UNIVERSITETI I GJAKOVËS FEHMI AGANI FAKULTETI I EDUKIMIT Dega: Program Fillor PUNIM DIPLOME

Transcription

1 UNIVERSITETI I GJAKOVËS FEHMI AGANI FAKULTETI I EDUKIMIT Dega: Program Fillor PUNIM DIPLOME Tema: Aspektet e zhvillimi normal dhe ngecjet në zhvillimin e fëmijës Udhëheqësi shkencor: Prof.Ass.Dr.Behxhet Gaxhiqi Kandidatja: Miranda Lushaj Gjakovë, 2017

2 PËRMBAJTJA MIRËNJOHJE... 3 ABSTRAKT HYRJE KUPTIMI I PЁGJITHSHЁM PЁR ZHVILLIMIN Disa aspekte tё zhvillimit normal tё fёmijё Zhvillimi kognitiv dhe gjuha FUSHAT E EDUKIMIT SPECIAL Edukimi inkluziv NXЁNЁSIT ME NEVOJAT TË VEҪANTA Llojet e dёmtimeve-autizmi dhe ҫrregullimet zhvillimore Dёmtimet intelektuale Sindromi Daun Dёmtimet e tё pamurit Dёmtimet nё tё dёgjuarit Dёmtimet nё tё folur Dёmtimet fizike Dёmtimet e shumёfishta Tё zhvilluarit e vonshёm E DREJTA PЁR ARSIM Tё nxёnit ndёrveprues-mundёsi e pёrfshirjes sё tё gjithё nxёnёsve në mësim Partneriteti me prindёr KURRIKULI Kurrikuli nё edukimin special, mёsimdhёnia dhe tё nxёnit e integruar, mёsimdhёnja dhe tё nxёnit e diferencuar Plani individual i edukimit pёr nxёnёsit me vёshtirёsi nё tё nxёnё REZYME LITERATURA

3 MIRËNJOHJE Mirënjohje dhe falënderim shkon për të gjithë pedagogët e Universitetit Fehmi Agani ku në saje të profesionalizmit të tyre dhe përkushtimit për të përçuar njohuri, kam arritur deri në diplomim. Një falënderim i veçantë sigurisht që shkon për udhëheqësin tim shkencor, njëherit profesor i imi prej vitesh, i cili me këshillat me kujdesin dhe delikatesën që ka për secilin student kryen punën me përpikëri, ky i cili më ofroi ndihmën e tij në hartimin e studimit, metodologjinë, kryerjen e vlerësimit të temës dhe që falë këtij përkushtimi sot kam arritur në fazën kulminante, faleminderit shumë profesor Prof.Ass.Dr. Behxhet Gaxhiqi. Gjithsesi faleminderit më e vlefshmja shoqëri pa ju studimet e mia nuk do të kishin kuptim, duke mos lënë anash falënderimin për më të çmuaren familje që më ishin motivim dhe shtytja më e fuqishme drejt triumfit, falë jush kam arritur deri këtu, mami dhe babi sot jam pikërisht në hapat e juaj dhe po bëhem edhe unë një mësuese ashtu siç jeni ju, ëndërra jonë e përbashkët sot po realizohet! Faleminderit! 3

4 ABSTRAKT Nëpërmjet këtij punimi synohet të tregohen mënyrat, procedurat dhe aspektet e zhvillimit normal të fëmijës si dhe në anën tjetër ngecjet e fëmijëve, pastaj puna e mësuesve, metodat, teknikat, strategjitë e mësimdhënies që mësuesit i vënë në përdorim në klasë. Po ashtu nga natyra e këtij punimi janë trajtuar edhe llojet e zhvillimit normal të fëmijës, parimet dhe karakteristikat e tyre, duke shqyrtuar më vonë ngecjet që ata mund t i kenë të lindura apo të fituara gjatë jetës. Fëmijët me ngecje në zhvillim, edukimin dhe arsimimin e tyre i studion pedagogjia speciale. Edukimi inkluziv apo gjithëpërfshirës iu jep të drejta fundamentale këtyre fëmijëve, të drejtat për arsimim dhe gjithëpërfshirje njësoj si të gjithë fëmijëve të tjerët të botës. Gjatë trajtimit të këtyre koncepteve janë trajtuar dimensione të ndryshme të mënyrës së trajtimit të këtyre fëmijëve. Punimi gjatë trajtimit të kësaj tematike është ndalur edhe te sensibilizimi i shoqërisë për pranimin e këtyre fëmijëve në shoqëri dhe shtytjen sa më të madhe të tyre për gjithëpërfshirje. Fjalët kyçe: zhvillim, ngecje, edukim inkluziv/gjithëpërfshirës, pedagogji speciale etj. 4

5 HYRJE Zhvillimi është një proces i cili nënkupton të gjitha ndryshimet që ndodhin që nga frytnimi e deri në përfundim të jetës, ku nënkuptohen të gjitha ato ndryshime që fillojnë që nga ajo kohë. Të zhvilluarit është proces mjaft interesant, është spjeguar shumë herë përmes teorive të ndryshme që fëmija qysh në fëmijërinë e hershme fillon të dallojë gjërat, t i njoh ato, e madje të jetë i vetëdijshëm edhe për ekzistimin e tyre edhe pasi i kemi larguar ato, e shumë gjëra të tjera që na bëjnë kurioz për studimin e mëtutjeshëm të këtyre dukurive. Kemi ndarë edhe llojet që e preukopojnë zhvillimin: zhvillimi psikofizik, zhvillimi konjitiv, social, etj, ku secila nga to spjegon në mënyrë të detajuar zhvillimin e fëmijës. Fëmija gjatë rritjes së tij mund të pësojë edhe lloje të ndryshme të ngecjeve në zhvillim të cilat mund të jenë të natyrave të ndryshme, mirëpo këto ngecje në zhvillim mund të jenë të lindura, biologjike që i bie të jenë të trashëguara, pastaj mund të jenë të fituara nga shumë faktorë tjerë dhe ngecjet që fëmija mund t i pësojë nga ndonjë aksident. Pedagogjia speciale si një disiplinë shkencore studion të gjitha ligjësitë e zhvillimit, edukimit dhe arsimimit të personave me nevoja të veçanta. Personat me nevoja të veçanta janë me të vërtetë të veçantë për një lloj arsye prandaj edhe ky term është më i përgjegjshëm dhe është konsideruar si më i butë për ta. Edukimi inkluziv apo edukimi gjithëpërfshirës nënkupton barazi në arsim dhe shkollim, na lë të kuptojmë se të gjithë fëmijët kanë të drejta të barabarta duke përfshirë edhe fëmijët me nevoja të veçanta. Nxënësit me nevoja të veçanta janë të gjithë ata nxënës që e kanë zhvillimin e ngadalësuar ose ata që kanë gjendje të atillë shëndetësore dhe për ta është i domosodoshëm të aplikohet arsim special edhe në Kosovë e kemi të aplikuar arsimin special ku iu mundëson nxënësve mundësinë e edukimit dhe arsimimit, i cili ofrohet përmes klasëve të bashkangjitura, shkollave speciale dhe qendrave burimore, të cilat janë pothuajse në secilin qytet të Kosovës, ku kam pasur rastin që t i vizitojë disa nga to si klasën e bashkangjitur në shkollën fillore YLL MORINA dhe qendren burimore në Prizren LEF NOSI. 5

