UNIVERSITETI I GJAKOVËS FEHMI AGANI. FAKULTETI I EDUKIMIT Programi parashkollor PUNIM DIPLOME

Transcription

1 UNIVERSITETI I GJAKOVËS FEHMI AGANI FAKULTETI I EDUKIMIT Programi parashkollor PUNIM DIPLOME TEMA: Përpilimi i planevee individuale (mësimore), i bazuar në karakteristikat e fëmijëve me pengesa pamore Mentori: Prof. Dr. Sc. Shefqet Mulliqi Kandidatja: Anita Pajaziti Gjakovë, 2018

2 Ky punim diplome u mbrojt me para komisionit vlerësues në përbërje: 1. Kryetar 2. Anëtar 3. Anëtar Komisioni vlerësues e vlerësoi punimin me notën 2

3 ABSTRAKT (Shqip) Nëpërmjet këtij punimi synohet që të identifikohen dhe të paraqiten disa nga metodat, pajisjet dhe aplikimin e tyre gjatë punës në procesin edukativo arsimor me nxënësit me dëmtime pamore, në mënyrë që trajtimi edukativ i tyre të bëhet në përputhje me diagnozat e tyre. Përvoja e ka treguar se nxënësit me dëmtime pamore mund të jenë të suksesshëm në mësimnxënje, të arrijnë rezultate të larta dhe të arrijnë integrimin social, me kusht që atyre tu sigurohen kushte të përshtatshme dhe trajtim adekuat. Rrjedhimisht mund të thuhet,pra se edhe njohja e diagnozave të nxënësve me dëmtime pamore (pa përfshirë nxënësit plotësisht të verbër) do të lehtësonte punën e mësimdhënësit në ofrimin e kushteve adekuate, shfrytëzimin e pajisjeve dhe krijimin e ambientit të përshtatshëm në klasë konform nevojave të tyre. Fjalë kyqe: dëmtime pamore, diagnoza, trajtim, pajisje, integrim social etj. 3

4 ABSTRACT (Anglisht) This paper aims to identify and present some of the procedures, equipment, and their implementationduring work in the educational process with scholarsthat have visual impairment, so that their educational treatment is done in accordance with their diagnosis. Experience has shown that students with visual impairments can be successful in learning, attaining high results, and attaining social integration, so that they are provided with adequate conditions and adequate treatment. As a consequence it can be said that even with the recognition of the diagnoses of scholars with visual impairments (not including completely blind scholars) it would facilitate teacher s work by providing adequate conditions, the usage of the equipment, and proper environment in class to complete their needs. Key Words: visual impairment, diagnosis, treatment, equipment, social integration, etc. 4

5 MIRËNJOHJE Mirënjohje dhe falënderim shkon për të gjithë pedagogët e Universitetit Fehmi Agani që më dhanë njohuri për këto vite studimi që une sot të arrij këtu. Nëpërmjet këtij studimi m u dha mundësia të shoh nga afër realitetin në shkollat tona. Duke parë se puna e mësuesit është një punë sa e vështirë po aq dhe e bukur. Puna me fëmijët është e mundimshme dhe komplekse, por kur e kryen punen me vullnet të lartë të jep rezultatet e dëshiruara. Mirënjohje të veçantë shpreh për mentorin tim Prof. Dr. Sc Shefqet Mulliqi për vëmendjen që më ka kushtuar dhe suportin që ka pasur ndaj meje. Gjithsesi një falënderim është për të gjithë miqtë dhe kolegët e mi, ku pa ta studimet e mia nuk do të kishin kuptimin që kanë. Dhe në fund më kryesorja faleminderit familjes time për kurajon dhe mbështetjen që më kanë ofruar gjatë këtyre viteve të studimeve. Faleminderit! 5

6 PËRMBAJTJA ABSTRAKT (Shqip)... 3 ABSTRACT (Anglisht)... 4 MIRËNJOHJE... 5 HYRJE KUSH ËSHTË FËMIJË ME DËMTIME NË TË PARË? ANATOMIA E APARATIT TË TË PAMURIT TË SYRIT Sëmundjet e syrit Shkurtpamësia (Miopia) Largpamësia (Hipermetropia) Astigmatizmi (Shikim i shpërqendruar) Katarakti Trahoma Glaukoma Daltonizmi (vështirësia për t i dalluar ngjyrat) Strabizmi IMPLEMENTIMI ARSIMOR Tretmani pedagogjik i përsonave me dëmtime në të pamur Identifikimi Shenjat (karakteristikat) që mund të tregojnë se fëmiu që ka probleme në të pamur Veprimet e domosdoshme të arsimtarit KARAKTERISTIKAT E FËMIJËVE ME DËMTIME NË TË PARË PLANI INDIVIDUAL I EDUKIMIT Çka është plani individual i edukimit? PLANI INDIVIDUALI EDUKIMIT PËR FËMIJËT ME DËMTIME NË TË PARË Përbërja e një Plani Individual të Edukimit Të dhënat se si PIE ja të jetë e efektshme AMBIENTI PËR TË NXËNË

7 REKOMANDIME PËRFUNDIMI BIOGRAFIA REFERENCA LITERATURA SHTOJCA

8 Lista e shkurtesave DNP PIE PIA - Dëmtime në të parë - Plani individual edukativ - Plani individual i arsimit 8

9 HYRJE Oftamologjia është dega e mjekësisë që studion sëmundjet e syve (oftalmos-syri). Quhet gjithashtu okulstike nga fjala oculus-syri. Oftamologjia si disiplinë e veçantë është shumë e vjetër, rreth 1500 vjet para erës sonë, figuron testi i parë i sëmundjeve të syve. Këtu rezulton se specialisti i parë i sëmundjeve të syve ka qenë mjek i ri. Hipokrati ( p.e.r.), ka përdor në sëmundjet e syve rreth 200 metoda, medikamentoze të ndryshme. Në inflamacionet akute ai rekomandonte terapi lokale në rajonet fqinje të syrit. Në rajonin temporal aplikonte lëndë irituese. Në inflamacionet kronike të syve aplikonte ilaqe direkte në sy. Ilaqi i preferuar i tij ka qenë qumështi, veçanërisht qumështi i dhisë. Në epoken e Perandorisë Romake në sëmundjet e syve është përdorur gjerësisht collyrium, emri i të cilit ka mbetur në farmakologjinë moderne. Sot collyriumi është gjithmonë solucion, por në atë kohë collyrium ishte trup i ngurtë dhe i butë si sapuni, i përbërë nga shumë lëndë organike dhe inorganike. Pacienti e shkrinte një cop të vogël collyriumi në ujë, në vaj ose në të bardhen e vezës dhe e vinte në syrin e sëmurë. Nga errësira e thellë e injorancës në të cilën që zhytur në mesjetë mjekësia fillon të dal gradualisht që prej shek. XVII, dhe prej këtu fillojnë studime të përpikta të anatomisë së syrit. Shkenca oftamologjike ka shkuar përpara krahas zhvillimit e përfeksionimit teknik të aparaturës optike përkatëse. Sot aparatet më të rëndësishme që përdoren në klinikë janë: oftamoloskopi direkt elektrik i përfeksionuar dhe biomikroskopi. Këto bëjnë të mundur observimin direkt në kushte klinike dhe në zmadhimin dhjetëra herë të vet sëmundjes dhe dekoruesit të saj. Fëmijët me dëmtime në të parë pse të verbër, në të shumten e rasteve ose në të gjitha rastet në familjet e tyre nuk përfitojnë shprehi të bollshme për njohjen e ambientit apo për shumë fusha jetësore janë të përgatitur për shkollim krahasuar me femijët e tyre, ku nga familja kërkohet diqka e jashtëzakonshme për ta si në aspektin e metodave të edukimit dhe arsimit të këtyre femijëve në familje, gjithashtu kërkohet njohja e veçorive specifike të zhvillimit të tyre etj. Shumë femijë me dëmtime në të parë ose të varfër kanë mungesë në shumë aspekte si në njohjen e mënyrës së preceptimit taktil, orjentimi i tyre është i dobët, mungesa e paraftyrimeve dhe orientimin që e rrethon. Kurrikuli i shkollave special gjegjësisht i klasave të tilla është i vështirë të përpilohet e sidomos 9

