteti gjinor është parë si një karakteristikë e brendshme, e qëndrueshme dhe psikologjike koherente e individit, që motivon, mes sjelljeve të tjera, stilin e të folurit. (Hudson 2002 : 217) Një stil analitik bisedor i psikologjisë diskursive investigon natyrën lokale dhe rastësore të kategorive të identitetit social, të tillë si gjinia në ligjërim. Në një stil post-strukturalist 17

18 të psikologjisë diskursive, identiteti i individit është rezultat i sistemeve të mundshme kulturore të kuptimit dhe kërkesave të vazhdueshme të çdo ndërveprimi social. Të gjithë kërkuesit në fushën e gjinisë bien dakord se burrat dhe gratë vijnë nga nënkultura sociolinguistike të ndryshme. Idea e dallimit të nën-kulturave të ndryshme nuk është e re në antropologji. Sipas Susan Harding (2000) ligjërimi është një mjet që ka të bëjë me situata sociale dhe psikologjike. Kur gratë dhe burrat kanë eksperienca të ndryshme dhe veprojnë në kontekste të ndryshme sociale ata priren të zhvillojnë ligjërime të ndryshme. Në një fshat spanjoll, ndarja seksuale e punëve ishtë shumë e madhe, ku burrat përfshiheshin në detyra bujqësore dhe politikë, ndërsa gratë përfshiheshin në një seri marrëdhëniesh me fëmijët, bashkëshortët dhe fqinjët, thotë ajo. Shumë kategorik ka qënë sektorializmi i ndarjes së punës sipas seksit, sidomos në lindjen dhe rritjen e fëmijës në familjen shqiptare. Për burrat kanë qënë tabu një varg procesesh dhe emërtimesh të gjuhës së grave që kanë të bëjnë me lindjen, shtatzaninë, procesin e të ushqyerit e të rritjes së fëmijës. Janë gratë ato që dinë një arsenal të tërë emërtimesh të proceseve dhe objekteve që lidhen me lindjen e me rritjen e foshnjave, si edhe me përkëdhelinë e ushtrimin e tyre gjuhësor. Jo më kot gjuha e parë e gjithkujt quhet gjuhë amtare, pra gjuha e nënës. Ndërkohë që meshkujt zhvilluan një aftësi verbale në argumente ekonomike, politike, gratë u bënë më familjare me një mënyrë tjetër të manipulimit të fjalëve si thashethemet, analizat sociale, mbledhje të informacionit dhe një lloj gjetje të mendimeve të të tjerëve (shpesh e njohur si intuitë femërore) nëpërmjet një monitorimi të aftë të ligjërimit të tjetrit. Nevojat e ndryshme sociale të burrave dhe grave kanë çuar në kultura komunikimi të ndryshme. Për psikologët socialë, qasja esencialiste dhe realiste ndaj identitetit, rëndësia sociale e shprehjes së identitetit në ligjërim dhe bisedë ka dy anë. Në një anë, presupozohet se njerëzit kanë qëndrime kundrejt ligjërimit mashkullor dhe femëror që janë të rëndësishëm për vlerësimin e folësve. Në anën tjetër, sinjalet e ligjërimit mendohet të kenë pushtet mbi identitetin gjinor të folësit (i.e. sa mashkullor ose femëror ata janë). Duke nënvizuar këto shqetësime, supozojmë se gjuha është njëkohësisht një medium për shprehjen (e 18

19 brendshme, të qëndrueshme, të matshme) e identitetit gjinor dhe një reflektim mbi atë identitet. (Weatherall 2005 : ) I.1.2 Studimi i ligjërimit si pjesë e sjelljes shoqërore Në realitet, nëse shkojmë në terren, gjërat bëhen më komplekse. Ne e braktisim idealin e modelimit që na bën të imagjinojmë një folës ideal. Nuk ekziston asnjë situatë komunikimi pa kontekst dhe çdo kontekst karakterizohet nga elemente sociale. Kontributet e sociologjisë në studimin e situatave të komunikimit dhe të mediave janë trajtuar më tej me historinë e radios dhe të televizionit. Këtu bëhet fjalë për të treguar se si, duke filluar nga vitet 1960, sociolinguistika përbën një paradigmë që ndryshon nga strukturalizmi dhe gramatika gjenerative dhe për të dalluar ato koncepte dhe ato metoda të saj që janë rimarrë në shkencat e komunikimit. Në këto studime, gjuha mbetet qendra e analizës, por siç do ta shohim, bëhet fjalë për një konceptim krejt të ndryshëm të gjuhës, për pasojë dhe të komunikimit. (Wolten 2009 : 118) Gjatë një studimi mbi mësimdhënien dhe mënyrën se si duheshin përgatitur mësuesit, Labovi zgjodhi një terren vëzhgimi ku do të realizonte regjistrime dhe do të mblidhte prodhime gjuhësore reale në situatë konkrete. Në vitin 1966, duke u nisur nga regjistrimet e kryera në tri dyqane të mëdha të Nju-Jorkut që kishin klientë nga mjedise të ndryshme shoqërore, ai studioi rolin e thekseve të përdorur në këto dyqane të ndryshme. (Baldi 2006: 20) Në Protokollin e tij të vëzhgimit, Labovi mban parasysh identitetin shoqëror të pjesëmarrësve dhe mjedisin shoqëror të shkëmbimit gjuhësor. Ai dallon se variantet gjuhësore janë të ndikuara nga pikëpamja shoqërore. Konstatimi i tij i parë ka të bëjë me ekzistencën e sociolekteve. Por Labovi nuk mjaftohet vetëm duke vënë në pah dallimet e shqiptimit ndërmjet pjesëmarrësve në shkëmbime. Ai vëren se folësit prodhojnë gjykime të ndryshme në lidhje me sjelljet gjuhësore. Sociolektet nuk janë të barasvlershme. Disa gëzojnë legjitimitet, të tjera jo. Ky legjitimitet ndryshon në varësi të kontekstit. Pra, 19

20 ekzistojnë kode të ndryshme, për të cilët aktorët janë të ndërgjegjshëm. Këto kode shkaktojnë vlerësime, të cilat varen nga konteksti i përdorimit. Pra, gjuha nuk është një mjet vetëm për të komunikuar. Në situatë, ajo është një çështje pushteti dhe një mjet për të ushtruar pushtetin dhe për tu legjitimuar. Ajo shërben, në veçanti për t u dalluar. Çdo grup shoqëror e përdor atë për të treguar se është i ndryshëm nga të tjerët. Ky konstatim ka dy pasoja. Nga njëra anë praktika gjuhësore priret të njësohet brenda grupit shoqëror të dhënë. Nga ana tjetër, ajo priret të tregojë dallimin e saj me praktikën e grupeve të tjera shoqërore. Duke pranuar këtë, praktikat gjuhësore dhe gjykimet mbi gjuhën janë të lidhura me kontekstin. Duke u mbështetur ne punimet e tij, Labovi i bën propozime qeverisë federale për mësimdhënien e gjuhës angleze, por interesi i punimeve të tij mbështetet në katër koncepte themelore të nxjerra prej tij. I pari është ai i bashkësisë gjuhësore. Bashkësia nuk është më tërësia e subjekteve që kuptojnë të njëjtën gjuhë. Ky koncept fut tashmë idenë e variantit gjuhësor. Një bashkësi mund të ekzistojë mbi një bazë gjeografike (një krahinë, një lagje ), një bazë politike (një komb ),një bazë shoqërore (një korporatë, një grup i përkohshëm gjimnazistët, femrat, meshkujt..), një bazë etnike (emigrantët me origjinë nga i njëjti rajon, subjektet me të njëjtën ngjyrë të lëkurës), etj. I dyti është ai i normës gjuhësore. Për një sociogjuhëtar, norma nuk është ajo që lejon të dallosh gabimet gjuhësore. Ai nuk mendon se disa forma janë në vetvete korrekte ose jokorrekte, por se një grup i caktuar, në një kontekst të caktuar, e konsideron këtë apo atë mënyrë të foluri si legjitime ose jo. Çdo bashkësie i përgjigjen norma gjuhësore të vetat. Duke studiuar gjuhën e bandave të adoleshentëve zezakë te Nju-Jorkut, Labovi tregon se përkatësia në një grup të caktuar të shtyn në një konformizëm gramatikor dhe sapo një adoleshent përjashtohet nga një bandë dhe nuk është më në ndërveprim me pjesëtarët e grupit gjuhësor, gramatika e tij ndryshon. Për më tepër, gjuha bëhet një mjet që shërben njëkohësisht për të komunikuar me tjetrin (nëse ai i përket grupit) dhe për tu dalluar nga tjetri (nëse ai nuk i përket grupit). 20

21 Koncepti i tretë është ai i stilit. Sipas situatave, çdo folës i një gjuhe mund të përdorë stile të ndryshme. Ai do të zgjedhë të shprehet në këtë apo atë stil, në varësi të kontekstit shoqëror, problemeve dhe mënyrës sipas të cilës ai dëshiron të vendoset në kontekstin ku flet. Stili i zgjedhur për komunikim është një mënyrë të komunikuari. E njëjta përmbajtje mund të shprehet në stile të ndryshme që shfaqin qëllime të ndryshme. Lidhja ndërmjet stilit dhe qëllimit varet gjithmonë nga konteksti. Përdorimi i të njëjtit stil mund të tregojë një dëshirë për t u integruar në grupin në të cilin flasim (nëse nuk është ai i grupit ku shprehemi) ose një dëshirë për t u dalluar nga grupi (nëse flasim në një grup që përdor një variant tjetër të gjuhës). Koncepti i katërt është ai i pasigurisë gjuhësore. Nëse të gjitha gjuhët ndryshojnë dhe nëse disa variete janë më legjitime se të tjerat, del se zotërimi i disa varianteve legjitime jep një ndjenjë sigurie gjuhësore, ndërkohë që mos zotërimi i tyre zhvillon te folësi një ndjenjë pasigurie gjuhësore. Kjo situatë është pasqyrimi i pushtetit simbolik më të madh ose më të vogël që zotërojnë varietetet gjuhësore në dispozicion të subjektit në një kontekst të caktuar. Çdo folës ndihet në pasiguri gjuhësore, sapo kupton se në kontekstin ku po flet ekziston një normë, të cilën ai nuk e kupton, kur flet me një theks që e di se nuk është ai i grupit, se ai nuk e zotëron të gjithë fjalorin që përdoret në atë grup, ose kur e ndien, në çfarëdo niveli, se ekziston një normë, të cilën ai nuk e zotëron tërësisht. Sigurisht, këto kritere janë themelore për të analizuar të gjitha situatat e dygjuhësisë, të diglosisë ose ato në të cilat një grup që ka normat e veta gjuhësore bashkëjeton me një tjetër ose priret të komunikojë me të. (Baldi 2006 : 25) Megjithëse idetë teorike mbi marrëdhenien mes identitetit gjinor dhe gjuhës po zhvillohen dhe debatohen ende, është e pranuar përgjithësisht se ka një marrëdhënie mes tyre. Por deri në çfarë masë vlerësimi i ligjërimit femëror dhe mashkullor ndikohet nga dallimet aktuale në stilin e gjuhës ose besimet steriotipike mbi mënyrën sesi flasin burrat dhe gratë? Në këtë punim do të mundohemi të paraqesim dallime gjinore të vërteta dhe të qëndrueshme në ligjërim. Në lidhje me një kërkim mbi stilet e ligjërimit të asociuara një burri dhe një gruaje, Aries (1996) zbuloi se kishte një marrëveshje të gjërë në besimet e kulturave anglo-amerikane 21

22 mbi mënyrën sesi flasin burrat dhe gratë. Stilet e ligjërimit që besohet se identifikojnë burrat dhe gratë janë etiketuar në mënyra të ndryshme si stile komunikimi bashkëpunues, konkurrues dhe bisedim raportues. Në këtë kuadër u zhvillua për herë të parë Teoria e Identitetit Social për të shpjeguar modelet e sjelljeve të individëve në eksperimente ku ata caktoheshin në grupe të rastësishme. Megjithatë, kjo gjë u aplikua në kuadër të kuptimit të ndikimit të anëtarësive të grupeve të rëndësishme sociale (etniciteti, feja, gjinia) në sjellje dhe njohje. (Tajfel & Turner 1986 : 7-10) Teoria e Identitetit Social thekson se mënyrat sesi njerëzit mendojnë dhe sillen varen pjesërisht nga grupet sociale të cilave ata i përkasin. Një aspekt i rëndësishëm i teorisë është që njeh se grupe të ndryshme sociale ndryshojnë në varësi të fuqisë dhe statusit që ata kanë në shoqëri një njohje që është esenciale për një kuptim të përgjithshëm të burrave dhe grave si grupe sociale, por që priret të injorohet apo të paktën të lihet mënjanë në shumë studime që e përcaktojnë gjininë si një mënyrë për të kategorizuar njerëzit dhe shpjeguar sjelljen e tyre. Teoria e Identitetit Social bazohet mbi supozimin se njerëzit janë të motivuar ta shohin veten e tyre në një mënyrë të favorshme. Teoria e Identitetit Social ka ndikuar në të dhënat sociolinguistike të variacionit gjuhësor. Në këtë kuadër, Coates (1996) sugjeron se në kuadër të gjinisë dhe gjuhës një strategji asimilimi ishte një taktikë e gjerë e mbajtjes së identitetit të përdorur nga gratë për të rritur identitetin e tyre social. Të dhënat linguistike që ajo citoi për mënyrën sesi gratë përshtateshin me burrat përfshinte përdorimin nga ana e tyre e një zëri më të thellë, përdorimin në rritje të gjuhës tabu dhe sharjeve, përshtatjen e modeleve të intonacionit zbritës në vend të atij ngritës dhe përdorimin në rritje të thekseve jo-standarde. Gratë konsistojnë në një grup social shumë të pazakontë. Gratë dhe burrat ndryshojnë nga njëri tjetri në mënyra thelbësore, por ata janë të veçantë pasi si grupe sociale në shoqërinë tonë jetojnë në çifte që konsistojnë në një burrë dhe një grua. Si grup social në minorancë, gratë janë munduar të arrijnë barazi me grupin tjetër superior duke adaptuar vlerat e shumicës. Kjo strategji është quajtur asimilim (Coates 2004 : 8). 22

23 Në kuadër të gjuhës, është e qartë që gratë janë asimiluar në grupin tjetër në mënyrat e mëposhtme: 1. Ato përdorin një zë më të thellë. 2. Ato flasin fjalë të pista dhe gjuhën tabu. 3. Ato përdorin një stil më të ashpër në një ndërveprim. 4. Ato adaptojnë tipare prozodike më tipike për burrat (ulje në vend të rritjes së intonacionit) 5. Ato flasin në publik për çështje mashkullore biznesi, politike, ekonomike) 6. Ato kanë filluar të shfrytëzojnë përdorimin e thekseve gjuhësore jostandarde Në kuadër të krahasimit të mënyrës së ligjërimit të këtyre dy grupeve kemi marrë si shembull rastin e bisedës mjek-pacient, ku krahasohen stilet e përdorura nga doktorët meshkuj e femra gjatë bisedës me pacientët. Doktori mashkull përdor një stil të foluri që është më autoritar dhe më pak i ndjeshëm me pacientët sesa doktori femër. Si rezultat, ata janë më pak efikasë në bindjen e pacientëve që të bëjnë atë që thonë ata (p.sh. zhveshjen apo miratimin e një trajtimi). Pacientët janë më bashkëpunues me një doktor femër. Një rast tjetër vjen nga fusha e arsimit. Provimi i ri GCSE ka një komponent të detyrueshëm të komunikimit me gojë. Ky dimension i ri favorizon vajzat për shkak të ndjeshmërisë ndër-personale që është një element kyç i kompetencës komunikuese të vajzave. (Hudson 2002 : ) Gratë si një grup social janë qartësisht të ndryshme nga burrat. Si një grup në minorancë, ato mund të konsiderohen të shtypura dhe të marxhinalizuara. Dy mënyrat kryesore të trajtimit të ndryshimeve gjinore në gjuhë reflektojnë këto dy mendime: Mënyra e parë dominanca e konsideron gruan si një grup të shtypur dhe interpreton ndyshimet gjuhësore tek e folura e burrave dhe grave në kuadër të dominimit të burrave mbi varësinë e grave. Të gjithë pjesëmarrësit në një diskurs, gratë dhe burrat tentojnë të mbështesin dominancën mashkullore në shtypjen femërore. Qasja e dytë ndryshimi nënvizon idenë se gratë dhe burrat i përkasin nënkulturave të ndryshme. Në terma gjuhësore, ndryshimet në të folurën e grave dhe burrave janë 23

24 interpretuar se reflektojnë dhe ruajnë specifikat gjinore të nën-kulturave (Coates 1998 : 130). Një rrjedhim i këtij dallimi që me sa duket ka pasoja më të mëdha për perspektivën e karrierës së grave dhe të burrave është që stili i burrave i përgatit ata më mirë për të folur në publik të bëjnë pyetje pas një leksioni, të flasin në takime, të paraqesin raporte verbale etj. ndërsa stili i grave është më privat, i përshtatshëm për të vendosur raporte. Një dallim tjetër në sjellje është që femrat priren të bëjnë më shumë përpjekje se burrat në mbajtjen gjallë të një bisede, duke krijuar një feedback (marrje-dhënie) mbështetës (p.sh. ëhë, ëëë) dhe duke pyetur. Kjo mënyrë mund të përfshijë ndërprerje, që janë po aq të dendura si në grupe të përbëra vetëm nga burrat edhe në grupe vetëm me gra, por motivet për ndërprerje duket se janë thellësisht të ndryshme për dy sekset, sepse kur burrat edhe gratë janë së bashku, burrat i ndërpresin gratë shumë më shpesh sesa e kundërta. Një interpretim i këtyre zbulimeve është që burrat i përdorin ndërprerjet në mënyrë që të pohojnë dominimin e tyre dhe në mungesë të një alternative më të mirë. (Holmes 2003 : 19). I.1.3. Lidhja mes gjuhës dhe gjinisë Analizat empirike rreth ndryshimit gjuhësor duhet të paraqesin stadet nistore, ndërmjetëse dhe përfundimtare të gjuhës, si dhe të nxjerrin në pah (të specifikojnë) se nga trysnia e çfarë situatash shoqërore, kulturore, historike dhe gjuhësore rezultojnë ndryshimet përkatëse. Çështja e origjinës (dmth se në bazë të çfarë raportesh modifikohet struktura gjuhësore) është një nga më qëndroret në ndryshimin gjuhësor. Shpjegimi i saj varet nga shpjegimi dhe zgjidhja e drejtë e një vargu problemesh të tjera, si: a) Situatë e trysnisë shoqërore, politike, etj, mbi strukturat gjuhësore prej nga vjen si efekt modifikimi i tyre; b) Modifikimet gjuhësore përfshihen në kuadrin e rrethanave gjuhësore dhe jashtëgjuhësore; 24

25 c) Kalimi nga një stad gjuhësor në një tjetër; d) Vlerësimi i varianteve gjuhësore nga pikëpamja e prestigjit dhe stigmatizimit. (Shkurtaj 2009 : 38) Ligjërimi, ose ajo që ne e quajmë sjellje gjuhësore, shfaq te secili folës edhe shenjat a gjurmët e profesionit, të nivelit arsimor e kulturor, si dhe tregues të tjerë të shumtë të përkatësive të tij, që nga më e thjeshta: dialekti ose e folmja e vendlindjes, deri te gjendja shpirtërore a humori i çastit të ligjërimit. Që para se të lindte si disiplinë, pra edhe shumë kohë para se të njihej çelësi i Fishmanit (kush flet, me kë, ku, kur, për çfarë, në cilin varietet?), ka ekzistuar dhe ka funksionuar qoftë edhe në mënyrë proverbiale thënia e urtë: Gjella provohet me lugë, njeriu provohet me gjuhë, që do të thotë se folësi, me atë që shpreh jo vetëm kumton por edhe tregon shumëçka për veten e vet. Dy folës nuk kanë kurrë të njëjtën gjuhë, sepse dy folësit nuk kanë të njëjtën përvojë gjuhe. Dallimet midis folësve mund të variojnë nga dallime të një shkalle të vogël dhe të parëndësishme (si në rastin e binjakëve) deri në dallime të plota, brenda çdo lloj kufiri të përcaktuar nga tiparet universale të gjuhës. (Hudson 2002 : 21) Dallimi i njerëzve sipas gjinisë është një nga ndryshoret e rëndësishme në sociolinguistikë. Nga kërkimet e derisotme, qoftë edhe të pathelluara sa duhet, del se gratë (femrat në përgjithësi) flasin në mënyrë të ndryshme nga burrat. Dendur ato kanë edhe një leksematikë të tyren, e cila në përgjithësi, sidomos për dukuri e pjesë intime të jetës femërore, po edhe në përgjithësi në të folurit e përditshëm, dallohen nga meshkujt. Dallimi konceptual mes dallimeve gjinore reale dhe steriotipave në ligjërim është problematik. Dallimi mes ligjërimit të meshkujve dhe femrave mund të ekzistojë, por ajo që e diferencon ligjërimin femëror nga ai mashkullor nuk mund të reduktohet në një set të thjeshtë (ose dhe kompleks) tiparesh. Pak tipare të gjuhës në mënyrë të drejtëpërdrejtë apo përjashtuese indeksojnë gjininë. Megjithëse, idetë teorike mbi marrëdhënien mes identitetit gjinor dhe gjuhës po debatohen dhe zhvillohen, është pranuar që kjo marrëdhënie ekziston. 25

26 Gjinia dhe ligjërimi shfaqen së bashku në disa studime dhe analiza. Analizat e ligjërimit kanë treguar se deri në çfarë mase është gjinor ligjërimi. Studiuesit e gjinisë dhe gjuhës në vitet e shihnin ligjërimin gjinor duke iu referuar natyrës së dominimit ndërveprues në biseda të seksit të përzier, ku burrat flasin më shumë se gratë, ndërpresin më shumë, japin përgjigje minimaliste, bëjnë më pak pyetje, dhe ndryshojnë temë rregullisht. Lidhja mes gjuhës dhe gjinisë në shkrimet akademike ka nisur më përpara se vala e dytë e Lëvizjes së Grave, që mori formë në fund të vitit 1960 dhe në fillim të Një koncept i tillë ka ekzistuar kohë më parë edhe në idetë përshkruese se si duhet të flasin gratë dhe burrat dhe në idetë e gjuhësisë popullore. (Coates 2004 : 14) Këto ide kanë gjetur vend edhe në proverba të popujve të ndryshëm: - Gjuha e gruas dridhet si bishtit i qengjit. - Më e mundshme është që të ngelet pa ujë Detit i Veriut, sesa gruaja pa fjalë. - Tre gra bëjnë një treg. - Gratë flasin nëntë herë më shumë se burrat. - Burrat flasin si librat, gratë humbasin në detaje. - Gjuha tre inçë e gjatë e gruas mund të vrasë një burrë gjashtë këmbë të gjatë. Përveç këtyre shembujve nga gjuhë të tjera, ne kemi plot proverba në këtë kontekst edhe në gjuhën shqipe, të tilla si : - Dera e babës e gjuha e nanës. - Gratë i ka bërë llafazane pushteti i burrave, që ua ka rrëmbyer gjithçka, përveç gjuhës. - Fjalët janë gra, veprat janë burra. Në vitet , studiuesit e shihnin ligjërimin gjinor duke iu referuar natyrës së dominimit ndërveprues në biseda të seksit të përzier, ku burrat flasin më shumë se gratë, ndërpresin më shumë, japin përgjigje minimaliste, bëjnë më pak pyetje, dhe ndryshojnë temë rregullisht. 26

27 Por interesi për ndryshimet gjinore në përdorimin e gjuhës ka një histori që daton që në lëvizjet feministe të viteve Studiues europianë në shekullin XVI dhe XVII kanë raportuar dallimet mes ligjërimit femëror dhe mashkullor në kulturat ekzotike (psh në Azi, Afrikë dhe Paqësor). Por në shekullin e XX-të dallimet seksiste në ligjërimin europian u morën në konsideratë. Një studim i mirëfilltë ishte ai i Jespersen-it (1992) në punimin Gjuha: natyra, zhvillimi dhe origjina e saj, ku theksoheshin dallimet në aftësinë verbale të meshkujve dhe femrave në përdorimin e gjuhës. Tema e dallimeve gjinore në gjuhë ka tërhequr një numër të madh studiuesish. Kjo temë mbulon një spektër të gjerë që përfshin interesin e disa disiplinave akademike. Paradoksalisht, kompetenca verbale e përgjithshme e femrave u përdor si një provë e inferioritetit të tyre natyral. Aftësia e ndryshueshme linguistike e meshkujve tregonte avantazhin e tyre të natyrshëm. Antropologia gjuhësore Gal (2000) thotë se dallimet në ligjërimin femëror dhe mashkullor janë të pranishme në çdo shoqëri të marrë në studim, por natyra e kontrastit është e ndryshme, fokusuar në pjesë të ndryshme të sistemit linguistik: fonologji, pragmatikë, sintaksë, morfologji dhe semantikë. Gjuha është shkaku dhe modelet e mendimit janë pasoja. Gjuha ndikon mbi mendimin në mënyra që mund të shkojnë përtej pasojave, shumë të dukshme, të njësive të posaçme leksikore. Por çfarë ndodh nëse të menduarit tonë ndikohet nga gjuha jonë, në mënyrë plotësisht të pandërgjegjshme nga ne? Kjo gjë mund të ishte shumë pozitive nëse ndikimi i gjuhës është gjithashtu pozitiv, p.sh. nëse gjuha jonë ofron vetëm një mënyrë për t iu referuar gjithë personave (duke përdorur fjalët kush, dikush, person, etj), gjë që mund të na nxiste të trajtonim njësoj njerëzit. Po çfarë ndodh nëse gjuha pasqyron disa mënyra të menduari të dala jashtë mode, të cilat tashmë nuk i pranojmë nga ana morale? A është e mundur që sistemi gjuhësor të veprojë si pengesë serioze për progresin? Lakoff (1975) e përkahu fuqimisht idenë se gjuha e grave reflektohet në statusin e tyre dytësor në shoqëri. Sipas këtij modeli pasqyrë, fjalët e pakta që i referohen grave të forta, 27

28 inteligjente, aktive seksualisht, të pavarura dhe bollëkut të termave negativ dhe seksual vetëm reflektojnë qëndrimin negativ ndaj grave në shoqëri. I. 2. Modelet e komunikimit Për të kuptuar më mirë lidhjen mes gjuhës dhe gjinisë do të fokusohemi mbi steriotipat mashkullore dhe femërore të cilët janë aktorët kryesorë në këtë studim. Burrat në tërësi janë më të prirur të sfidojnë normat gjuhësore dhe të komunikimit sepse ata janë në përgjithësi në pozicione më të fuqishme se gratë. Burrat janë më të prirur të thyejnë një normë sociale të shpërqëndrimit mes të huajve duke përdorur një veprim rruge si fishkëllima sepse e kanë këtë fuqi. Fusha e komunikimit është e një rëndësie të veçantë në studimet gjinore, meqënëse shumë nga informacionet dhe njohuritë e të tjerëve vijnë nëpërmjet komunikimit verbal dhe jo verbal, si edhe gjuhës së shkruar. Shumë studiues kanë treguar se diferencat gjinore në modelet e komunikimit përshkojnë si sjelljet verbale dhe ato joverbale, ashtu edhe gjuhën e shkruar. (Hudson 2002 : 12) I. 2.1 Komunikimi Verbal Meshkujt tentojnë të dominojnë verbalisht ndërsa vajzat tentojnë të dëgjojnë. Sipas Basow (1997) steriotipat për emocionalitetin e femrës mund të jenë të lidhura me frekuencen e lartë me të cilën femrat i shprehin ose i komunikojnë këto ndjenja. Duke kundërshtuar steriotipin e femrave llafazane, disa autorë tregojnë se djemtë flasin më shumë dhe për një kohë më të gjatë. Meshkujt i ndërpresin bashkëbiseduesit e tjerë më shumë, kontrollojnë më shumë temën e bisedës, bëjnë më shumë humor, flasin më pak në gjuhën standarde (përdorin gjuhën e përditshme), dhe më shpesh përdorin një formë më të zakonshme për t u drejtuar të tjerëve (me emër, shpirt, xhan) kur flasin me femrat sesa një femër do t i fliste një mashkulli. Femrat flasin me zë më të lartë, ja lejojnë vetes 28

29 që të tjerët t i ndërpresin, t i dëgjojnë dhe të japin më shumë informacion për veten sesa meshkujt. Gratë përdorin më shumë shprehje të tilla si Ishte ftohtë, apo jo? Ndoshta, Unë mendoj, dhe lutje të formës A do të mund ta mbyllim derën? në vend të mbylle derën. Këto tre stile të të folurit presupozohet se tregojnë mungesën e sigurisë nga ana e grave, por që dallohet më shumë edukatë nga ana e tyre. Në të vërtetë, gratë priren të jenë më të edukuara pavarësisht nga gjinia e personit që i drejtohen apo nga përmbajtja e bisedës. Në të kundërt, meshkujt priren ta modifikojnë bisedën në varësi të përmbajtjes dhe të gjinisë së personit me të cilin flasin. Kështu p.sh. për femrat shumë rrallë mund të pranohet përdorimi i fjalëve vulgare, ndërsa meshkujt mund t i përdorin ato për aq kohë sa nuk ju drejtohen femrave. Përdorimi i fjalorit vulgar nga ana e meshkujve demonstron pushtetin social të meshkujve që nuk e kanë femrat. Këto modele gjinore linguistike shfaqen herët në jetë dhe frekuenca e tyre rritet me kalimin e viteve. Edhe midis parashkollorëve, meshkujt tentojnë të flasin më shumë, të nisin bisedën të parët, të përdorin më shumë mjete gjuhësore për të tërhequr vëmendjen e bashkëbisedueseve krahasuar me bashkëmoshatarët e tyre femra. Ndryshe nga djemtë, vajzat e vogla përdorin më shumë fjalë lehtësuese dhe përforcuese gjatë bisedës. Studimet mbi këshillat e prindërve për femijët e vegjël tregojnë se fëmijët i mësojne këto stile të ndryshme linguistike nga prindërit e tyre. P.sh. baballarët dalin më në pah në rolin e personit që jep urdhëra (Vendosi lodrat ne vend!), ndërsa nënat bëjnë më shumë kërkesa jo të drejtpërdrejta (A mund t i vendosësh lodrat në vend?) Studimet krahasuese midis kulturave të ndryshme tregojnë se diferencat gjinore në përdorimin e gjuhës, pavarësisht se janë universale, ato janë të ndërtuara nën ndikimin e shoqërisë përkatëse (të ndikuara nga shoqeria). Hudson (2002) thekson se diferencat në përmbajtjen e bashkëbisedimit nuk janë shumë të qarta sepse meshkujt dhe femrat shpesh angazhohen në aktivitete dhe profesione të ndryshme. Diferencat në përmbajtje janë të paqarta edhe për faktin se përmbajtja e bashkëbisedimit duket se varet jo vetem nga gjinia e folësit por edhe nga gjinia e dëgjuesit. Kështu, djemtë flasin më shumë për sportin me djemtë dhe vajzat e tjera. Vajzat flasin me vajzat për shkollën, identitetin, dëshirat, dhe nevojat. Kur vajzat flasin 29

