REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I HISTORISË DHE I FILOLOGJISË DEPARTAMENTI I GJUHËS SHQIPE TEZË DOKTORATURE

Transcription

1 REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I HISTORISË DHE I FILOLOGJISË DEPARTAMENTI I GJUHËS SHQIPE TEZË DOKTORATURE LIGJËRIMI POLITIK NË BALLKAN MES NACIONALIZMIT DHE INTEGRIMIT EUROPIAN Doktorante: Ma. Elsa Skënderi-Rakipllari Udhëheqës shkencor: Prof.dr. Shezai Rrokaj Qershor 2017

2

3 DISERTACION Ligjërimi politik në Ballkan mes nacionalizmit dhe integrimit europian Doktorante: shkencor: Ma. Elsa Skënderi-Rakipllari Udhëheqës Prof.dr. Shezai Rrokaj Mbrohet më, dt para jurisë: 1. (Kryetar) 2. (Anëtar oponent) 3. (Anëtar oponent) 4. (Anëtar) 5. (Anëtar)

4 E drejta e autorit: Elsa Skënderi- Rakipllari Materiali në këtë botim mbrohet nga ligji për të drejtën e autorit. Viti: 2017 Titulli: Ligjërimi politik në Ballkan mes nacionalizmit dhe integrimit europian Autor: Elsa Skënderi-Rakipllari Specialiteti: Gjuhësi e përgjithshme

5 Tezë doktorature Pasqyra e lëndës Dy fjalë për të falënderuar... IX PARATHËNIE...XI KAPITULLI I Synimet dhe përligjja e studimit Struktura e punimit Vështrim i shkurtër historik Mbi Ballkanin Vështrim i shkurtër historik për Bashkimin Europian Procesi i integrimit të vendeve të Ballkanit Perëndimor në BE KAPITULLI II SHQYRTIMI I LITERATURËS Hyrje Gjuha dhe politika Gjuhësia Kritike Koncepte të gjuhësisë sistemore- funksionale të rimarra prej gjuhësisë kritike Analiza (kritike) e diskursit Çfarë është Analiza Kritike e Diskursit N. Fairclough- Studimi kritik i gjuhës R. Wodak (Sociolinguistika e diskursit - qasja historike) T. van Dijk (Modeli socio-konjitiv) Tematikat kryesore të Analizës kritike të Diskursit V

6 Ma. Elsa Skënderi-Rakipllari Disa koncepte të rëndësishme teorike e metodologjike të AKD-së Diskursi, ideologjia dhe pushteti Struktura e diskursit: Fijet, fragmentet, planet Analiza e Diskursit Politik Përse analizë e diskursit politik? Çështje të Analizës së Diskursit Politik dhe të përdorimit të gjuhës Kritikat ndaj Analizës kritike të Diskursit Mungesa e kanonizimit teorik dhe metodologjik në AKD Një interpretim i vetëm i drejtë dhe këndvështrimi i njëanshëm Çështje të gjuhësisë kritike në literaturën dhe studimet shqiptare Mbi rëndësinë e këtij studimi KAPITULLI III - METODAT E KËRKIMIT Hyrje Strategjia e kërkimit Mbledhja e të dhënave dhe teknika e përzgjedhjes së fjalimeve Kriteret për përzgjedhjen e të dhënave Korniza për analizën e të dhënave Përshkrimi i të dhënave Analiza e të dhënave Gramatika e Modalitetit Transformimet Metaforat në Analizën e diskursit politik Kufizime dhe probleme të mundshme Çështje të besueshmërisë dhe vlefshmërisë VI

7 Tezë doktorature KAPITULLI IV Hyrje Gjetjet për gramatikën e modalitetit Deiktikët vetorë Deiktikët kohorë dhe vendorë Gjetjet për transformimet Gjetjet për skenarët metaforikë Personifikimi i shtetit (SHTETI SI NJERI) MARRËDHËNIET NDËRKOMBËTARE JANË MARRËDHËNIE SHOQËRORE INTEGRIMI EUROPIAN ËSHTË UDHËTIM Një Analizë fjalimi sipas modelit të Fairclough-it Plani i teksti Analiza në rrafsh fjalësi Metaforat (konceptuale) Analizë në rrafshin Gramatikor Kohezioni i tekstit Plani i praktikës së diskursit Etosi paraprak, diskursiv dhe kolektiv Plani i praktikës socio-kulturore KAPITULLI V PËRFUNDIME DHE REKOMANDIME Hyrje Përmbledhje e përfundimeve Rekomandime për studime të mëtejshme REFERENCAT VII

8 Ma. Elsa Skënderi-Rakipllari SHTOJCAT Shtojca 1 Fjalimi i Božidar Delič-it Shtojca 2 Fjalimi i Bujar Nishanit Shtojca 3 Fjalimi i Ahtifete Jahjagës Shtojca 4 Fjalimi i Igor Lukčšžic-it Shtojca 5 Fjalimi i Nikola Gruevskit Shtojca 6 Fjalimi i Sali Berishës Shtojca 7 Fjalimi i George Ivanov-it VIII

9 Tezë doktorature Dy fjalë për të falënderuar Më së pari falënderimet dua t ia shpreh mentorit e udhëheqësit tim Prof. Dr. Shezai Rrokaj, i cili nuk m i ka kursyer këshillat, nxitjen për t u thelluar dhe përkrahjen e vazhdueshme, që shumë më përpara se të nisja të shkruaja këtë punim. Përsijatjet e vazhdueshme me të, më kanë ndihmuar që të dilja nga ndonjë qorrsokak, nga ata të pezullisë së punës, apo të paqartësive e pasigurive gjatë shkrimit. Mbi të gjitha, i jam mirënjohëse Profesorit, për kultivimin te unë të përgjegjësisë për punimin dhe të ndjenjës së lirisë për të menduar dhe mbajtur qëndrime, ndoshta edhe të ndryshme prej të tijave. Ndaj, edhe nëse punimi ka ndonjë lapsus apo shkarje, të gjitha janë përgjegjësitë dhe qëndrimet e mia. Kolegët e Departamentit të Gjuhës shqipe, meritojnë falenderimet më të ngrohta për dashamirësinë dhe dashurinë ndaj meje, që prej kohës kur ishin profesorët e mi e deri më sot, kur i kam miq e kolegë të çmuar. Këshillat e secilit prej tyre më kanë ndihmuar ta pasuroj punimin dhe t i shoh çështjet nga anë për të cilat mund të mos kisha menduar më herët. Shpatullat e gjigandëve prej ku e sheh botën, janë jashtëzakonisht të nevojshme për punë të tilla të rëndësishme, si disertacioni, por po aq të rëndësishme janë edhe shpatullat e njerëzve të shtrenjtë. Nuk më kanë munguar kurrë për t u mbështetur shpatullat e familjarëve të mi, të cilët i kam pasur ndihmë, forcë e frymëzim e për të cilët falënderimet nuk mund të jenë assesi të mjaftueshme. Arnit e babit të tij, u jam jo vetëm falënderuese, por edhe u detyrohem shumë për të gjitha orët e tejzgjatura të punës, kur nuk kam qenë me ta, si dhe për gjithë dashurinë pa kushte që më falin. Nuk do t ia kisha dalë pa ju! IX

10

11 Tezë doktorature PARATHËNIE Kujtdo që i ka rënë të merret me ndonjë formë analize teksti, e di mirë se sa sfidues është ky proces. Teksti qëndron përpara teje si një lloj hëne që herë të tregon një faqe të vetën e herë një tjetër. Analistit i duhet të gjejë në këtë tekst atë fillin e kuq të padukshëm që i lidh e i bën bashkë pjesët përbërëse të tij. Filli është aty, por duhet kërkuar në rrafshe të ndryshme të tekstit, në rrafshin fonetik, në rrafshin leksikor, në rrafshin sintaksor, në të gjithë tërësinë e tij tekstore. Kjo ta bën sa sfiduese aq edhe të bukur punën. Legjenda japoneze për fillin e kuq tregon se dy njerëz të cilët janë të paracaktuar për të qenë bashkë, janë të lidhur përmes një filli të kuq të padukshëm që u është vendosur në kyçe ose në gishtin e vogël dhe që i mban ata të lidhur edhe përse mund të mos jenë fizikisht pranë, deri në çastin kur të takohen e të bëhen një. Kështu ndodh dhe me tekstin, këtu filli i kuq i padukshëm është i pranishëm, veç duhen zbuluar peripecitë që kanë shoqëruar rrugëtimin e pjesëve për t u bërë bashkë. Në nivelin e analizës tekstore, lipset që të analizohet se si bëhen bashkë pjesët e tekstit për të dhënë një tërësi të vetme, në këtë rast skajet e fillit janë pjesët përbërëse të tekstit. Por ndonjëherë, duhet parë edhe vetë konteksti dhe situatat nëpër të cilat kanë kaluar njerëzit me fillin e kuq të padukshëm që nuk këputet. Për t iu përmbajtur metaforës së fillit të kuq ndonjëherë, skaje të fillit mund të jenë edhe konteksti dhe vetë teksti, të cilët lidhen në mënyrë të pashmangshme me njëri-tjetrin. Nëse fillin e kuq e kërkojmë mes tekstit dhe kontekstit, atëherë nuk jemi më në rrafshin e analizës tekstore, por kemi kaluar në një nivel tjetër analize, që është analiza e diskursit. Filli i kuq, i padukshëm, përbashkues mund të lidhë bashkë edhe dy pika të fundme që janë folësi dhe teksti, teksti dhe konteksti, teksti dhe diskursi, diskursi dhe praktikat shoqërore, teksti dhe një tekst tjetër e kështu me radhë. Analiza e diskursit, veçanërisht analiza kritike e diskursit i sheh entitetet që listuam si të lidhura në mënyrë të pandashme me njëri-tjetrin. Analistit i duhet ta bëjë të dukshëm këtë fill të kuq të padukshëm. Një studiues, duke dashur të tregonte se sa sfiduese mund të jetë analiza e diskursit, pati thënë se të bësh analizë diskursi është si të mësosh se si t i japësh biçikletës. Nuk mund të mësosh ta ngasësh mirë pa u rrëzuar disa herë, pa mbetur me disa vraga, pa provuar e riprovuar XI

12 Ma. Elsa Skënderi-Rakipllari vazhdimisht derisa të mësosh se si qëndrohet duke ruajtur ekuilibrin. Metafora e të mësuarit të biçikletës që lidhet me të provuarin e vazhdueshëm është në këtë rast edhe një analogji e thjeshtëzuar e qasjes hermeneutike të analizës, e themeluar nga filozofi G. H. Gadamer. Në kërkim të fillit të padukshëm, analistit i duhet t i ketë parasysh të dyja anët e dikotomive që përmendëm më lart e të mos harrojë se njëri fund i fillit parakupton ekzistencën e fundit tjetër dhe se një pjesë nuk mund të ketë kuptim dhe s mund të analizohet e izoluar veç in se dhe per se. Analiza e diskursit është një sfidë e vazhdueshme për të gjetur në një nivel të nëntëshëm atë që veç teksti si tërësi e mëvetësishme shenjash verbale nuk mund të na e thotë. Kjo sfidë për t i përligjur inter alia edhe gjuhësisht argumentet, ka qenë edhe ngasja e parë për t u marrë me analizë diskursi. Kjo ngasje u kthye në interes studimi gjatë kohës që kryeja studimet pasuniversitare në Universitetin e Bergenit, në Norvegji, kur më është dashur të kryej herë pas here analiza kritike të diskursit. Punimi i parë në këtë fushë ka qenë: Si u flasin evropianët shqiptarëvenjë qasje e analizës kritike të diskursit, një artikull ku qëmtohej gjuha që përdorin zyrtarët e Bashkimit Europian kur u drejtoheshin shqiptarëve dhe/ose politikanëve shqiptarë. Universi teorik e metodologjik që m u shpërfaq, qe po kaq ngazëllyes sa fundi i legjendës japoneze, dy njerëzit e bërë për njëri-tjetrin, pavarësisht peripecive, në fund bëhen bashkë, e kjo prej fillit të kuq të padukshëm që i ka mbajtur lidhur që në krye të herës. Në themelet filozofike të studimeve kritike të diskursit gjendet teoria sociale kritike, me themelues si H. Marcuse, Th. Adorno, Max Horkheimer, W. Benjamin dhe Erich Fromm, ndër gjigandët e shkencave sociale, prej shpatullave të të cilëve mund të këqyren më qartë dukuritë e botës moderne e postmoderne. Nga ana tjetër, teorikisht e metodologjikisht studimet kritike të diskursit ishin relativisht të reja, ndonëse sot për sot mbeten ndër studimet më të lëvruara të gjuhësisë bashkëkohore. Për shkak të formimit teorik që buronte nga një shkollë funksionaliste, zbulimi se në thelb analiza kritike e diskursit, ishte një qasje funksionaliste dhe jo formaliste, ishte po aq ngazëllyes. E papritura e tretë, lidhej me sesa lehtë mund të nxësh por dhe t ua mësosh të tjerëve se si ngitet biçikleta. Thuajse çdo monografi apo studim në fushë të analizës së diskursit bashkëshoqërohet me një udhëzues të thukët metodologjik, ku diskutohen metodat e analizës, XII

13 Tezë doktorature përshkruhen hapat e njëpasnjëshëm që duhen ndjekur dhe përcaktohen kategoritë gjuhësore të cilat janë domethënëse për të analizuar një tekst a diskurs të caktuar. Kjo fushë studimi, ashtu si edhe qasjet funksionaliste më në gjerësi, duhen ndërkallur patjetër në tërësinë e studimeve gjuhësore shqiptare. Shpresojmë studimi ynë t ia dalë të bëjë të dukshëm fillin diskursiv që lidh diskursin me pjesët e tjera të dikotomive në të cilat ai bën pjesë dhe që po ashtu, të jetë i lidhur përmes një filli të kuq të padukshëm me atë fushë të studimeve (kritike) të diskursit që ka nisur e do të vijojë të lëvrohet në gjuhën shqipe. XIII

14

15 Tezë doktorature KAPITULLI I 1.1 Synimet dhe përligjja e studimit Analiza kritike e diskursit në këtë punim kryhet për diskursin politik në Ballkan, i cili njihet si një rajon i prekur historikisht nga konfliktet dhe ndasitë etnike. Kjo si pasojë e përplasjeve dhe luftrave mes vendeve të Ballkanit dhe etnive që e përbëjnë atë, luftra e përplasje që kanë diktuar jo vetëm realitetin historik, por edhe kufijtë e këtyre vendeve. Megjithatë, sot, thuajse dy dekada pas luftës së fundit në Ballkan, përkundër politikave të shkuara të konfliktit e luftës, realiteti politik në Ballkan, duket se po ndryshon. Shtetet e Ballkanit kanë prirjen të jenë më të hapur për të bashkëpunuar dhe politika e jashtme e Ballkanit duket se është shumë më miqësore sesa ka qenë dikur. Ky realitet i ri politik, lidhet kryesisht me politikat që vendet e Ballkanit po zbatojnë, për hir të proceseve të integrimit në Bashkimin Europian. Kjo agjendë e re europiane, është një lloj ideologjie e re, një program politik i përbashkët dhe i domosdoshëm për zhvillimin e vendeve, që e ka bërë Ballkanin t i tejkalojë emocionalitetet e konfliktet nacionaliste dhe etnike. Ndryshimet në politikën e jashtme, të cilat lidhen me qëndrimet ndaj fqinjve, janë të mundura të shquhen edhe në diskursin politik të politikanëve të profilit të lartë. Këtë supozim, e mbështet edhe principi themelor i Gjuhësisë Kritike dhe i Analizës Kritike të Diskursit, sipas të cilit diskurset janë ideologjike dhe në to nuk ka shenja arbitrare (Wodak, Cillia 2006:713). Procesi i integrimit në bashkimin Europian përbën një projekt ideologjik, që me gjasë mund të riformësojë jo vetëm ligjërimin politik të së shkuarës, por edhe realitetet politike në Ballkan. Një prej parimeve kyçe të Analizës Kritike të Diskursit është se Proceset dhe lëvizjet e mëdha shoqërore dhe politike kanë pjesërisht karakter gjuhësoro-diskursiv (Fairclough, Wodak 1993: 271), prandaj një ndryshim në politikat e jashtme do të bashkëshoqërohet nga ndryshime të natyrës diskursive dhe do të reflektohet në diskursin e politikanëve, por edhe në gjithëdiskursin e një vendi të caktuar. Analiza kritike e diskursit, që është një ndër degët më të spikatura të Studimeve të diskursit, është disiplina mbi të cilën është mbështetur ky studim për të përvijuar qasjen teorike dhe 1

16 Ma. Elsa Skënderi-Rakipllari procedurat metodologjike të kryerjes së hulumtimit. Ky lloj i analizës së diskursit nuk mbetet vetëm në nivelin e analizës gjuhësore, siç ndodh me analizën e diskursit, apo analizën e bisedës, por e kapërcen nivelin gjuhësor, për të ndërshtënë në analizë edhe kontekstin sociopolitik të diskursit. Po ashtu analiza e diskursit nuk mbetet as vetëm në nivelin e komentit, apo të analizës politike, duke u përqëndruar thjesht te domethëniet politike të deklaratave a të fjalimeve të politikanëve. Analiza e diskursit nuk është e njëjtë as me teoritë politike apo me filozofinë e politikës, por i përdor arritjet dhe njohuritë që vijnë prej tyre në funksion të një prej niveleve të analizës kritike të diskursit. Ky punim synon të kryejë një analizë kritike të diskursit politik të Ballkanit, për të përligjur atë dije diskursive që kemi paraprakisht në lidhje me gjendjen politike në Ballkan dhe në vendet që e përbëjnë atë. Si të gjithë folësit e efektshëm të një gjuhe, që janë ata të cilët e përdorin gjuhën për të përmbushur nevojat e tyre të komunikimit dhe në funksion të kontekstit e të situatës ligjërimore, edhe politikanët ballkanas shpërfaqin qëndrime, vlera kulturore e identitete të ndryshme në varësi të situatës dhe të kontekstit në të cilin ligjërojnë. Prandaj e kemi parë me vend që të përqasim se si flasin politikanët e Ballkanit kur janë bashkë me njëri-tjerin, duke diskutuar për çështje që lidhen me integrimin europian me situatat ku politikanëve u duhet t u mëshojnë tipareve dalluese të etnisë apo kombit të tyre, për arsye të ndryshme subjektive, që mund të lidhen me pikësynime të agjendës së tyre të ngushtë politike. Fillimisht punimi ndalet te mënyra se si politikanët ballkanas e indeksojnë identitetin e tyre kur flasin me dhe për njëri-tjetrin në samite dhe forume politike apo ekonomike. Një prej objektivave të këtij hulumtimi është të hidhet dritë mbi pyetjen: A kanë nisur politikanët ballkanas të shfaqin një identitet të përbashkët ballkanik, në diskurset e tyre, (i cili është i integruar në identitetin europian, si pjesë e skemës kognitive Ballkani bën pjesë në Europë)? Një tjetër synim është interpretimi i asaj se si po tejkalohet patosi etnik i së shkuarës në fjalimet e politikanëve të Ballkanit dhe se si mund të interpretohet kjo në funksion të procesit të integrimit europian të shteteve të Ballkanit. Studimet kritike të diskursit i mëshojnë faktit se shenjat gjuhësore nuk janë arbitrare në diskurs. Bazuar mbi këtë, synimi tjetër është të shihet se në çfarë mënyre përdoren strategjitë gjuhësore për ta përcjellë informacionin, në varësi të kontekstit të fjalimeve politike. Kështu, jemi ndalur te disa aspekte të gramatikës së Modalitetit e më tej kemi gjetur dhe interpretuar 2

17 Tezë doktorature transformimet sintaksore që gjenden në këto fjalime. Në fund, kemi shqyrtuar skenarët metaforikë dhe metaforat konceptuale që gjenden në fjalimet e politikanëve të rangut të lartë të Ballkanit, kur ata flasin për integrimin në Bashkimin Europian. Po kështu, studimi ka për synim të paraqesë një model analize të detajuar, sipas një prej rrugëve të propozuara nga teoricienët e analizës kritike të diskursit. Këtë analizë e kemi kryer për një fjalim politik që ka një kontekst disi të ndryshëm, ku tema parësore nuk është integrimi europian, por festa kombëtare e një prej vendeve të Ballkanit. Rezultatet e kësaj analize tregojnë se si fjalimi politik dhe diskursi po ashtu në çdo rast shndërrohet një instrument përmes të cilit politikanët ndikojnë dhe rreken të modifikojnë qëndrimet e audiencës, të dëgjuesve eksplicitë dhe të dëgjuesve të synuar. Gjetja dhe interpretimi i mjeteve dhe strategjive gjuhësore kryesore shërben në këtë rast për të parë nëse konfliktualiteti me baza etnike është zbutur, në çfarë mënyre i referohen politikanët ballkanas të shkuarës së tyre, si e gjuhësojnë të ardhmen dhe objektivat për të si dhe në tërësi, në çfarë mënyre i ndikojnë strukturat e diskursit të tyre, strukturat social-politike dhe projektin e tyre të përbashkët ideologjik, që është integrimi në Bashkimin Europian. Në këtë studim synohet të shihet se si ideologjia, qoftë projekti ideologjik i integrimit në bashkimin europian, qoftë nacionalizmi e ndikon dhe rast pas rasti edhe e formëson diskursin politik në realitet. Termi ideologji këtu dhe në të gjithë punimin, përveçse kur thuhet ndryshe, përdoret në kuptimin e pikëpamjeve për botën ose tërësi përfaqësimesh dhe sjelljesh të organizuara skematikisht në lidhje me aspekte të caktuara të botës shoqërore (Van Dijk 1993). Studimet e mirëfillta që ndjekin direktivat teorike dhe metodologjike të Analizës Kritike të Diskursit nuk janë të shumta në fushë të shqipes dhe kjo është një arsye që e përligj nevojën për një studim të këtillë. E gjithë disiplina është për t u lëvruar e praktikuar nga studiuesit e gjuhëtarët shqiptarë, pasi që studimet e derimëtanishme që qëmtojnë gjuhën dhe politikën si të ndërlidhura, priren të anohen më tepër nga çështjet e politikës dhe të përfundojnë në komente apo analiza të tipit politologjik, pa u ndalur në komponenten po aq të rëndësishme sa politika, të kësaj dikotomie, që është në kuptimin e ngushtë gjuha e në kuptimin më gjerë diskursi. 3

18 Ma. Elsa Skënderi-Rakipllari Ky studim synon të kontribuojë jo vetëm për lëvrimin e Analizës kritike të diskursit dhe të gjuhësisë kritike në studimet tona, por edhe të sugjerojë kryerjen e studimeve gjuhësore në Ballkan të mëtejshme, nga një perspektivë funksionaliste, gjë që është mëse e domosdoshme po të kemi parasysh se studimet gjuhësore të derimëtanishme në Ballkan kanë qenë më së shumti të një prirjeje historike-krahasuese. Po kështu, duke qenë se kjo disiplinë ka disa dekada që po lëvrohet në studimet gjuhësore bashkëkohore, kryesisht në Evropë, përqafimi i saj edhe prej studiuesve tanë është një arsye tjetër, që e përligj kryerjen e një punimi të tillë. Ashtu sikurse diskurset politike në gjuhë e vende të ndryshme analizohen, inter alia edhe në mënyrë kritike, të njëjtin fat duhet të ketë edhe diskursi politik në vendin tonë. Por përtej kureshtjes që ngjall kurdoherë një qasje ndërdisiplinore si kjo e Analizës kritike të Diskursit, që bën bashkë në rastin tonë gjuhën e politikën, ka një arsye tepër të fortë se përse duhen studiuar diskurset. Përgjigjja nuk lidhet vetëm me pasurimin e këndvështrimeve studimore ndaj gjuhës, por edhe me një ndikim me natyrë perlokutive që diskursi ka ndaj folësve dhe realitetit shoqëror e kulturor. Filozofi dhe kritiku social, M. Foucault-ja në veprat e tij e konsideronte diskursin si një dije të krijuar institucionalisht dhe që është më tepër kategori sociale sesa gjuhësore. Analistët e mëvonshëm të diskursit e rimorën këtë koncept që e shihte diskursin si burim kuptimi, por duke e parë atë si mjet për të hulumtuar lidhjet midis të dhënave shoqërore (Fairclough1992) dhe gjuhës. Pra, diskursi është shumë më tepër se vetëm gjuhë, pasi ai ngërthen në vetvete ndërveprimin, mënyrën e të menduarit dhe mënyrën e të parit të botës. Një tjetër studiues, J. Gee pohon me të drejtë se Diskurset janë ngopje të roleve të caktuara ose të llojeve të njerëzve, nga ana e grupeve të caktuara të njerëzve, qofshin ata avokatë të ndonjë lloji, çiklistë të ndonjë lloji, njerëz të biznesit të ndonjë lloji, anëtarë të kishës së ndonjë lloji, e kështu me radhë, përmes një liste tepër të gjatë. Diskurset janë mënyrat e të qenit në botë; ato janë foma jete. Ato janë, për këtë arsye gjithmonë dhe kudo produkte shoqërore të shkencave sociale (Gee 2996: viii). Në rastin e punimit tonë, diskursi politik është tepër i rëndësishëm, jo vetëm pse vendet e Ballkanit, si Shqipëria, konsumojnë shumë politikë. Rëndësinë ky diskurs e merr për shkak se përmes tij modifikohet mënyra se si njerëzit e zakonshëm, (populli, po të përdornim një term populist), e perceptojnë dhe e riprodhojnë diskursin, e së andejmi edhe vetë ralitetin. Këta njerëz, audienca të synuara apo konkrete qofshin, ndikohen për ta parë realitetin siç projektohet në diskurset e politikanëve. Përmes diskursit të tyre, politikanët ndikojnë jo vetëm diskurset e tjera (diskursi historik, mediatik, shkencor etj.) te të cilët diskursi politik rrjedh, por edhe mënyrën se si njerëzit e perceptojnë realitetin. 4

19 Tezë doktorature Ndikimet që ka diskursi, një pjesë e të cilit është me karakter të pastër gjuhësor, te njerëzit, te realiteti, te mënyra se si ky realitet perceptohet dhe sesi në këmbim ndikon diskursin në raport historik dhe diskurset e tjera, janë disa nga faktorët primarë që i bëjnë studimet me natyrë kritike ndaj diskursit, ndër studimet më të lëvruara e me rëndësi të madhe për të kuptuar se si gjuha shërben për ta gjuhësuar realitetin dhe sesi individët marrin përmes saj një këndvështim/ botëkuptim (i.e. ideologji) të caktuar. Prej këndej, synimi i Analizës kritike të diskursit në përgjithësi dhe i punimit tonë në veçanti është të kuptuarit e çështjeve me natyrë sociale e politike dhe të konflikteve e qëndrimeve etnike, pasi që diskursi është një mjet mjaft i efektshëm me anë të të cilit formësohen shoqëria dhe kultura. 5

20 Ma. Elsa Skënderi-Rakipllari 1.2 Struktura e punimit Punimi është struktuar sipas formatit tipik të punimit të doktoraturës që njihet dhe si formati tradicional i disertacionit, (i cili) ka pesë kapituj: Hyrja, Shqyrtimi i literaturës, Metodologjia, Rezultatet dhe Diskutimet (Willis et. al 2010: 357). Në kapitullin e parë të punimit janë paraqitur objektivat e tij dhe synimet e hulumtimit, duke u ndalur gjithashtu te arsyet që e përligjin nevojën për studime të këtilla, në kuadër të zgjerimit të fokusit të studimeve gjuhësore në vendin tonë e më gjerë në Ballkan. Kapitulli trajton shkurtimisht se sa e studiuar është Analiza Kritike e Diskursit dhe përse studime të tilla janë të nevojshme jo vetëm për larushinë e qasjeve gjuhësore, por edhe për ndikimin që kanë këto studime në shoqëri. Më tej kapitulli, paraqet një prezantim të shkurtër të historikut të Ballkanit, të Bashkimit Europian e më tej të Procesit të Integrimit në Bashkimin Europian, të vendeve të Ballkanit Perëndimor, duke u ndalur në ato zhvillime që janë të lidhura me këtë punim. Në kapitullin e dytë është realizuar një shqyrtim i literaturës, me qëllim përvijimin e kornizës teorike mbi të cilën është ndërtuar punimi. Në fillim të këtij kapitulli trajtohen në mënyrë të përmbledhur disa nga teorizimet kryesore për raportin gjuhë-politikë. Në kapitull paraqiten fillesat e gjuhësisë kritike, duke u ndalur po ashtu te disa koncepte të gjuhësisë sistemorefunksionale që janë rimarrë prej saj. Ky kapitull është tepër i rëndësishëm për të kuptuar se çfarë është analiza kritike e diskursit, në përqasje me disiplinat e afërta si analiza e diskursit, apo edhe sociolinguistika. Në kuadër të plotësimit të kornizës teorike, kapitulli i dytë përmban edhe drejtimet kryesore të Analizës Kritike të diskursit si: Studimi kritik i gjuhës, me përfaqësues N. Fairclough, Sociolinguistika e diskursit- qasja historike, me përfaqësuese R. Wodak dhe Modeli sociokognitiv i T. van Dijku-t. Pjesë e kapitullit të dytë janë edhe tematikat kryesore ndaj të cilave aplikohet Analiza Kritike e Diskursit. Më tej trajtohen disa koncepte të rëndësishme si: diskursi, ideologjia dhe pushteti. Po ashtu, kemi trajtuar pjesët përbërëse të strukturës së diskursit: fijet, fragmentet dhe planet e tij. Në kapitullin e dytë shpjegohet se çfarë është Analiza e Diskursit Politik dhe se përse kemi të bëjmë me këtë lloj analize, si dhe trajtohen disa çështje të analizës së diskursit politik dhe të gjuhës. Në këtë kapitull pasqyrohen edhe kritikat kryesore që i bëhen Analizës Kritike të Diskursit si teori dhe procedimeve të saj metodologjike, duke u ndalur te argumentet dhe kundërargumentet e kritikuesve dhe të atyre që e përligjin jo vetëm disiplinën, por edhe shumësinë e metodave të saj. Shqyrtimi i literaturës përmbyllet me një përmbledhje të 6

21 Tezë doktorature dukurive të gjuhësisë kritike në literaturën dhe studimet shqiptare si dhe me një nënçështje që trajton shkurtimisht rëndësinë e këtij punimi. Kapitulli i tretë paraqet metodat e kërkimit të këtij punimi, duke u ndalur te të gjitha çështjet si: strategjia e kërkimit, mbledhja e të dhënave (fjalimeve) dhe kriteret e ndjekura për përzgjedhjen e tyre, korniza e pasur parasysh për analizën e të dhënave. Kapitulli përmban edhe përshkrimin dhe analizën e të dhënave. Po kështu në funksion të analizës së të dhënave janë përfshirë edhe trajtesa për çështjet e gramatikës së Modalitetit, transformimeve dhe metaforave në analizën e diskursit politik. Ky kapitull trajton edhe kufizimet e punimit, si dhe probleme potenciale që ai mund të ketë. Në fund, trajtohen shkurtimisht çështje të besueshmërisë dhe vlefshmërisë së procedurave metodologjike, duke argumentuar përse punimi është i besueshëm dhe i vlefshëm (valid). Rezultatet dhe gjetjet janë paraqitur në kapitullin e katërt, ku jemi ndalur te gjetjet për gramatikën e modalitetit, transformimet dhe skenarët metaforikë (SHTETI SI NJERI, MARRËDHËNIET NDËRKOMBËTARE JANË MARRËDHËNIE SHOQËRORE, INTEGRIMI EUROPIAN ËSHTË UDHËTIM). Ky kapitull është mjaft i rëndësishëm pasi paraqet një shembull konkret të analizës hap pas hapi, të kryer sipas modelit të analizës kritike që propozon N. Fairclough-i. Analiza ndalet në planin e tekstit (ku kemi të bëjmë me analizë: në rrafsh fjalësi, të metaforave konceptuale, në rrafsh gramatikor dhe të kohezionit të kestit), në planin e praktikë së diskursit (ku trajtohen konceptet e rëndësishme të etosit paraprak, diskursiv dhe kolektiv) si dhe në planin e praktikës socio-kulturore. Kapitulli i pestë dhe i fundit, përmban një përmbledhje të të gjitha përfundimeve te të cilat kemi mbërritur. Më tej diskutohet rreth rezultateve të hulumtimit dhe përfundimeve të të gjithë punimit. Kapitulli mbyllet me sugjerime dhe rekomandime të përgjitshme në lidhje me studime të mëtejshme të mundshme në fushë të Gjuhësisë kritike dhe të Analizës kritike të diskursit. 7

22 Ma. Elsa Skënderi-Rakipllari 1.3 Vështrim i shkurtër historik Mbi Ballkanin Ballkani, është emri gjeografik dhe historik që i referohet Europës Juglindore. Etimologjia e fjalës lidhet me malet Ballkan, që shtrihen nga Bullgaria deri në Serbinë Lindore. Rajoni i Ballkanit ka qenë gjithmonë në kufijtë e perandorive të mëdha, ndaj historia e tij është e mbushur me luftra, kryengritje, pushtime dhe përplasje mes perandorive, që prej Perandorisë Romake, e deri te luftrat e fundit në ish-jugosllavi. Ballkani ka qenë fushë beteje për interesat e fuqive të Mëdha, në epoka të ndryshme të historisë, por njëherazi edhe ka përjetuar luftra civile mes disa prej vendeve të gadishullit. Megjithatë, veç përplasjeve të mëdha nga koha e Grekëve të lashtë, romakëve, bizantinëve, habsburgëve dhe osmanëve, në Ballkan ka pasur po ashtu edhe një përzierje të madhe kulturash. Zgjerimi i Perandorisë së Habsburgut lart drejt Juglindjes, në fillim të shek. XX dhe zgjerimi i Perandorisë Osmane drejt Veriut, nxiti ndarje etnike, fetare dhe gjuhësore në Rajonin e Ballkanit. Një tjetër arsye që përshkallëzoi shfaqjet nacionaliste në Ballkan, ishte padrejtësia e Fuqive të Mëdha, për zgjidhjen e çështjeve territoriale dhe gjeopolitike përmes marrëveshjesh e traktatesh si Traktati i Shën Stefanit (1878) dhe Traktati i Berlinit (1878) etj. Këto traktate, në vend që të sheshonin konfliktet në Ballkan, e rënduan edhe më tepër gjendjen. Problemi i Lindjes, në të vërtetë e ktheu Ballkanin në një fuçi baruti të Europës, por përgjegjësia për këtë situatë lidhet po aq me fuqitë e mëdha dhe parimin e balancimit të pushtetit sa edhe me shtetet e Ballkanit (Jelavich 1983: 440). Luftrat kombëtare dhe revolucionet që patën nisur në fillim të shek. XIX, vijuan gjatë shekullit XX, shekull ky që nisi dhe përfundoi me luftra etnike në Ballkan, duke e bërë Rajonin të njohur edhe sot e gjithë ditën, me emërtimin fuçi baruti e Europës. Shekulli XX konsiderohet si një periudhë tragjike në historinë e Ballkanit, për shkak të zhvillimeve tragjike të krizës së Bosnie-Herzegovinës (1908) dhe Luftrave Ballkanike (1912), për të mbaruar me Luftën në Bosnje-Herzegovinë ( ) dhe Luftën e Kosovës (1999). Thënia e Sir Winston Churchill-it se Ballkani prodhon më shumë histori nga sa mund të konsumojë, duket me vend për periudhën në fjalë. Vetëm gjatë shekullit XX, në Ballkan u zhvilluan 8

23 Tezë doktorature shtatë luftra, të cilat bënë që territoret e Gadishullit të ndryshonin vazhdimisht duke rikonfiguruar identitetin e Rajonit. Çështjet dhe përplasjet etnike të Ballkanit gjatë të gjitha luftrave, asnjëherë nuk u shërbyen marrëdhënieve ndërkombëtare dhe politike të fqinjësisë së mirë. Por ndryshe nga zhvillimet e shekullit të shkuar, shekulli i ri duket se ka sjellë një frymë të re në historinë dhe politikën e Ballkanit. Të gjitha vendet e Ballkanit janë të prirura për të zhvilluar më tej procese të caktuara politike, ekonomike dhe shoqërore, të cilat do t u sigurojnë atyre anëtarësimin në Bashkimin Europian. Këto zhvillime pozitive në Rajon, janë duke e lënë pas filozofinë e konfliktit dhe të ndasive dhe vendet e Ballkanit po përpiqen fort të arrijnë pajtimin mes tyre dhe njëherazi integrimin në Bashkimin Europian Vështrim i shkurtër historik për Bashkimin Europian Bashkimi Europian sot përbën bashkimin politik dhe ekonomik të 28 shteteve, ku zbatohet një sistem ligjesh i njësuar, lëvizje e lirë e njerëzve mallrave dhe shërbimeve dhe kapitalit brenda një tregu të vetëm të brendshëm. Po kështu, 19 prej shteteve të Bashkimit Europian përdorin një monedhë të njësuar, euron. Në të folurin e përditshëm Europa, përdoret si metonimi e Bashkimit Europian, por në fakt historikisht dhe politikisht nuk janë e njëjta gjë. Termi Bashkim Evropian i përket shekullit XX, ndërkohë që termi Evropë daton shumë më herët. Termi Evropë u përdor për herë të parë gjatë civilizimit grek, por në dy kontekste: njëri mitologjik dhe tjetri gjeografik. Prej etimologjisë së këtij termi mund të ngrihen shumë hipoteza, por megjithatë fjala greke eurus do të thotë e gjerë, duke e lidhur në këtë mënyrë Evropën me hapësira të gjera territoriale (Mile 2007: 4). Pas Luftës së Dytë Botërore, shtetet e Europës e gjetën veten të rrënuar nga pasojat e luftës. Si mënyrë ripërtëritjeje u konceptua një bashkim politik që do të shmangte rrezikun e një lufte tjetër potenciale në Europë dhe që do të zbuste shfaqjet nacionaliste të shteteve që ishin përfshirë në luftë. Po kështu ekzistonte një nevojë e për bashkëveprim në pikëpamje ekonomike, por edhe kulturore, duke pasur si synim përtëritjen e qytetërimit dhe shmangien e konflikteve. Ideja e një bashkimi të tillë u takon dy personaliteteve që njihen gjerësisht në historiografi si etërit themelues të Bashkimit Europian, Jean Monnet dhe Robert Schuman. Monnet-ja ishte 9

