Garn á götum úti. Handverk í götulist. Berglind Inga Gu!mundsdóttir. Lokaverkefni til BA grá!u í "jó!fræ!i. Félagsvísindasvi!

Transcription

1 Garn á götum úti Handverk í götulist Berglind Inga Gu!mundsdóttir Lokaverkefni til BA grá!u í "jó!fræ!i Félagsvísindasvi!

2 Garn á götum úti Handverk í götulist Berglind Inga Gu!mundsdóttir Lokaverkefni til BA grá!u í "jó!fræ!i Lei!beinandi: Bryndís Björgvinsdóttir Félags- og mannvísindadeild Félagsvísindasvi! Háskóla Íslands Febrúar 2012

3 Ritger! "essi er lokaverkefni til BA grá!u í "jó!fræ!i og er óheimilt a! afrita ritger!ina á nokkurn hátt nema me! leyfi rétthafa. Berglind Inga Gu!mundsdóttir 2012 Reykjavík, Ísland 2012

4 Útdráttur Garngraff er tiltölulega n!tt af nálinni og "ví vakna óhjákvæmilega upp!msar áhugaver#ar spurningar um fyrirbæri# "egar "a# ber á góma spurningar sem snerta áhrif "ess á borgarumhverfi# auk kynjafræ#ilegra og félagslegra "átta. Garngraff er a# sumu leyti náskylt hinu betur "ekkta graffi sem framkvæmt er me# málningu og spreyi (e. graffiti) og má segja a# hvoru tveggja eigi uppruna sinn í tjáningar"örf einstaklingsins. Hins vegar er einnig margt ólíkt me# "essu tvennu. Hér ver#ur garngraff á Íslandi teki# til sko#unar. Hluti heimildanna sem vísa# er til eru vi#töl vi# sjö einstaklinga sem tengjast umfjöllunarefninu á einn e#a annan hátt. Einnig var fræ#ilegur bakgrunnur r!mis kanna#ur en skynjun og afsta#a einstaklinga til r!mis eru mikilvægir "ættir "egar fjalla# er um hverskonar graffiti. Ni#urstö#urnar voru í grófum dráttum "ær a# "rátt fyrir svipu# einkenni á yfirbor#inu er garngraff og spreygraff "a# ólíkt a# erfitt er a# segja "essi fyrirbæri náskyld. Mismunurinn á milli "essara tveggja forma varpar hins vegar áhugaver#u ljósi á hvort fyrirbæri# fyrir sig og gefur tækifæri til umfjöllunar um graff út frá mörgum ólíkum sjónarhornum. 3

5 Efnisyfirlit Útdráttur... 3 Inngangur... 5 Rannsóknin... 7 Vi#mælendur... 7 R!mi... 9 Graffiti Or#færi Hva# er graffiti? Hverjir stunda graffiti? A# temja graffiti Garngraff Handverk og aktívismi Garngraff erlendis Garngraff á Íslandi Arfleif#in Íslenskt garngraff Ni"urstö"ur Heimildaskrá Vi#töl Rita#ar heimildir A#rar heimildir Myndaskrá

6 Inngangur Sí#asta sumar tóku vegfarendur í mi#borginni ef til vill eftir "ví a# tré, ljósastaurar og a#rir hversdagslegir hlutir í borgarlandslaginu höf#u veri# skreyttir me# garni. Einhverjir höf#u teki# a# sér a# prjóna, hekla og jafnvel sauma mynstur og skilja eftir á götum úti. Fæst af "essum verkum komust í fréttir en lif#u "eim mun betur á samfélagsvefjum og bloggum á internetinu "ar sem fólk velti gjarnan fyrir sér hva# "etta væri og hverjir væru a# verki. Enginn l!sti "ó gjörningunum á hendur sér en ákve#inn hópur áhugafólks um textíl og götulist sá strax a# "arna var svokalla# garngraff á fer#inni. A#rir sáu n!stárlegar prjóna#ar e#a hekla#ar skreytingar á borgarumhverfinu. Sjálf var ég ekki há í loftinu "egar ég komst fyrst í kynni vi# prjónaskap. Bá#ar ömmur mínar prjónu#u og mamma mín hefur prjóna# sí#an ég man ég eftir mér. Ég minnist "ess "egar fjölskylda mín bjó í M!vatnssveit undir lok 9. áratugarins og saumaklúbburinn hennar mömmu kom í heimsókn. Bor#i# svigna#i undan bakkelsi og gla#vær hlátur og spjall barst um heimili#. Handavinnan var aldrei langt undan og konurnar og prjónu#u e#a saumu#u út langt fram eftir kvöldi. $á átti ég alltaf garnafganga í tilraunaprjón og vinabönd sem voru afskaplega vinsæl í "á daga. Ömmur mínar sáu mér sí#an fyrir ómældu magni ullarleista og vettlinga auk "ess sem mig skorti aldrei lopapeysur og húfur. $a# mætti "ví segja a# ég hafi alist upp umvafin garni og prjóni. Eftir a# ég var# eldri veitti interneti# mér æ meiri innblástur í prjóni og "ar kynnti ég mér prjónamenningu ví#a um heim. Í kjölfari# leita#i ég út á fjölbreyttari garnlendur erlent garn úr kasmír, alpaka og silki rata#i inn á heimili# og prjónaskapurinn fær#ist úr hef#bundnum lopaflíkum yfir í flóknari flíkur, útprjón og gataprjón. Sí#an sá ég eitthva# sem ég haf#i aldrei sé# á#ur: Einhver haf#i prjóna# röndóttan hólk og sauma# hann á rei#hjól. Ég vissi strax a# "etta væri eitthva# sem ég vildi prófa. Ég haf#i veri# a# prjóna kraga en fór alltaf út af sporinu í munstrinu og ákva# "ví a# hann yr#i mitt fyrsta garngraff. Ég enda#i á a# sauma stykki# á ljósastaur á lei# minni til vinnu og daginn eftir höf#u vinnufélagarnir or# á a# "a# væri eitthva# prjóna# utan um staurinn. Gjörningurinn vakti sí#an athygli annarra sem áttu "ar lei# hjá. Ég vissi "á a# "etta var eitthva# sem ég vildi gera meira af og um lei# fór ég a# velta fyrir mér garngraffi og um hva# "a# snerist. 5