30 me djemtë ato ankohen dhe qeshin më shumë. Kur djemtë flasin me vajzat ata bëjnë kërkesa të drejtpërdrejta. Vajzat në shkollën e lartë flasin më shpesh për një person të tretë, krahasuar me djemtë e së njëjtës moshë, por nuk ka diferencë gjinore në frekuencën e fjalorit negativ të përdorur në drejtim të këtij personi. Në përgjithësi, djemtë janë më të përfolur nga të dy sekset, ndoshta ky është një refleksion i interesit ose rëndësisë të tyre më të madhe. Përsa i përket hapjes ose ndarjes së informacionit intim, siç mund të jenë problemet e personalitetit apo të trupit, gratë janë më të hapura se burrat. Përsa i përket ndjenjave, burrat janë më pak shprehës të ndjenjave pozitive sesa të atyre negative. Pse burrat janë më pak të prirur se gratë të ndajnë me të tjerët ndjenjat pozitive apo informacionin personal? Përgjigjja është se këto lloj sjelljesh konsiderohen si më femërore dhe shprehin emocionalitet dhe rrezikshmëri. Si të tilla, ato mund të konsiderohen nga shoqëria si të papranueshme për meshkujt. Në të vërtetë vetëm burrat janë ata që përjetojnë stresin e roleve gjinore, shprehin pak ose aspak tipare dhe karakteristika të përkujdesjes, kufizojnë shprehjen e emocioneve të tyre pozitive dhe të informacionit personal. Njerëzit androgjenë të të dy sekseve duket se janë më fleksibël përsa i përket hapjes së vetvetes, reagojnë më shumë ndaj nivelit të hapjes nga ana e partnerit të tyre dhe ndaj llojit të temave në krahasim me shokët e tyre që ju përmbahen modeleve gjinore. (Basow 1997 : 117) Në këtë aspekt mund të themi se tipi i komunikimit verbal karakteristik për meshkujt (dominanca verbale, të folurit e drejtpërdrejtë, vetëhapja intime e kufizuar) reflektojnë dominancën më të madhe sociale të meshkujve dhe interesin e tyre për pushtet dhe konkurrencë. Burrat i përdorin bisedat për të negociiuar dhe për të arritur statusin i tyre më të lartë. Tipi i komunikimit verbal karakteristik për gratë (të dëgjuarit, mirësjellja, edukata, vetëhapja për çështje personale) reflekton varësinë relative të grave, përfshirjen e tyre më të madhe ndërpersonale. Nga gjetjet e fundit në krahasimet mes femrave dhe meshkujve, gratë e përdorin bashkëbisedimin për të kërkuar mbështetje dhe për të mbajtur një marrëdhënie. Rezultati i këtyre mënyrave dhe qëllimeve të ndryshme mund të krijojë probleme në komunikimin meshkuj-femra. Studimet e perceptimit social tregojnë efektet e këtyre stileve të ndryshëm të komunikimit: stili linguistik femëror 30

31 perceptohet nga të dy gjinitë si më i ngrohtë, por më pak kompetent dhe më pak i drejtëpërdrejtë. Duke pasur parasysh funksionet sociale që mbështesin stilet e ndryshme linguistikë, nuk është çudi që devijimet nga këto pritshmëri do të denigroheshin nga shoqëria. Kështu p.sh. kur meshkujt përdorin stilin linguistik femëror ata perceptohen nga të dy gjinitë si homosesksualë; femrat që përdorin stilin mashkullor perceptohen si arrogante. (Weatherall 2005 : 57) I.2.2. Komunikimi joverbal Në studimin e sjelljes joverbale, dallimet gjinore janë edhe më të mëdha se në sjelljet verbale që ne sapo kemi diskutuar, duke qenë se ndikimi i komunikimit joverbal është shumë më i fuqishem dhe më fin sesa ai i komunikimit verbal. Përgjithësisht femrat janë më të kufizuara në hapësirën personale, kanë më shumë kontakt me sy gjatë bashkëbisedimit (përndryshe e shmangin kontaktin sy më sy), buzëqeshin më shpesh, janë më të prekshme dhe më të ndjeshme ndaj ngacmuesve joverbale. Përmasa e dallimeve gjinore në këtë fushë është nga e mesme deri në të madhe. Pak nga këto dallime duken midis fëmijëve dhe shumë nga këto gjetje të përgjithshme mund të kualifikohen si situacionale, kulturore dhe të lidhura me faktorët që mbështesin identitetin gjinor. Për shembull, rezultati që ka të bëjë me aftësinë e femrave për të zbërthyer reagimet joverbale është kompleks. Ai tregon se vajzat e pasurojnë këtë aftësi nga mosha 9 deri në 20 vjeç dhe se kjo ka të bëjë me të mësuarit social, që do të thotë se vajzat mësohen përmes modelimit dhe shpërblimit të zhvillojnë aftësinë e zbërthimit të reagimeve joverbale. (Hudson 2002:156) Ashtu sikurse për sjelljet verbale, edhe për shprehjet joverbale, meshkujt janë më pak shprehës sesa femrat, një diferencë gjinore që takohet rregullisht mes të rriturve, por aty këtu edhe midis fëmijëve. Shprehja e fytyrës është një nga diferencat më të mëdha gjinore. Saktësia e zbërthimit të shprehjeve joverbale të qëllimshme lidhet pozitivisht me 31

32 karakterisitkat shprehëse ( femërore ) dhe negativisht me karakteristikat instrumentale ( mashkullore ). Është interesant fakti që stilet gjuhësore femërore duket se kontribuojnë në besueshmërine e komunikuesit, ndoshta sepse dëgjuesit i interpretojnë ndarjen e ndjenjave, buzëqeshjen, si të lidhura me hapjen personale. Në të kundërt, stilet gjuhësore mashkullore duket se kontribuojnë në perceptimin e komunikuesit si natyrë ekstraverte, ndoshta ngaqë vokalizmat e shpeshta dhe të vazhdueshme, interpretohen si një dëshire për të ndikuar mbi ndjenjat e dëgjuesit. Kështu, do të ishte një përparësi që të përdoreshin stile të ndryshme të të folurit në një mënyrë fleksibël, siç duket se bëjnë individët androgjenë. Gjithkush, teksa diskuton për sjelljet sociale, duhet të mbajë parasysh reagimet situacionale, veçanërisht ato joverbale. Për shembull, gjinia e personit me të cilin flasim, duhet të jetë po aq ose ndoshta më e rëndësishme se gjinia e personit që flet. Këta faktorë janë të rëndësishëm në studimin e hapësirës personale, buzëqeshjes dhe prekjes. Një variabël tjetër i rëndësishëm është kultura. Femrat tentojnë të ulen më afër gjatë bashkëbisedimit, por distanca konkrete ndryshon në varësi të kulturës dhe të gjuhës që përdoret. Modelet e përgjithshme të studimeve sugjerojnë se femrat shprehin joverbalisht më shumë nënshtrim dhe ngrohtësi, ndërsa meshkujt shprehin më shumë dominancë dhe reagime të një statusi të lartë. (Maigret 2010 : 13) Në fakt, një nga aspektet më mbresëlënëse të këtyre imazheve është shtrirja dhe përmasat në të cilën i zotërojmë këto karakteristika. Burrat duhet të jenë të fortë, racionalë dhe agresivë ; gratë duhet të jenë të dobëta, të ndjeshme dhe të përulura. Por, deri në çfarë përmasash i përshtaten këto imazhe shumicës së njerëzve? Një problem tjetër ka të bëjë me përcaktimin operativ të sjelljes sociale, që do të thotë e përshkruar në terma të matshme. Megjithëse dallimet konjuktive, siç është aftësia verbale, mund të matet nëpërmjet disa testeve me laps e letër (p.sh. të shkruarit. Leximkuptim) është shumë më e vështirë nga pikëpamja operacionale të përkufizohet dhe të 32

33 maten koncepte të tilla si varësia, që mund t i referohet sjelljeve të ndërvarura, reagimeve sociale, numrit të shokëve, etj. Nëse studiuesit përdorin përkufizime të ndryshme për të njëjtin koncept, atëherë është e vështirë të krahasohen rezultatet (Hudson 2002 : 158). Duhen marrë në konsideratë edhe disa probleme të lidhura me personin. Shumë sjellje sociale dhe mënyra sesi ato maten ndryshojnë në funksion të moshës. Kur krahasojmë studimet dhe nxjerrim konkluzionet duhet patjetër të marim në konsideratë moshën e pjesëmarrësve. Kështu, p.sh. studimi i bërë me studentët e kolegjit, përgjithësisht të moshës nga 18 deri më 22 vjeç, mund të mos u përshtatet të gjithë të rriturve. Në të njëjtën mënyrë, rezultatet e kërkimeve të mbështetura tek pjesëmarrës meshkuj, mund të mos përgjithësohen saktësisht edhe për femrat, ashtu siç edhe kanë bërë shumë studiues. Një problem i tillë ndodh edhe kur studimi mbi pjesëmarrësit me ngjyrë të bardhë përgjithësohet edhe për njerëz të racave dhe prejardhjeve të ndryshme etnike, veçanërisht në fushën e sjelljeve sociale, grupe të ndryshme etnike dhe raciale demonstrojnë modele të ndryshme. (Basow 1997 : 17) Është e rëndësishme të njihet hapësira e gjërë e dallimeve individuale në fushën e personalitetit dhe të sjelljeve sociale. Këto dallime mbulojnë edhe ato me bazë gjinore. Kështu, që është e vështirë të gjenden dallime të qarta, të prera midis meshkujve dhe femrave dhe po kaq e vështirë të parashikohet sjellja e individit. Si përfundim, nuk është e saktë të themi se femrat janë më emocionale se meshkujt. Shumë varet nga koncepti i përkufizimit që përdoret për emocionalitetin, mosha e grupit që studiohet, konteksti social dhe emocionet e veçanta që bëhen objekt studimi. Femrat duket se janë më shprehëse të emocioneve sesa meshkujt, me përjashtim të zemërimit. Kjo diferencë gjinore në shprehjen e emocioneve është e lidhur me diferencat gjinore në modelin e komunikimit. 33

34 I.2.3. Gjuha e shkruar Ndryshe nga shoqёritё primitive, tё cilat kanё si mjet komunikimi vetёm gjuhёn e folur, shoqёritё e qytetёruara kanё nё dispozicion edhe njё mjet tjetёr pёr shkёmbimin e mesazheve verbale: shkrimin. Shqyrtimi i raporteve midis formёs sё folur dhe formёs sё shkruar tё gjuhёs si dhe i historisё sё shkrimit pёrbёn njё fushё studimi me interes pёr gjuhёsinё. Nё krahasim me shkrimin, gjuha e folur ёshtё parёsore nё tё gjitha kёndvёshtrimet. Historikisht, fillimet e gjuhёs sё folur pёrkojnё me fillimet e shoqёrisё njerёzore, kurse sistemet mё tё vjetra tё shkrimit nuk shkojnё mё shumё se 6 mijё vjet mё parё. Sё dyti, shkrimi varet nga gjuha e folur, por jo e kundёrta. Pёrparёsia e gjuhёs sё folur duket edhe nё atё qё nuk ka shoqёri njerёzore pa gjuhё, ndonёse ka ende gjuhё qё nuk kanё shkrim, ashtu si nё shoqёritё e zhvilluara gjen analfabetё. Po edhe nё shoqёritё moderne, ku shkrimi luan njё rol shumё tё rёndёsishёm, gjuha e folur prapё mbetet kryesore gjatё veprimtarisё sonё ligjёrimore ne mё shumё flasim se shkruajmё. Mirёpo pёrparёsia e gjuhёs sё folur nuk duhet tё shpjerё nё pёrfundimin se shkrimi ёshtё i parёndёsishёm. Kujtesa njerёzore nuk ёshtё e pёrjetshme dhe nxёnёsia e trurit e kufizuar. Kёto kufizime i ka shmangur shkrimi, qё ka mundёsuar kapёrcimin e hapёsirave dhe tё kohёrave. Edhe mjetet e sotme pёr regjistrimin dhe transmetimin e gjuhёs sё folur, si shiriti magnetik, disqet magnetike e optike, radioja e televizori, nuk e kanё zbehur aspak rolin e shkrimit nё shoqёrinё moderne. Tekstet e shkruara u bënë fokus i studimeve mbi gjininë dhe gjuhën shumë më vonë sesa gjuha e folur (Memushaj 2006 : 33). Gjuha shqipe tashmë është formuar si gjuhë kombëtare e njësuar ose si standard i përgjithshëm me norma të ngulitura në të gjitha nënsistemet e saj. Ajo ka arritur në këtë shkallë nëpër një rrugë të gjatë e të vështirë, duke i bërë ballë ndikimit të huaj asimilues, duke kapërcyer ndarjen dialektore dhe duke zhvilluar trajtat e saj të përbashkëta. Fillimet e saj historike gjuha e sotme standarde i ka që me shkrimet e para, por kristalizimi si variant i përgjithshëm nis në periudhën e Rilindjes kombëtare, kur përpjekjet për kulturën dhe për gjuhën ishin të lidhura ngushtë me lëvizjen e gjerë politike, shoqërore e kulturore. 34

35 Në historinë e studimit të gjuhës sonë standarde të përgjithshme janë shprehur pikëpamje të ndryshme për formimin e saj, për kufijtë historikë, për bazën dialektore, etj. (Thomai 2006 : ) Sipas Çabejit (1972) gjuha e shkruar zakonisht ndërtohet mbi një bazë dialektore të caktuar. Shpeshherë asimilohen edhe elemente të ndonjë dialekti tjetër ose dialektesh të tjera, ndonjë nga tiparet fonetike, morfologjike, sintaktike a leksikore të tyre, të cilat vijnë e integrohen në sistemin e gjuhës së përbashkët, ose përndryshe shërbejnë si model për të modifikuar ndonjë tipar të kësaj, që si tepër e veçantë ndihet nevoja që t i shtrohet një reformimi. Krahas me këto procese të një karakteri aktiv vërehet në atë mes edhe një proces i përkundërt, më fort negativ, i cili konsiston në këtë, që dialektet e tjera me kohë heqin dorë nga disa tipare vetiake të tyre, gjë që u hap rrugë formave të përgjithshme, lehtëson derdhjen e këtyre përrenjve në lumin e përbashkët të gjuhës. Arsyet që përcaktojnë marrjen e një dialekti të caktuar si bazë të përbashkët të gjuhës së shkrimit, mund të jenë të ndryshme, sikundër tregon edhe vëzhgimi i formimit të gjuhëve letrare të popujve të ndryshëm të Europës. Aty ndikon ku epërsia kulturore e sociale e një krahine të vendit, ku pozita qendrore e një dialekti, ku ekzistenca e një tradite letrare të formuar, që nëpërmjet një shkrimtari a disa shkrimtarëve me format arrin në një formë të përpunuar të gjuhës dhe bëhet kështu model për të tjerët. Gjithashtu vihet re se aty kanë çuar peshë si faktorë vendimtarë prestigji i një epërsie politike dhe të tjera arsye jashtëgjuhësore. Në dallim nga gjuha e folur e nga dialektet e saj, e cila, si më e lirë, më shpejt kalon nëpër ndryshime në kohë, gjuha e shkrimit, si shprehje e një kulture që është, i mbahet një tradite. Ajo ka përgjithësisht një karakter konservativ, me të cilin ushtron bile një ndikim përmbi gjuhën e folur duke ngadalësuar ritmin e ndryshimeve që kjo pëson. Duke u nisur nga këto pikëpamje parimore, forma e shkruar e shqipes, si ajo e përdorimit të përditshëm, si ajo e nivelit letrar, që prej kohësh kur dëshmohet së pari me shkrim, paraqitet me një vijë zhvillimi, e cila karakterizohet nga një aksiomatikë e caktuar. Gjuha e shkrimit ka dalë në analizë të fundit prej gjuhës së gjallë të popullit që e flet. Bazuar në këtë, edhe rregullat që përcaktojnë përdorimin e saj duhet të dalin nga të dhënat e këtij realiteti gjuhësor. 35

36 Gjuha popullore përbën rrënjën që ushqen në mënyrë të parreshtur gjuhën e shkrimit. Kur kjo largohet nga ligjërimi popullor, largohet njëkohësisht dhe nga masat popullore, dhe rrezikon të bëhet një gjuhë letre, një gjuhë artificiale. Në qoftë se gjuha e shkrimit mbyllet në vetvete dhe largimi i saj nga të folurit popullor theksohet edhe më tepër, me kohë paraqitet mundësia e një diglosie, një dygjuhësie, gjë që ka ndodhur në disa gjuhë të botës, edhe të Europës. Për disa arsye sociolinguistike, të cilat nuk është vendi të shtjellohen këtu, edhe kalimi nga dialektet territoriale në gjuhën e shkrimit duhet të jetë i ngadalshëm e i harmonishëm. Gjuha e shkrimit nuk duhet të jetë dialektofobe. Mbetet një fakt në atë mes që ligjërimi popullor me gjithë shtresat e ndryshme që e përbëjnë, me karakterin e tij të natyrshëm e të thjeshtë, është i caktuar të jetë një gurrë e gjallë ku përtërihet vazhdimisht dhe gjuha e literaturës. Shkrimi i shqipes moderne, në krahasim me atë të periudhave të mëparme të saj, karakterizohet nga dy tipare kryesore: në një anë për një normim përherë e më të madh të formave fonetike e gramatikore të fjalëve dhe për një pasurim progresiv të leksikut me elemente pozitive të vendit dhe në anë tjetër për depërtimin e ngulitjen e disa ndërtimeve të huaja dhe fjalë të importuara nga gjuhë të tjera. Në lidhje me këtë, në drejtshkrimin të themi sintaktik, në vend të parë duhet synuar në një ndërtim fjalish sipas frymës së shqipes, në harmoni me parimet që zotërojnë në sintaksën e kësaj gjuhe, e jo në imitim të ndërtimit sintaktik të gjuhëve të tjera. (Cabej 1972 : 3) Zhvillimi i shqipes në një gjuhë standarde dhe përfundimi i këtij procesi u formëzua gjatë periudhës së regjimit komunist, i cili u përpoq të kontrollonte të gjitha aspektet e jetës në Shqipëri. I.3. Seksizmi në sistemin gjuhësor Gjuha mund të komunikojë, paragjykojë dhe mbyllë gojën disa anëtarëve të grupeve të ndryshëm, ashtu si edhe mund të privilegjojë të tjerë. A diskriminohen gratë nga gjuhët? Gjuha seksiste është gjuha që përjashton individë në bazë të gjinisë. Ndërkohë që disa zgjedhje unike gjuhësore përmbajnë edhe tipare pozitive dhe negative, gjuha seksiste ka vetëm pasoja negative. 36

37 Duke shmangur përgjithësimet dhe steriotipet, besimet e bazuara mbi opinione të krijuara më parë dhe sjellje që të gjithë anëtarët e një grupi janë pak a shumë të ngjashëm, sugjerohet përdorim i shumësit dhe shmangie e fjalive të përbëra me specifikë gjinore (angl. businessman, salesman). Në gjuhën shqipe kemi përdorimin e disa fjalëve diskriminuese si : përemri ata përdoret edhe për gjininë femërore e mashkullore. 1) Ndërsa në burg bëhet gjithçka që ata të mos takohen, të hënën pritet që krahas udhëtimit me të njëjtën eskortë, të dytë bashkohen në Gjykatën e Tiranës. (Panorama, 8 Maj 2005, f. 9 Nr. 938, Keti Banushi). 2) Burime nga Partia Socialiste pohojnë se, edhe pse emrat janë përcaktuar ata nuk kanë marrë një vendim përfundimtar politik për shkak të mungesës së kryetarit Rama, i cili ndodhet në Bruksel. (Panorama 17 shtator 2012 Aristir Lumezi) Por në gjuhën shqipe kemi disa raste ku përdorimi i tepërt i sqarimeve është i panevojshëm, si në rastin kur themi aktore femër (ndryshe nga gjuha anglezë që e përcakton female actor. Vitet 70 mund të konsiderohen si vite të rëndësishme për emancipimin femëror në Europë, por dhe si vite për lindjen e linguistikës feministe. Shumë linguistë kritikuan në atë kohë edhe strukturat patriarkale të gjuhës. (Weatherall : 2005 : 12) "Gjuha është sigurisht një pasqyrë e realitetit, por gjuha ka aftësi të ndikojë mbi realitetin. Për shembull kur ne flasim për kancelaren, atëherë mund të përfytyrojmë që është fjala për një grua, ndikuar edhe nga rasti i kancelares Merkel. Shoqata për gjuhën gjermane e ka zgjedhur këtë fjalë, pra "kancelare" si fjalën e vitit për Sigurisht që është një formim i ri, por para 50-vjetësh nuk mund ta kishit gjetur këtë fjalë në gjermanisht, pasi postin e kancelarit e mbante një burrë" thotë linguistja gjermane Cyrus (2009). Karin Eichhoff Cyrus është e bindur, që propozimet për një gjuhë të përshtatur ndaj gjinive do 37

38 të gjejnë miratim edhe tek popullata: "Është komuniteti gjuhësor ai që vendos nëse gjuha ndryshon. Gjuha është gjithmonë në proces dhe ndryshim të vazhdueshëm, thotë ajo. Shumë gjuhë kanë një kujdes të veçantë në përdorimin e mjeteve gjuhësore për të shmangur gjuhën seksiste. Disa gjuhë kanë forma të dallueshme në varësi të faktit nëse folësit janë meshkuj apo femra. Si shprehje të ndikimit ndërkulturor global edhe në gjuhën e sotme shqipe ka zënë e po shfaqet një dukuri e tillë e re e gjuhës seksiste, që ka si referencë barazinë gjinore, sidomos në gjuhën e politikanëve dhe të zyrtarëve të lartë shtetërorë, që e hasim edhe nëpër artikujt e gazetave. Formulat tradicionale kur drejtohemi në publik, të përdorura në periudhën e komunizmit: Shoqe dhe shokë, Vëllezër dhe motra, që janë përdorur deri në vitet 90-të të shekullit të kaluar, më pas ato u zëvendësuan me Zonja dhe zotërinj, kurse më vonë edhe me një varg përdorimesh të tjera, si : Të nderuar kolege dhe kolegë, Të dashur qytetarë dhe qytetare, Të dashur sportistë dhe sportiste, Të dashur studente dhe studentë, Vogëlushe dhe vogëlushë, ju uroj të gjithave dhe të gjithëve, duke ruajtur format e të dy gjinive. Format gjuhësore jodiskriminuese në gjuhën shqipe i hasim të përdoren kryesisht nga elitat shtetërore e politike, në fjalimet e kryeministrit dhe të liderëve të tjerë partiakë, si edhe në artikujt e gazetave që paraqesin zhvillimet politike në Shqipëri. Përdorimet e tilla të formave gjuhësore jodiskriminuese në audiencën publike në bazë të orientimit seksual deri më tani nuk e kanë tërhequr vëmendjen e gjuhëtarëve, të komunikuesve dhe as të komunitetit feminist. Në gjuhën shqipe kur themi qytetar kuptojmë dhe qytetaren, kur themi student kuptojmë edhe studenten, kur themi pjesëmarrës kuptojmë edhe pjesëmarrësen, kur themi menaxher kuptojmë edhe menaxheren, etj.; ashtu sikurse gjuha që përdor dhe pjesën për tërësinë (pars pro toto): kur themi qytetari shqiptar kuptojmë dhe qytetarët shqiptarë. Përdorimi me tepri i gjuhës seksiste: shqiptare dhe shqiptarë, studente dhe studentë, deri dhe ju uroj të gjithave dhe të gjithëve, konsiderojmë se çon në shpërdorim të stërhollimit gjuhësor dhe e rëndon komunikimin. Vështirë është të kopjosh kodin suedez të barabarësisë së gjuhës seksiste në kontekstin ballkanik e shqiptar. 38

39 Disa shembuj janë më se të qartë, siç është rasti i dallimit në anglisht midis Mrs dhe Miss (ose ne shqip zonjë dhe zonjushe), që nuk gjen paralele me një çift emërtimesh për meshkujt që të tregojnë nëse janë beqarë apo të martuar. Kjo gjë tregon (në mënyrë të padrejtë) që është më e rëndësishme për një grua sesa për një burrë të tregojë nëse është e martuar. Në anglisht kjo gjë është mjaft e lehtë për t u ndrequr, përmes futjes së një fjale tjetër Ms. - suksesi i së cilës është i papritur, duke pasur parasysh sa e veçantë është ajo si në shqiptim edhe në drejtshkrim. Ndërkohë që, në gjuhën shqipe përcaktimi zonjushë është i paqartë. Nuk bëhet një dallin në përdorimin e kësaj fjale përsa i përket moshës dhe statusit të gjendjes civile. Ajo që është më shqetësuese, në dritën e hipotezës së Sapir-i dhe Whorf-it 1 është më shumë ekzistenca e tendencave më të përgjithshme që përshkojnë një gjuhë dhe që nuk mbeten të kufizuara te njësitë leksikore të veçuara. Ka më shumë të ngjarë që tendenca të 1 Gjuhëtari amerikan Eduard Sapir ( ) dhe nxënësi i tij, Benjamin Whorf ( ), rikthehen në studimet e tyre në tezat e paraardhësve, Boas, Herder dhe Humboldt. Humboldt-i i jepte rëndësi, si elementit universal, ashtu edhe atij të veçantë të një gjuhe. Ai imagjinonte diversitetin strukturor gjuhësor të gjuhëve si pasojë të aftësisë së mendjes njerëzore. Për këtë arsye Chomsky gjente tek Humboldti nismëtarin e gjenerativizmit. Herder fliste për ndërvarësinë mes ligjërimit dhe mendimit. Humboldti i afrohej më shumë determinizmit gjuhësor. Hipoteza e Sapir-Whorf, sic, paraqitet zakonisht, kombinon determinizmin gjuhësor (ligjërimi determinon mendimin) me relativizmin gjuhësor (nuk ka kufij në diversitein strukturor të gjuhëve). Kjo hipotezë mund të paraqitet në dy këndvështrime: a: Ne jemi në të gjitha mendimet tona (në kurriz të gjuhëve të veçanta që janë bërë mjet shprehës të shoqërive tona), sepse mund të të shikojmë, të dëgjojmë dhe provojmë vetëm bazuar në kategoritë dhe të dallimeve të kodifikuara në gjuhën tonë; b: Kategoritë dhe dallimet e kodifikuara në një sistem gjuhësor janë të veçanta të atij sistemi dhe nuk jo të krahasueshme me sistemet e tjera. Interisi i psikologëve për ndikimin e gjuhëve ndaj mendimit ka ardhur para formulimit të hipotezës së Sapir-Whorf. Prej shumë kohësh është vënë re që kujtesa dhe perceptimi ndikohen nga mundësia e zotërimit të fjalëve dhe shprehjeve të duhura. Për shembull, eksperimentet kanë treguar që kujtimet vizive mund të shtrembërohen në mënyrë që të lidhen sa më mirë me shprehje të përdorura zakonisht dhe nga ana tjetër, se njerëzit përgjithësisht mbajnë mend gjërat që janë të kodifikueshme në gjuhën e tyre, pra, gjërat që mund të përshkruhen me anë të shprehjeve që ata kanë të gatshme. Dihet se fjalorët e gjuhëve të ndryshme nuk janë të njëjtë, kështu, derisa gjëra kanë një shkallë kodifikimi më të madhe në një gjuhë se në një tjetër. Për shembull, si thuhet që në eskimezisht nuk ekziston një fjalë e vetme për të përcaktuar dëborën, por shumë fjalë, një për çdo lloj dëbore, ashtu sikurse gjuha australiane nuk ka një fjalë të vetme për të përshkruar rërën, por ka fjalë të ndryshme që përcaktojnë lloje të ndryshme rëre. Në shqip ne nuk kemi fjalë të veçanta për të emërtuar lloje të dëborës apo të erës, por në zona të ndryshme, në varësi të kushteve klimaterike, përdorin emërtime të ndryshme për të përshkruar lloje të ndryshme të të dëborës, si dëborë e shkrifët, e ngrirë etj. Duhet kujtuar se kodifikimi nuk është domosdoshmërisht i njëjtë në një bashkësi gjuhësore. Gjithsesi, mbetet i padiskutueshëm fakti se struktura gjuhësore që zotëron një njeri, ndikon në perceptimin dhe në kujtesën e tij. 39

40 tilla të kenë pasoja në të menduarit e folësit, pjesërisht sepse ato janë të përhapura, dhe pjesërisht sepse janë me ngjyrime të holla, të pakapshme lehtë, pra të pandërgjegjshme. Në gjuhën angleze dhe shumë gjuhë të tjera, ekzistojnë dy prirje të tilla që janë studiuar së fundi. Një tendencë përfshin çifte fjalësh në të cilat secili prej termave është qartësisht i kufizuar për t iu referuar vetëm njërit seks dhe ku termat për femrat kanë kuptim më pak pozitiv. Një çift klasik është master dhe mistress, ku kuptimi i termit mashkullor (pronar, shef, mjeshtër, mësues) është i mirë dhe ai i termit femëror, pronare, por edhe dashnore, mantenutë është negativ: vetëm një mistress dhe jo edhe master-i është partneri për seks jashtë martese. Ky përdorim seksualisht i ngjyruar i fjalëve femërore është tipik (Graddol dhe Swan 2008) me sa duket, anglishtja e Amerikës se Veriut ka jo më pak se 220 fjalë për një grua që ka shumë partnerë, dhe vetëm 20 për një burrë të tillë. Tendenca tjetër lidhet me nocionin e prototipit. Konceptet që përdorim si kuptime leksikore priren të koncentrohen në raste të qarta, kështu që përkufizimi i tyre do të thotë një përshkrim i shembujve më tipikë: p.sh., një zog është tipikisht shumë i ngjashëm me një harabel ose gushëkuq dhe kjo i bën strucat dhe pinguinët zogj jotipikë. Si do të zbatohej kjo te fjalë të tilla, si doctor, që duket se është neutrale për nga seksi? Një arsyetim i shkurtër tregon që prototipi i doktorit duhet të jetë mashkull kur seksi i doktorit nuk është drejtpërdrejt relevant. Ne jemi shumë më të prirur ta specifikojme atë kur bëhet fjalë për një femër sesa për një mashkull. E njëjta gjë duhet të jetë e vërtetë për shumicën e emrave të profesioneve, duke përjashtuar fjalën nurse. Është e vërtetë që ky paragjykim kundër femrave gjendet në konceptet që shprehen nga fjalët dhe jo në fjalët në vetvete; por kjo pabarazi konceptuale vlen në vetvete për të përforcuar pasojat në ligjërim. Sa herë ne i referohemi një femre duke thënë woman doctor ne e përforcojmë paragjykimin, ashtu siç ndodh sa herë ne i referohemi një mashkulli thjesht me fjalën doktor. ( Sunderland 2006 : 139) Në gjuhën shqipe kemi çiftin doktor-doktoreshë i cili përdoret në fushën e mjekësisë, por në rastin e gradës shkencore dallojmë vetëm emërtimin mashkullor. Çdo lloj diskutimi për paragjykimin gjuhësor kundër grave duhet te marrë në shqyrtim fjalët në gjuhën angleze si man dhe he, që të dyja ilustrojnë problemin e pabarazisë që 40