24 Ma. Elsa Skënderi-Rakipllari një biznesmen francez, ndërsa Schuman-i, ministri i jashtëm i Francës. Idenë e Monnet-së për prodhimin e përbashkët të çelikut, Monnet-ja e përvijoi si një deklaratë politike duke propozuar zhvillimin e një industrie të përbashkët të qymyrit dhe të çelikut, mes Francës e Gjermanisë, në mënyrë të tillë që të neutralizohej çdo lloj konflikti i mundshëm që mund të lindte si pasojë e ndonjë fuqizimi të tepërt të Gjermanisë. Në atë që më vonë u quajt Deklarata e Schuman-it, ai argumentoi se Evropa nuk do të bashkohej menjëherë ose sipas një plani të vetëm, por hap pas hapi dhe nëpërmjet arritjeve konkrete. Kjo do të kërkonte eleminimin e armiqësisë ndërmjet Francës dhe Gjermanisë, kështu që Schuman propozoi që prodhimi francez dhe gjerman i qymyrit dhe çelikut të vendosej nën një Autoritet të Lartë të përbashkët (Mile 2007:9-10). Aleancat për hir të qëndrueshmërisë politike dhe bashkëpunimit politik u shndërruan në objekte të bisedimeve të kryera në shumë e shumë takime e traktate, që kishin për synim ndërtimin e një lidhjeje të fortë mes kombeve europiane. Të tillë ishin Traktati i Parisit (1951), Traktati i Romës (1957), Traktati i Mastrihtit (1993), ky i fundit njihet edhe si traktati me anë të së cilit u themelua zyrtarisht Bashkimi Europian. Sot Bashkimi Europian përbëhet nga 28 shtete anëtare. Tri institucionet më me peshë të Bashkimit janë: Këshilli Europian, Parlamenti Europian dhe Komisioni Europian. Monedha e përbashkët që përdoret nga të gjithë anëtarët, por jo vetëm, është euroja. Bashkimi Europian është një organizëm ku synojnë të integrohen edhe vende të tjera të kontinentit tonë, të cilat nuk janë pjesë e BE-së, pasi politikat kryesore të tij në thelb kanë tregtinë dhe lëvizjen e lirë mes shteteve, si dhe mbrojtjen e të Drejtave dhe lirive të njeriut Procesi i integrimit të vendeve të Ballkanit Perëndimor në BE Pjesë e vazhdueshme e politikave të Bashkimi Europian, ka qenë zgjerimi i këtij konstelacioni shtetesh, me shtete të tjera europiane, përfshirë edhe vendet e Ballkanit Perëndimor. BE-ja ka synuar të nxitë paqen, qëndrueshmërinë politike dhe zhvillimin ekonomik të vendeve të Ballkanit. Ajo që shtetet kombëtare humbasin gjatë procesit të integrimit evropian është sovraniteti, që do të thotë se për një numër të konsiderueshëm çështjesh vendimet nuk mund të merren më prej qeverive të shteteve kombëtare, por prej institucioneve të Bashkimit Evropian. Ndërsa ajo që shtetet kombëtare fitojnë gjatë integrimit evropian është solidariteti, i kuptuar si treg i përbashkët, mbrojtje e përbashkët monedhë e përbashkët, politikë bujqësore 10

25 Tezë doktorature e përbashkët etj. (Mile 2007: 30). Kroacia ishte i pari shtet i Rajonit që arriti të anëtarësohej në BE, në 2013-n, ndërsa vendet e tjera janë në faza të ndryshme të procesit të integrimit europian. Republika e Maqedonisë, Mali i Zi, Serbia, Shqipëria janë zyrtarisht vende anëtare për t u anëtarësuar në BE. Ndër vendet që presin të çelin negociatat janë Bosnia dhe Hercegovina dhe Kosova. Anëtarësimi i një shteti në Bashkimin Europian, si rregull kërkon përshtatjen dhe përafrimin e legjislacionit të këtij shteti me atë të BE-së. Kësisoj anëtarësimi, parakupton edhe përmbushjen e një sërë kriteresh politike dhe ekonomike (të cilat janë përcaktuar nga Këshilli Evropian dhe njihen me emrin Kriteret e Kopenhagës) nga ana e vendeve kandidate. Këto kritere shpesh përkojnë me reforma të rëndësishme, që vendet kandidate duhet të kryejnë. Kriteret politike kanë të bëjnë me demokracinë shtetin e së drejtës, mbrojtjen e të drejtave të njeriut, mbrojtjen dhe respektimin e të drejtave të minoriteteve etj. Ndër kriteret ekonomike janë: Ekonomi tregu funksionale, e aftë të përballojë presionet konkurruese dhe forcat e tregut të BE-së. Ndërsa kriteret e natyrës administrative kanë të bëjnë me aftësinë për të përballuar detyrimet e anëtarësimit në Bashkimin Evropian (Mile 2007:31). Integrimi në Bashkimin Europian, kërkon një bashkëpunim të vazhdueshëm jo vetëm politik dhe kulturor, mes vendeve të Ballkanit, por edhe shestimin e një sërë çështjeve të hapura që lidhen me të shkuarën problematike të Rajonit. Një ndër synimet është të inkurajohen shtetet e Rajonit që të bashkëpunojnë mes tyre, në një shumësi fushash, përfshirë hetimin e krimeve të luftës, çështjet e kufijve, refugjatëve dhe luftën kundër krimit të organizuar (De Munter 2016). Qëllimi i mbramë i anëtarësimit është të gëzuarit e standardeve Europiane dhe e lirisë për të lëvizur e për t u shkolluar pa barriera dhe pa paragjykime. Shqipëria është një prej vendeve të Rajonit që ka aplikuar për t u anëtarësuar në BE në prill të vitit Aktualisht vendi ynë mban statusin e vendit kandidat, të cilin e fitoi në qershor të 2014-s. Ish- Republika Jugosllave e Maqedonisë ka aplikuar për t u bërë pjesë e Bashkimit Europian, në mars të 2014-s dhe që prej dhjetorit të 2005-s gëzon statusin e vendit kandidat për në BE. Bosnia dhe Herzegovina dhe Kosova janë kandidatë potencialë për t u anëtarësuar në BE (De Munter 2016), ndonëse Kosova është një vend me specifika të veçanta, krahasuar me shtetet e tjera, kjo për shkak të shpalljes së Pavarësisë shumë vonë, në shkurt të 2008-s. 11

26 Ma. Elsa Skënderi-Rakipllari Megjithatë pas shpalljes së njëanshme të pavarësisë, BE-ja deklaroi se Kosova kishte një perspektivë të qartë Europiane. Mali i Zi gëzon statusin e vendit kandidat që prej dhjetorit të vitit 2010, ndërsa negociatat e pranimit i ka çelur dhjetor të vitit Një vend tjetër që i ka çelur tashmë negociatat e pranimit, që prej janarit të 2014-s, është Serbia. Statusin e vendit kandidat, Serbia e pati fituar më herët në mars të 2012-s, kur pati arritur një marrëveshje për përfaqësimin rajonal të Kosovës. Ndër kriteret kryesore për anëtarësimin e Serbisë në Bashkimin Europian është normalizimi i marrëdhënieve të këtij shteti me Kosovën. Për të gjitha vendet e Ballkanit që synojnë të bëhen pjesë e Bashkimit Europian, është e qartë që normalizimi i marrëdhënieve të dikurshme të tensionuara, është kusht thelbësor. Në funksion të këtij kushti, formësohen edhe të gjitha politikat shtetërore dhe të jashtme, po ashtu edhe diskursi politik i politikanëve Ballkanas. 12

27 Tezë doktorature KAPITULLI II SHQYRTIMI I LITERATURËS 2.1 Hyrje Ky punim ka për synim të hedhë dritë në mënyrën se si gjuhësohet e tashmja e Ballkanit dhe e shkuara problematike e tij dhe si formësohet ligjërimi politik, nën trysninë e nacionalizmit dhe procesit të integrimit në Bashkimin Europian. Objektivat e këtij punimi lidhen me tematika si gjuha dhe politika, Analiza kritike e diskursit, Analiza Politike e diskursit si dhe Metaforat konceptuale e politika, prandaj ky kapitull përvijon kornizën teorike të punimit që lidhet me tematikat në fjalë. Së pari kapitulli paraqet një trajtim të çështjeve teorike të gjuhës dhe të politikës, së dyti trajtohet në rrafsh historik e sinkronik disiplina e Gjuhësisë Kritike dhe rëndësia e kësaj disipline në raport me punimin tonë. Një zgjatim i sotëm i gjuhësisë kritike është Analiza Kritike e Diskursit (Critical Discourse Analysis), për të cilën në këtë kapitull, parashtrohen jo vetëm historiku i lindjes së disiplinës, por edhe drejtimet kryesore brenda saj, si dhe fushat e studimit që AKD-ja mbulon sot në lëmin e studimeve gjuhësore bashkëkohore. Një prej fushave ku gjëllijnë analizat kritike të diskursit, është politika. Analiza e diskursit politik, është njëherazi dhe lloji i analizës të kryer në këtë punim, ndaj ky kapitull përmbyllet me një trajtim përimtësues të analizës së diskursit politik, të fokusit të kësaj lloj analize si dhe të disa prej studimeve më domethënëse të kryera në këtë fushë. 13

28 Ma. Elsa Skënderi-Rakipllari 2.2 Gjuha dhe politika Njeriu është për nga natyra një kafshë politike. ~Aristoteli Sido që të përkufi zohet politika, ajo ka një përmasë gjuhësore, diskursive dhe komunikative, e pranuar vetëm pjesërisht, në mos fare, nga praktikuesit e teoricienët e politikës. ~ P. Chilton Gjuha vetë nuk është e pushtetshme, ajo fi ton pushtet prej të pushtetshmëve që e përdorin atë. R. Wodak Studimi i politikës në raport me gjuhën i ka fillesat te studimet me natyrë retorike në Greqinë dhe në Romën e Lashtë dhe përbën interes edhe sot e gjithë ditën. Retorika antike, si arti për të bindur përmes gjuhës, ishte e lidhur gjithaq edhe me çështjet e komunikimit politik. Retorika klasike, përveç përdorimeve të saj në gjyqe, ishte zhvilluar kryesisht si një art për të bindur njerëzit në asamble politike. Ndaj, argumentet e veçanta, format e veçanta dhe figurat e stilit janë lidhur tradicionalisht me tekstet dhe fjalimet politike (Van Dijk 1997: 34). Në të vërtetë konceptet e stilit dhe të figurave ishin thelbësore për retorikën, por ato shiheshin vetëm si mjete zbukuruese të gjuhës. Manualët e retorikës dhe retorika vetë, nuk përqendroheshin në studimin e asaj se si gjuha përdoret për të shprehur qëndrime apo ideologji të caktuara, por në dhënien e udhëzimeve për atë se si gjuha duhej përdorur, inter alia edhe në tekstet politike, për ta bërë fjalimin a diskutimin më bindës. Tradita greko-romake i konsideronte qeniet njerëzore si krijesa që përcaktohen nga aftësia e tyre për të folur dhe nga aftësia që kanë për të jetuar bashkë në grupe. Për shkrimtarë si Ciceroni, kultivimi i pushtetit të fjalës ishte thelbi i detyrës qytetare. Për të tjerët ishte thelbi i mashtrimit dhe shtrembërimit (Chilton 2004: IX). Në rrjedhën e shekujve, studimi kryesisht retorik i formave gjuhësore të 14

29 Tezë doktorature ligjërimit politik, u bor, por sigurisht që prirja retorike e demagogëve, oratorëve, politikanëve nuk është bjerrë. A. Vebiu (2011), një studiues që merret me analizë diskursi në fushë të shqipes, çdo akt komunikimi, nëpërmjet gjuhës e përfshin një aspekt manipulues; manipulon dëgjuesin, dhënësi marrësin, adresuesi të adresuarin. Kur shteti (qeveria) u flet qytetarëve, njëkohësisht edhe përpiqet t i manipulojë ata, në atë masë që i përdor thëniet e veta për të përcjellë kuptim ose informacion. Vetë fjala informacion e përmban, në vetvete, nocionin e manipulimit, ose të formuarit (latinishtja informare duhet të ketë pasur, në krye, kuptimin i jap formë diçkaje ). Në një pasqyrë të përgjithshme që i bëjnë historisë së studimeve në fushën e gjuhës dhe të politikës, R. Wodak dhe R. de Cillia, pohojnë se tradita e studimeve të këtilla është e re dhe një pikë nisjeje e kësaj fushe hulumtimi, konsiderohet romani 1984 i George Orwell-it dhe përdorimi shumë i madh i propagandës gjatë Luftës së Dytë Botërore dhe Luftës së Ftohtë. Gjuhësia politike (Politolinguistik 1 ) nis të shihet si një nëndisiplinë e gjuhësisë, e zhvilluar kryesisht në vendet gjermanike, që në vitet 1950 dhe është një përpjekje për të integruar në një disiplinë akademike, kërkimin shkencor që merret me analizën e diskursit politik (Wodak, Cillia 2006: 707). Në gjysmën e dytë të shekullit XX, studimet gjuhësore në Amerikë dhe jo vetëm, u revolucionarizuan nga teoria gjenerative e N. Chomsky-t, që pohonte se njohja e gjuhës ishte e një aftësi e brendshme mendore, me të cilën njerëzit janë pajisur biologjikisht dhe se për studimin e së cilës lipsej një folës i idealizuar e jo konkret. Së këndejmi, është e kuptueshme që fokusi i studimeve gjuhësore të kësaj kohe nuk ishte i lidhur me komponenten e performancës (shih dikotominë kompetencë vs. performancë Rrokaj 2010: 157) dhe as me ndonjë komponente sociale të gjuhës. D. Hymes (1966) do të argumentonte se çdo teori reale për aftësinë gjuhësore duhet të jetë një teori kompetence komunikative, pasi gramatika nuk shërben për veç për të gjeneruar e kuptuar fjali, por edhe për të prodhuar fraza që janë të përshtatshme për kontekstin. Ndryshe ndodh me studimet e po kësaj kohe, në Evropë, ku në qarqe si Shkolla e Frankfurtit, apo rrethi i 1 Term i A.Buckhardt-it, i cili propozoi përdorimin e tij për të përfshirë të gjitha llojet e fjalimeve publike, institucionale ose private për çështje politike, të gjitha llojet e teksteve tipike të politikës si dhe përdorimin e instrumenteve leksikore e stilistike që karakterizonin bisedat për kontekstet politike. (Buckhard 1996, cituar në Wodak, de Cillia 2006) 15

30 Ma. Elsa Skënderi-Rakipllari gjuhëtarëve kritikë (Fowler, Kress, Hodge) në Angli, patën gjuha, politika dhe kultura kishin nisur të shiheshin si të ndërlidhura. 16

31 Tezë doktorature 2.3 Gjuhësia Kritike Gjuhësia Kritike u themelua në mes të viteve 1970, si një nevojë për të pasur një disiplinë akademike që do të studionte lidhjet mes gjuhës, ideologjisë dhe strukturës sociale. Në rrafshin e pikëpamjeve teorike, gjuhësia kritike u ndikua nga Teoria kritike e Shkollës së Frankfurtit dhe nga filozofia marksiste. R. Fowler, T. Trew and G. Kress ishin themeluesit e Gjuhësisë Kritike dhe ndër synimet e tyre ishte këndvështrimi për botën përdoruesve të gjuhës u vijnë nga lidhja e tyre me institucionet dhe strukturën socio-ekonomike të shoqërisë së tyre. Ky këndvështrim bëhet më i lehtë dhe ripohohet për ta, përmes një përdorimi gjuhësor që ka gjurmët ideologjike të shoqërisë. Në të njëjtën mënyrë, ideologjia është gjuhësisht e ndërmjetësuar dhe e zakonshme për një lexues jokritik, që i pranon gjërat në mënyrë të heshtur... (Fowler, Kress 1979: 185) Për themeluesit e Gjuhësisë kritike, lidhja mes gjuhës, pushtetit dhe ideologjisë duhej parë jo vetëm në mënyrë formale apo neutrale, por edhe në mënyrë kritike. Fowler dhe Kress (1979) argumentonin se lipsej për një gjuhësi që është kritike, e ndërgjegjshme për supozimet mbi të cilat ngrihet dhe e përgatitur për të reflektuar kritikisht për shkaqet e nëntëshme të fenomenit që studion si dhe për natyrën e shoqërisë së cilës gjuha i përket (1979:186). Siç e përmendëm dhe më lart, ndikimet filozofike të gjuhëtarëve në fjalë ishin arsyeja për të cilën ata mendonin se duhej mbajtur një qëndrim kritik, madje deri diku majtist, në analizat e tyre gjuhësore të diskursit. Nga ana tjetër, sa i takonte aspektit të metodologjisë gjuhësore dhe kornizës analitike, Gjuhësia Kritike u mbështet në gramatikën funksionale të M. A. K. Halliday-it, përkatësisht në veprat Gjuha si Semiotikë Sociale (1978), si dhe Hyrje në Gramatikën Funksionale (1985). Kjo zgjedhje nuk qe e rastësishme, pasi gjuhësia sistemike-funksionale dhe sociosemiotike e Halliday-it, ofronte një metodologji të qartë për kategoritë gjuhësore, të cilat duheshin analizuar, për të hedhur dritë në lidhjet mes diskursit dhe shoqërisë. Siç do ta shohim të trajtuar edhe më tej, M. Halliday është i mendimit se gramatika ndërvepron me atë çka ndodh jashtë gjuhës, me ngjarjet dhe kushtet e botës si dhe me proceset gjuhësore në të cilat folësit përfshihen (2004: 24). Kësisoj, vepra e Halliday-it u bë sfondi mbi të cilin Gjuhësia kritike ngriti tri supozimet të saj kryesore: 1. Gjuha kryen një numër funksionesh specifike dhe se të gjitha format dhe proceset gjuhësore shprehin një ose të gjitha këto funksione; 2. përzgjedhjet që folësit bëjnë nga inventari total i formave dhe proceseve, janë parimore dhe sistematike; dhe 3. lidhja mes formës dhe 17

32 Ma. Elsa Skënderi-Rakipllari përmbajtjes nuk është arbitrare ose konvencionale, por se forma shenjon përmbajtjen (Fowler, Kress 1979: 185) Koncepte të gjuhësisë sistemore- funksionale të rimarra prej gjuhësisë kritike Në hyrje të këtij punimi përmendëm se gjuhësia kritike është pjesë e studimeve funksionale në gjuhësi. Përpara se të trajtojmë se cilat janë disa nga konceptet kryesore të gjuhësisë sistemore-funksionale të rimarra prej gjuhësisë kritike, duhet të sqarojmë se çfarë është funksionalizmi dhe përse gjuhësia kritike është një fushë që parakupton ngulitje teorike funksionaliste. Një ndër dikotomitë e gjuhësisë bashkëkohore është antinomia formalizëm/ funksionalizëm. Me formalizëm kihet parasysh teoria formaliste e Chomsky-t dhe qëndrimi sipas të cilit gjuha është në thelb mjeti që shërben për të shprehur mendimin (me këtë lidhet edhe emërtimi mentalist që i atribuohet shpesh Chomsky-t) dhe që kryen shumë funksione, ndër të cilat edhe funksionin e komunikimit, funksion ky që nuk duhet mbivlerësuar kurrësesi, në raport me funksionet e tjera që mund të luajë ky mjet. Qasja formaliste përqëndrohet te strukturat e gjuhës dhe rregullat gjenerative. Gramatikë gjenerative është mekanizmi formal që gjeneron përshkrime strukturore të fjalive në një gjuhë, në kuptimin matematikor të fjalës gjeneroj. Një gramatikë gjenerative është një tërësi rregullash që përkufizon tingujt, fjalët, frazat dhe fjalitë e një gjuhe, në të njëjtën mënyrë si gjeometria është një tërësi rregullash që përkufizojnë rrathët dhe katrorët (Allen Harris 1995:32). Për Chomsky-n parësore dhe objekt studimi është kompetenca gjuhësore, që lidhet pikërisht me tërësinë e rregullave dhe strukturave të thella të cilat përbëjnë aftësinë e lindur të folësit për gjuhë. Mënyra se si një sistem gjuhësor përdoret në komunikim, pra performanca gjuhësore nuk përbën objektin e studimit gjuhësor sipas formalizmit. Kryekëput e kundërta ndodh me funksionalizmin dhe shkollat e lidhura me këtë drejtim gjuhësor, sipas të cilit funksioni parësor i gjuhës është komunikimi. Gjuhët kanë format që kanë, sepse komunikimi i ka bërë që të jenë të tilla. Në parathënien e veprës së tij Funksionalizmi dhe Gramatika, T. Givón (1995), një prej funksionalistëve më në zë, pohon se të gjithë funksionalistët i bashkon nga një parim themelor sine qua non, siç është parimi i mungesës së autonomisë. gjuha (dhe gramatika) as nuk mund të përshkruhen dhe 18

33 Tezë doktorature as të shpjegohen në mënyrë adekuate 2 Funksionalistët gjykojnë se morfosintaksa e gjuhëve është e motivuar nga kuptimet që ajo përcjell dhe se nuk është autonome, por e lidhur me semantikën dhe pragmatikën Po kështu, për funksionalistët faktorët kognitivë dhe socialë e kulturorë janë tepër të rëndësishëm për të shpjeguar dukuritë gjuhësore. Kompetenca gjuhësore nuk është sintaksore, siç pohojnë formalistët, dhe as sintaksa nuk është autonome nga semantika dhe pragmatika. Ndryshimi mes funksionalizmit dhe formalizmit, ndër të tjera, lidhet edhe me përdorimin e fragmenteve të komunikimit konkret, në kontekste të caktuara ligjërimore, si burimin kryesor të të dhënave që përshkruhen e më tej mbi të cilat ngrihen teorizimet përkatëse. Një ndryshim tjetër mjaft i rëndësishëm në këtë raport dysor është edhe fakti se gramatikat funksionaliste priren të jenë jo thjesht gramatika të fjalisë, por gramatika të diskursit, ku gramatika e fjalisë ndërvepron me strukturën e diskursit. Sipas së njëjtës logjikë, teoritë funksionaliste përpiqen të japin shembuj sa më të plotë të të gjitha shfaqjeve të dukurive gjuhësore, por duke mos pasur për synim hartimin e një gramatike themelore e aq më pak të një gramatike universale, si ajo e teorisë gjenerativiste. Një qasje vërtetë funksionaliste, me synimin të kuptojë dhe shpjegojë gjuhën si komunikim, nuk mund ta kufizojë shtrirjen e saj në disa lloj gramatikash thelbësore, siç ndodh me gramatikat çomskiane, por duhet, në parim, të merret me kompleksitetin e plotë të gjuhëve dhe përdorimin tonë të tyre, duke pasur si të dhënë, pa dyshim, shfaqje sistematike të dukurisë që merret në studim (Butler 2006: 698). Po kështu, një tipar tjetër i qasjes funksionaliste, që e përbashkon këtë qasje me formalizmin çomskian, është pranimi i ekzistencës së gjuhës si universale. Funksionalistët interesohen për gjuhën në përgjithësi, si mjet universal komunikimi dhe si e dhënë biologjike për qeniet njerëzore. Këtë interes më të gjerë se vetëm për gjuhët individuale, funksionalistët e kanë dëshmuar, sipas Butler-it (2006:199), përmes orientimit tipologjik, orientim i cili synon të motivojë ngjashmëritë dhe ndryshimet mes gjuhëve, në terma të funksionit që gjuhët dhe shfaqjet individuale të tyre kryejnë. Kuptimi dhe struktura për qasjen funksionaliste nuk janë të ngulitura, por fleksible. Kjo është 2 Shih për më tepër në lidhje me konceptin e adekuacisë, Skënderi (2016) Si mund të përshkruhet saktë një gramatikë. 19

34 Ma. Elsa Skënderi-Rakipllari një arsye përse sot teoritë moderne gjuhësore 3 nuk flasin për kategori gramatikore diskrete 4. Kategoritë gramatikore lindin nga kërkesat e ligjërimit. Prandaj një fjalë e caktuar mund t i përkasë më shumë se një kategorie gramatikore, siç ndodh për shembull në gjuhën shqipe me njësinë pak (shih më tej Rrokaj, Skënderi 2016) 5. Fakti që është ligjërimi ai që u jep fjalëve anëtarësinë në një klasë ose në një tjetër, bën që gramatikat që ne shkruajmë për të përshkruar gjuhën, të fusin ujë, siç shprehet Givon (1995: 9). Disa nga teoritë e rëndësishme funksionale janë: Gramatika funksionale, me përfaqësues S. Dik, i cili e sheh gramatikën si një sistem strukturor, që dretjohet nga një tërësi rregullash e parimesh, që megjithatë duhet shpjeguar, aty ku është e mundur, në terma të funksionimit të gjuhës si një mjet komunikimi. Gramatika e Rolit dhe Referencës (Role and Reference Grammar), sipas të cilës Gjuha duhet parë si një sistem i komunikimit njerëzor dhe jo si një tërësi e pafundme përshkrimesh strukturore të fjalive (Foley, Van Valin 1984: 7). Për këtë teori funksionaliste rëndësi ka perspektiva e komunikimit dhe e kognicionit, më tepër se mënyrat e përdorimit të gjuhës në situata shoqërore. Funksionalizmi i Bregut Perëndimor, me përfaqësues kryesor T. Givón, për të cilin gjuha dhe gramatika nuk mund të përshkruhe as të shpjegohen në mënyrë adekuate, si sisteme autonome, por se për të kuptuar gjuhën duhet t u referohemi parametrave natyrorë që formësojnë gjuhën dhe gramatikën: kognicionin dhe komunikimin, trurin dhe përpunimin e gjuhës, ndërveprimin shoqëror dhe kulturën, shkëmbimin dhe variacionin, përvetësimin dhe evolucionin (1995:xv). Modelet funksionaliste-kognitive të mbështetura te përdorimi, që është emri me të 3 Këtu fjalën e kemi për Teorinë e Prototipikes së E. Rosch, për eksperimentin e Labovit që flet për kufijtë e fjalëve dhe të kuptimeve të tyre, për bazën leksikore që ka ndarja në kategori leksikore, që bëhet objekt i studimit të P. J. Hopper-it dhe S. A. Thompson-it, shih për më tepër përmbledhjen me artikuj Fuzzy Grammar (Aarts et al. 2004). 4 Në kuptimin e diskretes aristoteliane, sipas së cilës një element mund të jetë pjesë e një kategorie ose e një tjetre. Por nuk mund t u përkasë me patjetër të dyjave dhe nuk mund të jetë më shumë apo më pak pjesë e një kategorie. Aristoteli, teksa flet për gjuhën thotë gjuha po ashtu është një prej cilësive diskrete:... Pasi pjesët e saj nuk bashkohen në ndonjë kufi të përbashkët. Pasi nuk ka kufi të përbashkët në të cilin rrokjet bashkohen bashkë, por secila është e ndarë në vetvete (Aarts et al. 2004: 1) 5 Në kategorizimet që u bëhen pjesëve të ligjëratës, në Gramatikën e Gjuhës Shqipe 1 (1976) fjala pak trajtohet si një njësi që u përket si klasës së ndajfoljeve ashtu dhe klasës së përemrit të pacaktuar. Pak trajtohet si pjesëz që shërben për ndërtimin e shkallës së mbiemrit, por jo me funksionin e pjesëzës modale zbutëse (Rrokaj, Skënderi 2016). 20

35 Tezë doktorature cilin njihen teorizimet e zhvilluara nga studiuesit si: S. A. Thompson, P.J. Hopper, J. Bybee etj. Hopper-i (1998:156), për shembull, është i mendimit se gramatika nuk është burimi i të kuptuarit dhe i komunikimit, por një produkt i tij. Gramatika është, me fjalë të tjera, epifenomenale. Gramatika sistemore-funksionale, e zhvilluar nga M. Halliday, i ka rrënjët në verpën e gjuhëtarit britanik J. R. Firth, me ndikim nga Hjelmslevi, atropologu B. Malinowski dhe Shkolla e Pragës (Butler 2006: 701). Halliday, konsiderohet një funksionalist më i skajshëm, pasi për të çdo veçori gramatikore motivohet funksionalisht. Ai shprehet Çdo gjuhë ka evoluar për të përmbushur nevojat njerëzore dhe mënyra se si ajo është organizuar është funksionale në raport me këto nevoja- nuk është arbitrare. Një gramatikë funksionale është thelbësisht gramatikë natyrore, në kuptimin që çdo gjë e saj, mund të shpjegohet, në fund të fundit, duke iu referuar mënyrës se si gjuha përdoret (Halliday 1994: xiii). Është pikërisht ky drejtim teorik i fundit, gramatika sistemore-funksionale, që nisi të zhvillohet në vitet 1960, me përfaqësues kryesorë J. R. Firth, B. Malinowski e më tej M. Halliday, që bëhet teoria gjuhësore që furnizon metodologjikisht gjuhësinë kritike dhe më tej analizën kritike të diskursit. Kjo pasi ndryshe edhe nga teoritë e tjera funksionaliste, të cilat i përmendëm shkurtimisht më lart, gjuhësia sistemore-funksionale është më e interesuar për motivimin me karakter shoqëror e kulturor, se sa me motivimin e formave gjuhësore si pasojë e proceseve psikologjike apo kognitive (njohëse). Gjuhësia sistemore-funksionale i kushton rëndësi përdorimit të gjuhës në kontekstet shoqërore, me qëllim arritjen e disa qëllimeve të caktuara. Për këtë qasje, rëndësi nuk ka se si gjuha përpunohet apo përfaqësohet në trurin e njeriut a në mendje dhe as çfarë strukture ka, por çfarë funksioni luan gjuha, për çfarë shërben dhe si realizohen diskurset. Në binomin si stemore-funksionale, termi sistemore vjen prej të parit të gjuhës si një sistem semiotik social, ndërsa termi funksionale ka lidhje me funksionet që kryen gjuha, e cila rol parësor në vetvete ka përmbushjen e këtyre funksioneve, sipas nevojave të folësve. Për këtë teori gjuhësore: 1) gjuha shërben për të realizuar një funksion të caktuar. 2) Ky 21

36 Ma. Elsa Skënderi-Rakipllari funksion është realizimi i kuptimeve. 3) Konteksti kulturor dhe ai social, në të cilin këto kuptime shkëmbehen mes folësve, i ndikojnë fort kuptimet. 4) procesi i përdorimit të gjuhës është proces semiotik, kuptimi realizohet përmes përzgjedhjes së disa shenjave të caktuara përkundër një tërësie shenjash prej të cilave mund të bëhet një zgjedhje dhe të cilat ekzistojnë në formën e një paradigme. Së këndejmi, mund të pohohet se përdorimi i gjuhës është funksional, semantik, kontekstual dhe semiotik (Eggins 2005). Halliday-i shprehet se çdo gjuhë është zhvilluar për të përmbushur përmbush tri funksione të përgjithësuara, ose metafunksione, të cilat janë tërësi principesh të nevojshme për të shpjeguar sesi gjuha funksionon: funksioni i parë është ai i kuptimësimit të përvojës së njerëzve (gjuha shërben për të emërtuar, për të konceptuar kategorizime). Ai vë në dukje se nuk ka aspekt të përvojës njerëzore që nuk mund të shndërrohet në kuptim. Me fjalë të tjera, gjuha garanton një teori të përvojës njerëzore. Ky funksion që gjuha përmbush është quhet funksioni ideor (konceptual) (Halliday 2004: 29). Funksioni i dytë që gjuha përmbush është është të mundësuarit e ndërveprimit me shoqërinë dhe quhet funksioni interpersonal, ndërpersonal. Nëse funksioni ideor i gramatikës është gjuha si reflektim, ky është gjuha si veprim. Ne e quajmë metafunksion interpersonal, për të sugjeruar se është edhe interaktiv edhe personal (Halliday 2004:30). Pra bëhet fjalë për funksionin që i mundëson folësit të identifikohet si dhe të bëhet pjesë e grupit shoqëror, pra të ndërveprojë. Funksioni i tretë i gjuhës që i bën bashkë këta dy të parët, është metafunksioni tekstual që ka të bëjë me ndërtimin e tekstit, qoftë ky sekuencë diskursi (ligjërimi), apo rrjedhë diskursive. Funksioni tekstual ndryshon prej funksioneve të tjera në atë se objekti i tij është vetë gjuha. Përmes këtij metafunksioni gjuha krijon një botë semiotike të sajën: një univers paralel, ose thënë me terma modernë, një realitet virtual (Halliday 2003: 276). Për gjuhësinë sistemore funksionale, tri metafunksionet e gjuhës nuk kanë marrëdhënie hierarkike mes tyre, por realizohen njëherësh në çdo akt gjuhësor. Për t iu rikthyer argumentit se përse Gjuhësia kritike zgjodhi si manual metodologjik Gjuhësinë sistemore-funksionale, nuk duhet harruar se kjo përzgjedhje erdhi nga nevoja për ta pajisur me argumente gjuhësore analizën kritike. Për Halliday-in (1994: xvi), një analizë diskursi që nuk mbështetet në gramatikë, mbetet thjesht në nivelin e komentit të një teksti. shpesh 22

37 Tezë doktorature supozohet se (analizat e diskursit, ose gjuhësia e tekstit ) mund të kryhen pa gramatikën ose madje se janë alternativa ndaj gramatikës. Por ky është një iluzion. Një analizë diskursi që nuk mbështetet në gramatikë, nuk është aspak një e tillë, por thjesht një koment me gojë që bëhet ndaj një teksti. Me gjithë prirjen e përgjithshme për të shfrytëzuar konceptet e gjuhësisë sistemorefunksionale, kategori dhe koncepte të tjera janë marrë edhe nga disiplina të tjera si analiza e bisedës dhe analiza e diskursit, gjuhësia e tekstit, retorika, stilistika, semiotika shoqërore etj. Vëmendja ndaj kategorive gjuhësore konkrete në tekst, në funksion të analizës së diskursit, është një prirje metodologjike edhe e disiplinës tjetër pasrendëse të Gjuhësisë kritike, që është Analiza kritike e diskursit. 23

38 Ma. Elsa Skënderi-Rakipllari 2.4 Analiza (kritike) e diskursit Termi Gjuhësi kritike, përveçse shënon disiplinën pararendëse të Analizës kritike të diskursit, përdoret sot në disa raste ndërkëmbyeshëm me të, sidomos kur iu referohet analizave të diskursit politik (shih Wodak, Cellia 2006). Për T. A. van Dijk, një ndër pionierët e studimeve të diskursit, Gjuhësia kritike dhe Analiza kritike e diskursit përbëjnë në një shkallë të madhe një perspektivë të përbashkët të të bërit gjuhësi, semiotikë dhe analizë diskursi (van Dijk, 1993:131). Si për shumë koncepte të tjera gjuhësore, të tipit gjuhë, komunikim, tekst, ravijëzimi i një përkufizimi shterues, është i vështirë edhe për konceptin diskurs (ligjërim) 6. Në literaturën gjuhësore, përkufizimet variojnë nga ato tekniket, që e përkufizojnë diskursin si zgjatime të gjuhës që perceptohen si kuptimplota, të unifikuara dhe të qëllimta (Cook 1989:158, cituar në Nunan 1993:6), te përkufizimet më të thukëta si një pjesë komunikimi në kontekst (Nunan 1993:20). Të tjera përkufizime për diskursin janë: Një tërësi pohimesh të dallueshme që kanë koherencë së bashku (Wetherell 2001: 194); përdorimi i instutucionalizuar i gjuhës dhe sistemeve shënjore të ngjashme me gjuhën (Davies, Harre 1990: 47) etj. Vështirësia për ta përkufizuar diskursin vjen edhe prej faktit se termi diskurs përdoret ndryshe nga teoricienë të ndryshëm dhe ndonjëherë edhe ndërkëmbyeshëm me konceptin e tekstit. B. Paltridge (2007) pohon se analiza e diskursit synon të përimtësojë jo vetëm njësitë gjuhësore, por edhe lidhjet mes gjuhës dhe konteksteve ku ajo përdoret, [...] mënyrën se si gjuha paraqet të parët dhe të kuptuarin e ndryshëm të botës. Kjo përfshin hulumtimin e asaj se si diskursi formësohet nga lidhjet mes pjesëmarrësve në të dhe ndikimet që diskursi ka te identitetet dhe marrëdhëniet sociale (21). Në të vërtetë, mes diskursit dhe mënyrës se si njerëzit e perceptojnë realitetin, duket të ketë një lidhje shumë të fortë. Diskurset jo thjesht pasqyrojnë realitetin. Në fakt diskurset jo vetëm e formësojnë, por edhe e bëjnë të mundur ekzistencën e realitetit (social). Pa diskurse nuk do të kishte realitete (sociale). Ndaj diskurset mund të kuptohen si realitete materiale sui generis (Link, 1992, cituar në Wodak dhe Meyer 2009: 36). Van Dijk-u po ashtu i mëshon faktit se nocioni i diskursit duket të jetë disi i turbullt, por për të, ai përfshin tri sfera kryesore: (a) përdorimin i gjuhës, (b) komunikimin 6 Në këtë punim është termat ligjërim dhe diskurs përdoren ndërkëmbyeshëm. Është ruajtur edhe termi ligjërim për analogji me përdorimet në literaturën në gjuhë të huaj (discourse (ang.), di ) dhe për të shmangur ngatërresën që mund të lindte prej kuptimit të fjalës ligjërim, si të folurit (speech). 24