6 Më poshtë do të jap disa shembuj konkret që fëmijët pavarësisht ngecjeve që mund të kenë ata mund të jenë të aftë dhe të tregojnë zotësi në sfera të ndryshme, vetëm që nga ne iu duhet inkurajim, motiv dhe të jemi shtytje e madhe për ta, tema këto që do të shtjellohen më gjerësisht në vazhdim. P.sh. fëmijët me Sindromin e Daunit pavarësisht ngecjeve që ata kanë ata mund të tregojnë zotësi në lëmi të caktuar, pastaj fëmijët me dëmtime në të parë, realisht ata mund të mos kenë ndonjë ngecje mentale gjë që nuk i cungon ata të tregojnë zotësi në ndonjë fushë tjetër apo personat me dëmtime fizike apo në të dëgjuar, secili nga ta mund të jap kontribut në fusha të ndryshme dhe është pikërisht kjo që ata nuk duhet të ndihen inferior dhe personat e tjerë duhet të kuptojnë se të gjithë jemi të barabartë, kështu që pranimi në shoqëri angazhimi si dhe përkujdesja ndaj tyre asnjëherë nuk duhet munguar. Për këta fëmijë gjithsesi se duhet përpiluar kurrkulë e veçantë ku aty duhet të përfshihen të gjitha llojet dhe mënyrat e mësimëdhënies duke iu përshtatur ngecjeve në zhvillim të tyre, punë kjo sa e mundimshme po aq edhe e vështirë mirëpo që i duhet përkushtim dhe shumë delikatesë. Këtyre fëmijëve më shumë iu nevojitet punë kreative në mënyrë që t i mundësohet punë më efikase motorike, nxitje të manovrimit me gjërat që iu ngacmon kujtesën (mbajtjen në mend) etj. Këto që unë i ceka më lartë i kam hasur në punën praktike që është bërë me këta fëmijë dhe që më janë dukur shumë efektive për secilin nxënës aty. Shpresoj dhe besoj që çdo herë e më shumë do iu ofrohet frymë bashkëpunimi këtyre fëmjëve sepse atyre iu nevojitet kjo. 6

7 1. KUPTIMI I PËRGJITHSHËM PËR ZHVILLIMIN Me termin zhvillim kuptojmë ndryshimet të cilat ndodhin në qeniet njerëzore dhe në të gjitha qeniet tjera që nga ngjizja e deri në fund të jetës. Psikologët kanë konstatuar se ndyshimet e përkohshme nuk mund të përfshihen si pjesë e zhvillimit. Zhvillimi njerëzor mund të klasifikohet në bazë të shumë kritereve: zhvillimi fizik i cili merret me ndyshimet trupore, zhvillimi personal i cili i referohet ndyshimeve në personalitetin individual, zhvillimi social i cili ka të bëjë me lidhjet që një individ ka me tjetrin apo varshmërinë që ka me tjetrin dhe zhvillimi njohës apo kognitiv që i referohet ndryshimeve në të menduar. Ka shumë faktorë që ndikojnë në zhvillimin dhe formimin e individit si personalitet por ndër kryesorët janë të mësuarit dhe pjekuria (maturacioni) edhe pse të dy këta faktorë janë të gërshetuar midis vete, në anën tjetër bëhet fjalë për dy procese të ndryshme. 1 Me pjekuri kuptojmë gatishmërinë biologjike të organizmit për kryerjen e funksioneve të tij, ndyshimet që ndodhin natyrshëm e që janë gjenetikisht të programuara. Të mësuarit e një sjelljeje ose shfaqjeje e një lloji të ri të sjelljes së organizmit të fëmijës varet nga pjekuria e indeve të organeve të caktuara, me anën e të cilave realizohet sjellja e caktuar. 2 P.sh. të folurit, të ecurit, të ushqyerit të gjitha këto janë rezultate të pjekurisë, pra me anë të këtyre kuptojmë që pjekuria ka të bëjë me ndryshimet në aspektin biologjik sepse ka të bëjë me ndryshimet në inde, qeliza, sistem nervor, nga kjo nxerrim se edhe të mësuarit nënkupton ndryshime mirëpo ndryshime këto që i referohen veprimeve dhe sjelljeve të njeriut, ndryshime që vijnë nga nevojat e vet individit. 1 Mr. sc. Naser Zabeli: Edukimi inkluziv teori dhe praktikë aktuale.prishtinë, 2003, fq. 9 2 Po aty, fq. 9 7

8 1.1 FUSHAT E EDUKIMIT SPECIAL Zhvillimi ka të bëjë me ndryshimin funksional të qelizave, veçanërisht atyre nervore e që realizohet nën ndikimin e faktorëve biologjikë dhe social. Parimet e përgjithshme të zhvillimit mund të renditen si më poshtë: Njerëzit zhvillohen në shkallë të ndryshme-në një klasë hasim shembuj të shumtë të zhvillimeve të ndyshme, disa nxënës janë më të mëdhenjë më të koordinuar në veprime dhe më të pjekur në të menduarit dhe marrëdhëniet shoqërore. Përveç rasteve të rralla të një zhvillimi shumë të shpejtë ose të ngadaltë, ndryshime të tilla janë normale dhe duhen pritur në çdo grup të madh nxënësish. Zhvillimi është relativisht i rregullt-njerëzit tentojnë të zhvillojnë aftësi të caktuara para të tjerëve. Në mituri fëmijët hiqen zvarrë para se të ecin, belbëzojnë para se të flasin dhe shikojnë botën me sytë e tyre para se të fillojnë të imagjinojnë si e shohin të tjerët atë. Në shkollë ata mësojnë mbledhjen para veprimeve të ndërlikuara matematike, shkrimtarët për fëmijë të përrallave para klasikëve etj. Teoricientët mund të mos jenë dakord në atë se cili zhvillim ndodh më parë e cili jo, por të gjithë janë të një mendimi se zhvillimi ndjek përparim relaitivisht logjik. Zhvillimi ndodh gradualisht-shumë rallë ndryshimet shfaqen në mënyrë të menjëherëshme, p.sh. gjatë një ditënate. Një nxënës që nuk mund të përdorë një laps ose t i përgjigjet një pyetjeje hipotetike ka mundësi ta zhvillojë mirë këtë aftësi, por ndryshimi kërkon kohë edhe Piazhe që besonte se fëmijët lëvizin nga një stad në tjetrini vuri re këto ndryshime të cilat ndodhin ngadalë gjatë kohës Zhvillimi kognitiv dhe gjuha Zhvillimi kognitiv/njohës përfshin të gjitha ato ndyshime përmes të cilave proceset mendore bëhen më të ndërlikuara (komplekese) dhe më të sofistikuara. Shumë psikolog të njohur kanë pikëpamje të ndryshme rreth zhvillimit kognitiv, e ndër ta mund të 3 Dr. Bardhyl Musai: Psikologji Edukimi- zhvillimi, të nxënët, mësimdhënia, Tiranë, 1999 fq. 35 8

9 përmendim Piazhenë dhe teoritë e tij rreth zhvillimit kognitiv. Në teorinë e Piazhes njëri nga faktorët më të rëndësishëm është pjekuria (ndryshimet biologjike që ndodhin në qeniet njerëzore) qysh në ngjizje, një faktor tjetër në procesin e të menduarit është veprimtaria- nga pjekuria fizike rritet aftësia për të vepruar në mjedis dhe njëkohësisht për të mësuar prej tij, me gjërat të cilat na rrethojnë dhe që na e preukopojnë dhe kur zhvillohemi gjithashtu bashkëveprojmë me njëri-tjetrin ku sipas Piazhes zhvillimi ynë kognitiv ndikohet nga transmetimi social që nënkupton të nxënit nga të tjerët, e që të gjitha këto si pjekuria, veprimtaria dhe transmetimi social veprojnë së bashku për të ndikuar në zhvillimin kognitiv/njohës. Tabela 1:Sipas Piazhesë ekzistojnë katër stade 4 të zhvillimit kognitiv si: sensomotorik, paraoperacional, operacional konkret dhe operacional formal Stadi Mosha mesatare Karakteristikat Sensomotorik 0-2 Fillon të përdorëimitimin, kujtesën dhe mendimin. Fillon të dallojë se objektet nuk pushojnë së ekzistuari kur i fshehim. Lëviz nga veprimet refleksive në drejtim të objektivit të veprimtarisë Paraoperacional 2-7 Zhvillimi gradual i gjuhës dhe aftësia për të menduar në formë simbolike. I aftë të mendojë veprimet përmes logjikës. Ka vështirësi në të kuptuarit e pikëpamjeve të të tjerëve. operacional konkret 7-11 I aftë të zgjidhë problemet konkrete në mënyrë logjike. Kupton ligjet e konservimit dhe është në gjendje të klasifikojë dhe të ndajë në seri. Kupton dukurinë e së kundërtës operacional formal I aftë t i zgjidhë problemet abstrakte në mënyrë logjike. Të mënduarit bëhet mëshkencor.zhvillon interesat për çështje shoqërore, rritet ndjenja e identitetit. 4 Dr. Bardhyl Musai: Psikologji Edukimi- zhvillimi, të nxënët, mësimdhënia Tiranë 1999, fq. 40 9