41 sapo përmendëm, Nga njëra anë, për secilën nga këto fjalë, në mënyrë të arsyeshme mund të pohohet se ka dy kuptime të ndryshme, njëri fare neutral për seksin; kështu man do të thotë person ose mashkull i rritur dhe he personi i sapopërmendur edhe burri i sapopërmendur. Nga ana tjetër, mënyra se si njerëzit i përdorin konkretisht kuptimet e supozuara si neutrale në lidhje me seksin, tregon që ata i mbajnë burrat si prototip, deri edhe në rastin e koncepteve neutrale përkundrejt seksit. Letërsia është plot me shembuj që flasin për këtë: As for man, he is no different from the rest. His back aches, he ruptures easily, his women have difficulty in childbirth... (Craddol dhe Swann 1989 : 104) Ndërkohë, që Thomas Jefferson shprehet se "all men are created equal" dhe "governments are instituted among men, në një kohë kur gratë nuk kishin të drejtën e votës, pasi ai e përdor fjalën men për meshkujt. Përdorimi i përgjithshëm i fjalës man me kuptimin qenie njerëzore është mëse special dhe nuk tregon që man mund të ketë thjesht kuptimin njeri. Ky shëmbull ilustron dilemën e atyre që duan të anashkalojnë gjykimin gjuhësor ndaj grave. Përmendja e gruas së informatorit tregon që paragjykimi është i tillë si koncept, derisa Labov-i kishte menduar për informuesin tipik si mashkull, por ndërkaq përemri he sigurisht që e mbështet (e nxit) këtë paragjykim. Thjesht duke mënjanuar he të ngjyruar për nga pikëpamja e seksit, nuk do të vlejë në vetvete për të zhdukur paragjykimin, por është një hap në drejtimin e duhur. Një hap tjetër do të ishte sajimi i një përemri të vërtetë asnjëanës, i dallueshëm si nga he dhe nga she, i krahasueshëm me Ms. për Miss dhe Mrs. Në këtë kontekst fjala më e pranueshme për këtë mund të ishte they. Në gjuhën shqipe, fjala njeri përdoret edhe në kuptimin e qenies njerëzore edhe për burrë. - Pavarësisht rritjes së popullaritetit të maceve, qeni mbetet ende miku më i mirë i njeriut. - Nëse një kometë e madhe godet Tokën, ajo nuk do të linte njeri në këmbë. 41

42 Një përemër i vërtetë asnjanës nga pikëpamja e seksit nuk do të garantojë në vetvete që gratë do të trajtohen njësoj si burrat. Dëshmi për këtë sjell Ardehali (1994) nga gjuhësia p.sh., gjuha farsi (persishtja moderne) që tashmë ka përemra të tillë, por që përdoren në një shoqëri ku gratë dhe burrat nuk trajtohen aspak si të barabartë. Analistët përdorin përgjithësime statistikore për të bërë deklarata globale rreth atyre që tipizojnë ligjërimin e grave dhe të burrave. Problemi me këto përgjithësime është se ato homogjenizojnë të dy kategoritë gjinore dhe marxhinalizojnë dhe demonizojnë individët që nuk përshtaten në këto përgjithësime. I.3.1. Teoritë gjuhësore feministe Çështjet e para mbi gjuhën dhe gjininë mund të gjenden tek teoritë gjuhësore feministe dhe praktikat politike. Dallimet gjinore në gjuhë kanë qënë një rast për një shpjegim të të gjithë mënyrave dhe variacionit gjuhësor, përfshirë inovacionet e fjalorit. Një ndërgjegjësim i marrëdhënieve mes gjuhës dhe statusit social të grave mund të gjendet në publikimet e shekullit të 19-të të lëvizjes së grave. Mesazhi linguistik ka qënë se ekzistojnë marrëdhënie të rëndësishme mes gjuhës dhe gjinisë; mesazhi feminist është se këto marrëdhënie janë thelbësore për të kuptuarin dhe sfidimin e seksizmit dhe patriarkatit. Megjithëse çështjet mbi gjininë dhe gjuhën kanë një histori të gjatë, statusi i saj si një fushë kërkimi është zhvilluar përgjatë valës së dytë të lëvizjeve feministe në Fuqia është kryesore në kuptimin e modeleve të gjuhës dhe komunikimit. Detaje të rëndësishme feministe ishin se gjuha reflekton fuqinë e burrave dhe avantazhin e tyre social dhe gjithashtu reflekton mungesën relative të fuqisë së grave dhe disavantazhin e tyre social. Kërkuesit feministë të gjuhës vendosën se fuqia e burrave manifestohet në gjuhë në një numër kompleks mënyrash. Spender (1980) identifikoi një nga këto mënyra kur argumentoi se në të kaluarën burrat kishin kontroll mbi gjuhën (si filozofët, oratorët, politikanët, linguistët, leksikografët) kështu që ata e shifruan seksizmin në gjuhë për të 42

43 konsoliduar pretendimet e tyre të supremacisë mashkullore. Puna e Spenderit nënvizoi një rrugë të rëndësishme në aksionin feminist: të sigurojë se gratë janë përfshirë në të gjitha aspektet e gjuhës dhe komunikimit. Burrat në tërësi janë më të prirur të sfidojnë normat gjuhësore dhe të komunikimit, sepse ata janë në përgjithësi në pozicione më të fuqishme se gratë. Burrat janë më të prirur të thyejnë një normë sociale të shpërqëndrimit mes të huajve duke përdorur një veprim rruge si fishkëllima sepse e kanë këtë fuqi. Në një traditë ndryshe, studime empirike mbi gjuhën janë kryer në fillim të shekullit të XX-të nga etnografë, antropologë dhe gjuhëtarë të interesuar në gjuhët vendase (indigjene) amerikane, ku u dokumentuan edhe ndryshimet gjinore, p.sh, Mary Haas studioi Koasatin (një gjuhë e folur në Luiziana). Disa studime të këtij lloji identifikuan ato që më vonë u quajtën tipare gjuhësore gjinore-përjashtuese, dmth shprehje që përdoren vetëm nga gratë apo vetëm nga burrat brenda një komuniteti gjuhësor. P.sh., Jesperson citon rastin e Indianeve Karibë të Indisë Perëndimore, ku ai thotë se burrat përdorin shumë shprehje të veçanta për ta, të cilat gratë i kuptojnë por nuk mund ti shqiptojnë vetë. Nga ana tjetër, gratë kanë fjalë dhe fraza të cilat burrat nuk i përdorin kurrë, ose do të bëheshin motiv përqeshjeje. Kjo dukuri haset shumë edhe në gjuhën shqipe, pseudoeufemizmat apo eufemizmat ironizuese për të shënuar gruan me barrë, sidomos në gjuhën e meshkujve, si: i ka rënë miu në qypt, përdoret kryesisht nga meshkujt në zonën e Fierit, apo ka hangër shumë karabusha, në gojën e meshkujve të Malësisë së Madhe. Gratë janë më të prirura të shmangin fjalë të caktuara dhe të përdorin në vend të tyre eufemizma, psh në vend të fjalës gomar, ato përdorin emërtimin eufemistik veshgjati. Gratë mallkojnë më shumë se burrat, këndojnë këngë grarishte e përdorin më shumë shprehje përkëdhelëse ndaj fëmijëve, janë më të"kufizuara" në përdorimin e disa fjalëve, si p. sh. të emrave të organeve gjenitale, të fjalëve që lidhen me seksin, etj. dhe i mënjanojnë ato me anën e perifrazimeve apo eufemizmave. Gjithashtu, gratë shfryjnë, qajnë e vajtojnë më shumë se burrat, por nuk shajnë me fjalë të rënda e banale si burrat; ato, ndërkaq, zotërojnë me shumë frazeologjizma e mënyra të thëni të zhdërvjellëta për të ushqyer "thashethemet" e shumta. 43

44 Kur dëgjojme mallkime të tilla, si: - Të hëngërt mortja! - T u shoftë dera! Tè futsha ne dhe! - Të vdektë nana e ngelsh rrugve! - Mos të pastë jot 'amë! - Mos të çiltë drita! të gjithë mendojnë se ato janë pjesë e të folurit të grave. Në të njëjtën mënyrë, u përkasin vetëm burrave shprehjet me fjale banale, me vlerësime e sharje të rënda që ndjellin sherr. (Shkurtaj 2006 : 367) Objektiv i kritikave të feministeve është edhe neutralizimi përemëror. Në anglisht ashtu si edhe në gjuhë të tjera, në rast se i referohemi individualisht një anëtari të një grupi gjinor të përzier, zgjidhja normale është përdorimi i një përemri mashkullor, që si rrjedhojë i referohet edhe burrave edhe grave (he, himself). Edhe pse semantikisht i referohet grupit kur përfshihen edhe burrat edhe gratë, janë të mundshme vetëm format mashkullore. Në anglisht kemi fjalën mankind (njerëzim) që i referohet edhe grave, pavërësisht se ka në përbërje fjalën man. Një shembull tjetër i shprehjeve gjuhësore gjinore-përjashtuese është përdorimi i disa pjesoreve dhe formave pronominale në japonishten standarde. Megjithëse, ekziston edhe ndryshim dhe rezistencë, disa gra përdorin shprehje burrash me qëllim. Megjithatë, ky fenomen nuk ekziston në të gjitha dialektet e gjuhës japoneze. Përdorimi gjinor përjashtues i gjuhës ndodh më rralle sesa përdorimi gjinor preferencial. Janë identifikuar tendenca preferenciale gjinore fonetikore, në intonacion, leksik, sintaksë. Tema e ligjërimit të burrave dhe grave ka qënë shumë interesante për sociolinguistët. Çështjet më kryesore përfshijnë tendencat gjinore preferenciale të ndryshimit të stilit (ligjërimi formal dhe joformal), përdorimin e varianteve të stigmatizuara dhe prestigjioze, konservatorizmin gjuhësor, i cili të çon në ndryshim të gjuhës dhe drejt një vlerësimi pozitiv dhe negativ të këtij ndryshimi. 44

45 Ekziston debati nëse termat mashkullorë si mankind apo chairman janë seksiste apo jo. Njëra anë e debatit është se format mashkullore nuk janë të njëanëshme, janë thjesht konvencione gramatikore, në anën tjetër ishte sugjerimi se formimi i termave mashkullore funksionojnë në disavantazh të grave duke i kthyer ato në të padukshme dhe të parëndësishme. Ndërkohë që mund të përdoret togfjalëshi human being në vend të man, ose businesspeople ose businessperson në vend të businessman. Kërkimet psikologjike sociale konfirmuan se gjuha seksiste nuk është e parëndësishme (Weatherall 2005 : 64). Prej vitesh kritika e studimeve feministe ka vënë në dukje karakterin joneutral të gjuhës, i cili ka shkaqe sociale dhe rrënjë të thella historike. Fakti që pjesa më e madhe e gjuhëve janë maskiliste përcaktohet nga pozicioni mbizotërues që seksi mashkull ka patur në shoqëritë ku fliten këto gjuhë. Universi simbolik është mediumi falë të cilit qenia njerëzore projektohet, kuptohet dhe përfshihet në shoqëri dhe duke qenë se ky univers simbolik shprehet nëpërmjet një kodi kaq joneutral si gjuha, nuk ka se si femra shqiptare të mos jetë e paragjykuar dhe e diskriminuar nëpërmjet një gjuhe që nuk është aq miqësore ndaj saj. Deri tani gratë shqiptare kanë qenë më tepër objekte të ligjërimit se sa subjekte të tij. Në momentin aktual shtrohet çështja e kalimit nga objekte në subjekte të ligjërimit shqip. Për këtë arsye, aventura e gruas moderne shqiptare do të jetë përveç të tjerash një aventurë linguistike. Nëse ato duan ta shndërrojnë shoqërinë shqiptare në një shoqëri të shanseve dhe mundësive të barabarta do të lindë nevoja e një reforme gjuhësore në mënyrë që femrat të mos ndjehen të huaja në gjuhën me të cilën i komunikojnë potencialet e tyre. Një semiolog shkruan për këtë problem se të folurit e shumë vendeve është e folur e tipit maskilist-paternalist. E njëjta gjë ndodh edhe me shqipen ku përveç kësaj mund të gjejmë shembuj të shumtë ku ideologjia maskiliste ka përcaktuar zgjedhjet gjuhësore. Shembulli më konkret i kësaj është veta e tretë e përemrit vetor shumës. Në rastin kur me këtë përemër shenjojmë persona që i përkasin gjinisë mashkullore dhe femërore ne përdorim përemrin vetor të gjinisë mashkullore: Arta, Genci, Indriti dhe Herta u kthyen nga pushimet. Ata ndjeheshim më mirë se vitin e shkuar. 45

46 Në këtë rast, emra të gjinisë mashkullore dhe femërore si të mësipërmit përfshihen tek përemri vetor i vetës së tretë shumës të gjinisë mashkullore. Ky ishte vetëm një rast por ka mjaft raste të tjera që e ilustrojnë faktin se shqipja është një gjuhë maskiliste si në rastin kur mungon gjinia femërore e emrave të disa profesioneve. (Marku 2009 : 50-55). Në gjuhën angleze ekzistojnë disa profesione që përcaktojnë vetëm një gjini, të tilla si barman, stewardess, etj. I.3.2 Gjuha gjithëpërfshirëse Gjatë ligjërimit duhet të jemi të kujdesshëm në përdorimin e fjalëve pasi ato i drejtohen një audiencë të gjerë. Ne duhet të jemi të kujdesshëm me hamendësimet për përbërjen gjinore. Dallimet sociale midis sekseve jane ulur me kalimin e viteve. Por përdorimi jo i duhur i përemrave të gjinisë femërore apo mashkullore mund të shkaktojnë probleme. Gjithësesi, sipas rregullit gramatikor në gjuhën shqipe forma përfaqësuese është ajo e shumësit të emrave. 3) Fillimisht u mendua se ishte një vonesë e anëtarëve të majtë, por pas një orë pritje u lajmërua se ata nuk do të merrnin pjesë dhe kishin mbledhur në një tryezë përfaqësinë e pronarëve të banesave dhe tokave pranë Stacionit të Trenit. (Panorama 4 shtator 2013 Zirina Llambro) Një përdorues i gjuhës duhet të kujdeset për të shmangur përdorimin e gjuhës seksiste, Thuajse çdo audiencë që i drejtohet mesazhi përmban burra e gra, të cilët mund të ofendohen me fjalë dhe shprehje që përcjellin steriotipe gjinore që fyejnë njerëz për shkak të gjinisë së tyre. (Magret 2010 : 16) Duhet t i përshtatesh audiencës në bazë të orientimit të saj seksual. Kështu, mirë do të ishte që në ditët e sotme të përdorej termi partnerë dhe jo bashkëshortë, pasi është më gjithëpërfshirës, duke vlerësuar faktin se çiftet mund të jenë midis njerëzve të së njëjtës gjini, ashtu si edhe të gjinive të ndryshme (të martuar apo të pamartuar). 46

47 Në shekuj, gjuha angleze ka pasur shumë fjalë dhe fraza që favorizonin burrat dhe përcillnin këndvështrime steriotipike, të gabuara dhe përbuzëse për gratë dhe për grupet e minoriteteve (man = mankind). Përdorimi i gjuhës jo seksiste është i rëndësishëm përsa i përket saktësisë. Të thuash se të gjithë ushtarët, mjekët, avokatët e zjarrëfikësit) janë meshkuj është e gabuar - sikundër është gabim të thuash se të gjitha sekretaret, infermieret apo stjuardjesat janë femra. Për këtë duhet bërë një përgjithësim i përemrit ai : Nuk duhet të përdorim Sa herë që një kirurg hyn në një sallë operacioni, ai rrezikon të akuzohet për neglizhim, por, Sa herë një kirurg hyn në një sallë operacioni, ai ose ajo (ata) rrezikon të akuzohet për neglizhim. Jo të thuash, Të jesh biznesmen i vogël në klimën aktuale ekonomike nuk është e lehtë, por më mirë të thuash Të jesh një person që ushtron biznes të vogël në klimën aktuale ekonomike nuk ështe e lehtë. (Lukas 2010 : 328) Lidhja e ngushtë ndërmjet gjuhës dhe gjinisë në rrafshin e gramatikës shfaqet për shëmbull te lidhja ndërmjet gjinisë si kategori gramatikore dhe seksit në emërtimet e frymorëve dhe përdorimin e gjinisë mashkullore në kuptimin përgjithësues. Për të emëruar një grup njerëzish me përkatësi të ndryshme gjinore, në gjuhët që e kanë kategorinë gramatikore të gjinisë, përdoret shpesh forma e gjinisë mashkullore për të gjithë pjesëtarët e grupit, pavarësisht gjinisë së cilës ata/ato i përkasin. Në kuadrin e kritikës kundër seksizmit në gjuhë, përdorimi i gjinisë mashkullore në kuptimin përgjithësues bie ndesh me pikëpamjen se edhe në këtë rast emërtimi i frymorëve identifikohet me referentë meshkuj. Përdorimi dominues i gjinisë mashkullore për emërtimet e frymorëve dhe të profesioneve shpjegohet me arsyen se format e gjinisë mashkullore janë emërtime më të thjeshta dhe më të shkurtra: përdorimi i gjerë ndodh për arsye ekonomike gjuhësore. Dallimi ndërmjet gjinisë si kategori gramatikore dhe seksit nuk është hedhur poshtë as edhe në studimet në fushën e gjuhësisë gjinore, por përsa i takon emërtimeve të frymorëve, këtu vihet në pah se gjinia ka edhe funksione semantike. Në argumentimet kundër përdorimit të gjinisë mashkullore në kuptimin përgjithësues i mëshohet faktit se statusi i gjinisë mashkullore ndryshon kur futet në përdorim forma e 47

48 gjinisë femërore, p.sh emërtimi kancelare që u arrit të përdorej në gjermanisht me zgjedhjen e Angela Merkelit. (Binaj 2008 : 45) I.4 Gjuha dhe gjinia Gjuha nuk ekziston veçmas nga përdoruesit e gjuhës; ligjërimi nuk ekziston në mënyrë të pavarur nga folësit. Në kontekste të ndryshme sociale, një individ mund të flasë në mënyra të ndryshme, për më shumë, folësit që ndryshojnë nga njëri-tjetri për shkak të moshës, gjinisë, klasës sociale, grupit etnik, ndyshojnë nga njëri tjetri edhe përsa i përket ligjërimit të tyre. I.4.1 Dallimet gjuhësore si tregues i diversitetit gjinor Holmes beson se folësit që dallojnë nga njëri-tjetri nga mosha, gjinia, klasa sociale e grupi etnik ndryshojnë nga njëri njëri-tjetri edhe në ligjërimin e tyre, madje edhe në të njëjtin kontekst. Ligjërimi i grave karakterizohet nga përdorimi i më shumë formave standarde dhe i më pak formave bisedore sesa ai i burrave të së njëjtës klasë. Gratë janë më të ndjeshme ndaj statusit sesa burrat sepse statusi i tyre social është më i pasigurt sesa ai i burrave. Një shpjegim i mbështetur gjerësisht mbi variacionin linguistik të diferencuar nga ana gjinore përdor konceptet e rrjeteve sociale dhe komuniteteve të ligjërimit, ku gratë përdorin më shumë forma standarde, dhe burrat përdorin më shumë forma bisedore. Diferencimi gjinor në përdorimin e ligjërimit standard mund të shpjegohet duke konsideruar ndikimet linguistike të ndryshme ndaj të cilave ekspozohen njerëzit. Një problem me kuadrin shpjegues të komunitetit të ligjërimit është se identiteti gjinor është reduktuar efektivisht në një pozicion brenda një adrese sociale. Të jesh një grua ose të jesh një burrë trajtohet si një adresë sociale. Megjithatë, kërkimi sociolinguistik ka dokumentuar variacion të konsiderueshëm brenda kategorive gjinore (Weatherall 2005 : 57). Holmes dhe Meyerhoff (2003) na sjellin shembuj të ndryshëm të dallimeve gjinore në gjuhë të ndryshme. Një shembull që përdoret për të vënë në dukje diversitetin kulturor 48

49 është studimi i Keenanit (1974) mbi ligjërimin e meshkujve dhe femrave, ku burrat Malagasy përdorin kryesisht ligjërim jo të drejtpërdrejtë, të zbukuruar dhe më të sjellshëm. Ndërkohë, një prej tipareve më interesante të Koasati-t, një gjuhë që flitet në Luizianën jugperëndimore, është fakti se gjuha e grave ndryshon nga ajo e burrave, në disa forma respekti të mirëpërcaktuara. Ndryshimet mes dy mënyrave të të folurit në këtë gjuhë janë disa forma dëftore dhe urdhërore të paradigmave foljore. Shumë shembuj të ndryshimeve gjuhësore në ligjërimin femëror mund të gjenden në besimet popullore mbi gjuhën. Në botën perëndimore gratë njihen si steriotipe që flasin shumë. Kjo llafazanëri e tyre e supozuar vihet re edhe në disa thënie që gjenden rëndom në shumë vende të botës : Gjuha e një gruaje e shpërndan thashethemin shpejt (Kinë) Ku ka gra dhe rosa, ka zhurmë (Japoni) Gratë heshtin vetëm për moshën e tyre (Gjermani) Një grua më mirë kapërdin dhëmbet e saj sesa gjuhën (Francë) Gjuha e një gruaje është më e gjatë se floku i saj (Rusi) Jespersen-i shkruan se gratë kanë një fjalor më të kufizuar sesa burrat e se ato përdorin struktura të thjeshta fjalish dhe të paplota, gjë që theksohet edhe nga Lakoff. Ai gjithashtu shkruan se stili i ligjërimit të grave përcjell dobësi, pasiguri dhe parëndësi, ndërsa gjuhën e burrave e përshkruan si të drejtpërdrejtë, të qartë dhe të plotë. Besohet se në përgjithësi, gratë në gjuhë janë më konservative se burrat, por kjo nuk është dëshmuar shkencërisht. Përkundrazi, ka prova nga studimet më te reja të sociolinguistikës që tregojnë të kundërtën, d.m.th. që tregojnë një predispozicion më të madh të seksit femëror për përvetësimin e risive (inovacioneve). Kështu, ndër të tjera, mund të përmendim një vlerësim të Labov-it, i cili thote së gratë i përshtaten normës së gjuhës standarde më mirë se burrat. Labov-i (1971) thotë, gjithashtu, se gratë e shtresës së mesme i tolerojnë më pak se burrat format jostandarde dhe fjalët tabu. 49

50 Theksojmë se që në 1958, Fisheri ka përmendur e argumentuar praninë e një varieteti gjuhësor të lidhur në mënyrë të dukshme me situatën dhe me seksin. Ai shqyrtoi domethënien shoqërore me -in dhe ing (mbaresë foljore ne anglisht), duke hetuar në ligjërimin e një kampioni prej 24 femijësh të një fshati të Nju Englandit, të ndarë në dy grupmosha: fëmijë 3-6 vjeç dhe 7-10 vjeç, në numër të barabartë meshkujsh dhe femrash. Të gjithë fëmijet duhet të tregonin një histori që shërben si material i analizës. Rezultati i analizës ishte se mbaresa ing përdorej më dendur nga femrat sesa nga meshkujt, pra, sipas Fisherit, -ing është karakteristike e ligjërimit femëror, kurse -in e ligjërimit të meshkujve. Gjithashtu, Fisheri vuri re se fëmijët me kushte më të ngritura kishin në përdorim më gjërë mbaresën ing, por kjo nuk duhet të jetë aq domethënëse sa diferenca sipas seksit. Me shumë interes dhe më mbështetje të gjerë empirike janë edhe vlerësimet e Labovit, i cili, përveç sa përmendëm më lart, në anketat e tij të vitit 1966, thotë se gratë janë më të ndjeshme se burrat ndaj formave gjuhësore të prestigjit dhe dëshmojnë kështu një përthyeshmëri më të qartë ndaj ndryshimit të stilit, Kështu, shohim se në fakt, pohimet e Fisherit përkojnë me ato të Labovit. Një qasje kulturore ndaj komunikimit femër-mashkull u publikua për herë të parë nga John Gumperz në punimin Gjuha dhe Identiteti Social (1982), si vazhdim i studimit të Maltz dhe Borker mbi natyrën e roleve të ndryshme të folësve burra dhe gra në biseda informale të sekseve të kundërt. Teza kryesore e Maltz dhe Borker është se qasja e përgjithshme e zhvilluar së fundmi për studimin e vështirësive në komunikimin ndëretnik mund të aplikohet gjithashtu edhe në komunikimin mes sekseve të ndryshme. Sipas mendimit të Maltz dhe Borker, ndyshimet gjuhësore mes burrave dhe grave ndodhin sepse ata vijnë nga nën-kultura të ndryshme dhe janë mësuar të bëjnë gjëra të ndyshme me fjalët në bisedë. Në një përmbledhje të gjetjeve të tyre empirike, Maltz dhe Borker arrijnë në konkluzionin se : Gratë: - Përdorin më shumë pyetje - përdorin përgjigje minimale gjatë gjithë ligjërimit dhe në fund të tij 50

51 - adoptojnë strategjinë e protestës në heshtje pasi janë ndërprerë disa herë apo kanë marrë përgjigje minimale - përdorin përemrat ju dhe ne Burrat : - ndërpresin ligjërimin e interlokutorëve të tyre. - sfidojnë apo konfliktohen me ligjërimin e interlokutorëve - injorojnë komentet e folësit tjetër apo përgjigjen ngadalë dhe jo me entuziazëm - përdorin më shumë mekanizma për kontrollin e temës së bisedës - ofrojnë më shumë deklarata direkte faktesh apo opinioni Ndyshimet mes gjuhës së burrave dhe femrave janë vërejtur në letërsinë antropologjike që në shekullin e XVII. Misionerët dhe eksploruesit janë ndeshur me shoqëri sjellja gjuhësore e të cilave i detyroi ata të flisnin gjuhën e burrave dhe të grave. Ajo që haset në këto raste janë kontrastet fonologjike, morfologjike, sintaksore dhe leksikore. Gjuha Chukchi në Siberinë Lindore varion fonologjikisht bazuar në gjininë e folësit. Ndërkohë që kemi studime të dallimeve gjinore në gjuhë edhe në disiplinën e Antropologjisë dhe Dialektologjisë (Sunderland 2006 : 135 ). I.4.2 Dallimet gjinore në gjuhën shqipe Që prej ndryshimeve politike të viteve 90, shqipja standarde ka qënë objekt i sfidave të reja ndërkohë që ajo zhvillohet për të reflektuar këto ndryshime dhe zhvillimet ekonomike, politike, teknike dhe kulturore. Gjuha standarde është përballur me sfida të konsiderueshme. Ndërkohë që, ndryshimet sociale të realitetit shqiptar janë reflektuar edhe në përfaqësimin gjuhësor. Në shkrimet e tij të përfshira në botimin Mëngjeset në Kafe Rotstand, Ismail Kadare nënvizon se fjala grua në trajtën e shumësit gra, përmendet qysh në vargun e dytë të 51

52 poezisë shqipe, në vjershën Përshpirtje të Lekë Matrëngës, që njihet njëherësh si fillimi i krejt letërsisë së shkruar artistike të shqiptarëve. Gjithëve ju thëres, kush do ndëlesë Të mirë të kreshte, burra e gra. Në vjershë përmenden bashkërisht, si të barabartë gra e burra. Jo shumë kohë më pas, nga një tjetër poet klerik, Pjetër Budi, na befasojnë vargjet plot dritë. Ku janë ato zonja të nalta Ndë sqimë e ndë madhështi, me petka të mëndafshta Nalcuom mbë zotënij. Ku s është fjala më për një vlerësim të barabartë, por shkon edhe më lart. Në shekullin XIX, Naim Frashëri, pasi ka shkruar mijëra vargje e himne për lirinë e trimat, i ka kushtuar një poemë femrës me të cilën ka rënë në dashuri. Do të shkrihem të venitem Si kandili kur s ka vaj. Baltë e pluhur do të bëhem Të më shkelë këmbë e saj Dhe të prehem duke puthur Atë këmbë pasandaj. (Kadare 2014 : 125) Në fjalorin apo leksematikën nga gratë, shfaqen sektorë terminologjikë të panjohur ose të rrallë në përdorimin nga burrat, si p.sh: fjalë dhe mënyra të të thënit të lidhura me shtëpinë dhe orenditë e saj, veçanërisht me pastrimin dhe përgatitjen e rrobave, të shërbimeve e të të ushqyerit të foshnjave, të kuzhinës e të gatuarit, etj., përgjithësisht çka përfshihet në togfjalëshin punë grash. Prandaj dhe kanë dalë edhe përcaktimet popullore punë grash e fjalë grash. Pra janë disa thënie e emërtime tipike grarishte, që burrat edhe pse mund t i dinë, bëjnë sikur nuk i dinë dhe praktikisht, nuk para i përdorin. (Shkurtaj 2006 : ) 52