39 Tezë doktorature e besimeve (njohjes) dhe (c) ndërveprimin në situatën sociale (van Dijk 1997a:2). Bashkekzistenca e këtyre sferave e bën të nevojshme qasjen shumëdisiplinore për të analizuar diskursin Çfarë është Analiza Kritike e Diskursit Në fillim të viteve 90-të, u themelua një shkollë e re mendimi që synonte ta studionte diskursin përmes një qasjeje shumëdisiplinore. Kjo shkollë krijoi një drejtim të ri në fushën e Analizës së diskursit, që ishte pikërisht Analiza kritike e diskursit. Termi kritike e ka origjinën nga fjala greke kritikós, që ka kuptimin e të gjykuarit, aftësisë për të dalluar, shquar. Në emërtesën Analiza kritike e diskursit, fjala kritike nuk ka konotacion negativ të të kritikuarit, por përdoret me kuptimin që fjala ka për Teorinë Kritike, e veçanërisht për M. Horkheimerin, një prej përfaqësuesve të Shkollës së Frankfurtit (Wodak, Meyer 2009: 6). Të qenit kritik do të thotë të nxjerrësh në pah se si përdorimi i gjuhës lidhet me shkaqe dhe pasoja për të cilat, në kushte normale, mund të mos jemi fare të vetëdijshëm (Fairclough 1995: 54) dhe po ashtu të deshifrosh ideologjinë që diskursi mbart (Weiss, Wodak 2003: 14). Këtu kritikja, parakupton mbajtjen e një qëndrimi të hapur politik, ndaj të dhënave që analizohen dhe ngulitjen e studimin e këtyre të dhënave nëpërmjet kontekstit shoqëror. Ndryshe nga analistët e tjerë të diskursit, analistët kritikë të diskursit (duhet të) mbajnë një qëndrim të hapur sociopolitik: ata e shtjellojnë pikëpamjen e tyre, perspektivën, principet dhe qëllimet, si brenda disiplinës së tyre ashtu edhe më gjerë, brenda shoqërisë. Ndonëse jo çdo fazë e formimit të teorisë dhe analizës, puna e tyre pa dyshim që në fund të fundit është politike. (Van Dijk 1993: 252). Për Analizën kritike të diskursit, gjuha është praktikë shoqërore dhe konteksti në të cilin gjuha përdoret është i një rëndësie primare. Praktikat shoqërore (jogjuhësore) dhe praktikat gjuhësore formësojnë njëra-tjetrën, kësisoj strukturat sociale dhe ato diskursive, ndërveprojnë në mënyrë të vazhdueshme. Linguistic turn -i (kthimi për nga gjuhësia) 7 i shekullit XX, duket se është reflektuar edhe në analizën kritike të diskursit, ku gjuha nuk shihet më thjesht si medium ku mendimet e 7 Termi u kthye në koine, me veprën e filozofit R. Rorty (shih më tej, Rrokaj 2010: ), por në fakt i referohet një lëvizjeje të tërë në filozofinë perëndimore të shekullit XX, që nisi t i shihte problemet e njeriut, e sjelljeve të tij si ngushtësisht të lidhura me gjuhën. Në të njëjtën hulli, Wittgenstein-i do të shkruante: E gjithë filozofia është një kritikë e gjuhës. 25

40 Ma. Elsa Skënderi-Rakipllari qëndrimet shprehen a pasqyrohen, por si një entitet ku qëndrimet formësohen e bashkë me to gjuha sendërton realitetin. Ndryshe nga analizat e diskursit apo analizat e bisedës, të cilat po ashtu janë të interesuara te shfaqjet e natyrshme të gjuhës dhe te tiparet e gramatikës së tekstit, analiza kritike e diskursit nuk është e interesuar në hulumtimin e një njësie gjuhësore në vetvete, por në studimin e dukurive sociale që cilat janë domosdoshmërisht komplekse dhe kërkojnë një qasje multidisiplinare dhe multimetodologjike (Wodak, Meyer 2009: 2). Analiza kritike e diskursit, përkundër pararendëses së saj, Gjuhësisë kritike, e ka zgjeruar shtrirjen e kësaj të fundit, duke kryer jo vetëm analiza tekstore, por edhe analiza ndërtekstore, si dhe duke zgjeruar gamën e temave për të cilat kryhet një analizë e tillë. Po ashtu, qasjet metodologjike që zgjidhen për të kryer analizën janë të shumta dhe sot e gjithë ditën nuk ka një metodologji të unifikuar për të kryer një analizë kritike të diskursit dhe kjo ka qenë një ndër aspektet më të debatuara të Analizës kritike të diskursit (shih Widdowson 1995). Së këndejmi, qartësohet se përse Analiza kritike e diskursit ka një sërë orientimesh, analizat kryhen kryesisht duke u përqendruar te dukuritë bashkëvajtëse të diskursit, ideologjisë dhe pushtetit. Wodak-u and Meyer-i (2009:35) citojnë Link-un (1983) kur shprehet se diskursi është një mënyrë e institucionalizuar e të folurit që rregullon dhe përforcon veprimet e si rrjedhojë ushtron pushtet. Diskurset nuk janë entitete të padepërtueshme apo hermetike. Ato formojnë një zinxhir me njëri-tjetrin dhe janë shumë të lidhura ndërtekstorësisht. Diskurset ushtrojnë pushtet, sepse përçojnë dijen tek e cila ushqehet vetëdija kolektive dhe ajo individuale. Kjo dije është baza për veprimin individual dhe kolektiv, diskursiv dhe jodiskursiv, i cili nga ana tjetër formëson realitetin (Wodak and Meyer 2009: 39). Teoricienët dhe studiuesit e analizës kritike të diskursit kanë përvijuar një tërësi parimesh themelore të disiplinës, të cilat me gjithë ndryshimet që lidhen me qëndrimet e studiuesve të veçantë (Hodge dhe Kress 1993; Fairclough 1995; Wodak, 1996 Van Dijk 1998), mund të përmblidhen sipas pikave të mëposhtme: Gjuha është një praktikë shoqërore përmes së cilës përfaqësohet bota. Përdorimi i gjuhës dhe i diskursit si formë e praktikës shoqërore në vetvete, jo vetëm që përfaqëson dhe shenjon praktika të tjera shoqërore, por edhe i sendërton praktikat 26

41 Tezë doktorature e tjera shoqërore si ushtrimi i pushtetit, dominimi, paragjykimi, rezistenca e kështu me radhë. Tekstet i marrin kuptimet përmes marrëdhënies dialektike mes tyre dhe subjekteve shoqërore: folësit/shkruesit dhe dëgjuesit/lexuesit, të cilët gjithmonë veprojnë me shkallë të ndryshme zgjedhjeje dhe qasjeje ndaj teksteve dhe mënyrave të interpretimit. Tiparet dhe strukturat gjuhësore nuk janë arbitrare. Ato janë të qëllimshme, pavarësisht në janë të ndërgjegjshme ose të pandërgjegjshme. Marrëdhëniet e pushtetit krijohen, ushtrohen dhe rikrijohen përmes diskursit. Të gjithë folësit dhe shkruesit veprojnë nga praktika discursive të veçanta, që e kanë origjinën në interesa të veçantë dhe synime që kanë të bëjnë me përfshirjen dhe përjashtimin. Diskursi është historik në kuptimin që tekstet e marrin kuptimin duke u pozicionuar në kontekste të veçanta sociale, kulturore dhe ideologjike, në kohë dhe hapësirë. Analiza kritike e diskursit jo vetëm i interpreton tekstet, por edhe i shpjegon ato. Këto pika përbëjnë edhe parimet e programit kërkimor të analizës kritike të diskursit dhe ndiqen në vija të trasha në analizat e drejtimeve kryesore të disiplinës, drejtime të cilat shqyrtohen në nënçështjen në vijim Drejtimet kryesore të Analizës Kritike të Diskursit Drejtimet kryesore në Analizën kritike të diskursit lidhen me studiuesit dhe themeluesit më të spikatur të kësaj disipline, siç janë N. Fairclough, i njohur për qasjen e tij Studimi Kritik i Gjuhës, R. Wodak, e njohur si përfaqësuese e Sociolinguistikës së Diskursit, term i zëvendësuar më tej me Qasjen Historike ndaj Diskursit, dhe T. Van Dijk, themelues i Modelit socio-konjitiv ose Studimeve Kritike të Diskursit. Në gjykimin tonë këto tri drejtime janë më përfaqësueset në lëmin e AKD-së, por ka dhe ide e qëndrime të tjera si ai e Reisigl-it (2013) që mendon se Analiza kritike e diskursit ka diferencuar brenda vetes së paku gjashtë variante: 1) Qasja e Fairclough-it, e mbështetur fort 27

42 Ma. Elsa Skënderi-Rakipllari në teorinë sociale dhe në gjuhësinë sistemore funksionale, 2) qasja e van Leeuwen-it dhe Kress-it për semiotikën sociale dhe qasjen sistemore funksionale, 3) qasja socio-konjitive e Van Dijk-ut, 4) grupi i Duisburgut me përfaqësues S. dhe M. Jäger-in, që mbështeten fort te teoria e M. Foucault-it, 5) Grupi i Oldenburgut, me përfaqësues K.Gloy, F. Januschek etj., që mban një qëndrim të pastër linguistik në kryerjen e analizës, 6) tradita e vieneze lankasteriane (Vienë, Lancaster), e njohur me emrin sociolinguistika e diskursit ose qasja historike e diskursit dhe me përfaqësues si Wodak-u, Reisigl-i etj. Pavarësisht ndryshimeve mes drejtimeve, karakteristikat e përbashkëta mes tyre kanë të bëjnë me qëndrimin kritik, me kundërshtimin e pozitivizmit, sipas të cilit shkenca mund dhe duhet të jetë neutrale, si dhe me të kundruarin e objektit të analizës së diskursit përmes një qasjeje ndër-e-shumëdisplinore. Po ashtu të gjitha këto drejtime kanë të përbashkët idenë se proceset kulturore dhe shoqërore në të njëjtën mënyrë si strukturat kulturore e shoqërore, kanë karakter pjesërisht gjuhësor dhe po ashtu principi se gjuha dhe kultura japin dhe marrin me diskursin duke formësuar njëri-tjetrin N. Fairclough-Studimi kritik i gjuhës N. Fairclough, përveçse një ndër themeluesit e Gjuhësisë kritike, është edhe një ndër studiuesit më me peshë në fushën e studimeve të AKD-së. Vetë Fairclough-i, e ka konsideruar qasjen e tij ndaj diskursit, si Studim kritik të gjuhës, që përbashkon shkencat shoqërore me gjuhën brenda një kornize të vetme teorike dhe analitike (Chuliaraki, Fairclough 1999: 6). Synimi i analistit kritik duhet të jetë, sipas Fairclough-it, ndërgjegjësimi se ndryshimet në raportet shoqërore, ndërmjetësohen dhe ndodhin falë gjuhës e diskursit. Ky studiues thekson se diskurset na shpërfaqen përmes mënyrave të larmishme të përdorimit të gjuhës dhe të formave të tjera simbolike dhe se këto diskurse nuk janë thjesht përfaqësuese apo pasqyruese të entiteteve shoqërore, por pjesë përbërëse e tyre, qofshin këto dukuri, qofshin role sociale. Analiza e diskursit duhet të mëtojë të zbulojë pikërisht efektet shoqërore të diskursit. Për të kryer analizat kritike të diskursit, Fairclough-i ofron një kornizë triplanëshe që përbëhet nga plani i tekstit, plani i praktikës së diskursit dhe plani i praktikës socio-kulturore. Vizualisht korniza e përmasave të analizës së diskursit, paraqitet në figurën nr

43 Tezë doktorature Së pari, analisti duhet të përqendrohet te teksti, duke kryer një analizë gjuhësore ku të analizohen fjalësi, gramatika, semantika, sistemi tingullor dhe kohezioni i nivelit mbi fjalinë, pra kohezioni i tekstit. Analiza gjuhësore në nivel të tekstit, sipas Fairclough-it, kryhet duke u ndalur te tiparet e tij leksiko-gramatikore dhe semantike, të cilat kanë ndikim të ndërsjellë te njëri-tjetri (Fairclough 1995: 57). Çdo fjali e një teksti realizon funksionet e përfaqësimit, të marrëdhënieve dhe identitetit. Analiza gjuhësore duhet të merret jo vetëm me pranitë, por edhe me mungesat në tekste që mund të përfshijnë përfaqësimin, kategoritë e pjesëmarrëve, ndërtimet e identitetit të pjesëmarrësit ose marrëdhëniet e pjesëmarrësit (Fairclough 1995: 59). Kushtet e prodhimit dhe të interpretimit Procesi i prodhimit dhe interpretimit Teksti Përshkrimi (analiza e tekstit) Interpretimi (analiza e përpunimit) Praktika e diskursit Shpjegimi (analiza sociale) Praktika sociokulturore (e situatës, e institucionit, e shoqërisë) Figura nr. 1 Korniza e analizës kritike të diskursit, sipas N. Fairclough-it Një pasqyrë shteruese e analizës së tekstit, sipas modelit të propozuar nga Fairclough-i do të ishte kjo e paraqitur në tabelën nr. 1, në vijim (Locke 2004: 46). Analiza e tekstit Fjalës Gramatikë Kohezion Strukturë e tekstit Merret kryesisht me fjalët individuale. Merret me fjalët e kombinuara në fjali dhe në fjali të varura. Merret me atë se si fjalitë dhe fjalitë e varura lidhen bashkë. Merret me veçori organizative të një shkalle më të gjerë Kuptimi i fjalës formulimi metafora modaliteti kalimtarësia (tranzitiviteti) dhe tema fjalët lidhëse dhe argumentimi kontrolli ndërveprues Tabela nr. 1 Analiza e tekstit në nivel fjalësi, gramatke, kohezioni dhe strukture tekstore 29

44 Ma. Elsa Skënderi-Rakipllari Kur shqyrtohet modaliteti, analisti përqëndrohet te foljet modale të përdorura, duke mos harruar se edhe mungesa e foljeve modale është domethënëse për tekstin. Sa i takon kontrollit ndërveprues, duhet sqaruar se ai lidhet me mënyrën se si nis dhe si mbaron ndërveprimi verbal. Përmes mënyrës se si merret fjala, si përzgjidhet tema që do të trajtohet dhe si ndryshohet kjo temë gjatë të folurit, folësit që ndërveprojnë, kontrollojnë ndërveprimin dhe shpalosin forcën ose pushtetin ndërmjet tyre. Politesa, në konceptin e Fairclough-it është pragmatike dhe ka të bëjë me forcën e kryerjes së akti ligjërimor speech acts (për domethënien e këtyre shih më tej Rrokaj 2010) që mund të jenë premtime, deklarata, kërcënime, kërkesa etj. Politesa ndërtohet rreth idesë se pjesëmarrësit në një ndërveprim kanë prirjen të sillen në mënyrë që asnjërës palë të mos i nxihet faqja. Ajo çfarë AKD-ja i shton kësaj ideje është se konvencione të caktuara të politesës në mënyrë implicite tregojnë marrëdhënie të caktuara shoqërore dhe pushteti (Locke 2004: 47). Etosi, ashtu si politesa, është një tipar jo pastërtisht gjuhësor, që lidhet me pragmalinguistikën dhe me argumentin se ne flasim përmes të qenit dhe jo vetëm përmes të thënit. Locke-u nënvizon se etosi lidhet me llojin e identitetit shoqëror që folësi sinjalizon në mënyrë implicite përmes sjelljes të tij verbale dhe joverbale. Në traditën e retorikës greko-romake, etosi përbënte një nga format retorike të bindjes, bashkë me patosin dhe logosin. Studiuesi C. Ramirez (2013) përvijon një historik të shkurtër të termit dhe jep disa përkufizime rreth tij: Sokrati e përkufizoi etosin si një e dhënë paraprake bazuar në moralin dhe autoritetin institucional, si reputacioni dhe statusi social. Megjithatë, për Aristotelin, etosi ngjizej si një imazh brendadiskursiv: besimi duhet të jetë efekt i diskursit, jo paragjykim për karakterin e oratorit (3). Ndërsa në studimet e diskursit, sot, Ramirezi nënvizon se koncepti ka një karakter pragmatiko-semantik, veçanërisht në trajtimin që i bën shkolla franceze e studimeve për diskursin, me përfaqësues D. Maingueneau dhe R. Amossy. Etosi shihet i lidhur ngushtë me skenën e ligjërimit (scène d énonciation), pasi folësi nuk e shpreh veten vetëm përmes rolit ose pozicionit të tij (shoqëror), por edhe bën që të kuptohet si zë 8 dhe si trup (Charaudeau, Maingueneau 2002: 239, cit. në Ramirez 2013). Pikëpamjet 8 Me zë, sipas konceptit të gjuhëtarit amerikan D. Hymes duhet kuptuar mënyrat në të cilat njerëzit arrijnë që ta bëjnë veten të kuptueshëm për të tjerët ose jo. Disa zëra janë të pranueshëm, madje edhe të vlerësuar në role të caktuara, por disa të tjerë jo (Hymes 1996: 70) 30

45 Tezë doktorature aristoteliane e sokratike, për etosin shihen si të shkrira: kemi të bëjmë me etos paraprak dhe etos diskursiv. D.Maingueneau dallon etosin paraprak dhe atë diskursiv, që është i lidhur ngushtë me skenën e ligjërimit dhe ka një aspekt të qartë social. R. Amossy i jep rëndësi konceptit të etosit kolektiv, si një mënyrë në të cilën unë zgjerohet dhe zmadhohet për të dhënë imazin e një grupi (Ramirez 2013: 4). Së këndejmi, bëhet e qartë se etosi është koncept sa social aq dhe diskursiv: Është një sjellje e vlerësuar shoqërisht, që nuk mund të kuptohet jashtë situatës specifike të komunikimit, e cila edhe vetë është e integruar në një koninkturë specifike historiko-shoqërore (5). Koncepti i etosit është mjaft i rëndësishëm, për modelin e analizës, propozuar nga Fairclough-i, edhe kur kalohet nga niveli i analizës tekstore në nivelin e praktikës së diskursist, pasi mjetet gjuhësore që i përkasin tekstit, përdoren nga folësi/ oratori në funksion të modifikimit të etosit të tij paraprak dhe formësimit të etosit diskursiv. Niveli i dytë i kornizës së analizës kritike është niveli i praktikës së diskursit (Fig.nr. 1), që ka të bëjë me proceset e prodhimit, shpërndarjes dhe konsumit të tekstit. Këtë nivel të analizës Fairclough-i e quan analizë ndërtekstore, që përqëndrohet në kufirin midis tekstit dhe praktikës së diskursit në kornizën analitike. Analiza ndërtekstore e sheh tekstin nga perspektiva e praktikës së diskursit, duke parë gjurmët e praktikës së diskursit në tekst (1995:61). Pra në këtë nivel të analizës, kërkohen e më tej interpretohen gjurmët e diskursit, të cilit teksti në fjalë i përket. Intertekstualiteti mund të jetë i hapur (i manifestuar), kur kemi përdorime të citimeve, ose sendërtues, çka do të thotë se një tekst ndërtohet bazuar në tekste të tjera, gjurmët e të cilave nuk janë të dukshme në mënyrë eksplicite. Nëse analiza gjuhësore në nivel teksti, është një analizë deskriptive, sipas Fairclough-it, dhe e lidhur ngushtësisht me analizën ndërtekstore, që në vetvete priret të jetë më interpretuese. Tiparet gjuhësore të teksteve japin prova që mund të përdoren në analizën intertekstuale dhe vetë analiza intertekstuale është një lloj i veçantë i interpretimit të atyre provave ( 61). Niveli i tretë (makro) i analizës së diskursit, është niveli i praktikës sociale e kulturore. Në këtë nivel analiza duhet të arrijë mjaftueshmërinë shpjeguese dhe u përket tri aspekteve të kontekstit socio-kulturor që janë: aspekti politik, aspekti ekonomik dhe aspekti kulturor. Fairclough-i (2001: 231) nënvizon se me praktikë sociale, duhet kuptuar një formë relativisht e qëndrueshme e aktivitetit social si për shembull: mësimi në klasë, lajmet në televizion, 31

46 Ma. Elsa Skënderi-Rakipllari vaktet me familjen, vizitat mjekësore etj. Çdo praktikë, sipas tij, përfshin elementet në vijim: Aktivitetet Subjektet dhe marrëdhëniet e tyre shoqërore Instrumentet (mjetet) Objektet Koha dhe vendi Format e vetëdijes Vlerat Diskursi. Këto elemente nuk janë diskrete dhe tërësisht të veçueshme prej njëra-tjetrës, por kanë lidhje dialektike, sipas të cilës secili element përbrendëson të tjerat, por pa qenë i thjeshtueshëm në to. Kështu, për shembull, marrëdhëniet shoqërore, identitetet shoqërore, vlerat kulturore dhe vetëdija janë pjesërisht semiotike, por kjo nuk do të thotë se ne i teorizojmë dhe hulumtojmë marrëdhëniet shoqërore, për shembull në të njëjtën mënyrë që teorizojmë dhe hulumtojmë gjuhët në bazë të tipareve dalluese që ato kanë. (231) Mbështetur në këto premisa, Fairclough-i thekson se AKD-ja është ipso facto analizë e marrëdhënies dialektike ndërmjet diskursit (përfshirë këtu edhe gjuhën dhe forma të tjera të semiozës, si gjuha e trupit, imazhet pamore) dhe elementeve të tjera të praktikës sociale. Për të kryer një analizë kritike shpjeguese, jo domosdoshmërisht të trija aspektet e mësipërme duhen analizuar njëherazi. Cilindo aspekt të shohë si primar, analistit i duhet të trajtojë elementet ndërtekstuale dhe ndërdiskursive dhe të shohë se cilat dukuri të atij aspekti e kanë ndikuar tekstin në fjalë. Diskursi si praktikë shoqërore është mediumi ku mund të vështrohen, ndryshimet e hegjemonisë (sipas konceptit të Gramsci-t 9 ). Hegjemonitë ndryshojnë dhe kjo mund të dëshmohet përmes ndryshimit diskursiv, kur ky i fundit shihet nga këndi i 9 Hegjemonia, sipas A. Gramsci-t është shfaqja e dominimit kulturor të borgjezëve, ndërsa ideologjia luan rol thelbësor në vendosjen dhe ruajtjen e sundimit të klasës udhëheqëse. Ideologjia shihet si mjet që shfrytëzohet nga ata që sundojnë, për të vepruar aty ku nuk mund të veprojnë forcat e armatosura dhe pushteti shtetëror. Pra ideologjia, është një lloj soft power -i (pushteti i butë). 32

47 Tezë doktorature intertekstualitetit. Mënyra në të cilën diskursi risillet, riflitet ose rishkruhet, hedh dritë në lindjen e rendeve të reja të diskursit, të luftës mbi normativen, përpjekjet për të kontrolluar dhe rezistencën kundër regjimeve të pushtetit (Blommaert, Bulcaen, 2000: 449). Siç e pamë nga kjo pasqyrë e shkurtër e modelit të analizës, që studiuesi N. Fairclough ofron, qasja e tij është një qasje e orientuar për nga teksti (textually oriented discourse analysis TODA) dhe dallon nga qasjet e diskursit që nuk ndalen te aspektet gjuhësore të fragmenteve të diskursit. Po ashtu, planet e analizës që Fairclough-i propozon, e bëjnë të qartë nevojën për një qasje shumëdisiplinore në funksion të studimit të diskursit, siç shprehet dhe studiuesi vetë Analiza e diskursit është në fakt një aktivitet shumëdisiplinor dhe nuk mund të supozohet se praktikuesit e saj kanë formim të thellë gjuhësor, më shumë se sa supozohet se kanë formim të thellë në sociologji, psikologji ose politikë (1992: 74) R. Wodak (Sociolinguistika e diskursit - qasja historike) Gjuhëtarja austriake, R. Wodak është një tjetër themeluese e Analizës kritike të diskursit dhe studiuese me një shumësi prurjesh studimore në këtë fushë. Për Wodak-un, diskursi mund të kuptohet si një tërësi aktesh gjuhësore të njëkohëshme, sekuenciale dhe të ndërlidhura, të cilat e shfaqin veten brenda dhe nëpër fushat shoqërore të veprimit, si modele të ndërlidhura semiotike,orale ose shkrimore, shpesh si tekste që u përkasin llojeve semiotike më specifike, p.sh. zhanreve (Wodak 2000). Ndërsa, analiza kritike e diskursit synon të analizojë rastet e ndërveprimit social që marrin (pjesërisht) formë gjuhësore. Qasja kritike është e dallueshme në atë se si e sheh a) lidhjen mes gjuhës dhe b) lidhjen mes analizës dhe praktikave të analizuara (Wodak 1997: 173). Qasja historike ndaj diskursit, si fillim u krijua për të studiuar imazhin stereotipik antisemitik, që lindi diskursin publik austriak, në 1986-n gjatë fushatës presidenciale, Qasja u zhvillua më tej, kur u përdor për të studiuar diskursin racist kundër emigrantëve, apo diskursin nacionalist apo të identitetit kombëtar në Austri (në vepra si Reisigl,Wodak 1999, Wodak et al. 1999, Matouschek et al etj.) Modeli i kritikës së Wodak-ut mbështetet në sociolinguistikën sipas traditës bernstein-iane dhe në idetë e shkollës së Frankfurtit, veçanërisht ato të Jürgen Habermas-it 10 (Wodak 1995: 10 Habermas-i është i mendimit se gjuha është një medium dominimi dhe force sociale dhe si mjet që legjitimon dhe organizon pushtetin. Si rrjedhojë ata që kanë pushtetin mund të legjitimojnë dhe delegjitimojnë objektet (njerëzit, veprimet, institucionet etj.) përmes përdorimit të gjuhës (Habermas 1967:259). 33

48 Ma. Elsa Skënderi-Rakipllari 209). Gjuhëtarja flet për një shkrirje të sociolinguistikës me studimet për diskursin, të parë nga optika e kritikës së Habermas-it, e cila përbën një tjetër drejtim në Analizën kritike të diskursit, që është Sociolinguistika e diskursit. Në klasifikimet që u bëhen degëve të sociolinguistikës, analiza e diskursit, qoftë kjo kritike ose jo, është herë brenda e herë jashtë sociolinguistikës. Kjo pasi analiza e diskursit mund të mos shqyrtojë gjuhën në një kontekst social të caktuar, por thjesht tekste, të shkëputura nga konteksti shoqëror, siç ndodh në rastin e gjuhësisë së tekstit. Koncepti i Wittgenstein-it për ngjashmërinë familjare dhe mungesën e kufijve të prerë mes koncepteve, është marrë dhe bërë pikënisje e ndërtimit të taksonomive në shumë studime gjuhësore 11. Këtë koncept shfrytëzon edhe studiuesi M. Reisigl (2013, i cili mendon se si pjesëtarët e një familjeje që kanë ngjashmëri me njëri-tjetrin, ashtu edhe degët e gjuhësisë si analiza e diskursit dhe sociolinguistika kanë ngjashmëri. Vizualisht klasifikimi i këtyre degëve të përafërta paraqitet si në figurën nr. 2. Analiza e diskursit Analiza kritike e diskursit Makropragmatika Mikropragmatika SL Sociolinguistika kritike e diskursit Pragmalinguistika Pragmatika funksionale SL e ndërveprimit Sociolinguistika Figura nr. 2 Përfaqësimi gjeometrik i lidhjes së ngjashmërisë familjare (Reisigl 2013: 77) Kur ndalet te Sociolinguistika e diskursit, Reisigl-i thekson se në dallim prej qasjeve të tjera të sociolinguistike, Sociolinguistika e diskursit karakterizohet si sociolinguistikë që studion tekstin dhe kontekstin si faktorë të ndërvarur të një rëndësie të njëjtë dhe 11 Fuzzy Grammar; Eleonor Rosch Prototype theory etj. 34

49 Tezë doktorature që mban qëndrim analitik si prej perspektivës prej së jashtmi, dhe prej perspektivës etnografike prej së brendshmi. Ajo është hartuar për analiza kritike të barrierave të gjuhës dhe çrregullimeve të diskurseve institucionale. [...] dhe prezanton një agjendë pune ndërdisiplinare që përpiqet të lidhë pretendimet e saj kritike me teorinë e diskursit e J. Habermas-it (Reisigl 2013: 73). Ndryshe prej sociolinguistikës që i kushton rëndësi studimit të tekstit në kontekst, sociolinguistika e diskursit u kushton rëndësi të njëjtë si tekstit si kontekstit dhe synon të identifikojë e të përshkruajë mekanizmat e nëntëshëm që kontribuojnë për çrregullimet në diskurs, të cilat janë të ngulitura në një kontekst të caktuar, qofshin (çrregullime) në strukturë ose në fuksion, të medias, ose të institucioneve si spitali ose shkolla dhe ndikojnë pashmangmërisht komunikimin (Wodak 1996:3). Përveç veprave madhore për Analizën kritike të diskursit, si Metodat e Analizës kritike të diskursit, Wodak-u është autore e shumë studimeve e artikujve për diskursin në mjedise të ndryshme si parlamenti, shkolla, media, spitali, etj. Të gjithë këta artikuj japin ndër të tjera modele për kryerjen e analizave si dhe kontribuojnë për tërësinë e metodave në funksion të AKD-së. Gjuhëtarja, po ashtu, ka themeluar edhe një qasje metodologjike, të quajtur metoda historike e diskursit, përmes së cilës synohet të integrohet sistematikisht i gjithë informacioni i mundshëm i sfondit (historik) në analizën dhe interpretimin e shtresave të shumta të tekstit të shkruar ose të folur (Wodak 1995: 206). Për Wodak-un, qasja historike ka të bëjë me përpjekjet e vazhdueshme për të integruar disiplinat, metodat dhe të dhënat e larmishme empirike, të cilat përfshijnë edhe informacion të natyrës historike. Kjo është ajo që i mundëson analistit të diskursit të largohet nga rreziku i të qenit paragjykues dhe i pasaktë gjatë analizës. Siç u theksua dhe më lart, konteksti është i një rëndësie parësore, për AKD-në, ndaj kur flitet për qasjen historike ndaj diskursit, në plan të parë vihet konteksti historik. M. Reislig (2012), i cili e vendos edhe veten në radhën e studiuesve që zgjedhin këtë qasje metodologjike, shprehet se koncepti i kontekstit, këtu, është i lidhur me katër përmasa që janë: 1) koteksti i brendshëm gjuhësor (pra, materiali gjuhësor) dhe ko-diskursi (Koherenca tematike dhe sintaksore, përkimet leksikore, konotacionet, implikimet, supozimet etj.), 2) lidhja ndërtekstore dhe ndërdiskursive mes frazave, teksteve, zhanreve dhe diskurseve (përfaqësime të diskurseve të caktuara, ose evokimi i tyre), 35

50 Ma. Elsa Skënderi-Rakipllari 3) korniza jashtëgjuhësore që lidhet me kontekstin e situatës (vendi, koha, me ç rast zhvillohet ngjarja, rolet (politike) të pjesëmarrësve, orientimi politik dhe ideologjik, mosha, gjinia, kombësia, përkatësia fetare dhe variable të tjera të ngjashme sociale e sociologjike), 4) konteksti më i gjerë sociopolitik dhe historik, në të cilat praktika diskursive është e ngulitur (Reisigl 2013: 82). Të gjitha diskurset janë historike dhe mundet, për këtë arsye, të kuptohen në lidhje me kontekstin e tyre. Në dakordësi me këtë, AKD-ja iu referohet faktorëve jashtëgjuhësorë si kultura, shoqëria dhe ideologjia. Në çdo, rast nocioni i kontekstit është thelbësor për AKDnë, që kur ky, në mënyrë eksplicite, përfshin komponentet sociale, psikologjike, politike, ideologjike e kësisoj bëhet postulat nevoja për procedurë ndërdisiplinare (Wodak, Meyer 2003: 15). Ky lloj qëndrimi, që i sheh diskurset si të formësuara nga shoqëria dhe si formësuese të shoqërisë, në kuptimin e praktikave semiotike, është dhe një prej postulateve të analizës së diskursit. Parimet të cilat përbëjnë programin e hulumtimit të kësaj disipline, sipas Wodakut (2000), janë si vijon: 1) Qasja është ndërdisiplinore. 2) Ndërdisiplinorësia gjendet në disa nivele: në teori, në vetë punën, në ekipet e hulumtimit, dhe në praktikë, kur aplikohen rezultatet. 3) Qasja është e orientuar për nga problemi, jo e përqëndruar te mjetet gjuhësore specifike. 4) Teoria, ashtu si metodologjia, është eklektike. Integrohen ato teori dhe metoda që janë të përshtatshme dhe të mjaftueshme për të kuptuar dhe shpjeguar objektin që po hulumtohet. 5) Studimi gjithmonë përfshin punën në terren dhe etnografinë me qëllim hetimin e objektit të studimit, si një parakusht për analiza dhe teorizime të mëtejshme. Në këtë kuadër, mund të mblidhen edhe korpuse të mëdha të dhënash. 6) Qasja është abduktive: kërkohet një lëvizje e vazhdueshme nga teoria te të dhënat empirike. 36

51 Tezë doktorature 7) Studiohen zhanre dhe sfera publike të shumta, po ashtu edhe marrëdhëniet ndërtekstore e ndërdiskursive. Rikontekstualizimi është procesi më i rëndësishëm për lidhjen e praktikave shoqërore dhe përfaqësimeve të tyre në këto zhanre si dhe temat dhe argumentet. 8) Konteksti historik gjithmonë analizohet, teorizohet dhe integrohet në interpretimin e diskurseve dhe të teksteve. 9) Kategoritë dhe mjetet e analizës përcaktohen në varësi të gjithë këtyre hapave e procedurave si dhe në varësi të problemit specifik që po studiohet. 10) Kërkimi kryhet në katër nivele teorizimi, nga mikroniveli në një nivel më global, jo sipas një drejtimi të vetëm, por në një mënyrë dialektike. 11) Në fund synohet zbatimi praktik i rezultateve. Qasja e R. Wodak-ut është mjaft e rëndësishme për të kuptuar dinamizmin e diskursit dhe për të qëmtuar se si zhvillohen e modifikohen historikisht diskurset. Nëse Fairclough-i e sheh dinamizmin e diskursit të lidhur me ndërtekstorësinë, Wodak-u na flet për kontekstin historik që integrohet në interpretimin e diskurseve dhe të teksteve dhe që përbëhet nga kultura, historia dhe ideologjia. Qëllimi përfundimtar i Analizës Kritike të Diskursit është jo vetëm shpërfaqja e ideologjive të caktuara që qëndrojnë si të natyrshme brenda diskurseve e merren të mirëqena, një prej qëllimeve të AKD-së është të çmitizojë diskurset duke deshifruar ideologjitë (Wodak 2001:9), por edhe ndryshimi i praktikave të caktuara diskursive dhe shoqërore T. van Dijk (Modeli socio-konjitiv) T. van Dijk, është një tjetër personalitet me peshë në fushën e studimeve të diskursit. Lloji i analizave kritike për të cilat Van Dijk-u flet, priret të jetë jo aq i përqëndruar në nivelin e tekstit. Kjo dhe për faktin se diskursi për van Dijk-un është diç më tepër se vetëm teksti dhe konteksti (të vështruara së bashku), apo se praktikat shoqërore të gjuhësuara; për të, çdo përmasë semiotike me kuptim, përbën diskurs, qoftë kjo tekst i shkruar, gjeste, paraqitje tipografike, imazh, apo objekt multimedial. Diskursi, për van Dijk-un, është një ngjarje komunikative, e njëherazi kulm i trekëndëshit konceptual diskurs kognicion shoqëri. 37