10 nëse flasim për planin individual të edukimit ku në këtë drejtim kanë punuar shumë e shumë autorë të vendeve të ndryshme të botës dhe rezultatet e tyre do të shtjellohen në këtë punim, veçanërisht aplikimi i PIE së tek nxënësit me dëmtime në të parë në shkolla speciale në klasa të integruara etj. 10

11 1. KUSH ËSHTË FËMIJË ME DËMTIME NË TË PARË? Në shumë familje ankohen se fëmijët e tyre nuk kanë mundur deri në moshën parashkollore t i identifikojnë mangësitë e tyre. Kjo ndodh për shkak të moskujdesit të tyre ndaj fëmijëve. Gjithashtu probleme të tilla shfaqen edhe në shkollat tona ku shumë mësimdhënës nuk mund t i identifikojnë nxënësit e tyre se ata kanë mangësi sa i përket shikimit. Nëse flasim për fëmijet me dëmtime në të parë duhet të dimë se këta fëmijë janë të njejtë si fëmijët e tjerë që nuk kanë dëmtime në zhvillim. Fëmijët me dëmtime në të parë dallohen nga fëmija normal në shumë aspekte. Këta fëmijë kanë problem në jetën e tyre përsonale, si nëushqim, veshmbathje, dallohen në shikimin e televizionit ( i afrohen për së tepërmi), kanë problem gjatë ecjes nëpë r shkallë, nuk mund t i dallojnë gjërat e vogla, nuk mund t i dallojnë ngjyrat, kanë dëshirë të lozin në hapsirë, kanë shumë herë dhembje koke, prindërit e tyre kanë dëshirë t i kenë afër dhe ti prekin, kanë dëshirë t i prekin të gjitha gjërat që i shohin etj. Në shkollë këta fëmijë kanë vështirësi në shkrim, lexim, dallimin e shkronjave në drasë të zezë, vështirësi në vrapim me shokë, në lojra të ndryshme nuk marrin pjesë, ankohen në diqka që i pengon, shumë herë krijojnë monotoni tek mësimdhënësi etj. Fëmijët që janë të verbër kanë specifikat e tyre në lëmin e shkollimit. Këto specifika dallohen në të shkruar dhe lexuar. Fëmijët e verbër gjatë të lexuarit përdorin alfabetin e Braillit, ku ky alfabet bazohet në 6 pika të ngritura ku me ndryshimin e tyre krijohet shkronja. Fëmijët me dëmtime të mesme kanë specifika të tjera si p.sh. përdorin llupa zmadhuese apo syze për shikim, këta nuk përdorin alfabetin e Brailit. 11

12 2. ANATOMIA E APARATIT TË TË PAMURIT TË SYRIT Syri është organ i të pamurit, i vendosur në orbiten e syrit, është organ çift. Syri është i përbërënga këto pjesë: organet ndihmëse të syrit dhe pjesët optike. Pjesët ndihmëse të syrit janë: 1) kapakët, 2) konjuktivat, 3) gjendrat e lotëve, 4) vetullat, 5) qepallat, 6) muskujt e syve. Pjesët optike të syrit janë: 1) kornea, 2) bebëza, 3) dhomëza e përparme e syrit, 4) dhomëza e pasme e syrit, 5) thjerrëza e syrit, 6) trupi qelqor, 7) trupthi cilore, 8) sklerotika, 9) koroida, 10) retina, 11) njolla e verdhë, 12) nervi i syrit, 13) njolla e verdhë, 14) muskuli, 15) kapakët e qëpallave. Pjesët optike luajnë funksionin kryesor në vënien në funksion të aparatit të të pamurit. Pjesa e përparme e syrit është e tejdukshme quhetkornea, e cila si kupolle e mbyllë kokërdhokun. Nën të gjendet dhomëza e përparme dhe dhomëza e prapme e kornesë të cilat janë të mbushura me lëngun e syrit. Në mes është bebëza e syrit (popila) e cila në errësirë zgjerohet apo hapet maksimalisht, kurse në dritë zvogëlohet. Pastaj është thjerrëza e cila ka formën e diskut e vendosur në trupin qelqor, thjerrëza nëpërmjet fijëve lidhet me trupin qelqor. Trupi qelqor e mbush pjesën e përparme të zgavrës së kokërdhokut, ndërsa kokërdhokun nga pjesa e jashtme e lidhë sklerotika, kurse funksion të rëndësishëm luajnë edhe muskujt e syrit të cilët janë gjashtë muskuj në pozicione të ndryshme. 1 Pjesë me rëndësi në aparatin e të pamurit e përbën irisi që është pjesë e koroides, e pigmentuar me pigmente të ndryshme nga të cilët varet ngjyra e syve. Retina është stukturë e ndërlikuar dhe e rëndësishme që përbën pjesën e syrit ku formohen ngjyrat dhe janë të vendosura qelizat apo fotoreceptorët të ndjeshëm gjatë ditës dhe ngjyrave ku ndryshe e quajmë dhe njolla e verbër. Pastaj është nervi optik (nervi i syrit), i cili është i lidhur me kornene apo pjesën e trurit të madh. 1 Docent Andrea Aroni, Oftamologjia, Tiranë, 1971, faqe

13 . Fig.1 Anatomia e syrit 2.1 Sëmundjet e syrit 1. Shkurtëpamësia (Miopia) 2. Largëpamësia (Hipermetropia) 3. Astigmatizmi (Shikimi i shpërqendruar) 4. Katarakti 5. Trahoma 6. Glaukoma 7. Vështirësia për ti dalluar ngjyrat 8. Strabizmi (shtrembimi) Shkurtpamësia (Miopia) Shkurtpamësia është e metë e shpeshtë e syrit që shkaktohet kur boshti i syrit është më i gjatë sesa tek syri normal. Në këtë rast shohim qartas vetëm objektet që janë afër, kurse ato që janë me larg nuk i shohim qartë meqë rrezet e dritës priten përpara retinës (e jo në të). 13