7 Mörgum "ykir prjónaskapur líklegast vera ansi heimilisleg i#n en garngraffarar færa hann úr sta# af sínum sta# sem er heimili# og sleppa lausum í umhverfi#. Nafnleysi# gerir "eim kleift a# skreyta umhverfi# án "ess a# gjörningurinn sé bendla#ur vi# "á persónulega. $annig fá "eir tækifæri á a# heyra sko#anir fólks á uppátækinu án "ess a# "essar sömu sko#anir séu lita#ar af vitneskju um a# vi#komandi graffari sé höfundurinn. Allt í einu hefur eitthva# í hversdagslega umhverfinu breyst prjóna# e#a hekla# var utan um ljósastaur en enginn veit hver var a# verki. Tilhugsunin um a# ég gæti skreytt umhverfi mitt me# dásamlegu og litríku garni, og leyft mér "annig a# taka pláss í almannar!minu me# litlum tilkostna#i, fannst mér heillandi, spennandi og ögrandi í senn. Upp úr huglei#ingum mínum um garnagraff og r!mi spratt hugmynd sem átti eftir a# vekja athygli: Ég ákva# a# hekla tvö brjóst sí#sumars ári# 2011 og festa "au á ljósastaur fyrir utan Krabbameinsfélagi# í tilefni átaks "eirra gegn brjóstakrabbameini. Vi#brög#in vi# brjóstunum létu ekki á sér standa og styrktu "au mig enn frekar í "eirri trú a# garngraff væri fyrirbæri sem ég vildi sko#a frekar. Ég fór "ví a# rannsaka garngraff, hva# einkennir "a# og hva#a augum garngraffarar líta verk sín. Í fyrsta kafla "essarar ritger#ar um garngraff á Íslandi fjalla ég um framkvæmd rannsóknarinnar og öflun gagna. $ar kynni ég einnig vi#mælendur mína til sögunnar, sem allir eiga "a# sameiginlegt a# tengjast graffi á einn e#a annan hátt. $eir voru sjö talsins. Í ö#rum kafla er hugtaki# r!mi teki# til sko#unar og komi# er inn á hugtökin rá"ager"ir (e. strategies) og undanbrög" (e. tactics) sem runnin eru undan rifjum franska gu#fræ#ingsins og heimspekingsins Michel de Certeau. Í "ri#ja kaflanum kem ég inn á hef#bundi# graffiti sem framkvæmt er me# spreyi og hefst hann á stuttri kynningu um "a# or#færi sem sn!r a# graffiti og sí#ar ver#ur nota# í ritger#inni. Ég tel vera nau#synlegt a# segja lítillega frá graffiti svo hægt sé a# bera "a# saman vi# garngraff og velta upp hli#stæ#um og mismun fyrirbæranna. Fjór#i kaflinn fjallar um garngraff. $ar ver#ur fari# yfir tengsl handverks og aktívisma, fyrirbæri# garngraff, sagt frá upphafi "ess og nokkrum "ekktum i#kendum. Í fimmta kafla er fjalla# um garngraff á Íslandi og hefst hann á stuttri umfjöllun um upphaf prjóns hér á landi. A# "ví loknu ver#ur fjalla# um reynslu vi#mælenda af garngraffi. A# sí#ustu ver#a helstu ni#urstö#ur reifa#ar og leitast vi# a# svara rannsóknarspurningunni. 6

8 Rannsóknin Gagnaöflun fyrir ritger#ina fólst annars vegar í "ví a# taka vi#töl og hins vegar a# sko#a "a# efni sem nú "egar hefur veri# rita# og tengdist svi#i ritger#arinnar. Vi#tölin voru tekin á tímabilinu 26. október til 27. desember Vi#mælendur voru sjö talsins í sex vi#tölum og voru valdir me# "a# í huga a# "eir hef#u persónulega reynslu af efninu sem fjalla# er um. Fjórir "eirra hafa reynslu af garngraffi, tveir af graffi me# málningu og spreyi og einn vi#mælendanna vinnur á "ví svi#i Reykjavíkurborgar sem annast skrásetningu og hreinsun graffs. Aldur vi#mælenda var frá rúmlega tvítugu til sextugs og búseta "eirra allra var á höfu#borgarsvæ#inu fyrir utan einn sem bjó í London. Rannsakandi "ekkti einn vi#mælandann persónulega en a#rir voru honum me# öllu ókunnugir. Rétt er a# taka "a# fram hér a# "ar sem garngraff er n!tt fyrirbæri á Íslandi eru ekki!kja margir sem hafa stunda# "a# a# rá#i. Vegna áhuga míns á efninu vissi ég af nokkrum og einnig fékk ég ábendingar um fleiri frá ö#rum. Lagt var upp me# sama spurningalista fyrir "au vi#töl sem tekin voru vi# graffara burtsé# frá "ví hva#a mi#il "eir nota. Spurningalistinn var eingöngu nota#ur sem vi#mi# og var raunin yfirleitt sú a# vi#mælandinn leiddi vi#tali# áfram og svara#i spurningunum sem lagt var upp me# án "ess a# "urfa a# heyra "ær. Spurningalistinn var "ó, e#li málsins samkvæmt, ekki hinn sami "egar rætt var vi# starfsmann borgarinnar. Vi!mælendur Vi# val á vi#mælendum haf#i ég "a# í huga a# "eir hef#u persónulega reynslu af umfjöllunarefninu og gætu "annig lagt mismunandi frásagnir og uppl!singar til rannsóknarinnar. Ilmi Dögg Gísladóttur hitti ég í lok október en hún er verkefnastjóri í Norræna húsinu. Ilmur hefur nota# garngraff til kynningar á vi#bur#um í Norræna húsinu auk "ess sem hún garngraffar einstaka sinnum sér til ánægju og skemmtunar. Ilmur skipulag#i vi#bur#inn Lykkjur: Norræn prjónalist sem haldinn var í Norræna húsinu ári# Me#al "átttakenda á Lykkjum voru sænsku stúlkurnar í listahópnum Masquerade sem er "ekktur fyrir garngraff sitt. Á#ur en "ær yfirgáfu landi# gröffu#u "ær me# garni ví#a um borgina og s!ndu myndir af "ví á vefsí#u sinni. 1 1 Masquerade,