53 Në të gjitha trevat shqiptare, nga kërkimet deri më sot del se gratë flasin në mënyrë të ndryshme nga burrat. Nga albanologët e huaj, gjithashtu, është rasti të përmendim Maksimilian Lambercin, i cili arriti të na jepte fytyrën e të folmeve arbëreshe të Molizës, duke depërtuar edhe në "indin" e tyre social. Ai shprehej se "Gjuha e çdo individi arbëresh përshkohet nga elementet italiane. Por gjuha e grave është disa gradë më e pastër nga elementi italian sesa ajo e burrave Grate shqiptare në Mandricë, ashtu si edhe gjetkë në diasporën historike arbëreshe e shqiptare në botë, kanë shfaqur kurdoherë një shpirt të theksuar ruajtës të gjuhës amtare dhe të tipareve të tjera etnokulturore të mëmëdheut të lënë. Kjo është një dukuri që gjen shpjegim edhe me faktin se në të kaluarën ato nuk shkonin në shkollë, nuk e linin katundin për një kohë të gjatë dhe nuk hynin në marrëdhënie me bullgarët apo me persona që u përkitnin kombësive të tjera. Gratë janë më të ndjeshme në përdorimin e shprehjeve, sidomos kur qajnë, psherëtijnë e mallkojnë më shumë se burrat. Këtu, ndonëse hulumtimet janë ende shumë të pakta, nuk mund të lemë pa përmendur, gjithashtu, një dallim krahinor të gjuhës se grave. P.sh. ashpërsia dhe një farë vrazhdësie e të folurit të meshkujve të Labërisë, ndonëse në përmasa më të vogla, mbetet edhe në të folurit e grave vlonjate, përgjithësisht labe. Kjo në një fare mënyre, pasqyrohet edhe ne frazeologjizmat përkatëse, tashmë të njohura gjithandej: burri i Labërisë i thotë gruas (përkatësisht së dashurës) "të dua moj qëne", kurse gruaja (përkatësisht e dashura) ia kthen me vargun: do të vras me gur". Në gjuhën shqipe, ashtu si kudo në botë, vemë re edhe një farë ndarjeje a sektorializmi të fjalëve, sidomos të atyre me vlerë terminologjike po edhe në raste të tjera në përputhje me mjedise e mjete të caktuara shprehëse. Kjo duket shumë qartë në tabutë dhe eufemizmat, të cilat, në çdo gjuhë, nuk janë pronë e të gjithë bashkësisë së madhe shoqërore apo (thënë ndryshe) nuk përdoren kudo njësoj nga anëtarët e së njëjtës bashkësi. Më të prirura për emërtime të tilla janë gratë (femrat në pergjithesi), prandaj edhe studiuesi ynë E. Çabej, që u mor më i pari me eufemizmat e shqipes, ka përmendur pikërisht "të folët e grave" si një pellg kryesor të tyre. 53

54 Në vend të emrit të vërtetë të disa sëmundjeve, gratë përdorin eufemizma, duke u nisur nga besimi se po të mos ia thonë emrin mund të largohet edhe vetë sëmundja, prandaj thonë puna e hënës, shkuma në vend të epilepsisë. Edhe sot vijojnë të jenë të gjalla emërtimet eufemistike me anë perifrazash a togfjalëshash të qëndrueshëm për të mënjanuar fjalët vdes e vdekje, si: na la, mbylli sytë, ktheu sytë nga dielli. (Shkurtaj 2006 :120) Gjithashtu, më të theksuara kanë qenë tabutë dhe eufemizmat në trevat anësore, në katundet e malësitë e largëta, ku edhe mendësitë e kufizimit e të ndrydhjes së gruas sipas normave kanunore si dhe bestytnitë e ndryshme kishin më shumë hapësirë sesa në qëndrat e mëdha qytetare. Për t' u përmendur është mënjanimi i emrit të bashkëshortit (apo te bashkeshortes) në prani të njerëzve të tjerë, si në Veri ashtu edhe në Shqipëri të Mesme e më gjerë, gratë thonë: ai, atij, ky, këtij: nuk vi se nuk më len ky (nuk vij se nuk më lejon burri); në anët e Tiranës etj. gratë, kur duan të thërrasin të shoqin, në vend të emrit të tij shqiptojnë emrin e djalit: baba i Reshatit. Në mënyrë të veçantë duket kjo në sferën e seksualitetit dhe të emërtimeve të ndryshme lidhur me të, burrat mund edhe t'i përdorin edhe fjalët ose emërtimet e mirëfìllta joeufemistike, kurse gratë, ndonëse i dinë, të shumtën e herës i mënjanojnë ato me anën e eufemizmave ose perifrazimeve të ndryshme mbi bazën e figurës së metaforës, P. sh., për procesin e kryerjes së marrëdhënieve seksuale, ndërsa burrat në mjedise mashkullore mund të përdorin foljen përkatëse, gratë e zëvendësojnë atë me eufemizma, si: mbaron punë, bën atë punë, fle me burrin, shkon me x; Vetëm ndonjë grua në moshë të thyer, sidomos nëpër trevat skajore të Veriut e në mjedise tipike familjare ose miqësore, mund ta "shthurte" gojën e të fliste si burrat. I.4.3. Dallimet gjinore në nivele të ndryshme të gjuhës Shkrimtarët e shekullit të XVII-të e konsideronin gjuhën e meshkujve si një normë, ndërsa atë të grave si një devijim. Shumë sociolinguistë argumentojnë se ndryshimi gjuhësor është i lidhur me gratë. Gratë ashtu si burrat i përgjigjen rrethanave lokale: ata bëjnë zgjedhje gjuhësore në kontekstin e 54

55 komuniteteve të veçanta të të folurit. Vëzhgimi mbi gjuhën e grave zbulon se ato janë më shpesh fajtore për një përdorim jokorrekt për sa i përket gramatikës sesa burrat. Duke u bazuar në studime të shumta mbi dallimet gjuhësore midis grave dhe burrave, kemi bërë një analizë të tyre duke u nisur nga tre aspekte : ndryshimet morfologjike, ndryshimet sintaksore dhe ndryshimet leksikore Ndryshimet morfologjike Eduard Sapir ( përshkruan një gjuhë që flitet nga Yana në Kaliforni, ku gjuha e përdorur mes burrave ndryshon morfologjikisht nga ajo që përdoret në situata të tjera. (burrë me grua, apo grua me burrë, grua me grua). Fjalët e përdorura ne varietetin burrë-burrë janë më të gjata se ato që përdoren në gjuhën e zakonshme. Në disa raste, burrat shtojnë një sufiks tek forma kryesore sipas një rregulli të caktuar. Duket se forma e gjuhës së burrave ka ruajtur forma të vjetra historike. Gjithashtu, Sapir sugjeron se format e reduktuara femërore simbolizojnë statusin e ulët të grave format e gjata të burrave janë të lidhura me ceremonialitetin dhe formalitetin. Në një fis indian të Luizianës, disa forma foljesh ndyshojnë sipas gjinisë, ku format e grave mbarojnë me një zanore hundore (Sunderland 2006 : 28 ). Ka një tendencë të përdorimit të formave të shkurtuara të fjalëve nga gratë, si omnibus - bus; refrigerator - fridge. Sapiri sugjeron se përdorimi i këtyre formave të shkurtuara tregon statusin e ulët shoqëror të grave, ndërkohë format e plota të meshkujve janë të lidhura me ceremonialitetin dhe zyrtarizmin. Ndërkohë në gjuhën shqipe kemi dallimet gjuhësore në disa forma zvogëluese që kryesisht përdoren nga gratë, të tilla si : gishtëz, këmbëz, etj. I Ndryshimet sintaksore Nga pikëpamja sintaksore, gjuha e grave është e veçantë. Një grua do të përdorë më shumë situata bisedore sesa një burrë. Ky fakt tregon se aplikueshmëria e rregullave 55

56 sintaksore udhëhiqet pjesërisht nga konteksti social pozicioni në shoqëri i folësit dhe të adresuarit. Një shembull që plotëson këtë pohim është rregulla e formimit të pyetjes apo jo, që është një pohim po-jo, që haset në ligjërimin e grave: është më pak e sigurt se e para dhe më e besueshme se e fundit. Coates shkruan se gratë përdorin fjali me apo jo më shumë sesa burrat. Studimet tregojnë se gratë përdorin forma pyetëse me shumë sesa burrat dhe kjo mund të reflektojë dobësinë relative të grave në situata ndëraktive. Ato përdorin pyetjet dhe apo jo-të për të mbajtur bisedën gjallë. Gjithashtu, këto lloj fjalish sigurojnë një mjet ku folësi shmang angazhimin dhe shmang konfliktin me të adresuarin. Problemi është se duke vepruar kështu, folësi jep përshtypjen se nuk ështëi i sigurt për veten dhe kërkon konfirmimin e të adresuarit. Ky fakt lidhet kryesisht me gratë. Dikush mund të pyesë se sa nga kjo reflekton një përdorim të gjuhës që i është imponuar grave në vitet e mëparshme. Nga ana tjetër, Lakoff pretendon se folësi nuk ka guxim të mjaftueshëm për të shprehur atë që beson gjë që është e lidhur kryesisht me gratë. Kjo duket se i ngarkon të folurit të grave një mungesë më shumë se një modeli dominues të përdorimit të gjuhës nga burrat. Gratë bëjnë më shumë pyetje. Lakoff e interpreton bërjen e pyetjeve nga gratë si tregues të pasigurisë së tyre, një sinjal gjuhësor e një gjendje të brendshme psikologjike që rezulton nga shtypja e grave. Pyetjet janë një mënyrë të foluri ndërvepruese e fuqishme, pasi pyetjet janë të lidhura me përgjigje. Jespersen beson se gratë shpesh prodhojnë gjysmë-fjali dhe kjo ndosh më shpesh me fjali shprehëse. Nëse krahasojmë fjalitë e gjata të ndërtuara nga burrat dhe gratë, ne do të gjejmë tek gratë më shumë raste me struktura të ndërlikuara dhe të përbëra me fjali brenda fjalive, një fjali lidhore në mesin e një fjalie kushtore dhe anasjelltas, me të nënrenditura dhe të nën-nënrenditura, ndërkohë forma tipike e një fjalie të gjatë femërore është ajo e bashkërenditur, një fjali apo shprehje që i i shtohet një tjetre në të njëjtin plan dhe gradë mes ideve respektive që nuk shënohen gramatikisht por emocionalisht nga theksi apo intonacioni, dhe në të shkruar nga nënvizimi. Në terminologjinë e përdorur në këtë rast, 56

57 ne mund të themi se burrat janë më të prirur ndaj fjalive të bashkërenditura (hypotaxis) dhe gratë nga ato të nënrenditura (parataxis). (Coates 2004 : 25) 4) Fillimisht u studiua niveli arsimor i masës së grave e më pas u hartua programi i punës konkrete për çdo organizatë, u bë punë bindëse me ato shoqe që i kishin kushtet për të vazhduar shkollën. (Shqiptarja e Re 1985, Nr. 8, Lefteri Gjoshe) 5) Projektrezoluta e firmosur nga dy senatorë dhe dy kongresmenë përfshin paralajmërime serioze për Tiranën zyrtare, e cila sipas projektrezolutës duhet të zhvillojë zgjedhjet më korrekte dhe më demokratike që ka mundur të bëjë ndonjëherë në këto 15 vite. (Panorama, 18 maj 2005, f. 8, Nr. 948, Arben Çejku) Një fjali e burrave është shpesh si një set kutish kineze, një brenda tjetrës, ndërsa një fjali e grave është si një set perlash të bashkuara së bashku në një fije me fjalë të ngjashme. Ndërkohë që Virginia Woolf ka thënë se vetë forma e fjalisë nuk i përshtatet një gruaje. Është një fjali e bërë nga burrat, është tepër e lirshme, tepër e rëndë, tepër pompoze për t u përdorur nga një grua. Në ligjërimin e tyre, gratë priren të përdorin përemrat vetorë dhe përfshirës, të tillë si ne dhe ju. Gratë përdorin këto përemra, shumë më tepër se burrat, preferojnë të përdorin përemrin unë. Me fjalë të tjera, gratë priren të përfshijnë personin të cilit i drejtohen midis njerëzve që po diskutojnë, ndërsa burrat përpiqen të nxjerrin në pah vetveten, duke përdorur përemrin vetor unë. Në shumicën e rasteve, sistemi i përemrave shënon ndryshime gjinore në vetën e tretë, por ndryshimi bëhet më pak i zakontë në vetën e parë dhe të dytë ku përfshihet dhe gjinia e folësit. Në studimin e saj Coates nënvizon se gratë kritikohen për përdorimin e tepërt të formave ndajfoljore. Kjo karakteristikë e gjuhës së grave është vënë në lojë në mënyrë miqësore nga Jane Austin nëpërmjet ligjërimit të Isabella Thorpe: 57

58 Materialet e mia të bashkëngjitura janë gjithmonë tepër të forta. Më duhet të rrëfej se ajo ka dicka çuditërisht të pahijshme. Përdorimi i formave ndajfoljore ishte në modë në atë kohë, dhe në publikun e gjërë ishte e lidhur me të folurën e femrave. Ekzistojnë pjesëza në gjuhën Maja të cilat operojnë si ndajfolje dhe modifikojnë forcën e aktit të të folurit, të tilla si sinqerisht, me të vërtetë, përfundimisht/ kërkoj, premtoj ose.. ndoshta, mund, paraprakisht/ kërkoj, premtoj. Në anën tjetër, ndajfoljet aq, kaq mendohet të ketë dicka tipike femërore. Femrat preferojnë ta përdorin me një mbiemër prapa Është kaq e bukur. Jam kaq e lumtur që keni ardhur. 6) Adriani kujdeset për Albanën dhe Edmondin aq shumë e aq mirë, saqë ata nuk e ndjejnë kurrë mungesën e prindërve në shtëpi, të cilët sidomos në kohë fushate, kthehen shumë vonë. (Shqiptarja e Re 1986, Nr. 10, Linda Besi) 7) Aq mungon transparenca sa ligji për marrëdhëniet e punës kuptohet sikur është vetëm për nëpunësit e lartë e jo për punëtorët. (Zëri i Popullit, 13 maj 1992, f. 3, Nr. 99, Merita Ndreka) 8) Atmosfera në takimin me veteranët ishte aq e ngrohtë sa nuk mund të mendohej. (Zëri i Popullit, 12 janar 1986, Nadja Xheblati, nr. 10, fq 2) Gratë ndryshojnë nga burrat në përdorimin e tyre të një numri të madh të mbiemrave, të tillë si i bukur dhe i këndshëm. Linguisti amerikan Robin Lakoff në Gjuha dhe Vendi i Grave, një punim që shënon dhe fillimin e interesit të lingusitëve të shekulli të XX në ndryshimet gjinore, veçon mbiemrat bosh si hyjnor, i mrekullueshëm dhe i lezetshëm si tipike të asaj që ai konsideron si gjuha e grave. Ai e shpjegon këtë me rëndësinë që gratë i japin hiperbolës, si në lidhje me ndajfoljet e intensitetit, që shpesh përdoren edhe jashtë kuptimit të tyre të parë. 58

59 Femrat përdorin më shumë mbiemra në krahasim me burrat të cilët janë më të kursyer në përcaktimet që bëjnë. 9) Ditë më të bukura e gëzim më të madh nuk kishin parë e provuar zemrat e nënave dhe bijave trime të Shqipërisë. Nga thellësia e shpirtit dilnin brohoritjet e pambaruara të delegatëve: Jetë të gjatë Komandantit tonë të shquar, shokut Enver Hoxha!, Rroftë Partia Komuniste Shqiptare!, Rroftë Shqipëria e Lirë!, Lavdi Dëshmorëve!. (Shqiptarja e Re, 1984 Vitore Taushani) 10) Ajo fillon të tregon ashtu siç e ndien, thjesht e pa zbukurime për punën në brigadë. Në atë bisedë të ngrohtë dallojmë Prendën këmbëngulëse. Prenda dhe shoqet e saj luftëtare i japin pulsin jetës. (Shqiptarja e Re, 1985 Nr. 7 Silvana Gjebrea) 11) Një trëndafil gjigant prej drite, tri ekrane super të mëdhenj, mesazhe dhe interpretime live në skenë. Duket se konkurrenca mes dy partive ka zbritur në nivel organizimi kongresesh. (Panorama, 4 Maj 2005 f. 5. Nr. 934, Luljeta Progni) I Ndryshimet leksikologjike Coates mendon se gratë nuk prodhojnë më shumë gjuhë standarde se burrat, ndryshe nga Labov i cili thekson se burrat flasin gjuhë jostandarde, ndërkohë që po i këtij mendimi është edhe Weatherall. Në studimin Në kryqëzimin e gjinive së klasës sociale në kuadër të ndryshimit gjuhësor, Labov vëren se ndërkohë që meshkujt janë të prirur të përdorin më shumë forma të qëndrueshme jostandarde sesa femrat, ndërsa kur bëhet fjalë për ndryshim gjuhësor, femrat do të jenë më inovatore, pjesërisht duke favorizuar forma të reja prestigji nga lart, ndryshe nga Coates që mendon se gjuha e grave është më arkaike se e burrave. Në këtë kuadër, dialektologët preferojnë kryesisht informante femra sepse përsa i përket gjuhës, gratë janë më konservative se burrat. Ato e ruajnë gjuhën e të parëve më besnikërisht. 59

60 Ka dialektologë të tjerë që preferojnë informantë burra sepse e konsiderojnë ligjërimin e burrave si më afër dialektit të pastër. Gjithashtu, në strukturën e të folurit, gratë lëshojnë dhe kërkojnë shenja angazhimi të tilla si tundje të kokës dhe përgjigje minimale. Gratë japin më shumë shenja të shprehjes së interesit dhe vëmendjes, të tilla si ndërthurje të komenteve dhe pyetjeve gjatë ligjerimit të folësit. Gratë përpiqen të lidhin ligjërimin e tyre të mëparshmëm dhe fillimin e ligjërimit të tyre e ndërtojnë duke folur për diçka paralele apo të lidhur me të. Këto strategji dhe orientimi ndërvepror i të folurit të grave i japin bisedës së grave një dinamikë të veçantë. Burrat janë më dominantë në bisedë dhe përdorin përgjigje minimale, ndërkohë që gratë flasin më shumë. Është vënë re edhe përdorimi i përgjigjeve minimale tek të dy sekset. Një strategji ndërvepruese është përdorimi i përgjigjeve minimale, kur folësi përdor po ose ehë, umm. Burrat dhe gratë e përdorin përgjigjen minimale në mënyra të ndryshme. Meshkujt e përdorin për të treguar mungesën e interesit. Përgjigja njërrokëshe plotëson një pikë kthese në momentin e nevojshëm. Kur një grua do të bëjë një deklaratë të gjatë dhe burri përgjigjet me Po ai nuk bën gjë për ta inkurajuar të vazhdojë. Mund të themi se gratë përdorin shumë përgjigje minimale të mirë-pozicionuara dhe të shpeshta. Ligjërimi i grave shpesh përshkruhet si tentues dhe ky pohim lidhet me pretendimin se gratë përdorin më shumë forma linguistike si : Unë mendoj, jam e sigurtë, e di, ndoshta, pak a shumë, në anën tjetër, të cilat shprehin sigurinë ose pasigurinë e folësit në lidhje me temën e diskutimit. 12) Nga ana tjetër Olli Rehn ka shprehur dyshimet e veta për antarësimin e pjesës tjetër të vendeve të Ballkanit Perëndimor. (Zëri i Popullit, 08 Qershor 2006, f. 6. Anila Basha) 13) Ndoshta hetuesit Dervishi i duhen edhe mendimet e njerëzve më me përvojë se ai, aq më tepër kur këta njerëz janë nga zyrat lart. (Zëri i Popullit, 19 Dhjetor 1993, f. 5. Nr.279, Margarita Gusho) 60

61 Robin Lakoff e lidhte përdorimin e këtyre formave nga gratë me pasigurinë. Një arsye e mundshme që shpjegon mospërdorimin e këtyre formave nga burrat lidhet me zgjedhjen e temës nga burrat, të cilët ndyshe nga gratë shmangin temat personale dhe preferojnë të flasin për subjekte jopersonale. Ka disa kuptime të rrjedhshmërisë së temës dhe kalimit nga njëra temë në tjetrën. Letërsia e tregimtarisë në veçanti duket që tregon se burrat operojnë me një sistem ku tema përcaktohet ngushtësisht, ku kalimi nga njëra temë në tjetrën është më i papritur, ndërkohë që gratë kanë një sistem ku tema zhvillohet progresivisht dhe kalimi bëhet gradualisht. Ndryshimet në tema bëhen në mënyrë të menjëhershme nga burrat ndërkohë që gratë i zhvillojnë temat progresivisht, kështu që edhe ndryshimi bëhet gradual. Në nivelin leksikor, gratë përdorin më shumë fjalë parazitare, a e di, e kështu, sesa burrat, duke shprehur pasiguri. Në ligjërimin e grave vihet re një përdorim i fjalëve të tërheqjes së vëmendjes: Kjo është interesante. E di. Përdorimi i Kjo është interesante është një hyrje që tregon se përdoruesi mendon se deklarata e tij nuk do të jetë e denjë për vëmendje. Gratë përdorin dy herë më shumë nga këto fjalë sesa burrat, në një përpjekje për të komanduar vëmendjen e personit tjetër. 14) Kështu, dje, të gjitha materialet e mbledhura nga hetimet për vdekjen e diplomatit kanë kaluar nga Policia e Tiranës në Ministrinë e Punëve të Jashtme. (Panorama, 06 maj 2004, f. 5, Nr. 570, Dorina Topollaj) Gjithashtu sipas Lakoffit gratë përdorin më shumë forma pyetëse sesa burrat dhe përdorin gjithashtu edhe pyetje retorike. 15) Në këtë kuadër, mund të bëhet fjalë edhe për organizatat e këshillat e gruas, sidomos në ata sektorë ku pjesëmarrja e shoqeve është e konsiderueshme: sa i shërben puna e tyre, në rreth e në bazë, realizimit të detyrave? (Shqiptarja e Re, 1986 Nr. 2 Ljudmilla Alia e Aravella Marika) 16) Ju kujtohet? Dikur, kur vinte ai çast që ndërron vitet, shuheshin dritat. (Zëri i Popullit, 01 Janar 1984, Nr. 1, Nadja Xheblati). 61

62 17) Të gjithë duam të mos përsëritet e kaluara. Po si? Duke hedhur tym mbi të vërtetën? Duke barazuar ish-udhëheqjen e korruptuar të PP me Partinë Socialiste?.. Po të mos e pranojmë se edhe ne të parët e kemi këtë mendësi? (Zëri i Popullit, 14 mars 1992, fq 3, nr. 36 Merita Haklaj). 18 ) Mos vallë vetëm ne na shkon mendja tek mbyllja? Nuk është ashtu. (Zëri i Populit, 08 Janar 1992, fq 1, nr. 115 Anila Bisha) Në fillimin e shekullit të XX, Otto Jespersen, një profesor danez i gjuhës angleze, kur shkruan për ndryshimin e fjalorit vëren se janë burrat dhe jo gratë ata që fusin shprehje të reja, kështu burrat janë inovatorët kryesues të gjuhës, duke i dhënë burrave meritën e futjes së fjalëve të reja në leksik. Por, shumica e studimeve në vazhdim tregoi se janë gratë ato që mirëpresin risitë gjuhësore krahëhapur. Ato janë inovatore dhe përqafojnë ndryshimet gjuhësore më shumë se burrat të cilët janë më konservatorë. Dy faktorët kryesorë shpjegues nga antropologët ishin gjuha tabu dhe gjuhët e kontaktit të folësve të tjerë. Mendimi se gjuha e grave është më e sjellshme, më e rafinuar është përhapur gjatë shumë shekujve. Gratë nuk përdorin fjalë vulgare. Ka një ndryshim mes fjalëve te pista që përdorin gratë dhe ato të meshkujve. Lakoff shprehet se gratë nuk përdorin shprehje jo delikate dhe pa ngjyrim dhe ato janë mjeshtre të përdorimit të eufemizmave. Ndërkohë që në gjuhën angleze përdoret fjala man në kuptimin e njeri, por ka prova empirike që sugjerojnë se përdorimi i fjalës man shoqërohet me imazhin e mashkullit, duke marrë një ngjyrim të caktuar. Megjithatë, në ishujt Trobriand, Malinowski vuri re se terminologjia farefisnore ishte e organizuar bazuar në dy kritere : gjininë dhe moshën. Fjala motër varion nëse folësi është femër apo mashkull dhe nëse folësi është më i madh apo më i vogël se vëllai apo motra, gjë që vihet re edhe në gjuhën turke. Karolinë Humfri analizoi atë që quhej sjellje jo korrekte dhe e papërshtatshme në Mongoli për gratë. Tabutë gjuhësore në Mongoli kanë lidhje me emrat. Mongolët shmangin përdorimin emrave të të vdekurve, kafshëve grabitqare apo disa lumej apo 62

63 male që mendohet se janë të pushtuar nga shpirtrat. Por në veçanti, gratë janë absolutisht të ndaluara të përdorin emrat e vëllezërve të mëdhenj të burrit, babait apo vëllezërve të babait apo gjyshit, dhe gjithashtu ato nuk duhet të përdorin asnjë fjalë apo rrokje që ngjason me emrat e ndaluar. Përsa i përket aspekteve të tjera të ligjërimit femëror, Lakoffi vuri re përdorimin e formave të kërkesës jo të drejtpërdrejtë (A mund të mbyllni derën?) dhe gramatikës korrekte (I will not në vend të ain t), gjë që i bën ato të duken më të sjellshme. Është vënë re se në shumë komunitete ligjërimore, folësit femërorë përdorin më shumë forma prestigji sesa folësit meshkuj. Format e prestigjit duket se ushtrojnë një influencë më të madhe mbi gratë sesa tek burrat. Megjithatë, gratë janë më të ndjeshme ndaj përdorimit të formave të prestigjit të lidhura me statusin, ndërsa burrat janë më të ndjeshëm ndaj formave vernikulare, që shprehin solidaritet, vlera të lidhura tradicionalisht me maskulinitetin. Folëset femra në Norwich përdorin më shumë variantin e prestigjit sesa variantin e stigmatizuar të burrave. Gratë përdorin komplimente më shumë se burrat dhe janë më të sjellshme se burrat edhe në ligjërim, ku përdorin forma për të kërkuar falje apo shprehje të sjellshme. Nga ana tjetër, ndryshimi në gjuhën femërore dhe mashkullore te gjuhët europiane përfshin dallime gjinore preferenciale, që dmth, ndërkohë që ka dallime mes gjuhës së meshkujve dhe femrave, nuk ka forma të lidhura ekskluzivisht me një gjini, por ekziston një tendencë për gratë dhe burrat që preferojnë një formë të caktuar. 63

64 Përmbledhje e Kreut I Kreu i i parë i këtij punimi i titulluar Diversiteti gjinor është konceptuar në formën e një sinteze të gjerë të materialeve teorike dhe këndvështrimeve të ndryshme në lidhje me diversitetin gjinor, duke e ndarë në katër pjesë. Në kreun e parë të punimit u përpoqëm të shpjegojmë dallimet gjinore në lidhje me rolin social që kanë burrat dhe gratë në shoqëri. Gjithashtu, u munduam të tregojmë se gjinia luan një rol të rëndësishëm edhe në ndryshimin mes gjuhës se femrave dhe meshkujve. Në pjesën e parë parashtrohen ide të përgjithshme mbi seksin dhe gjininë, ku theksohet se rolet gjinore nuk janë të njëjta në të gjithë botën. Çdo shoqëri ka pritshmëri të caktuara për burrat dhe gratë, si dhe zhvillon mënyra të formimit të njerëzve që iu afrohen këtyre pritshmërive. Ndërkohë, të gjithë kërkuesit në fushën e gjinisë bien dakord se burrat dhe gratë vijnë nga nën-kultura sociolinguistike të ndryshme, për këtë edhe të folurit femëror e mashkullor paraqesin interes në fushën e studimeve gjuhësore, të cilat e kanë zanafillën që nga retorika dhe oratoria e lashtë e mesjetare, të zhvilluara sidomos gjatë shekujve XIX dhe XX me veprat e Jespersen-it, Labov-it, Lakoff-it, Coates, etj, të cilët vënë në dukje se të folurit e femrave dhe meshkujve ndryshojnë. Dy folës nuk kanë kurrë të njëjtën gjuhë, sepse dy folësit nuk kanë të njëjtën përvojë gjuhe. Gjinia dhe ligjërimi shfaqen së bashku në disa studime dhe analiza. Megjithëse, idetë teorike mbi marrëdhënien mes identitetit gjinor dhe gjuhës po debatohen dhe zhvillohen, është pranuar që kjo marrëdhënie ekziston. Në pjesën e dytë të këtij kreu u trajtuan probleme që kanë lidhje me komunikimin. Fusha e komunikimit është e një rëndësie të veçantë në studimet gjinore, meqënëse shumë nga informacionet dhe njohuritë e të tjerëve vijnë nëpërmjet komunikimit verbal dhe jo verbal, si edhe gjuhës së shkruar. Shumë studiues kanë treguar se diferencat gjinore në modelet e komunikimit përshkojne si sjelljet verbale dhe ato joverbale. Në pjesën e tretë është sjellë një panoramë mbi gjuhën seksiste në sistemin gjuhësor. Çështjet e para mbi gjuhën dhe gjininë mund të gjenden tek teoritë gjuhësore feministe dhe praktikat politike. 64

65 Prej vitesh kritika e studimeve feministe ka vënë në dukje karakterin joneutral të gjuhës, i cili ka shkaqe sociale dhe rrënjë të thella historike. Fakti që pjesa më e madhe e gjuhëve janë maskiliste përcaktohet nga pozicioni mbizotërues që seksi mashkull ka patur në shoqëritë ku fliten këto gjuhë. Gjatë ligjërimit duhet të jemi të kujdesshëm në përdorimin e fjalëve pasi ato i drejtohen një audience. Ne duhet të jemi të kujdesshëm me hamendësimet për përbërjen gjinore. Një përdorues i gjuhës duhet të kujdeset për të shmangur përdorimin e gjuhës seksiste. Thuajse çdo audiencë që i drejtohet mesazhi përmban burra e gra, të cilët mund të ofendohen me fjalë dhe shprehje që përcjellin steriotipe gjinore që fyejnë njërëz për shkak të gjinisë së tyre. Objektiv i kritikave te feministëve është edhe neutralizimi përemëror. Në gjuhën angleze ashtu si edhe në gjuhë të tjera, në rast se i referohemi individualisht një anëtari të një grupi gjinor të përzier, zgjidhja normale është përdorimi i një përemri mashkullor, që si rrjedhojë i referohet edhe burrave edhe grave (he, himself). Edhe pse semantikisht i referohet grupit kur përfshihen edhe burrat edhe gratë, janë të mundshme vetëm format mashkullore. Në anglisht kemi fjalën mankind (njerëzim) që i referohet edhe grave, pavarësisht se ka në përbërje fjalën man. Në shqip kemi përdorim e përmrit ato/ata. Një tjetër problem i trajtuar në pjesën e katërt është lidhja mes gjuhës dhe gjinisë, ku është vënë theksi në faktin se gjuha nuk ekziston veçmas nga përdoruesit e gjuhës; ligjërimi nuk ekziston në mënyrë të pavarur nga folësit. Në kontekste të ndryshme sociale, një individ mund të flasë në mënyra të ndryshme, për më shumë, folësit që ndryshojnë nga njëri-tjetri për shkak të moshës, gjinisë, klasës sociale, grupit etnik, ndyshojnë nga njëri tjetri edhe përsa i përket ligjërimit të tyre. Në lidhje me këtë cështje i jemi referuar autorëve që janë marrë më shumë me studimin e kësaj fushe, të tillë si Weatherall, Holmes, Sunderland. Për të kuptuar më mirë lidhjen mes gjuhës dhe gjinisë u fokusuam mbi steriotipat mashkullorë dhe femërorë, të cilët janë aktorët kryesorë në këtë studim. Burrat në tërësi janë më të prirur të sfidojnë normat gjuhësore dhe të komunikimit sepse ata janë në përgjithësi në pozicione më të fuqishme se gratë. Burrat janë më të prirur të thyejnë një normë sociale të shpërqëndrimit mes të huajve duke përdorur një veprim rruge si fishkëllima sepse e kanë këtë fuqi. 65