52 Ma. Elsa Skënderi-Rakipllari Në studimet e profesorit holandez, aspektet sociale shfaqen të lidhura ngushtë me aspektet konjitive, siç ndodh në rastin e racizmit, ku praktikat sociale të diskriminimit janë të lidhura me modelet mendore dhe paragjykimet e përbashkëta etnike që gjenden në nivelin kognitiv. Këto modele mendore dhe kognitive janë, sipas Van Dijk-ut, baza e praktikave shoqërore diskriminuese, përfshirë edhe diskursin. Ky i fundit është ndërthurje e sociales dhe konjitives, në kuptimin që vetë diskursi është praktikë sociale, por dhe njëherazi mjeti kryesor që shërben për përvetësimin e ideologjisë. Analiza e diskursit për van Dijk-un është analizë e ideologjisë 12. Ideologjitë, të paktën në mënyrë implicite, konsiderohen si një lloj sistemi idesh dhe për këtë i përkasin fushës simbolike të mendimit dhe besimit, që është ajo çka psikologët e quajnë kognicion. Së dyti ideologjitë janë pa dyshim sociale dhe shpesh (ndonëse jo gjithmonë) lidhen me grupet e interesit, konfliktet ose përplasjet. Ato mund të përdoren për të legjitimuar ose kundërshtuar pushtetin, dominimin ose për të simbolizuar probleme sociale e kontradikta. (Van Dijk 1999: 5) Për t iu rikthyer trekëndëshit diskurs struktura konjitive struktura sociale, duhet sqaruar se me kognicionin (njohjen) Van Dijk-u ka parasysh kognicionin personal dhe social, besimet, qëllimet, emocionet apo çdo lloj tjetër strukture, përfaqësimi, ose procesi të mendjes ose të kujtesës. Ndërsa shoqëria përfshin si mikrostrukturat që kanë të bëjnë me ndërveprimet ballë për ballë, ashtu edhe me makrostrukturat si ato globale, shoqërore, e politike si grupet, marrëdhëniet në grup, lëvizjet, institucionet, organizatat, proceset sociale, sistemet politike dhe veçoritë më abstrakte të shoqërive e kulturave (Van Dijk 2001: 98). Vizualisht, modeli i trekëndëshit sociokognitiv mund të paraqiten si në figurën nr Për të përkufizuar ideologjinë, Van Dijk-u sugjeron të përdoret përkufizimi i S. Hall-it: suaza mendore gjuhët, konceptet, kategoritë, imazhet e mendimit dhe sistemet e përfaqësimit- që klasa e grupe të ndryshme shoqërore shfrytëzojnë për t i dhënë kuptim, e për të sqaruar e për ta bërë të kuptueshme mënyrën se si shoqëria funksionon (1996: 26), duke i shtuar këtij përkufizimi faktin se ideologjitë shërbejnë jo vetëm për ta bërë të kuptueshme shoqërinë, por edhe për të rregulluar praktikat shoqërore (van Dijk 1998: 8). 38

53 Tezë doktorature Kognicioni (njohja) Shoqëria Diskursi Figura nr. 3 Modeli i trekëndëshit sociokognitiv sipas T. van Dijk Siç duket qartësisht edhe nga trekëndëshi i përvijuar në figurën nr 3., ndryshe nga ajo se si vështrohet nga disiplinat e afërta të studimeve kritike të diskursit, si për shembull nga sociolinguistika, lidhja mes diskursit dhe shoqërisë nuk është e drejtpërdrejtë. Për sociolinguistikën, variablet sociale si klasa shoqërore, gjinia, mosha etj. i ndikojnë drejtpërdrejt variacionin gjuhësor dhe strukturat e tekstit dhe të të folurit. Van Dijk-u mendon se duke pohuar që këto raporte janë të drejtpërdrejta, ato nuk sqarohen, por thjesht konsiderohen si të mirëqena. Në fakt, për të, lidhja mes shoqërisë (ipso facto dhe e variableve sociale) dhe diskursit nuk mund të merret si një ndërlidhje e pashpjegueshme, pasi në të vërtetë ndërmjetësohet nga kognicioni personal e social. Modeli me tri hallka i T. van Dijk-ut, ngjan me modelin e N. Fairclough-it, ku analiza fokusohet në tri nivele: 1) teksti, 2) praktika e diskursit dhe 3) praktika socio-kulturore. Për Van Dijk-un, tri përmasat e analizës janë: 1) diskursi, 2) socio-kognicioni dhe 3) analiza sociale (që është analizë e strukturave sociale). Paralelet e hequra mes secilit nivel, tregojnë se ndryshimi është në nivelin e dytë. Nëse për Van Dijk-un analiza e diskursit dhe ajo e shoqërisë, duhet dhe ndërmjetësohet nga analiza e kognicionit (që siç sqaruam më lart, përbën njohuri personale dhe shoqërore dhe skema mendore e konceptuale), për Fairclough-in, këto dy nivele të analizës, ndërmjetësohen nga praktika e diskursit (që janë për shembull proceset e përdorimit dhe konsumit të një teksti). Megjithatë, siç nënvizon edhe vetë Fairclough-i (1955: 59), kjo lloj qasjeje për kryerjen e analizës së diskursit, me gjithë ndryshimet, është konceptuar në mënyrë të ngjashme nga të dy studiuesit. Modeli sociokonjitiv i analizës kritike të diskursit dallon nga modeli i Wodak-ut dhe ai i Fairclough-it, edhe për nga mënyra se si shihet konteksti. Raporti mes kontekstit e tekstit, 39

54 Ma. Elsa Skënderi-Rakipllari nuk është veç një raport dialektik, së këndejmi nuk është konteksti in se që e ndikon tekstin, por janë modelet e kontekstit që përdoruesit e gjuhës kanë të ruajtura në memorien e tyre episodike (Van Dijk 1998b: 212) ato që e ndikojnë tekstin. Merita e studimeve të Van Dijk-ut është se arrin të shpjegojë se si dy struktura të dy fushave të ndryshme, si struktura sociale dhe struktura e diskursit, ndikohen prej njëra-tjetrës. Strukturat sociale duhen interpretuar dhe përfaqësuar konjitivisht (përmes skemave kognitive) dhe këto përfaqësime ndikojnë proceset konjitive që përfshihen në prodhimin dhe interpretimin e diskursit. I njëjti princip mbetet i vërtetë edhe për lidhjen e kundërt, pra për atë se si diskursi është i aftë të ndikojë strukturën sociale- përmes përfaqësimeve mendore të përdoruesve të gjuhës si aktorë socialë.... Përdoruesit e gjuhës, jo vetëm veprojnë, por edhe mendojnë teksa flasin (Van Dijk 2014: 122). Modelin e tij socio-konjitiv të analizës, Van Dijk-u e ka aplikuar në shumë studime për ideologjinë, median dhe për diskursin politik Tematikat kryesore të Analizës kritike të Diskursit Disa nga tematikat kryesore që trajtohen në analizat kritike të diskursit janë: Ideologjia dhe historia (e shkuara e socializmit, nacionalizmi), Diskursi dhe politika (gjuha dhe nacionalizmi, politikat gjuhësore, integrimi Europian, retorikat populiste etj.), diskursi në media (mbulimi i lajmeve në shtyp, lajmet në radio, diskutimet politike në televizion etj.), studimet gjinore; diskursi dhe diskriminimi (seksizmi, racizmi, antisemitizmi, islamofobia, ksenofobia), edukimi (komunikimi në shkolla e universitete, politikat e edukimit), diskusi ekonomik, (ligjërimi në marrëveshje biznesi, ligjërimi i kompanive etj.), migracioni (përfaqësimi i emigrantëve si viktima dhe si keqbërës; përfaqësimi i emigrantëve, azilkërkuesit dhe refugjatët, minoritetet etnike etj. ) etj. Lista e mësipërme nuk mund të jetë shteruese, pasi lëvrimet në fushë të AKD-së tregojnë se tematikat e analizuara përmes metodologjisë së AKD-së, sa vijnë e zgjerohen. Së fundmi, 40

55 Tezë doktorature për shembull, ka nisur të aplikohet dhe për një ndërthurje të analizës kritike të diskursit me gjuhësinë e korpuseve, degëzim ky që emërtohet si Studime të diskursit të asistuara nga kompjuteri (Computer assisted discourse studies). Bashkërendimi i analizës së diskursit, së cilës i intereson konteksti për të interpretuar të dhënat dhe e cila zbaton metoda cilësore hulumtimi, me analizën e korpuseve, e cila nuk merr në konsideratë kontekstin social, politik, historik dhe kulturor të të dhënave (Baker et al. 2008: 293) dhe që mbështetet në metodat sasiore të hulumtimit, mund të duket e panatyrshme. Por në të vërtetë, studimet e diskursit të asistuara nga gjuhësia kompjuterike janë të dobishme për analistin e diskursit, pasi i vijnë atij në ndihmë që ta kuptojë më mirë përdorimin e gjuhës nga folësit. I këtij mendimi është edhe studiuesi gjerman Jörn Stegmeier, i cili nënvizon se analistët e diskursit i kanë përdorur korpuset në një mënyrë të përgjithshme, jostatistikore, falë metodave hermeneutike dhe formimit të thellë gjuhësor, kanë qenë në gjendje të marrin njohuri për punimet e diskursit. Duke vepruar kështu, është themeluar një traditë hulumtimi e motivuar filologjikisht, që një metodologji e analizës së diskursit, asistuar nga kompjuteri nuk duhet të përpiqet ta zëvendësojë në asnjë mënyrë me masat statistikore dhe/ ose automatizmin. Ndaj metodat e gjuhësisë kompjuterike janë përplotësuese në raport me metodat e studimeve të diskursit dhe bashkërendimi i tyre të të vërtetë nuk është i panatyrshëm, por frytdhënës. (Stegmeier 2012: 94). Shembuj analizash që bashkërendojnë gjuhësinë e korpuseve me analizën kritike të diskursit janë Një sinergji e dobishme metodologjike? Kombinimi i analizës kritike të diskursit me gjuhësinë e korpuseve për të hulumtuar diskurset e refugjatëve dhe të azilkërkuesve në shtypin e Mbretërisë së Bashkuar (Baker et al. 2008), Analiza e ligjërimit politik (Halo 2012a,b,c,d,e), Këngë dashurie në dy kohë Një analizë kritike e dy korpuseve (Skënderi-Rakipllari 2016) Disa koncepte të rëndësishme teorike e metodologjike të AKD-së Diskursi, ideologjia dhe pushteti Drejtimet kryesore të Analizës kritike të diskursit kanë të përbashkët qëndrimin kritik. Të qenit kritik ka të bëjë jo thjesht me mbajtjen e një qëndrimi kritik, apo me kërkimin dhe nxjerrjen në dritë të ideologjisë, mënyrave të shtypjes dhe të ndikimit të pushtetit, por edhe mëtimin për t i nxjerrë të fshehtat në pah. Lidhja midis diskursit, pushtetit dhe ideologjisë mëtohet të nxirret në pah duke pretenduar se kuptimet e dukshme, nuk duhen marrë të mirëqena. 41

56 Ma. Elsa Skënderi-Rakipllari Studimet kritike të gjuhës, Gjuhësia kritike, dhe Analiza kritike e diskursit kanë që në krye të herës një projekt politik: në vija të trasha, atë të ndryshimit të shpërndarjes së pabarabartë të të mirave ekonomike, kulturore dhe politike në shoqëritë bashkokohore. Është synuar të vihet në krizë sistemi pabarazive të tepruara të pushtetit, duke zbuluar veprat e ndikimet e tij, përmes analizës së objekteve të mundshme kulturore, teksteve, dhe për pasojë të ndihmohet në krijimin e një rendi më të barabartë shoqëror (Kress 1996: 16). Kjo lloj pritshmërie ndaj misionit të analistit të diskursit, për të cilin flet Kress-i, ngjason me një angazhim jo vetëm politik, por edhe shoqëror. Angazhimi kritik i analistit, parakupton që edhe ai vetë të jetë i ndërgjegjshëm se as kritika e tij nuk është e vendosur jashtë diskursit që ai po analizon (shih më tej Wodak, Meyer 2009: 34). Ndër dukuritë e nëntëshme që e bashkëshoqërojnë diskursin dhe që ipso facto lipset shpërfaqur, është ideologjia. Analiza kritike e diskursit hapur përqëndrohet te dinamikat e pushtetit, të dijes dhe të ideologjisë që rrethojnë proceset diskursive (Phillips, Hardy 2002: 20) Siç e kemi përmendur më lart, në këtë punim, termi ideologji është përdorur me kuptimin e këndvështrimeve për botën, një qasje kognitiviste, sipas përkufizimit të T. V. Dijk-ut. Megjithatë, për hir të shqyrtimit të çështjeve kryesore teorike te të cilat ndalen studimet kritike të diskursit, në këtë pjesë të disertacionit, do të ndalemi edhe te përkufizimet e trajtesat e tjera që shestojnë konceptin e ideologjisë. Mendimi i përgjithshëm për kuptimin që ka koncepti ideologji është paraqitje së mbrapshti e realitetit, për hir të interesave të shtresës/ grupit/ individëve që gëzojnë pushtet dhe që duan ta ruajnë atë përmes injektimit të ideologjisë. Për mendimin praktik, nocioni i ideologjisë, konsiderohet si një sistem besimesh të gabuara, të pavërteta, të shtrembëruara, që tipikisht lidhet me kundërshtarin tonë politik ose shoqëror (Van Dijk 1998a: 2). Ky lloj konceptimi për ideologjinë sigurisht që e ka origjinën tek filozofia marksiste 13, gjurmë të së cilës gjehen dhe në përkufizimin e fjalës ideologji në Fjalorin e Shqipes së Sotme, botim i vitit (1984), ku thuhet: IDEOLOGJI f. Sistem idesh e pikëpamjesh politike, filozofike, juridike, estetike, morale e fetare, që shprehin interesat, qëndrimin e kërkesat e një klase, 13 Sipas traditës marksiste, ideologjitë, të cilat janë tërësi idesh, kanë dy tipare karakteristike të cilat janë: ideologjitë janë të gabuara (janë tërësi kuptimesh false për botën), Së dyti, ideologjitë janë të gabuara prej domosdosë. Kjo pasi ideologjia jo thjesht vjen si pasojë e një gabimi të rastësishëm apo mungese vëmendjeje në mënyrën e të menduarit. Në fakt, ideologjitë krijohen nga mënyra e caktuar se si shoqëria është organizuar. (shih më tej, Herzog 2016:18) 42

57 Tezë doktorature të një grupi shoqëror, të një partie, të një sistemi politiko-shoqëror etj., si pjesë e superstrukturës dhe që pasqyrojnë, në fund të fundit, marrëdhëniet ekonomike; botëkuptim. Ideologjia marksiste-leniniste. Ideologjia borgjeze (revizionistë, reaksionare, mesjetare, fetare, mikroborgjeze). Ideologji sunduese. Ideologjia e klasës punëtore. Shfaqje të ideologjisë së huaj. Në fushën e ideologjisë. Përvetësoj ideologjinë revolucionare (FShS 1984: 444). Në këtë hyrje të fjalorit fraza në fund të fundit, marrëdhëniet ekonomike 14 është e përafërt me një përkufizim shumë më të vonë, të një prej studiuesve që merren me AKD, J. Gee, i cili shprehet: Me ideologji kuptoj një teori sociale që përfshin përgjithësimet (besimet, pretendimet) për mënyrë-n/-at se si janë shpërndarë të mirat në shoqëri (1996:21). Në veprën e tij Ideologjia dhe kultura moderne J. B. Thompson (1990), e konsideron ideologjinë si një dukuri të shoqërive moderne, që lindi për t u zënë vendin e religjionit dhe të misticizmit: Bjerrja e religjionit dhe e magjisë përgatiti terrenin për lindjen e sistemeve sekulare të besimit ose ideologjive, të cilat shërbejnë për të mobilizuar aksionin politik pa referencë ndaj vlerave apo qenieve të tjera tokësore (77), ndërsa sipas qasjes kritike, Thompson-i nënvizon se ideologjia konceptohet si kuptim në shërbim të pushtetit (8) dhe se studimi i ideologjisë ka të bëjë me studimin e mënyrave se si sendërtohet dhe përcillet kuptimi, përmes formave të larmishme simbolike. Ky lloj studimi kërkon që analisti të hulumtojë krahas formave simbolike edhe kontekstin shoqëror. R. Wodak, thotë se për politologët katër janë tiparet më të qenësishme të ideologjisë: Ideologjia është më e rëndësishme se kognicioni (njohja). Është në gjendje të drejtojë vlerësimet e individëve. Udhëzon përmes veprimit. Duhet të jetë logjikisht koherente (Wodak, Meyer 2009a: 8). Nga ana tjetër, Van Dijk-u, në veprën e tij mban një qëndrim të përkundërt me atë që sjellin në vëmendje autorët Wodak dhe Meyer (2009a), pasi për të ideologjia nuk mund të krahasohet për nga rëndësia me kognicionin, pasi edhe vetë është një formë 14 Në Fjalorin e Gjuhës Shqipe (2006), kjo pjesë e përkufizimit është hequr dhe kuptimi i fjalës ideologji jepet më thukët: sistem idesh e pikëpamjesh politike, filozofike, juridike, estetike, morale e fetare të një klase a grupi shoqëror, të një partie a sistemi politiko-shoqëror; botëkuptim: ideologji sunduese (FGjSh 2006: 398). 43

58 Ma. Elsa Skënderi-Rakipllari kognicioni (njohjeje). Së pari, edhe ndër ata që e mohojnë këtë fakt, ideologjitë, së paku në mënyrë implicite, konsiderohen si sisteme idesh dhe për pasojë i përkasin fushës simbolike të mendimit dhe besimit, që është ajo çka psikologët e quajnë kognicion. Së dyti, ideologjitë janë pa dyshim shoqërore dhe shpesh (ndonëse jo gjithmonë) të lidhura me interesat e grupit, konfliktet ose luftrat. Ato mund të përdoren për të legjitimuar ose kundërshtuar pushtetin dhe dominancën ose për të simbolizuar problemet shoqërore dhe kontradiktat (Van Dijk 1998: 5). Pavarësisht përvijimeve teorike për atë se çfarë është ideologjia, studiuesit kritikë të diskursit janë të një mendimi, kur bëhet fjalë për diskursin dhe gjuhën në raport me pushtetin dhe/ ose ideologjinë. Gjuha është po ashtu medium i dominimit dhe forcës sociale. Shërben për të legjitimuar marrëdhëniet e pushtetit të organizuar. Për sa kohë që marrëdhëniet e pushtetit nuk artikulohen si të legjitimuara... gjuha është gjithashtu ideologjike (Habermas, 1977: 259 cituar në Wodak, Meyer 2009: 2) Ideologjia dhe pushteti ushtrohen në diskurs, pasi mënyra se si gjuha përdoret dhe mënyra se si një tekst strukturohet, janë shfaqje të pushtetit ose të autoritetit. Filozofi francez M. Foucault, i njohur, ndër të tjera edhe për teorinë e tij 15 për diskursin, është i mendimit se shoqëria, formësohet dhe ndërtohet prej gjuhës, e cila nga na tjetër reflekton marrëdhëniet ekzistuese të pushtetit. Për Foucault-në, pushteti prodhon realitetin; prodhon sferat e objekteve dhe ritualet e së vërtetës. Individi dhe dija që mund të fitohet prej tij, i përkasin këtij prodhimi (Faucault 1977: 194). Pushteti madje është në simbiozë me dijen, që nuk mund të ndahet prej marrëdhënieve të pushtetit, pasi për Foucault-në nuk ka marrëdhënie pushteti që nuk sendërton një fushë dijeje të lidhur me të dhe as ndonjë dije që nuk presupozon dhe nuk ndërton njëherazi marrëdhënie të pushtetit (27). Pushteti nuk vepron vetëm negativisht, duke i shtrënguar ata që janë subjekte të pushtetit, por u jep trajtë atyre, i ndreq, në përputhje me nevojat e veta. Nëse marrëdhëniet e pushtetit do të ishin thjesht shtypëse, atëherë ato do të ishin shumë më të paqëndrueshme nga sa janë. Foucault-ja nënvizon se pushteti është më tepër një formë ndërveprimi ose marrëdhënieje mes njerëzve, që negociohet dhe që nuk është asnjëherë i qëndrueshëm ose i pandryshueshëm. 15 Në veprat e Foucault-së, diskursi u referohet mënyrave se si strukturohen fushat e praktikës sociale dhe të dijes. Ne kemi zgjedhur të mos ndalemi gjerësisht në këtë punim te teoria e tij, pasi modeli i analizës që propozon Foucault-ja nuk përqëndrohet specifikisht te analiza gjuhësore ndaj diskursit, por është më tepër në hullinë e një teorie sociale dhe kulturore. Foucault-ja vetë nuk zhvilloi analiza tekstore në mbështetje të teorisë së tij për praktikat diskursive. 44

59 Tezë doktorature Sidoqoftë, pushteti për Foucault-në është i kudogjendur (nuk është veç një formë që ushtrohet nga lart-poshtë) dhe që njerëzit janë të ekspozuar ndaj tij dhe të manipuluar prej tij në mënyrë të pashmangshme. Për Foucault-në pushteti nuk duhet kuptuar si diçka që dikush mund të zotërojë, por si një marrëdhënie sociale... marrëdhënia sociale nuk është marrëdhënie mes të pushtetshmit dhe të papushtetshmit. Për Fukonë, pushteti mund të haset në çdo nivel të strukturës së shoqërisë, jo vetëm aty ku qeveritë dhe forcat e armatosura shfaqen në skenë (Herzog 2016: 108). Drejtimet kryesore të Analizës kritike të diskursit, bien në një mendje me disa nga tiparet e pushtetit, për të cilat flet Faoucault-ja, por sidomos për idenë se marrëdhëniet e pushtetit prodhohen nga diskursi, ruhen ose ndryshohen përmes teksteve dhe praktikave që ndikojnë prodhimin, pritjen dhe përhapjen e këtyre marrëdhënieve. Mjaft të kemi parasysh se si kanë ndryshuar marrëdhëniet e pushtetit në Shqipërinë, para dhe pas komunizmit, për të parë se si ndikon praktika e pritjes prodhimit dhe e përhapjes së marrëdhënieve të pushtetit diskursin dhe se si, ndërkëmbyeshëm ndikohet prej tij. Megjithatë, për AKD-në, pushteti shihet si privilegj i një grupi të caktuar shoqëror dhe nuk trajtohet si një dukuri jonegative, në sensin fukoian 16. Për të kuptuar se si krijohen dhe organizohen institucionet shoqërore, si formësohet dija, si vepron ideologjia dhe si ushtrohet pushteti, lipset studiuar si funksionon gjuha. Kështu, në programin teoriko-metodik të disiplinës, Wodak dhe Meyer (2009) ndalen te mënyra se si duhet parë pushteti dhe si duhet analizuar ai përmes analizës së mjeteve gjuhësore: Uniteti i vazhdueshëm i gjuhës me çështjet e tjera sociale mundësojnë që gjuha të jetë e gërshetuar me pushtetin social në një sërë mënyrash: gjuha tregon pushtet, shpreh pushtet, është e përfshirë aty ku ka grindje për pushtet. Pushteti nuk derivon nga gjuha, por gjuha mund të përdoret për ta sfiduar pushtetin, për ta shkatërruar atë, për të ndryshuar përhapjen e pushtetit në terma afatshkurtër dhe afatgjatë. [...] Shumë pak forma gjuhësore nuk janë përdorur në një fazë të caktuar, në shërbim të shprehjes së pushtetit, përmes një procesi sintaksor ose metafore tekstuale. AKD-ja interesohet për mënyrat në të cilat format gjuhësore përdoren në shprehje dhe manipulime të larmishme të pushtetit (11). 16 Foucault-ja thotë se ne duhet të reshtim një herë e përgjithmonë së përshkruari ndikimet e pushtetit me terma negativë: pushteti përjashton, shtyp, censuron, abstragon, maskon fsheh. Në fakt, pushteti prodhon, prodhon realitet... (1977: 194). 45

60 Ma. Elsa Skënderi-Rakipllari Pra, për AKD-në detyrë e analistit është të shpërfaqë, duke argumentuar me anë të qëmtimit të strukturave gjuhësore, se pushteti dhe ideologjia shtypin, maskojnë dhe/ ose fshehin disa aspekte të realitetit a të së vërtetave Struktura e diskursit: Fijet, fragmentet, planet Për të bërë dallimin midis diskursit dhe niveleve të tjera strukturore të tij, duhet të kemi parasysh se diskursi nuk mund të studiohet pa u ndalur te tekstet 17 që e përbëjnë atë dhe te prodhimi, shpërndarja dhe konsumimi i këtyre teksteve (sipas modelit të Fairclough-it). Siç e kemi përmendur edhe më lart, analiza e diskursit nuk merret me studimin e teksteve të mëvetësishme apo të izoluara, por me tërësi tekstesh te të cilat kërkohen lidhjet me tekste të tjera, gjurmët e intertekstualitetit dhe interdiskursivitetit. Nëse me diskurs do të kemi parasysh rrymat shoqërore të dijes nëpër kohë, atëherë vetëkuptohet se diskurset rriten me ritme të mëdha dhe ndërthuren me njëri-tjetrin. Në strukturën e diskursit, sipas Wodak-ut (2011: 46-50), duhet të dallojmë disa nivele si në vijim: Diskurset e veçanta dhe ndërdiskurset Diskurset e shkencave konsiderohen diskurse të veçanta duhen dalluar nga ndërdiskurset që përbëhen nga të gjitha diskurset joshkencore. Diskurset shkencore rrjedhin në mënyrë të vazhdueshme në ndërdiskurse. Fijet e diskursit Në diskursin shoqëror ngrihen tema nga më të ndryshmet. Proceset diskursive që janë tematikisht uniforme përbëjnë fijet e diskursit. Çdo fije diskursive ka si përmasën sinkronke ashtu edhe atë diakronike, si dhe ka një histori, një të tashme dhe një të ardhme. Fragmentet e diskursit. Secila fije e diskursit përbëhet nga tekste, por Wodak-u parapëlqen të përdorë termin fragmente të tekstit, pasi tekstet mund të përmbajnë tema të shumta dhe për rrjedhojë edhe fragmente të 17 Autorët Halliday dhe Hasan e përkufizojnë tekstin si gjuhë që është funksionale, që po luan një rol në një kontekst, përundër fjalës së izoluar ose kontekstit. Kështu, teksti është një produkt, që prodhohet në një kohë dhe vend të caktuar, një artifakt material që përshkruhet dhe analizohet. Po ashtu është edhe proces, pasi kemi të bëjmë me një proces të vazhdueshëm përzgjedhjeje semantike. Aspekti i tekstit si proces, lidhet domosdoshmërisht me sistemin gjuhësor të një shoqërie dhe mund të kuptohet si një ngjarje ndërvepruese, një formë shkëmbimi që është dialogjike për nga natyra (Halliday Hasan 1985: 11). 46

61 Tezë doktorature shumta diskursi. Ajo që unë quaj fragment diskursi, është pra një tekst ose pjesë e një teksti që merret me një temë të caktuar, për shembull të huajt/ punët me jashtë. Nga ana tjetër janë fragmentet e diskursit ato që përbëjnë fijet e diskursit. Ngjarjet diskursive dhe konteksti diskursiv Çdo ngjarje i ka rrënjët në diskurs, por vetëm ato ngjarje të cilave u kushtohet një rëndësi e veçantë politike, p.sh. duke u bërë objekt i mbulimit mediatik, shndërrohen në ngjarje diskursive. Këto ngjarje ndikojnë drejtimin dhe cilësinë e fijeve të diskursit, madje edhe të ndërdiskurseve ose të diskurseve të veçanta. Planet e diskursit Plane diskursi mund të konsiderohen vendndodhjet shoqërore, ku zhvillohet ligjërimi. Të tilla janë plani i shkencës, i politikës, i administratës, i edukimit, i jetës së përditshme, i medias etj. Këto plane të diskursit janë në ndërveprim të vazhdueshëm. Kështu plani i medias mund të përfshijë fragmente diskursi nga diskursi i veçantë i shkencës ose nga diskursi politik. Nisur nga struktura e diskursit, bëhet e qartë nevoja për ta parë diskursin si një realitet sui generis që karakterizohet nga ndërtekstorësia (interdiskursiviteti) dhe çdo ngjarje sociale si të rrënjosur në diskurs, gjë që e bën të domosdoshme qasjen historike po aq sa edhe qasjen sinkronike ndaj diskursit. 47

62 Ma. Elsa Skënderi-Rakipllari 2.5 Analiza e Diskursit Politik Studimet për Analizën e Diskursit Politik janë studime që kontribuojnë jo vetëm në fushë të studimeve të diskursit, por edhe për studimet në lidhje me shkencat politike e shkencat shoqërore në përgjithësi. Në artikullin e tij, Ç është diskursi politik, T. van Dijk-u (1997) parashtron disa kritere paraprake, që një diskurs duhet të përmbushë për t u quajtur diskurs politik. Bazuar në këtë kriteret e Van Dijk-ut, diskursi politik i analizuar në këtë punim, është më prototipiku për arsyet në vijim: 1. Në fjalimet e analizuara politikanët, si ministra, kryeministra ose presidentë janë aktorë ose autorë (Van Dijk 1997:13) të diskursit politik. Diskursi i të gjithë të tjerëve, qofshin këta individë, institucione ose organizata që janë pjesëmarrës në procesin politik (ibid.) përjashtohet. 2. Konteksti i fjalimeve të analizuara është një kontekst politik, përderisa fjalimi kontekstualizohet në një event komunikativ që mund të jetë Samit ballkanik, ose intervistë mediatike për politikën e Ballkanit. Në rastin kur fragmentet e diskursit i përkasin një konteksti ku mbizotëron klima nacionaliste, fjalimi kontekstualizohet në ngjarje komunikative si fushatë elektorale, ditë e shënuar kombëtare etj.. 3. Procesi politik kryesor, të cilit politikanët ballkanas i referohen është integrimi në Bashkimin Europian. Ndaj, kur bëhen bashkë, ata përcaktojnë agjenda dhe politika të përbashkëta, ose më së paku flasin politikisht për progresin e tyre në procesin e integrimit europian. 4. Politikanët ballkanas, në fjalimet e tyre flasin për vlerat e tyre të përbashkëta politike, të cilat janë barazi mes shteteve të ballkanit, drejtësi dhe liri, por edhe aspiratë për t u integruar në BE. Kur diskursi politik është nacionalist, evokohen si rregull vlera kombëtare, të cilat konsiderohen si eksluzivitet i kombit për të cilin flitet Përse analizë e diskursit politik? Analiza e diskursit politik, jo thjesht pasqyron zhvillimet e natyrës politike, por i interpreton ato.në fushë të diskursit politik ka një sërë studimesh, kritike ose jo, fakt ky që të vjen shumë në ndihmë, kur bëhet fjala për të zgjedhur një qasje metodologjike. Analiza e diskursit politik 48

63 Tezë doktorature është një prej degëve më përfaqësuese të analizës kritike të diskursit, e cila për rrjedhojë shfrytëzon teknikat e saj të analizës. Arsyeja parësore se përse është zgjedhur ADP-ja, është afiniteti gjuhësor i disiplinës së saj burimore: Karakteri gjuhësor i AKD është i qartë, sepse ndryshe nga qasjet e tjera ndaj tekstit dhe analizës së diskursit, AKD-ja mbështetet fort te kategoritë gjuhësore. Kjo nuk do të thotë se tematikat dhe përmbajtja nuk luajnë asnjë rol, por se veprimet themelore varen në konceptet gjuhësore si aktorët, mënyra, koha, argumentimi e kësthu me radhë. (Meyer 2002:25) Përtej kësaj, studimet e mëparshme në fushën e analizës kritike të diskursit dhe të diskursist politik, ofrojnë një larushi modelesh teorike e praktike, që përputhen me synimin e këtij punimi. Për shembull, disa nga studimet e kryera nga analistët e diskursit politik, në vijimësi i është kushtuar rëndësi çështjeve të identitetit, ndaj edhe gjëllon një konceptim teorik për lidhjen që ekziston mes diskursit dhe performancës së identitetit. Diskursi jo vetëm e formëson realitetin, por edhe shërben si një medium ku njerëzit i performojnë identitetet e tyre. Karakteri performativ i diskursit ka ndryshuar mënyrën se si sociolinguistika dhe studimet gjuhësore të afërta me të, e shohin objektin e tyre të studimit. Sociolinguistika tradicionale supozon se njerëzit flasin ashtu siç flasin, prej asaj që ata janë, ndërsa qasja performative ndaj identitetit, sugjeron se njerëzit janë ata që janë, (ndër të tjera) edhe pse flasin ashtu siç flasin (Cameron 1997, cituar nga Pennycook 2006:288). Chilton (2010:205) kur flet për çështjen e identitetit, shprehet se në literaturë, flitet për të, por nuk thuhet se nga na vjen identiteti. Një individi të vetëm, sensi i identitetit i vjen në mënyrë të vetvetishme, përmes mekanizmave të sistemit nervor, por me gjasë, thotë Chilton-i, identiteti i një grupi të caktuar varet nga komukimi, kryesisht nga ai gjuhësor. Studimi ynë synon të shohë se si performohet dhe shfaqet identiteti i përbashkët ballkanas përmes gjuhës, përmes të ligjëruarit politik. Politikanët mund ta pozicionojnë veten ose në raport me identitetin ballkanas, në mënyrë implicite, përmes përdorimit të përemrave, duke e specifikuar identitetin e tyre. Për këtë arsye, për të kuptuar se si konceptualizohet identiteti i grupit, duhet parë më nga afër përdorimi i deiktikëve vetorë në fjalimet politike. Përveç deiktikëve vetorë, deiktikët hapësinorë dhe kohorë, shqyrtohen po ashtu, pasi sipas Chilton-it dhe Schäffner-it (2002), këta deiktikë kanë po ashtu domethënie politike. Deiktikët e kohës janë veçanërisht të rëndësishëm për të kuptuar se si politikanët e Ballkanit i referohen 49

64 Ma. Elsa Skënderi-Rakipllari të shkuarës së Gadishullit dhe se si e bëjnë periodizimin historik, në raport me kohën në të cilën ata veprojnë. Analistët kritikë i konsiderojnë transformimet sintaksore, që ndodhen në fjalimet politike, si të një rëndësie primare. R. Fowler dhe G. Kress (1979), në veprën e tyre madhore, Gjuhësia Kritike, parashtrojnë argumente të forta për të vërtetuar se strukturat emërzimet (nominalizimet) gjuhësore si dhe transformimet pësore nuk janë arbitrare në diskurs, por u shërbejnë qëllimeve specifike të folësve. Këto pohime teorike zënë një vend qendror në studim tonë. Analistët si A. Mussolf dhe J. Zinken (2009), P. Chilton (2004, 2006), P. Chilton dhe G. Lakoff (1995), nën ndikimin e veprës Metaforat pranë të cilave jetojmë (Lakoff, Johnson 1980) kanë shtënë në fushën e studimeve të diskursit, mekanizmin e metaforës konceptuale. Metafora kognitive në sensin leikofian, shtrihet përtej kufijve të metaforës retorike. Rëndësia e saj ka të bëjë me shëmbëllimin a projektimin e një fushe konkrete dhe të njohure të përvojës në një fushë tjetër abstrakte e të panjohur. Në diskursin politik, metaforat konceptualizojnë veprimet dhe proceset politike duke ofruar një këndvështrim ideologjik të caktuar të realitetit. Ndaj në fjalimet politike mund të shquhen disa skenarë metaforikë. Skenarët metaforikë, që janë modele konjitive të idealizuara (Lakoff 1987:185), shërbejnë për të ndërtuar një shëmbëllesë konceptuale dhe mund të konsiderohen si një tërësi supozimesh standarde që bëhen nga anëtarët kompetentë të një komuniteti ligjërimor, për aspektet prototipike të përmbajtjes (pjesëmarrësit, rolet, linjat dramatike të ngjarjeve) dhe vlerësimet sociale e etike që kanë të bëjnë me elementet e fushave konceptuale (Mussolf 2004: 17). Metaforat e shtëna në punë në diskursin politik, po ashtu shërbejnë për të shprehur distancë ose solidaritet ndër politikanë. Në këndvështrimin tonë, metaforat janë tepër të rëndësishme për analizën politike të diskursit, sepse siç pohon edhe Chilton-i (1996: 74), ato mund të bëjnë që në një situatë të caktuar të favorizohet një mënyrë e të kuptuarit të realitetit, përkundër një mënyre tjetër Çështje të Analizës së Diskursit Politik dhe të përdorimit të gjuhës Diskursi politik, sipas Ch. Schäffner (1997) mund të kategorizohet në dy lloje kryesore: 50

65 Tezë doktorature diskurs politik i brendshëm që ka të bëjë me komunikimin që ndodh brenda institucioneve politike (për shembull kryeministri, kuvend, parti politike, organizata etj.) diskurs politik i jashtëm që ka për synim publikun e gjerë, pra jopolitikanët. Gjithashtu, diskursi politik mund të jetë brendashtetëror ose jashtështetëror dhe mund të realizohet në forma të ndryshme si për shembull: marrëveshje ndërkombëtare, traktate, fjalime në kuvend, fjalime elektorale, shkrime në gazeta, konferenca për shtyp, intervista, kujtimet e një politikani etj. (2). Në këtë punim, objekt i analizës janë fjalimet politike të cilat i përkasin si diskursit politik të brendshëm ashtu edhe atij të jashtëm, prandaj është me vlerë të ndalemi te disa veçori që ka një tip i caktuar teksti politik që është fjalimi politik. Tematika kryesore e fjalimeve politike lidhet me politikën, si për shembull me aktivitetet politike, idetë politike, marrëdhëniet politike etj. Tekstet politike, ipso facto edhe fjalimet politike të pozicionuara historikisht dhe kulturalisht. Fjalimet në të gjitha rastet janë pjesë dhe rezultat i politikës. Përgjithësisht këto fjalime i drejtohen një publiku të gjerë, sidomos kur kemi të bëjmë me diskurs politik të jashtëm. Fjalimet politike, pohon Schäffner-i (1997:3), janë të mundshme për t u analizuar në të gjitha nivelet dhe aspektet e gjuhës si në lidhje me pragmatikën (ndërveprimi mes folësve dhe dëgjuesve), semantikën (kuptimi, struktura e leksikut), sintaksën (organizimi i brendshëm i fjalive) dhe fonologjinë/ fonetikën (intonacionin, theksin, pauzat). Veç aspekteve gjuhësore, analiza e diskursit politik ndalet dhe te çështjet që lidhen me pushtetin, shtypjen, manipulimin e publikut, teknikat retorike për të arritur kontrollin dhe për të ushtruar pushtetin. Megjithatë, Analiza e Diskursit Politik, lipset sipas Chilton-it (2004), që ta shohë diskursin politik më përtej se thjesht shfaqje të dëshirës, apo vullnetit për të manipuluar apo shfrytëzuar shtresa të caktuara shoqërore nga politikanët, përmes gjuhës dhe për hir të ruajtjes së pushtetit të tyre. Pra, marrëdhënies dysore mes gjuhës dhe politikës, nuk i duhet qasur veç duke u munduar të shihet se si gjuha i shërben pushtetit. Politika përfshin 51