9 Eddu Lilju Gu"mundsdóttur hitti ég í byrjun nóvember en vi# mæltum okkur mót heima hjá mér. Edda Lilja er textílkennari og prjón- og heklhönnu#ur me# meiru. Edda Lilja hefur tekist á vi# krefjandi verkefni í hönnun og um tveggja ára skei# hanna#i hún eitt verk í viku hverri. Ári# 2009 ur#u húfur fyrir valinu en ári# eftir helga#i hún sig ger# skartgripa. Verkin ur#u a# gjörningi einhvers konar "ar sem áhugasamir gátu fylgst me# vikulegum afrakstrinum á heimasí#u hennar. Edda Lilja hefur garngraffa# "ví henni finnst gaman a# fegra hluti sem eru kannski ljótir [ ]. 2 Hún er eini vi#mælandinn sem ég "ekkti persónulega á#ur en til vi#talanna kom en lei#ir okkar lágu saman á sí#asta ári í gegnum prjónaheiminn. Lauren O Farrell er rithöfundur, prjónahönnu#ur og textílgötulistama#ur. Hún b!r í London "ar sem hún stofna#i prjónahópinn Knit the City sem vinnur a# útbrei#slu prjóns me# garngraffi, ókeypis prjónakennslu og ö#rum skapandi lei#um. O Farrell hefur skrifa# bækur um garngraff sem innihalda me#al annars uppskriftir af verkum sem hægt er a# n!ta í graffi. $a# var á heimasí#u O Farrell sem ég sá fyrst garngraff en hún hefur veitt mér mikinn innblástur í prjóni, graffi og ljósmyndun ég vissi "ví frá upphafi a# ég vildi ræ#a vi# O Farrell um garngraff. Ég taldi einnig mikilvægt a# sjónarmi# manneskju sem hefur atvinnu af götulist kæmi fram í rannsókninni. Vegna augljósra landfræ#ilegra ástæ#na fór vi#tal mitt vi# O Farrell fram í gegnum síma. Gu"mundur Vignir Óskarsson er verkefnastjóri á framkvæmda- og eignasvi#i Reykjavíkurborgar en svi#i# sér me#al annars um skrásetningu á umfangi veggjakrots í borginni og hreinsun "ess. Hann tala#i ég vi# í síma um mi#jan nóvember. Vi#tali# vi# Gu#mund ákva# ég a# taka eftir a# ég fann umfjöllun um umfang og hreinsun graffs á heimasí#u Reykjavíkurborgar. Old Boy7 og Wild Child20 eru graffnöfn tveggja reykvískra graffara. $á fann ég eftir örlitlum krókalei#um út frá húsi á Frakkastíg sem "eir lög#u undir sig sí#astli#i# sumar og notu#u sem gallerí undir verk sín. Graffarana hitti ég á kaffihúsi um mi#jan desember. $ar sem ég hef ekki persónulega reynslu af graffiti me# málningu og spreyi taldi ég "á geta veitt mér mikilvæga inns!n í "etta afbrig#i götulistar. Bá#ir gengu "eir í Austurbæjarskóla og segjast "ar hafa fengi# svoddan uppeldi 3 me# "ví a# fylgjast me# graffverkum fæ#ast dag eftir dag á vegg vi# skólann. A# hafa svona stóran vegg 2 BIG BA 2011:2. 3 BIG BA 2011:5. 8

10 haf#i "au áhrif á okkur a# vi# erum a# gera svona stóra hluti. 4 Í dag stunda Old Boy7 og Wild Child20 nám í grafískri hönnun vi# Listaháskóla Íslands en eru einnig me#limir í tólf manna graffitihóp sem kallar sig Reykjavík s Wild Side. $eir graffa bæ#i me# hópnum og einir síns li#s, löglega og ólöglega. Löglega graffi# segja "eir felast í verkum fyrir fyrirtæki og einstaklinga sem kaupa "jónustuna af "eim. Ólöglega graffi# felst hins vegar, a# "eirra sögn, í "ví a# notfæra sér almannar!mi sem "eir líta svo á a# "eir hafi tilkall til: Vi# eigum "ennan rétt eins og allir hinir og vi# eigum almenningsr!mi# eins og allir hinir. Og ef einhver flötur er au#ur "á ætlum vi# au#vita# bara a# n!ta okkur hann af "ví a# vi# höfum "ennan rétt. Vi# höfum n!tingarrétt á almenningsr!minu. 5 Tinna #órudóttir #orvaldsdóttir er höfundur bókarinnar #óra heklbók sem kom út í lok árs Í bókinni hvetur Tinna lesendur til a# n!ta prjón- og heklfestuprufur til ullargraffs 6 eins og hún kallar garngraff. Tinna hefur graffa# me# garni bæ#i ein og me# ö#rum og vakti me#al annars athygli sumari# 2011 fyrir a# garngraffa á tré vi# Lækjargötu. Nafn Tinnu kom upp í spjalli vi# lei#beinanda minn og vi#tali# fór fram í gegnum síma seint í desember "ar sem vi# vorum staddar hvor í sínu landshorni á "eim tíma. R!mi $ar sem er vald, "ar er andóf 7 Franski heimspekingurinn Michel Foucault skrifa#i á 8. og 9. áratug sí#ustu aldar um heterótópíska sta#fræ#i fræ#i sem l!sa r!mum sem standa bæ#i utan og innan samfélagsins og koma rót á hef#bundna formger# "ess og marklínur. 8 Foucault l!sti r!mi mi#alda sem safni ólíkra sta#a sem skiptust eftir stigveldi. Sta#irnir gátu "á anna# hvort veri# helgir e#a veraldlegir, vernda#ir e#a opnir og án varna og "annig mætti lengi telja. $essi ni#urnjörvun á hugmyndum um hverja sta#setningu fyrir sig kallast sta#binding 9 og endurspeglar vissa einföldun í hugsunarhætti. Uppgötvun Galilei í 4 BIG BA 2011:5. 5 BIG BA 2011:5. 6 Tinna $órudóttir $orvaldsdóttir, #óra heklbók, [án bls. tals]. 7 Foucault, History of Sexuality, Foucault, Um önnur r!mi, Foucault, Um önnur r!mi,

11 stjörnufræ#i, a# jör#in snerist um sólu, var "ví mikil bylting á sínum tíma "ar sem hún opna#i fyrir hugmyndir um óendanleika og óendanlega opi# r!mi. $etta olli "ví a# hugmyndir um r!mi sta#bindingarinnar leystust upp og hugmyndir um ví#áttuna tóku vi#: Sta#ur hlutar var nú ekki anna# en punktur á hreyfingu, á sama hátt og kyrrsta#a hlutar ré#ist af "ví einu a# hægt haf#i veri# óendanlega miki# á fer# hans. 10 Í dag hefur sta#setningin teki# vi# af "eirri ví#áttu sem á#ur leysti sta#bindinguna af hólmi: Sta#setningin ákvar#ast af innbyr#is tengslum punkta e#a "átta sem má l!sa formlega sem runum, hríslum e#a neti. 11 Samkvæmt Foucault byggir tækni samtímans á ákve#inni sta#setningu en "rátt fyrir alla tæknina og "ekkinguna sem vi# búum yfir í dag hefur hugmyndin um r!mi "ó enn ekki veri# fyllilega afhelgu#: Vitaskuld hefur r!mi# veri# afhelga# á vissan hátt innan fræ#anna (sú afhelgun hófst me# höfundarverki Galilei), en okkur hefur e.t.v. ekki enn tekist a# afhelga r!mi# í lífsháttum okkar. Og hugsast getur a# lífi okkar sé enn stjórna# af ákve#num andstæ#um sem ekki er hægt a# snerta vi#, sem stofnanirnar og lífshættir okkar hafa ekki enn dirfst a# vega a#: Andstæ#um sem vi# göngumst vi# sem algjörlega gefnum, s.s. andstæ#unni á milli einkar!misins og hins opinbera r!mis, á milli fjölskyldur!misins og hins félagslega r!mis, á milli hins menningarlega r!mis og nytjar!misins, á milli tómstundar!misins og r!mis vinnunnar. Yfir "eim öllum hvílir enn "ögul helgi. 12 $essi skil eru sannarlega enn til sta#ar í dag, a# minnsta kosti "egar "a# kemur a# graffi "á má sjá glitta í ákve#in mörk sem ekki má afhelga. Í tungumálinu afhjúpast "essar andstæ#ur gjarnan í hugmyndum okkar um r!mi: Vi# tölum um opinbert r!mi og einkar!mi andstæ#ur sem "urfa á hvorri annarri a# halda til a# vera til, rétt eins og a# án hugmyndarinnar um helvíti væri ekkert himnaríki. $essi andstæ#uvensl og afhelgun sta#a er eitt af "ví sem götulistamenn n!ta sér jafnvel hva# mest í listsköpun sinni og koma "annig me# "ví a# leggja áherslu á sta#setninguna ákve#num skilabo#um á framfæri. Gu#fræ#ingurinn og heimspekingurinn Michel de Certeau var samtímama#ur og samlandi Foucault. Í riti sínu, The Practice of Everyday Life, leitast hann vi# a# greina formger#ir valds í hversdagsmenningu. Formger#unum skipti hann í rá#ager#ir (e. strategies) og undanbrög# (e. tactics). Valdhafarnir rá#a yfir r!mi me# "ví a# áætla hlutverk "ess og tilgang: Hvernig "a# eigi a# líta út, hvernig "a# eigi a# n!ta og "ar 10 Foucault, Um önnur r!mi, Foucault, Um önnur r!mi, Foucault, Um önnur r!mi,