10 Stadi sensomotorik/foshnjëria:ky stad sipas Piazhes kap periudhën nga mosha 0-2 vjeç që nënkupton se fëmija informacionin e parë e merr përmes shqisave, ndijimeve dhe lëvizjeve tupore të tij. Ai arrin të kuptojë që objektet nuk pushojnë së ekzistuari edhe nëse ato i largojmë gjë qëna bënë të kuptojmë se në këtë stad ata fillojnë të kuptojnë për gjërat të cilat i shohin dhe i prekin dhe në këtë mënyrëi orientojnë veprimet e tyre (veprimet e drejtuara ndaj qëllimeve). Stadi paraoperaciona-fëmijëria e herëshme deri te vitet e para të shkollimit: ky stad fillon që nga mosha 2-7 vjeç ku fëmija fillon të zotërojë veprimet e tij andaj edhe quhet paraveprues apo paraoperacional, fëmija fillon të përdorë shumë skema veprimi që paraqet tipin e të menduarit përmes simboleve si: fjalë, shenjë etj. Karakteristikat kryesore (bazë) të këtij stadi janë: Njohja e qëndrushmërisë logjike të botës fizike Të kuptuarit e asaj se elementet mund të ndryshojnë apo të transformohen dhe ende të ruajnë shumë nga karakteristikat origjinale Të kuptuarit e asaj se këto ndyshime mund të kthehen mbrapshtë. 5 Stadi operacional konkret- vitet e shkollimit 7-11-vjeç: gjatë kësaj faze fëmijët bëhen më të zhdërvjelltë në të menduar. Ata mësojnë të gjykojnë më tepër se sa një dimension të problemit në një kohë dhe ata shohin situatën dhe nga këndvështrimi i dikujt tjetër. Kjo është mosha kur ata bëhen të aftë të kuptojnë parimet e konservimit, si idenë që volumi i një lëngu mbetet i njëjtë pavarësisht nga madhësia apo forma e enës në të cilen hidhet. Të tjera koncepte, të lidhura me konservimin, kanë të bëjnë më numrin, gjatësinë, sipërfaqen dhe masën, të gjitha lidhen me të kuptuarit se sasitë bazë mbeten konstante, pavarësisht nga ndryshimet sipërfaqësorenë dukje, e cila mund të ndryshojë gjithmonë. Një arritje tjetër e kësaj faze është aftësia për të kuptuar skema klasifikimi komplekse, si ato që përfshijnë klasat e varura dhe superior, p.sh.në qoftë se i tregoni një parashkollori 5 Mr. sc. Naser Zabeli: Edukimi inkluziv teori dhe praktikë aktuale, Prishtinë, 2003 fq. 13,14 10

11 4 kukulla qeni dhe 2 kukulla maceje dhe e pyesni nëse ka më shumë qen apo më shumë kafshë, fëmija pothuajse gjithmonë përgjigjet më shumë qen. Duhet të arrihet mosha 7 ose 8 vjeç që fëmija të jetë në gjendje të mendoj rreth objekteve që janë njëkohësisht pjesëtarë të dy klasave, njëra më gjithëpërfshirëse se sa tjetra. 6 Faza operacionale formale (adoleshenca dhe mosha e rritur)- Ky kufizim kapërcehet në fazën operacionale formale të zhvillimit konjitiv, që shpesh arrihet gjatë adoleshencës, të rinjtë në këtë fazë mund të mendojnë me terma abstrakt, ata mund të formulojnë, hipoteza t i provojnë ato mendërisht dhe t i pranojnë ose t i kundërshtojnë, në bazë të përfundimeve të këtyre eksperimenteve mendore. Prandaj, ata janë në gjendje të shkojnë përtej të tanishmes, për t i kuptuarit gjërat në lidhje me shkakun dhe pasojën, të gjykojnë mbi mundësitë dhe realitetin, të zhvillojë dhe përdorin rregullat e përgjithshme, parimet dhe teoritë. 7 Zhvillimi i gjuhës- Me gjuhë nënkuptohet çdo sistem potencial i komunikimit si shenja, simbolet, gjestet dhe në këtë kuadër të folurit i cili është një prej elementëve kryesore të komunikimit.shenja gojore, d.m.th. fjala është në fakt shenja më e plotë nga të gjitha shenjat apo mesazhet e tjerëve, ajo nuk ka nevojë për shumë mjete dhe na jep përnjëherë idenë e asaj që duam ta shprehim, një nga pikëpamjet më të shpeshta, më të pranuara është se fëmija mëson të folurit sikurse veprimet tjera në bazë të përseritjeve e veprimeve të cilat shpiejnë te rezultatii caktuar. Fëmija mëson duke imituar të folurit e mjedisit rrethues ku ai lind dhe rritet, fëmija krijon duke marrë hua. 8 Të folurit e fëmijës zhvillohet në mënyrë graduale duke u rritur edhe ai, të folurit e fëmijës është konsideruar se kalon nëpër këto faza: Faza e britmave dhe e belbëzimit (e ashtëquajtura periudhë e babelit) : gjatë viteve të para të jetës fëmija fillon të belbëzojë apo të nxjerrë tinguj të ndryshëm që janë konsideruar ushtrime të tij dhe shenja për realizim të mëvonshëm të 6 Charles G. Morris dhe Albert A. Maisto- Psikologjia shkenca e proceseve mendore dhe e sjelljes njerëzore fq Po aty fq Naser Zabeli: Edukimi inkluziv teori dhe praktikë aktuale.prishtinë, 2003 fq

12 folurit, fëmija në këtë mënyrë arrin të krijojë tinguj kuptimor siç janë: mama, baba etj. Faza e fjalëve-fjali: kjo fazë fillon diku në moshën 1 vjeçare dhe përfundon rreth moshës 3 vjeçare ku fëmijët gjatë kësaj faze krijojnë një numër të konsiderueshme fjalësh. Komunikojnë me prindër, me të afërmit e tyre rreth gjërave që atyre ju nevojiten. Faza e të folurit të lidhur: kjo fazë fillon pas moshës 3 vjeçare ku të folurit e fëmijëve tashmë ka shënuar rritje të dukshme në fjalor, sistemin gramatikor dhe në shqiptimin e tingujve. 12

13 2. FUSHAT E EDUKIMIT SPECIAL Nocioni special nënkupton diçka që është e jashtëzakonshme diçka të veçantë e cila nuk është e rëndomtë e cila dallon nga normat e rëndomta, kur i shtojmë nocionin pedagogji fitojmë sintagmën Pedagogji speciale e cila si disiplinë shkencore mirret me studimin e ligjësive të zhvillimit, edukimit dhe arsimimit të personave me nevoja të veçanta. Emërtimi Pedagogji speciale pëson ndryshime si gjuhësore ashtu edhe përmbajtësore si shkak i faktorëve të ndryshëm p.sh. në vendet anglofone përdoret termi Edukim special (Special Education) që nënkupton arsimimin e personave të cilët në aspektin fizik, mendor, emocional e social dallojnë nga grupet homogjene të nxënësve që janë të përfshirë në sistemin e rregullt të arsimit e për të cilët nevojiten strategji të përshtatshme të mësimdhënies për t iu përshtatur nevojave të veçanta të tyre. Në vendet frankofone përdoren termet edukim special që përfshin aspektet e edukimit shkollor dhe jashtëshkollor të personave me dëmtime të ndryshme dhe termi Pedagogji special e cila nënkupton shkencën mbi edukimin special. Në shumë terminologji ruse përdoret termi Defektologji që nënkupton edukimin e personave me pengesa zhvillimore. Mbi bazën e emërtimit Defektologji janë emëruar edhe disiplinat si: Oligofrenopedagogji (edukimi i personave me prapambetje mendore), triflopedagogji (edukimi i personave me dëmtime në të parë), logopedi (edukimi i personave me dëmtime në të folur), somatopedi (edukimi i personave me dëmtime fizike), sociopati ose etopedi (edukimi i personave me vështirësi në sjellje). 9 Fushat e Edukimit special janë: Prapambetja mendore: është gjendje e intelegjences shumë nën mesataren dhe përcaktohet përmes koeficientit të intelegjencës IQ. Vonesa mendore është përcaktuar si një funksionim intelektual të përgjithshëm, shumë nën mesatare që shoqërohet me kufizime të mëdha të funksionimit të përshtatjes dhe që shfaqet para moshes 21 vjeçare. 9 Mr. sc. Naser Zabeli: Edukimi inkluziv teori dhe praktikë aktuale. Prishtinë, 2003 fq