66 Ma. Elsa Skënderi-Rakipllari bashkëpunimin, ashtu si edhe konfliktin.... nuk duhet pyetur vetëm se çfarë është pushteti, një pyetje standarde për shkencëtarët e politikës, por se si konkretizohen shfaqjet e pushtetit, gjuhës, konfliktit dhe bashkëpunimit? (Chilton 2004: 200) Chilton (2004) përmbledh disa aspekte gjuhësore të diskursit politik, që përfshijnë edhe mënyrën se si duhet t i qasemi këtij diskursi, për rrjedhojë edhe çfarë duhet të analizojmë në të. Së pari, diskursi politik vepron indeksikalisht (tregorisht), çka për Chilton-in do të thotë se përzgjedhja e një varieteti të caktuar gjuhësor, mund të interpretohet politikisht dhe të sinjalizojë ndasi politike (disa shembuj do të ishin mbajtja e fjalimit në një gjuhë të caktuar të huaj, ose jo, apo në një dialekt/ të folme të caktuar). Po ashtu, diskursi vepron indeksikalisht, kur zgjidhet një formë e caktuar për t iu drejtuar dikujt (si në disa raste, përemrat), që mund të shprehë distancë ose solidaritet. Mjafton, për shembull, të kujtojmë se si në raste fushatash elektorale, politikanët e modifikojnë të folurin e tyre, duke e përafruar sa më shumë atë me tiparet dialektore të vendit, ku ata ndodhen për të bërë fushatë. Së dyti, diskursi politik funksionon si ndërveprim. Ndërveprimi realizohet jo vetëm përmes indeksikalitetit, po dhe përmes teknikave të tjera të ndërveprimit verbal si: ndërprerjet, përsëritjet, të cilat mund të tregojnë përplasje mes aktorëve politikë, ose dakordësi e bashkëpunim mes tyre. Kësisoj, për Chilton-in, ndërveprimi mund të sinjalizojë kufijtë, grupimet, rëndësinë dhe/ ose rolin e entiteteve politike të përfshira në diskurs. Së treti, tiparet modale të gjuhës i shërbejnë ndërveprimit politik. Të gjitha gjuhët njerëzore, kanë fjalë ose mjete që luajnë funksione modale, përmes të cilave në ligjërimin politik realizohet besueshmëria, e drejta, legjitimimi i një strategjie politike. Së katërti, konceptimet binare janë të shpeshta në diskursin politik. Chilton-i argumenton se në shumë prej ndërveprimeve politike, fjalimet synojnë të krijojnë te dëgjuesit modele mendore binare, përmes p.sh. përdorimit të njësive leksikore antonimike. Së pesti, përfaqësimet politike janë një tërësi aktorësh dhe marrëdhëniesh mes tyre. Në ligjërimin politik, njerëzit, vendet dhe objektet, sipas Chilton-it, ekzistojnë si përfaqësime të supozuara, të negociuara, ose të detyruara. Përmes gjuhës, që vetvetishëm na mundëson të komunikojmë për këto lloj përfaqësimesh, aktorët politikë i përfaqësojnë entitetet dhe rolet 52

67 Tezë doktorature që ata luajnë përmes dukurive gjuhësore si anafora dhe koherenca diskursive. Së gjashti, diskursi politik mbështetet në njohjen e vendit dhe të hapësirës. Mënyra se si hapësira perceptohet dhe konceptohet është e një rëndësie primare dhe në nivel antropologjik përfshin mendimin se territorialiteti është një pjesë thelbësore e instiktit socio-politik. Në nivelin psikologjik dhe neurologjik, përfshin faktin se qeniet njerëzore kanë sisteme të ndërlikuara ndjesore e motorike [...] dhe aftësinë për të ndërtuar dhe ruajtur harta topografike (201). Së shtati, diskursi politik përfshin arsyetimin metaforik. Chilton-i këtu e ka fjalën për qasjen konceptuale kognitive ndaj metaforave dhe përdorimit të tyre në ligjërimin politik, si mënyra arsyetimi për politikat e ndryshme. Së teti, metaforat e vendit,të hapësirës shërbejnë për të krijuar konceptet e grupit dhe të identitetit. Fusha të caktuara nga kognicioni që kemi për vendin dhe hapësirën, përsëriten në mënyrë të vazhdueshme në ligjërimin politik. Shembuj të disa skemave mendore metaforike janë ato që lidhen me skemën e imazhit ose me skemën e rrugës. Skema e imazhit ka të bëjë, sipas Chilton-it, me konceptualizimin e grupit dhe të madhësisë së tij (për shembull imazhi i një grupi racor), ndërsa skema e rrugës përfshihet në konceptualizimin e kohës dhe gjithashtu të veprimit, duket se në diskursin politik shfaqet si një mjet për të përfaqësuar politika, plane, histori kombëtare dhe ide të mëdha si progresi (204). Së nënti, për Chilton-in, diskursi politik është i mbështetur në deiktikë shumëdimensionalë. Përmasat deiktike për të, janë përmasa kongnitive, që shërbejnë për ta pozicionuar folësin, në varësi të identitetit që ai i mvesh a njeh vetes. Për t i thjeshtuar gjërat, propozuam ndërprerjen e vetëm tri boshteve, të hapësirës, të kohës dhe të modalitetit, ndonëse në të vërtetë modeli duhet të jetë shumëdimensional. Universi i diskursit kërkon që entitetet në të të relativizohen në raport me veten, vetja është folësi. [...] Ata që luajnë rol në botën e diskursit pozicionohen më afër ose më larg meje ose nesh ; vetja pozicionohet në ndërprerjen që konceptualizohet jo vetëm si këtu dhe tani, por edhe si e drejta dhe e mira ( ). 53

68 Ma. Elsa Skënderi-Rakipllari 2.6 Kritikat ndaj Analizës kritike të Diskursit Analiza kritike e diskursit është kritikuar në vijimësi, për themele jo fort të qëndrueshme teorike, gjë që mesa vërehet ka ardhur edhe prej larushisë së pikënisjeve teorike, për mungesën e metodave shkencore, që lidhet me qëndrimin antipozitivist të drejtimeve kryesore të AKDsë dhe për mënyrën se si kryhen analizat. E. Haig (2014) bën një pohim me rëndësi në lidhje me shumësinë e kritikave ndaj Analizës Kritike të diskursit dhe thotë se aktiviteti i tyre kërcënon të zhvillohet si një industri akademike prej pambuku krejt e re dhe e mëvetësishme (15). Në vijim do të parashtrohen disa nga kritikat që u bëhen studimeve kritike të diskursit Mungesa e kanonizimit teorik dhe metodologjik në AKD Në disa vende të Ballkanit si Shqipëria, Kosova dhe Serbia, por jo vetëm, nëse dikush etiketohet se ndjek ideologjinë marksiste, është si të jetë etiketuar në mënyrë përkeqësuese. Kjo prej skemës kognitive mendore që bartin individët e shoqëritë, në vendet që kanë vuajtur komunizmin dhe në këto vende të Ballkanit. Siç e kemi përmendur edhe më lart, N. Fairclough-i, një prej studiuesve më në zë të Analizës kritike të diskursit, shpesh kritikohet për ndjekjen e një filozofie marksiste në përvijimin e teorisë së tij. Ndikimet nga filozofia neomarksiste, nuk janë mohuar ndonjëherë, sa kohë që baza teorike e Teorisë Kritike, i ka rrënjët në qasjen marksiste (shih Breezer 2011: ). Megjithatë, edhe vetë Faircough-i nuk e koncepton ideologjinë - që është një koncept i përbashkët si për marksizmin ashtu edhe për gjuhësinë kritike - sipas nocionit ngushtësisht marksist, si një sistem abstrakt vlerash që funksionon si mekanizëm unifikues dhe përbashkues i rendit shoqëror. Fairclough-i nuk është i mendimit se ideologjia i bën njerëzit pasivë dhe të paaftë për të reaguar ndaj manipulimit. Njerëzit janë të pozicionuar ideologjikisht, por ata janë në gjendje të veprojnë në mënyrë krijuese për të bërë vetë lidhjet mes praktikave të ndryshme dhe ideologjive ndaj të cilave janë të pozicionuar dhe për të ristrukturuar praktikat dhe strukturat e tyre të pozicionimit (1992: 91). Van Leeuwen (2006), pohon me të drejtë se në Analizën Kritike të diskursit nuk ka ortodoksi 18 teorike (291). Mungesa e kanonizimit teorik ose metodologjik, vjen si pasojë e shumëllojësisë së qasjeve e studimeve, jo vetëm prej nëndegëve të AKD-së, por edhe prej tematikave të ndryshme për të cilat aplikohen këto studime. Wodak-u dhe Meyer-i (2001), theksojnë 18 Ortodoksi këtu ka kuptimin e një praktike, doktrine ose teorie të autorizuar ose të pranuar gjerësisht. 54

69 Tezë doktorature se Analiza Kritike e diskursit nuk mund të konsiderohet thjsht si një teori ose metodë që aplikohet për problematikat sociale. Në fakt, thelbi i Analizës kritike është se ajo mund të kryhet në ose e kombinuar me çfarëdo qasjeje ose nëndisipline në shkencat humane dhe ato sociale (96). Ky pohim e përligj mungesën e ortodoksisë teorike apo metodike. Megjithatë, për radhën e kritikëve të AKD-së, heterogjeniteti i qasjeve konsiderohet një pikë e dobët e disiplinës në fjalë. AKD-ja është një kishë e gjerë, që duket se dhe mund të mbledhë shumë. [...] Pasojat e të vepruarit me një agjendë pune aq eklektike janë të dukshme: Mungesë koherence, përzierje e rrëmujshme e koncepteve të papërputhshme, zbatim josistematik i disiplinave e kështu me radhë. Duke e lënë rreptësinë intelektuale mënjanë, çështjet e vetëpërkufizimit e të vetëkuptimit të disiplinës mbeten ende për t u zgjidhur (Breezer 2011: 502) Një interpretim i vetëm i drejtë dhe këndvështrimi i njëanshëm Puna e analistit të diskursit, kritikohet për dhënien e një interpretimi të vetëm të drejtë dhe për pretendimin se sa më e detajuar të jetë analiza, aq më bindës do të jetë interpretimi. H. Widdowson (1998), një nga kritikët më të fortë të Analizës Kritike të Diskursit, argumenton se parimet e analizës janë të paqarta. Madje ai thekson se analizat janë paragjykuese dhe deri diku edhe arbitrare, pasi qëndrimet e shkruesve ose e lexuesve të tekstit që analizohet, nuk merren në konsideratë. Asnjëherë nuk ka konsultim me prodhuesit dhe konsumatorët e teksteve. Si rrjedhim, asnjëherë nuk bëhen përpjekje për të vërtetuar empirikisht se çfarë mund kenë synuar shkruesit me tekstet e tyre. Qëllimet e tyre nxirren tërthorazi nga vetë analisti, duke iu referuar asaj që analisti supozon paraprakisht, se është qëndrimi ideologjik i shkruesit. As nuk ka ndonjë konsultim me lexuesit për të cilët janë hartuar tekstet. Të kuptuarit e tyre iu atribuohet me hamendësi, gjë që për pasojë do të thotë se analisti përdor tiparet gjuhësore të tekstit në mënyrë selektive për të konfirmuar paragjykimin e tij vetiak (Widdowson 1998: 143). Çështja e një interpretimi të vetëm të pranueshëm, lidhet po ashtu me nivelet e mjaftueshmërisë (adekuacisë) 19 së Analizës kritike të diskursit. Teksa për kritikët, analiza e diskursit mund të 19 Term i Chomsky-t për të përshkruar nivelet e përshtatshmërisë që mund të arrijë një teori (gramatikë, në rastin e gramatikës universale). Niveli i parë i adekuacisë, është adekuacia vrojtuese, niveli i dytë, adekuacia deskriptive dhe niveli i tretë adekuacia eksplenatore (shpjeguese). (Shih më tej Memushaj 2003) 55

70 Ma. Elsa Skënderi-Rakipllari arrijë më së shumti një adekuaci interpretuese, për kampin e AKD-së, kjo gjë nuk qëndron. Sipas tyre, tërësia e interpretimeve të mundshme mund të pakësohet duke e shpërbërë tekstin e duke zbuluar në të ideologjitë dhe marrëdhëniet e pushtetit, që ai mbart të ngulitura. Fairclough-i e Wodak-u (1997) theksojnë se AKD-ja ka për synim të jetë shpjeguese dhe ndryshimi mes leximeve kritike nga leximet që mundë të bënte një audiencë jokritike është se: Ato ndryshojnë në qasjen sistematike për të mbërritur te kuptimet e vetvetishme, mbështeten te procedurat shkencore dhe në mënyrë të natyrshme e të domosdoshme, kërkojnë një vetërefleksion nga ana e hulumtuesit. Mund të themi se ato janë shpjeguese për nga qëllimi, jo thjesht interpretuese. Megjithatë, duhet të pohojmë se interpretimet nuk janë kurrë të fundme dhe autoritare; ato janë dinamike e të hapura, të hapura për kontekste e informacione të reja (279). Krahas kundërshtive që përmendëm, ndaj Analizës kritike të diskursit bëhen edhe vërejtje sa i takon faktit se shpesh analistët mbajnë qëndrime të pjesshme dhe politike, të cilat ndikojnë interpretimet e tyre. Ndonëse ky pretendim i kritikëve, i akuzon studiuesit kritikë të diskursit se janë të anshëm e subjektivë, dy cilësorë që nuk mund të qëndrojnë si atribute të shkencëtarit të mirëfilltë, studiuesit në fjalë nuk e kundërshtojnë me të madhe këtë qëndrim. Ndryshe nga shumë shkolla të tjera, AKD-ja nuk e mohon, por e përkufizon në mënyrë eksplicite dhe e mbron qëndrimin e vet socio-politik. Çka do të thotë se AKD-ja është e anshme dhe krenare për këtë fakt. (Wodak, Meyer 2001: 96). Për të përfunduar me çështjen e kritikave ndaj disiplinës e metodave që Analiza Kritike e Diskursit ndjek, duhet thënë se një pjesë e mirë e këtyre kritikave kanë marrë përgjigjen e nevojshme nga vetë studiuesit që merren me diskursin. Ndërsa në këtë analizë të diskursit politik, synohet që të kihen parasysh pikat e forta e të volitshme të AKD-së, për të hedhur dritë te mënyra se si politikanët flasin dhe përse zgjedhin të flasin në atë mënyrë, pasi jemi të bindur se tipare gjuhësore të ligjërimit politik nuk mund të konsiderohen thjesht çështje të shprehjeve stilistike apo të preferencave. Në veprën Metodat e Analizës kritike të diskursit, që është manuali programatik i disiplinës, theksohet se analistët kryejnë analizë diskursi duke mbajtur qëndrim dhe se ata janë në solidaritet me të shtypurit (Wodak, Meyer 2001: 96). Përkundër këtyre pohimeve, sa kohë që kemi marrë përsipër rolin e analistit të ligjërimit politik 56

71 Tezë doktorature në Ballkan, në funksion të këtij punimi, jemi përpjekur të mos mbajmë anë, apo qëndrim dhe as nuk kemi të bëjmë me shfaqje solidariteti, ndaj ndonjë pale të shtypur. Analiza e kryer ka pasur për synim të jetë, brenda mundësive, objektive dhe të përdorë disa nga teknikat e AKD-së, sa kohë që ajo ndryshon nga studimet e tjera të diskursit që nuk praktikojnë analizë në nivel gjuhësor. 57

72 Ma. Elsa Skënderi-Rakipllari 2.7 Çështje të gjuhësisë kritike në literaturën dhe studimet shqiptare Ndonëse gjuhësia kritike dhe analiza kritike e diskursit janë disiplina relativisht të reja në fushën e gjuhësisë, ato kanë nisur të përqafohen e të lëvrohen edhe në studimet tona. Lëmia parësore ku përqëndrohen studimet kritike është ajo e diskursit politik. Prurjet kryesore në gjuhësinë kritike dhe analizën kritike të diskursit janë në formë artikujsh shkencor, artikujsh me natyrë publicistike si dhe studime monografike. Disa nga përfaqësuesit e lëvruesit kryesorë të kësaj disipline në studimet tona janë: L. Aliu Tahiri, A. Vehbiu, B. Rugova etj. Listës mund t i shtojmë edhe emra autorësh të tjerë, të cilët në mënyrë sporadike mund të kenë shkruar shkrime që mund të përfshihen në lëminë e gjuhësisë kritike, por nuk kanë interes parësor studimet në gjuhësi kritike. E para që mund të konsiderohet dhe si themeluese e disiplinës në studimet shqiptare është L. Aliu Tahiri, e cila është autore e monografisë Gjuha dhe lufta e ideve (2012). Pjesa e parë e kësaj monografie përqendrohet në analiza kritike të disa aspekteve si:... Ajo që bie në sy në analizat e Aliu- Tahirit është se autorja merr tërësisht rolin e studiuesit kritik të diskursit, pasi jo vetëm bën qëmtime gjuhësore, por edhe mban qëndrime interpretuese e vlerësuese për temat të cilat shkruan. Ndër artikujt e hershëm të kësaj studiueseje, të cilët zbatojnë metodologjinë e gjuhësisë kritike janë Konstruktimi i subjektivitetit të ri gjuhësor të shqiptarëve në Kosovë si interpretim preskriptiv i globalizmit (2008) Ideologjia e popullit kosovar legjitimim i strukturave të caktuara të pushtetit (2009), Përdorimi i ligjërimit bisedor në gjuhën e mediave në Kosovë (2009) Metafora e identitetit kombëtar si mall konsumi (2011), etj. Në punimet e tjera të kësaj autoreje, si Rrëfimi impersonal i Kadaresë (2009) Monologu, Personazhi dhe Autori gjuhësia dhe veçanërisht gjuhësia kritike e gjuhësia sistemore funksionale përdoren për të analizuar tekste letrare, të cilat shihen si një lloj i veçantë diskursi. Artikulli Aktivizmi në internet si transformim i diskursit politik (2013), është një shembull shumë i mirë i ndërkalljes së teknikave të gramatikës sistemore funksionale në funksion të analizës së diskursit të politikanit Albin Kurti. L. Tahiri, shtie në punë konceptin hallidaian të funksionit ndërpersonal si dhe konceptin e ideologjisë, sipas modelit socio-kognitiv të Van Dijkut dhe përmes tyre arrin të shpërfaqë ato strategji gjuhësore të politikanit në fjalë, që shërbejnë për t u dhënë fjalimeve të tij një karakter sa më impersonal dhe objektiv. Duke iu shmangur trajtave personale të gjykimit apo vlerësimeve eksplicite përmes mbiemrave dhe 58

73 Tezë doktorature ndajfoljeve, tekstet e tij (të A. Kurtit) krijojnë përshtypjen e rrëfimit nga një këndvështrim neutral dhe objektiv. Lexuesit ftohen ta pranojnë dhe ta kuptojnë pikëpamjen mbi botën të konstruktuar në këtë tekst si një pikëpamje faktike dhe konkrete; [...] u ofrohet një pikëpamje për botën e cila prezantohet si e vërtetë përfundimtare, si njohuri e verifikuar dhe e pamohueshme (Tahiri 2013: 223). A. Vehbiu është një tjetër studiues që trajton çështje të diskursit gjatë në rrjedhë historike. Vepra e tij Shqipja totalitare: tipare të ligjërimit publik në Shqipërinë e viteve , përbën një studim kritik për nga natyra e analizës së kryer, ndaj ligjërimit publik në komunizëm. Tiparet e ligjërimit për të cilat autori flet, janë tipare te të cilat ai ka mbërritur jo përmes ndonjë matjeje konkrete, por intuitivisht, me nuhatjen e tij prej studiuesi e publicisti që i ka njohur mirë tekstet e diskurset e asaj kohe. Kjo vihet re edhe në faktin se kur ndalet që të analizojë tipare të caktuara të këtij ligjërimi, të dhënat dhe shembujt e sjellë nuk i përkasin një teksti a korpusi të mirëpërcaktuar prej të cilit janë vjelë, por janë shkëputur sipas nevojës nga gjithëligjërimi publik totalitar. Është e qartë se tiparet që autori trajton janë tipare konkrete dhe faktike të shqipes totalitare, ndër të cilat mund të përmendim: emrat për njeriun e ri, citati, plagjiatura, zëdhënia, urdhërzimi, emërzimi, mohimi, zhargoni totalitar, manipulimi semantik, demaskimi, klishetë, kryemetaforat etj. Megjithatë në këtë vepër nuk kemi të bëjmë me analizën tipike të diskursit, ku fillimisht zgjidhet teksti/ korpusi/ fragmenti i diskursit e mandej analizohet ai në rrafshe të ndryshme. Në rastin e veprës së Vehbiut, duket se analiza niset nga teorizimet për ekzistencën e këtyre tipareve dhe më pas shembujt shërbejnë vetëm për të ilustruar tiparet. Qasja metodologjike është e përkundërt me çfarë ndodh përgjithësisht gjatë një analize kritike diskursi. Le të marrim një rast konkret nga libri i Vehbiut. Një tipar ligjërimor që autori trajton është mohimi i realizuar përmes ndërtimesh mohore të tipit pa.../ nuk..., nuk (jo).../por..., të cilat janë të pranishme në ligjërimin totalitar dhe kanë funksione retorike. Shembujt që sillen janë këto: 1. NDËRTIMET E TIPIT pa.../nuk... Këto ndërtime lejojnë të vendosen lidhje shumë të forta shkakësore midis dy pohimeve, duke përjashtuar zgjidhejt e ndërmjetme: 59

74 Ma. Elsa Skënderi-Rakipllari Fitoret nuk vijnë pa luftë, pa përpjekje, pa sakrifica. Pa luftë nuk bëhet historia. Klasa punëtore nuk mund të vijë në pushtet pa revolucion të armatosur. Ndërtime të tilla janë të barazvlefshme me ndërtime të tipit: Klasa punëtore mund të vijë në pushtet vetëm me revolucion të armatosur. Megjithatë, ndërtimet e tipit pa.../nuk... janë më dramatike, sepse duke ofruar dy alternativa pak a shumë artificiale, e ftojnë bashkëbiseduesin të përfytyrojë, qoftë edhe në trajta teorike-spekulative se çfarë do të ndodhte sikur të mos plotësohej kushti i paraprirë nga parafjala pa (Vehbiu 2007: 244). Fragmenti cituar më lart, tregon qartësisht se vjelja e shembujve është bërë sipas parimit të konveniencës (leverdisë) dhe jo në mënyrë të rastësishme, siç do të ndodhte po të ishin shfaqur në një tekst/ korpus konkret të paracaktuar për t u analizuar. Siç përmendëm edhe më lart, ndër strategjitë gjuhësore me anën e së cilave shqipja totalitare merr një formë të dallueshme, Vehbiu përmend: emrat për njeriun e ri, përemërzimin, citatin, mohimin, zhargonin totalitar, manipulimin semantik etj. Kur ndalet te emrat për njeriun e ri, Vehbiu e ka fjalën për emrat e përveçëm të njerëzve, të cilët gjithashtu duhet ndjekin frymën e politikës totalitare dhe të ideologjisë përkatëse. Vehbiu sqaron se fryma kombëtariste u shfrytëzua nga totalitarizmi, me synim krijimi e idesë së një kulture të pasur e të hershme dhe manipulimit të mendjeve të njerëzve përmes trajtave dhe ngjyrave kombëtare (47). Emri kështu bëhet nga tregues i identitetit familjar, fisnor, fetar dhe etnik,... në simbol të zbrazët të marrëdhënieve të individit me shtetin dhe ideologjinë totalitare (ibid.). Ndër shembujt që ngjallin interes, është edhe rasti i emrave Melsi, për të cilin thuhet se është emër i sajuar nga inicialet e klasikëve të marksizëm-leninizmit dhe Marenglen (emër i formuar me rrokjet e para të emrave të Marksit, Englesit dhe Leninit). 60

75 Tezë doktorature Vehbiu, me të drejtë pohon se totalitarizmi e ndikoi në mënyrë të drejtpërdrejtë përdorimin publik të shqipes, duke bërë që ajo vetë të ndryshohej. Një gjuhë, jo vetëm e përdorur, por edhe e përftuar për të konsoliduar dhe riprodhuar raportete e autoritetit të kastës në pushtet, nuk është dhe aq e përshtatshme për ligjërim introspektiv ose të natyrës intime [...] (Vehbiu 2007). Qasja e Vehbiut ngjan me qasjen historike ndaj diskursit, me përfaqësues Wodak, Reisigl etj. (trajtuar në këtë kapitull në çështjen ), që e sheh diskursin si të ngulitur në kontekstin historik, i cili si rrjedhojë, shërben për të interpretuar ligjërimin. Në raste të tjera, në shkrimet e Vehbiut trajtohen çështje që lidhen me teknikat që përdorin rëndom analistët kritikë të diskursit, siç është për shembull përdorimi i përemrit vetor ne (nën kategorinë e deiktikëve) si inkluziv (përfshirës) dhe si ekskluziv (përjashtues), në ligjërimin politik të E. Hoxhës. Në shkrimin Ne tanët, Vehbiu (2016) analizon keqkuptimin që lind në një takim mes diktatorit shqiptar E. Hoxha dhe A. Mikojanit, për shkak të përdorimit të përemrit vetor ne. Pështjellimi këtu ka të bëjë me kuptimin e përemrit të vetës së parë shumës ne, i cili në shqip (dhe në rusisht) mund të ketë kuptimet: (1) unë dhe ca të tjerë dhe ju; (2) unë dhe ti; (3) unë dhe ju; (4) unë dhe ca të tjerë dhe ti, nga njëra anë; dhe kuptimet (5) unë dhe ca të tjerë por jo ti dhe (6) unë dhe ca të tjerë por jo ti dhe ca të tjerë. Kur Hoxha thotë ne jemi marksistë-leninistë, ai përdorte mbase qëllimisht një ne të kuptimit (5), ose që i veçonte udhëheqësit shqiptarë, por pa dalë haptazi kundër tyre; kur Mikojani e kapi këtë dhe protestoi ( Pra, ju qenkeni marksistë leninistë, kurse ne jo!) [...] (Vehbiu 2016). Përveç shkrimeve për shqipen totalitare, Vehbiu (2014a), (2014b), shpesh kryen edhe analiza të ligjërimit politik të sotëm shqiptar e jo vetëm, të cilat janë sa analiza kritike të diskursit, aq edhe sprova publicistike. Ky lloj qëndrimi i Vehbiut duhet të mos jetë i rastësishëm, pasi ai gjithmonë rreket të kryejë analiza sa shkencore (kupto gjuhësore) aq edhe kulturore, ndonëse formimi për të kryer analiza pastërtisht gjuhësore nuk është se i mungon. Vetë Vehbiu është i vetëdijshëm se në Shqipëri mungon kultura e analizës së tekstit politik (2014b), mungesë që ai përpiqet ta mbushë me shkrimet e tij të shpeshta sa kritike aq edhe publicistike. Studime që i përkasin gjuhësisë kritike dhe analizës politike të diskursit janë një sërë raportesh, të kryera nga Fondacioni Shoqëria e hapur për Shqipërinë, të botuara me titullin Analiza e ligjërimit politik. Këto raporte janë botuar në funksion të një analize sistematike të ligjërimit politik në Shqipëri (Halo et. al 2012:2). 61

76 Ma. Elsa Skënderi-Rakipllari Raporti i parë Monitorim i deklaratave të figurave kryesore politike- Sali Berisha dhe Edi Rama (Halo et.al 2012a) është një analizë tekstore e përmbajtjes, e kryer me anë të kompjuterit, ku përqasen ligjërimet e dy politikanëve shqiptarë, S. Berisha dhe E. Rama, për të analizuar mënyrën se si ata i drejtohen njëri-tjetrit dhe se si ushqejnë vetëdijen politike të elektoratit (2012a:2). Pohimi se përmes fjalimeve politike, politikanët ushqejnë vetëdijen politike të elektoratit, është i ngjashëm me parimin e gjuhësisë kritike, se përmes diskursit të tyre, politikanët formësojnë realitetin politik dhe bindjet e publikut të gjerë, pasi siç shprehet Van Dijk, në këto fjalime shohim të sendërtuara skema mendore kognitive. Studimi në fjalë ndalet në tri kategori që shqyrtohen në fjalimet politike të Ramës e Berishës, që janë Karakteri, performanca dhe përkatësia. Në kategorinë e karakterit janë analizuar ato emra, folje, mbiemra dhe ndajfolje që i referohen paraqitjes, inteligjencës, aftësive, qëndrimit dhe sjelljes së kundërshtarit. Në të përfshihen cilësime personale në marrëdhënie private dhe publike. Ato mund të jenë tipare, cilësi moralo-etike dhe veçori që përbëjnë natyrën dhe ravijëzojnë personalitetin e një individi (Halo et. al 2012:10). Në kategorinë e performancës, që cilësohet nga autorët e studimit si e lidhur drejtpërdrejt me veprimtarinë politike të figurave në fjalë, është analizuar e interpretuar veprimtaria publike e kundërshtarit, formë vlerësimi dhe gjykimi (përfshi dhe paragjykimin apo spekulimin). Ajo paraqitet në dy forma: si veprimtari personale e politikanit (Rama; Berisha), por edhe e zyrës që ai mban (Bashkia; Kryeministria). Performanca është parë si proces, gjendje dhe si rezultat i punës së kryer nga secili. Kështu fjalët që i përkasin kësaj kategorie janë: krizë, vjedhje, kontrabandë, sundon, keqqeverisje, kontrollon, deformim, korrupsion, pasuron familjen, paaftësi, përfitim, monopol, karrige, papunësi, etj (Halo et.al 2012: 10). Ndërsa kategoria e tretë, ajo e përkatësisë, lidhet me përcaktimin që i bëhet figurës së tjetrit si pjesë e një grupi stereotipik. Përcaktimi i përkatësisë ndaj një grupi, përgjithësisht synon denigrimin e figurës politike. regjimi i mëparshëm, grupe elitaret (përfshi këtu nënkuptimin e një oligarkie apo autoritarianizmit) apo ato që kryejnë aktivitete të paligjshme. Përkatësia njëherazi tregon për favoritizimin e këtij grupi specifik përkundrejt pjesës tjetër të shoqërisë. Në këtë kategori bëjnë pjesë fjalë si oborrtarët, (politika) e vjetër, Gërdeci, familjare, kulla e pushtetit, klani, mafia, komunist, bandë, taraf, 99-shat, daja, etërit, puçistët, anti-globalist, malavitë, miliarderë dhe droga (Halo et.al 2012a: 10). Produkt i këtij analize të ligjërimit politik është edhe një fjalorth me njësi të cilat janë grupuar 62

77 Tezë doktorature nën secilën kategori. Studimi mbërrin në përfundimin se të dyja figurat politike e përshkruajnë njëri-tjetrin me një gjuhë plotësisht negative dhe se kritikat mbi performancën përbëjnë vetëm rreth 50% të kritikave ndaj kundërshtarit, ndërsa pjesa tjetër janë kritika personale të karakterit, apo krahasime të përgjithshme me rezonanca negative (Halo et.al 2012a: 9). Analiza të ngjashme, për nga metodologjia e ndjekur, të ligjërimit politik janë edhe Halo et. al (2012b), Halo et. al (2012c), Halo et. al (2012d), Halo et. al (2012e), ku hulumtohen përkatësisht ideologjitë e gazetave dhe të figurave kryesore politike (bëhet fjalë për ideologji majtiste ose të djathta), ligjërimi i gazetave dhe (dy) figurave kryesore politike për çështjet e grave të grupeve fetare dhe të minoriteteve, ligjërimi i gazetave dhe i (dy) figurave kryesore politike për reformat e integrimit në BE, si dhe ligjërimi i figurave kryesore politike dhe i gazetave për institucionet kryesore në vend. Seria e raporteve për ligjërimin politik publik, ndonëse nuk mbështetet në metodologjinë tipike të analizës (kritike) të diskursit dhe shpesh i largohet interpretimit kritik të të dhënave, është një kontribut i shtuar në lëvrimin e gjuhësisë kritike dhe të analizave të ligjërimit publik, me karakter gjuhësor, jo thjesht nga një këndvështrim politiko-publicistik, siç ndodh të analizohen rëndom fjalimet e diskurset politike në artikuj gazetash apo në debate e emisione televizive. Studimet e literatura shqiptare në fushë të gjuhësisë kritike janë pasuruar edhe nga studime të kryera në funksion të disertacioneve të doktoraturës, siç është rasti i punimit Veçori gjuhësore të ligjërimit femëror në politikë (përqasje mes gjuhës angleze dhe asaj shqipe (Hima, 2015), ku përvijohen të ndërthurura analiza e diskursit politik me studimet gjinore. Ky studim paraqet një trajtim të pasur teorik të çështjeve të diskursit politik dhe jep një model praktik të studimeve me natyrë sociolinguistike. Siç e kemi përmendur tashmë, studimet për gjuhën dhe politikën janë pjesë integrale e studimeve kritike të diskursit. Një vepër me rëndësi për studime të mundshme që studiojnë gjuhën e politikës, është edhe vepra e M. Samarës (2008) Rreth leksikut politik e shoqëror në gjuhën shqipe. Ndonëse kjo vepër ka karakter leksikor e leksikologjik, sërish është një pikë referimi dhe dobiprurëse për studimet që kanë përë objekt gjuhën e politikës. Me emërtimin politiko-shoqëror, autori ka parasysh leksikun që lidhet me veprimtaritë e fushat e politikës si dhe me veprimtaritë shoqërore, pra bëhet fjalë për atë leksik që përdoret në ligjërim për çështje të politikës e të shoqërisë. 63

78 Ma. Elsa Skënderi-Rakipllari Samara (2008: 16-17) bën një përvijim të qartë të fushave dhe nënfushave të cilat janë të lidhura me veprimtarinë politike dhe që shërbejnë si suaza të diskursit politik. Kështu, të tilla janë: Organizatat politike (me instutucionet përkatëse) dhe veprimtaria e tyre, ku përfshihen partitë (organizimi, baza ideologjike dhe veprimtaria e tyre); Pushteti dhe qeveria, format e shtetit, mënyrat e regjimit e të qeverisjes. Organizatat e shoqatat publike (joqeveritare), veçanërisht kur merren me çështje të politikave. Bashkësi popujsh (kombesh, identitetesh), si dhe marrëdhëniet mes tyre. Samara thekson se këto fusha e nënfusha janë të ndërlidhura dhe nuk mund të ndahen në mënyrë të qartë, kjo edhe për shkak se leksiku politik ka funksione të gjera aktive, me vlera bashkëkohore (aktuale), prandaj përhapet e përdoret publikisht zakonisht në media ose nga mjetet e informacionit të përditshëm e masiv, siç janë shtypi (gazetat e revistat), radioja e televizioni, çka do të thotë se ky leksik funksionon si një ndër mjetet gjuhësore më kryesore të veprimtarisë publicistike. Ai përdoret shpesh në ligjërim, jo vetëm nga publicistët, analistët, komentatorët e specialistët politologë, por edhe nga njerëzit e thjeshtë të të gjitha shtresave (19). Përpos ndihmesës së rëndësishme në fushë të leksikologjisë, vepra ka dobi teorike e praktike për analizën kritike të diskursit, veçanërisht kur duhet të analizohet rrafshi i fjalësit të ligjërimit politik. Qëmtimi i analizës së leksikut politik në studimin e Samarës mund të shërbejë si model për të analizuar domethënien që ka përdorimi i njësive të caktuara leksikore në një fjalim të caktuar politik, i cili mund të jetë objekt analize. Për ta ilustruar këtë po ndalemi te leksiku me ngjyrim pozitiv, i cili sipas këtij studiuesi, përfshin fjalët përmbajtja (me ngjyrim politiko-shoqëror) e të cilave shënon diçka të bukur, të pëlqyeshme e të ndershme, që natyrisht është në përputhje me parimet demokratike të sjelljes (e etikës) bashkëkohore; ato shënojnë një cilësi a veti të mirë e të dobishme të dikujt, me vlerë të përgjithshme shoqërore... (Samara 2008:143). Njësi të këtij leksiku janë për shembull fjalët si: hero, heroizëm, demokrat, demokraci, liri, liridashës, paqedashës etj.. Këto fjalë nuk kanë kuptime të vetvetishme pozitive, për nga denotacioni i tyre dhe as nuanca 64