12 fram eftir götunum. 13 Dæmi um "ær ákvar#anir sem valdhafar taka var#andi r!mi eru me#al annars hvar skuli aka bifrei#um, hvar leggja eigi gangstéttir og gangbrautir og hvar og jafnvel hver megi setja upp listaverk. Rá#ager#irnar má "annig sjá sem aflei#ingar "ess "egar "eir sem valdi# hafa a#greina sig sem merkingarbæra heild. 14 Andstæ#an vi# rá#ager#ir eru undanbrög# sem de Certeau kallar list hinna veigalitlu. 15 $au má "á skilgreina sem hverskonar gjörninga sem fara gegn rá#ager#um valdhafanna. 16 Sem dæmi um undanbrög# má nefna bílstjóra sem leggja e#a keyra á gangstéttum, "á sem ganga yfir akstursvegi án "ess a# gönguljós s!ni grænan kall e#a a#ila sem taka "a# upp hjá sjálfum sér a# standa fyrir gjörningi á mi#jum Laugaveginum. E#li málsins samkvæmt eiga undanbrög# sér engan ákve#inn sta# í opinbera r!minu heldur ver#a "au til "egar fólk vir#ir rá#ager#ir a# vettugi og leyfir sér a# n!ta r!mi á annan hátt en til var ætlast af valdhöfunum. 17 Breski menningarfræ#ingurinn Stuart Hall lítur á afbrig#ilega e#a óvelkomna kima menningar sem táknræna birtingu andófs 18 sem rímar vi# sko#anir Foucault og de Certeau. Án rá#ager#a og valds er enginn möguleiki á undanbrög#um e#a andófi og má segja a# graffiti sé einmitt hvoru tveggja: $eir sem stunda graffiti taka yfirleitt yfir r!mi án leyfis 19 og breyta "ví me# verkum sínum frá "ví sem var upprunalega rá#gert. Veggur sem á#ur haf#i einfaldlega "a# hlutverk a# vera partur af byggingu getur "annig einnig or#i# a# einskonar striga fyrir listaverk jafnvel vettvangur skemmdarverks allt eftir "ví hvernig á "a# er liti#. Valdhafarnir geta "á brug#ist vi# me# "ví a# mála yfir verki# í tilraun til a# vi#halda eigin rá#ager#um. $eir geta einnig teki# til "ess rá#s, sjái "eir a# rá#ager#ir "eirra gangi ekki upp, a# breyta reglunum "annig a# "a# sem á#ur var undanbrag# er innlima# inn í n!ja e#a breytta rá#ager#. $annig geta valdhafar til dæmis ákve#i# a# leyfa graffiti á völdum stö#um í borginni, me#al annars í "eirri von um a# graffi# haldist "á innan leyfilega svæ#isins og hinna n!ju ákve#nu marka. 13 de Certeau, The Practice of Everyday Life, Kristinn Schram, A" innbyr"a útrásina, de Certeau, The Practice of Everyday Life, de Certeau, The Practice of Everyday Life, Kristinn Schram, A" innbyr"a útrásina, Lachmann, Graffiti as Career and Ideology, BIG BA 2011:5. 11

13 Hugmyndir og kenningar um r!mi eru afskaplega mikilvægar "egar rætt er um götulist "ví götulist er í e#li sínu r!misverk. Me# "ví a# reikna me# r!minu e#a líta á r!mi# sem part af verkinu er hægt a# lesa skilabo# sem ekki koma beinlínis fram í verkinu sjálfu. $a# hvernig götulistamenn taka sér r!mi án leyfis getur valdi# togstreitu milli "eirra sem eiga e#a hafa valdi# yfir r!minu og listarinnar. A# mati íslensku graffaranna Old Boy7 og Wild Child20 höfum vi# sem einstaklingar miki# a# segja um okkar umhverfi, "a# umhverfi sem vi# lifum í. $eir telja sig "ví hafa sk!lausan n!tingarrétt á almannar!minu, ekki minni a#rir og "ar á me#al augl!sendur sem geta fengi# a# setja upp stór áberandi skilti ví#a um borgina. 20 Á "essum forsendum vir#a "eir a# vettugi rá#ager#ir valdhafanna. $eir eiga "ennan rétt a# eigin mati og vilja n!ta sér hann. Graffiti Or!færi Or#i# graffiti er fleirtala ítalska or#sins grafito 21 en uppruna "ess má rekja til gríska or#sins graphein sem "!#ir a# skrifa. 22 Í ítalskri-íslenskri or#abók sem kom út ári# 1999 er or#i# graffiti "!tt sem svartlist, grafík, æting. 23 Í ensk-íslenskri or#abók frá árinu 1984 er or#i# "!tt sem veggjakrot á salernum, bi#sk!lum o.".h. 24 en or#abók frá árinu 2000 gefur einfaldlega sk!ringuna veggjakrot. 25 Vefbókasafni# Snara gefur sk!ringuna veggjakrot á almannafæri 26 og "ví mætti færa rök fyrir "ví a# or#i# veggjakrot sé hin íslenska "!#ing á or#inu graffiti. Or#i# veggjalist hefur "ó veri# nota# í auknum mæli hér á landi en me# or#inu eru graffverk greind frá kroti sem yfirleitt er hla#i# neikvæ#ri merkingu. Gu#mundur Vignir Óskarsson verkefnastjóri á framkvæmda- og eignasvi#i Reykjavíkurborgar telur a# skilin á milli veggjakrots og veggjalistar séu sk!r, án "ess "ó a# útsk!ra "a# nánar: En svo er náttúrulega skilin "arna sk!r á milli sko "egar vi# erum a# tala um veggjakrot e#a töggin og svo aftur 20 BIG BA 2011:3. 21 Turchi, Ítölsk-íslensk or"abók, Join Us In Wiping Out Graffiti In Houston. 23 Turchi, Ítölsk-íslensk or"abók, Ensk-íslensk or"abók me" alfræ"ilegu ívafi, Ensk or"abók, Snara: Vefbókasafn. 12