14 Te Miopia të pamurit është i mjegulluar. Rekomandohen syze të cilat eliminojnë vështirësitë, veçmas në aktivitete lojrash të ndryshme. Pra, njërëzit e tillë duhet që të bartin syze me thjerrëza shpërndarëse konkave. 2 Fig.2 Shkurtpamësia (Miopia) Largpamësia (Hipermetropia) Është e kundërta e shkurtpamësisë, shfaqet kur boshti i syrit është i shkurtër, prandaj rrezet e dritës pritej përtej retines, kurse në lidhje me këtë edhe fytyra e objektit formohet përtej retines. Largpamësia krijon vështirësi në të pamurit nga afër. Nuk paraqiten mjegullime sikurse te miopet, por të pamurit nga afër i lodhë sytë. Shkakton 2 Prof. Mr. Sc Naser Zabeli, Nxënësit me nevoja të veçanta, Prishtine, 2001, faqe

15 shpërqendrim dhe përcillet me dhimbje koke. Për njërëzit e tillë rekomandohet të bartin thjerrëza përmbledhëse konvekse (për të parë nga afër). 3 Fig.3 Largpamësia (Hipermetropia) Astigmatizmi (Shikim i shpërqendruar) Astigmatizmi shfaqet kur kemi gungëzim të pabarabartë të thjerrëzës së syrit. Në këto raste objektet duken të paqarta. Kjo e metë eleminohet me bartjen e thjerrëzave speciale. Nxënësit e tillë për t i parë objektet, rrotullojnë (lëvizin) kokën në forma të ndryshme. Këtë e bëjnë për të gjetur këndin (pozicionin) më të përshtatshëm për shikim, d.m.th. ata shikojnë në një drejtim tjetër dhe në këtë mënyrë fiksojnë objektin e caktuar. 4 3 Prof. Mr. Sc Naser Zabeli, Nxënësit me nevoja të veçanta, Prishtinë, 2001, faqe Prof. Mr. Sc Naser Zabeli, Nxënësit me nevoja të veçanta, Prishtinë, 2001, faqe

16 Fig.4 Asigmatizmi (Shikim i shpërqendruar) Katarakti Katarakti shfaqet kur thjerrëza bëhet e bardhë dhe e patejdukshme, në këto raste thjerrëza e humb kthejlltësinë e vet. Në të shumten e rasteve kjo sëmundje shfaqet për shkak të moshës apo ndonjë sëmundje tjetër dhe rrallëherë trashegohet. Kjo sëmundje shkakton humbjen e pjesërishme apo të terësishme të të pamurit. Kjo sëmundje largohet me anë të operacionit dhe pastaj me përdorimin e syzave përkatëse do t i përmirsohet të pamurit. 5 5 Prof. Dr. Sc Shefqet Mulliqi, Ligjerata. 16

17 Fig.5 Katarakti Trahoma Është një infektim kronik, i cili keqësohet ngadalë. E shkakton virusi që sulmon mukozën e të pamurit (kapakët e syve). Trahoma transmetohet nga personi në person nga sekrecionet okulare dhe të rrugëve të frymëmarrjes. Ajo ka kaluar shpesh nga fëmija tek fëmija dhe nga fëmija te nëna brenda familjes. Infeksioni zakonisht ndodh për herë të parë në fëmijëri por njërëzit nuk verbohen deri sa ata të rriten. Kjo shkakton fërkim në kornea. Ky infeksion është më i shpeshtë aty ku njërëzit jetojnë në kushte të varfëra, me shumicë. 6 Fig.6 Trahoma 6 David Werner, Fshatarët e vegjël me paaftësi, Hendikos, Prishtinë, faqe

18 2.1.6 Glaukoma Kjo sëmundje është e rrezikshme dhe është rezultat i shtypjes së tepërt në sy. Ajo fillon zakonisht pas moshës 40 vjeçare dhe është shkaktar i rëndomte i vërbimit. Për ta ndalur vërbimin është e rëndësishme të njihen shenjat e Glaukomës dhe të kërkohet ndihma mjekësore e shpejtë. Ekzistojnë dy forma të Glaukomës: 1) Glaukoma akute dhe 2) Glaukoma kronike. Glaukoma akute- fillon papritmas me kokëdhembje ose dhembje të rënda në sy. Syri skuqet, pamja mjegullohet. Kokrra e syrit duket e fortë kur preket mund të ketë vjellje. Papila e syrit të sëmurë është më e madhe se ajo e syrit të shëndoshë. Nëse nuk trajtohet shpejtë, glaukoma shkakton verbim mbrenda disa ditëve. Shpeshherë nevojitet operimi. Glaukoma kronike- shtypja në sy rritet ngadalë. Zakonisht nuk ka dhembje. Shikimi humb ngadalë duke filluar prej anash dhe personi shpeshherë nuk e vëren humbjen. Ai ka dhembje të syrit në prekje, ndjen presion në sy, rreth dritës i shfaqen shenja të ylberit dhe bebza e syrit reagon ngadalë në dritë. Testi i pamjes mund të ndihmojë në zbulimin e sëmundjes. 7 Si mund ta parandalojme dëmtimin e nervit të syrit nga glaukoma? Diagnostifikimi sa më i hershëm është çelësi i suksesit në parandalimin e dëmtimit të nervit nga glaukoma. Pas diagnostifikimit, pacienti duhet të ndjekë me përpikmëri të gjitha këshillat e mjekut me qëllim parandalimin e përparimit më tej të sëmundjes. 7 Revista Argumenti, nr.6, Qershor 2005, faqe

19 Metodat e sotme të kurimit të glaukomës? Mjekim medikamentoz. Ndërhyrje me lazer (llojet e ndërhyrjeve me lazer variojnë në përputhje me llojin e glaukomes). Trajtim kirurgjikal (kanaloplastika, sklerektomia e thellë, trabekulektomia etj). Fig.7 Glaukoma Daltonizmi (vështirësia për t i dalluar ngjyrat) Një numër i nxënësve mund të ketë vështirësi për dallimin total të ngjyrave (e shohin boten bardh e zi), por përqindja e atyre me këto çrregullime konsiderohet të jetë shumë e vogel. Më të shpeshta janë rastet e vështirësisë për t i dalluar ngjyrat, nga ana e arsimtarit mund të konstatohen thjeshtë, p.sh. ekspozimi i objekteve me ngjyra me theksim të veçantë të së kuqes dhe të gjelbërtes. 8 Njerëzit lindin daltonikë, sepse konet nuk fillojnë të funksionojnë derisa fëmija është rreth 4 muajsh. Një në 20 meshkuj vuajnë nga daltonizmi, por vetëm një në disa qindra femra është daltonike. Daltonizmi është i trashëguar, domethënë, nje defekt gjenetik. Por jo çdo problem me ngjyrat është i trashëguar. 9 8 Prof. Mr. Sc. Naser Zabeli, Nxënësit me nevoja të veçanta, Prishtinë, 2001, faqe

20 Daltonizmi mund të jetë prej tre llojeve të ndryshme: Deuteranopia: Është mungesa e fotoreceptorëve të retinës së ngjyrës së gjelbër. Protanopia: Është mungesa totale e fotoreceptorëve të retinës së ngjyrës së kuqe. Tritanopia: Është një gjendje shumë e rrallë në të cilën mungojnë fotoreceptorët e retinës së ngjyrës së kaltër. 10 Fig.8 Daltonizmi Fig.8 Daltonizmi