66 Gjuha e femrave i afrohet më tepër standardit dhe është e pasur me fjalë që shprehin ngurrime e eufemizma, duke anuar drejt edukatës dhe kortezisë së lartë gjatë aktit të komunikimit, ndërsa e meshkujve më e ashpër, edhe si tregues i fuqisë së tyre. Duke u bazuar në studime të shumta mbi dallimet gjuhësore midis grave dhe burrave, kemi bërë një analizë të tyre duke u nisur nga tre aspekte : ndryshimet morfologjike, ndryshimet sintaksore dhe ndryshimet leksikore. 66

67 KREU I DYTË: LIGJËRIMI MEDIATIK II.1. Komunikimi masiv Komunikimi është një dukuri natyrore, kulturore dhe krijuese. Këto tre karakteristika përkojnë me përfshirjen e njeriut në universin e objekteve, marrëdhënieve ndërindividuale dhe rendeve socio-politike. Kështu, të komunikosh do të thotë të kesh të bësh me objekte, marrëdhënie sociale dhe sisteme politike. Çdo teori komunikimi propozon një përbërje elementësh që për momentin janë të pandashëm: një model shkëmbimi funksional midis njerëzve, një pikëpamje mbi marrëdhëniet e tyre të pushtetit dhe të kulturës, një vizion mbi rendin politik që i bashkon. Në periudhën e shpërbërjes së shoqërive tradicionale të karakterizuara nga një intensitet i lartë i integritetit nëpërmjet fesë, fragmentimi i politikave nacionale nëpërmjet mënyrës së urbanizimit, ndarja e individëve nga mënyrat feudale të prodhimit dhe krijimi i fuqisë punëtore si një produkt i dhanë një hov rritjes së një perspektive të gjerë të masifikimit të shoqërisë duke përfshirë korniza të masës/elitës dhe ato liberal-pluraliste. Këto masa të krijuara kanë nevojë për një mekanizëm të përfshirjes për realizimin e integrimit social. (Holmes 2005 : 21). Komunikimi masiv zanafillon atëherë kur gradualisht, duke nisur nga dekadat e para të shekullit të njëzetë, të gjitha vlerat që transmetohen, u drejtohen gjithnjë e më shumë masave si konsumatore të tyre. Këto masa përbëhen nga individë që konsiderohen jo si individualitete specifike me emër dhe mbiemër të veçantë, por si pjesë e një opinioni të përgjithshëm anonim, shërbehen nga një industri që financohet pikërisht prej këtij konsumi masiv, ku mbi të gjitha, mesazhet, sinjalet, vlerat, kodet e komunikimit, shiten dhe blihen, pra e marrin ose e humbasin interesin sipas vlerës së tyre në tregun masiv, duke prodhuar atë që quhet «kulturë masive», pra një kulturë që konsumohet jo thjesht nga elitat, por nga konsumatori masiv i reklamës, artit, informacionit, etj. Është shumë e vështirë të ndahet si me «thikë» përgjigja e pyetjes: Cila krijoi tjetrën? Krijoi komunikimi masiv shoqërinë masive, apo krijoi shoqëria masive komunikimin masiv? Më drejt ndoshta do të duhej të thoshim se janë dy realitete që kanë lindur dhe janë formësuar në bashkëveprim të ndërsjellë midis tyre. Shoqëria njerëzore sidomos 67

68 duke filluar nga shekulli i njëzetë karakterizohet nga hyrja e masave në mënyrë aktive dhe institucionale në veprimtarinë shoqërore (votimi i përgjithshëm, masivizimi i shkollës, të drejtat individuale, financimi i industrisë nga konsumatori i gjerë, sindikata, etj.,), pra ajo bëhet gjithmonë e më tepër një shoqëri masash, ndërkohë që këto masa e luajnë rolin e tyre për sa kohë ato janë të përfshira brenda modeleve të komunikimit masiv, mediave masive, alfabetizimit masiv, konsumit masiv të të mirave materiale. ( Oliver 2007 : 100) II.1.1 Masmedia Në një kuptim metodologjik të gjerë, shoqëria nuk është veçse komunikimi midis invididëve që e përbëjnë atë. Komunikimi nuk mund të realizohet jashtë matricës kulturore të shoqërisë, ndërsa shoqëria nuk është një substancë e ngurtë, por tërësia e komunikimeve që ndodhin brenda saj. Media konsiston në agjentë të edukimit të masave dhe dënohet për injektim hipodermik të audiencës me propagandë. Ky fakt vihet re qartë në shtypin shqiptar të para viteve 90. Shumica e studimeve empirike tregojnë se njerëzit mendojnë të influencuar nga media. Teoria e shoqërisë së masave shpesh është akuzuar për homogjenizim të vetë formave mediatike. Ligjërimi mbi efektet e supozuara të mediave të komunikimit masiv, mbi sjelljet individuale huazon formën e panikut moral ose atë të bihejvorizmit. Në rastin e parë bëhet fjalë për të denoncuar ndikimin e keq të mediave mbi popullatën, të konceptuar si imituese (mediat përhapin dhunën, shijen e keqe, revoltën ose nënshtrimin), kurse në të dytin për të analizuar në mënyrë klinike ndikimin e pësuar nëpërmjet konceptit të stimulit. (Maigret 2010 : 19). Idea e masmedias, si një zgjatim demokratizues i formave sociale, është paraqitur në traditën marksiste të ideologjisë 2, që e konsideron median si një aparat të fuqishëm 2 Marksizmi është një metodë e analizës socio-ekonomike të publikuar në fund të shek. 19 nga filozofët Karl Marks dhe Fridrih Engels që analizon marrëdhëniet mes klasave dhe konfliktet shoqërore duke përdor një interpretim materialist të zhvillimit historik dhe të pikëpamjes dialektike të transformimit të shoqërisë. 68

69 ideologjik. Ideologjitë janë një koncept i rëndësishëm për studimin mbi median. Media është një bartës i suksesshëm i ideologjisë sepse arrin të kapë një audiencë të madhe. Por media konsiston në një industri, ku produktet blihen dhe shiten. Ndërkohë, në mesin e viteve 40, teoristët kritikë Theodor Adorno dhe Max Horkheimer 3 paraqitën termin e industrisë kulturore, e cila e vendos ndikimin e medias në nivelin e intelektit dhe raporteve të klasës dhe jo në atë të instikteve, duke e lidhur teorinë marksiste tëi deologjisë me analizën e industrisë kulturore, ku çdo produkt standartizohet dhe pasojë kryesore e së cilës është masifikimi i kulturës. Kultura masifikohet nëpërmjet parimeve të transmetimit. Teza e industrisë kulturore ndante me perspektivën liberal-pluraliste idenë se media është një zgjatim i marrëdhënieve sociale. Ndryshe nga perspektivat moderne të Marks-it, industria kulturore është një industri në vetvete e prodhimit të marrëdhënieve të reja sociale nga marrëdhëniet sociale ekzistuese në veçanti ndarja e klasave, por edhe ndarjen e gjinisë, etnisë dhe racës. (Holmes 2005 : 23) Nga ana tjetër, idetë e filozofit, ekonomistit dhe sociologut Karl Marks mbi marrëdhëniet mes fuqisë ekonomike dhe sociale kanë ndikuar në ekonominë, politikën e sociologjinë botërore dhe janë shumë të vlefshme edhe për fushën e medias. Teoria e Marks-it thotë se elita nëpërmjet pushtetit ndikon tek masa. Marks-i mendon se një strukturë e caktuar vepron për të mbështetur këtë pushtet-bazë financiar. Dy mënyrat për të përmbushur këtë qëllim është nëpërmjet mjeteve represive dhe atyre ideologjike. Marksistët e shikonin median si pjesë të strukturës ideologjike të pushtetit - aparati shtetëror ideologjik - dhe pretendonin se media ishte ajo që ndërtonte dhe ruante idetë dhe vlerat që mbështesnin sistemin kapitalist. Ky aparat mund të krijojë një botëkuptim të rremë, besimin në ide dhe vlera si të vërtetë, ndërkohë që ato janë ideologji të ndërtuara që mbështesin këtë pushtet-bazë. (Holmes 2005 : 25) Kjo teori është e vlefshme vetëm nëse përdoret për të analizuar tekstet mediatike. Studiuesit e sotëm të medias shpesh përdorin elementë të teorisë marksiste per të parë se 3 Theodor Adorno dhe Max Horkheimer propozuan se kultura popullore është e ngjashme me një fabrikë që prodhuon të mira kultore të standartizuar filma, programe radiofonike, revista, etj, - që janë përdorur për të manipuluar shoqërine dhe futur atë në pasivitet. 69

70 si media ndikon në marrëdhëniet sociale dhe stilin e jetesës, nëpërmjet aftësisë së tyre për të komunikuar imazhe, tinguj dhe forma të tjera të informacionit rreth e rrotull globit me një shpejtësi të pabesueshme. Një gjë e tillë është shfrytëzuar edhe nga regjimi komunist në Shqipëri, ku organet e shtypit të asaj kohe përdoreshin për qëllime të pushtetit. Në shkrimet e Marks-it, Tocqueville-it, Durkheim-it, Veber-it si edhe të tjerë themelues të sociologjisë mund të gjejmë në mënyrë të drejtpërdrejtë ose të tërthortë shumicën e elementeve të nevojshëm për një analizë komplekse të mediave. Publiku, para së gjithash, përbëhet nga aktorë socialë të pajisur me kujtesë dhe me aftësi kritike, të cilëve u duhet lënë liria e zgjedhjes. Mediat janë vetëm elementë të bashkësisë së madhe shoqërore dhe jo përcaktuese të jashtme të kësaj bashkësie. Mediat meqë lidhin njerëzit, dhe marrin pjesë në kulturë duke favorizuar, dënuar ose stabilizuar pushtetet gjenden në rrjetet e pushtetit por nuk ndërtojnë vetë rrjete pushteti. Kur hodhën bazat e analizës se marrëdhënieve midis individëve, sociologët e parë vendosën njëheresh themelet e studimit të komunikimit ndërpersonal dhe të komunikimit masiv. Bota në të cilën jetojmë nuk shihet si e varur nga një rend hyjnor ose natyror, por përkundrazi si e prodhuar plotësisht nga marrëdhëniet që njerëzit kanë midis tyre. Marks-i e sjell konfliktin në studimin e shoqërive me idenë se konflikti nuk ka të bëjë vetëm me gjëra materiale si mendimet, paraqitjet, imazhet që ne përdorim, po aq sa edhe imponojnë pikëpamje të strukturuara mbi botën (ideologjitë) që në përgjithësi mbështeten nga individë që krijojnë grupe shoqërore. Ndërkohë që Durkheim e vendos theksin mbi nocionin e konsensusit të integrimit social që ai e quan të domosdoshëm, sepse përndryshe mund të shkaktohet një prishje e rendit social që sipas tij përfshin të gjitha dimensionet e jetës kolektive. Për shembull gjuha transmetohet që në lindje e nuk zgjidhet lirisht, ajo është një objekt i një konsensusi logjik, të ushqyer nga detyrimi social, sikurse shumë nga mënyrat tona të të qenit, të menduarit, të vepruarit. (Maigret 2010 : 38) Komunikimi mediatik ishte i destinuar që të kthehej në objekt qendror të shkencave sociale. I tejmbushur me karakteristika që tërhoqën vëmendjen e sociologëve të parë që kërkonin një përkufizim për modernitetin - gjendja e të qenit e individëve në marrëdhënie 70

71 masive dhe në distancë, ndarja në grupe sociale dhe kulturore, njëlloj mbyllje në sferën individuale, sofistikimi teknik, - komunikimi bëhet objekt i një reflektimi për sfidat madhore të botës bashkëkohore. Variablat socio-demografike (gjinia, mosha, besimi fetar, përkatësia territoriale, niveli i studimeve, të ardhurat) të vendosura në marrëdhënie me mediat do të mjaftonin për të përshkruar përmbajtjet (të klasifikuara në gjini, tip shkrimi ose përmbajtje pak a shumë të pasura) dhe praktikat ( popullore, të kultivuara, etj). P.sh në lidhje me ndarjen e publikut në varësi të llojeve të librave, vihet re se shijet e zbuluara nuk respektojnë kufijtë e gjinive letrare. Ka njerëz që zgjedhin romane policore ose spiunazhi dhe veprat historike (këtu është fjala për publikun mashkull dhe në moshë të vjetër), ose ka nga ata qëi bashkojnë romanet sentimentale dhe dokumentarët ose historitë e jetuara (zgjedhje më tepër femërore kjo). Vetë gjinitë janë objekt i zgjedhjeve kontradiktore nga ana e një publiku relativisht homogjen: librat e artit bashkohen me romanet e kultivuar (karakteristikë e grave që nuk punojnë, por që vijnë nga shtresa të pasura) ose në të kundërt, me punimet shkencore dhe teknike (inxhinierë që fitojnë një kulturë letrare ). Shkencat shoqërore e zgjerojnë vështrimin mbi komunikimin duke e nxjerrë atë nga analiza e brendshme e ligjërimeve dhe e akteve ligjërimore, dhe duke marrë në konsideratë aktorët e mundshëm dhe aktivitetet e tyre empirike. Kjo nuk do të thotë se ato kanë akses në një lloj realiteti të menjëhershëm, në një lloj të dhëne bruto, tek e cila nuk do të kishte akses semiotika: nuk mund të shtiremi si njerëz të vërtetë përkundrejt një semiotike që do të ishte e shkëputur nga gjithçka. Ashtu si kjo e fundit, sociologjia dhe historia prodhojnë modele interpretimi të marrëdhënies me tekstin dhe me veprat audiovizive në gjirin e teorive të marrëdhënieve ndërindividuale që kushtëzojnë rezultatet e fituara. Ndërtimi social i komunikimeve kryhet nëpërmjet mjeteve të ndryshme statistikore dhe cilësore, dhe ka të bëjë me rrokjen e konsumimeve, përdorimeve dhe marrjeve. (Maigret 2010 : 51) Por, lexuesit nuk kanë të njëjtat pritshmëri në vende të ndryshme dhe këto pritshmëri i modelojnë gazetat më tepër se sa gazetat modelojnë lexuesit. Georges H. Mead shkruan se Individi është një kafshë e socializuar, përdor një mjet kolektiv, gjuhën, për t u njohur si objekt përpara se të njihet si vetvete. 71

72 Për të kuptuar më mirë marrëdhënien mes gjuhës dhe komunikimit na ndihmon analiza e ligjërimit që është studimi i gjuhës në përdorim dhe që merr në konsideratë mënyrën se si gjuha e shkruar dhe e folur i japin jetë perspektivave të ndryshme sociale, kulturore dhe identitare, ndërsa analiza kritike e ligjërimit ka si qëllim jo vetëm të përshkruajë mënyrën se si funksionon gjuha por të ndërhyjë në çështjet social-politike, të cilat janë forma të tjera të veprimit social me të cilën bashkëvepron gjuha. Si qasje, ajo analizon mënyrën se si zhvillohen, riprodhohen dhe rezistojnë brenda tekstit (të shkruar e të folur) në kontekstin social dhe politik. Ky dimension e bën gjuhën fortësisht të lidhur me ideologjinë dhe pushtetin. Norman Fairclough e ka përpunuar më tej këtë koncept dhe e sheh marrëdhënien e pushtetit me gjuhën në dy këndvështrime. Së pari, ai e sheh pushtetin brenda ligjërimit dhe së dyti si diçka jashtë tij. II.1.2 Gjuha si mjet komunikimi Në shkencat e komunikimit përdoren mjete, koncepte, metoda, të cilat përqëndrohen mbi studimin e kuptimit dhe transmetimit të tij. Ato shpjegojnë se si mund të interpretohen mesazhet që qarkullojnë dhe si i interpretojnë këto mesazhe dhe situata që përdoren për transmetimin dhe interpretimin e kuptimit. Gjuha është mjeti i parë dhe më universal i komunikimit. Është gjuhësia ajo që kryen analiza dhe modelime të gjuhëve. Komunikimi nuk është një aktivitet vetjak. Ai kërkon gjithmonë tjetrin. Prirja e studiuesve të teorisë së informacionit ndaj mjeteve të komunikimit masiv është e motivuar sepse masmediat përmbushin dy funksione: së pari bëjnë të mundur komunikimin e grupeve shoqërore, duke filluar që nga elitat deri te masa e gjerë e njerëzve, së dyti nëpërmjet proceseve pasqyruese dhe emetuese të realiteteve bashkëkohëse, përzgjedhjes dhe përcelljes së tyre në mënyrë interesante, ndikojnë në përcaktimin e spektrit politik, shoqëror, ekonomik apo kulturor. Gjuha si bartës kryesor i informacionit është instrument kryesor i komunikimit. Semiologjia shkrihet me gjuhësinë edhe kjo vetë e parë si shkencë e përgjithshme e komunikimit. Jakobson siguron një model komunikimi që vjen nga modeli matematik i 72

73 këmbimit funksional të mesazhit duke e riformuluar këtë të fundit me terma gjuhësorë. Komunikimi kërkon elemente të tjera përveç dërguesit të mesazhit, mesazhit dhe marrësit, ndërtimi i një kontakti midis njerëzve, prania e një kodi të përbashkët, (ai i gjuhës) marrja parasysh e kontekstit. Pragmatika studion raportet midis gjuhës dhe përdoruesve të saj, si edhe ligjërimeve dhe konteksteve të tyre. Ajo mendohet se shkon përtej studimit të sintaksës dhe semantikës pas zhgënjimeve të shkaktuara nga këto programe të vështira si gjuhësia strukturale, gramatika gjenerative dhe semiologjia e komunikimit masiv. Origjina dhe zhvillimi i saj janë të formave të ndryshme, pra është e vështirë të bëhet një paraqitje e unifikuar. Në kërkimin e një filozofie analitike, dmth të një gjuhe të modeluar në formën e vërtetimeve matematikore, pastaj në dështimin e saj, dhe së fundi në konvertimin e filozofëve në një analizë të gjuhës së zakonshme, mund të shihet vullneti për të kuptuar marrëdheniet që kanë folësit efektivë me gjuhën. Kërkimi psikologjik, sociologjik, ose pedagogjik, përbën një burim të dytë: ekzaminimi i dimensioneve patologjike ose terapeutike të marrëdhënies me gjuhën, ishte zhvilluar tashmë tek Bateson-i ose Watzlowski-u: përkatësia sociale e gjuhës, fakti që mjediset e ndryshme shoqërore janë të pajisura me burime gjuhësore të pabarabarta dhe i përdorin në luftën e tyre për dominim kulturor. (Maigret 2010 : 141) Gjuha konceptohet si e jashtme ndaj njeriut, si autonome, ajo prodhohet nga shoqëria; po ajo aq sa u lejon njerëzve të shprehen, aq edhe u vendos shtrëngesa. II.1.3 Gjuha në media Ashtu sikur agjencitë publike dhe private kanë gjuhën e tyre të brendshme, edhe publiku, njerëzit e thjeshtë, kanë të drejtën e tyre të familjaritetit, pra të përdorimit të një gjuhe të brendshme që zhvillohet brenda familjes, grupeve të ngushta të miqve, mes të afërmve, prindërve dhe fëmijëve, atyre individëve të cilët në besim të plotë me njëri-tjetrin flasin në një mënyrë që nuk është ajo e mediave. Edhe, kjo gjuhë e publikut mbetet e mbyllur brenda vetes, sepse atë e pengon tërësia e normave demokratike që të shfaqet sikurse është në publik. Individi nuk shan dot me rrënjë e me degë, sepse menjëherë rrezikon të ndëshkohet penalisht ose administrativisht për fyerje. Nuk thotë të vërteta të hidhura që i 73

74 di mirë, por që nuk i provon dot, sepse po doli në media me këto informacione përsëri rrezikon të ndëshkohet për falsitet, shpifje etj. Edhe kjo gjuhë e brendshme, familjare e publikut, nuk bëhet dot tërësisht transparente, pikërisht për arsyet e mësipërme ( Lucas 2010 : 326 ). Komunikimi masiv e gjen veten të shprehur te veprimtaria e mediave masive që si industri informacioni janë specializuar kryesisht për të përballuar në tregun e informacionit kërkesën e një publiku masiv për ta marrë këtë informacion. Mediat janë të rëndësishme për shumë arsye, përfshirë fuqinë e tyre të njohur për të përfaqësuar mënyrat e pranueshme sociale të të qënit apo lidhjes me të tjerët, si edhe të shpërndajë, ose zakonisht të mbajë, njohje publike, nderime dhe status grupeve të njerëzve. Ndërkohë, studiuesit po tregojnë një interes në rritje për analizën e gjuhës në media. Ekzistojnë katër arsye praktike dhe parimore për këtë interes. Së pari, media siguron një burim të lehtë hyrjeje të të dhënave gjuhësore për qëllime kërkimore. Së dyti, media është një institucion gjuhësor i rëndësishëm. Prodhimtaria e tyre përbën një pjesë të madhe të gjuhës që njerëzit dëgjojnë dhe lexojnë çdo të ditë. Përdorimi i medias reflekton dhe formëson përdorimin e gjuhës dhe sjelljes në një komunitet të ligjërimit. Së treti, mënyrat ku media përdor gjuhën janë interesante gjuhësisht në mënyrën e tyre, gjë që tregon se sa ndryshe përdoren dialektet dhe gjuhët në reklamim, se si tabloidet përfytyrojnë ligjërimin e lexuesve, ose se si folësit në radio përdorin gjuhën dhe vetëm ndërtojnë imazhe për audiencën e tyre të panjohur. Së katërti, media është një institucion social i rëndësishëm. Ajo është një përfaqësuese e rëndësisshme e kulturës, politikës dhe jetës sociale. Ligjërimi mediatik është i rëndësishëm për atë që përshfaq në lidhje me një shoqëri dhe për atë që ajo kontribuon në karakterin e shoqërisë. Gjuha është parë në përgjithësi si një instrument, madje si instrument themelor, komunikimi. Gjuha e komunikimit sot është një sistem ku universe të ndryshme të saj ndikojnë te njëri-tjetri. Gjuha e mediave ndikohet nga gjuha e institucioneve shtetërore dhe gjuha shtetërore pëson ndikimin e gjuhës dhe qarkullimit të informacionit në media. (Fuga 2008 : ) 74

75 Në fakt, ajo që mbetet si gjuhë publike është zhargoni i mediave, i të folurit të tyre, që mund të quhet shprehja ose i foluri i jashtëm. Është universi i tretë i të shprehurit, ai më pak autentiku. Në media, ku artikulohet gjuha publike, shprehen edhe agjencitë publike ose private, por shprehet edhe publiku i gjerë. Të dyja palët, shprehen atje jo me gjuhën e tyre të brendshme, por me një gjuhë dhe informacione të "censuruara", natyrshëm, të modifikuara, me eufemizma, sipas një deontologjie normative të përcaktuar me kode etike dhe institucionale që kanë zënë në media dhe mbrohen nga ligji dhe etika. Edhe shteti në media, nëpërmjet intervistave, përshëndetjeve, konferencave të shtypit të përfaqësuesve të vet, shfaqet jo sikur është, por sikur duhet të paraqitet para syve të publikut. Edhe publiku në media paraqitet jo ashtu sikurse mendon në të vërtetë, por i duhet ta "përkthejë" gjuhën e vet familjare, të brendshme, intime, në një gjuhë publike, si e folur në prani të "tjetrit", që është publiku tjetër si edhe vetë shteti me normat e tij. Gjuha e mediave edhe në shoqëritë demokratike nuk është "e lirë" të thotë gjithçka. Nuk është një univers që nuk e "përthyen" fjalën. Në fakt është një sistem që funksionon brenda disa parimeve të rregullarizimit të të folurit dhe të të shprehurit, dhe përtej tyre nuk mund të përcjellë dot informacion tjetër. Mediat, sado ta konsiderojnë veten e tyre si mekanizma informacioni, janë të tilla vetëm brenda disa kufijsh të caktuar. Mesazhi atje përcaktohet nga natyra e kanalit që e qarkullon. Është vetë media, shoqëria e sotme e informacionit, që përcakton se çfarë mund të transmetojë ose çfarë e ka të pamundur të transmetojë. (Fuga 2010 : 158) Informacioni mediatik është një "gjuhë" ku përkthehet si gjuha e brendshme e agjencive publike, ashtu atje "përkthehet" edhe gjuha e individëve të thjeshtë, shprehur në mjediset e tyre intime. Bota e mediave klasike kërkon ta uniformizojë të folurin edhe atë brenda institucional. Hakmerret në një farë mënyre për një gjuhë institucionale, që kur bën shfaqjet e veta në publik tregon sesa larg është ajo nga çka ka përcjellë media. Sulmon edhe gjuhën popullore jo korrekte në Internet, në rrjetet sociale, duke synuar kodifikimin ligjor të shprehjes në mediat e reja. Synimi është për t'i sjellë këto dy lloje shprehjesh te i foluri publik që përdor ajo vetë. Përndryshe, media klasike e ndien se konkurrohet në mënyrë të rëndë nga Interneti, nga komunikimi i atjeshëm, jo thjesht se mund të jetë më i shpejtë ky 75

76 i fundit, por sepse, sikurse del, mund të jetë edhe një i folur më autentik, më afër aktorëve të komunikimit. Diskursi mediatik është tepër konkret dhe ka një terminologji të vetën modeste, si një pleksje termash të marra pjesërisht nga fjalori politik i së kaluarës, pjesërisht të huazuar nga kultura liberale politike anglosaksone të kohëve klasike, ndërsa pjesa tjetër ndërtohet në mënyrë metaforike nëpërmjet kuturisjeve të guximshme autodidakte. Gjuha dhe mendimi i shprehur në mediat e kohës ndikojnë reciprokisht te njëri-tjetri. Këtu flasim për gjuhën e shprehur me fjalë dhe jo për gjuhën vizive të mediave të imazhit, për të cilën lind nevoja të bëhet një trajtesë tjetër. Janë po ato norma që rregullojnë parashtrimin e mendimeve në shtyp, që veprojnë edhe mbi fjalët. Në shtypin dhe mediat e kohës qarkullojnë vetëm ato fjalë që shprehin një përmbajtje krejt të përcaktuar dhe të unifikuar politike. Por, nga ana tjetër, edhe çdo mendim i shprehur në media apo në shtyp posaçërisht, do të ketë ne shërbim të vet vetëm një fond shumë te përcaktuar fjalësh, që do të përbëjnë kodin bartës dhe transmetues të tij. Kur shprehemi kështu, në radhë të parë kemi parasysh ato mesazhe që kanë natyrë politike, shoqërore apo që kanë të bëjnë me ideologjinë e kohës, që në fakt sundon çdo gjë. (Fuga 2010 : ) Në shtyp, gjuha, veçanërisht leksiku i gjuhës politiko-shoqërore, i nënshtrohet një rregullsie themelore. Në mënyrë të njehsuar, shtypi dhe mediat në përgjithësi përdorin pak a shumë të njëjtin fond fjalësh a termash lidhur me një fushë të caktuar. Kjo fushë mund të jetë sistemi politik, marrëdhëniet ndërkombëtare, ekonomia, etika etj. Fjalët e marra si kod komunikimi lejojnë të shprehen vetëm ato mendime, ato mesazhe që janë në përputhje me ideologjinë në fuqi. Pra, kemi një unifikim si të kodit të fjalëve, ashtu dhe të mendimeve të shprehura nëpërmjet tyre. Në media përdoren mjete gjuhësore që përfshihen në leksikun politik e shoqëror të gjuhës shqipe. Gjatë këtyre dhjetëvjeçarëve të fundit në leksikun politik e shoqëror të shqipes janë vërejtur mjaft prurje a njësi të reja me interes të vecantë nga ana sasiore e cilësore. Gjithnjë e më shumë ai po pasurohet dhe po fiton një epërsi mbi tërë leksikun e shqipes standarde. (Samara 2008 : 7-15 ) 76

77 Analiza e gjuhës në media bëhet duke marrë në konsideratë ndikimin e faktorëve gjuhësore lidhur ngushtë edhe me faktorët jashtëgjuhësorë të cilët kanë shoqëruar zhvillimet gjuhësore nga njëra etapë në etapën tjetër të historisë së shqipes. Ky leksik ka një përmbajtje të veçantë shenjuese (denotative) dhe ngjyrimore (konotative), me terma dhe karakter shprehës-emocionues. Në këtë leksik përfshihet dhe një pjesë e nomeklaturës përkatëse terminologjike me strukturë një fjalëshe ose togfjalëshore që përdoret shpesh në publikistikë, në median e shkruar dhe elektronikë. II.2. Karakteristika të përgjithshme të shtypit shqiptar Komunikimi masiv, kryhet nga agjenci komunikimi që janë të specializuara për këtë funksion. Ato transmetojnë dhe marrin mesazhe që ndërtojnë hapësirën publike të komunikimit, përtej kufijve individualë, familjarë apo intimë, dhe i drejtohen një audience e cila konsiderohet e hapur për gjithkënd. Në punimin tonë jemi fokusuar në artikuj të marrë nga shtypi shqiptar në periudhën e para dhe pas tranzicionit. Ky shtyp ka karakteristikat e tij të ndikuara edhe nga koha në të cilën ai u zhvillua. Marrja e pushtetit nga ana e komunistëve më 28 nëntor 1944 krijoi një situatë krejt të veçantë për shtypin shqiptar. Regjimi i ri e filloi sundimin e tij të gjatë në Shqipëri, duke ndaluar botimin e çdo organi alternativ të shtypit. Regjimi komunist u tregua shumë i ndjeshëm ndaj mediave dhe që në fillim ngriti një sistem mediatik të kompletuar dhe të fuqishëm, i cili plotësonte nevojat e tij propogandistike. Në vijim të traditës së shtypit të periudhës së luftës, në gazetat e pasçlirimit, si organizatorë e redaktorë hynë revolucionarë të ardhur nga radhët partizane, shumica të rinj, djem e vajza me arsim të mesëm ose me 2-3 klasë gjimnaz. Por, me organet e shtypit u morën dhe disa intelektualë, që kishin zëvendësuar elitën e vjetër të gazetarëve të cilët ose ishin në burg ose kishin kërkuar strehim politik në Perëndim. 77