14 graffíti e#a vegglistina. $a# náttúrulega eru tveir kannski "ættir sem a# vi# höfum vilja# a#skilja. 27 Bæ#i or#in veggjakrot og veggjalist finnst mér of huglæg og hla#in merkingu. Graffiti er a# mínu mati hlutlausara og hef ég "ví ákve#i# a# nota!mist or#in graffiti e#a styttinguna graff "egar ég tala um "ennan tiltekna verkna#. Graffiti beygist eins og helvíti í eintölu: graffiti, graffiti, graffiti, graffitis. Sögnin a# graffa l!sir "eim gjörningi a# koma verki sínu fyrir og tekur sögnin veika beygingu og graffari er "á sú manneskja sem stundar graffiti. Hva! er graffiti? Graffiti is the private thoughts of the people made public. 28 $a# mætti segja a# graffiti hafi fylgt mannskepnunni í einhverri mynd frá örófi alda. Maya-indjánar páru#u á veggi hofa sinna og íbúar Pompei hengdu fréttir, persónulegar sko#anir og há#sglósur á veggi ba#húsa sinna. 29 Dale Guthrie fornlíffræ#ingur vi# háskólann í Alaska hefur greint "úsundir hellamálverka, sem eru tíu til "rjátíu og fimm "úsund ára gömul, í tilraun til a# meta aldur og kyn höfunda "eirra. Mörg málverkanna eru einfaldlega handaför hellisbúanna en me# "ví a# greina stær# handanna auk annarra lífe#lisfræ#ilegra "átta sem greina mátti út frá myndbyggingu komst Guthrie a# "ví a# flest "eirra voru ger# af unglingum. $eir notu#u eigin hendur sem skapalón og litu#u me#fram "eim me# "ví a# tyggja svolíti# af rau#u okkri og sp!ta "ví yfir handarbaki#. Vissulega skildu menn, konur, drengir og stúlkur á öllum aldri eftir sig myndir af höndum en unglingspiltar vir#ast hafa veri# í miklum meirihluta "eirra sem merktu sér svæ#i me# "essum hætti. 30 Rannsókn Guthrie er áhugaver# í ljósi "ess a# enn "ann dag í dag eru "a# einna helst ungir karlmenn sem skilja eftir sig!mis konar ummerki á híb!lum og húsakynnum. 31 Myndirnar í hellunum sem Guthrie rannsaka#i voru "ó ekki einungis af höndum "ví stærri verk s!ndu stór d!r eins og vísunda, hesta, fjallageitur og krónhirti. Einnig s!ndu málverkin birni og ljón sem er líklegt er a# hafi vaki# ótta hjá 27 BIG BA 2011:4. 28 Haft eftir Mastick í Wilson, Subaltern Voices and Social Control, Dermakardijian, Beyond A Good Bathroom Read, Carey, Ancient Cave Art Full of Teenage Graffiti. 31 BIG BA 2011:5. 13

15 íbúum hellanna. 32 Stóru verkin mætti ef til vill túlka sem samtímal!singar og jafnvel velta "ví upp hvort myndir af hættulegum og ógnvekjandi d!rum rími á einhvern hátt vi# draugasögur nútímans. $a# er, fólk málar og b!r til sögur um hi# ó"ekkta, hi# hræ#ilega og sí#ast en ekki síst, hi# óútreiknanlega. Í byrjun 20. aldarinnar birtust í tímaritinu Anthropophyteia greinar um graffiti á veggjum ná#húsa. 33 Höfundurinn var Friedrich Krauss og rannsóknir hans s!ndu a# ná#hús og ba#herbergi bjó#a, e#li málsins samkvæmt, upp á næ#i "ar sem hægt er a# graffa í fri#i frá truflunum og eftirliti. Hins vegar má ætla a# skrif á veggi salernis nái a#eins sjónum áhorfenda af sama kyni og graffarinn. 34 $annig veldur r!mi eins og ná#hús "ví a# skilabo#in ná a#eins til annars kynsins en ekki hins. $essar áhugaver#u rannsóknir Krauss fengu "ó skjótan endi eftir a# hann var lögsóttur fyrir dónaskap og ráku málaferlin hann a# lokum í gjald"rot. 35 Engu a# sí#ur ur#u greinarnar í Anthropophyteia upphafi# a# miklum skrifum fræ#imanna um graffiti "ar sem "a# var rannsaka# frá mörgum mismunandi sjónarhornum. Algengastar voru "ó rannsóknir um kynhlutverk, pólitík og húmor í graffiti. 36 Í byrjun 7. áratugar sí#ustu aldar fór graffiti a# taka á sig "á mynd sem "ekktust er í dag. $róunin hófst í Fíladelfíuborg í Bandaríkjunum og var markmi#i# í upphafi a#eins eitt, ef marka má Richard Lachmann höfund greinarinnar Graffiti as Career and Ideology: A# ver#a frægur. 37 Á "eim tíma fór graffiti a# miklum hluta fram í ne#anjar#arlestakerfi stórborga. 38 Me# "ví a# graffa á lest sem keyrir ákve#na lei# tryggir graffarinn sér ákve#inn áhorfendahóp og eykur fer#alag lestarinnar "annig útbrei#slu nafns hans. Upphaf graffiti á götum úti má hins vegar rekja til 8. áratugarins 39 og í dag hefur graffiti "róast út í fjölbreytt myndræn verk sem sett eru á hverskonar yfirbor#. Algengasti mi#illinn er sprey, málning og tússpennar en graffiti getur líka 32 Carey, Ancient Cave Art Full of Teenage Graffiti. 33 Wilson, Subaltern Voices and Social Control, Wilson, Subaltern Voices and Social Control, Dermakardijian, Beyond A Good Bathroom Read, Wilson, Subaltern Voices and Social Control, Lachmann, Graffiti as Career and Ideology, Schwartzman, Street Art, Macdonald, The Graffiti Subculture, 2. 14