79 Tezë doktorature kuptimore emocionale a stilistike, por konceptohen si pozitive, pasi përmbajtaja e tyre pozitive pasqyron një realitet shoqëror e politik të përgjithshëm që konceptohet njëlloj nga të gjithë bartësit e gjuhës së sotme shqipe. Përdorimi në ligjërim dhe shpjegimi i tyre në fjalor pasqyron një qëndrim politiko-shoqëror dhe emocionues pohues e miratues të përgjithshëm. Kur thuhet p.sh. se Demokrati është luftëtar i paepur dhe i vendosur, për triumfin e demokracisë, nuk shprehet ndonjë emocion i veçantë; megjithatë pohohet diçka që në thelb është e vërtetë, e drejtë dhe me përmbajtje politiko-shoqërore pozitive (Samara 2008:144). Informacioni metagjuhësor që jepet në këtë fragment, është tepër i dobishëm për analistin kritik, pasi që përmes tij analiza dhe interpretimi i tekstit e i fjalësit që e përbën atë, pasurohet me argumente dhe përligjet më tepër. Vepra Rreth leksikut politik e shoqëror në gjuhën shqipe do të ishte me rëndësi dhe për atë analist që zgjedh të ndjekë dhe zbatojë qasjet historike të analizës së diskurist. Kjo pasi vepra mban informacion për domethëniet dhe zhvendosjet kuptimore të njësive të ndryshme nga një periudhë e caktuar historike në një tjetër. Informacioni leksikologjik për njësi të caktuara që shpesh janë topikë të ligjërimit politik (shqiptar) ka një peshë të veçantë te analiza kritike e diskursit politik. Le të shqyrtojmë disa shembuj të tjerë nga vepra e profesor Samarës (2008): -fjala komunizëm, sipas shumicës së fjalorëve bashkëkohorë, shënon një doktrinë politiko-sociale...; kurse në FGjSSh (1980) përkufizohet si rendi më i përsosur ekononomiko-shoqëror, ku mungojnë klasat, shfrytëzimi i njeriut nga njeriu dhe shtypja kombëtare, ku sigurohet zhvillimi i përsosur i marrëdhënieve në prodhim dhe i forcave prodhuese etj. -revolucion në disa fjalorë shpjegohet a përkufizohet si rebelim i popullit ose thjesht si një kryengritje, ndërsa në disa të tjerë si rruga më e drejtë dhe më e mirë për përmbysjen e rendit të vjetër shoqëror dhe vendosja e rendit të ri ; -fjala fashizëm në ndonjë fjalor të hartuar në kohën e regjimit fashist është përkufizuar edhe si rendi më i mirë shoqëror. -fjala ballist në FGjSSh (1980) përkufizohet si anëtar i organizatës politike 65

80 Ma. Elsa Skënderi-Rakipllari tradhtare, borgjeze, reaksionare... etj., ndërsa në FShS (2002) e FGjSh(2006) thjesht si anëtar i Ballit Kombëtar (një organizatë politike shqiptare gjatë Luftës antifashiste) (133). Shembujt e mësipërm, shërbejnë edhe për të ilustruar parimin e analizës kritike të diskursit, se ideologjia është e pranishme në çdo nivel dhe se përmes ndërkalljes së saj në çdo mjet komunikimi dhe institucion mediatik a botimi, deri edhe në fjalorët shpjegues (shqip-shqip), kjo ideologji shndërrohet në një skemë kognitive te folësit (e shqipes), të cilët jo në të gjitha rastet, mund ta ndjejnë dozën e ideologjisë që u injektohet. Kjo premisë përforcohet, sidomos po të kemi parasysh që në rastin e një fjalori shpjegues, shpjegimi i dhënë për një njësi të caktuar, presupozon dhënien e një përkufizimi sa më të drejtë e të saktë për kuptimet e nuancat kuptimore të kësaj njësie. 66

81 Tezë doktorature 2.8 Mbi rëndësinë e këtij studimi Korniza teorike e prezantuar në këtë kapitull jep një panoramë shtjelluese të zhvillimeve kryesore në fushën e studimeve kritike të diskursit, duke trajtuar objektivat individualë të studimit në fjalë. Sa i takon rëndësisë së këtij punimi, nga sa kemi trajtuar deri më tani, kemi treguar me shembuj konkretë se studimet (kritike) të diskursit lëvrohen gjerësisht sot në botë dhe përbëjnë një ndër fushat e studimit të gjuhësisë moderne. Studimi ynë është i rëndësishëm pasi jo vetëm vjen si vepër e shtuar në fushë të studimeve kritike në gjuhën shqipe, por edhe paraqet një historik të thukët të gjithë disiplinës së Analizës kritike të diskursit. Studimet e ligjërimit politik janë ndër më të hasurat në literaturën e huaj, veçanërisht kur temat me të cilat lidhet ky ligjërim janë nacionalizmi, ndërtimi i identitetit kombëtar, procese të rëndësishme historike e politike, si për shembull integrimi në Bashkimin Europian, etj. Diskursi politik në Ballkan, por edhe më gjerë, i trajtan dhe u mëshon gjerësisht këtyre temave, ndaj nevoja për analizë kritike të këtij diskursi në kontekstin politik, historik e kulturor në Ballkan është mjaft i rëndësishëm. Jemi shpresëplotë se punime të ngjashme u shtojnë vlera studimeve të deritanishme në fushë të Analizës kritike të diskursit, pasi në dijeninë tonë nuk ka ende studime që të ndalen specifikisht te ligjërimi politik në Ballkan. Ky studim ka një qëllim të dyanshëm: të hetojë si sendërtohet identiteti nga politikanët që gjenden mes nacionalizmit e aspiratave për integrim Europian, si dhe të japë mëton të japë modele konkrete analize dhe procedimesh metodologjike për mënyrën sesi mund të zbërthehet teoria e AKD-së për të hulumtuar ligjërimin politik. Së fundi, punimi përbën një shembull të lëvrimit të gjuhësisë funksionale, e cila e sheh gjuhën si një mjet në funksion të komunikimit. Studimi Diskursi politik ballkanas mes nacionalizmit dhe integrimit europian, po ashtu, mëton të mbushë atë boshllëk të studimeve të diskursit në fushë të politikës, boshllëk që është krijuar prej faktit se vetë analiza kritike e diskursit, është një disiplinë relativisht e re dhe prej prirjes për të mos u ndalur në një analizë të thelluar të kategorive gjuhësore, por veç në analizë të disa aspekteve të fjalësit që përbën diskursin politik. 67

82

83 Tezë doktorature KAPITULLI III - METODAT E KËRKIMIT 3.1 Hyrje Ky kapitull parashtron procedurën metodologjike që është përdorur për të kryer analizën, duke synuar përmbushjen e objektivave të kërkimit të këtij punimi. Siç u përmend në kapitullin pararendës, metodologjia e analizës politike të diskursit nuk përbëhet nga një përmbledhje e gatshme rregullash që analisti duhet të ndjekë. Në fakt duket se është një lloj veprimtarie që mësohet përmes të bërit. Analiza e diskursit, në veçanti, konsiderohet se ka një metodë të vështirë për t u përkufizuar (Berg 2009) dhe se shumë prej punës së analizës së diskursit përbën një farë mjeshtërie, si të ngasësh biçikletën, apo të dallosh gjininë e pulës, që nuk është as e lehtë të kryhet apo të përshkruhet në një mënyrë eksplicite apo të kodifikuar (Wetherell, Potter (1992) cituar në Berg 2009: 218). Pavarësisht këtyre pretendimeve, ky kapitull pëshkruan mbledhjen e materialit të nevojshëm dhe proceduart e ndjekura për të analizuar të dhënat. Siç e kemi përmendur në kapitujt e mëparshëm, fokusi i këtij hulumtimi është ligjërimi politik i liderëve të Ballkanit. Synimi është të zbulohet nëse përmes fjalimeve të tyre, ndërtohet një identitet i përbashkët ballkanik dhe të shihet se si politikanët ballkanas e performojnë identitetin, kur takohen në samite e forume të përbashkëta ndryshe nga ç bëjnë kur janë veçmas e mbajnë fjalime për zgjedhësit a bashkëkombasit e tyre. Fjalimet e politikanëve mund të konsiderohen si fragmente diskursi, për sa kohë që kanë të njëjtin fokus tematik Çdo fill diskursi përbën një tërësi elementesh që tradicionalisht quhen tekste. Unë preferoj termin fragment diskursi në vend të tekstit, përderisa tekstet mund të adresojnë disa tema dhe kësisoj të përmbajnë disa fragmente diskursi Ajo që quaj fragment diskursi është kësisoj një tekst ose pjesë e një teksti që merret me një temë të caktuar (Jäger 2002: 46). Analiza e këtyre fragmenteve të diskursit politk ballkanas hedh dritë në ndërlidhjen mes çështjes së performancës së identitetit, që ndryshon në varësi të kontekstit të situatës, dhe çështjes së procesit të integrimit europian. Nënçështjet që trajton ky kapitull lidhen me Strategjinë e kërkimit të këtij punimi, ku përshkruhet strategjia e ndjekur për të realizuar studimin empirik. Më tej pasqyrohet mbledhja e të dhënave dhe teknikat e përdorura për 69

84 Ma. Elsa Skënderi-Rakipllari të mbledhur materialet e nevojshme, si dhe korniza e analizës së të dhënave, sipas të cilës analizohen fjalimet. Në fund kapitulli shtjellon kufizimet dhe problemet e mundshme të këtij punimi, si dhe trajton çështjet e besueshmërisë dhe vlefshmërisë (validity). 70

85 Tezë doktorature 3.2 Strategjia e kërkimit Strategjia e kërkimit që kemi ndjekur është kombinim i metodologjisë hermeneutike të AKDsë me atë të studimit të rastit (case study). Studimi i rastit është një studim i detajuar e përimtësues që vrojton se si një grup i caktuar ose popullsi sillet në një kontekst të caktuar. Studimi i rastit është një strategji e kërkimit empirik, që heton një dukuri bashkëkohore në thellësi, brenda kontekstit jetësor real (Yin 2003: 13). Strategjia e studimit të rastit përfshin tema të ndryshme dhe është strategji e zgjedhur kur strategji të tjera kërkimi si sondazhi, hulumtimi etnografik, hulumtimi historik ose hulumtimi eksperimental janë përjashtuar si strategji të papërshtatshme për të përmbushur objektivat e studimit tonë. Për shembull, është e mundur të kryhen studime rasti të programeve, ngjarjeve, njerëzve, proceseve, institucioneve, grupeve sociale dhe dukurive të tjera bashkëkohore. Ndonjëherë, studiuesit përdorin termin studim rasti si një kategori përmbledhëse për hulumtimin që nuk është pyetësor, studim vrojtues ose eksperiment dhe që nuk është me natyrë statistikore (Hancock, Algozzine 2006:15). Strategjia e kërkimit zakonisht kushtëzohet nga natyra e kërkimit. Kësisoj, për kërkim kuantitativ (sasior), përdoren zakonisht strategjitë e eksperimentit ose të sondazit a pyetësorit. Këto strategji kushtëzohen nga të dhënat sasiore me të cilat ka të bëjë kërkimi kuantitativ. Patricia Duff (2008: 44) e përkufizon studimin sasior si vijon: një kërkim pozitivist, i drejtuar nga teoria, ku teoria ekzistuese ose modeli testohet dhe mund të përdoren procedurat sasiore standarde (eksperimentale, ose thuajse-eksperimentale) të zgjedhjes së rastësishme të mostrës, testimit paraprak, testimi aposteriori e kështu me radhë. Ndërsa kur kryhet hulumtim kualitativ (sasior), studiuesi nuk është i interesuar për të dhëna sasiore dhe zakonisht nuk i përket fushë së shkencave natyrore. Në vend të tyre, ai studion gjërat në mjedisin e tyre natyror, duke u rrekur t u japë dukurive kuptim ose t i interpretojë në terma të kuptimeve që njerëzit u mveshin atyre (Denzin, Lincoln 1994:2). Një strategji hulumtimi tipike që lidhet me studimin kualitativ është studimi i rastit. Megjithatë duhet të kihet parasysh që kjo strategji nuk i përket ekskluzivisht studimit kualitativ dhe mund të përdoret edhe për studime sasiore. Studimet e rastit përfaqësojnë një lloj tjetër të hulumtimit kualitativ. Ato janë të ndryshme nga llojet e tjera në të të 71

86 Ma. Elsa Skënderi-Rakipllari strategjive sepse janë analiza intensive dhe përshkrime të një njësie të vetme ose sistemi të kufizuar në hapësirë dhe kohë. Temat që qëmtohen në studimet e rastit përfshijnë individë, ngjarje ose grupe. Përmes këtyre studimeve, studiuesit shpresojnë të arrijnë të kuptojnë në thellësi situatat për ata që janë të përfshirë (Hancock, Algozzine 2006: 10-11). Strategjia e studimit të rastit përshtatet më së miri për kryerjen e analizës së thellë të fjalimeve politike dhe vjen në ndihmë për të kuptuar më mirë se si diskursi politik e formëson realitetin përmes performancave të identitetit. Një arsye tjetër përse kjo strategji është zgjedhur ka të bëjë me faktin se fjalitë që janë analizuar i përkasin një grupi të vogël politikanësh, veçanërisht ata që i përkasin kontekstit politik dhe etnik të Ballkanit. Së fundmi, materialet që përbëjnë bazën empirike të studimit tonë, pra fjalimet, nuk vijnë nga një hulumtim kryekëput etnografik, ku të dhënat duhen interpretuar me doemos të ndikuara nga kultura dhe as nuk vijnë nga ndonjë eksperiment a pyetësor. Të dhënat u mblodhën për t u dhënë përgjigje pyetjeve të ngritura në funksion të këtij hulumtimi. Nga ana tjetër, Sa u takon kategorive gjuhësore që do të analizohen, ato nuk janë shumë të gjera dhe kjo për faktin se synohej të kryhej një kërkim kualitativ, duke mos u larguar nga prirja dalluese metodologjike e Analizës Kritike të diskursit, sipas të cilës analizohen korpuse të vogla që zakonisht konsiderohen si tipike të diskurseve të caktuara (Meyer 2002: 25). 72

87 Tezë doktorature 3.3 Mbledhja e të dhënave dhe teknika e përzgjedhjes së fjalimeve Materialet që përbëjnë korpusin e fjalimeve, u mblodhën përmes teknikës së përzgjedhjes së leverdisshme. Kjo pasi qemë të interesuar në hulumtimin e fjalimeve të politikanëve ballkanas të një profili të lartë. Teknika e përzgjedhjes së leverdisshme të mostrës, është shumë e përshtatshme, duke qenë se synimi nuk ishte të bëheshin përgjithësime për popullata të mëdha, siç priret të bëhet, kur zgjidhen teknikat e përzgjedhjes së rastësishme ose të mostrës së shtresëzuar. Fjalimet që përbëjnë korpusin tonë u morën nga faqet zyrtare të internetit të politikanëve. Në disa raste të tjera fjalimet u gjetën si video në platformën Youtube. Këto të fundit, u transkriptuan dhe u përkthyen aty ku ishte e nevojshme. 73

88 Ma. Elsa Skënderi-Rakipllari 3.4 Kriteret për përzgjedhjen e të dhënave Kriteri kryesor për përzgjedhjen e fjalimeve ishte konteksti. Që një fjalim politik i caktuar të ishte i përshtatshëm, duhej të ishte mbajtur në një mbledhje, forum, samit politik apo takim kombëtar, ku politikanët të flisnin për Ballkanin (gjendjen politike ose ekonomike) ose për etninë a kombin e tyre. Të gjitha fjalimet janë pjesë e ligjërimit politik ballkanas dhe mund të konsiderohen fragmente të këtij ligjërimi. Një tjetër kriter për përzgjedhjen e fjalimeve ishte ai i përfaqësimit. Që një fjalim të konsiderohej përfaqësues i zhanrit të vet, duhej të ishte mbajtur nga një politikan i rangut të lartë (si p.sh. president, kryeministër ose ministër). Siç e kemi theksuar edhe më lart, studimi ynë është i predispozuar për të qenë hulumtim cilësor (kualitativ). Këtë tipar patëm parasysh edhe kur përzgjodhëm mënyrën e ndërtimit të korpusit, që është mënyra më tipike e Analizës Kritike të diskursit. Korpuset e AKD-së nuk janë shumë të gjera dhe tekstet e analizuara duhet të jenë më përfaqësuesit e prototipikët e diskursit, ku ato bëjnë pjesë. Ndonëse nuk ka një përcaktim eksplicit për këtë çështje, mund të pohohet se shumë studime të AKD-së (ndoshta me përjashtim të studimeve të Teun van Dijkut dhe të Ruth Wodak-ut) kryesisht merren vetëm me korpuse të vogla, të cilat zakonisht konsiderohen si tipike të disa diskurseve të caktuara (Meyer 2002: 25). 74

89 Tezë doktorature 3.5 Korniza për analizën e të dhënave Fillimisht është ndërtuar korniza e punës për analizën e të dhënave, duke përshkruar materialet e marra në shqyrtim. Më tej procesi i analizës është sqaruar hap pas hapi Përshkrimi i të dhënave Korpusi ynë përbëhet nga fjalimet si vijon: Fjalimi i presidentes së Kosovës Ahtifete Jahjaga, në Takimin e Liderëve të Ballkanit Perëndimor të Procesit Brdo. Burimi: Faqja zyrtare e presidentes. Fjalimi i ministrit serb të Ekonomisë dhe Integrimit Europian, Božidar Deli, Serbia dhe Ballkani Perëndimor sfidat ekonomike, perspektiva europiane. Fjalimi i presidentit shqiptar Bujar Nishani në takimin e Liderëve të Ballkanit Perëndimor të Procesit Brdo. Burimi: Faqja zyrtare e presidentit. Fjalimi i kryeministrit të Malit të Zi, Igor Lukčšžic, në Samitin e Liderëve të Ballkanit (Turqi). Fjalimi i kryeministrit të Republikës së Maqedonisë Nikola Gruevski, në Samitin e Liderëve të Ballkanit. Të gjitha këto fjalime gjenden të zbardhura, në shtojcat Në kushte ideale, do të ishte dashur që fjalimet t i përkisnin të njëjtit aktivitet politik. Por kjo nuk qe e mundur edhe për faktin që liderët e Ballkanit nuk qenë të gjithë të pranishëm në të njëjtat samite e forume. Një tjetër pengesë për mbledhjen e fjalimeve të mbajtura në të njëjtin aktivitet, ishte pamundësia për t i gjetur këto fjalime edhe prej mosbotimit të tyre në faqet zyrtare të internetit, të politikanëve Analiza e të dhënave Disa aspekte të materialit gjuhësor janë analizuar për të kryer një analizë të mirëfilltë të diskursit politik. Kategoritë gjuhësore të analizuara nuk janë shumë të gjera, meqë qëllimi 75

90 Ma. Elsa Skënderi-Rakipllari është të kryhet një kërkim kualitativ dhe në përputhje me praktikën metodologjike të AKD-së për një numër të kufizuar njësish gjuhësore (Meyer 2012). Vlen të ripërmendim qëndrimin tonë, se format gjuhësore që përdoren në fjalime politike nuk janë të rastësishme dhe thjesht formacione stilistikore, por se luajnë role të ndryshme, në funksion të synimit të politikanëve dhe në funksion të kontekstit të situatës, apo të konstekstit socio-politik. Përzgjedhja që folësit bëjnë nga inventari total i formave dhe proceseve janë parimore dhe sistematike. [ ] Përzgjedhja e një forme krahas tjetrës, tregon artikulimin e një kuptimi dhe jo të një tjetri, nga ana e folësit (Fowler, Kress 1979: ). Në shkrimin e tyre Gjuhësia kritike, Fowler-i dhe Kress-i, i japin analistit kritik një listë të dobishme të tipareve gjuhësore nën 5 tituj (198- ff) të cilat janë të përshtatshme për të kryer analizën kritike. Tiparet gjuhësore që kemi analizuar, sipas titujve të listës së Fowler-it e Kress-it janë: Gramatika e modalitetit dhe Tranzitivitetit (kalimtarësisë) Gramatika e Modalitetit Gramatika e modalitetit mbulon ato ndërtime gjuhësore që mund të quhen pragmatike dhe ndërpersonale. Ato shprehin qëndrimet e folësve dhe të shkruesve ndaj vetvetes, ndaj interlokutorëve të tyre dhe ndaj çështjes- temë; ndaj marrëdhënies social dhe ekonomike me njerëzit të cilëve u drejtohen. (Fowler, Kress 1979: 200) Me fjalë të tjera, gramatika e modalitetit ka të bëjë me kategoritë e deiktikëve 20. Ashtu siç pohojnë edhe P. Chilton-i e Ch. Schäfner (2002: 30) burimet gjuhësore për të performuar deiktikët janë shprehjet indeksikale 21. Prandaj interpretuesit, ose dëgjuesit e nxjerrin kuptimin duke lidhur shprehjet indeksikale 22 me deiktikët. Deiktikët që ne do të analizojmë në fjalimet e politikanëve 20 Deiktikë (tregorë) përbëjnë ato fjalë e fraza të cilat nuk mund të kuptohen plotësisht pa informacionin shtesë të kontekstit. Kontekstualiteti është tipari kryesor që i dallon gjuhët natyrore nga gjuhët formale. Të gjitha gjuhët duket se kanë zhvilluar një numër mjetesh për të integruar informacionin kontekstual. Ndër këto mjete, deiktikët janë më të spikaturit. Shprehjet deiktike, kanë një zhvendosjeje kuptimi, në varësi të asaj se kur, ku dhe nga kush, po përdoren. Shembujt tipikë janë Unë, tani dhe këtu, por ka dhe shumë të tjerë. Ato ndahen zakonisht në tri klasa: deiktikët vetorë, me shprehje si unë, ti i imi, etj., deiktikët kohorë, me shprehje si tani, dje, dikur ose morfemat e kohës gramatikore, dhe deiktikët vendorë (ose hapësinorë), me shprehje si këtu, atje, majtas etj (Weissenborn, Klein 1982 :2). 21 Në Fjalorin krahasues të termave të gjuhësisë, (Belluscio, Rrokaj 2011), termi indexical është shqipëruar si indeksikale ose treguese. indessicale, tregues,-e ose indeksikale, indexical, (568) 22 Indeksikaliteti është një term i përafërt me deiktikët, veçse i pari është më i pëlqyeshëm për filozofinë, ndërsa deiktikët për gjuhësinë. Indeksikaliteti ka të bëjë me kushtet e së vërtetës në kontekst. Ndërsa diktikët janë më të gjerë se aq. Deiktikët përfshijnë edhe kushtet e vërtetësisë të dhe lloje të tjera të 76

91 Tezë doktorature ballkanas, janë deiktikët vetorë, deiktikët hapësinorë, dhe deiktikët e kohës. M. Meyer (2002) nënvizon se kategoritë si deiktikët dhe përemrat mund të jenë objekt i analizës për çdo metodë gjuhësore, por ato janë thelbësore për AKD-në. Në mënyrë eksplicite ose implicite, AKD-ja përdor konceptin e të ashtuquajturës sipërfaqe gjuhësore (16). Analistët kritikë të diskursit kanë pohuar se përdorimi i përemrave në diskursin politik ka një domethënie të caktuar dhe është manipulues, përderisa prej tij mund të gjenerohet një qëndrim politik, ide kjo që del në veprat e studimet e Fowler-it dhe Kress-it (1979), Fairclough-it (1989), Wilson-it (1990), Chilton-it dhe Schäffner-it (2002), van Dijk-ut (2002), etj.. Përemrat, veçanërisht përemri i vetës së parë shumës (ne, neve, e jona) mund të përdoren për t i nxitur interpretuesit të konceptualizojnë identitetin e grupit, koalicionet dhe partite, si dhe të tjera të ngjashme me këto, ose si të jashtëm ose si të brendshëm. Indeksorët socialë, ngrihen nga struktura shoqërore dhe marrëdhëniet e pushtetit e jo thjesht prej distancës personale (Chilton, Schäffner 2002: 30, të pjerrëtat të shtuara prej nesh). Përemrat e fragmenteve të diskursit politik të Ballkanit do të vështrohen për të parë cilat janë format mbizotëruese dhe më tej do të interpretohen. Vëmendje do t u kushtohen përemrave vetorë, pronorë dhe atyre vetvetorë. Ndonëse, më së shumti do të përqendrohemi te përemri pronor ne, për të parë më nga afër lidhjen mes deiktikëve përemërorë dhe performancës së identitetit. Kësisoj, mund të konkludohet nëse identiteti i përbashkët ballkanik performohet nga politikanët apo jo dhe nëse identiteti kombëtar lihet në hije veç për hir të aspiratës për t u integruar në Bashkimin Europian. Teknika e hartës së deiktikëve (deictic mapping), e zhvilluar nga S. Wortham (1996) është një teknikë e volitshme për të hedhur dritë te rolet e pjesëmarrësve në bisedë dhe te ndërveprimi i tyre. Zhvendosjet në përdorimin e përemrave dëshmojnë ndryshimet në rolet e pjesëmarrësve dhe të pozicioneve të tyre ndërvepruese. ndjeshmërisë ndaj kontekstit, prej të cilave jo të gjitha ndikojnë kushtet e vërtetësisë. Për shembull termat e deiktikëve socialë nuk janë të kushtëzuar nga e vërteta: Ti je inteligjent (Tu es intelligent) (në frëngjisht) nuk do të jetë e rreme vetëm pse ju (vous) do të ishte përemri i përshtatshëm për nga aspekti social (Allott 2010: 55). Megjithatë në literaturën gjuhësore, ndodh që termat bë fjalë të përdoren ndërkëmbyeshëm, për të shënuar të njëjtin dukuri: mjete gjuhësore treguese që marrin referencë në çastin e ligjërimit. 77

92 Ma. Elsa Skënderi-Rakipllari Harta deiktike është një kornizë që shërben për të analizuar përdorimin e përemrave [...] një teknikë metodologjike që mund t i ndihmojë analistët të zbulojnë modelet e ndërveprimit të vendosura përmes deiktikëve. (Wortham 1996: 4). Në zbatim të kësaj teknike, çdo rresht i tekstit është numërtuar dhe mandej përemrat që gjendeshin në rreshtat përkatës janë vendosur në tabela, ku duket qartë lidhja e folësit me dëgjuesit në varësi të përemrit të përdorur. E njëjta procedurë si në tabelën nr. 1 është ndjekur për të gjitha fjalimet. 1 Është kënaqësi e madhe për mua, të marr pjesë në Samitin e Liderëve të Ballkanit. Ju lutem më lejoni të përshëndes të gjithë pjesëmarrësit dhe t u përcjell urime të përzemërta organizatorëve të cilët na dhanë këtë mundësi për të shkëmbyer opinione, për të rritur besimin ndër nesh dhe për të krijuar ura të reja bashkëpunimi në frymën e unitetit. Ngjarja e sotme simbolizon zotimin për një bashkëpunim të tillë. Ajo është një provë e gjërave të përbashkëta që vendet e Ballkanit ndajnë. Ne jemi të lidhur nga e shkuara, por ne jemi të lidhur nga e tashmja e mbi të gjitha nga e ardhmja jonë e përbashkët. Besimi në një të nesërme më të mirë për qytetarët tanë, për shtete moderne e të zhvilluara, për kufij të hapur, për konkurrim kulturor në krijimin e vlerave dhe përfitimeve të reja për qytetërimin tonë. Rajoni i Ballkanit e ka provuar veten si qendër për shpërndarjen e shkencës, edukimit e të kulturës, përgjatë historisë. Kjo është një bazë e mirë për të ripohuar se ne kemi platforma të përbashkëta dhe se ne mund ta përmirësojmë veten në çdo pikëpamje. Tabela nr. 2 Ekstrakt fjalimi, që tregon se si është numërtuar çdo rresht i tekstit. Përemrat janë shënuar me gërma të zeza, po ashtu edhe trajtat e shkurtra të përemrave përgjegjës. Kjo teknikë është e dobishme edhe pasi të jep mundësinë të kuptosh edhe deiktikët përemërorë, të vendit dhe të hapësirës, njëherazi. Deiktikët e hapësirës përkufizohen kështu: aspekti i deiktikëve që përfshin referimin ndaj pozicioneve në hapësirë të pjesmarrësve në aktin e komunikimit; është ajo pjesë e semantikës së hapësirës që i merr trupat e pjesëmarrësve të aktit të komunikimit si objekte domethënëse reference për specifikim hapësinor (Fillmore 1982: 37). Analisti i Diskursit politik, i interpreton deiktikët e hapësirës si të mveshur me konotacione politike. Ata jo vetëm shërbejnë për t iu referuar vendndodhjes fizike konvencionale, por indeksorët e hapësirës lidhen edhe me hapësirën politike ose gjeopolitike (Chilton, Schäffner 2002: 30). 78

93 Tezë doktorature Figura nr. 4 Skema që tregon tri lloje deiktikësh (deiktikët vetorë, deiktikët hapësinorë dhe deiktikët kohorë) si dhe marrëdhënien e afërsisë dhe të distancës nga qendra deiktike. (Wesn 2013) Deiktikët e kohës bartin po ashtu të njëjtën rëndësi politike, pasi jo vetëm tregojnë një pikë të caktuar në kohë (shih figurën nr. 1). Deiktikët kohorë mund të kenë domethënie politike. Ato mund të kërkojnë që të supozohet një farë periodizimi historik për shembull në ditët tona, sot, ose thjesht tani mund të kërkojnë që të kuptohen si pas revolucionit, ose pas rënies së Murit të Berlinit, pas zgjedhjes së partisë New Labour, ose të tjera të ngjashme (Chilton, Schäffner 2002: 30). Deiktikët e kohës të përdorur në fragmentet e ligjërimit politik të Ballkanit, janë veçanërisht të rëndësishëm për këtë studim. Kjo pasi shërbejnë për të hedhur dritë te ajo se si politikanët e bëjnë periodizimin historik dhe se si i referohen ata të shkuarës problematike të Ballkanit, por edhe për të kuptuar se sa afër ose larg, e konceptojnë ata veten dhe shtetet që përfaqësojnë në raport me Bashkimin Europian, ose me shtetet e tjera të Ballkanit. Hartat deiktike u ndërtuan, bazuar në të dhënat, siç duken në tabelën nr. 2. Në vijim tabela nr. 3 paraqet hartën deiktike të ekstraktit nga fjalimi i N. Gruevskit. Në rast se një përemër i caktuar përdoret më shumë se një herë për rresht, duke iu referuar të njëjtit entitet, numri i tij i okurrencës jepet mes kllapash. 79

94 Ma. Elsa Skënderi-Rakipllari Rreshti Folësi veta I veta II veta III 1 Gruevski mua folësi Ju konkret dëgjuesit 2 Gruevski më trajtë e u trajtë shkurtër në e shkurtër vend të përemrit në vend të mua atyre 3 Gruevski na trajtë e shkurtër në vend të neve Deiktikë të hapësirës Deiktikë të kohës Tabela nr. 3 Pjesë nga harta deiktike për fjalimin e Gruevskit (paraqitur në tab. nr. 3). Dy kolonat e fundit përfshijnë deiktikët e hapësirës dhe ato të kohës. Modeli i tabelës dhe i vendosjes janë marrë sipas Wortham-it (1996: 12). E njëjta procedurë për ndërtimin e hartës së deiktikëve u ndoq për të gjitha fjalimet që përbëjnë korpusin tonë. Pas ndërtimit të hartave deiktike, në vijimi, janë përqasur përdorimi i përemrit ne si përfshirës dhe si përjashtues. Kësisoj mundëm të shohim se si performohet identiteti ballkanas dhe si politikanët e pozicionojnë veten e të tjerët si në aksin e kohës, gjatë fjalimit të tyre, si në aksin e hapësirës. Studiuesi P. Chilton (2004) argumenton se teksa folësit pozicionohen si në aspektin kohor edhe në atë vendor, në qendrën deiktike, ata i pozicionojnë interpretuesit (dëgjuesit), ose njerëzit të cilëve iu drejtohen, pranë ose diku larg nga qendra deiktike. Koncepti i qendrës deiktike (Verschueren 1999: 20) ndonjëherë përdoret për të shënuar pikën e nënkuptuar të ankorimit që folësit dhe interpretuesit e ndërtojnë ose vënë në zbatim gjatë ndërveprimit verbal (56). Lidhja mes dimensioneve hapësinore dhe kohore në fjalime është kundruar duke i vendosur ngjarjet në boshtet e kohës dhe të hapësirës, për secilin fjalim të korpusit. Gjuha si një makineri dallimbërëse mund të krijojë si distancë edhe solidaritet mes dy entiteteve (Meadow 2005: 4). Deiktikët e hapësirës (ose deiktikët hapësinorë, siç i emërton ato Chilton-i) shërbejnë për të kuptuar distancën e dëgjuesit nga folësi, i cili tipikisht është i barazueshëm me qendrën deiktike. Prandaj, deiktikët luajnë një rol të rëndësishëm në pozicionimin ose projektimin e aktorëve të tjerë politikë, duke i trajtuar përmes fjalimit si të ndryshëm ose të ngjashëm. 80

95 Tezë doktorature Një tjetër mjet që luan një rol të ngjashëm me deiktikët janë metaforat që përdoren në ligjërimin politik. Metaforat jo vetëm që i pozicionojnë aktorët politikë, por po ashtu, shërbejnë për të treguar largesë ose solidaritet (shih Meadows 2005) Transformimet Transformimet sintaksore të cilat u kanë shërbyer analizave kritike të diskursit janë nominalizimet dhe shndërrimet pësore. Emërzimi (nominalizimi) është shndërrimi sintaksor në të cilin emërat (nominals) derivohen nga fjalitë ose pjesë të fjalive, për ta thënë ndryshe një shprehje emërore e një koncepti për të cilën një shprehje që përfshin një folje ose një mbiemër do të kishte qenë e mundur për t u përdorur nga ana e shkruesit ose e folësit (Fowler, Kress 1979: 207). Fragmentet e ligjërimit të korpusit tonë u kontrolluan për të gjetur në to shembuj e raste të emërzimeve. Përdorimi i fjalëve të emërzuara, krahasuar me klasat e tjera gramatikore lidhet me stilin objektiv (pavetor) të të shkruarit dhe të të folurit. Pavetorësia realizohet përmes fshirjes së pjesëmarëve në proceset e emërzuara (në rastin e emrave prejfoljorë). Logjika që qëndron pas fshirjes së pjesëmarrësve, është e njëjtë me atë që funksionon në rastin e shndërrimeve pësore. Përmes shndërrimit pësor, emri që shënon pjesëmarrësin mbi të cilin bie veprimi, një jo-veprues, të vihet në pozicionin e kryefjalës, në fjali... si ajo që konvencionalisht konsiderohet si tema ose subjekti i fjalisë. [ ] Ky mjet e lejon shkruesin ose folësin të theksojë prioritetet e tij tematike, të theksojë atë për çfarë është teksti (Fowler, Kress 1997:209). Një shembull tipik i një strukture pësore është për shembull fjalia: Ne nga Serbia, nuk jemi gjithmonë të mirëpritur që të flasim për vendet e tjera (Delič 2011). Në këtë fjali në vendin e parë është vendosur tema, që për folësin është e rëndësishme për nga informacioni.sa për ata që nuk mirëpresin gjithmonë serbët ( ne nga Serbia ) kur flasin për shtetet e tjera, ata janë të fshehur, nuk përmenden dhe thjesht lihen jashtë. Kjo ose për të shmangur një sulm të drejtpërdrejtë ndaj tyre ose për të mos u dhënë shumë rëndësi, pasi për folësin tema e fjalisëose ajo për të cilën po flitet- është ne nga Serbia. 81

96 Ma. Elsa Skënderi-Rakipllari Në të njëjtën mënyrë janë gjetur fjalitë dhe strukturat pësore, që janë të pranishme në fjalimet e korpusit dhe më tej ato janë interpretuar sipas udhës që ndiqet nga analisti kritik, gjatë analizave të ngjashme me tonën Metaforat në Analizën e diskursit politik Metafora është cilësuar tradicionalisht si një cilësi e fjalëve, një trop gjuhësor që i përket lëmit të letërsisë dhe që mbart e realizon efekte artistike dhe retorike. Kjo mënyrë konceptimi u rishikua nga Teoria e Metaforës Kognitive që e konsideron metaforën jo thjesht si një ornament poetik, që i përket thjesht gjuhës, për më tej se aq, si një dukuri kognitive 23. Njerëzit i organizojnë konceptet përmes mjeteve si metafora konceptuale që lidh konceptet e një fushe burimore me fushën e synuar (target). Fusha e synuar është ajo që ne synojmë të kuptojmë përmes përdorimit të fushës burimore (Kövecses 2010: 4). Domethënë, me fjalë të tjera metafora ka të bëjë me konceptimin e diçkaje, përgjithësisht abstrakte, në terma të diçkaje tjetër konkrete, të cilën folësit e njohin mirë. Sipas Lakoffit e Johnson-it (1980), për shembull në thënien JETA ËSHTË LUFTË 24, jeta, një koncept abstrakt, konceptohet përmes një koncepti tjetër konkret, siç është lufta. Po ashtu në thënie si harxhoj kohë, tregon se njerëzit e konceptojnë kohën në terma të parasë që mund të shpenzohet. Këta shembuj, sipas dy autorëve të Metaphors we live by, provojnë se njohja (kognicioni) njerëzor ka natyrë metaforike. Mesa duket metaforat nuk ndikojnë vetëm njohjen njerëzore dhe organizimin e kësaj njohjeje, duke qenë se janë ndër mjetet parësore për të kuptuar botën tonë të brendshme, botën fizike dhe atë sociale e kësisoj luajnë rol tepër të rëndësishëm edhe në mënyrën se si sendërtohen realitetet sociale e politike (Lakoff, Johnson 1980). Është e dukshme se një perspektivë e tillë ndaj metaforës, si konceptualisht domethënëse, madje qendrore, përkon në një shkallë të gjerë me interesin e hulumtimit të AKD-së. Si pasojë, një rrymë e vazhdueshme e analizave të metaforës të AKD-së, të orientuara kognitivisht, është botuar gjatë dekadave të fundit (Mussolf 2012: 302). A. Mussolf, gjithashtu, thekson se në ligjërimin politik metaforat konceptuale u krijojnë mundësinë folësve të shprehin dhe nënkuptojnë qëndrime e pikëpamje nga më ekstremet, nën petkun e një ligjërimi të ngjyrosur subjektivisht (2012: 303). 23 Kognicioni është veprimi ose procesi mendor i të fituarit të dijes dhe i të kuptuarit përmes mendimit, përvojës dhe shqisave. (Fjalori i Oxfordit) 24 Kur bëhet fjalë për metaforta konceptuale përdoren shkronja kapitale. Kështu jeta i përket fushës së synuar (target) e cila duhet konceptualizuar, përmes analogjisë me fushën burimore luftë. 82