14 Vonesa mendore përcaktohet me shkallë të ndryshme: shkalla në mes normales dhe jonormales përcaktohet me IQ 70-85, të gjithë personat me IQ nën 70 diagnostifikohen si persona me ngecje në zhvilimin mendor. a) Personat me IQ 50-70, përcaktohen si persona me vonesë mendore të lehtë, këta persona mund të funksionojnë si duhet në shoqëri dhe të mësojnë shprehi të krahasueshme me një nxënës të klasës së gjashtë, por që ju duhet ndihmë e posaçme në kohë stresi të pazakontë. b) Personat me IQ 30-50, përceptohen si persona me vonesë mendore të mesme, këta persona perfitojnë shumë nga nga trajnimet profesionale gjë që iu bënë të mundur të udhëtojnë vetëm. c) Personat me IQ 20-30, përceptohen si persona me vonesë mendore të rëndë, këta persona nuk mësojnë për të folur apo për të praktikuar higjenen personale deri pas moshes 6 vjeçare, mirëpo mund të kryejnë detyra të thjeshta nën mbikëqyrje. d) Personat me IQ më poshtë se 20 ose 25, përceptohen si persona me vonesë mendore të thellë, ku për ta nevojitet kujdes i veçantë dhe i vazhdueshëm, zakonisht këta persona kanë çrregullim neurologjik të diagnostifikuar. Dëmtimet në të parë: përfshihen të gjithë përedukuesit të cilët e kanë të dëmtuar shqisen e të pamurit dhe që nuk janë në gjendje të arsimohen në mënyrë vizuale dhe janë të detyruar të shfrytëzojnë shqisat tjera siç janë të prekurit, të dëgjuarit në procesin e arsimimit. Dëmtimet në të dëgjuar: përfshihen të gjithë përedukuesit të cilët e kanë të dëmtuar shqisen e dëgjimit plotësisht apo pjesërisht mirëpo që të dëgjuarit e tyre është funksional në jetën e përditshme falë aparateve ndihmëse të dëgjimit. Dëmtimet në të folur: përfshihen të gjithë përedukuesit të cilët e kanë të dëmtuar shqisen e të folurit plotësisht ose flasin fare pak ku të folurit e tyre dallohet nga të folurit e njerëzve të tjerë. Dëmtimet fizike: përfshihen të gjithë përedukuesit të cilet kanë dëmtime të muskujve, dëmtime ortopedike dhe sëmundje kronike. 14

15 Vështirësitë emocionale dhe në sjellje: përfshihen të gjithë përedukuesit, të cilët shfaqin shenja të tërheqjes dhe ndryshe quhen tipa introvertë, ndërsa të tjerët mund të kenë sjellje hiperaktive apo ndryshe mund të quhen tipa ekstravertë dhe që krijojnë situata problematike në klasë. 2.1 Edukimi inkluziv Edukimi inkluziv apo edukimi gjithëpërfshirës nënkupton barazi në arsim dhe shkollim, na lë të kuptojë se të gjithë fëmijët kanë të drejta të barabarta duke përfshirë edhe fëmijët me nevoja të veçanta. Fëmija me nevoja të veçanta ka të drejtë për kujdes të veçantë, për arsimim dhe trajnim, për t i ndihmuar që të gëzojë jetë të përshtatshme me dinjitet të plotë dhe të arrijë dinjitetin më të lartë të vetëbesimit dhe mundësi të integrimit social. 10 Konventa mbi të drejtat e fëmijëve mbron të gjitha të drejtat edhe për fëmijët me nevoja të veçanta, të drejtën për arsimim pa dallim race, feje, gjinie, gjuhe a të diversiteteve evenuale që mund t i kenë, dëmtime fizike, prapambetje mendore apo edhe vështirësi emocionale, pra gjithëpërfshirja do të thotë se të gjithë jemi të barabartë pavarësisht ndryshimeve që mund të kemi. Shkolla inkluzive është organizatë e cila zgjidh problemet e nduarnduarta dhe u ofron shanse të barabarta për edukim të gjithëve pa as më të voglin dallim. Në shkollë inkluzive, fëmija me nevoja të veçanta bëhet: Pjesë e barabartë e grupit Përfshihet bashkarisht me të tjerët në procesin e të nxënit Përfshihet në të gjitha aktivitetet e shkollës Bëhet i vetëdijshëm se është person sikurse të tjerë Ndërsa mësimëdhënësi inkluziv: Beson në aftësitë e secilit Beson në mundësitë e secilit për të bërë diçka 10 Mr. sc. Naser Zabeli, edukimi special në Kosovë, Finnish support to the development of education sector in Kosovo, Prishtinë 2003, fq.8 15

16 Është i vetëdijshëm se nxënësi është më i rëndësishëm se sa përmbajtjet kurrikulare Se përmbajtjet mësimore duhet t u përshtaten aftësive psiko-fizike të nxënësve Se nxënësit mësojnë më mirë së bashku se sa ndaras Se socializimi i tyre është i një rëndësie të veçantë etj. 11 Që inkluzioni të gjejë realizim gjithsesi duhet partneritet në mes mësimdhënësve, angazhim i secilit nga ta në punën me fëmijë, është i rëndësishëm komunikim me familjen dhe përfshirja e tyre në aktivitetet që ofron shkolla, hartimi i planeve dhe programeve mësimore nga të gjithë stafi etj. 11 Mr. sc. Naser Zabeli: Edukimi inkluziv teori dhe praktikë aktuale.prishtinë, 2003 fq

17 3. NXËNËSIT ME NEVOJA TË VEÇANTA Nxënësit me nevoja të veçanta janë të gjithë ata nxënës që e kanë zhvillimin e ngadalësuar ose ata që kanë gjendje të atillë shëndetësore dhe për ta është i domosodoshëm të aplikohet arsimi special. Mendimi për personin me nevoja të veçanta i përket personit i cili është diagnostifikuar profesionalisht dhe i cili ka mungesë fizike apo mentale, i cili dukshëm kufizon një apo më shumë aktivitete jetësore, në aktivitetet e rëndësishme të jetës bëjnë pjesë ecja, të pamurit, të dëgjuarit, të folurit, frymëmarrja, kujdesja për vete, kryerja e detyrave manuale, të mësuarit dhe puna. 12 Shpesh herë paragjykohet për personat me nevoja të veçanta dhe falë këtyre paragjykimeve ka ardh deri te keqkuptimi dhe mos pranimi i tyre në shoqëri, herë-herë edhe pa dashje ata nënçmohen, ofendohen në mënyra të ndryshme madje duke nisur nga terminologjia që përdorim për ta si në të folmen e përditshme, ashtu edhe atëherë kur shkruajmë për ta, mirëpo termi që është më së shumti i pranueshëm dhe që më së shumti i afrohet gjendjes së tyre është që t i emërojmë si persona me nevoja të veçanta është konsideruar si term më i butë. 3.1 Llojet e dëmtimeve-autizmi dhe çrregullimet zhvillimore Autizmi është njëra ndër dukuritë specifike psikofizike, shëndetësore e sociale, e cila i godet fëmijët në moshë të hershme. Sipas ekspertëve, shenja të kësaj dukurie shfaqen edhe më herët, të cilat më vështirësi hetohen, por ato manifestohen më dukshëm rreth moshës dy-tri vjeçare. Dukuria është specifike dhe kërkon sa më parë dhe me kohë trajtim multidisiplinar: mjekësor, neuropsikiatrik, psikofizik, edukativ dhe arsimor. Ndër veprimet më të dobishme është zbulimi, identifikimi dhe trajtimi sa më i hershëm dhe adekuat i të prekurve. 13 Sipas hulumtimeve në botë prej fëmijëve, katër ose pesë janë të prekur prej çrregullimit të rëndë zhvillimor të njohur me emrin çrregullim autistik. 12 Vedat Bajrami, edukimi special në Kosovë, Finnish support to the development of education sector in Kosovo, Prishtinë 2003, fq Përkthyes Zenun Rexhepi, fushata e shëndetësisë, Autizmi- informata dhe këshilla, fq