78 Figure 1. Gazeta të periudhave të ndryshme E njëjta gjë ndodhi me shtypin kulturor, ku brezi i vjetër i shkrimtarëve dhe gazetarëve u zëvendësua me shkrimtarë të rinj me formim markist. Në historinë e gazetarisë shqiptare janë të shumtë emrat e gazetarëve të dënuar sepse shkelën parimet e partisë. Në vitin 1974 botoheshin 20 gazeta me një tirazh vjetor prej 60 milionë kopjesh në vit, si edhe 40 revista me një tirazh prej 50 milionë kopjesh në vit. Perveç gazetave botoheshin edhe disa revista. Përsa i përket zhvillimit të shtypit pas viteve 90, duhet të nënvizojmë numrin e madh të gazetave dhe revistave që janë krijuar, shumica e të cilave nuk kanë ndonjë tirazh të madh dhe nuk qëndrojnë për një kohë të gjatë në treg. (Fevziu 1996 : 39) Shfaqja dhe zhdukja e gazetave është shoqëruar edhe me paqëndrueshmërinë e pozicionit të titujve që kanë arritur të mbijetojnë në treg. Por tanimë në vend duket një farë 78

79 stabilizimi i tregut të shtypit që ka të bëjë me faktin se të paktën disa gazeta janë shndërruar në gazetat më të rëndësishme të shtypit të shkruar në Shqipëri. Nga ana tjetër, një prej tipareve kryesore të medias në Shqipërinë pas komuniste të periudhës së parë të tranzicionit është se të gjitha partitë politike që kanë mundur të themelojnë një organ shtypi dinjitoz dhe me interes për lexuesin kanë arritur të mbijetojnë. Politizimi i madh i shtypit është gjithashtu një fakt i dukshëm në jetën mediatike të shoqërisë shqiptare paskomuniste. Organe të ndryshme të shtypit u bënë vegla të partive, të cilat i përdorën për arritjen e qëllimeve të tyre. II.2.1 Shtypi shqiptar para viteve 90 Gjatë periudhës së komunizmit, tirazhi i gazetave u rrit ndjeshëm. Gazeta me tirazhin më të madh ishte Zëri i Popullit që shkonte në 100 mijë kopje në ditë, por edhe gazetat e tjera botoheshin me një tirazh të lartë. Rritja e tirazhit më tepër sesa rritja e nivelit të shtypit shpjegohej me politikat që ndiqeshin nga regjimi komunist për përhapjen e shtypit. Figura 2. Zëri i Popullit : 16 shtator Nr

80 Në harkun e kësaj periudhe shtypi shqiptar ka qënë subjekt i ndryshimeve të rëndësishme të cilat kanë ndikuar në mënyrën e të shkruarit të gazetarëve. Gjatë periudhës komuniste shtypi ishte i kontrolluar tërësisht nga regjimi totalitar. Kryesisht kishte një numër të madh të gazetarëve meshkuj, dhe shumë pak femra. Në këtë periudhë u ndalua botimi i të gjitha revistave dhe gazetave që dilnin para pushtimit fashist, duke përfshirë edhe revista të njohura kulturore dhe fetare, si edhe gazetat e revistat që botoheshin jashtë vendit, nuk u lejuan te hynin në Shqipëri. Qeveria komuniste ndërkohë ndaloi edhe botimin e organeve të reja të shtypit, që nuk kontrolloheshin nga qeveria. De facto, që prej nëntorit të vitit 1944 në Shqipëri nuk ekzistonte e drejta e pronësisë private mbi shtypin, ku ndaloheshin të gjithë privatët: organizatat, entet, bibliotekat, shtëpitë e kulturës të prodhonin ose të vinin në qarkullim çdo lloj botimi. Me zhdukjen e pronësisë private mbi median, shtypi humbi çdo mundësi për t iu shmangur kontrollit të shtetit. Gazetat, revistat apo radiot e reja që u shfaqën pas nëntorit të vitit 1944, ishin ose në pronësi të shtetit, siç ishte Radio Tirana, ose në pronësi të Partisë Komuniste apo të organizatave që vareshin prej saj. (Fevziu 1996 : 149) Dy gazetat kryesore që u botuan fill pas marrjes së pushtetit nga komunistët - Bashkimi dhe Zëri i Popullit ishin njëra në pronësi të Frontit Demokratik, tjetra në pronësi të Komitetit Qëndror të Partisë Komuniste Shqiptare. Më vonë thuajse të gjitha organizatat dhe institucionet kishin një gazetë ose revistë të kontrolluar prej tyre. 80

81 Figura 3. Zëri i Popullit: 8 qershor Nr. 134 Ndalimi i të gjitha organeve alternative të shtypit dhe ndalimi pronësisë private u shoqërua me krijimin e strukturave për kontrollin e rreptë të shtypit nga çdo ide apo mendim që binte në kundërshtim me vijën e partisë në fuqi. Formalisht regjimi deklaronte lirinë e shtypit, madje kjo sanksionohej edhe në ligjin për shtypin. Por në mënyrë paradoksale, rastet e parashikuara me ligj ishin të tilla që e kufizonin lirinë e shtypit. Megjithatë asnjëherë regjimi komunist nuk e pranoi ekzistencën e censurës. Por në të vërtetë censura ekzistonte dhe madje vepronte me egërsi të madhe. 81

82 Partia Komuniste kishte dhënë urdhra sekretë që në ditët e para të marrjes së pushtetit që të ngrihej Komiteti i Agitpropit (Komiteti i Agjitacionit dhe Propagandës), i cili do të shtrihej në gjithë Shqipërinë. Fill pas kësaj ky komitet e filloi punën duke vënë nën kontroll gjithë mediat e vendit. Një vit më vonë u dërgoi një urdhër komiteteve rajonale, në thelb të të cilit kërkohej shndërrimi i mediave në organe të propagandës komuniste dhe gjithashtu përcaktoheshin procedurat e vënies së tyre nën kontroll. Ky institucion duhej të kujdesej që në shtyp të trajtohej drejt çdo çështje politike dhe që të zbatohen në shtypin e terrenit të tij direktivat e shtypit qëndror. Ai vendos se çfarë artikujsh do të vihen në shtyp; ku do të vihet theksi dhe çfarë duhet të vihet dhe çfarë të mos vihet në dukje. Kontrolli i mediave vazhdon gjatë gjithë periudhës së sistemit komunist, pavarësisht nga fakti se format e kontrollit u ndryshuan me kalimin e kohës. Gazeta Zëri I Popullit, si organ parësor i shtypit, për çdo gjë dhe për gjithçka drejtohej në mënyrë operative nga funksionarë të lartë të partisë-shtet. Pak nga pak për shkak të kontrollit, presionit dhe terrorit të ushtruar nga strukturat e partisë dhe të sigurimit të shtetit, u krijua një klasë e nënshtruar gazetarësh që zbatonin në mënyrë fanatike politikën e Partisë Komuniste. Parimi i tyre kryesor etik u bë autocensura. Në momentin që mblidhnin faktet në terren apo në momentin që i hidhnin në letër shkrimet e tyre, ata e dinin çfarë duhej thënë e çfarë nuk duhej thënë; çfarë i pëlqente dhe çfarë nuk i pëlqente partisë; çfarë ishte dhe çfarë nuk ishte politikisht korrekte. Edhe lexuesi shërbente si një mjet presioni ndaj gazetarëve. Shumica e lexuesve ishin besnikë politikë të partisë dhe qenë aq të indoktrinuar politikisht dhe ideologjikisht, sa mund t i kapnin shmangiet ideologjike të gazetarëve dhe mund të ankoheshin për këtë në rubrikën Letra nga populli, që nuk mungonte në asnjë gazetë. 82

83 Pasi u vunë nën kontrollin e rreptë të shume strukturave partiake e shtetërore, mediat komuniste u shndërruan nga instrumente të informimit të publikut në instrumente të propagandës së partisë. Vënia e mediave në shërbim të propagandës i shmangu ato nga funksioni i tyre informativ. Mediat e periudhës komuniste shfaqnin gjithnjë e më pak respekt për faktet dhe për paanshmërinë e raportimit të tyre dhe përherë e më shumë respekt për ideologjinë marksiste. Në zhargonin komunist shtypi cilësohej shpeshherë si mjet dhe si armë. Ky cilësim ishte në përputhje me realitetin e mediave në Shqipëri, pasi ato qenë shndërruar vërtet në instrumente të propagandës komuniste dhe në armë për zhdukjen e fjalës së lirë. Mediat shqiptare filluan të riorganizohen tërësisht sipas modelit sovjetik. Zëri i popullit ishte një imitim i gazetës sovjetike Pravda dhe zinte të njëjtin pozicion në median shqiptare si Pravda në median sovjetike. (Fuga 2008 : 36) Përveç rubrikës së jetës së partisë, të problemeve më kryesore politike e ideologjike, Zëri i popullit trajtonte në rrafsh të gjerë dhe në tërë anshmërinë e tyre larminë e çështjeve të jetës së përditshme të brendshme e ndërkombëtare. Shkrimet që botoheshin në faqet e gazetës kryesore, kishin karakter direktiv, si për strukturat e partisë, ashtu edhe për ato të shtetit; për organizmat ekonomikë, të kulturës, si edhe për organizatat shoqërore. 83

84 Figura 4. Zëri i Popullit : 11 janar Nr. 15 Tirazhi i gazetës Zëri i popullit shkonte në rritje, gjë që vinte dhe nga fakti se kuadrot e partisë dhe anëtarët e saj ishin të detyruar të abonoheshin, ndërsa tirazhi i gazetës Bashkimi shkonte drejt rënies. 84

85 Shtypi shqiptar i periudhës komuniste ishte një imitim e kopjim i shtypit sovjetik, si nga tematika e trajtuar, ashtu edhe nga organizimi i rubrikave deri dhe në paraqitjen grafike. Krijimi i mediave sipas modelit sovjetik ishte një nga përparësitë e regjimit komunist të Enver Hoxhës. Sipas modelit sovjetik media shqiptare ngriti gjithashtu një rrjet bashkëpunëtorësh vullnetarë,shumica punëtorë që kishin si detyrë të sillnin informacione nga terreni. (Idenë e përgatitjes së bashkëpunëtorëve vullnetarë e pati hedhur Stalini në një fjalim të mbajtur ne vitin 1923). (Boriçi, Marku : ) II.2.2 Shtypi shqiptar pas viteve 90 Përpara ngjarjeve të dhjetorit 1990 që sollën përmbysjen e komunizmit në Shqipëri, ishin dukur shenja të hapjes së shtypit shqiptar. Raste të botimit të disa shkrimeve, ku mbahej një qëndrim kritik përkundër konformizmit të zakonshëm të shtypit komunist, ishin shfaqur në gazetën Bashkimi, e cila gjatë viteve botoi një cikël artikujsh për ekonominë dhe ku për herë të parë pranohej publikisht ekzistenca e inflacionit, kërkohej decentralizimi i ekonomisë, kompetencave të organeve shtetërore dhe organizmave ekonomikë në bazë e bëhej thirrje për alternativa e zgjidhje të shpejta. Në momentin kur filloi lëvizja studentore në prag të viteve 90, presioni dhe kontrolli mbi shtypin komunist ishte shtuar së tepërmi. Një grup gazetarësh, të frymëzuar nga grevat e studentëve krijuan gazetën e parë opozitare në Shqipëri që pas vitit Rilindjen Demokratike, e cila u pasua nga mjaft të tjera. Shtypi i ri pluralist lindi më 5 janar 1991, kur doli numri i parëi kësaj gazete opozitare, organ i Partisë Demokratike. Gazeta e re u shfaq si zëdhënëse e fillimit të një epoke shpresëdhënëse të një sistemi të ri politik e shoqëror dhe paralajmëronte lindjen e masmedias së lirë. Pas Partisë Demokratike, në Shqipërinë e viteve 90 u krijuan shumë parti të tjera, organizata e shoqata të lira, shumica e të cilave nisën të botonin gazetat dhe revistat e tyre, ndërkohë që filluan të dilnin dhe gazeta të pavarura. 85

86 Ajo që ndodhi në Shqipëri në gazetarinë shqiptare të periudhës së viteve 90 tregon vetëm faktin që disa gazeta e gazetarë i nuhatën dhe i kuptuan më shpejt mesazhet që përcillnin zhvillimet në vendet e lindjes. Krahas numrit të gazetave dhe revistave të reja që rritej dita ditës vazhdonin të botoheshin edhe gazetat e kohës së komunizmit. Shtypi i ri pluralist ndikoi ndaj këtyre organeve të trashëguara nga regjimi i vjetër për ndryshime rrënjësore duke bërë që ato të fitonin një pavarësi më të madhe nga ishorganizatat, pronë e të cilave ishin derisa u botuan si gazeta të pavarura, me përjashtim të gazetës Zëri i Popullit, që mbeti organ i Partisë Socialiste. Ndryshimet në shtypin qëndror u pasqyruan edhe në disa gazeta lokale. Gjatë viteve në Shqipëri u botuan 270 gazeta e revista. Këtë periudhë e ndajmë në dy faza: Faza e parë: , ku u krijua një sistem i plotë i shtypit, ku mbizotëronin mediat partiake që fillimisht ishin pronë e partive ose shoqatave të reja. Faza e dytë: filluan të mbizotëronin gazetat dhe revistat e pavarura. Tregu i shtypit shqiptar i ngjan një peizaizhi që ndryshon nga viti nga vit, edhe nga muaji në muaj dhe gjatë këtij ndryshimi shfaqen tituj të rinj, ndërkohë që zhduken me shpejtësi tituj të tjerë. 86

87 Figura 5. Zëri i Popullit : 9 nentor Nr. 264 Kështu, në vitin 1997 në Shqipëri botoheshin 12 gazeta të përditshme dhe deri më sot vetëm disa prej tyre kanë arritur të mbijetojnë. Kjo situatë e ka shoqëruar shtypin shqiptar gjatë gjithë viteve të tranzicionit dhe sot nga 28 gazetat e përditshme që botohen, vetëm tre prej tyre (Rilindja Demokratike, Zëri i Popullit, Sporti shqiptar) janë në qarkullim që prej vitit 1991, ndërkohë që gazetat e tjera të botuara në vitin 1991 janë zhdukur nga qarkullimi. Në përgjithësi gazetat e përditshme janë një përzierje e gazetave të tipit gjeneralizues dhe gazetës popullore. Nga katër gazetat e përditshme që mbizotërojnë tregun shqiptar, tre prej tyre kanë tirazhin më të madh në treg, të cilat janë gazeta të tipit gjeneralizues. Ndërkohë gazeta tjetër më e madhe në vend është një përzierje e të dy llojeve. 87

88 Përveç këtyre gazetave, në Shqipëri ekzistojnë edhe gazeta të tjera informative të përgjithshme që janë përzierje të dy llojeve, ndërsa pjesa tjetër e shtypit përbëhet nga gazeta opinioni dhe gazeta të specializuara. Zhvillimi i shtypit në vendin tonë është i dukshëm në krahasim me disa vende të tjera të Bashkimit Europian. Shqipëria, edhe pse një vend i vogël me rreth 3,5 milionë banorë, ka një numër pak a shumë të lartë gazetash të përditshme në treg. Gazetat e përditshme informative janë titujt më të rëndësishëm në tregun e shtypit shqiptar. Nga informacionet vëndin kryesor e zënë lajmet politike. Gazetat e përditshme të opinionit janë gazetat e partive politike. Ky lloj shtypi i drejtohet një lexuesi që është njëkohësisht edhe pjesë e anëtarësisë militante të partive dhe strukturave të tyre organizative. Nga pikëpamja profesionale shtypi i gazetave të opinionit në Shqipëri shihet me dyshim si nga lexuesi, ashtu edhe nga profesionistët e mediave, pasi është shumë subjektiv dhe pjesa më e madhe e shkrimeve janë me karaktet militant e propagandistik. Edhe nga pikëpamja etike ky shtyp paraqitet me shumë probleme, pasi informacionet e botuara në këto gazeta janë të rreme ose të manipuluara, në pjesën më të madhe janë të konceptuara si akuza politike, madje shpeshherë gazetarët shkruajnë sipas udhëzimeve që marrin nga strukturat drejtuese të partive. Gjuha e përdorur në shtypin e opinionit është e ashpër, denigruese dhe ka si qëllim kryesor diskreditimin e kundërshtarit politik. Ky shtyp funksionon sipas një logjike dikotomike bardhë-e zi, i mirë-i keq, ku gjithmonë e keqja mishërohet te kundërshtari politik. Në këtë drejtim shquhet gazeta e Partisë Socialiste, Zëri i Popullit. Vitet e fundit këto gazeta kanë ulur agresivitetin e tyre dhe kanë kaluar një proces moderimi gradual. Por megjithatë ato kanë shumë pak ndikim në publik. (Boriçi, Marku 2010 : ) 88

89 II.3. Ligjërimi mediatik në diktaturë dhe në demokraci Ligjërimi publik, për fat të keq, zotërohet nga ligjërimi politik. Diskursi është një bashkësi tekstesh të shkruara apo të folura, të cilat lidhen mes tyre për nga tema, mënyra e nyjëtimit, kontekstet ku përdoren dhe subjektet që i përfitojnë, dhe që dallojnë nga ligjërimi publik, që konsiston në tërësinë e diskurseve të tilla të konsumuara publikisht. (Ollivier 2007 : ) Gjuha e përdorur në media në periudhën e marrë në studim ka tipare përcaktuese që janë karakterizuar nga ndryshimet e mëdha gjuhësore dhe jo-gjuhësore që kanë ndodhur në këtë periudhë. II.3. 1 Ligjërimi mediatik në diktaturë Në ligjërimin mediak në diktaturë mesazhet janë unifìkuar ideologjikisht dhe kjo sjell edhe një ngurtësim të gjuhës. Shpesh është marrë në analizë se çfarë dëmi i ka sjellë totalitarizmi ideologjik larmisë së kulturave politiko-shoqërore duke sjellë si pasojë cungimin e pasurisë intelektuale të shoqërisë. Por ndërkaq nuk vlerësohet sa duhet një dëm tjetër që lidhet kryekëput me varfërimin e gjuhës. Kjo e dyta është edhe më e rëndësishme, meqë edhe kur një komb është i lirë të shprehë çka dëshiron, ai nuk mund ta bëjë këtë aq mirë, sepse i duhet të gjejë mjetet gjuhësore shprehëse, çka nuk është e lehtë. Unifikimi i terminologjisë gjuhësore do të thotë, ndër të tjera, që përdoret vetëm një tërësi normative fjalësh, duke përjashtuar prej universit të saj çdo fjalë tjetër që shndërrohet në tabu, ndalohet. Fjalët e caktuara hyjnë menjëherë në përdorim mediatik si një lloj rrjeti terminologjik dhe po kështu, njëherazi, mund të dalin që andej. Kjo rregullsi vepron në disa nivele. Shtypi, mediat, botimet, shkolla, sistemi i edukimit etj., në një çast të dhënë ofrojnë vetëm një univers te caktuar terminologjik për të 89

90 shprehur mesazhe të ndryshme, realitete të caktuara shoqërore dhe nisin të përjashtojnë nga qarkullimi komunikues të gjitha shenjat e tjera linguistike rivale. Në këtë mënyrë, pasi bëhet ky "spastrim" gjuhësor, mbështetur te një ideologji dhe strategji politike e caktuar, brezi i ardhshëm nuk zotëron veçse këtë fond leksikor që ka pasur si "trashëgimi" nga paraardhësit e vet. Në këtë mënyrë edhe fusha e tij e mendimit do të mbyllet vetiu vetëm brenda kornizës së ngushtë autoritare që ka trashëguar. Në këtë mënyrë, ndodh një ndryshim rrënjësor. Brezi në fjalë nuk kufizohet dhe nuk shtypet thjesht nga ndonjë strukturë pushteti në aftësitë e veta shprehëse, ne mënyrën se si mendon, në mënyrën e përdorimit të aftësive shprehëse që zotëron. Këtë e ka pasur brezi paraardhës. Ai është përballur me pushtetin dhe gradualisht ka humbur, ka lëshuar terren. Kurse brezi pasardhës diktohet nga vetë gjuha që ka në përdorim. Nuk e kupton aq shumë shtypjen politike që i vjen nga censura e institucioneve, sepse ai është i kufizuar më së pari në gjuhë, pëson shtypjen e pakuptueshme të universit gjuhësor. Edhe po t'i japësh lirinë, individi që sapo ka dalë nga kjo konjukturë linguistiko-politike, nuk ka ndonjë gjë të madhe të re për të shprehur. Përpara se ta bëjë këtë, i duhet të modifikojë, transformojë e pasurojë gjithë strukturën e kodit terminologjik që ka në përdorim. Shoqëria totalitare, por jo vetëm ajo, sado që këtu shtypja është e pakrahasueshme dhe më antidemokratike se kurdoherë tjetër, nuk kontrollon thjesht dhe drejtpërdrejt mendimin e qytetarëve të vet, çka do te ishte një ndërmarrje shumë e vështirë për tu realizuar. Ajo kontrollon më së pari mekanizmin e prodhimit të fondit leksikor të gjuhës që përdoret në media. (Gauntlet 2008 : 46) Ndodh, po ashtu, edhe procesi i çnatyralizimit të gjuhës shqipe në shtypin e shkruar dhe në mediat në përgjithësi. Gjuha e shtypit politizohet dhe varfërohet jashtëzakonisht shumë në krahasim me shqipen letrare dhe gjuhën e pasur të kulturës popullore. Sloganet ideologjike, citatet, termat e thata politike dhe ekonomike nisin të bëhen mjetet më të parapëlqyera të shprehjes në shtyp. Herë-herë, shkrimet kanë tonin e urdhrave zyrtarë të komunikuar nga eprorët vartësve. Personaliteti dhe stili i gazetarit e humbasin jashtë mase shprehjen e tyre brenda gjuhës standarde të gazetës. Nuk është më gazetari që shkruan si subjekt i veçantë, përkundrazi, është gazetari që shfaqet si Individ i Përgjithshërn. Nuk ka më hipoteza, hamendje, opinione personale te gazetarit. Si rregull, asnjë shkrim nuk shkruhet në vetën e parë. Zakonisht përdoren përemrat vetor "ai", "ajo", 90

91 "ata", "ne". Në media humb mundësia per të shprehur opinione personale apo për të komunikuar drejtpërdrejt me lexuesin, dëgjuesin apo spektatorin. Nuk ka më pothuajse fare "ti", "ju". Humbasin shprehjet që tregojnë mundësitë e realizimit ose jo të diçkaje. Nuk ka më pothuajse fare shprehje, si: "mundet", "ndoshta" etj. (Fuga 2010 : 157) II.3.2. Ligjërimi mediatik në demokraci Duket se demokratizimi i masave nuk mund të ishte i mundur pa zhvillimin e medias. Për një periudhë prej rreth pesëdhjetëvjeçare ( ), rritet vëllimi i fjalëve e i termave të leksikut në media, si rezultat i filozofisë dhe metodologjisë marksiste. Ndërkohë që pas viteve 90 ky leksik po pasurohet, ripërtërihet e po rinovohet. Sot vërejmë një rregullsi më të madhe në rrafshin paradigmatik dhe sintagmatik, sidomos nga ana fjalëformuese, ku gjejmë edhe çerdhe të tëra me fjalë të cilat kanë temë prodhuese e motivuese a rrënjë të njëjtë. (Samara 2008 : 12 ) Leksiku i përdorur në media sot po zhvillohet e fuqizohet, duke mundësuar shtresëzimin e tij dhe përzgjedhjen e mjeteve të përshtatshme leksikore për këtë stil për t u përgjigjur drejtpërdrejt nevojave që shtron para gjuhës zhvillimi i shoqërisë dhe i mendimit, krijimi dhe zgjerimi i tipave të caktuar semantiko-strukturorë. Është e vërtetë që leksiku dhe terminologjia zhvillohen vazhdimisht në çdo periudhë historike, po ka megjithatë epoka ose ngjarje dhe kthesa të rëndësishme, kur krahas ndryshimeve të vrullshme të organizimit shoqëror vihen re edhe ritme më të mëdha të ripërtëritjes së fjalorit (Holmes 2006 : 22) Pas viteve 90 kemi një rritje të aftësisë dhe forcës shprehëse të gjuhës në media. Gjuha në media analizohet si një nga mjetet gjuhësore gjithnjë në lëvizje e në zhvillim të vazhdueshëm (në përmbajtje e strukturë), të kushtëzuar nga faktorë të brendshëm e të jashtëm. Duke qënë se fjalët e termat e ligjërimit mediatik kanë përmbajtje e ngjyrim me karakter politiko-shoqëror, studimi dhe trajtimi i tij në këtë punim nuk mund të bëhej pa e vështruar të lidhur ngushtë me faktorët sociolinguistikë. 91

92 Gazetarët më të mirë shqiptarë të kohës komuniste e kritikojnë hapur gjuhën krejt të zyrtarizuar e në mospërputhje të hapur me gjuhën popullore, që tashmë mbizotëron në shtyp dhe në media. Pas viteve 90 gjuha është më e hapur ndaj strukturave gjuhësore, fjalëve të huaja dhe fjalëve shprehëse. 92

93 Përmbledhje e Kreut II Në kreun e dytë Ligjërimi Mediatik u synua të paraqitej një shtjellim i dukurive të komunikimit dhe masmedias. Në një kuptim metodologjik të gjerë, shoqëria nuk është veçse komunikimi midis invididëve që e përbëjnë atë. Komunikimi nuk mund të realizohet jashtë matricës kulturore të shoqërisë, ndërsa shoqëria nuk është anjë substancë e ngurtë, por tërësia e komunikimeve që ndodhin brenda saj. Fillimisht, ne trajtuam materialet teorike të bazuara mbi teori të ndryshme në këtë fushë, të cilët e kanë trajtuar këtë çështje që nga teoria e shoqërisë se masave deri tek idea se media është një zgjatim i marrëdhënieve sociale. Media, meqë lidh njerëzit dhe merr pjesë në kulturë duke favorizuar, dënuar ose stabilizuar pushtetet gjendet në rrjetet e pushtetit por nuk ndërton vet rrjete pushteti. Kur hodhën bazat e analizës se marrëdhënieve midis individëve, sociologët e parë vendosën njëherësh themelet e studimit të komunikimit ndërpersonal dhe të komunikimit masiv, ku gjuha është parë në përgjithësi si një instrument themelor komunikimi. Duke u nisur nga fakti se analiza jonë bazohet në artikujt e gazetave, në Kreun e Dytë jepet një panoramë të karakteristikave të shtypit të shkruar në periudhën e marrë në shqyrtim, të ndarë në dy periudha : para dhe pas viteve 90. Ndërkohë duhet theksuar se studiuesit po tregojnë një interes në rritje për analizën e gjuhës në media. Ky hulumtim përfshin edhe një krahasim të ligjërimit mediatik në diktaturë dhe demokraci. Në media përdoren mjete gjuhësore që përfshihen në leksikun politik e shoqëror të gjuhës shqipe. Në shtypin dhe mediat e kohës qarkullojnë vetëm ato fjalë që shprehin një përmbajtje krejt të përcaktuar dhe të unifikuar politike. Analiza e gjuhës në media bëhet duke marrë në konsideratë ndikimin e faktorëve gjuhësore lidhur ngushtë edhe me faktorët jashtëgjuhësorë të cilët kanë shoqëruar zhvillimet gjuhësore nga njëra etapë në etapën tjetrën të historisë së shqipes. 93

94 Gjuha e përdorur në media në periudhën e marrë në studim ka tipare përcaktuese që janë karakterizuar nga ndryshimet e mëdha gjuhësore dhe jo-gjuhësore që kanë ndodhur në këtë periudhë. Në ligjërimin mediak në diktaturë mesazhet janë unifìkuar ideologjikisht dhe kjo sjell edhe një ngurtësim të gjuhës. Leksiku i përdorur në media pas viteve 90 po zhvillohet e fuqizohet, duke mundësuar shtresëzimin e tij dhe përzgjedhjen e mjeteve të përshtatshme leksikore për këtë stil për t u përgjigjur drejtpërdrejt nevojave që shtron para gjuhës zhvillimi i shoqërisë dhe i mendimit, krijimi dhe zgjerimi i tipave të caktuar semantikostrukturorë. 94

95 KREU III : DIVERSITETI GJINOR NË LIGJËRIMIN MEDIATIK SHQIPTAR III. 1. Tekstet e shkruara dhe media Mesazhet e teksteve mediatike nuk reflektojnë thjesht realitetin", por në fakt ndërtojnë përcaktime hegjemonike të asaj që duhet pranuar si realitet. Për të kuptuar sesi audienca dekodon tekstet mediatike është e rëndësishme të kuptohet sesi kushtet hegjemonike të këtij dekodimi të nxisim audiencën që të kuptojë ato mënyra të caktuara të preferuara - ato që ndihmojnë në (ri) prodhimin e përcaktimeve hegjemonike të realitetit. Informativiteti është balanca mes të panjohurës dhe të sigurtës, të pritshmes dhe të papritshmes në një tekst. (Olliver 2007 : 29) Në çdo rast, tekstet mediatike, institucionet dhe audiencat kanë ndryshuar, pjesërisht, për shkak të përkrahjes së vazhdueshme të lëvizjeve feministe gjatë shumë viteve. Është e qartë se feminiliteti është përfaqësuar tipikisht në tekstet e rrymës së përgjithshme mediatike. A adresohen ndryshe gratë dhe burrat nëpërmjet teksteve me varietete të ndryshme të përmbajtjes intelektuale dhe emocionale? Për të kuptuar si riprodhohen ideologjikisht ndyshimet gjinore në media, vëmendje i duhet kushtuar mënyrave ku format mediatike të fokusuara tek burrat janë konsideruar normativisht korrektët, ndërkohë që ato për gra janë shënjuar si ndryshe, alternative, margjinale ose me fjalë të tjera si jonormative. Megjithatë sipas Lucas-it, mes kushteve të përgjithshme, marrëdhënieve të pushtetit në botë dhe mesazheve ideologjike që formësojnë tekstet mediatike të cilat i janë shpërndarë audiencës, ekziston një sistem prodhimi i rëndësishëm. Mesazhet dalin nga aktivitete komplekse, me të vërtetë ekstremisht komplekse, dhe shpesh të koordinuara hierarkisht të organizatave mediatike të globalizuara në rritje. Për të patur sukses ekonomikisht, kryeredaktorët dhe në veçanti, publikuesit kanë kohë që e kanë kuptuar se gazetat kanë nevojë të sigurojnë një numër të mjaftueshëm abonentësh të tillë që mund të tërheqin një numër të mjaftueshëm reklamuesish. Në këtë kuadër, nuk është ndoshta e çuditshme që gazetat e hershme në SHBA dhe Mbretërinë e 95