97 Tezë doktorature N. Fairclough-i (1992) sugjeron që si pjesë të metodologjisë praktike të Analizës Kritike të Diskursit, analiza mund të organizohet në katër çështje që janë: Fjalësi, gramatika, kohezioni dhe struktura e tekstit. Metafora është pjesë e kategorisë së fjalësit, ku fjalët shqyrtohen për të mbërritur te domethënia e tyre ideologjike e politike. Në fragmentet e diskursit politik ballkanas janë analizuar jo vetëm metaforat konceptuale, por ato që përbëjnë skenarë metaforikë. Skenarët metaforikë janë një lloj mininarrative, të përkufizuara si modele kognitive të idealizuara të cilat strukturohen zakonisht nga skema BURIM-RRUGË-QËLLIM, në fushën e kohës dhe përbëhen zakonisht nga njerëz, gjëra, tipare, marrëdhënie, dhe pohime (Lakoff, 1987). Mussolf (2006) e konsideron skenarin si një tërësi pohimesh që bëhen nga një anëtar kompetent i një komuniteti ligjërimor për aspektet tipike të një situate burimore, që shërben për t u projektuar në situatën e synuar (target) përkatëse. Të këtij lloji për shembull janë skenarët metaforikë të MARTESËS mes shteteve europiane Francë e Gjermani, që shihen si partnerë a çifti franko-gjerman. Mussolf-i vëren se skenarët metaforikë janë mbizotërues në debatet publike dhe në ligjërimin publik, jo vetëm për nga denduria e përdorimit, por edhe për faktin se ato formësojnë konceptimin e temave politike të synuara përmes skenarëve burimorë (siç mund të jenë DASHURIA-MARTESA-FAMILJA). Në fragmentet e ligjërimit politik ballkanas, skenarët e përbashkët politik u analizuan për të parë nëse i vijnë në ndihmë krijimit të një atmosfere me tone më pak etnike në Ballkan. Përmes skenarëve metaforikë mund të kuptohet edhe se si vetëpozicionohen politikanët në raport me të tjerët që u përkasin kombeve të ndryshme, duke sendërtuar kështu realitete politike e sociale të cilat në mënyrë të ndërsjellë do të ndikojnë sjelljet (edhe ligjërimore) të popujve në fjalë. 83

98 Ma. Elsa Skënderi-Rakipllari 3.6 Kufizime dhe probleme të mundshme Asnjë punim shkencor nuk mund të jetë shterues dhe pa të meta të mundshme. Problemet e mundshme të punimit tonë mund të jenë të lidhura kryesisht me strategjinë e hulumtimit të zgjedhur. Studimi ka pasur për synim të paraqesë një analizë të thelluar të mbështetur në qasjen metodologjike të AKD-së. Prandaj është e pamundur të rezultatet të përgjithësohen për të gjitha kontekstet, duke qenë se kanë ardhur prej një rasti studimor specifik. Të meta të mundshme të këtij punimi mund të jenë të lidhura me qasjet metodologjike të Analizës kritike të diskursit, në një plan më të gjerë, por ato nuk i përkasin ekskluzivisht këtij punimi dhe janë një rrisk i marrë përsipër që kur u zgjodh që të kryhej një studim i këtij lloji. Korpusi i të dhënave të analizuara, mund të kishte qenë edhe më i gjerë, por për hir të një analize kritike, synimi ishte të analizohej një numër jo i madh fjalimesh dhe të ravijëzoheshin strategjitë gjuhësore të shfrytëzuara në to për të formësuar realitete të caktuara politike, në varësi të kontekstit. Numri relativisht i vogël i fjalimeve, po ashtu, lidhet me hulumtimin cilësor (kualitativ) që lipsej të kryhej. Sa i takon përzgjedhjes së materialit u zgjodh teknika e mbledhjes së leverdisshme të mostrave dhe jo ajo e mbledhjes rastësore të fjalimeve, kjo për arsye se fjalimet duhet të ishin të një natyre të veçantë dhe t u përkisnin konteksteve me natyrë politike. Një problem potencial në lidhje me përzgjedhjen e fjalimeve mund të përbëjë edhe fakti që fjalimet e politikanëve të Ballkanit nuk i përkasin të njëjtit samit a forum politik, çështje që e kemi sqaruar më lart. Duke qenë që punimi në fjalë është përpjekur të përvijojë edhe një hyrje në teorinë dhe metodologjinë e Analizës Kritike të Diskursit, ne kemi zgjedhur të analizojmë vetëm disa nga strategjitë gjuhësore që sugjerohen të shqyrtohen nga analizat praktike të ngjashme. Kjo pasi nëse do të merreshim me të gjitha nivelet e analizës, siç mund të ishte një analizës sipas modelit të sociologjisë së Diskursit, apo të Metodës Historike të Diskursit, të themeluar e lëvruar nga R. Wodak-u, atëherë analiza do të ishte shumë më e gjerë, por dhe do të kishte kërkuar ekzistencën e literaturës së përshtatshme dhe punimeve të ngjashme pararendëse. 84

99 Tezë doktorature 3.7 Çështje të besueshmërisë dhe vlefshmërisë Në pjesën e fundit të këtij kapitulli, është e rëndësishme që të trajtojmë disa çështje që janë të rëndësishme për integritetin që duhet të gëzojë një kërkim shkencor. Fjalën e kemi për besueshmërinë dhe vlefshërinë. Një studim empirik i vlefshëm është ai që konsiderohet si i pranueshëm për komunitetin e studiuesve. Gjykojmë se studimi ynë është i vlefshëm për studiuesit, për sa kohë që kemi ndjekur e zbatuar strategji hulumtimi dhe teknika të mbledhjes së të dhënave të njohura dhe të aprovuara prej tyre. Teknikat e analizës në këtë studim janë teknikat e përdorura nga gjuhëtarët që merren me analizë kritike të diskursit. Sa i takon çështjes së besueshmërisë, besojmë se punimi Ligjërimi Politik në Ballkan mes nacionalizmit dhe integrimit europian e përmbush këtë kriter, pasi për çdo fazë të studimit është dhënë informacion i detajuar. Kur diskutohet për besueshmëri të hulumtimit një pikë për t u ndalur është dhe ajo e anësisë dhe paragjykimit. Nuk ekziston diçka e tillë si vrojtimi i paanshëm (Philips, Pugh 2007: 50). Kjo mund të pohohet me siguri, veçanërisht kur teksa studiuesi është në rolin e analistit kritik të diskursit. Ndonëse në vijimësi të punës, u përpoqëm të qëndronim larg nga zgjedhjet dhe interpretimet paragjykuese e të anshme, duke ritheksuar se autorja e punimit nuk është e angazhuar politikisht, gjë që, në fakt, është ndryshe nga çfarë ndodh zakonisht me analistët që merren me AKD-në. Analistët kritikë të diskursit janë të vetëdijshëm se puna e tyre, po ashtu, është e nxitur nga motive sociale, ekonomike dhe politike, por ata argumentojnë se kjo është e pranishme në të gjitha veprat akademike. [...] Analistët kritikë të diskursit e bëjnë të qartë qëndrimin e tyre dhe ndjejnë se nuk kanë përse të kërkojnë ndjesë për qëndrimin kritik të studimit të tyre (Van Leeuwen 2006: 293). Van Leeuwen-i shton se ata që merren me AKD, japin kontribut përmes trajtimit të çështjeve të rëndësishme për shoqërinë dhe vazhdojnë traditën e debatit të arsyetuar që ka qenë thelbësor për shoqëritë demokratike që prej Antikitetit, duke menduar se puna si shkollarë përfshin më tepër përgjegjësi, sesa parashtrimin e fakteve te të tjerët, me qëllim që ata t i interpretojnë dhe t i përdorin. 85

100

101 Tezë doktorature KAPITULLI IV 4.1 Hyrje Ky kapitull shpalos gjetjet e hulumtimit të kryer siç u përshkrua në kapitullin III. Studimi ynë përqëndrohet në analizën e gramatikës së modalitetit, transformimeve gramatikore dhe te metaforat konceptuale, të gjetura në fjalimet politike të politikanëve ballkanas. Në këtë kapitull synohet të përshkruhen gjetjet empirike dhe më tej të analizohen ato, përmes interpretimeve të nevojshme. Në përfundim synohet të arrihet një sintezë e gjetjeve empirike me të dhënat që janë parashtruar tashmë në kornizën teorike. Në pjesën e parë të kapitullit, jemi ndalur te gjetjet kryesore dhe kemi paraqitur të dhënat e hartave deiktike, duke i vendosur në tabela dhe grafikë për fjalimin e secilit politikan. Në këtë pjesë të pasqyrimit të rezultateve i është kushtuar një rëndësi e veçantë përdorimit të përemrave. Më tej prezantohen emërzimet dhe strukturat pasive të pranishme në fjalime, duke i interpretuar përdorimet e tyre, rast pas rasti. Në vijim kapitulli trajton rezultatet e arritura nga procedura e gjetjes së skenarëve metaforikë që shfaqjen në fjalimet e politikanëve. Për çdo skenar të gjetur në fjalime, është dhënë nga një shënim i shkurtër sqarues. Të gjitha fjalimet, prej të cilave u nxorrën dhe interpretuan të dhënat, por të cilat përbëjnë edhe burimin prej ku rrjedhin rezultatet e këtij punimi, mund të gjehen në pjesën e shtojcave. Në fund të këtij kapitulli është dhënë modeli i kryerjes së një analize konkrete sipas modelit të Fairclough-it, të cilin e kemi trajtuar gjerësisht në kapitullin II, kur shqyrtuam drejtimet kryesore të Analizës kritike të diskursit. 87

102 Ma. Elsa Skënderi-Rakipllari 4.2 Gjetjet për gramatikën e modalitetit Deiktikët vetorë Tabelat e hartave deiktike që përbëjnë të gjithë deiktikët e gjetur në fjalimet e korpusit që ne analizuam, përmblidhen në vijim. Rezultatet në lidhje me secilën tabelë deiktike, prej secilit fjalim do të prezantohen në tabela të veçanta për secilin politikan. Së pari do të shohim rezultatet e mbledhura nga fjalimi i ministrit serb i Ekonomisë dhe Integrimit europian, Božidar Delič, të cilat janë paraqitur në tabelën vijuese. Folësi Përemrat Numri Božidar Delič Unë (ose përemra të tjerë që lidhen me të) 6 Ti/ Ju (ose përemra të tjerë të vetës së dytë njëjës 10 dhe shumës) Ai/ Ajo (ose përemra të tjerë të vetës së tretë njëjës) 19 Ne (si përemër përfshirës, ose përemra të tjerë të 6 vetës së parë shumës) Ne (si përemër përjashtues, ose përemra të tjerë të 27 vetës së parë shumës) Ata (ose përemra të tjerë të vetës së tretë shumës) 3 Tabela nr. 4 Rezulatet e përemrave të përdorur në fjalimin e B. Delič Siç shihet nga tabela nr. 4, në fjalimin e ministrit serb, B. Delič, kemi të bëjmë me një përdorim jo të shpeshtë të përemrit pronor ne, si një përemër përfshirës (inkluziv). Përemri ne si përjashtues, (ekskluziv) përdoret thuajse katër herë më shumë krahasuar me ne-në përfshirëse. Po kështu është për t u ndalur te fakti se përemri përjashtues ne, ka shifrën më të madhe të përdorimit, krahasuar me përemrat e tjerë. Ndonëse ministri serb, bën pohime si dhe për ne në Ballkan, hyrja në BE është një mënyrë për t u siguruar se ajo nuk ka për të ndodhur më që ne do të jemi bashkë rreth të njëjtës tryezë dhe ne do t i zgjidhim ndryshimet përmes diskutimit, jo përmes armëve (Delič 2011), ai prapëseprapë në fjalim i referohet më tepër identitetit të tij kombëtar, se sa identitetit të përbashkët ballkanas. 88

103 Tezë doktorature Edhe në ato raste kur Ministri Delič e pozicionon veten, ose atë që ai përfaqëson përkrah vendeve të tjera, ose të tjerëve nga Ballkani, ky pozicionim ndodh për shkak të agjendës së përbashkët për t u bërë pjesë e Bashkimit Europian, që është agjendë e të gjitha vendeve të Ballkanit. Roli kryesor i Europës, një rol i dobishëm, disa thonë utopia e fundit pozitive, pa dyshim e patheksuar tani, është kjo ide që bëri bashkë Gjermaninë dhe Francën, përfundimisht për të mos bërë më luftë (Delič 2011). Për ministrin Delič, agjenda europiane e Ballkanit është ajo që mund t i zbusë konfliktet etnike dhe të sjellë pajtimin mes vendeve: Ne nuk e kemi bërë për shkak të kushtëzimit, ne e shohim pajtimin si një prej bazave më të rëndësishme që ne kemi në rajon (Delič 2011). Dy përemrat e parë ne janë përjashtues, por përemri i tretë është përfshirës, pasi u referohet të gjithë anëtarëve të rajonit. Herë pas here, ministri serb nxjerr në pah identitete të tjera, si për shembull, si ministër kur përdor përemrin unë dhe forma të tjera përemërore të lidhura me të, ose si ballkanas, megjithatë identiteti mbizotërues që indeksohet nga përdorimi i përemrave në fjalimin e tij, është identiteti i etnisë së tij. Së dyti, do të ndalemi te rezultatet e mbledhura nga fjalimi i presidentit të Shqipërisë, Bujar Nishani. Përemrat e përdorur në fjalimin e tij janë paraqitur në Tabelën 4.2 Folësi Përemrat Numri Bujar Nishani Unë (ose përemra të tjerë që lidhen me të) 6 Ti/ Ju (ose përemra të tjerë të vetës së dytë njëjës 0 dhe shumës) Ai/ Ajo (ose përemra të tjerë të vetës së tretë 6 njëjës) Ne (si përemër përfshirës, ose përemra të tjerë të 13 vetës së parë shumës) Ne (si përemër përjashtues, ose përemra të tjerë 10 të vetës së parë shumës) Ata (ose përemra të tjerë të vetës së tretë shumës) 4 Tabela nr. 5 Rezulatet e përemrave të përdorur në fjalimin e B. Nishanit Në fjalimin e presidentit të Shqipërisë, Bujar Nishani, vihet re një përdorim thuajse i barabartë 89

104 Ma. Elsa Skënderi-Rakipllari mes përemrit ne si përfshirës dhe si përjashtues. Nishani zgjedh të shfaqë njëlloj si identitetin e tij kombëtar ashtu edhe identitetin e përbashkët ballkanik. Presidenti shqiptar, ashtu si ministri serb Delic, përdor më tepër përemra përfshirës ne, teksa flet për agjendën e integrimit europian. Një shembull do të ishte fjalia që vijon Arritjet e Sllovenisë dhe të Kroacisë paraqesin një aset që duhet përdorur në integrimin tonë Europian. Ne duhet të jemi në gjendje të ndajmë përvojat tona, për atë që secili prej nesh ka bërë mirë ose jo (Nishani 2013). Së treti, do të paraqesim rezultatet e mbledhura nga harta deiktike e fjalimit të kryeministrit maqedonas Nikola Gruevski. Tabela nr. 6 tregon disa rezultate që meritojnë vëmendje. Kryeministri Gruevski shfaq nga fillimi në fund të fjalimit të tij një identitet të përbashkët ballkanas. Ai nuk i referohet në mënyrë implicite identitetit të tij kombëtar, duke mos përdorur përemrin ne përjashtues. Përcaktimi i synimeve të përbashkëta që duhen arritur, tejkalimi i barrierave që do të çojë në bashkëpunim dhe pajtim të Rajonit është shumë më e rëndësishme dhe më e përshtatshme, për Z. Gruevski. Folësi Përemrat Numri Nikola Gruevski Unë (ose përemra të tjerë që lidhen me të) 4 Ti/ Ju (ose përemra të tjerë të vetës së dytë njëjës 3 dhe shumës) Ai/ Ajo (ose përemra të tjerë të vetës së tretë 6 njëjës) Ne (si përemër përfshirës, ose përemra të tjerë të 37 vetës së parë shumës) Ne (si përemër përjashtues, ose përemra të tjerë 0 të vetës së parë shumës) Ata (ose përemra të tjerë të vetës së tretë shumës) 1 Tabela nr. 6 Rezulatet e përemrave të përdorur në fjalimin e N. Gruevskit Ajo është provë e të përbashkëtave të ndryshme mes vendeve të Ballkanit. Ne jemi të lidhur nga e shkuara, por ne jemi të lidhur nga e tashmja, por më shumë se nga të gjitha nga e 90

105 Tezë doktorature ardhmja jonë e përbashkët. [ ] Kjo është një bazë e mirë për të ripohuar se ne kemi platforma të përbashkëta dhe se ne duhet të jemi konkurrues në të ardhmen (Gruevski 2011). Gruevski përmes këtij fjalimi bëhet pjesë e diskursit politik ballkanas dhe konteksti i fjalimit të tij, që është një samit politik i Ballkanit, shërben për të sendërtuar një identitet të përbashkët ballkanas. Së katërti, fjalimi i presidentes së Kosovës, Ahtifete Jahjaga, po ashtu përmban një numër të konsiderueshëm përemrash përfshirës ne. Siç duket në Tabelën 4.3 përemri vetor ne dhe përemra të tjerë në vetën e parë shumës përdoren si përfshirës dhe kanë një denduri përdorimi 34. Kjo shifër është shumë më e lartë edhe se shuma e të gjithë përemrave të tjerë, në total 18. Folësi Përemrat Numri Ahtifete Jahjaga Unë (ose përemra të tjerë që lidhen me të) 4 Ti/ Ju (ose përemra të tjerë të vetës së dytë 2 njëjës dhe shumës) Ai/ Ajo (ose përemra të tjerë të vetës së 7 tretë njëjës) Ne (si përemër përfshirës, ose përemra të 34 tjerë të vetës së parë shumës) Ne (si përemër përjashtues, ose përemra të 3 tjerë të vetës së parë shumës) Ata (ose përemra të tjerë të vetës së tretë 2 shumës) Tabela nr. 7Rezulatet e përemrave të përdorur në fjalimin e A. Jahjagës Mesa duket, ky përdorim i përemrave ka të bëjë me vullnetin e Jahjagës për ta paraqitur vendin e saj si të barabartë me vendet e tjera të Rajonit. Për Kosovën, që e fitoi pavarësinë e saj më 17 shkurt 2008, është e rëndësishme që të theksohet që Kosova është një shtet si të tjerët. Duke përdorur ne-në përfshirëse, përmes diskursit të saj, Jahjaga i konsideron të gjitha shtetet e Ballkanit si të barabartë dhe rreket të lërë pas përplasjet e mospërputhjet që kanë lindur prej konflikteve etnike dhe luftrave të mëhershme në Ballkan. Nga ana tjetër, Jahjaga i ruhet sendërtimit të identitetit etnik shqiptar, pasi të folurit për të, mund të sillte probleme të mundshme mes dëgjuesve (politikanëve të tjerë të Rajonit), duke 91

106 Ma. Elsa Skënderi-Rakipllari respektuar kështu një ndër parimet e të ashtuquajturës political correctness 25. Me premtimin e bashkëpunimeve të ardhme, për një paqe të qëndrueshme dhe stabilitet, ne, vendet e rajonit, duhet të punojmë bashkë. Ne kemi pasur një të shkuar të vështirë, një të shkuar prej së cilës mund të mos jemi shëruar tërësisht dhe pasojat e së cilës, vazhdojmë t i vuajmë, por ne tani po bashkohemi për vizionin premtues të një Europe të bashkuar (Jahjaga 2013). Përveç indeksimit implicit që realizohet nga përdorimi domethënës i përemrit ne përfshirës, presidentja Jahjaga nënvizon barazinë e Kosovës në raport me shtetet e tjera edhe kur pohon: Është thelbësore që bashkëpunimi ynë të jetë i plotë dhe gjithëpërfshirës. Asnjë bashkëpunim në Rajon nuk do të jetë i plotësuar pa pjesëmarrëjen e Kosovës; asnjë politikë rajonale nuk do të hyjë tërësisht në fuqi pa përfshirjen e Kosovës dhe projekti i Bashkimit Europian do të jetë i paplotë pa anëtarësinë e plotë të vendeve të Ballkanit Perëndimor (Jahjaga 2013). Së fundmi, rezultatet e vjela nga harta deiktike e fjalimit të kryeministrit të Malit të Zi, Igor Lukčšžic, janë paraqitur në tabelën nr. 8. Folësi Përemrat Numri Igor Lukčšžic Unë (ose përemra të tjerë që lidhen me të) 22 Ti/ Ju (ose përemra të tjerë të vetës së dytë 3 njëjës dhe shumës) Ai/ Ajo (ose përemra të tjerë të vetës së 22 tretë njëjës) Ne (si përemër përfshirës, ose përemra të 57 tjerë të vetës së parë shumës) Ne (si përemër përjashtues, ose përemra të 7 tjerë të vetës së parë shumës) Ata (ose përemra të tjerë të vetës së tretë 8 shumës) Tabela nr. 8 Rezulatet e përemrave të përdorur në fjalimin e Igor Lukčšžic-it. 25 Në fjalorin e Oksfordit, korrektësia politike përkufizohet si shmangia e formave të shprehjes ose e veprimeve që perceptohen se përjashtojnë, margjinalizojnë ose fyejnë grupe njerëzish të cilët janë shoqërisht të disavantazhuar ose të diskriminuar. 92

107 Tezë doktorature Shifrat nga tabela na tregojnë se përemri ne përfshirës, është përdorur 50 herë më shumë se përemri ne përjashtues. Kryeministri malazez nuk u drejtohet dëgjuesve vetëm përmes përdorimit të përemrit ju, por përmes ne-së përfshirëse, duke përvijuar kështu një identitet të përbashkët ballkanas dhe duke mos shfaqur identitetin etnik përkatës. Sidoqoftë, identiteti i përbashkët dhe të konsideruarit e ballkanasve të tjerë si të barabartë, sendërtohet në kuadër të procesit të integrimit europian dhe të objektivave të këtij procesi. Fjala identitet këtu nuk ka thjesht kuptimin tipik të tipareve që përcaktojnë atë çka një njeri është, por përfaqëson identifikimin e përkatësisë së vetes në një grupim të caktuar. Politikanët ballkanas, përmes fjalimeve të tyre nuk iu referohen njëri-tjetrit, thjesht si fqinjët që i përkasin një rajoni gjeografik të njëjtë, por si të barabartët, që i përkasin të njëjtit grup me të njëjtat tipare identitare. Në krahasim me fjalimet e politikanëve të tjerë, fjalimi i Igor Lukčšžic-it përmban shumë herë përemrin vetor unë dhe forma të tjera përemërore të lidhura me të. Kjo prirje është e përligjur po të kemi parasysh se folësi nuk e ka të shkruar paraprakisht fjalimin dhe se kemi të bëjmë me një politikan të rangut të lartë, i cili ka autoritetin e duhur për të bërë pohime të caktuara. Unë e veprimit është po ashtu një tipar i rregullt (por më pak i dukshëm) i raportimit dëshmues, ku duket se sugjeron ekskluzivitet dhe autenticitet (Fowler, Kress 1997: 201). I njëjti shpjegim për përdorimin e përemrit unë është i vlefshëm edhe për fjalimet e politikanëve të tjerë. Veç duhet shtuar se në rastet kur përemri unë përdoret më pak krahasuar me përemrat e tjerë, ky përdorim mund të vijë nga qëllimi për t i përgjithësuar idetë ose mendimet ose për t i dhënë fjalimit një ton më jopersonal. Në të gjitha fjalimet që përbënin korpusin në fjalë, përemri ti/ ju dhe të gjitha format përemërore lidhur me të, kanë një frekuencë të ulët përdorimi. Kjo mund të shpjegohet me faktin se politikanët nuk u drejtohen vetëm dëgjuesve potencialë në mënyrë të drejtpërdrejtë. Për t iu drejtuar njëri-tjetrit ata përdorin përemrin ne përfshirës. Ti/ ju është, ashtu siç mund të pritet, komplementar në kuptim dhe përdorim ndaj unë/ ne ; përdorimi i tij dhe shpeshtësia e shfaqjes, janë matëse të ndërgjegjjes së folësit për të bërë kujdes, ose më shpesh, e dëshirës për të manipuluar të adresuarin (Fowler, Kress 1997: 203). Duhet mbajtur parasysh se diskursi, qoftë edhe ai politik i Ballkanit, është më i gjerë se 93

108 Ma. Elsa Skënderi-Rakipllari shfaqjet e tij në tekste (këtu fjalimet e politikanëve ballkanas) dhe i paçmontueshëm në tërësinë e tij, por gjurmët e këtij diskursi janë të qarta në tekstet që e përbëjnë atë (shih Burman, Parker 1993). Megjithatë në këto fragmente diskursi shfaqen të tri funksionet hallidayane: funksioni ideor që lidhet me faktin se këto tekste përbëjnë forma të dijes (njohurive), besimit dhe këndvështrimet për atë çka ka qenë dhe është situata politike në Ballkan; funksioni interpersonal (ndërpersonal), pasi siç e pamë përmes tyre politikanët formësojnë forma të identitetit etnik ose të identitetit ballkanik e europian; funksioni marrëdhënior që lidhet me faktin se këto diskurse fragmenti kontribuojnë në marrëdhëniet sociale e politike mes aktorëve politikë të ballkanit. Këto funksione e përligjin faktin se diskursi apo fragmentet diskursive nuk mund të analizohen të izoluara nga konteksti dhe se ato jo thjesht e pasqyrojnë realitetin, por e sendërtojnë atë. Siç kemi trajtuar në kapitullin teorik të këtij punimi, kapitulli II, diskursi shërben dhe si një medium ku mund të performohet një identitet i caktuar. Ky pohim merr vlerë po të kemi parasysh se si indeksohet identiteti etnik ose ballkanik në fjalimet e politikanëve, te të cilat u ndalëm më parë Deiktikët kohorë dhe vendorë Deiktikët e vendit dhe të hapësirës janët tepër të rëndësishëm për Analizën e diskursit politik, pasi siç e thekson edhe Chilton-i (2003: 56-57), përmes tyre folësit në ligjëratën e tyre e pozicionojnë veten dhe dëgjuesin në një kohë dhe një vend të caktuar. Politikanët ballkanas gjatë fjalimeve të tyre, pozicionohen në qendrën deiktike prej ku evokojnë të tjerët (qofshin ata njerëz ose shtete/ vende), ngjarjet e së shkuarës si dhe qëllimet e pritshmëritë e së ardhmes. Për t i paraqitur vizualisht deiktikët e kohës dhe ato të vendit u vendosën në dy boshte: në boshtin horizontal që përfaqëson boshtin e kohës dhe në aksin vertikal që paraqet boshtin e vendit ( boshtin hapësinor). Pika më e largët në të majtë të boshtit kohor është e shkuara, dhe në të djathtë të këtij boshti pika më e largët është e ardhmja. Ngjarjet të cilave politikanët iu janë referuar në fjalimet e tyre janë vendosur në këtë bosht. Nga ana tjetër, boshti hapësinor do të shërbejë për të paraqitur vizualisht se si folësit i pozicionojnë të tjerët (politikanët e tjerë/ vendet e tjera) në raport me hapësirën ku ata vetë qëndrojnë, që 94

109 Tezë doktorature është siç e përmendëm, qendra deiktike. Është e rëndësishme të kihet parasysh se kur i vendosim entitetet e përmendura në një bosht të caktuar nuk është se kemi mundësi që të masim distancat mes tyre. Nuk është se në fakt mund të masim distancat nga Vetja; por, idea është se njerëzit kanë prirjen t i vendosin njerëzit dhe gjërat përgjatë një shkalle largësie nga vetja, duke përdorur supozime të sfondit dhe indicie indeksore (Chilton 2003: 58). Deiktikët e vendit dhe të kohës, të mbledhur nga tabela deiktike e fjalimit të presidentes së Kosovës, A. Jahjaga, u vendosën në boshtet respektive. Figura 4.1 tregon ngjarjet e vendosura në boshtin e kohës dhe të hapësirës. Në figurë, kuadrati i majtë sipër, ka të bëjë me themelimin e Bashkimit Europian dhe me progresin që u vu re gjatë pesë dekadave të fundit. Kuadrati i majtë, poshtë, tregon të shkuarën e vështirë dhe ngjarjet e kobshme të historisë së vendeve të ballkanit që tashmë janë lënë pas. Ndonëse ngjarjet kanë ndodhur në të shkuarën, ato në fakt janë të përkundërta me njëratjetrën. Nga njëra anë kemi progresin, stabilitetin politik, lirinë e lëvizjes dhe të kuptuarin më mirë (Jahjaga 2013) të Bashkimit Europian dhe më gjerë të vendeve që e themeluan atë dhe nga ana tjetër, ndodhet e shkuara e vështrirë e vendeve të Ballkanit. 97 Figura nr. 5 Ngjarjet nga fjalimi i Ahtifete Jahjagës, të vendosura në boshtin e kohës dhe të hapësirës. 95

110 Ma. Elsa Skënderi-Rakipllari Kuadrati i djathtë, lart, paraqet çështjet kryesore të cilave folësja iu referohet përmes deiktikëve dhe që kanë të bëjnë me të ardhmen dhe agjendën e Bashkimit Europian. Në kuptimin hapësinor çdo gjë ka prirjen të shkojë lart, për nga Bashkimi Europian. (Lëvizje që gjen shprehje në teorinë e metaforave konceptuale të Lakoff-it dhe Johnson-it). Kuadrati i sipërm djathtas ka prirjen të jetë një pasqyrë e kuadratit të majtë në lidhje me pritshmëritë dhe rezultatet pozitive, të cilat janë vendosur brenda etiketave me ngjyrë gri. Fjalët kyçe në fjalimin e presidentes së Kosovës në lidhje me të shkuarën janë: e shkuar e vështirë, nuk jemi shëruar ende prej saj, vuaj pasojat e së shkuarës. Ndërsa fjalë kyçe në lidhje me të ardhmen janë: bashkëpunim, perspektivë europiane, bashkim i vendeve të Ballkanit (brenda BE-së), paqe e qëndrueshme, zhvillim ekonomik, anëtarësi në BE. 96

111 Tezë doktorature Figura nr. 6 Ngjarjet nga fjalimi i ministrit serb, B. Delič, të vendosura në boshtin e kohës dhe të hapësirës. Ngjarjet, aktorët dhe hapësirat të cilave ministri serb i Ekonomisë dhe i Integrimit Europian, iu referohet në fjalimin e tij Serbia dhe Ballkani Perëndimor; Sfidat ekonomike dhe perspektiva europiane, janë vendosur në boshtin e kohës dhe në boshtin e hapësirës. Ministri Delic, qëllimisht përmend dy nga vendet anëtare më të rëndësishme dhe ekonomikisht më të zhvilluara të Bashkimit Europian, si Gjermania dhe Franca dhe përvijon një analogji domethënëse mes luftës që ato vende bënë dhe luftës e konflikteve mes shteteve të Ballkanit. Kjo analogji shërben për ta bërë luftën të duket si një dukuri e pashmangshme e së shkuarës, që në fakt mund të shmanget në të tashmen e në të ardhmen prej utopisë së fundit pozitive (Delič 2013), që është Bashkimi Europian.Kësisoj, BE-ja shndërrohet në zgjidhjen përfundimtare dhe kushtin për të qëndruar larg nga lufta: dhe për ne në Ballkan, hyrja në BE ëshët një mënyrë gjithashtu për t u siguruar se ajo (lufta) nuk do të ndodhë kurrë më, se ne do të jemi bashkë rreth së njëjtës tryezë dhe që do t i zgjidhim ndryshimet përmes diskutimeve, jo përmes armëve (Delič 2011). 97

112 Ma. Elsa Skënderi-Rakipllari E shkuara është e ndërlikuar për folësin në fjalë, jo vetëm pasi në Ballkan pati luftra, por sepse u kryen krime të tmerrshme dhe se Rajoni ka vuajtur 700 vite konfliktesh dhe gjakderdhje (Delič 2011), por edhe ngase Serbia është shpërbërë kundër vullnetit të vet. Ministri serb e konsideron pajtimin dhe marrëveshjen si çelësin për të gjetur një zgjidhje për mospajtimet, por edhe për t iu afruar më tepër Bashkimit Europian në të ardhmen. Në kuadratët majtas janë vendosur ngjarjet negative të së shkuarës, në lidhje me luftën mes dy vendeve përfaqësuese të BE-së, si dhe në lidhje me luftën e krimet në Ballkan. Nga ana tjetër kuadratët në të djathtë paraqesin qartë se ç lloj ndryshimi formëson ky fragment diskursi: duket se në të ardhmen do të realizohet një kthim i faqes dhe do të shkohet drejt ujdisë e pajtimit. Fjalë kyçe në lidhje me të shkuarën janë: shpall luftë, konflikte dhe mosmarrëveshje, armë, konflikte dhe gjakderdhje. Fjalë kyçe në lidhje me të ardhmen: Pajtim, marrëveshje, bashkë përqark së njëjtës tryezë, jo luftë, zhvillim ekonomik, hyrje në BE. Më tej në vijim, figura nr. 7 paraqet vizualisht deiktikët e shprehjet indeksore që përdor në fjalimin e tij Presidenti i Shqipërisë B. Nishani. Nishani nuk bën ndonjë deklaratë në lidhje me të shkuarën problematike të Ballkanit, por në mënyrë domethënëse e cilëson Rajonin si një burim dhimbjeje koke. Rajoni i Ballkanit Perëndimor e ka kthyer faqen e historisë së tij duke u shndërruar nga një burim dhimbjeje koke në një hapësirë mundësish të shumta (Nishani 2013). Zgjidhja e çështjeve bilaterale mes shteteve është ajo që mund t i bëjë aktorët si Shqipëria dhe vendet e tjera të Ballkanit, të cilat ai gjatë fjalimit i vendos po ashtu brenda qendrës deiktike, të lëvizin përpara, drejt Bashkimit Europian. 98

113 Tezë doktorature Figura nr. 7 Ngjarjet nga fjalimi i presidentit shqiptar, B. Nishani, të vendosura në boshtin e kohës dhe të hapësirës. Një tjetër kusht i vendosur për të hyrë Bashkimin Europian, është forcimi i marrëdhënieve fqinjësore dhe përforcimi i bashkëpunimit rajonal. Ashtu si në figurat e mëparshme të ilustruara, bazuar në fjalimet e politikanëve përkatës, edhe në këtë ilustrim, Bashkimi Europian është destinacioni në hapësirë, që duhet arritur nga Shqipëria, bashkë me vendet e tjera të Ballkanit. Në fjalimin e Nishanit fjalë e shprehje kyçe që përdoren për t iu referuar të shkuarës janë: dhimbje koke, mungesa e fjalëve kyçe në lidhje me të ardhmen. Ndërsa fjalë e shprehje që i referohen të ardhmes janë: zgjidhje të çështjeve bilaterale, forcim i marrëdhënieve fqinjësore, zhvillim ekonomi, integrimi europian. 99

114 Ma. Elsa Skënderi-Rakipllari Figura nr. 8 Ngjarjet nga fjalimi i kryeministrit malazez, Igor Lukčšžic, të vendosura në boshtin e kohës dhe të hapësirës. Figura nr. 8 ilustron ngjarjet të cilave iu referohet kryministri i Malit të Zi, Igor Lukčšžic. Ai vazhdimisht përmend objektivat dhe qëllimet e së ardhmes të cilat duhen arritur nga vendet e Ballkanit. Partneriteti, bashkëpunimi dhe prosperiteti janë disa nga qëllimet që në të shkuarën mungonin. Ajo që të çon te këto vlera dhe objektiva janë mësimet e nxjerra nga e shkuara. Kjo tregon se e shkuara ishte sfiduese dhe se nuk kishte partneritet. Kryeministri malazez është i sigurtë se duke pasur një vizion të së ardhmes së përbashkët (Lukčšžic 2011) vendet e Ballkanit mund t i afrohen më tepër Bashkimit Europian. Ka ardhur tani dita që ne duhet të arrijmë shumë gjëra. Ndaj duhet të vazhdojmë me afrimin tonë ndaj Bashkimit Europian (Lukčšžic 2011). Shprehje e fjalë kyçe në lidhje me të shkuarën: Një e shkuar që të ofron mësime për t u mësuar;. Ndërsa fjalë kyçe që lidhen me të ardhmen: vizion i përbashkët i së ardhmes, partneritetit, bashkëpunimi, prosperiteti ekonomik. 100