21 2.1.8 Strabizmi Shprehja të shikuarit vëngër (Strabismus, gr.: στραβός strabos i fiksuar vëngër ) është përdorur për të dhënë dukurinë e mangësisë së koordinimit motorik dhe sensorial të të dy syve, pra një devijim i syve. Në këtë rast sytë nuk janë në një drejtim gjatë fiksimit të një objekti me momente të caktuara ose në mënyrë të vazhdueshme. Kjo dukuri e pozicionimit jo normal e të dy syve është e ndryshme në individ të ndryshëm. Këto devijime janë të matshme me metoda të ndryshme dhe japin si rezultat një ose disa kënde të devijimit të syrit. Strabizmi nuk është thjeshtë një problem estetik, përkundrazi një sëmundje serioze me probleme të mëdha të shikimit. Nëse nuk diagnostikohet dhe ndërhyet në kohë për trajtimin e tij mund të lërë pasoja të mëdha në shikim për gjithë jetën, siç është ambliopia apo syri dembel te fëmijet. Diagnostikimi dhe trajtimi adekuat i tij i përket fushave të specializuara të syve si strabologjia dhe neurooftalmologjia dhe kooperimit të specialistëve të veçantë të këtyre fushave si strabologsëmundje. Shpesh ortotiste e neurooftalmologe. Afërsisht 5% e popullsisë janë të prekur nga kjo është menduar se është sëmundje e trasheguar por jo në çdo rast është ky shkaku i shfaqjes së tij. 11 Fig.9 Strabizmi

22 3. IMPLEMENTIMI ARSIMOR 3.1 Tretmani pedagogjik i përsonave me dëmtime në të pamur Pedagogjia Speciale e përsonave të verbër dhe me dëmtime në të pamur është një disiplinë shkencore e përfaqësuar nga Pedagogjia e Përgjithshme. Specifikat e veçanta të Pedagogjisë Speciale bazohen në metodat, mjetet, principet, qëllimet e organizimit, edukimit dhe arsimimit të të verbërve dhe fëmijëve me dëmtime në të pamur Identifikimi Disa nxënës me dëmtime në të pamur mund të vërehen nga arsimtari, mirëpo një pjesë e tyre mund të kenë probleme të atilla të cilat nuk mund të vërehen nga jashtë. Informacionet mbi vështirësitë e të pamurit së pari mund të merren nga prindi. Nëse fëmiu ka qenë te mjeku më parë, atëherë rekomandohet edhe konsultimi me të për të siguruar raporte nga ai dhe për të pasur informacion të plotë rreth gjëndjes së syrit përkatësisht për vështirësitë e përgjithshme në të pamur. Përveç informacioneve përkatëse (nga prindi, mje ku), arsimtari duhet dhe mund të identifikojë vet nxënësit që kanë vështirësi në të pamur Cardic Aleksander, Pedagogija Slepih Lica, Beograd 1992, faqe

23 3.1.2 Disa nga shenjat që mund të vërehen nga arsimtari 1. Nxënësit e tillë mund të ankohen për dhembje koke, 2. Kanë vështirësi të arrin te objektet e ndryshme në klasë, 3. Hezitojnë të përfshihen në aktivitete fizike, në lojë p.sh. në kapjen e topit etj, 4. Kur u jepen detyra vizuale, mund të përkulin koken së tepërmi, ta largojnë koken apo të kërkojnë pozicione jo normale për shikim Shenjat (karakteristikat) që mund të tregojnë se fëmiu që ka probleme në të pamur 1. Sytë ose kapakët e syve i ka të skuqur, me qelb ose i lotojnë pa ndërprerë, 2. Sytë i duken të trubullt, të rrudhur, të mjegulluar ose kanë plagë apo probleme të tjera të dukshme, 3. Deri në moshen tre mujore fëmiu nuk provon t i kapë gjërat që gjenden para tij, derisa gjërat të lëshojnë zëra ose prekin atë, 4. Fëmiu i shikon gjërat me bisht të syrit ose e lakon koken për t i shikuar gjërat, 5. Fëmiu tregon interesim të vogel për objektet me ngjyra ose fotografite dhe librat, ose i afron ato më shumë afër fytyrës, 6. Në shkollë fëmiu nuk mund t i lexojë shkronjat në dërrasë të zezë ose shkronjat e vogla në libër ose lodhet dhe ka kokëdhembje kur lexon, 7. Kanë probleme në të pamur pas perendimit të diellit (verbëria e natës), 8. Fëmiu është më i ngadalshëm se sa fëmijët e tjerë për fillimin e përdorimit të duarve, për fillimin e levizjeve përreth ose fillimin e ecjes dhe shpesh ndeshet me gjërat dhe duket i ngathët, 9. Njëra ose dy bebëzat (qendra e zezë e syrit) duket e përhimte ose e bardhë Prof. Mr. Sc Naser Zabeli, Nxënësit me nevoja të veçanta, Prishtinë 2001, faqe

24 3.1.4 Veprimet e domosdoshme të arsimtarit Kushtet e ndriçimit Arsimtari duhet të sigurohet se ekzistojnë kushte të mjaftueshme ndriçimi në klasë për t ua bërë më të lehtë përvetësimin e përmbajtjeve të caktuara mësimore dhe marrja pjesë në të gjitha aktivitetet e klasës. Shpërndarja e dritës, intesiteti i saj janë kushte të domosdoshme në punë të suksesshme me ata nxënës. Pozicionimi Pozicionimi i këtyre nxënësve në klasë është shumë i rëndësishëm. Ata duhet të jenë afër mjeteve të cilat duhet të vëzhgohen (dërrasës së zezë, instrumenteve të tjera). Nëse ndonjë nxënës karakterizohet me çrregullimin asigmatik atëherë nuk preferohet pozicionimi i tyre ballor drejt objekteve dhe materialeve të tjera mësimore. Mjetet ndihmëse për të parë Arsimtari duhet të dijë se kush, kur dhe pse duhet mbajtur syzet apo thjerrëzat optike Nxënësit me shkurtpamësi Mund t i heqë syzet dhe të lexojë pa to, por do të ndjehet i humbur gjatë ndonjë loje në anën tjetër, ai me largpamësi mund t i heqë syzat gjatë lojës, por nuk do të mund të lexoj pa to. Nëse syzet janë të pamjaftueshme atëherë arsimtari mund të rekomandojë thjerrëza optike. Dyshemeja në klasë Nuk duhet të jetë e lëmuar, në mënyrë që të mos reflektoj drita. Ndriçimi në klasë Duhet të jetë në përputhje me shkallën e demtimit të të pamurit, bankat në të cilat ulen këta nxënës duhet të jenë speciale, ku pjesa në të cilen vendoset libri për t u lexuar duhet të jetë e lëvizshme, ngritja dhe ulja sipas shkallës së demtimit. Ndaj këtyre nxënësve duhet përdorur mjetet bashkëkohore didaktke metodike, siç janë: llupat zmadhuese për shkronjat në monitor, fletore me ngjyra për të shkruar sipas dioptrisë dhe përpilohen planprograme individuale sipas aftësive të fëmijëve. Gjatë punës në klasë arsimtari me këta fëmijë duhet: 1. Të mos i angazhojë domosdo me detyra me të cilat kërkojnë angazhim maksimal të syve, 2. T u jap kohë më shumë për përfundimin e detyrave të caktuara, 14 David Werner, Fshatarët e vegjël me paaftësi, Hendikos, Prishtinë, faqe