18 Autizmi është çrregullim zhvillimor, i cili përfshinë simtomat siç janë: vështirësi në interaksione reciproke sociale, komunikim joverbal dhe verbal, imagjinatës, numrit të kufizuar të aktiviteteve dhe të interesimit. Autizmi paraqitet para moshës 3-vjeçare dhe zgjatë tërë jetën. Fëmijët me autizëm ose me çrregullime zhvillimore dallohen midis veti për nga aftësia, intelegjenca dhe sjellja, disa prej tyre flasin, të tjerët e kanë repertuarin e kufizuar të komunikimit, i cili përbëhet prej përsëritjes së fazave të caktuara ose bisedave. Niveli intelektual i fëmijëve autistik është i ndryshëm dhe sillet prej dëmtimit të mesëm deri tek ai i rëndë, por me siguri mund të thuhet që shumica janë me dëmtime intelektuale. Plani individual i arsimit për fëmijë me autizëm ose me çrregullime zhvillimore fokusohet në përmirësimin e komunikimit, shkathtësive sociale, intelektuale, kontrollit të sjelljes që i përkasin jetës së përditshme. Fëmijët me autizëm më mirë mësojnë dhe më pak janë të hutuar kur jepen informacione vizuele dhe verbale. Aftësitë e veçanta të fëmijëve autistik shprehen me muzikë, art, matematikë, aftësia e të mbajturit në mend e të dhënave të ndryshme Dëmtimet intelektuale Personat me dëmtime intelektuale janë ata persona që nivelin intelektual e kanë shumë nën nivel mesatar duke i krahasuar me grupmoshat e tyre, e që vështirësitë i paraqesin në socializim apo adaptim social si dhe vështirësi në të mësuar. Personat me dëmtime intelektuale paraqesin vështirësi në komunikim, shkathtësi profesionale për jetë të pavarur, në adaptim social etj. Këta persona kanë problem me lëmenjë të caktuar të të menduarit siç është vëmendja, të vërejturit apo të mbajturit mend, varësisht nga shkalla e dëmtimit që varion nga shkalla më e rëndë, i thellë, i mesëm dhe i lehtë e që IQ 70 apo më pak mund të tregojnë një spekter të gjerë variacionesh individuale në aspektin akademik, social si dhe shkathtësi profesionale. Asnjëherë nuk duhet që t i ngatërrojmë dëmtimet intelektuale me sëmundje për arsye se dëmtimi intelektual nuk është sëmundje sepse këta persona mund të mësojnë, të 14 Vedat Bajrami, edukimi special në Kosovë, Finnish support to the development of education sector in Kosovo, Prishtinë 2003, fq

19 zhvillohen dhe të rriten sepse ata nuk mbesin gjithmonë fëmijë, ndaj këtyre personave duhet që të kemi kujdes ndaj materialit që i ofrohet për të mësuar, ai duhet të jetë konkret, interesant dhe tërheqës, fëmijët duhen të përfshihen në sa më shumë aktivitete, rekreacione etj. Fëmijëve me dëmtime intelektuale iu duhet arsimim, përgatitje për punë, shërbime shëndetësore dhe përveç këtyre këta persona kanë nevojë për shërbime sociale Sindromi Daun Sindromi i Daunit është çrregullim kromozomik, i cili ndërlidhet me dëmtimet intelektuale dhe është shumë lehtë të cakohet, shkaku është deformiteti kromozomik ku gjatë zhvillimit të qelizave krijohen 47 në vend të 46 kromozomeve. Në literaturë gjendet edhe si trisomia e çiftit të 21, shkaku për krijimin e kësaj trisomie është mosndarja kromozomike e cila mund të krijohet gjatë mitosës dhe mejozës së parë dhe të dytë të ndarjes mejotike, si dhe gjatë ndarjes mitotike të zigotit e që vjen shpesh si pasojë e vezës (ovolumit) të vjetër të prindërve, por shumë shpesh shkaktarët janë të panjohur. Në të dy ndarje kromozomike, mosndarja si pasojë ka rezultat të njëjtë, d.m.th. 47 kromozome në kariotip me një kromozom tepër në çift 21, material të ndryshëm tregues, ky kromozom i tepërt ndërron zhillimin e trupit dhe trurit, në shumicën e rasteve sindromi Daun diagnostifikohet në bazë të rezultateve të testit kromozomik, i cili bëhet menjëherë pas lindjes. 15 Personat me sindromin Daun dallohen nga të tjerët nga pamja fizike e tyre kanë qafën e shkurtër dhe kokën e vogël, hundën e vogël, forma e gojës është e vogël, veshë të ulët, sytë e pjerrët, në duar paraqiten vija të thella, ekstremitetet janë të gjera dhe të shkurtëra, thembrat e gjera dhe gishtërinjtë e vegjël, shuplakat të gjera dhe të shkurtëra, kanë trup më të ulët se të tjerët, fuqi e dobët e muskujve. Personat me sindromin e Daunit duhet të iu jepet përkrahje maksimale që ata të kenë mundësi angazhimi dhe shprehje të nevojave dhe njohurive të veta. Fëmijëve duhet mësuar detyrat të sistemit hap pas hapi duke i stimuluar shpesh dhe duke u dhënë informata kthyese. 15 Vedat Bajrami, edukimi special në Kosovë, Finnish support to the development of education sector in Kosovo, Prishtinë 2003, fq

20 3.3 Dëmtimet e të pamurit Dëmtimet e të pamurit janë pasojë e humbjes funksionale të të pamurit e jo çrregullimet e syrit, çrregullimet e syrit janë: miopia, hipermetropia, astigmatizmi, stabizmi, nistagmus, katarakti, glaukomia, problemet e muskujve të cilët mund të shkaktojnë çrregullimin e të pamurit, infeksionet etj. Ekzistojnë shkaqe të shumta të dëmtimeve në të parë, midis tyre janë edhe mungesa e vitaminës A, lëndimet, infeksionet, diabetisi, lëndimet gjatë lindjes, tumorët, miningiti, si dhe çrregullimet trashëgimore. Fëmija i vogël i cili ka dëmtime në të parë ka nevojë për hulumtime të sendeve interesante në rrethinën ku jeton dhe atëherë duhet të motivohet dhe të fillojë intervenimi adekuat. Ndoshta fëmija nuk mund t i imitojë ose të kuptojë shenjat joverbale sepse nuk mund t i shikojë prindërit e vet dhe moshatarët e tij, dëmtimet vizuele mund të paraqesin pengesat në rrugën për pavarësimin e fëmijës. 16 Fëmijëve me dëmtime në të parë e të cilët kanë edhe nevoja të tjera të veçanta duhet t iu ofrohet ndihmë ndërdisiplinore dhe do të duhet më shumë të punohet në vetëkujdesje dhe në shkathtësitë e jetës së përditshme. Një fëmijë është me pengesa pamore në qoftë se dëmtimi pamor interferon në të nxënë dhe në arritjen e tij optimal, domethënë duhen bërë përshtatje në paraqitjen e eksperiencave të të nxënit, në natyrën e materialeve të përdorura ose në mjedisin e të nxënit. Për fëmijët me dëmtime pamore janë përdorur klasifikime të ndryshme, organizata botërore për shëndetin ka adaptuar klasifikimin e dhënë nga Colenbrauder (1977) i nivelit të paaftësisë, ky klasifikim na duket më i përshtatshëm pasi ai përfshinë pamjen e dobët dhe verbërinë që janë zakonisht më të përdorur për qëllime arsimore: 16 Vedat Bajrami, edukimi special në Kosovë, Finnish support to the development of education sector in Kosovo, Prishtinë 2003, fq.16 20