16 teki# á sig a#rar myndir me# hjálp stensla, límmi#a og annars sem líma má á yfirbor#i#. 40 Graffiti hefur veri# skilgreint sem ólöglegar merkingar, me# myndum e#a stöfum, á r!mi sem a#gengilegt er almenningi og ekki í eigu "ess sem merkir. 41 Innihald "ess getur veri# formúlukennt og kerfisbundi# en "ó er alls ekki nau#synlegt a# svo sé. 42 Sta#setning og r!mi eru mikilvæg í graffiti 43 "ví "a# r!mi sem graffarar taka sér kemur skilabo#unum álei#is. Í erindi Sue Wilson, Subaltern Voices and Social Control: A Study of Contemporary Graffiti in Berkeley, sem hún hélt á árlegum fundi The California Folklore Society kemur fram a# Graffiti "rífst alltaf í skapandi átökum milli löngunar graffarans til a# merkja og löngunar yfirvaldsins til a# ey#a. 44 A# "essu leyti einkennist graffiti af andstö#u vi# yfirvald. Slík andsta#a getur vaki# upp, eins og gefur a# skilja, vi#brög# hjá valdstjórninni og fjölmi#lum. 45 $ess vegna má segja a# graffiti grafi undan valdstjórninni og sé "annig pólitískt í e#li sínu. 46 Hi# pólitíska felst ekki endilega og kannski sjaldnast í hinu myndræna heldur "ví a# "eir sem ástunda graffiti eru í sífellu a# taka sér r!mi sem "eim var aldrei ætla#. 47 Ólöglegt graff felur í einnig í sér upphafningu sjálfsins. 48 Einstaklingur skrifar nafn sitt og segir "annig ég er, ég er til og ég var hér! 49 Stíll er einn af mikilvægari "áttum í graffiti. Hvernig textinn er skrifa#ur, hva#a stafir eru nota#ir, hvernig "eir eru í laginu, hvernig "eir flæ#a og val á litum eru allt "ættir sem skapa stíl graffarans. Stílinn sjá a#rir graffarar og dæma, oft óvægi#. 50 Út frá persónulegum stíl geta a#rir graffarar jafnvel sé# margt í fari "ess sem graffar, me#al annars líkamleg einkenni eins og kyn, stær# og hvora höndina vi#komandi notar Moore og Prain, Yarnbombing, Wilson, Subaltern Voices and Social Control, Wilson, Subaltern Voices and Social Control, BIG BA 2011: Haft eftir Roemer í Wilson, Subaltern Voices and Social Control, Lachmann, Graffiti as Career and Ideology, Wilson, Subaltern Voices and Social Control, Wilson, Subaltern Voices and Social Control, Macdonald, The Graffiti Subculture, Macdonald, The Graffiti Subculture, Macdonald, The Graffiti Subculture, BIG BA 2011:5. 15

17 Hverjir stunda graffiti? Hvenær krotar ma#ur fyrst á bla# e#a spássíu e#a "ú veist. $etta er vo#a ógreinilegt $eir sem stunda graffiti eru í meirihluta ungt fólk 53 og mi#a# vi# rannsóknir Guthrie hefur "a# veri# meira og minna gegnumgangandi sí#ustu "rjátíu og fimm "úsund árin, ef svo má segja. A#spur#ir hvenær "eir gröffu#u fyrst sög#u reykvísku graffararnir a# "eir hef#u veri# um 14 e#a 15 ára, en fikti# hafi byrja# um 12 ára aldur. 54 Landfræ#ileg sta#setning og sta#a einstaklings í félagslegu samhengi eru taldir vera einir stærstu áhrifavaldar "ess a# fólk byrjar a# stunda graffiti og "essir "ættir eru einnig mikilvægir áhrifa"ættir í "ví hvort sú i#ja eigi sér frama. 55 Íslensku graffararnir Old Boy7 og Wild Child20 ólust upp vi# "a# í sínu skólaumhverfi í Austurbæjarskóla a# í hverjum frímínútum var hægt a# fara út og sko#a eitthva# n!tt á vegg sem h!sti mismunandi graffverk. Veggurinn var sta#ur "ar sem hægt var a# graffa löglega "ar til hann var mála#ur grár ári# 2005 og allar götur sí#an hefur veri# mála# yfir allt sem á hann er sett. 56 Í dag er "ví hvergi a# finna sta# á Íslandi "ar sem upprennandi graffarar geta æft sig án "ess a# vera lögbrjótar nema "eir fari fyrst í gegnum ákve#i# umsóknarferli. Ferli# segja Old Boy7 og Wild Child20 a# taki grí#arlegan tíma og undir "a# tekur Gu#mundur Vignir Óskarsson verkefnastjóri á framkvæmda- og eignasvi#i Reykjavíkurborgar. 57 Gu#mundur segir a# "a# sé "ó vilji "eirra sem sjá um "essi mál a# einfalda ferli# og gera "annig "eim sem vilja graffa löglega au#veldara fyrir. 58 $a# a# graffa ólöglega vir#ist vera e#lilegur byrjunarreitur fyrir n!li#a í graffi. A# byrja á a# tagga, "a# er skrifa einkennisstafi sína, er algengasta form graffitis enda au#veldast a# framkvæma og vi#urkennt sem fyrsta skref í hinum óskrifu#u reglum "essa menningarkima. 59 N!li#inn byrjar "á oftast á "ví a# reyna a# vinna sér til fræg#ar a# hafa komi# tagginu sínu a# sem ví#ast en hugmyndin er sú a# afköst haldist í hendur vi# fræg#. 60 Fræg#in felst í "ví a# nafni# fari "a# ví#a a# fólk taki a# velta fyrir sér 52 BIG BA 2011:5. 53 Wilson, Subaltern Voices and Social Control, BIG BA 2011:5. 55 Lachmann, Graffiti as Career and Ideology, BIG BA 2011:5. 57 BIG BA 2011:4. 58 BIG BA 2011:4. 59 Macdonald, The Graffiti Subculture, Lachmann, Graffiti as Career and Ideology,