25 3. T u jap tekste të përshtatshme për lexim (madhësia e shkronjave konform aftësisë së të pamurit të tyre) etj. Për nxënësit që janë plotësisht të verbër Nëse përfshihen në klasa të rregullta, duhet siguruar aparate speciale (pajisje për shkrimin e brail, harta taktile (prekëse), tekstet në shkrimin brail ose në tekniken akustike etj), si dhe arsimtarin ndihmës i cili do të angazhohej sipas nevojes David Werner, Fshatarët e vegjël me paaftësi, Hendikos, Prishtinë, faqe

26 4. KARAKTERISTIKAT E FËMIJËVE ME DËMTIME NË TË PARË Për të mundur ne të aplikojmë mjete, material apo metoda në PIE në apo në punë me fëmijët me dëmtime në të parë duhet t i njohim karakteristikat themelore të këtyre fëmijëve, që drejt t i orientojmë veprimet tona, ashtu që jeta e tyre të ketë kuptim, të mos jenë të diskriminuar, të mos kenë ndjenjë të keqardhjes apo mëshirës, por këta fëmijë të jenë të njejtë. Parësore për ne është që të dihet cilat janë pasojat që fëmija është me dëmtime në të parë, pastaj të dijmë se sa ndikon kjo mangësi në zhvillimin e fëmiut, si nga ana fizike ashtu edhe ajo psiqike, a ka fëmiu problem me të nxënë, në mësim, sjelljet në aspektin emocional, në aspektin social, përshtatja në punë apo aktivitete tjera jetësore, ku caktohet nga shkolla, prinderit, rrethi ku jeton etj. Nëse flasim për karakteristikat apo mangësitë e fëmijëve me dëmtime në të parë duhet të dijmë se këta fëmijë janë të njejtë si fëmijët e tjerë. Kjo d.m.th. se edhe këta fëmijë zhvillohen sipas parimeve normale, ashtu që disa përjashtime, kushtëzime që na paraqiten te këta fëmijë, me vet faktin që kanë ngecje në integrimin e aktiviteteve të përgjithshme, i dallojmë nga fëmijët e tjerë që nuk kanë ngecje apo dëmtime në të parë apo dëmtime vizuale. Fëmijëve të tillë u duhet doemos që t u mundësohet aplikimi i formave stimuluese për një mësim sa më efikas, si në fushën edukative ashtu edhe në fushat tjera jetësore ku fëmiu i tillë merr pjesë. Në shkolla fëmijët me dëmtime në të parë dallohen lehtë nga fëmijët e tjerë, te këta fëmijë njëra nga karakteristikat dalluese është lodhja e shpejtë gjatë leximit, kurse karakteristikat tjera janë: Kanë kujdes në ecje, Me vështirësi e përceptojnë vendin, Kanë vështirësi në dallimin e formave të gjesendeve, Librin, fotografitë etj, i afrojnë shumë afër syve, Kanë vështirësi apo fare nuk mund t i dallojnë ngjyrat 26

27 Përveç karakteristikave që përmendem se cilat janë pasojat e dëmtimeve në të parë, duhet t i përmendim edhe karakteristikat që kushtëzohen në rrethin ku jeton fëmiu. Dëmtimet vizuale manifestohen në përsonalitetin e fëmiut në tre mënyra: 1. Fëmiu që ka kufizime në dëmtime vizuale, në të parë dhe aktivitete tjera. Lloji dhe serioziteti i dëmtimit në të parë tek fëmiu e cakton edhe natyren e kufizimit, 2. Gjendja e syrit mund të jetë e ndryshueshme dhe mund të shkaktoj çdoherë vështirësi apo dhembje dhe në këtë mënyrë do të rrit gjëndjen e pasigurisë në dëmtimin e metutjeshëm të syrit. 3. Ekzistojnë forma të ndryshme të çrregullimeve të lehta (Strabizmi-gemtllek), që shprehet me reaksione negative tek rrethi ndaj fëmiut me DNP. Se si reagon fëmiu në këta tre faktorë varet nga përsonaliteti i tij, përvojës, kyqja e tij në familje, shkollë, shokë, rreth etj. Tek fëmijët me DNP duhet të jemi sa më të afërt, që të mundësojmë një tretman pedagogjik me arsim dhe edukim. Te këta fëmijë duhet të kenë kujdes të veçantë familjet, të kenë ndjenjat prindërore ndaj fëmijëve të tyre, sepse fëmijët mund t i bëjë nervoz, duke pyetur së tepërmi. 27

28 5. PLANI INDIVIDUAL I EDUKIMIT 5.1 Çka është plani individual i edukimit? Plani individual i edukimit (PIE), është një planë i shkruar për programin arsimor individual tek nxënësit, ku përgaditet sipas nevojave individuale të edukimit të nxënësit me paaftësi brenda një programi shkollor. PIE filloj të përdoret në vitet e 60 duke parë arsyen e madhe për më shumë nxënës si në shkolla speciale, në klasë të bashkangjitura etj. Kur këta nxënës nuk tregonin suksese të duhura në shkollë. PIE bëri një dokument që përfshinë informacionet si në vijim: Të dhëna të nxënësve Informacione të lëshuara për nxënësit siç janë: mjekimi, pajisjet specifike etj. Anëtarët e ekipit Përparësitë në leximin e pikëqellimit Çelësin e strategjisë së mësimit Paraqitjen e procedurave Përgjegjësitë e anëtarëve të grupit etj. Këto pikëpamje janë elemente të rëndësishme në PIE, ku numri i tyre ndryshon varësisht nga nevojat individuale të nxënësve. 28