96 Bashkuar (dhe në vende të tjera të industrializuara) ishin kryesisht ndërmarrje mashkullore. Burrat ishin lexuesit më të dëshiruar, kështu që gazetat ishin shkruar që t ju pëlqenin atyre. Supozimi ishte se shkrimtaret femra nuk do të ishin në gjëndje të mbulonin çështje me interes për meshkujt ose të shkruanin në mënyra që burrave do tu dukej tërheqëse. Një logjikë brenda kapitalizmit kërkon që feminiliteti të përcaktohet dhe të ripërcaktohet në mënyra që të jenë financiarisht fitimprurëse. (Carter, Steiner 2009 : 145) Në studimin tonë kemi krijuar një tërësi tekstesh, të cilat janë përzgjedhur në mënyrë që të mundësojnë një panoramë sa më përfshirëse për një periudhë të caktuar. Ky material përbëhet nga tërësia e teksteve të gazetave të marra në shqyrtim dhe të mbledhura sipas parimeve të përcaktuara, duke u fokusuar kryesisht në periudhën Ne i kemi mbledhur këto tekste sipas një standardi të caktuar duke e ndarë këtë periudhë kohe në dhjetë vjeçarë në mënyrë që të sigurojmë një sistem kërkimor të specializuar për një analizë sa më të plotë. Në periudhën e marrë në studim përfshihet edhe periudha e ndërrimit të regjimit politik në Shqipëri, pasi mendohet që transferimet e mëdha politike dhe ekonomike në vend kanë sjellë ndryshime të qënësishme edhe në sistemin gjuhësor. Kjo tërësi tekstesh e përbërë nga artikuj të shtypit të shkruar, është krijuar për të pasqyruar fenomenet leksiko-gramatikore të dallimeve gjuhësore në ligjërimin mediatik. Qëllimi i krijimit të këtij materiali ishte paraqitja e të dhënave gjuhësore në një kontekst real dhe me mundesinë e përdorimit të shumëfishtë të korpusit të krijuar një herë për zgjidhjen e problemeve të ndryshme gjuhësore. Koleksioni i këtyre teksteve siguron një mënyrë të vlefshme të krijimit dhe analizës së të dhënave të shumta. Ky material u jep përgjigje pyetjeve që kemi ngritur në studimin tonë dhe na jep informacion për përdorimin e gjuhës në periudhën e marrë në studim. Meqënëse mund të etiketohet për gjininë e folësit, ky koleksion tekstesh është një burim i shkëlqyer të dhënash sasiore të studimeve mbi dallimet gjinore, p.sh. nëse gratë apo burrat priren të përdorin një term më shumë apo në mënyrë të ndryshme. Përzgjedhja e këtyre artikujve na mundëson grumbullimin e të dhënave të shumta që lejojnë gjithashtu krijimin e rëndësisë statistikore, për të parë nëse këto ndryshime kanë ndodhur në mënyrë rastësore. 96

97 III.1.1. Llojet e teksteve në ligjërimin mediatik Në literaturën gjuhësore, për vetë natyrën komplekse që paraqet teksti që nga vitet 70 e këtej, tipologjitë dhe klasifikimet e teksteve që kanë lulëzuar pothuajse kudo në botë kanë pasur si pikënisje botën gjermanike. (Varfi, Dibra 2005 : 130) Duke u fokusuar në punimin tonë, mund të themi se llojet e teksteve në ligjërimin mediatik kanë karakter informativ. Tekstet informative janë mjaft të ngjashëm me tekstet përshkruese; për to thuhet se kanë një karakteristikë, më shumë: qëllimi i tyre është të pasurojë dijet tona, duke paraqitur elemente (njohuri) që nuk i njihnim. Edhe përshkrimi i qytetit të Shkodrës me kalanë e lashtë të Rozafës, mund të konsiderohet një tekst informativ (në shumë pjesë te tij), pasi, përveç vendosjes thjesht të objekteve në hapësirë (nga hyrja deri ku arrin përshkrimi), teksti na afron edhe informacione konceptuale, si: stemë, portik, bedena, etj.. Sidoqofte tekste informative tipikë janë të tjerë: nga manualet shkollore të konceptuara me funksione didaktike, artikujt shkencorë të çdo argumenti, artikujt e gazetave, ku gazetarët bashkekohës, në komentet e tyre, shprehin opinionet e veta apo të personave për të cilët shkruajnë, etj.. Ndryshe qëndron çështja tek tekstet e shkencës, që dallojnë për neutralitetin (asnjanësinë) e tyre nga emotiviteti, pasi priren vetëm nga argumenti që trajtojnë. Veçori bazë te teksteve informative janë: - qartësia, - lidhja organike, - dispozicioni koherent i pjesëve. Këto tekste kanë një variabilitet të dukshëm, "me paraqitje të ngjarjeve me rend kronologjik, me argument të shkakësisë, por edhe me natyrë narracioni, sidomos kur jepen rrugët e mënyrat e zbulimeve shkencore të mëdha ose realizimit të një eksperimenti. (Topalli 2011 : 202) Tekstet informative rrjedhin në formë lineare, për të lehtësuar më shumë kuptimin: parapëlqehen periudhat e shkurtra, me të tashmen akronike të dëftores si kohë dominuese. Në ndihmë të teksteve informative vjen edhe ana grafike: ndarja në paragrafe, tema, nëntema, ndarjet me numra romakë, arabe e shkronja; fotografìtë, tabelat, diagramet, etj. 97

98 Figurë 5. Zëri i Popullit : 22 maj Nr. 121 Nisur nga përkufizimi i tekstit si strukturë hierarkike komplekse, eksperti i gjuhësisë së tekstit, Adam dallon këto lloje tekstesh që janë shumë të përhapur në ligjërimin mediatik: - Tipi narrativ përqëndrohet në rrjedhën kronologjike të ngjarjeve. Ky tip është më i studiuari nga tradita retorike, poetike dhe semiotike. Kërkimet shkencore për rrëfimin gojor kanë mundësuar kapërcimin e kufijve të përshkrimeve strukturore. Pas nocionit të përgjithshëm të rrëfimit duhet të parashikohen forma aktualizimi të shumëllojshme ose gjini narrative që shkojnë nga parabola në historinë gazmore, nga kronikat e ngjarjeve të përditshme. 98

99 - Tipi përshkrues paraqet organizime të bëra jo sipas rregullit linear shkakësor, por sipas rregullit hierarkik të realizuar nga struktura të caktuara leksikore. - Tipi arguementues ka si objekt paraqitjen ose hedhjen poshtë të një teze të dhënë. Për këtë qëllim, nisja bëhet nga premisa jo gjithnjë eksplicite, të konsideruara të pakundërshtueshme me synim që të dëshmohet se këto premisa nuk mund të pranohen pa pranuar këtë apo atë konkluzion. Dhe për të kaluar nga premisat te konkluzionet përdoren procedura argumentuese të cilat gjykohen si të pakundërstueshme. - Shpjegues paraqitës i lidhur në përgjithësi me analizen dhe sintezën e pasqyrimeve konceptuale. Ky tip synon të tregojë lidhjet shkakësore të fakteve midis tyre ose të thënieve midis tyre. - Tipi bashkëbisedues dialogjik, në këtë tip futen bisedat telefonike, bisedat e përditshme gojore, debatet dhe intervistat, dialogu romanesk, teatror, etj. Një tekst bashkebisedues përfuqizohet si një hirerarki sekuencash të quajtura shkëmbime replikash. - Tipi poetik paraqet specifikën e tij për faktin që në sipërfaqe është organizuar mbi bazën e parimit të ekuivalencës. (Adam 1992 : 17-18) Në këtë kuadër, para viteve 90 ka më shumë tekste argumentuese, edhe për shkak të natyrës së raportimit. Gazetarët niseshin nga një direktivë e partisë dhe e argumentonin për çdo ngjarje të caktuar. Të argumentosh do të thotë t i drejtohesh dikujt për ta bindur - pra të vendosësh një situatë komunikimi ku ligjëruesi i drejtohet me ligjërimin e tij një destinatori, pra bashkëbiseduesit. Termi argumentim ka qënë objekt i një sërë përcaktimesh që janë bërë duke pasur parasysh se argumentimi nuk është çështje e kategorive të gjuhës por e organizimit të ligjërimit. Argumentimi është një sektor i veprimtarisë gjuhësore që ka ngjallur interes tek filozofët e lashtë. Që atëherë u vendos një dallim që do të përshkojë më pas gjithë historinë e argumentimit, ndërmjet arsyes nga njëra anë dhe bindjes nga ana tjetër, që matet me aftësinë për ta prekur tjetrin nëpërmjet lëvizjeve të botës shpirtërore. 99

100 Në fillim të viteve 50, në Shtetet e Bashkuara të Amerikës dhe pastaj në Europë, pati një interesim të veçantë për mesazhet bindëse dhe për gjithçka që në shoqërinë moderne ka të bëjë me komunikimin si dukuri që krijon një farë efekti në grupet shoqërore (veçanërisht në fushat e politikës, reklamës dhe marketingut). Në lëmin e teorisë së argumentimit ekziston një terminologji e pasur në të cilën hasen terma të tillë si argumentim, arsyetim, demonstrim, bindje, shpjegim, justifikim, refuzim, etj. Figurë 6. Zëri i Popullit : 11 janar Nr

101 Të argumentosh do të thotë t`i drejtosh një bashkëbiseduesi një argument, d.m.th. një arsye të shëndoshë që e bën rrjedhimisht të pranueshëm një përfundim logjik dhe nxit mbajtjen e qëndrimeve të caktuara në përputhje me këtë të fundit. Argumentimi mund të përkufizohet gjithashtu si tërësia e teknikave (të përgatitura me ose pa vetëdije) që shërbejnë për të ligjëruar besimet dhe sjelljet tona. Ai synon të ndikojë, tjetërsojë ose të përforcojë besimet apo mënyrat e sjelljes (të vetëdijshme ose jo) të individëve të cilëve u drejtohet ligjërimi argumentues. Një gjë të tillë ka përdorur edhe regjimi komunist si mjet për propagandën e tij, pasi nga studimi rezulton se numri i shkrimeve të stilit argumentues është më dominues. Në periudhën e shtypit komunist ekzistonin tekste të tipit bashkëbisedues-dialogjik që konsistonin në intervista të shumta me specialistë të fushave të ndryshme, përfaqësues të klasës punëtore dhe njerëz të thjeshtë. Në anën tjetër, pas viteve 90 artikujt e shtypit të shkruar janë të tipit përshkrues dhe shpjegues paraqitës. Tekstet përshkrues kanë një strukturë leksikore që diktohet nga hyrja, zhvillimi dhe përfundimi. Tekset shpjegues-paraqitës janë të shpeshtë në shtypin e periudhës post-komuniste. Ky tip tekstesh haset në artikujt që bëjnë një paraqitje të fakteve dhe shpjegimit të tyre. Në periudhën e shtypit komunist numërohen shumë vëzhgime, analiza dhe reportazhe. Politikat e kohës kërkonin që njerëzit të njiheshin me sukseset dhe punën e partisë nëpërmjet këtij tipi të teksteve. Para viteve 90 artikujt e gazetave janë më të gjatë. Ata stërzgjateshin me propagandën e kohës, duke patur të domosdoshme përfshirjen e shumë strukturave të gatshme. Tematika e artikujve të marrë në shqyrtim është e ndryshme. Para viteve 90 gazetat përqëndroheshin tek kryeartikulli, ato pasqyronin problemin kryesor që shtronte koha, përfshinin çështje politike, ekonomike dhe ideologjike, që sqaronin vizionin e Partisë. Artikuj të tjerë fokusoheshin në zbatimin e detyrave që përcaktonte regjimi në formën e planit 5-vjeçar në fushën e industrisë, bujqësisë dhe blegtori. Gazetarët ishin të kufizuar në temat që pasqyronin. 101

102 Natyra e shkrimeve, që ishin subjekt i një kontrolli rigoroz, varionte nga reportazhet tek vëzhgimet e komentet. Nuk përfshiheshin intervista, por gjendeshin shpesh shkrime për ecurinë e ekonomisë. Ndërkohë që edhe lajmet ndërkombëtare interpretoheshin nën këndvështrimin ideologjik të regjimit. Ndryshimi i sistemit solli edhe ndryshime në pasqyrimin e ngjarjeve në gazetari, sepse dolën në pah probleme të tjera që përmbante sistem i ri politik dhe ekonomik. Pas viteve 90, shkrimet janë më informative të bazuara kryesisht në lajme nga fusha e politikës dhe ekonomisë. Numërohen shumë lajme sociale dhe hasen më shumë intervista. Ka më shumë aktivitete që duhet të pasqyrohen, ku gazetarët janë të lirë të shkruajnë atë që dëshirojnë. Temat e artikujve janë më të gjëra dhe përfshijnë aspekte të jetës së përditshme. Figura 7. Gazeta të periudhave të ndryshme 102

103 III.1. 2 Analizë numerike e artikujve të vjelë Në kuadër të këtij punimi kemi mbledhur artikuj të shtypit të shkruar që i përkasin periudhës Nga 129 artikuj të analizuar, 72 prej tyre janë të shkruar nga meshkuj, ndërsa 57 nga femra. Numri i gazetareve femra ishte shumë i vogël deri në vitin 1990, ku ato mund të numëroheshin me gishtat e dorës. Por, pas viteve 90 numri i gazetareve erdhi duke u shtuar. Por ajo që bie më shumë në sy është ndryshimi gjuhësor në periudhën para dhe pas viteve 90. Tabelë 2: Shpërndarja e artikujve në vite sipas ndarjes femra-meshkuj Gazeta Viti Meshkuj Femra Zëri i Popullit Zëri i Popullit Zëri i Popullit Zëri i Popullit Zëri i Popullit Zëri i Popullit Shqiptarja e Re

104 Shqiptarja e Re Shqiptarja e Re Panorama Panorama Panorama Panorama Panorama Panorama Zëri i Rinisë III.2. Analiza e veçorive gjuhësore mes dy sistemesh politike Për të kryer një analizë të veçorive gjuhësore mes dy sistemeve politike kemi caktuar një vijë ndarëse në vitin 90, periudhë në të cilën ndodhën edhe ndryshimet e mëdha politike në vendin tonë. Përdorimi ideologjik i fjalëve ose modifikimi i përmbajtjes së tyre për shkak të ndërhyrjes së grupeve politike ose shtresave shoqërore të caktuara për të vepruar në 104

105 përputhje me përkatësinë, politikën dhe pikëpamjet e tyre, është një fenomen i pranishëm në faza të ndryshme të historisë së shoqërisë njerëzore, por është bërë më evident dhe përgjithësues sidomos në një kohë kur në një vend është vendosur një regjim i veçantë politik (totalitar ose autokratik). Kjo ka ndodhur në Shqipëri gjatë periudhës , kur si rezultat i totalitarizmit, ideologjia marksiste-leniniste dhe filozofia e saj sunduan të gjithë jetën e vendit dhe arritën të depërtonin në të gjithë shoqërinë shqiptare të kohës duke politizuar gjithçka, e si rezultat edhe gjuhësinë. II Veçoritë gjuhësore para dhe pas viteve 90 Shtypi, media, publikimet, sistemi arsimor dhe të tjera në një moment të dhënë ofrojnë vetëm një univers terminologjik të caktuar për të shprehur mesazhe të ndryshme, realitete shoqërore të caktuara dhe fillojnë të përjashtojnë nga qarkullimi komunikativ të gjitha shenjat e tjera gjuhësore rivale. Gjuha përpara viteve 90 ishte plot me klishe ideologjike, fraza të gatshme. Për shkak të izolimit dhe censurës për një kohë të gjatë të fjalëve me një përmbajtje të pranueshme nga regjimi, publiku, gazetarët, aktorët e komunikimit në përgjithësi ishin të privuar nga njohja dhe përdorimi i një leksiku të nevojshëm për të artikuluar opinionin përtej kufijve kulturorë dhe gjuhësorë të kornizës politiko-juridike të kohës. Në këtë drejtim, debati mediatik karakterizohet nga përdorimi i frazave politike, kryesisht të bazuara në situatën politike të një periudhe të caktuar. Ndërkohë, politizimi i madh i shtypit është gjithashtu një fakt i dallueshëm në jetën mediatike të shoqërisë shqiptare post-komuniste. Gjuha pas viteve 90 është më e hapur ndaj strukturave gjuhësore, neologjizmave dhe fjalëve shprehëse. Një tjetër tipar i kësaj kohe ishtë fuqia e gazetave në përhapjen e mesazheve politike dhe propaganda e partive politike. Një nga tezat antropologjike më të cituara e shkruar në vitin 1929 nga Eduard Sapir thotë që gjuha në një mënyrë të fuqishme kushtëzon të gjithë të menduarin tonë për problemet dhe proceset shoqërore. Si rezultat, gjuha e përdorur në këto organe u ndikua nga stili i gjuhës politike. 105

106 Faktori tjetër jashtëgjuhësor që ka ndikuar në shkallën e lartë të agresivitetit të stilit shoqëror e politik të shqipes, është periudha e tranzicionit nëpër të cilën kaloi Shqipëria, që sipas prof. Lloshit, shkalla e agresivitetit të gjuhës shoqërore e politike në Shqipëri në këto vite është e pakrahasueshme edhe me vendet e tjera, që kaluan nëpër të njëjtin tranzicion. (Lloshi 2012 : 239) Në kuadër të këtij punimi, kemi kryer një analizë të ndryshimeve gjuhësore para dhe pas tranzicionit. Analizën e veçorive kryesore në këto dy periudha e kemi fokusuar në 3 fusha morfologji, sinktaksë dhe leksikologji: a) dallimet në nivel morfologjik. Në morfologji, vihet re përdorimi i prapashtesave të tilla si : -ist,- izm, i ndikuar kryesisht nga politika: ist (ballist, komunist, fashist), -izëm (realizëm, socializëm), por pas viteve 90 këto fjalë nuk janë aq të shpeshta sa më përpara. Gazetarët shkruanin duke përdorur një numër të madh mbiemrash para viteve 90: disiplinë e shëndoshë, element i shëndoshë ose i sëmurë, unitet i çeliktë. Në shumicën e rasteve këta mbiemra nuk ishin të natyrshëm, por të detyruar për tú përdorur për të nxjerrë në pah propagandën e kohës. 19) Diskutantët që morën fjalën thanë se ai është shumë i drejtë, këmbëngulës gjer në fund për të zgjidhur hallet e njerëzve. (Zwri i Popullit, 2 Prill 1986 Nr. 78 Musa Ulqini) 20) Në oborr na priti Albana me sy të qeshur, por dhe me drojtjen e natyrshme të një fëmije kur sheh një të panjohur. (Shqiptarja e Re, 1986 Nr. 10 Linda Besi) 21) Historikisht gruaja shqiptare në shekuj është shquar për shije të hollë artistike. Këtë e dëshmojnë më së miri krijimet e panumërta të trashëguara me kujdes brez pas brezi. (Shqiptarja e Re, 1986 Nr. 8 Arta Osmani) Ndërsa, pas viteve 90 kemi tendencën e përdorimit të një numri më të vogël mbiemrash, që është një karakteristikë e medias së sotme, ku nuk jepen përcaktime, por paraqitje faktesh. 106

107 b) dallimet në nivel sintaksor. Në sintaksë, para viteve 90 përdoreshin fjali me shumë pjesë të nënrenditura dhe lidhëza, plot me klishe politike dhe propagandistike, fraza të gatshme: 22 ) Po atëherë pse s vihet në binarë së pari nga organet dhe organizata-bazë, të Partisë ky drejtim, ky nen i lëvizjes, por rri gati i palëvizur numri i këtyre mungesave në Valias, në Mushqeta, në Proforma? (Zeri i Popullit, 1984, Nr. 15, fq 2, Frano Caka) 23) Te kritikosh indiferentizmin, egoizmin, mendjemadhësinë dhe çfaqje të tjera të psikologjisë mikroborgjeze në disa rreshta të shkruara bukur dhe me kujdes do të thotë të luftosh vetëm fillimin e çfaqjes së një koncepti, të mbetesh në një kuadër të ngushtë dhe të mos kërkosh rrenjët e tij në këët kohë, kur siç thekson shoku Enver Ka ardhur koha të mprehim më shume tehun e goditjes sonë kundër tyre. (Zëri i Popullit, 1984, Nr. 55, fq 2, Bashkim Hoxha) 24) Posa u njohën nëpërmjet shtypit me projekt-direktivat e kongresit të 6-të PPSH mbi planin e pestë pesëvjeçar, nëpër sektorët, brigada, dhe skuadrat e NBSH Pogradec filloi diskutimi i tyre. (Zëri i Popullit 1985, Nr. 35, fq 3, Thanas Thano) Ligjërimi mediatik i kësaj periudhe është plot me shprehje shabllon, të tilla si : tejkalimin e shifrave në disa zëra, tejkalimin e planit, arritjen e rendimenteve të larta, të përsosim figurën morale në luftën kundër shfaqjeve të huaja. Vihet re një përdorim i formave pasive në periudhën para viteve 90. Edhe për vetë faktin se është e nevojshme të përcaktohet personi që kryente veprimin. Ndërkohë që format aktive janë më të pranishme në periudhën pas viteve ) Në parti mund të diskutohesh, të mos pranohesh ose edhe të përjashtohesh jo vetëm kur bën ndonjë gjë, si p.sh. të shkelësh normat e statutit a të moralit komunist, 107

108 por edhe kur nuk realizon detyrat e ngarkuara në prodhim, kur qëndron jo në pararojë atje ku ke vendin si komunist por në prapambetje. (Zeri i Popullit, 03 Janar 1984 f. 2 Frrok Çupi) 26) Siç njoftohemi nga kabineti i Partisë Demokratike, në selinë e kësaj partie u zhvillua sesioni shkencor Vigjilenca e Saliut i fut armiqtë në vrimën e miut. (Zëri i Popullit, 23 Shkurt 1992, f. 3. Nr. 21, Thoma Gëllçi) Po ashtu, ekziston një përdorim i konsiderueshëm i fjalive pyetëse, i ndikuar edhe nga aspekti ideologjik për shkak të nevojës për të ngritur çështje e për të përmbushur detyrat. 27) Pse do të thoni ju? Sepse të gjitha kritikat ishin të drejta, të ndershme e të guximshme. (Zëri i Popullit, 2 Prill 1986 Nr. 78 Musa Ulqini) 28) E ka zgjidhur kjo ndërmarrje këtë problem? (Zëri i Popullit, 20 Korrik 1990 Nr. 72 Frano Caka) Vëmë re edhe praninë e përgjithësimeve, të tilla si : rinia, femra e re, të gjithë, e reja, kushdo, populli. Ndërsa, pas viteve 90, fjalitë janë të shkurtra, me pak pjesë të nënrenditura, të udhëhequra edhe nga stili i sotëm i gazetarëve, i karakterizuar nga fjalitë e përmbledhura. 108

109 Figurë 8. Zëri i Popullit : 23 gusht Nr. 202 c) dallimet në nivel leksikologjik. Në leksikologji, vihet re një modifikim i karakterit ngjyrues të përmbajtjes së fjalës, i ndikuar nga faktorët jashtë-gjuhësorë dhe si pasojë e ndikimit të ideologjisë së asaj periudhe. Disa fjali shoqëroheshin me një ngjyrim negativ ose nuk përdoreshin më. 109

110 Ngjyrimi emocional është një dukuri gjuhësore mjaft e gjerë. Ai edhe pse ka bazë jashtëgjuhësore, lind e përpunohet brenda sistemit gjuhësor, si shtesë e kuptimit. Ngjyrimi emoncionues i fjalëve është tregues i qëndrimit të folësit ndaj asaj që përmend, ai jep vlerësimin e subjektit për dikë e diçka. Ngjyrimi emocionues është relativisht subjektiv. Por ky karakter subjektiv është relativ, sepse kemi subjekt shoqëror, pra, ky qëndrim subjektiv patjetër mbështetet në vlerësimin shoqëror, të përgjithshëm, përndryshe gjuha do të ishte një pështjellim i vërtetë. Disa gjuhëtarë dallojnë komunikimin asnjanës dhe komunikimin emocionues. Në rrafshin e elementeve emocionues dallohet ngjyrimi emoncionues i mbishtresuar që shpreh ndjenja e vlerësime të individit shoqëror psh: gjarpër. Elementi emocionues në fillim qëndron si shtojcë për kuptimin leksikor, por me kohë bëhet pjesë e pandashme e tij. Fjalët me ngjyrim emocionues përdoren për t i dhënë ligjërimit më shumë forcë, që ta bëjnë më bindës për lexuesin. Autori kur shkruan synon jo vetëm t i kumtojë diçka tjetrit, por edhe ta bëjë atë për vete, ta bindë, t`i heqë çdo dyshim për vërtetësinë e asaj që kumton. Në këtë përpjekje ai shfrytëzon edhe shtresën e fjalëve e të shprehjeve me ngjyrim emocionues. Këto fjalë e shprehje i gjejmë dendur në shkrimet e periudhës së komunizmit. Mënyra më e mirë për ti dhënë fjalës ngjyrim emocionues është përdorimi i figurshëm i fjalëve, veçanërisht nëpërmjet metaforës gjuhësore, kur emërtimin e diçkaje e përdorim për diçka tjetër, sipas një tipari të përbashkët. 29) Ishte një shkëndijë që lindi në gjirin e klasës punëtore të kombinatit të auto traktorëve Enver Hoxha dhe flakë për flakë e përkrahu mbarë populli. (Shqiptarja e re, 1985 Nr. 5 Mira Gaxho) 30) Mjafton të ndiesh se si në këto vite të kohës së Partisë jeta e secilit është qëndisur me gëzime të shumta dhe të kuptosh se përse fjala e parë e dashurisë nuk 110

111 mund të mos jetë patjetër për Partinë dhe shokun Enver. (Zeri I Popullit, 1 janar 1984, Bashkim Hoxha) Një mënyrë tjetër është përdorim i prapashtesave me nuanca të caktuara. (Thomai 2006 : ) Ndërkohë që, fjalë apo kuptime të reja u futën në përdorim për shkak të ideologjisë së sistemit. Të tilla janë fjalët : kulak, kooperativist, bashki, plan 5-vjeçar. Kuptime të reja të fjalëve ekzistuese : bulevard : diçka që u përshtatet shijeve të këqija mikroborgjeze fidanishte: mjedis shoqëror ku përgatiten e edukohen të rinjtë e të rejat për të vijuar në të ardhmen atë që kanë bërë paraardhësit e tyre. Njollë politike - njeri me njollë : ndikim i dëmshëm i botëkuptimit, ideologjisë, moralit të shoqërisë së vjetër në ndërgjegjen e njerëzve të shoqërisë sonë socialiste. armik: ai që është kundër interesave të klasës, të partisë, të atdheut e të socializmit dhe që lufton e vepron kundër tyre. Pas viteve 90 kemi shprehje më të gjalla, si për shëmbull: ndjej nervin e demonstratës,. Në periudhën e shtetit komunist, kur zbatohej "lufta e klasave" në Shqipëri bëhej edhe një diferencim i njerëzve mbi atë bazë, prandaj edhe gjuha e përcillte këtë me anën e konotacioneve ideologjike të disa fjalëve. Kështu, përemrat "ata" dhe "këta" ishin si të thuash eufemizma për fjalët tabu përkatëse: ata = ata të deklasuarit, ata të klasave të përmbysura, ata që nuk e duan Pushtetin Popullor;këta = këta që na erdhën nga malet, këta ish-rreckamanët që na morën pushtetìn etj. Sot, këto eufemizma nuk përdoren më, por, sipas rrethanave, "ata" dhe "këta" përsëri mund të marrin vlera të tjera, por të tilla, me konotacione e për të mënjanuar fjalët përkatëse si tabu. Kështu, në ditët tona, "këta" përdoret me kuptimin "këta të PS-së", kurse "ata" me kuptimin "ata të PD-së", Sigurisht, në këtë kalim a shndërrim domethëniesh dalin edhe përftesa a krijime të tjera, herë të çastit (ad hoc) herë që mbeten në gjuhë, si p. sh. karrigethyerit, kriptokomunistët etj. 111

112 III. 2.2 Veçoritë gjuhësore para dhe pas viteve 90 mes femrave dhe meshkujve Një dallim konceptual mes dallimeve gjinore të vërteta dhe steriotipike në ligjërim është problematik. Dallimet mes ligjërimit femëror dhe mashkullor mund të ekzistojnë, por ajo që dallon ligjërimin femëror nga ai mashkullor nuk mund të reduktohet në një set tiparesh të thjeshta. Para viteve 90, nuk vihen re dallime të konsiderueshme në ligjërimin e femrave dhe meshkujve, pasi i gjithë ligjërimi ishte i njëtrajtshëm. Gazetarët ishin të detyruar të ndiqnin normën ideologjike të përcaktuar nga regjimi. III Ligjërimi femëror. Deri tani gratë shqiptare kanë qenë më tepër objekte të ligjërimit se sa subjekte të tij. Në momentin aktual shtrohet çështja e kalimit nga objekte në subjekte të ligjërimit shqip. Për këtë arsye, aventura e gruas moderne shqiptare do të jetë përveç të tjerash një aventurë linguistike. Nëse ato duan ta shndërrojnë shoqërinë shqiptare në një shoqëri të shanseve dhe mundësive të barabarta do të lindë nevoja e një reforme gjuhësore në mënyrë që femrat të mos ndjehen të huaja në gjuhën me të cilën i komunikojnë potencialet e tyre. Numri i gazetareve femra në Shqipëri para viteve 90 ishte shumë i kufizuar. Ato shkruanin kryesisht në revista femërore. Pas viteve 90, numri gazetareve femra u shtua. Gratë përdorin më shumë mbiemra dhe ndajfolje. Ashtu sikurse e pamë edhe në tezat e autorëve ndryshëm femrat përdorin më shumë fjali pyetëse, gjë që vihet re edhe në gjuhën shqipe. Gratë përdorin më shumë fjalë të huaja dhe janë më të kujdesshme në përdorimin e gjuhës. III Ligjërimi mashkullor Deri në vitet 90 ligjërimi ishte i njëtrajtshëm dhe kryesisht nuk kishte dallime të mëdha mes të folurit të dy gjinive. Por, ligjërimi mashkullor në gjuhën shqipe dallon nga ai mashkullor në përdorimin e fjalive më të gjata dhe shkeljen e normës gjuhësore. Burrat 112

113 nuk janë shumë të guximshëm në zgjedhjen e formave të reja gjuhësore apo fjalëve të huaja dhe përdorimin e tyre në ligjërim. Figure 9. Shqiptarja e Re Nr