115 Tezë doktorature Figura nr. 9 Ngjarjet nga fjalimi i kryeministrit të Maqedonisë, Nikola Gruevski të vendosura në boshtin e kohës dhe të hapësirës. Në kuadratin e poshtëm majtas, boshti i kohës (K) i referohet të shkuarës dhe bjerrjes morale e materiale që ajo ka mbajtur. Kjo kohë korrespondon me pikën ku vendet e Ballkanit kanë qenë dikur në sensin hapësinor. I përkundërt me këtë kuadrat, është kuadrati i djathtë lart, ku kryeministri maqedonas vendos disa nga qëllimet që duhen arritur në të ardhmen, si prosperiteti, uniteti dhe paqja. Në pikëpamje hapësinore, vendet e Ballkanit kanë lëvizur nga ku kanë qenë, drejt vendit ku janë tani, brenda qendrës deiktike. Më tej, këto vende duhet të lëvizin drejt pikës ku ata duan të shkojnë dhe pikëmbërritja përfundimtare është Bashkimi Europian. Ashtu si edhe në fjalimet e tjera dhe ilustrimet, ka një përkim të dukshëm mes së ardhmes dhe Bashkimit Europian, ku kronotoposi bëhet një. Ndonëse e ardhmja dhe Bashkimi Europian u përkasin boshtit kohor dhe hapësinor përkatësisht, ata marrin kuptim vetëm kur merren në konsideratë bashkë. Asnjë nga politikanët ballkanas të rangut të lartë nuk flasin për të ardhmen pa e patur fjalën te Bashkimi Europian dhe asnjë nuk flet për BE-në pa e konsideruar si qëllim të ardhshëm ose pikëmbërritje. 101

116 Ma. Elsa Skënderi-Rakipllari Fjalët kyçe që lidhen me të shkuarën janë: plagët e së shkuarës, bjerrje morale, bjerrje materiale. Fjalë kyçe që lidhen me të ardhmen janë bashkëpunimi, uniteti, prosperiteti, paqja, anëtarësia në Bashkimin Europian. 4.3 Gjetjet për transformimet Nga një pikëpamje sintaksore një ndërtim vepror që shndërrohet në jokalimtar, jep një ndërtim jovepror. Transformimi jovepror ndikon rëndësinë e argumentit dhe një ndërtim jovepror mund të përdoret me qëllim ndërrimin e marrëdhënieve të rëndësisë të ndërtimit vepror (Blenvis 2006: 236). Me emërzim kemi pasur parasysh përdorimin e një fjale që nuk është emër, si kokë e sintagme emërore, me ose pa shndërrim morfologjik (shih Kolln 1998: 63). Në tabelën që vijon do të paraqiten të pajisura me shënimet përkatëse ndërtimet joveprore dhe nominalizimet që shfaqen në fjalimet e korpusit tonë. 102

117 Tezë doktorature Transformimi Lloji Shënime Unë duhet të jem i kujdesshëm, Fshihet vepruesi, ata që nuk e sepse ne nga Serbia nuk jemi mirëpresin Serbinë të flasë dhe po Ndërtim jovepror gjithmonë të mirëpriptur për të kështu përmes këtij ndërtimi, ne nga folur edhe për shtetet e tjera. Serbia kalon në pozicionin e temës. ekziston një perceptim në Në vend që të thuhet se vendet ose rritje, do të thoja, gjithashtu në njerëzit e Ballkanit po perceptojnë Emërzim Ballkan, se është e vështirë të sa vjen e më shumë se të jesh i jesh i suksesshëm... suksesshëm është e vështirë. Veprimet e të qenit të aftë dhe e të diçka e mirë është gjithashtu të Emërzim marrit një vendim janë bashkuar në kesh pak aftësi vendimmarrëse një shprehje të emërzuar. Në këto struktura joveprore vepruesit më lini t ju them se jo çdo gjë po shkon keq në Ballkan. Shumë marrëdhënie të prishura janë duke u përmirësuar, shumë gjëra janë duke u rregulluar. Ndërtim jovepror janë paraqitur anonimë. Ata që i kanë prishur këto marrëdhënie, ata që janë duke i përmirësuar ato si dhe ata që janë duke i rregulluar shumë gjëra, janë të padukshëm. Kësisoj përgjegjësia është maskuar po ashtu. Pas 700 vitesh konfliktesh dhe gjakderdhjeje, pati një kapacitet për të përballur situatën e vërtetë. Emërzim Në vend që të thuhet se kush ishin ata, që jenë të aftë për të përballuar situatën e vërtetë. Vepruesi është lënë i paspecifikuar, Serbia nuk duhet lejuar të lëvizë sepse do të ishte e pavend të më pranë Europës, para se të ketë Ndërtim jovepror përmendej se nuk nuk do ta lejonte treguar se ka kapur Karaxhiçin. Serbinë të lëvizte më pranë Europës. Tabela nr. 9 Transformime sintaksore në fjalimin e ministrit serb, B. Delič. 103

118 Ma. Elsa Skënderi-Rakipllari Transformimi Lloji Shënime Rajoni i Ballkanit Perëndimor ka kthyer faqen e historisë së tij, duke u Vepruesët janë anonimë dhe folësi e konsideron të shndërruar nga një burim dhimbjeje Ndërtim jovepror koke (kokëçarjeje) në një hapësirë mundësish të shumta. parëndësishme përmendjen e atyre që janë duke e shndërruar Rajonin Por përtej deklaratave verbale, ne mendojmë se bashkëpunimi rajonal Në vend të përmendjes së foljeve bashkëpunoj, mbroj, heq, rrit dhe realizohet përmes projekteve njoh, zgjidhen forma nominale konkrete për të krijuar një të këtyre foljeve. Kësisoj nuk infrastrukturë rajonale moderne të përbashkët, përmes bashkëpunimit në fushën e turizmit dhe të transportit, Emërzim përmes mbrojtjes mjedisore, përmes heqjes së të gjitha barrierave jofizike që pengojnë lëvizjen e njerëzve, të është e nevojshme të përmendet hapur se cilët janë ata që duhet të bashkëpunojnë, që duhet të heqin barrierat, që duhet të rritin shkëmbimin dhe të njohin më mirë njëri-tjetrin. mallrave dhe kapitalit, përmes rritjes së shkëmbimeve dhe njohjes më të mirë të njëri-tjetrit. Ne i kemi nxitur shqiptarët në Rajon të veprojnë institucionalisht dhe të mbështesin reformat e synuara për të konsoliduar demokracinë dhe Emërzim Mund të jetë thjesht zgjedhje stilistikore. Një tjetër mënyrë për ta thënë këtë frazë do të ishte: për të mbështetur reformat shtetin ligjor dhe po ashtu procesin që synojnë të konsolidojnë e integrimit Euro-atlantik të vendeve demokracinë. ku ata jetojnë. Shumica e re qeverisëse, ka Duke pohuar këtë, kam gjithashtu prioritet tematik. Kemi të bëjmë parasysh përkushtimin e shumicës së me një ndërtim të nominalizuar, Ndërtim jovepror re qeverisëse, të dalë nga zgjedhjet e që përdoret në vend të: fundit. zgjedhjet e fundit nxorrën një shumicë të re qeverisëse. Tabela nr. 10 Transformime sintaksore në fjalimin e B. Nishanit. 104

119 Tezë doktorature Transformimi Lloji Shënime Përderisa rëndësi ka qëllimi dhe arsyet përse BE-ja u themelua, Ne duhet t ia kujtojmë vetes dhe jo përmendja e themeluesve, qëllimin dhe arsyet përse Bashkimi Ndërtim jovepror Jahjaga zgjedh të përdorë një Europian u themelua dhe përse ka fjali joveprore e cila nuk thekson rezultuar kaq i suksesshëm themeluesit, por vetë Bashkimin Europian. Në këtë ndërtim jovepror ai që Shumica e kësaj pune të vështirë mbetet për t u bërë nga vetë vendet Ndërtim jovepror aspirante e pëson veprimin është dhënë, por ky lloj formulimi shërben për të theksuar temën punë e vështirë. Ndërsa ne njohim sfidat që gjenden brenda secilit vend dhe punën që Ndërtim jovepror Shmanget përdorimi i dyfishtë i përemrit ne. mbetet për t u bërë Në këto struktura joveprore vepruesit më lini t ju them se jo çdo gjë po shkon keq në Ballkan. Shumë marrëdhënie të prishura janë duke Ndërtim jovepror u përmirësuar, shumë gjëra janë duke u rregulluar. janë paraqitur anonimë. Ata që i kanë prishur këto marrëdhënie, ata që janë duke i përmirësuar ato si dhe ata që janë duke i rregulluar shumë gjëra, janë të padukshëm. Kësisoj përgjegjësia është maskuar po ashtu. ne do të jemi gjithashtu të lidhur nga ky bashkëpunim duke garantuar paqe të vazhdueshme për brezat që vijnë. Emërzim Ndërtim që i referohet një procesi, jo një ngjarjeje, ashtu si folja vazhdoj. Duke përdorur këto lloj ndërtimesh shmangen formulimet si: Nëse Kosova Asnjë bashkëpunim në Rajon nuk merr pjesë, nuk përfshihet nuk do të jetë i plotësuar pa bashkëpunmi në Rajon nuk pjesëmarrjen e Kosovës, asnjë Emërzime do të jetë i plotë. Në rastin e politikë rajonale nuk do të hyjë emrit përfshirje, fshihen se cilët tërësisht në zbatim pa përfshirjen janë ata që mund ta përfshijnë e Kosovës Kosovën në politikën Rajonale. Përfshirja i referohet rezultatit të ngjarjes. 105

120 Ma. Elsa Skënderi-Rakipllari Rruga europiane për secilin shtet duhet të jetë e garantuar dhe e përkrahur. Mbiemërzim Ky ndërtim thekson rolin tematik, më shumë se rolin e vepruesit. Vepruesi nuk është fare i pranishëm, kështu nuk përmendet se nga cilët duhet të garantohet dhe përkrahet rruga europiane e secilit shtet. Tabela nr. 11 Transformime sintaksore në fjalimin e presidentes së Kosovës, A. Jahjaga Transformimi Lloji Shënime Unë besoj se është një vizion Emërzim Emërzimi shërben për t iu partneriteti në bërjen e biznesit, në zhvillimin e infrastrukturës, referuar ngjarjes me kuptimin e dinamizmit dhe të procesit në zhvillimin e kulturës dhe të bashkëpunimit kulturor, një vizion partneriteti në bashkëpunimin për edukimin. unë vërtetë besoj se vendet për 10 Ndërtim jovepror Ndërtimi jovepror fsheh vite do të maten, në fakt, përmes asaj që kanë bërë bazuar në agjendën vepruesin, atë që do të matë atë çka vendet kanë bërë. strukturore. për t u munduar që të ofrojnë aftësitë dhe talentet e tyre investitorëve të huaj, të cilët në Emërzim zhvillimi i referohet një ngjarjeje dhe emërzimi këtu bart kuptimin e procesit. fakt janë duke kërkuar mundësi për zhvillimin e vendeve tona Duke pohuar këtë, kam gjithashtu parasysh përkushtimin e shumicës së re qeverisëse, të dalë nga zgjedhjet e fundit. Ndërtim jovepror Shumica e re qeverisëse, ka prioritet tematik. Kemi të bëjmë me një ndërtim të nominalizuar, që përdoret në vend të: zgjedhjet e fundit nxorrën një shumicë të re qeverisëse. Tabela nr. 12 Transformime sintaksore në fjalimin e Igor Lukčšžic-it 106

121 Tezë doktorature Transformimi Lloji Shënime Ngjarja e sotme simbolizon zotimin për një bashkëpunim të tillë Gruevski përdor emërzimet për të shmangur përmendjen e vepruesve Emërzim që zotohen për të bashkëpunuar. Ne jemi të lidhur nga e shkuara, Ndërtim jovepror Kemi përdorim të strukturës por ne jemi të lidhur nga e tashmja, por mbi të gjitha nga e ardhmja jonë e përbashkët joveprore në vend që të thuhet e shkuara, e tashmja, por mbi të gjitha e ardhmja na lidh (neve) Përmes këtij përdorimi Gruevski e zhvendos neve në ne, për ta bërë atë temë dhe jo remë të fjalisë. Besimi në një të nesërme më të mirë për qytetarët tanë [ ] në krijimin e Emërzim Emërzimet këtu bartin kuptimin e dinamizmit dhe të proceseve. vlerave të reja dhe përfitimeve ndaj qytetërimit tonë. Perceptimi se ne i përkasim një zone problematike mund të tejkalohet vetëm nga dora e shtrirë e pajtimit Emërzim Përmes këtij emërzimi, ata që perceptojnë faktin se ne i përkasim një zone problematike fshihen dhe nuk është e nevojshme që të përmenden në mënyrë eksplicite. Tabela nr. 13 Transformime sintaksore në fjalimin e Kryeministrit të Maqedonisë, Nikola Gruevski Fjalimet e Igor Lukčšžic-it dhe të Ahtifete Jahjagës nuk kanë aq shumë shndërrime sintaksore joveprore, pasi në thelb fjalimet e tyre janë ato që flasin për përcaktimin e qëllimeve të natyrës politike e strategjike. Kur veprohet kështu, nuk ka hapësirë për veprues të fshehtë. Vepruesit ose aktorët që janë përgjegjës për kryerjen e detyrave të caktuara përcaktohen në mënyrë të hapur. Kur shpalosen synimet për të ardhmen dhe parashtrohen gjërat që duhen realizuar në të ardhmen, të gjithë politikanët parapëlqejnë të përdorin fjali veprore. Strukturat joveprore shërbejnë kryesisht për të sjellë në vëmendje një temë tjetër nga vepruesi, ndaj tema që është e rëndësishme për informacionin që bart, vendoset në vend të parë. Një funksion tjetër që luajnë transformimet joveprore është shmangia e përcaktimit të qartë të vepruesve të vërtetë, për të mbajtur një fjalim politikisht korrekt. 107

122 Ma. Elsa Skënderi-Rakipllari Një lloj tjetër transformimi është nominalizimi dhe fjalimet janë të mbushura me shndërrime të tilla. Në fjalimet e politikanëve të Ballkanit, emërzimet luajnë rolin e fshehjes së vepruesve ose për t iu referuar ngjarjeve të caktuara me kuptimin dinamik ose të procesit dhe jo me kuptimin statik a të rezultatit. 108

123 Tezë doktorature 4.4 Gjetjet për skenarët metaforikë Personifikimi i shtetit (SHTETI SI NJERI) Skenarët metaforikë japin një tërësi projektimesh konjitive në diskursin politik të udhëheqësve të Ballkanit. Një prej skenarëve metaforikë që gjendet në fragmentet e këtij diskursi, është skenari SHTETI SI NJERI. Kjo metaforë është thelbësore kur bëhet fjalë për diskursin politik, veçanërisht për atë që lidhet me politikën e jashtme ose marrëdhëniet ndërkombëtare. Lakoff-i (1991) e përkufizon këtë skenar metaforik kështu: Një shtet konceptualizohet si person, që angazhohet në marrëdhënie shoqërore brenda një komuniteti botëror. Territori i tij është shtëpia e tij. Ai jeton në një lagje dhe ka fqinj, miq dhe armiq. Shtetet shihen se kanë cilësi të vetvetishme: ato mund të jenë paqësor ose agresiv, të përgjegjshëm ose të papërgjegjshëm, punëtor ose dembel (Lakoff 1991:3). Një tjetër taktikë që skenari metaforik SHTETI SI PERSON përdor është t iu referohen shteteve si njerëz të cilët kanë një trup. Z. Kövecses në librin e tij Metafora një hyrje praktike, liston fushat burimore dhe fushat e synuara më të zakonshme dhe e konsideron trupin e njeriut 26 si një prej fushave burimore më të shfrytëzuara, por gjithashtu edhe si një fushë ideale. Trupi i njeriut është fusha burimore ideale, përderisa, për ne, është qartësisht e përvijuar dhe (ne besojmë) se e njohim mirë (Kövecses 2010: 18). Në diskursin politik duket se është zakonshme që të lidhet fusha e synuar e institucioneve shoqërore e politike me fushën burimore të trupit të njeriut. Kur skicohet I GJITHË SHTETI ËSHTË NJË TRUP theksohet shpjegimi e funksioneve të pjesëve të entitetit politik duke iu referuar pjesëve dhe organeve të trupit dhe të gjendjes së tyre shëndetësore (Musolff 2004: 84). Elementet konceptuale të fushës TRUPI-SHËNDETI janë shumë të përhapura në fjalimet e korpusit tonë. Tabela nr. 14 paraqet pohimet që politikanët Ballkanas bëjnë, duke përdorur këtë skenar metaforik. Kolona e shënimit përmban interpretime të shkurtra për secilin rast. 26 Për një historik të shkurtër të mënyrës se si ka evoluar kjo metaforë konceptuale në mendimin perëndimor, përfshirë filozofinë perëndimore dhe ligjërimin publik, shih Mussolf 2004b. 109

124 Ma. Elsa Skënderi-Rakipllari Skenari metaforik SHTETI SI NJERI Folësi Shënim...sepse ka një perceptim në rritje, do të thoja gjithashtu në Ballkan, se është e vështirë të jesh i suksesshëm, nëse askush tjetër përqark teje nuk është i sukseshëm. Božidar Delič Shtetet e Ballkanit janë njerëz. I suksesshëm është një mbiemër që tipikisht përshkruan një njeri. Perspektiva e anëtarësisë së Rajonit, Në këtë pohim Jahjaga flet që na bashkon të gjithëve ne, duhet metonimikisht. Kur ajo thotë, na të prevalojë përtej çdo dyshimi për Ahtifete bashkon të gjithëve ne, ajo e ka fjalën zbatueshmërinë e politikës së dyerve Jahjaga bashkon shtetet tona. E njëjta gjë edhe të hapura, sepse kjo perspektivë ka me pohimin ku e gjejmë veten. prodhuar tashmë rezultate të prekshme. Vendet e rajonit duhet të punojnë, siç [...] ne, vendet e rajonit duhet të punojmë së bashku. Ne kemi pasur punojnë njerëzit. një të shkuar të vështirë, një të shkuar Ahtifete Shteti është njeri që ka një trup dhe që nga e cila ne mund të mos jemi shëruar Jahjaga vuan nga sëmundja. Folja shërohem plotësisht dhe pasojat e së cilës ne dhe vuaj na kujtojnë fushën burimore vazhdojmë t i vuajmë, JETË-TRUP-SHËNDET. BE ka një trup siç ka edhe njeriu. Bashkimi ka ndihmuar që të mbyllet Fjala dorë është pjesë e trupit, që boshllëku i zhvillimit në Europë, duke Ahtifete shfrytëzohet për të fomuar këtë ofruar një dorë ndihmëse ndaj vendeve Jahjaga metaforë konceptuale nga fusha që kanë mbetur mbrapa. burimore e TRUPIT. Leksema plagë që është një vend Disa plagë nga e shkuara e afërt në i vrarë nga një goditje e fortë. Kjo prani të ndasive, konflikteve dhe disa Nikola leksemë lidhet me fushën burimore herë të bjerrjes morale e materiale, Gruevski TRUPI-SHËNDETI. Ndaj shtetet që flasin më shumë për atë se ku kemi kanë plagë në trup konceptualisht qenë, se sa për atë ku jemi duke shkuar. përvijohen si njerëz. Shtetet duhet të shtrijnë duart, që do Perceptimi se ne i përkasim një zone të thotë se shteti ka trup dhe ka duar, Nikola problematike mund të tejkalohet vetëm pjesë trupi. Së këndejmi përvijohet Gruevski nga dora e shtrirë e pajtimit. skenari metaforik i SHTETI-SI- NJERI 110

125 Tezë doktorature Kjo është një bazë e mirë për të pohuar se ne kemi platforma të përbashkëta dhe se ne mund ta pëmirësojmë veten në çdo pikëpamje. Kjo është diçka që do të dëmtonte jo vetëm Bashkimin Europian; kjo do të dëmtonte Ballkanin. Nikola Gruevski Igor Lukčšžic Përemri vetvetor nuk iu referohet vetëm atyre që marrin pjesë në mbledhje, por edhe shteteve. Pra shtet po ashtu mund ta përmirësojnë veten, si njerëzit. Në fjalimin në anglisht përdoret folja hurt, të cilën ne e kemi përkthyer dëmtoj, por që ka kuptimin e lëndimit e godit dikë në një pjesë të trupit dhe i bëj një plagë a i lë një shenjë. Në këtë kuptim, është shfrytëzuar fusha burimore TRUPI-SHËNDETI. Tabela nr. 14 Shembuj nga skenari metaforik SHTETI SI NJERI Marrëdhëniet ndërkombëtare janë marrëdhënie shoqërore Në diskursin politik të Ballkanit, jo vetëm shtetet ndërtohen konceptualisht si njerëz, por metaforikisht edhe marrëdhëniet mes shteteve janë projektuar si marrëdhënie shoqërore. Komuniteti ka lagje dhe shtetet e afërta konceptualizohen fqinj. Marrëdhëniet ndërkombëtare shihen si marrëdhënie shoqërore. Disa vende janë miq, ose të paktën miqësor; të tjera janë armike ose thjesht kundërshtare. Skenari metaforik për të cilin do të paraqiten shembuj përkatës është: MARRËDHËNIET NDËRKOMBËTARE JANË MARRËDHËNIE SHOQËRORE. 111

126 Ma. Elsa Skënderi-Rakipllari MARRËDHËNIET NDËRKOMBËTARE JANË MARRËDHËNIE SHOQËRORE Më lini t ju them se jo çdo gjë po shkon keq në Ballkan. Shumë marrëdhënie të prishura janë duke u përmirësuar, shumë gjëra janë duke u rregulluar Ne e shohim pajtimin si një prej bazave të rëndësishme që kemi në rajon. Kjo nuk do të thotë se ne kemi zgjidhur çdo çështje të hapur me Kroacinë, por është një marrëdhënie bilaterale e cila përgjatë viteve të fundit fare është përmirësuar dhe ajo është marrëdhënia mes Serbisë e Kroacisë. kemi një shans për të përballur kompanitë shumëkombëshe, jo si armiq, përtëritur zotimin tonë ndaj agjendës Europiane dhe për të forcuar marrëdhëniet bilaterale, plaftormë që bashkon të gjithë qytetarët tanë Ne kemi nevojë për mbështetjen tuaj [...], për të zgjidhur konfliktet e mbetura mes njëri-tjetrit dhe për të hapur rrugën për dialog të vërtetë si fqinj. Folësi Božidar Delič Ahtifete Jahjaga Božidar Delič Božidar Delič Ahtifete Jahjaga Ahtifete Jahjaga Shënim Flitet për marrëdhëniet e prishura mes shteteve, si të ishte duke u folur për marrëdhëniet shoqërore mes njerëzve Përkufizimi i foljes pajtoj është bëj që të kenë përsëri marrëdhënie të mira a miqësore dy a më shumë veta që i mbanin mëri njëri-tjetrit ose që ishin grindur, ndaj pajtimi këtu është me kuptimin të ribëhesh shokë. Serbia dhe Kroacia kanë një marrëdhënie bilaterale që është përmirësuar. Kjo fushë e synuar (target) lidhet me fushën burimore të marrëdhënies shoqërore. Shtetet tanimë nuk janë armiq, siç janë njerëzit në faza të ndryshme të marrëdhënieve të tyre shoqërore. Tani shtetet e ballkanit janë miqësorë. Marrëdhëniet mes shteteve mund të forcohen në të njëjtën mënyrë që mund të forcohen marrëdhëniet shoqërore mes njerëzve. Konfliktet dhe fqinjët lidhen me fushën burimore të marrëdhënieve shoqërore. 112

127 Tezë doktorature [...] për të asistuar gjashtë vendet e mbetura të Rajonit në procesin drejt përmbushjes së kritereve të nevojshme për anëtarësinë e Bashkimit Europian, si dhe për të forcuar marrëdhëniet e mira fqinjësore. na dhanë këtë mundësi për shkëmbim mendimesh, duke nxitur besimin ndër ne dhe duke krijuar ura të reja për bashkëpunim në frymën e unitetit. Disa plagë nga e shkuara e afërt në prani të ndasive, konflikteve dhe disa herë të bjerrjes morale e materiale, flasin më shumë për atë se ku kemi qenë, se sa për atë ku jemi duke shkuar. Perceptimi se ne i përkasim një zone problematike mund të tejkalohet... [...] për të krijuar një klimë pozitive të marrëdhënieve të mira fqinjësore, dhe për të lënë pas edhe mosmarrëveshjet e konfliktet më të vogla. të hyjmë atje me forcat tona, mos jemi të turpëruar, të mos jemi të poshtëruar! Ahtifete Jahjaga Nikola Gruevski Nikola Gruevski Nikola Gruevski Nikola Gruevski Nikola Gruevski Vendet kanë marrëdhënie të mira fqinjësore, siç kanë njerëzit marrëdhënie të mira me fqinjët e tyre. Marrëdhëniet mes shteteve shihet si marrëdhënie sociale, ndaj shtetet mund të jenë miq dhe të kenë besim te njëri-tjetri. Leksemat ndasi, konfl ikt, bjerrje morale, bjerrje materiale i referohen fushës burimore të marrëdhënies shoqërore. T i përkasësh një zone problematike është analogji me të përkiturin një lagjeje problematike. Marrëdhëniet mes shteteve të Ballkanit konceptualizohen si marrëdhënie mes fqinjve që kanë mosmarrëveshje dhe konflikte. Shtetet e Ballkanit duhet të mos jenë të turpëruara dhe të poshtëruara përballë BE-së. Këta mbiemra përdoren për të përshkruar cilësinë e dikujt, por në raport me dikë tjetër. I poshtëruar sipas FGjSh, do të thotë që është poshtëruar para të tjerëve, që e ka humbur emrin e mirë, që nuk e nderojnë nga më, ana tjetër i turpëruar që është bërë me turp, që është njollosur botërisht. 113

128 Ma. Elsa Skënderi-Rakipllari unë besoj se do të jetë mirë për Malin e Zi, do të jetë mirë për BE-në dhe unë besoj se do të jetë mirë për vendet e tjera mike në Rajon. Gjatë këtyre takimeve të përvitshme ne kemi pohuar nivelin shumë të mirë të marrëdhënieve fqinjësore. Ne kemi ripohuar gjithashtu miqësinë dhe bashkëpunimin mes vendeve tona. Igor Lukčšžic Bujar Nishani Bujar Nishani Sintagma vendet mike ilustron faktin se konceptualisht marrëdhëniet ndërkombëtare mes shteteve të Ballkanit janë përvijuar si marrëdhënie sociale. Shtetet që ndodhen pranë njëritjetrit në Ballkan, konceptualizohen si fqinj dhe ata ndajnë marrëdhënie të mira. Miqësi mes shteteve kjo frazë ilustron analogjinë mes marrëdhënieve ndërkombëtare dhe marrëdhënieve shoqërore. Tabela nr. 15 Shembuj nga skenari metaforik MARRËDHËNIET NDËRKOMBËTARE JANË MARRËDHËNIE SHOQËRORE INTEGRIMI EUROPIAN ËSHTË UDHËTIM Një ndër metaforat konceptuale më të zakonshme, është ajo që ka të bëjë me të parin e procesit të integrimit në Bashkimin Europian si një udhëtim. Ky udhëtim kryhet në një rrugë dhe ndonjëherë ka pengesa e barriera. Pengest duhen hequr dhe udhëtimi duhet vazhduar në mënyrë që shtetet të vijojnë me përparimin e progresin e tyre. Pjesa më e madhe e mënyrës se si politikanët Ballkanas flasin për integrimin rrjedh nga mënyra se si flitet për udhëtimet. Ata e shfrytëzojnë fushën burimore të udhëtimit për të folur për procesin politik të integrimit. Tabela në vijim paraqet disa nga rastet, kur politikanët përdorin këtë skenar konceptual në fjalimet e tyre. 114

129 Tezë doktorature Skenari metaforik INTEGRIMI EUROPIAN ËSHTË UDHËTIM Folësi Shënim [...]plaftormë që bashkon të gjithë qytetarët tanë dhe që ka shtruar rrugën e qëndrueshmërisë dhe prosperitetit në Rajonin tonë [...]për të asistuar gjashtë vendet e mbetura të Rajonit në procesin drejt përmbushjes së kritereve të nevojshme për anëtarësinë e Bashkimit Europian Rruga europiane për secilin shtet duhet të jetë e garantuar dhe e përkrahur. [...], duke ofruar një dorë ndihmëse ndaj vendeve që kanë mbetur mbrapa për shkak të ngjarjeve të dekadave të fundit. [...] progresi politik që ne kemi parë në Rajon vetëm vitin e shkuar, ka qenë i pamendueshëm veç një vit më parë Vullneti politik [...] është i nevojshëm për të bërë këtë hap të madh përpara [...] ne nuk do të kërkojmë rrugë të shkurtra [...] dhe përshpejtimi i ritmit të reformave për të arritur dhe plotësuar standardet europiane Procesi fillon dhe nuk ka kthim pas. Ahtifete Jahjaga Ahtifete Jahjaga Ahtifete Jahjaga Ahtifete Jahjaga Ahtifete Jahjaga Ahtifete Jahjaga Ahtifete Jahjaga Bujar Nishani Nikola Gruevski Shtrimi i rrugës është një sintagmë që shpie te analogjia konceptuale me fushën burimore të UDHËTIMIT. Përmbushja e kritereve për anëtarësinë e BE-së është të lëvizësh drejt një pike të caktuar, drejt një stacioni të caktuar. Në udhëtimin drejt BE-së, shtetet ecin në një rrugë, e cila për Jahjagën duhet të jetë e garantuar dhe e përkrahur. Në këtë udhëtim jo të gjitha shtetet ecin me të njëjtin ritëm, disa kanë mbetur mbrapa. Leksema progres që do të thotë përparim, ka të bëjë me lëvizjen përpara e rrjedhimisht i përket konceptualisht fushës burimore të UDHËTIMIT. Lëvizja në rrugën drejt BE-së është hap i madh përpara, sidomos pasi disa vende kanë mbetur mbrapa. Rrugë e shkurtër është e lidhur drejtpërdrejt me rrugën dhe me fushën burimore të UDHËTIMIT. Reformat kanë një ritëm (shpejtësi) që duhet përshpejtuar- në udhëtimin drejt Bashkimit Europian. Fillimi dhe kthimi pas janë dy fraza tipike që përdoren kur flitet për udhëtim. 115

130 Ma. Elsa Skënderi-Rakipllari Baza më e mirë për t i përballur ato sfida dhe për t i tejkaluar ato është të vazhdojmë me forcën tonë për të zhvilluar më tej proceset demokratike. [...] është shumë e rëndësishme ta meritojmë pozicionin tonë në ato integrime të suksesshme me punën tonë dhe të hyjmë atje me forcat tona. Kjo është diçka që nuk mund ta përballojmë, sepse tashmë ka ardhur koha që ne kemi shumë gjëra për të arritur. Prandaj ne duhet të vazhdojmë me afrimin tonë ndaj BE-së. Serbia duhet të provojë që është vërtetë demokratike dhe nuk duhet lejuar të lëvizë më pranë Europës. Nikola Gruevski Nikola Gruevski Igor Lukčšžic Božidar Delič Udhëtimi drejt BE-së ka disa sfida, të cilat u ngjajnë pengesave në rrugë dhe që duhen përballur e tejkaluar. Udhëtimi mbaron kur shtetet e Ballkanit të kenë hyrë në portën finale që është BE-ja. Këta udhëtarë kanë mbetur mbrapa, ndaj kanë shumë për të arritur dhe duhet të vazhdojnë afrimin ndaj BEsë. Është e qartë se konceptualisht plotësimi i kritereve të caktuara për t u bërë pjesë e BE-së konsiderohet si rrugëtim drejt një stacioni përfundimtar. Të lëvizë më pranë Europës Integrimi në BE është udhëtim. Tabela nr. 16 Raste nga skenari metaforik INTEGRIMI EUROPIAN ËSHTË UDHËTIM Skenarët metaforikë që janë të pranishëm në fragmentet e diskursit politik të Ballkanit, përbëjnë, inter alia, edhe shfaqje të ndërtekstorësisë, pasi ato janë të pranishme në gjithë diskursin politik edhe përtej Ballkanit. Po ashtu, këta skenarë metaforikë janë pjesë integrale edhe e diskursit të brendshëm politik, e jo vetëm e atij ndërkombëtar. Studimet në fushë të metaforave konceptuale tregojnë se këta skenarë shërbejnë si mjete për të ndërmjetësuar konceptimin e referentëve më abstraktë e më pak të njohur. Rishfaqja e tyre ndodh edhe në diskurse të tjera të natyrës jopolitike, madje edhe në ligjërimin bisedor mes njerëzve. Kjo dukuri është mëse e përligjur, po të kemi parasysh ndikimin e diskursit në krijimin e realiteteve të reja ligjërimore, por edhe faktin se i gjithë sistemi ynë konceptual është strukturuar në mënyrë metaforike. 116

131 Tezë doktorature 4.5 Një Analizë fjalimi sipas modelit të Fairclough-it Për të parë një aspekt tjetër të ligjërimit politik ballkanas, aspektin nacionalist, e pamë të arsyeshme që fjalimin e ish-kryeministrit të Shqipërisë, Sali Berisha 27, të analizohet sipas kornizës analitike triplanëshe të sugjeruar nga N. Fairclough. Së pari, do të ndalemi në nivelin e tekstit. Siç u parashtrua në kapitullin e dytë gjatë shqyrtimit të literaturës, analiza tekstore mund të kryhet në disa rrafshe si: në rrafsh fjalësi, në rrafsh gramatikor, koheziv, strukturor (shih tabelën nr.1 ) Plani i teksti Analiza në rrafsh fjalësi Sa i takon fjalësit, nga denduria që kanë disa fjalë të caktuara mund të kuptojmë se për çfarë bën fjalë teksti. Leksemat me frekuencë më të lartë hedhin dritë mbi mënyrën se si gjuhësohet realiteti social e politik në fragmentin e diskursit politik që po analizojmë. Stubbs-i (1996: 107), me të drejtë pohon se nuk ka terma neutralë. Zgjedhja e fjalëve shpreh një qëndrim ideologjik. Një mënyrë interesante që na tregon se për çfarë bën fjalë ky fjalim politik, është reja e teksit. Përmes programit kompjuterik Tagxedo, kemi ndërtuar renë e fjalëve këtij teksti, siç tregohet në figurën nr.10 Sa më të dukshme të jenë fjalët në këtë re, aq më shumë janë përdorur ato në tekst. Po ashtu, fjalët që qëndrojnë pranë njëra-tjetrës vizualisht, përdoren pranë njëra-tjetrës në tekst. Reja e tekstit e bën mëse të qartë faktin se fjalët kyçe janë: shqiptar(ë), komb, kombëtar, ne, (i) lirë, (i) madh. 27 Fjalimi i transkriptuar gjendet në seksionin e shtojcave 117

132 Ma. Elsa Skënderi-Rakipllari Figura nr. 10 Reja e fjalëve e fjalimit të S. Berishës Në rrafsh fjalësi, është me vend që të shqyrtohen dhe analizohen edhe foljet e përdorura në fjalim dhe të interpretohet përmes tyre, synimi i folësit në nivel ilokutiv. Për këtë synim, vlen të kujtojmë se sipas teorisë së akteve ligjërimore (speech acts) të Shkollës Analitike të Oxfordit, me autorë kryesorë Austin dhe Searle, akti lokutiv është akti i të shqiptuarit të një fjalie të caktuar me një kuptim dhe referencë të caktuar, që është pak a shumë ekuivalente me domethënien, në kuptimin tradicional (Austin 1962: 108), ndërsa akti ilokutiv ka të bëjë me informimin, urdhërimin, paralajmërimin, marrjen përsipër etj. të thënieve që kanë një forcë të caktuar (konvencionale) (Austin 1962: 108). Në fjalimin që po shqyrtojmë, foljet shërbejnë për të realizuar disa lloje aktesh ligjërimore 28 të cilat janë: akte ilokutive konstatuese janë akte përmes të cilave folësi përshkruan/ konstaton diçka. Këto akte ilokutive janë joperformuese, ndryshe nga aket në vijim të kësaj liste. akte ilokutive udhëzuese janë akte përmes të cilash folësi udhëzon të adresuarin që të bëjë ose jo diçka. Ato mund të jenë udhëzime të përmbajtura në trajtën e ftesës, sugjerimit etj., por edhe të forta në formën e urdhrit, komandës, këmbënguljes etj. (Pogoni 2016: 53). 28 Për hir të terminologjisë së përshtatur në shqip, për të dhënë përkufizimet për secilin prej aktit ilokutiv kemi shfrytëzuar punimin Ilokutiviteti në gjuhën shqipe A. Pogoni (2016: 52-55). 118