29 6. PLANI INDIVIDUALI EDUKIMIT PËR FËMIJËT ME DËMTIME NË TË PARË Përpos me nevoja të veçanta, PIE mund të aplikohet edhe për fëmijët me DNP. Këto vështirësi së pari mund t i hetoj familja, sepse fillimi i jetës deri në moshën parashkollore kalon në familje. Mirëpo, pas kësaj moshe mund të hetojnë mësuesit që kanë për detyrë dhe obligim që t i vlerësojnë drejt këto probleme duke bashkëpunuar ngushtë me prindërit, ekspertët profesional etj. Kur të identifikohen shkaqet e vështirësisë së dëmtimit të syrit, lidhur me pengesat që janë shfaqur fëmijës gjatë gjithë jetës së tij, atëherë mësuesi në bashkëpunim me prindin do të përpiloj së bashku një PIE, i cili duhet të begatohet me mendimet dhe sugjerimet profesionale të specialistëve lidhur me sigurimin ndihmës shtesë, e cila duhet dhënë këtyre fëmijëve, tejkalimin e vështirësive dhe pengesave që i paraqiten gjatë kohës shkollore. PIE në mesin e të mirave të tjera duhet të ndihmoj në arritjen e këtyre të mirave. Tek fëmijët me DNP duhet ta shtoj guximin në raporte me fuqitëe tyre duke nxitur vetbesimin për t u ndier i motivuar në shkollë dhe aktivitet të përditshme. PIE duhet t u ofrojë nxënësve pozitë të barabartë në arsim duke i ndryshuar disa çështje në pajtim me zhvillimin dhe përparimin e nxënësve. Sipas Bonnie: Përmes nxitjes pozitive të motivoj nderimin, besueshmërinë e nxënësit ndaj vetvetes, të gjejë ndonjë fushë në të cilën çdo fëmijë dallohet ose për të cilen së paku ka talent. PIE duhet t u ndihmoj nxënësve në kapërcimin e problemeve të veçanta sa i përket nxënies, të zhvilloj ndjenjën e socializmit dhe ndërveprimit pozitiv mes shokëve në klasë, shkollë dhe jashtë saj. Duhet pranuar se të kuptuarit e hershëm te disa veçorive paraprake që i ka nxënësi, me të cilat fillon mësimi për herë të parë janë shumë të nevojshme të ketë dijeni mësuesi sepse përmes tyre së bashku me prindin do ta kenë më lehtë që ta përpilojnë PIE në. Kjo arrihet përmes informacionit vlerësues të cilin e plotëson prindi ose kujdestari i fëmiut që ia dërgon mësuesit para se t ia filloj fëmiu mësimit. 29

30 6.1 Përbërja e një Plani Individual të Edukimit Është me rëndësi të ceket se të dhënat që jepen në PIE, mësuesi nuk ka të drejtë t ia jep askujt pa dëshirën dhe pa lejen e prindit apo kujdestarit të fëmijës. PIE përshkruan elementet e edukimit special dhe të shërbimeve tjera përkatëse që plotësojnë nevoja edukative e mësimore të nxënësve me nevoja të veçanta. PIE hartohet nga ekipi që e përbëjnë: nxënësi, prindi, mësuesi, kurse përsonat që marrin pjesë kanë rëndësi të veçantë dhe ata janë nga shërbimet përkatëse, si p.sh. pedagogu special, psikiatri, mjeku, puntori social, eksperti i edukimit special, tiflologu etj. Kjo formë e punës ekipore i jep rast prindit dhe mësuesit të punojnë bashkarisht si pjesmarrës të barabartë. PIE përfshinë informata themelore që tregojnë të dhënat identifikuese për nxënësin: 1. Emri, Mbiemri: 2. Data, Vendi i lindjes: 3. Adresa, Vendbanimi, Nr. i tel.: 4. Emri i prindit, gjendja e tyre sociale: Situata momentale ku sigurohen: 1. Duhet të kemi informata të sakta të cilat prezantojnë të dhënat e fundit lidhur me vlerësimet, vëzhgimet formale dhe ato joformale të fëmiut. 2. Niveli momental i aftësise fizike dhe emocionale që cakton shkallën e cilësisë edukativo arsimore që duhet dhënë fëmiut. 3. Plani parashkruan se çka fëmiu mund të bëjë duke përfshirë forcen dhe mundësinë e tij, si dhe stilin e të mësuarit. 4. Të dhënat e veçanta se çka fëmiu nuk është në gjendje të bëjë si dhe faktorin ku duhet ndihmuar dhe përkrahur. 30

31 6.2 Të dhënat se si PIE ja të jetë e efektshme Secili nga anëtarët e PIE së, prindi, mësuesi, fëmiu, administrator apo ndonjë anëtar tjetër i ekipit mund të kërkojë një takim në çdo kohë, me qëllim që të bëhet plotësimi, korigjimi apo edhe të shkruhet PIE i ri për këto arsye: Fëmiu ka plotësuar qëllimet e tanishme. Fëmiu ka vështirësi në arritjen e qëllimeve të tanishme etj. Sjellja e fëmiut është duke u bërë gjithnjë e më problematike. Vlerësimi dhe rishikimi i PIE së. Anëtarët e ekipit në mbledhjen vlerësuese të PIE së, dokumentet e shkruara më parë i kontrollojnë, vlerësojnë si dhe bëjnë dizajnimin e detyrave të reja për pjesëmarrësit. Sipas kërkesave kurrikulare PIE duhet të rishikohet dhe të vlerësohet së paku dy herë në vit. Një pjesë e procesit të PIE së është vlerësim vijues rreth mbledhjes së të dhënave të cilat do të përdoren për të përcaktuar përparimin edukativ të fëmiut dhe të gjitha të dhënat e prezantuara duhet të jenë të kuptueshme për të gjithë. Vlerësimi apo mbledhja e të dhënave duhet të përfshijë: Modelin e punës së zhvilluar Vrojtimet që janë bërë dhe që hasen gjatë punës Kriteret e përdorura Normat, testet e referuara Gjatë vitit mësuesi apo secili anëtar i ekipit të shërbimit vlerëson përparimin e fëmiut si dhe përcakton se plani a ka qenë dhe a është në të ardhmen i efektshëm. Sipas Zabelit Përparimi dhe rezultatet duhet të shkëmbehen së bashku me prindër, nëse nuk vërehet përparimi, atëherë duhet kuptuar se diçka nuk është në rregull me qellimet. 16 Dokumenti i shkruar me masat vlerësuese duhet dhënë prindit apo kujdestarit të nxënësit. 16 Grup autoresh: Edukimi Special në Kosovë, Prishtinë, 2003, faqe

32 7. AMBIENTI PËR TË NXËNË Zbulimet nga oftamologjistët, edukatoret dhe psikologët jo vetëm që kanë informuar praktiken arsimore por ata gjithashtu kanë ndikuar në dizajnin dhe zhvillimin e ambienteve të nxënies për nxënësit në dëmtime në të pamur. Derisa i afrohemi fundit të këtij shekulli, më shumë nxënës me të pamur të dobët po përfshihen në shkollat e rregullta. Po zhvillohet një debat mbi atë deri në ç masë duhet të përshtaten ndërtesat arsimore për të plotësuar nevojat e nxënësve me dëmtim në të pamur. Nxënësit kanë nevojë të jenë të pavarur për të vepruar nganjëherë edhe në kushtet të cilat nuk janë të përshtatura në mënyrë të veçantë, por në të njejtën kohë ata nuk duhet të jenë të penguar nga një ambient i papërshtatshëm i nxënies. Ata kanë të drejtë për adaptime të cilat do të sigurojnë se ata mund të kenë qasje në planprogram në mënyre sa më efikase që të jetë e mundur. Ekzistojnë pesë qëndrime kryesore të cilat merren parasysh në organizimin dhe adaptimin e ndërtesave për nxënësit dhe studentet me dëmtime në të pamur: Dizajni i përgjithshëm i ndërtesës, Hapësira punuese që kërkohet për nxënësit dhe studentët e veçantë, Adaptimet specifike për lëndë të veçanta, Sigurimi i objekteve për prodhim dhe deponim të materialeve dhe pajisjeve, Adaptimi i dritës. Sa i përket dizajnit të përgjithshëm, nxënësit apo studentët me dëmtim në të pamur mund të kuptojnë dizajnin e brendshëm të përgjithshëm më lehtë nëse ai është i aranzhuar në mënyrë logjike. P.sh. shkollat fillore mund të aranzhohen me një renditje të natyrshme të klasave sipas moshës së nxënësve. Në shkollat e mesme, hapësirat për mësimdhënie të specializuar janë më lehtë të gjinden dhe të jenë të qasshme nëse ato organizohen në grupe lëndësh (p.sh. shkencat, gjuhët, artet etj). Poashtu, për nxënësit me dëmtime në të pamur mund të jetë e dobishme nëse ata kanë qasje në një hartë të madhe apo një plan të shtypur dhe të prekshëm në hyrje të shkollës, kështu që informatat lidhur me dizajnin e ndërtesës mund të mësohen nga një pikë fillestare para se të hyhet në ndërtesë. Sisteme të tilla mund të ndihmojnë nxënësve me dëmtime në tëpamur për të 32