18 hva# sé á sey#i og hver sé a# verki. 61 Íslensku graffararnir bentu á í "essu samhengi a# á me#an graffari er ó"ekktur sé ekki au#velt a# vera rá#inn til a# gera lögleg verk. Kaupendur verka vilja fá a# sjá ferilskrá og fyrri verk til a# geta mynda# sér sko#un á graffaranum. 62 A# "essu leyti er "etta ekki svo frábrug#i# ö#rum störfum sem byggja á sjónlist og fagurfræ#i. $ess vegna er mikilvægt fyrir graffara sem vilja "róa feril sinn í graffi a# safna í ferilmöppu og oftar en ekki ver#a "eir a# gera fjöldann allan af ólöglegum verkum til "ess. Stór meirihluti graffara gerir "ó aldrei stærri verk en tögg. 63 Ástæ#an fyrir "ví hl!tur a# vera marg"ætt og byggja me#al annars á persónuleika fólks, áræ#ni og "rautsegju en einnig skipta tækifæri til "ess a# fá a# spreyta sig grí#arlega miklu máli. Eins og á#ur hefur komi# fram er graffiti me# spreyi og málningu a# mestu leyti i#ka# af karlmönnum. Bandarísk rannsókn sem framkvæmd var á 9. áratugnum og bygg#ist á vi#tölum vi# 25 graffara leiddi í ljós a# "eir höf#u sterkar sko#anir á konum í graffi. Karlmennirnir voru "eirrar sko#unar a# graffiti ætti eingöngu a# vera i#ka# af karlmönnum og ástæ#una fyrir "ví sög#u "eir liggja í e#li graffsins sem er oft á tí#um hættulegt. Konur ver#i hræddar og geti "ví ekki haldi# í vi# karlana. 64 Stelpur ver#a a# "róa hæfileika sína og form í graffi, rétt eins og drengir, en vi#horfi# er lita# af karllægum gildum fe#raveldisins og gerir rá# fyrir "ví a# "ær "oli ekki álagi# og hætturnar sem felast í athæfinu. Vegna "essa getur veri# erfitt fyrir "ær a# fá lei#sögn e#a vera í samstarfi me# sér reyndari karlmönnum. Helstu umgjar#ir graffitis erlendis hafa löngum veri# lestargar#ar og brautarstö#var ne#anjar#arlesta forbo#in svæ#i sem eru hrífandi verkefni fyrir graffara me# vott af ævint!ra"rá og áhættusækni. Sta#ur "ar sem "eir geta sta#i# andspænis ótta, sigrast á hræ#slu og sta#fest eigin karlmennsku. 65 Íslensku graffararnir Old Boy7 og Wild Child20 fullyrtu a# engar stelpur stundu#u graff á Íslandi og var ljóst á or#um "eirra a# "eim "ótti "a# mi#ur. Ástæ#una töldu "eir vera a# "etta væri eins mikill typpaheimur og "a# gerist 66 me# har#ri gagnr!ni og tilheyrandi áreiti. 67 Me# "ví a# telja upp ástæ#ur "ess a# engar stelpur 61 Steam í Macdonald, The Graffiti Subculture, BIG BA 2011:5. 63 Lachmann, Graffiti as Career and Ideology, Lachmann, Graffiti as Career and Ideology, Macdonald, The Graffiti Subculture, BIG BA 2011:5. 67 BIG BA 2011:5. 17

19 stundi graff á Íslandi eru graffararnir ekki eingöngu a# segja frá sinni upplifun heldur einnig a# skilgreina graffiti sem i#ju karlmanna frekar en kvenmanna. Me# "ví a# skilgreina graffiti sem karlmannsverk, me# öllum sínum hættum, gefa graffarar til kynna a# karlmennska tilheyri gjör#um "eirra. 68 Á einhverjum tímapunkti í lífi graffara standa "eir á krossgötum. Hversdagurinn, me# sínum skyldum og kvö#um, krefst athygli og peninga og "ví finnst gröffurum erfitt, til lengri tíma, a# tvinna hann saman vi# hi# ólöglega áhugamál. A# færa sig yfir í löglegt graff opnar "á fyrst og fremst á n!ja möguleika. Me# "ví móti getur graffarinn stunda# i#ju sína áfram án "ess a# eiga á hættu a# komast endurteki# í kast vi# lögin sem og a# fá tækifæri á a# fá greitt fyrir list sína. 69 Me# löglegri vinnu er til a# mynda átt vi# "a# a# setja graff á leyfisveggi e#a a# vinna sem verktaki fyrir einstaklinga, félagasamtök e#a a#ra sem vilja rá#a til sín graffara í minni e#a stærri verk. A! temja graffiti As true graffiti entails interference of dominant cultural forms, its being brought into the fold of legitimate art soon kills it. 70 Á#ur hefur komi# fram a# valdhafar leitist vi# a# temja graffiti "ar sem "a# gengur gegn rá#ager#um "eirra. Í mörgum borgum, me#al annars í Reykjavík, er "oli# fyrir ólöglegu graffiti líti# sem ekkert. Ákve#in svæ#i í mi#borginni eru sérstaklega vöktu# og "rifin um lei# og sést til spreys. Rökin fyrir hreinsuninni byggjast me#al annars á "ví a# mi#borgin sé talin vera hjarta höfu#borgarinnar og "jó#arinnar var#andi samkomuhald og stjórns!slu. 71 Leyfisveggir og sérstök svæ#i "ar sem leyfilegt er a# graffa eru gott dæmi um breytingar valdhafa á rá#ager#um sínum sem "eir hrinda í framkvæmd í von um a# "a# fækki e#a ey#i undanbrög#um borgaranna. Á slíkum stö#um geta graffarar komi# "essu út úr kerfinu á sér án aflei#inga. 72 $ar geta n!li#ar einnig sótt innblástur og fræ#slu til sér fró#ari graffara og dæmi eru um "a# a# skólar erlendis hafi "ennan háttinn á. 73 Nú má enn og aftur má minnast á vegginn vi# Austurbæjarskóla. $ar fór fram 68 Macdonald, The Graffiti Subculture, Macdonald, The Graffiti Subculture, Tucker í Wilson, Subaltern Voices and Social Control, BIG BA 2011:4. 72 Wilson, Subaltern Voices and Social Control, Wilson, Subaltern Voices and Social Control, 9. 18

20 ákve#i# uppeldi og íslensku graffararnir sem rætt var vi# töldu sig mjög heppna a# hafa veri# sí#asta kynsló# graffara sem naut "essa uppeldis. 74 Enn önnur lei# til a# temja graffiti er a# marka#svæ#a "a# og gera a# söluvöru í heimi hinna æ#ri lista. $ar er velgengnin fólgin í a# endurskilgreina r!mi# sem graffiti "rífst í. Graffi# "arf "á a# færa úr almannar!mi og inn í galleríin, á söfn og önnur fyrirfram ákve#in almennings- e#a einkar!mi sem hafa tilskilin leyfi. 75 $etta var me#al annars reynt í New York ári# 1972 "egar graffarar sem sérhæf#u sig í stærri verkum ur#u vinsælir me#al eigenda gallería og kaupenda listaverka. Graffiti var "annig marka#svætt og listamenn hvattir til a# gera listaverk, me# vísun í graffiti, á striga. 76 Áhersla var lög# á óhef#bundinn bakgrunn graffaranna til a# vekja athygli kaupenda. 77 Sem dæmi má nefna a# eigandi vir#ulegs gallerís á Manhattan sag#i félagsfræ#ingnum Richard Lachmann, sem rannsaka#i graffiti seint á 9. áratugnum, a# Lachmann myndi án nokkurs vafa "ykja áhugavert a# "essi graffmálverk eftir fátæka, fáfró#a svertingja og Puerto Rico-búa héngu í sömu söfnum og væru seld í sömu galleríum og Picasso, Pollock og Schnabel. 78 Or# galleríeigandans segja margt um vi#horfi# til "eirra sem stundu#u graffiti á "essum tíma og vilja fólks til a# upphefja og innlima verk "eirra inn í galleríin til a# geta grætt á "eim. Sí#an "á hefur graffiti margoft veri# fært inn í listasöfn, me#al annars í Sao Paolo í Brasilíu. $ar skein fræg#arsól graffitis "ó ekki lengi, hvorki í há- e#a lágmenningu. Fljótlega datt graffiti úr tísku, bæ#i í s!ningarsölum og á götum úti. 79 $a# a# færa graffiti inn í galleríin ver#ur a# teljast vera tvíeggja# sver#. A# taka verk sem byggist a# svo miklu leyti á sta#setningu "ess í opinberu r!mi og setja "a# milli gallerísveggja í einkar!mi tekur í burtu "á meiningu sem sta#setningin gæddi verki#. Or# Old Boy7 l!sa "essu vel: [ ] ef vi# ætlum a# fara af götunni yfir í galleríi# ver#um vi# a# taka götuna me# okkur. 80 Mynd heimsfræga breska graffarans Banksy sem sta#sett er á a#skilna#armúrnum í Palestínu og s!nir dreng sem hefur mála# stiga 74 BIG BA 2011:5. 75 Wilson, Subaltern Voices and Social Control, Lachmann, Graffiti as Career and Ideology, Lachmann, Graffiti as Career and Ideology, Lachmann, Graffiti as Career and Ideology, 246. [Lausleg "!#ing höfundar]. 79 Wilson, Subaltern Voices and Social Control, BIG BA 2011:5. 19