114 III.3. Dallimet gjuhësore si tregues i diversitetit gjinor në ligjërimin mediatik Sipas Fairclought-it , gjuhësia kritike e vë gjithashtu theksin në rolin e përzgjedhjes së fjalorit të përdorur në proceset e kategorizimit. Për shëmbull, studimi i diskriminimit gjinor në raportimin në media mund të marrë në shqyrtim mënyrën sesi ndryshimet në fjalorin e përdorur për t ju referuar meshkujve dhe femrave i drejton njerëzit drejt sistemeve kategorizuese që ekzistojnë më parë, të cilat janë të një karakteri të fuqishëm ideologjik. Analiza kritike e ligjërimit është një teori, si edhe një teknikë, që mbështetet në analizën e sjelljeve të individit gjatë përdorimit të gjuhës. Kjo teori bën një lidhje mes analizës gjuhësore dhe analizës sociale. (Dijk 1993 : 279). Studimet mbi performancën e medias janë fokusuar kryesisht mbi impaktin e medias dhe nga fakti që ajo influencohet nga marrëdhënia me një sistem social që përfshin marrëdhënien mes klasave, gjinive dhe etnive të ndryshme, si edhe mes grupeve të posaçme, të tillë si politikanët dhe popullsi i thjeshtë. Analiza gjuhësore është një nga ato analiza që duhet të aplikohet në media së bashku me forma të tjera të analizës, të tilla si ajo e përmbajtjes dhe analiza sociologjike dhe kulturore. Kodifikimi gjuhësor i ngjarjeve kërkon një seleksionim të modeleve (proceseve dhe pjesëmarrësve), ku gramatika e fjalisë mundëson forma, themelet e të cilave bazohen në studimet e ligjërimit në media. Transformimet gjuhësore mund të jenë një motivim ideologjik sepse nëpërmjet tyre aktori kryesor (agjenti) i një strukture fjalie lihet jashtë kësaj strukture. Gjuha e përdorur për të gjykuar performancën e roleve të sferës publike mund të jetë dhe e parashikueshme dhe steriotipike. Kuptimet e asociuara me njësitë leksikore janë një burim i rëndësishëm e që mund të përdoret nga prodhuesit e tekstit për të sinjalizuar qëndrimin e tyre ideologjik në lidhje me individët e përfaqësuar (Mëniku 2007 : 94). Si gjuhë që i korrespondon një shoqërie tejet maskiliste, gjuha shqipe nuk ka si të mos jetë veçse një gjuhë maskiliste. Nga mënyra se si projektohen gratë shqiptare në një sistem shenjash joneutral si sistemi gjuhësor i shqipes varet jo pak edhe mentaliteti i 114

115 shoqërisë shqiptare, një mentalitet po aq mashkullor sa edhe gjuha që e shpreh këtë mentalitet. Në shtypin dhe median e një periudhe të caktuar përdoren vetëm ato fjalë që shprehin përmbajtje plotësisht të përcaktuar dhe të njësuar politike. Të menduarit jo vetëm që përballet me pengesa gjuhësore shtesë, por gjithashtu nuk mund të vetëpërcaktohet qartësisht, si rrjedhojë e mungesës së fjalëve shprehëse autentike. Metaforikisht, mund të themi që të menduarit vuan. Mesazhi nuk mund të shprehet i plotë, sepse burimet dhe transmetuesit e tij nuk kanë atë sistem të kodifikuar të shenjave që mund të lejojnë përmbajtjen semantike të shprehet lirisht. Gjuha shqipe nuk ka mungesë të fjalëve të nevojshme apo strukturave të ligjërimit për të shprehur të gjitha llojet e mesazheve, pavarësisht sesa të ndërlikuara mund të jenë. Gjetja e fjalëve të duhura nuk është e thjeshtë. Veçanërisht, nëse një gjë e tillë nuk është puna e një institucioni të tërë gjuhësor, por është në duart e një individi - gazetari që dëshiron të vendosë marrëdhënie të qarta me audiencën e tij mediatike. Ne duhet të marrim në konsideratë edhe problemin e frekuencës së përdorimit të fjalëve politike të pranishme në debatin mediatik në përgjithësi. Ky quhet fenomeni i bombardimit me të njëjtat terma politike brenda një periudhe të caktuar kohore. Sa më i rëndësishëm të jetë mesazhi i transmetuar nga një fjalë brenda kësaj periudhe, aq më shpesh përdoret ajo fjalë. (Fuga 2008 : 195) Meqënëse ne po analizojmë gjuhën e artikujve të gazetave, në fokusin tonë është gjuha e përdorur nga gazetaret dhe gazetarët, të cilët duhet ta dinë se në fjalorin e sotëm modern «përkatësia gjinore» është një nocion sociologjik, i cili hedh dritë mbi ndryshimet sociale, të cilat jo rrallë perceptohen si biologjike. Përkatësia gjinore, duke u larguar nga dimensioni biologjik i fjalës seks, të jep mundësinë e e një dimensioni më të plotë, më real. Ky dimension real nënkupton që seksi mashkull dhe seksi femër duhet të përcaktohen jo më si njëri kundër tjetrit, por njëri me tjetrin. Në raportet e saj me përkatësinë gjinore, media ndodhet përballë presionit të stereotipave, të krijuara nga vetë shoqëria, (Mema 2004 : 32-40) Gazetarët kanë mundësinë e zgjedhjes së gjuhës që ata dëshirojnë të përdorin në shkrimet e tyre. 115

116 III.3.1. Kriteret e përdorura në analizën e dallimeve gjinore Gjuha e përdorur për të gjykuar performancën e roleve të sferës publike mund të jetë dhe e parashikueshme dhe steriotipike. Ky studim tregon se kuptimet e asociuara me njësitë leksikore janë një burim i rëndësishëm e që mund të përdoret nga prodhuesit e tekstit për të sinjalizuar qëndrimin e tyre ideologjik në lidhje me individët e përfaqësuar. Përpara se të analizojmë dallimet gjinore në ligjërimin mediatik, kemi nxjerrë kriteret mbi të cilat do të bazohet analiza jonë. III Kritere steriotipike Si rezultat, mund të themi se femrat i shprehin ose i komunikojnë ndjenjat më shumë sesa meshkujt. Disa autorë tregojnë se djemtë flasin më shumë dhe për një kohë më të gjatë, por ata i ndërpresin bashkëbiseduesit e tjerë më shumë, kontrollojnë më shumë temën e bisedës, bëjnë më shumë humor, flasin më pak në gjuhën standarde (përdorin gjuhën e përditshme), dhe më shpesh përdorin një formë më të zakonshme për t u drejtuar të tjerëve (me emër, shpirt. xhan) kur flasin me femrat sesa një femër do t i fliste një mashkulli. Në anën tjetër, femrat flasin me zë më të lartë dhe ja lejojnë vetes që të tjerët t i ndërpresin, t i dëgjojnë dhe të japin më shumë informacion për veten sesa meshkujt. Ndërkohë që, meshkujt priren ta modifikojnë bisedën në varësi të përmbajtjes dhe të gjinisë së personit me të cilin flasin. Tematikat e përdorura nga meshkujt reflektojnë dominancën e tyre më të madhe sociale dhe interesin e tyre për pushtet dhe konkurrencë. Ekzistojnë edhe variante të stigmatizuara dhe forma prestigji, si edhe konservatorizëm gjuhësor, të cilat çojnë në ndryshim të gjuhës dhe drejt një vlerësimi pozitiv dhe negativ të këtij ndryshimi. 116

117 III Kritere gjuhësore Gratë përdorin më shumë lutje të formes A do të mund ta mbyllim derën? në vend të mbylle derën dhe priren të jenë më të edukuara pavarësisht nga gjinia e personit që i drejtohen apo nga përmbajtja e bisedës Duke u bazuar në studimet më të rëndësishme në këtë fushë, mund të themi se gratë përdorin më shumë fjali bashkërenditura, gjuhë standarde, forma linguistike, të tilla si: ndoshta, e marr me mend, besoj se po, etj. Ato bëjnë kapërcime të temës, përdorin fjalë të reja dhe janë më të hapura ndaj ndryshimeve gjuhësore sesa burrat. Gjithashtu, tek gratë hasim një fjalor të posaçëm, terma dhe ngjyrime, si edhe fjali pyetëse, fjalë parazitare, mbiemra intense ose bosh dhe shumë ndajfolje. Burrat përdorin një gjuhë të drejtpërdrejtë, përgjigje minimale, fjali më pak të ndërlikuara, gjuhë vulgare dhe ligjërim progresiv. Përsa i përket emërtimeve, në Shqipëri ato bazohen mbi statusin social, pasi duke përcaktuar rolin e tyre social mund të kenë një impakt më të madh në shoqëri, ndërsa në botë jo. Për këtë përdoret mekanizmi i kategorizimit, duke përfshirë përdorimin e metaforave, natyralizimin, depersonalizimin, metoniminë dhe sinektodën. : kryetarja e parlamentit, babai i tre fëmijëve, socialisti, njeriu i dhjetorit, etj), të cilat hasen shumë në ligjërimin mediatik. Mënyra e emërtimit të aktorëve socialë nga ligjërimi mediatik është një tregues i marrëdhënies që ekziston mes medias dhe personit që emërtohet, si një mjet i fortë ideologjik me një ndikim të madh tek opinioni i lexuesit. (Mëniku 2007 : 99) Format aktive dhe jo-aktive të foljeve të përdorura në ligjërimin mediatik kanë të bëjnë me mënyrën se si kryhet veprimi dhe kush e kryen atë. Transferimi i foljeve në një tekst ka për qëllim nënvizimin e idesë nëse ai tekst specifik favorizon procese, veprime apo përfaqësues specifikë. Studimet mbi transferimin e foljeve kanë të bëjnë me veprimin, çfarë veprimi paraqitet në tekst, kush i bën çfarë kujt. Në këtë mënyrë transferimi i foljeve brenda një teksti nuk 117

118 përshkruan vetëm veprimin që ndodh, por edhe përsonat që e kryejnë atë dhe ajo që është më e rëndësishme rolet e tyre. Përdorimi i një foljeje aktive apo jo reflekton qëndrimin e autorit ndaj incidentit, ngjarjes, procesit, veprimit. Përemrat vetorë në gjuhë flektive si shqipja mund edhe të mos përdoren. Prania ose mungesa e subjektit gramatikor në një fjali thekson të njëjtën gjë. Mekanizmat për vendosjen e marrëdhënieve mes përdoruesve të tekstit përfshijnë dhe burimin e pasur të referenc s përemërore. Përdorimi i ne përfshirës nënkupton një zonë të përbashkët mes prodhuesve të tekstit dhe dëgjuesve të presupozuar. Në tekstet e artikujve të gazetave, ne konsiderohet shpesh si mashkullore. Një përdorim i tillë bëhet në favor të meshkujve, duke i konsideruar femrat si të përjashtuara nga ky grup. Atje ku shumë burra do thonin unë gratë do të thonë ne. Në median shqiptare, përemrat unë dhe ne përdoren të shkëmbyer me njëri-tjetrin nga femrat në politikë dhe nuk duket të jetë një karakteristikë vetëm e diskursit mashkullor. Gjuha e orientuar drejt të tjerëve ka funksion gjithëpërfshirës, ndërsa mungesa e përemrave vetorë dhe përdorimi i strukturave pësore ose pavetore është tregues i lënies në mënyrë të papërcaktuar të faktorëve, personave, të cilët kanë ndikuar që të ndodhë një ngjarje e caktuar. Holmes jep evidencë empirike në favor të pretendimit se gratë janë më sensitive se burrat për nevojat e të adresuarve. Një mënyrë sesi kjo manifestohet është përmes përdorimit të dendur të treguesve afektive të modalitetit, përfshirë folje modale dhe pjesëza pragmatike si domethënë etj. Modaliteti mund të përfshijë atë që thotë Halliday si projektime jopersonale, që mund ta largojnë veten nga prodhimi i tekstit, të tilla si : që mund të ndodhë rasti që, vërejmë me keqardhje se papërgjegjshmëria dhe paaftësia totale e qeverisë. eshtë për të ardhur keq që këto III.3.2. Analiza e ligjërimit mediatik Me anë të analizës gjuhësore do të marrim në shqyrtim ligjërimin femëror dhe mashkullor në media. Analiza do të bëhet duke patur parasysh kriteret e vëna në dukje 118

119 më sipër. Bazuar në materialin teorik, ne do të analizojmë zbatimin e veçorive në këtë fushë në gjuhën shqipe. Në këtë kuadër, elementet gjuhësorë që do të analizojmë janë : 1) Fjalitë 2) Përemrat 3) Ndajfoljet 4) Mbiemrat 5) Ndryshimet gjuhësore 6. Klishetë III Fjalitë Në ligjërimin mediatik vihet re një përdorim i madh i fjalive të varura, të cilat përmbajnë të dhëna të ndryshme plotësuese për një fjali a fjalë. Shpesh herë ligjëruesi, menjëherë pas kumtimit të tij bazë, e quan të nevojshme që të shtojë edhe disa të dhëna, vëzhgime plotësuese të dorës së dytë, për ta bërë kumtimin e tij sa më të qartë, sa më të plotë e sa më të saktë. (Çeliku 2002 : 423) Këto lloj fjalish përdoren mjaft si në ligjërimin e folur ashtu edhe në ligjërimin e shkruar. Ato hasen sidomos në stilin shkencor, publicistik, por edhe në letërsinë antike. Gjatë shqyrtimit të materialit teorik, kemi nënvizuar se Weatherall-i ka arritur në përfundimin se gratë përdorin fjali të nënrenditura (parataxis) dhe burrat përdorin më 119

120 shumë fjali të bashkërenditura (hipertaxis). Bazuar në këto përfundime, dallojmë rastet e mëposhtme në shtypin shqiptar : Fjali të nënrenditura të shkruara nga femra : 31) Ashtu siç kishte premtuar edhe më herët ditën kur nisi puna për ndërtimin e bulevardit të ri, Basha u bëri me dije banorëve, shtëpitë e të cilëve preken nga ndërtimi i bulevardit, se është i gatshëm të plotësojë të gjitha detyrimet e marra në takimin e zhvilluar me përfaqësinë e banorëve. (Panorama, 4 shtator 2013, f. 9, Zirina Llambro) 32) Megjithëse shumica e seancave ka dështuar për mungesë të avokatëve ose të prokurorëve të çështjes, rrallë ka ndodhur që të pandehurit të mos shoqërohen nga burgjet për në gjykatë. (Panorama, 8 maj 2008, f. 9, Nr. 938, Keti Banushi) 33) Ky fakt do të kalonte pa u vënë re nëse nuk do të kishim parasysh disa gjëra. (Zëri i Popullit, 19 dhjetor 1993, f. 5, Nr. 279 Margarita Gusho) 34) Në procesin e spastrimeve, sindikatat kanë rol të rëndësishëm, pasi pasojat ekonomike nuk bien as mbi presidentin, as mbi ministrat, por mbi punonjësit. (Zëri i Popullit, 13 maj 1992, f. 3, Nr. 99, Merita Ndreka) 35) Por gazetaria e vërtetë moderne në Francë lindi në vitet 40 të këtij shekulli, kur në revistën L Expresse nisi debati intelektual me Zhan Pol Sarttrin, Albert Kamynë, Fransua Moriakun, e të tjerë. (Zëri i Popullit, 14 korrik 1993, f. 3, Nr. 160, Feride Papleka) Fjali të bashkërenditura të shkruara nga meshkuj: 36) Kryeministri Rama nuk ka shprehur asnjë qëndrim, ndërsa kryetari I Kuvendit, Ilir Meta e ka cilësuar këtë dekret si një detyrim kushtetues të Presidentit. (Panorama, 15 dhjetor 2014, Nr. 4372, Aristir Lumezi) 120

121 37) Dukuria ekonomike është e re dhe e panjohur, shumë gjëra bëhen shpejt e në këmbë, interesat e njerëzve, grupeve e partive janë mpleksur ethshëm rreth saj. (Zëri i Popullit, 2 shtator 1993, f. 1, Nr. 205, Thanas Dino) 38) Kjo frymë e ky ritëm duhet mbajtur e duhet shtuar gjatë fushatës. (Zëri i Popullit, 24 prill 1992, f. 1, Nr. 50, Thanas Dino) 39) Menjëherë pas kësaj ngjarjeje katër nga autorët janë larguar nga vendngjarja me automjetin e Komunës së Ungrejit dhe kanë qëlluar mbi automjetin e shtetasit Prengë Çuni. (Panorama, 3 maj 2004, f.2, Nr. 568, Roland Nikolli) 40) Sipas tij, mendohet që libraria ndërkombëtare Kadare do të mbledhë mjaft shpejt studiues të pasionuar pas veprave të shkrimtarit të madh, si dhe do të shndërrohet në një çerdhe të veprimtarive të përvitshme me karakter kulturor dhe hulumtues. (Panorama, 28 janar 2006, fq 14, Nr. 1200) III Fjali me folje pasive Gjithashtu, sipas analizës tonë, në ligjërimin mediatik kemi një përdorim të madh të fjalive përcaktore dhe formave pasive. Vërejmë një përdorim të dukshëm të kategorisë së diatezës në artikujt e studimit tonë, ku lidhjet midis veprimit dhe kryefjalës morfologjikisht shprehen me dy palë forma që i kundërvihen njëra-tjetrës dhe që përcaktohen si forma veprore dhe forma joveprore të foljes. Në stilin gazetaresk vihet re përdorimi i foljeve pësore që emërton një veprim që e pëson kryefjala e fjalisë. Vepruesi mund të jetë i shprehur gjuhësisht ose jo. Prandaj në këtë formë do të përdoren të gjitha ato raste kur folja në formën joveprore emërton një veprim që nuk e kryen kryefjala e fjalisë. (Çeliku 2002 : 528) Më poshte kemi disa shëmbuj ku duket qartë se autori i shkrimit dëshiron të theksojë veprimin e kryer. 121

122 41) Ka ende organizata të Bashkimeve Profesionale, jeta e të cilave identifikohet me atë të brigadës dhe që në mjaft raste bëjnë analiza sa për protokoll. (Zëri i Popullit, 5 korrik 1984, Nr. 160, Nadja Xheblati) 42) Duket se PS po tregohet më aktive në konkretizimin e marrëveshjes së arritur dy ditë më parë (Panorama, 26 Maj 2006 f.4, Aristir Lumezi) 43) Në takimin e dy ditëve më parë, kur dhe u nënshkrua marrëvëshja e bashkëpunimit mes krerëvë të partive opozitare, u pranua që kandidaturat për zgjedhjet e ardhshme do të jenë konsensuale, të pranuara nga të gjitha partitë. (Panorama, 26 Maj 2006 f.4, Aristir Lumezi) 44) Edhe pse u bisedua në telefon, nervozizmin e zotit Hajri Mezini me detyrë zv. Ministër në Ministrinë e Rendit, nuk arriti ta fshehë e zbehë aparati. (Zëri i Popullit, 23 Shtator 1993, f. 1. Nr. 222, Ardian Myslimi) 45) Me vendimet e Kongresit të Përmetit u sanksionuan për herë të parë në historinë e vendit dhe vullneti, dëshirat e aspiratat e gruas shqiptare. (Shqiptarja e re, 1984, Nr. 5, Saemira Gjipali) Fjalitë pasive në ligjërimin mediatik hasen më shpesh pas viteve 90-të, si në ligjërimin mashkullor ashtu edhe në atë femëror. Në periudhën para viteve 90-të, propaganda e regjimit vinte theksin mbi ekzekutuesin e aksionet e ndërmarra dhe jo veprimin e kryer Fjali përcaktore Fjalitë përcaktore lidhen me pjesën kryesore me anën e përemrave e të ndajfoljeve lidhore. Fjalitë përcaktore shërbejnë për të individualizuar apo përshkruar një send, dukuri apo ndodhi. Disa fjali përcaktore kanë edhe funksion ftillues, shpjegues dhe dallues. Kuptimi i përgjithshëm i përcaktimit realizohet te periudha me fjali të varur përcaktore në mënyra 122

123 të ndryshme. Disa fjali përcaktore shërbejnë për të shprehur me emër, për te individualizuar një send nëpërmjet karakteristikës që i jepet atij. Të tjera fjali, kur sendi është tashmë i individualizuar, nuk bëjnë tjetër veçse e përshkruajnë më tej atë send duke dhënë karakteristika plotësuese, por jo të domosdoshme, pra duke shtjelluar karakterizimin e tij. Ka edhe fjali të varura përcaktore, të cilat kryejnë ndaj emrit një funksion ftillues, shpjegues, ato shprehin brendinë konkrete reale të një emri abstrakt duke ftillëzuar kuptimin e tij. (Çeliku 2002 : 525) Në këtë kontekst, ne kemi gjetur shembujt e mëposhtëm në korpusin tonë: 46) Na kanë shërbyer në propagandën tonë porositë e shokut Enver Hoxha në takimin me kooperativistët e Pojanit në rrethin e Korçës se duhet shkollë për të marrë gjithnjë e më shumë grurë, panxhar, duhan, etj.që populli të rrojë i lumtur, që të forcohet Atdheu dhe mbrojtja. (Shqiptarja e Re, 1985 Nr. 8 Lefteri Gjoshe) 47) Në punën e një heroine do të gjesh gjithmonë diçka të re, të bukur e të fuqishme, që e lidh atë më fort me popullin, me Partinë. (Shqiptarja e Re, 1984 Nr. 9 Silvana Gjebrea) 48) Por thelbi i problemit është që rishqyrtimi për pranimin anëtar Partie të kandidatit të Partisë, të bëhej me këtë ide dhe me këtë objektiv: Kur rezultatet në punë e në prodhim nuk i ke të mira, atëhere edhe karakteristikën e punës nuk ka përse ta bëjmë të pastër.. (Zëri i Popullit, 03 Janar 1984 f. 2 Frrok Çupi) 49) Po në 3 gusht, pre e tyre ra dhe një punonjës policie i komisariatit të Lezhës, i cili po udhëtonte së bashku me kunatën, një fëmijë dhe një kushëri. (Zëri i Popullit, 03 Maj 2004, f. 2, Roland Nikolli) 50) Sipas kreut të policisë ishin marrë masat për të përballuar ndonjë reagim të mundshëm të Dodës, por ky i fundit ka qenë i qetë dhe ka zgjatur duart që ti vendoseshin prangat. (Zëri i Popullit, 03 Maj 2004, f. 2, Roland Nikolli) Këto lloj fjalish janë të pranishme në ligjërimin mediatik të burrave dhe grave. 123

124 Në këtë lloj ligjërimi janë të pranishme edhe fjalitë njëkryegjymtyrëshe me vetë të përgjithësuar në mënyrën lidhore, ku veta e dytë e lidhores përdoret gjerësisht me vlerë të përgjithësuar. Këto lloj fjalish përdoren kryesisht në të gjitha stilet e gjuhës letrare. Duke marrë parasysh shembujt e mësipërm, mund të nënvizojmë se këto lloj fjalish gjenden tek ligjërimi mashkullor e femëror në të dyja periudhat, bazuar edhe në literaturën e përmendur në këtë punimi, ku theksohet se tek fjalitë e grave do të gjejmë më shumë raste me struktura të ndërlikuara dhe të përbëra me fjali brenda fjalive, një fjali lidhore në mesin e një fjalie kushtore dhe anasjelltas, me të nënrenditura dhe të nënnënrenditura, ndërkohë forma tipike e një fjalie të gjatë femërore është ajo e bashkërenditur, një fjali apo shprehje që i i shtohet një tjetre në të njëjtin plan dhe gradë mes ideve respektive që nuk shënohen gramatikisht por emocionalisht nga theksi apo intonacioni, dhe në të shkruar nga nënvizimi 51) Në parti mund të diskutohesh, të mos pranohesh ose edhe të përjashtohesh jo vetëm kur bën ndonjë gjë, si p.sh. të shkelësh normat e statutit a të moralit komunist, por edhe kur nuk realizon detyrat e ngarkuara në prodhim, kur qëndron jo në pararojë atje ku ke vendin si komunist por në prapambetje. (Zëri i Popullit, 03 Janar 1984 f. 2 Frrok Çupi) Fjali pyetëse Ligjërimi mediatik njeh edhe përdorimin e fjalive pyetëse. Sipas analizës sonë mund të themi se para viteve 90 përdoreshin shumë fjali pyetëse, si në ligjërimin mashkullor edhe atë femëror. Në shtypin komunist hasim shumë fjali pyetëse, ku sipas direktivave të partisë, gazetarët shtronin pyetje për realizimin e detyrave. Me anë të fjalive pyetëse, folësi kërkon të mësojë diçka që nuk e di a që s e di në mënyrë të plotë, ose do që të sigurohet për vërtetësinë e një fakti që njeh. (Çeliku 2002 : 136) Duhet theksuar se pas viteve 90, fjalitë pyetëse nuk përdoren pothuajse fare. Fjalitë pyetëse të grumbulluara prej nesh i kemi ndarë në pyetje retorike dhe pyetje dialogjike 124

125 Pyetje retorike Fjalitë pyetëse - retorike janë fjali dëftore-thirrmore që shërbejnë jo për të pyetur, po për të pohuar a mohuar dicka me forcë të veçantë. Ato ndërtohen me përemra e ndajfolje pyetëse. Janë disa fjali dëftore-thirrmore që për nga përmbajtja quhen pyetëse-retorike. Këto janë pyetëse ose të ngjashme me fjalitë pyetëse vetëm nga forma. Ato shërbejnë jo për të pyetur, po për të pohuar a mohuar diçka me forcë të veçantë. Shqiptohen zakonisht me një intonacion pyetës-thirrmor. Ndërtohen me përemra e ndajfolje pyetëse-thirrmore. Mund të kenë formën pohore e të jenë mohuese ose anasjelltas, të kenë formën mohuese e të jenë fjali pohuese. 52) Ç kuptim ka të shtiresh si besimtar, siç bëjnë liderët e opozitës që për t u treguar si Mesia i popullit venë në kishë, në xhami e tyrbe duke thënë se gjoja besojnë te zoti. (Merita Haklaj Zëri i Popullit 14 mars 92, fq 3, Nr. 38) 53) Po tani çfarë emri t u vemë paralajmërimeve ogurzeza që e kanë nxjerrë kokën që në parlament e tashmë nëpër takime elektorale, se me ardhjen e opozitës në pushtet do të nxirret jashtë ligjit PS? Çfarë emri t u vemë veprimeve të përsëritura të opozitës ndaj takimeve të drejtuesve të PS me anëtarët e simpatizantët e vet? Kjo është demokracia që kërkojmë? Të kthehemi pas, ku të ketë vetëm një krah dhe Shqipëria të mbetet përsëri monist? (Zëri i Popullit 14 mars 92, fq 3, Nr. 38, Merita Haklaj) Ka edhe fjali pyetëse jo të mirëfillta nga forma, që nuk shërbejnë për të pyetur, po për të shprehur nxitje për veprim, këto janë fjalitë nxitëse-pyetëse, për të shfaqur me forcë, në mënyrë të gjallë, më shprehëse, një pohim a mohim. 54) Po përse, atëherë më lëvizni shoku drejtor.., ka të drejtë të mendojë e të thotë ai që realisht është i paaftë, por që askush, përfshi edhe drejtorin nuk ia thotë këtë të 125

126 vërtetë, sikur të jetë ndonjë gjëmë? (Zëri i Popullit, 15 Korrik 1984,nr. 169, Milloshi) Sami 55) Pse duhet të matemi mirë kur zotohemi? (Zëri i Popullit, 21 Nëntor 1986 Sejdin Cekani) 56) Po si t i bëjmë shportat?, - diskutonim me njëra-tjetrën. I hidhnim sytë nga tradita. Po bënim dhe modele të reja. Vallë, a do të pëlqehen? Do të ecim përpara apo të mbetemi në bisht të reparteve e sektorëve të tjerë të ndërmarrjes? (Shqiptarja e Re, Nr. 8, fq. 5, Arta Osmani) Pyetje dialogjike Mjaft herë fjalia pyetëse mund të shprehë reagimin e folësit ndaj një thënieje të bashkëbiseduesit ose të një elementi të saj. Në të tilla raste ajo mund të marrë forma e vlera të ndryshme, të ngarkohet me efektivitet, në një masë ku më të madhe, ku më të vogël, të dalë si fjali pyetëse. (Çeliku 2002 : 127) 57) Pse do të thoni ju? Sepse të gjitha kritikat ishin të drejta, të ndershme e të guximshme. (Zëri i Popullit, 2 Prill 1986 Nr. 78 Musa Ulqini) 58) Pse nuk do ta zbatojë? Ç bëjnë shokët e specializuar për punën me kuadrin, qoftë në Komitetin e Partisë apo në Komitetin Ekzekutiv të KP të rrethit, që vendimi të mos zvarritet? 59) Atëhere pse nuk janë bërë zgjedhjet? (Zëri i Popullit, 17 Korrik 1993, f. 1, Nr. 161 Sejdin Cekani). 60) Kush pa orar në rindërtim, kush mori mungesa? Askush. (Zëri i Popullit, 1 dhjetor 1984, Nr. 288, Nadja Xheblati) 126

127 61) Si qëndron ky problem? Partia herë pas here ka dhënë.porosi dhe në një vendim të Këshillit të Ministrave të vitit 1983 specifikoi detyrat me afate për Ministrinë e Industrisë së Lehtë dhe Ushqimore. (Zëri i Popullit, 15 korrik 1986, Nr. 168, Hatlije Ballhysa) Bazuar në shembujt e paraqitur, mund të themi se gratë përdorin më shumë fjali pyetëse, ndërkohë që Lakoff-i e interpreton bërjen e pyetjeve nga gratë si tregues të pasigurisë së tyre, një sinjal gjuhësor e një gjendje të brendshme psikologjike që rezulton nga shtypja e grave. Duhet theksuar se përdorimi i fjalive pyetëse nga gratë është më i pranishëm në gjuhë e folur se në atë të shkruar Mbiemrat Mbiemrat përdoreshin shumë më tepër përpara viteve 90, për arsye ideologjike, ku regjimi përpiqej të zbukuronte realitetin, gjë që nuk është e pranueshme për gazetarinë bashkëkohore, e cila paraqet vetëm realitetin. Duke u nisur nga ajo se çfarë tipari emërtojnë, gjithë mbiemrat ndahen në : a) mbiemra cilësorë që emërtojnë veti a cilësi që lidhen drejtpërdrejtë me objektin b) mbiemra marrëdhëniorë që japin tiparin e sendit nëpërmjet emërtimit të marrëdhënieve të këtij sendi me të tjerët. (Çeliku 2002 : 153) Mbiemra cilësorë Në gjuhën shqipe numri i mbiemrave cilësorë është më i vogël se numri i mbiemrave marrëdhëniorë. Cilësia që emërton mbiemri i dhënë është gjithmonë një veti e sendit, nga emri i të cilit formohet mbiemri, dhe është pikërisht kjo veti që bën të mundshëm përdorimin e fytyruar të mbiemrit të dhënë, d.m.th, përdorimin e tij si mbiemër cilësor. (Agalliu 2002 : 157) 127

128 Gjatë analizës së këtij punimi vumë re se mbiemrat janë përdorur gjerësisht para viteve 90, ndërsa pas kësaj periudhe kemi një pakësim të përdorimit të tyre. Në ditët e sotme gazetarët janë më të prirur të mos bëjnë përcaktime. 62) Diskutantët që morën fjalën thanë se ai është shumë i drejtë, këmbëngulës gjer në fund për të zgjidhur hallet e njerëzve. (Zëri i Popullit, 2 Prill 1986 Nr. 78 Musa Ulqini) Figurë 10. Shqiptarja e Re, 1984, Nr