33 formuluar një hartë mentale të ndërtesës e cila mund të pasohet nga një trajnim nga stafi për mobilet në ndërtesë. Pa marrë parasysh nëse nxënësit me të pamur të dobësuar janë në shkollën e rregullt apo speciale, duhet kushtuar vëmendje hapësirës së tyre kryesore për punë. Organizimet shpesh janë më të lehta, për nxënësit e shkollës fillore, sepse ata më shumë janë të prirur që ta kalojnë pjesën më të madhe të kohës në një klasë të vetme. Për nxënësit e shkollës së mesme, duhet kushtuar vëmendje aranzhimit të klasës sipas lëndëve nëse nxënësit me të pamur të dobësuar duhet që të kenë qasje në një planprogram më të gjërë apo të balancuar. Për të vlerësuar kërkesat për dritë për nxënësit me të pamur të dobësuar, ekzistojnë dy kushte kryesore: 1. Niveli i përgjithshëm i dritës ambientale në klasë, koridore dhe salla, 2. Drita për punë e nevojshme për individet për të maksimalizuar shfrytëzimin e tyre të t pamurit të dobët gjatë studimit. Edhe ngjyra artificiale dhe ajo natyrale duhet të kontrollohet për të siguruar që niveli i dritës të arrijë në pjesën e duhur të dhomës së mësimit. Disa nxënës të cilët kanë të pamur të dobësuar kanë nevojë për ndriçim të reduktuar, kurse të tjerët do të preferojnë nivel të lartë të dritës për kontrast maksimal. Fuqizimi i fëmijëve për të vlerësuar ambientin e tyre dhe për të realizuar ndryshime realiste të cilat do t i plotësojnë nevojat e tyre me sukses është një detyre e rëndësishme për mësimdhënësit. Mësimdhënësi dhe të tjerët që kanë shoqëruar fëmijët me dëmtime në të pamur në udhëtime ditore në vende të panjohura do të jenë të vetëdijshëm për vështirësitë të cilat i ndeshin fëmijët në një ambient terësisht të panjohur. Megjithatë, fëmijët dhe të rinjtë me dëmtime në të pamur janë të adaptueshëm, ata mund të mësojnëqë të gjinden në ambiente të panjohura fizike. Çelësi për sukses është shpesh ambient shoqëror dhe nëse ekziston një qasje mirëpritëse dhe pozitive ndaj nxënësve të cilët kanë dëmtime në të pamur, atëherë ekziston një propabilitet i lartë që vështirësitë në ambient mund të tejkalohen. Gjatë viteve të 40 ta dhe të 50 ta, edukatoret në përgjithësi besojnë se inteligjenca e fëmijëve me dëmtime në të pamur nuk prekej rëndë nga kushtet e tyre, përveç për aftësinë e tyre për të shfrytëzuar koncepte të caktuara vizuele, p.sh.(ngjyrat dhe hapësiren tri-deminzionale). Në atë kohë mendohej se inteligjenca shpaloset në një orar të përcaktuar gjenetikisht dhe preket vetëm nga traumat më të rënda ambientale. Samjuel Hejs (1941) modifikoi Stanford-Binet-in për 33

34 fëmijët me dëmtime në të pamur. Hulumtimi i tij zbuloi rezultate mesatare të përgjithshme të inteligjencës. Sot, ekziston një pikëpamje tjetër për inteligjencën. Ne e pranojmë se ajo që ne e masim si inteligjence tek fëmijët e moshës shkollore në masë të madhe është e ndikuar nga përvoja të grumbulluara gjatë viteve të hershme të zhvillimit. 17 Atëherë, mungesa e të pamurit është edhe një dëmtim primar dhe një kusht që mund të pengojë zhvillimin kognitiv, sepse ajo kufizon integritetin e përvojave dhe të kuptuarit e atyre përvojave të cilat shqisa e të pamurit i sjell natyrshëm tek fëmijët që mund të shohin. Këto kufizime janë veçanërisht prezente nëse fëmijët nuk pranojnë intervenime të hershme gjatë viteve parashkollore Prof. Dr. Kristofor Luis, Visual Impairment. London, 1997, fq Educating Exceptional Children, Kilrsamual A. Kirk, James J. Gallagher, Nichholas J. Anastasioe

35 REKOMANDIME Për të punuar me fëmijët me probleme në të pamur duhet pasur shumë durim për të qenë gjithmonë i afërt me këta nxënës. Duhet të kemi kujdes që të përdorim mjete dhe metoda që ju përshtaten në aspektin mësimor sipas karakteristikve të tyre. Duhet të ketë bashkëpunim të mirë me prindërit e këtyre nxënësve dhe t i pranojnë sugjerimet e njëri tjetrit, pasi që këta fëmijë kanë nevoj për një trajtim të veçantë. Rekomandimet për institucionet shkollore Shkolla është institucioni i vetëm që punon drejtpërdrejt me këtë kategori. Prandaj, administratorët e shkollave duhet të trajnohen për regjistrim të të dhënave për shfrytëzim të brendshëm, dhe ato do t iu shpërndahen niveleve të tjera. Të ketë më tepër aktivitete për këtë kategori, në mënyrë që të aktivizojnë këta fëmijë në shfaqje shkollore e gjëra të tjera, p.sh., në ditën e shkollës, festa e Pavarësisë dhe festat e tjera apo programe të ndryshme. Gjithashtu, shkolla duhet të: krijojë një klimë dhe atmosferë në shkollë, në mënyrë që edhe kjo kategori të ndjehet e barabartë dhe e integruar në shoqëri; sigurojë kushtet e nevojshme për këta nxënës, si teknologji ndihmëse për këta nxënës, dhe pajisje të tjera që do t i vinin në ndihmë kësaj kategorie; bashkëpunojë me prindërit e këtyre nxënësve dhe institucioneve lokale, në mënyrë që të shërbejë si urë lidhëse dhe të funksionojë sa më mirë ky trekëndësh i bashkëpunimit. 35