21 Klasifikimi Niveli i pamjes Niveli i paaftësisë Normal Pamje normale Pamje afër normales Mund të kryejë detyrat pa ndihmë të veçantë. Mund të kryejë detyrat afër E moderuar normales me ndihmë të veçantë. Pamje e dobët E ashpër Kryen detyrat vizuale në një nivel të ulët shpejtësie. E thellë Verbëria Afër verbërisë Verbëri Klasifikimi sipas Colenbrauder, Ka vështirësi me detyrat vizuale voluminoze. Të parit është i pavlefshëm, mështetja është pavarësisht në shqisat e tjera. Totalisht pa shikimmbështetja vetëm në shqisat e tjera 3.4 Dëmtimet në të dëgjuar Dëmtimet në të dëgjuar paraqesin armën më të fortë të komunikimt të njeriut, nëse fëmija e ka të dëmtuar shqisën e të dëgjuarit qysh në fëmijërinë e hershme atëherë fëmijës i rrezikohet mundësia për të mësuar gjuhën dhe në këtë mënyrë nuk mund të arrijë potencalin e plotë të të folurit. Fëmijët me dëmtime në të dëgjuar i ndajmë në dy kategori varësisht nga shkalla e dëmtimit: 17 Prof.As.Dr. Ardian Turku, Hyrje në edukimin special, Elbasan

22 Të shurdhër: këta persona e kanë të dëmtuar të dëgjuarit deri në 80dB dhe janë persona që shqisa e të dëgjuarit nuk iu funksionon për nevojat e tyre themelore jetësore, që kanë lindur të shurdhët ose me shurdhërinë e fituar apo që kjo shqisë ju ka dëmtuar apo ndalë së funksionuari gjatë ndonjë sëmundjeje apo aksidenti. Gjysmë të shurdhër: këta persona e kanë të dëmtuar të dëgjuarit prej 25-80dB, ku shqisa e të dëgjuarit iu funksion me mjetin ndihmës ose pa mjetin ndihmës. Klasifikimin të cilin e paraqet organizata amerikane për standard- ISO është: Dëmtimi i lehtë (prej db) Dëmtimi i mesëm (prej db) Dëmtimi i mesëm i rëndë (prej db) Dëmtimi i rëndë ( db) Dëmtimi ekstrem (91 db e më i tepër) Humbja e të dëgjuarit apo shurdhëria nuk ndikojnë në aftësitë intelektuale të njeriut dhe në aftësitë e të mësuarit, prandaj të shurdhërit dhe fëmijët me dëmtime në të dëgjuar marrin një formë të arsimimit të specializuar dhe kjo mund të përfshijë: Trajnimet në të folur, gjuhësore dhe auditive te specialisti Sisteme të përforcimit të zërit Interpretorin e gjuhës së shenjave Vendin e përshtatshëm për ulje në grup ashtu që fëmijët më lehtë të lexojnë gjuhën përmes buzëve. Gjuha e shenjave është gjuhë amëtare për fëmijët me dëmtime dëgjimi, gjuha e shenjave është gjuha e gjesteve vizuele të bazuara në përdorimin e duarve, syve, fytyrës, gojës dhe trupit Vedat Bajrami, edukimi special në Kosovë, Finnish support to the development of education sector in Kosovo, Prishtinë 2003, fq.14,15 22

23 3.5 Dëmtimet në të folur Dëmtimet në të folur përfshihen të gjithë përedukuesit të cilët e kanë të dëmtuar shqisën e të folurit plotësisht ose flasin fare pak ku të folurit e tyre dallohet nga të folurit e njerëzve të tjerë. Procesi i të folurit si formë e organizuar specifike e veprimtarisë së vetëdijshme të njeriut është shumëdimensional, herë ka formë të komunikimit, herë bëhet mjet i mendimit, herë i rregullimit të sjelljes etj. Të folurit përcaktohet si defektiv nëse dallohet nga të folurit e njerëzve të tjerë në atë masë saqë vëmendjen, interferon në komunikim ose është shkak i sjelljes së papërshtatshme të personit që e përdorë (Van Ripper). Nocionin të folur duhet dalluar nga nocioni gjuhë, i dyti është nocion më i gjerë ku nuk kuptohet vetëm gjuha si organ, por në kuadër të tij përfshihet çdo sistem potencial i komunikimit si p.sh. shenjat, simbolet, vizatimet, gjestet etj, ndërsa të folurit është një prej elementeve kryesore të komunikimit. 19 Disa nga shkaqet e dëmtimeve në të folur 20 janë: Lëndimet organike të trurit Dëmtimet e shqises së të dëgjuarit Qiellëza e shqyer (e ndarë) Prapambetja mendore etj. Llojet e dëmtimeve në të folur janë: Të folurit e pazhvilluar (alalia) Çrregullimet e zërit (pengesat disfonike) Çrregullimet e ritmit dhe të tempos në të folur Vështirësitë e artikulimit (dislalia) Negativizmi Belbëzimi 19 Naser Zabeli:Nxënësit me nevoja të veçanta. Prishtinë, 2001 fq Po aty fq

24 3.6 Dëmtimet fizike Dëmtimet fizike u referohen dëmtimeve kongjentale (të lindura) ose të fituara të muskujve, të nervave ose të lëkurës të cilat i prijnë pakësimit të lëvizshmërisë ose vështirësive në kryerjen e aktiviteteve ditore, siç janë: lëvizja, kujdesi personal, veshmbathja, të ushqyerit, pastrimi etj. Dëmtimet fizike mund të kenë edhe shkaqe tjera, siç janë paraliza cerebrale, dëmtimi i trurit, amputimi, fraktura ose djegiet e rënda, të cilat shkaktojnë kontrakturën (shkurtimi abnormal i muskujve ose tetivave), të cilat shpesh rezultojnë devijime të nyjeve. Personat me dëmtime fizike në të shumtën e rasteve kanë nivelin intelektual normal edhe atëherë kur ata mund të kenë problem në komunikim. 21 Dëmtimi i muskujve mund të jetë pasojë e sëmundjeve të ndryshme 22 : Distrofia progresive e muskujve Skleroza Poliomelitisi Spina bifida Në kuadër të dëmtimeve ortopedike hyjnë: Paraliza cerebrale Deformimet e skeletit Sëmundjet kronike janë: Tuberkulozi i mushkërive Ethet reumatike Për këta fëmijë nevojitet trajtim adekuat mjekësor, ndërsa në aspektin pedagogjik veçmas kërkohen pajisje sepeciale, mjete ndihmëse të cilat ua lehtësojnë atyre qëndrimin dhe mënyrat për arritjen e sukseseve të dëshiruara konform potencialit të tyre psikofizik. 21 Vedat Bajrami, edukimi special në Kosovë, Finnish support to the development of education sector in Kosovo, Prishtinë 2003, fq Naser Zabeli:Nxënësit me nevoja të veçanta. Prishtinë, 2001 fq