36 Rekomandimet për mësimdhënësit Mësimdhënësit janë faktori themelor në realizimin e procesit mësimor, prandaj ata duhet të jenë shembulli më i mirë si për nxënësit e tjerë dhe shoqërinë në përgjithësi, duke treguar se si duhet të ndihmohet dhe integrohet kjo kategori. Mësimdhënësi gjatë punës me këta fëmijë duhet pasur kujdes të mos i angazhojë me detyra të vështira, t u jap kohë më shumë për zgjedhjen e detyrave të caktuara, t u ofroj tekste të përshtatshme për lexim, varësisht prej dioptrisë së tyre. Mësimdhënësi duhet çdo herë të jap instruksione të qarta dhe precize, të përdor diapazon të qartë të materialeve mësimore, të verbalizon atë çfarë janë duke shkruar në klasë, t iu siguroj fletë pune me shkronja në madhësi përkatëse për ata nxënës, t iu ndihmoj çdoherë t i motivoj për punë që në të ardhmen të jenë të aftë për jetë dhe nevojat tjera jetësore. 36

37 PËRFUNDIMI Në bazë të studimeve shkencore mbi sëmundjet e syve si dhe mbi implementimin edukativ tek nxënësit me dëmtime në të parë, mund të përfundohet se njohja e diagnozave ka rëndësi të madhe gjatë punës edukativo arsimore me këta nxënës. Kjo njohje i bën të mundur mësimdhënësit krijimin e kushteve dhe ambientit të përshtatshëm në klasë, si dhe zbatimin e metodave të përshtatshme dhe përdorimin e mjeteve të nevojshme teknike. Kjo gjë mundëson jo vetëm shfrytëzimin optimal të potencialit të nxënësve dhe sigurimin e parakushteve për sukses më të mirë në shkollë, por gjithashtu edhe ruajtjen e pjesës së mbetur të të pamurit të këtyre nxënësve. Aplikimi i Planeve Individuale tek nxënësit me DNP, kërkon një punë më të madhe nga i gjithëgrupi kualifikues si nga: prindërit, mësimdhënësit, pedagogu special, tiflologu, psikologu, defektologu etj. Njëkohësisht mund të themi se është punë humanitare, obligim i punëtorëve adekuat të kësaj lëmie në bashkëpunim me të tjerët ku duhet të kemi kujdes të veçantë që këta fëmijë të mos jenë të diskriminuar, të ndihen të kënaqur, gjithashtu kujdes të veçantë duhet kushtuar procedurës gjatë zhvillimit në kohën mësimore. Me këtë punim diplome, jam munduar të prezantoj me dëshiren time punën dhe proceduren se si duhet ta përpilojnë dhe aplikojnë mësimdhënësit planet individuale tek nxënësit me DNP dhe se si formohet grupi, udhëheqja e punës, rezultatet e punës qoftë pozitive apo negative se si duhet marrë masa ndaj këtyre rezultateve, nëse na shfaqen në punën tonë, te nxënësit me DNP. 37

38 BIOGRAFIA Jam Anita Pajaziti, e lindur me në Pejë. Shkollen fillore e kam përfunduar në Sh. F, Ramiz Sadiku në Pejë. Shkollën e Mesme e kam përfunduar në Shkollen e Mesme të Mjeksisë në Pejë, ku jam e çertifikuar dhe e liçencuar me titullin Asistente e Stomatologjisë. Pas përfundimit të shkollës së mesme e shpreha dëshiren që të regjistrohem në Fakultetin e Edukimit Fehmi Agani në Gjakovë, në programin parashkollor si studente e rregullt në vitin akademik 2014/2015. Kam përfunduar me afat ligjeratat dhe provimet. Nuk mendoj të ndalem me kaq, duke shpresuar në rrugëtime dhe sfida të tjera për të cilat do të punoj dhe do të studioj pa u ndalur që ti tejkaloj me sukses. 38

39 REFERENCA Axelsoon, Granier dhe Adams, Bailey, I. L. Hali. A (1990). Visual Impairment: An overview. New York: American Foundation for the Bild. Barraga, N. (1964). Increased visual behavior in low vision children. New York: American Foundation for the Bild. Barraga, N. C. (1983). Visual Handicaps and learning (p.23). Austin, TX: PRO-ED. Colenbrander, A. (1977). Dimensions of visual performance. Transactions of America Academy of Ophthalmology and Otolaryngology, 83, Corn, A. L, Koening, A. J. (1996). Foundations of low vision: Clinical and functional perspectives (p.4), New York: American Foundation for the Blind Deinstitutionalisation and community living o. Dobësimi vizual është i definuar sipas ICD-10:H54. Dreyer, V. (1974). Visual acuity. Ophthalmalogica, 169, Earnock, Faye, E. E. (1976). Clinical low vision. Boston: Litle, Brown. Friend, Hamilton K. W. (1950). Counseling the handicapped in the rehabilitation process. New York: Ronald Publishing. Hatfield, E. F. ( 1975). Why are they blind? The Sight Saving Review, 45, Jose,R.T.(1992). Understanding low vision:(p. 200). NewYork:American Foundation for the Blind. Konventa e Kombeve të Bashkuara mbi të drejtat e fëmijëve (UN). Kirchner, C. ( 1999)). Trends Affecting the Prevalence of Visual Impairment and Demand For Services Journal of Visual Ipmpairment Blindness, Jan 99, Vol. 93 Issye 1, p53. Sigelman, C. K, Vengroff, L. P, Spanhel, C. L. (1984). Disability and the concept of life functions. In R. P. Marinelii-A. E. Deil Orto (Eds.), The psychology and social impact of physical Disability (2nVd.) (p.3-13). New York: Springer. Stefanoviq, B. Mitroviq. M. (1990). Oftalmologia, Beograd: Zavod za ocbenike i nastavna sredsva. Webster A, Roe J. (1998). Children with visual impairments London: Routledge. 39

40 LITERATURA 1. Docent Andrea Aroni: Oftamologjia, Tiranë, Revista Argumenti, Qershor, Dr. David Werner: Fshatarët e vegjël me paaftësi, Hendikos, Prishtinë, Prof. Mr. Sc. Naser Zabeli: Nxënësit me nevoja të veçanta:, Prishtinë, Aleksander Cordic: Pedagogija stepih lica, Beograd, Grup autorësh: Edukimi special në Kosovë, Prishtinë, Arkiva e shkollës speciale për të verbër në Pejë. 8. Prof. Dr. Kristofor Luis, Visual Impairment. London, 1997, 9. Educating Exceptional Children, Kilrsamual A. Kirk, James J. Gallagher, Nichholas J. Anastasioe Milica Miskovic: Metodika slabovidih lica, Beograd, Christopher Louis: Visual impairment, London, Muca, Zheneta: Politikat arsimore për të verbërit, Fakulteti i shkencave sociale, Tiranë, Hajmers, Vilhelm: Edukimi i fëmijës së verbër, Prishtinë, Insituti i studimeve pedagogjike Standardet e përmbajtjes së arsimit parashkollor, Tiranë, Erleta Mato & Pranvera Kamani: Në kërkim të njohjes, Tiranë, Miller, Bonnie: Si të krijohet kontakti i suksesshëm me nxënësit, Prishtinë,

41 SHTOJCA 41

42 Shkrim Brail Llupa zmadhuese 42

43 43

44 44

45 45

46 46

47 47

48 48

49 49

50 50

51 51

52 52

53 53

54 54

55 55

56 56

57 57