25 3.7 Dëmtimet e shumëfishta Personat me dëmtime të shumëfishta konsiderohen ata persona që kanë më shumë se dy dëmtime. Këta persona shpesh konsiderohen si persona me dëmtime të rënda dhe janë një ndër ata që iu duhet përkujdesje dhe përkushtim më shumë se të tjerëve dhe të iu mundësohet të marrin pjesë në rrethin e integruar në komunitet, këta më së shumti kanë problem në lëvizje, problem në sjellje si dhe humbje senzorike. Fëmijët me dëmtime të shumëfishta mund të paraqesin karakteristikat të ndryshme, varësisht prej moshës në të cilën gjenden dhe mungesës serioze. Midis këtyre karakteristikave janë: Gjuha e kufizuar ose paaftësia e të folurit Harresa e shkathtësive për shkak të mospërdorjes Problemet serioze në sjellje Problemet me gjeneralizimin e shkathësive prej një situate në tjetrën Nevoja për përkrahje në aktivitetet e përditshme, siç janë kujdesja mbi veten, kryerja e detyrave manual, të mësuarit dhe puna. Krahas dëmtimeve serioze kanë edhe problem serioze shëndetësore: p.sh. sulmet, humbja e shqisës, hidrocefalus, skleroza. Me këta persona duhet të punojë ekipi multidisiplinor e që merr pjesë edhe njëri prej prindërve, specialisti për arsim dhe punëtori shëndetësor. 23 Fëmijëve me dëmtime të shumëfishta iu duhet një kujdesje më e veçantë dhe për ta janë më të rëndësishme intervenimet e hershme në institucionet shkollore duke filluar nga kopshtet, edukatorët, mësimëdhënësit, e mjekët e tyre gjithmonë duhet të jenë në koordinim me njëri-tjetrin në mënyrë që atyre të iu ofrohen kushte sa më të favorshme dhe mundësi shkollimi dhe afirmimi sa më të lehtë. 23 Vedat Bajrami, edukimi special në Kosovë, Finnish support to the development of education sector in Kosovo, Prishtinë 2003, fq.20,21 25

26 3.8 Të zhvilluarit e vonshëm Të zhvilluarit e vonshëm paraqet ngecje të rëndësishme në fushën e zhvillimit të fëmijës e cila manifestohet në moshën e hershme por jo më vonë se në moshën 8 vjeçare. Për fëmijën thuhet se ka zhvillimin e vonshëm kur masat adekuate për vlerësim apo procedurat tjera zbulojnë praninë e vonesës në një nga këto lëmi: Zhvillimi fizik dhe shkathtësitë vetëndihmëse Aftësitë intelektuale Shkathtësitë e të kuptuarit dhe të prodhuarit e gjuhës Zhvillimi social dhe emocional Shkathtësitë perceptuese, ku përfshihen shfrytëzimi i mirë i të pamurit, të prekurit, ekuilibrit dhe ndijimi për lëvizje Zhvillimi i vonshëm në një prej këtyre lëmenjëve mund të paraqesë nevojën për arsim special, si dhe shërbime terapeutike, të cilat mund të stimulojnë zhvillimin, të nxënit dhe arritjen e shkathtësive. Është e nevojshme që ofrimi i shërbimeve të bëhet në forcat ekzistuese të fëmijës në lëmenj në të cilët ekzistojnë nevojat për përkrahje dhe ndihmë. Shërbimet duhet ofruar në rrethanat inkluzive e jo në institucione të ndara, të cilat janë formuar për fëmijët të cilët kanë kategorinë e caktuar të ngecjes në zhvillim. Fokusi kryesor duhet të mbetet në nevojat e fëmijëve dhe në përforcimin e tyre me anë të shërbimeve me të cilat do të kënaqin nevojat në mënyrë zhvillimore Vedat Bajrami, edukimi special në Kosovë, Finnish support to the development of education sector in Kosovo, Prishtinë 2003, fq.17 26

27 4. E DREJTA PËR ARSIM E drejta për arsim mbrohet me ligj në të gjithë botën dhe po ashtu edhe në Kosovë. Ligji mbi arsimin fillor dhe të mesëm mbron të drejtën e tyre për shkollim, përfshirë këtu edhe fëmijët që kanë dëmtime dhe vështirësi në të nxënë. Duke përfshirë të gjithë kategoritë e fëmijëve me dëmtime fizike, në të dëgjuar, në të parë, çrregullime emocionale dhe të sjelljes, si dhe fëmijët me vështirësi të rënda në të nxënë, vështirësi në të komunikuar dhe vështirësi gjuhësore gjithashtu duhet të jenë të përfshirë edhe shkollat e veçanta të caktuara për secilën kategori sepse jo gjithmonë të gjithë mund të arrijnë objektivat e njëjta. Duhet njohur nevojat e secilit në mënyrë që t i përshtatet edhe forma e edukim-arsimimit për këta nxënës, p.sh. nxënësit e shurdhër kanë nevojë të mësojnë gjuhën e shenjave, në mënyrë që të komunikojnë me të tjerët, pastaj nxënësit që e kanë të dëmtuar shqisën e të pamurit kanë nevojë që të mësojnë shkrimin e Brajtit në mënyrë që të lexojnë dhe të shkruajnë me të tjerët. Arsimimi për të drejtat e njeriut nënkupton tërësinë e mësimit që zhvillon njohuri, aftësi dhe vlera për të drejtat e njeriut, i cili përkrah paanshmërinë, tolerancën dhe respektin për të drejtat dhe dinjitetin e të tjerëve (NANCY FLO WERS, Qendra për të Drejtat e Njeriut e Universitetit të Minesotës) 25 Është jashtëzakonisht e rëndësishme për çdo shoqëri që t i kushtojnë kujdes të duhur edukimit për të drejtat e fëmijës. Edukimi përgjithësisht është vegla më e mirë për të pajisur fëmijët me njohuri, shkathtësi e mbi të gjitha me vlera të larta. Këto njohuri, shkathtësi e vlera mundësojnë që gjeneratat e ardhshme e qytetarëve të jenë pjesë aktive në jetën shoqërore dhe të manifestojnë sjellje të qytetarisë demokratike. Edukimi për të drejtat e fëmijëve ndërkaq, mundëson krijimin e një mjedisi të dashur për fëmijët, një mjedis premtues për të ardhmen, në një mjedis të tillë të rriturit janë të vetëdijshëm për nevojën e ndihmës ndaj fëmijëve dhe janë të mobilizuar që të veprojnë në lehtësimin e realizimit të të drejtave të fëmijës. 25 Veton Sylhasi, Edukimi për të Drejtat e Fëmijës, Prishtinë 2008, fq

28 Edukimi përgjithësisht e në këtë kuadër edhe edukimi për të drejtat e fëmijës fillon me lindjen e fëmijës dhe realizohet në vazhdimësi, kjo vazhdimësi në asnjë mënyrë nuk është e njëtrajtshme sepse është e varur shumë nga mosha e fëmijës dhe nga mjedisi në të cilin realizohet. 26 Nxënësit me vështirësi në të nxënë kanë nevojë për objektiva individuale të mësimit, në vend të programit të rregullt. Të gjithë fëmijët mund të zhvillohen shumë në nivelin e tyre edhe kur nuk është e mundur që të arrihen objektvat e klasës së caktuar. Kurrikuli duhet të jetë i modifkuar për t u ballafaquar me nevojat e nxënësit individualisht Të nxënit ndërveprues-mundësi e përfshirjes së të gjithë nxënësve në mësim Nxënësit kanë nevojë t i tregojnë njëri-tjetrit dhe gjithë botës që ata dinë me qëllim që të gjejnë çfarë dinë. Përmes tregimit, ata do të mësojnë, përmes tregimit ata do të na interpretojnë botën ashtu si e shohin- Judith Renyi. Të nxënit ndërveprues nënkupton veprimtarinë e individit (nxënësit) në drejtim të përvetësimit të njohurive, shprehive e shkathtësive dhe të veprimeve e sjelljeve të nduarnduarta. Ai pra, është proces i ndërveprimit të njëhershëm të të gjithë faktorëve pjesëmarrës në të gjatë përpjekjeve për të ardhur te njohuritë etj., nxënësi vepron me burimet e informacionit, librin, arsimarin, shokun/shoqen etj. Nxënia ndërvepruese shpie drejt zhvillimit të të menduarit kritik i cili përfshinë thithjen e ideve gjatë procesit të vazhdueshëm të njohjes, veprimit dhe ndërveprimit të nxënësit- studentit për të reflektuar dhe ndërtuar përvojen personale. Ai është një pikë në procesin e të menduarit me anë të të cilit çdo njeri mendon në mënyrë të natyrshme, ndërvepron me idetë dhe informacionin, ai është një proces aktiv që kërkohet të zhvillohet ose ndodh rastësisht, i cili në mënyrë të qëndrueshme e bënë nxënësin të kontrollojë informacionin dhe kështu ai mund të përballojë një sfidë, të përfshijë, të përshtatë apo të përhap informacion Veton Sylhasi, Edukimi për të Drejtat e Fëmijës, Prishtinë 2008, fq Vedat Bajrami, edukimi special në Kosovë, Finnish support to the development of education sector in Kosovo, Prishtinë 2003, fq Mr. sc. Naser Zabeli: Edukimi inkluziv teori dhe praktikë aktuale, Prishtinë, 2003 fq.64 28

29 Në procesin e të nxënit në klasë, nxënësit bashkëpunojnë me njëri-tjetrin, ata bashkëpunojnë në çifte apo edhe në grupe, qoftë për ndonjë problem që dëshirojnë të ngrisin apo ndonjë hipotezë apo edhe për të ndërtuar mirëkuptime të ndërsjellëta në kuptimin e ideve të tyre. Të nxënit në bashkëpunim luan një rol thelbësor në procesin e të nxënit sepse krijohet një frymë e bashkëpunimit të ndërsjelltë dhe të kuptuarit e njohurive bëhet më shpejt, nxënësit diskutojnë, shpjegojnë dhe u mësojnë shokëve atë që e dinë. Të nxënit ndërveprues shpie deri te formimi i sjelljeve shoqërore dhe u ndihmon nxënësve për të nxënit gjatë gjithë jetës e të gjithë këtë mund ta arrijnë vetëm përmes bashkëpunimit, në këtë mënyrë formohet punë e frytshme në grupe, ndërvarësi pozitive krijohet koordinim në mes tyre si dhe mësimdhënësit ku të gjitha këto nxisit nxënësit për kreativitet dhe shkallë të lartë të motivimit në klasë. Nxitja e të nxënit në bashkëpunim sëndërtohet më tej me aplikim të metodave të nduarnduarta të cilat promovojnë të menduarit kritik si formë e sofistikar e të menduarit. Gjithashtu, duhet pasur kujdes në krijimin e një mjedisi të qëndrueshëm, të logjikshëm dhe të përshtatshëm për të nxënë në pajtushmëri me teknikat përkatëse të cilat janë të nduarnduarta dhe ato janë: Teknika Xhigsou Të lexuarit në dyshe Rrjeti i diskutimit Tryeza e rrumbullakët Partneriteti me prindër Në kuptimin e gjerë të fjalës proces i partneritetit kuptohet si një rrugëtim me nismën, zhvillimin dhe përfundimin e tij, me qëllim që faktorët bashkëpunues të zgjidhin çështjen e edukimit cilësor të fëmijës, nxënies dhe rritjes së funksionit pedagogjik e social të familjes e komunitetit, fokus ky i parteritetit. 29 Mr. sc. Naser Zabeli: Edukimi inkluziv teori dhe praktikë aktuale, Prishtinë, 2003 fq

30 Partneritetin duhet ta kuptojmë si një dimension të punës pedagogjike të shkollës, i cili zhvillohet si proces i pandërprerë dhe i njësuar e përmes të tri etapave që ndërlidhen ngushtë midis vetes: Etapa fillestare Faza e interpretimit të informacionit Përfundimi i procesit të partneritetit 30 Prindërit e fëmijëve me dëmtime luajnë një rol të madh në strukturimin e qëllimeve edukative për fëmijët e tyre sepse askush më mirë se ta nuk dinë dhe nuk e njeh personalitetin e fëmijës së tyre, se cilat situata janë të vështira për ta dhe cilat janë të pëlqyeshme, prindërit njohin fëmijët e tyre ndoshta më mirë se ekspertët e tjerë, e për këtë arsye është shumë e rëndësishme që prindërit të ftohen si partner bashshkëpunimi për edukimin e fëmijëve të tyre. Ndërtimi i parteritetit me prindër fillon qysh nga kontaktet e para, bashkëpunimi me ta e bënë punën më efikase dhe më të suksesshme ekipore, takimet me prindër duhet të përmbajnë një agjendë takimi në mënyrë që të iu mundësohet prindërve njohja e pikave të takimit, ata duhet inkurajuar që të ndërtohet optimizëm drejt edukimit të fëmijës, të iu ofrohet hapësirë për të shprehur të gjitha pikëpamjet e tyre dhe për gjërat që ata kanë nevojë diskutimi dhe gjithashtu duhet që të ketë bisedë të hapur në mënyrë që prindërit të kuptojnë qëllimet e takimit sa më mirë. Planifikim, modifikimi dhe zbatimi i Planit ndividual të Edukimit (PIE) të fëmijës janë arsye tipike të bashkëpunimit. Plani është më i dobishëm nëse ai është i zbatuar edhe jashtë shkollës po ashtu, me fjalë të tjera prindërit duhet të jenë të vetëdijshëm për metodat themelore sesi ata mund të mbështesin zhvillimin e fëmijës së tyre, si dhe të mësuarit-nxënit në shtëpi dhe fqinjësi. Shumica e prindërve dëshirojnë të bëjnë siç është më së miri për fëmijët e tyre, për këtë arsye ata janë të gatshëm të mësojnë nga mësuesi se si të edukojnë fëmijën e tyre është e rëndësishme të adresojmë se prindërit për fëmijë janë kryesisht nëna dhe baballarët dhe jo mësuesit. Prindërit duhet të vendosin për nivelin e kyçjes së tyre. 30 Prof.Dr. Afërdita Deva- Zuna dhe bashkautorët, Partneriteti shkollë-familje-komunitet, Prishtinë 2009,fq.66 30

31 Të mësuarit e fëmijës ndodh kur ai të jetë i përfshirë në detyra kuptimplote dhe sfiduese, kur fëmija rritet normalisht, ai në mënyrë aktive kërkon mundësi të bashkëveprimit me njerëz përreth, nganjëherë ne mund të ndijmë se janë shumë aktivë kur ata provojnë të bëjnë diçka të rrezikshme dhe të pasigurtë. Përkundër kësaj, këto aktivitete të vetinicuara dhe rutina ditore e familjes do të duhet të vlerësohen më shumë sesa janë zakonisht të vlerësuara. Rutina ditore e familjes është një zgjedhje e vështirë për t u fituar në të cilën familja mundohet të balancojë nevojat e ndryshme të antarëve të familjes, rutina ditore e qëndrueshme dhe e parashikueshme është shenjë e mirëqenies së fëmijës, balancimi relative zgjat derisa të shfaqen sfidat e reja. Është e zakonshme që rrjedha e zhvillimit të fëmijës me dëmtime nuk është e qëndrueshme, me fjalë të tjera është e nevojshme përkrahja e rrjetit të besimit që të kthejë në vend balancimin. Gjithëpërfshirja/inkluzioni i vërtetë i familjeve të fëmjëve me dëmtime ndodh në aktivitetet në fqinjësi, ndihma e rastit është e nevojshme në secilën familje me fëmijët me dëmtime nuk janë të përjashtuar në këtë drejtim. Dhe më e rëndësishme, kontaktet normale sociale/shoqërore tipike në fqinjësi të cilat janë thelbësore për fëmijët dhe të gjithë anëtarët e familjes. Ndjenja e përkatësisë dhe e të qenurit anëtar janë të rëndësishme në kualitetin e jetës së të gjithë njerëzve Markku Leskinen, edukimi special në Kosovë, Finnish support to the development of education sector in Kosovo, Prishtinë 2003, fq