21 sem nær yfir vegginn 81 hefur til a# mynda ekki sömu merkingu sé hún sett á nor#urvegginn í Listasafni Reykjavíkur. $rátt fyrir "a# hl!tur a# teljast jákvætt a# minnsta kosti a# einhverjum hluta til a# graffiti fái "á vi#urkenningu a# ver#a eftirsótt í galleríum. $a# gefur gröffurum rödd innan ákve#ins hóps sem annars er "eim loka#ur og "eir geta einnig veri# vissir um a# verkin endist út vikuna. Einnig getur "a# veri# ákve#in vi#urkenning fyrir graffara sem "eir taka fegins hendi. Sem dæmi má nefna a# annar "eirra íslensku graffara sem rætt var vi# sag#i mó#ur sína hafa teki# graff-áhuga hans í sátt "egar hann fékk verk s!nd í Listasafni Íslands og sjálfur borgarstjórinn mætti á opnunina. 82 $annig getur gallerívæ#ing graffs a# einhverju leyti stu#la# a# vi#urkenningu á "essu formi á me#al íhaldssamari afla. Garngraff Handverk og aktívismi Stop making scarves. Start making trouble. 83 Listir og handverk hafa veri# notu# sem verkfæri í mótmælum í meira en tvær aldir. 84 Sumir líta á handverk, "a# a# búa eitthva# til í höndunum lykkju fyrir lykkju e#a skref fyrir skref, sem mótmæli vi# fjöldaframlei#slu okkar daga. A#rir líta svo á a# me# prjóni og hekli sé hægt a# breyta heiminum. 85 Hvert sem vi#horf fólks til handverks er, má segja a# í dag eru hannyr#ir álitnar kvennaverk 86 og eitthva# sem einna helst ömmur og ver#andi mæ#ur ástunda. 87 Hannyr#ir eru kvenlægar, fínlegar og heimilislegar. Í handverki felst umhyggja fyrir ö#rum og afrakstur vinnunnar hl!jar í formi fatna#ar og teppa e#a fallegra stássmuna. Á tíma strí#a og náttúruhamfara hefur handverk, prjón og hekl einnig ö#last sess sem vottur um samhug og umhyggju kvenna sem hafa komi# saman til a# prjóna fatna# e#a teppi fyrir "á sem minna mega sín. Slíkt prjón er mjög vinsælt 88 og me# "ví sameinast prjónarar frá öllum heimshornum í verkefnum sem 81 Banksy, Wall and Piece, BIG BA 2011:5. 83 Haft eftir Lisa Anne Auerbach í Gschwandtner, KnitKnit: Profiles and Projects from Knitting's New Wave, Minaham og Wolfram Cox, Stitch nbitch, Moore og Prain, Yarnbombing, Minaham og Wolfram Cox, Stitch nbitch, McIntosh, Knitting, McIntosh, Knitting,

22 sí#an eru send til "eirra sem eiga um sárt a# binda. Enska hugtaki# craftivism hefur veri# nota# til a# skilgreina "ennan samruna handverks og pólitískra mótmæla e#a skilabo#a. 89 Í bók Charles Dickens, A Tale of Two Cities, sem á sér sta# fyrir og í Frönsku byltingunni og var gefin út ári# 1859, birtist prjón bæ#i sem væmi# og byltingarkennt athæfi. Hin gróteska persóna Madame Thérèse Defarge situr vi# fallöxina og prjónar lista me# nöfnum fórnarlamba byltingarinnar. Prjónarnir veita henni ákve#i# skjól og gefa í skyn a# "ar sé á fer# saklaust athæfi en me# prjóni sínu er Madame Defarge í raun samfélagsr!nir. 90 Af "essu dæmi, "ó um skáldsögu sé a# ræ#a, má ætla a# sú mynd sem a#rir hafa af prjónurum sé ekki mynd byltingar- e#a a#ger#asinna. Fólk me# prjóna í hönd er ekki beinlínis áliti# vera ógn vi# einn e#a neinn "a# er bara a# prjóna. Dæmi um listamenn sem hafa nota# prjón til a# mótmæla strí#sreksti eru Marianne Jørgensen og Lisa Anne Auerbach sem bá#ar leitu#ust vi# a# deila á Íraksstrí#i#. Mótmælin eru ekki ofbeldisfull, háva#asöm né valda "au ey#ileggingu. $au eru fri#söm og beitt. Prjón, "etta heimilislega form, var "á teki# út á göturnar og nota# til a# hrista upp í fólki og vekja "a# til umhugsunar. Hin danska Marianne Jørgensen hefur, sí#an Danir ur#u "átttakendur í Íraksstrí#inu, gert mismunandi ger#ir af bleikum skri#drekum: og ég ætla mér a# halda "ví áfram "ar til strí#inu er loki#. 91 Ári# 2006 vakti Jørgensen heimsathygli me# uppátæki sínu er hún sendi bei#ni um a#sto# út um allan heim "ar sem hún óska#i eftir prjónu#um bleikum ferningum a# stær#inni 15 x 15 cm. Afraksturinn, fjögur "úsund bleika ferninga, nota#i hún til a# hylja skri#dreka af ger#inni M24 Chaffee sem nota#ur var í seinni heimsstyrjöldinni. A# mati Jørgensen er skri#drekinn tákn "ess a# va#a yfir mörk annarra, en "egar hann er "akinn bleiku ver#ur hann algjörlega óbrynvar#ur og missir vald sitt. 92 Uppátæki# gaf fólki möguleika á a# prjóna sko#un sína og "a# fær#i verkefninu mikilvægi sem or# fá ekki l!st a# mati Jørgensen. 93 Bleiki skri#drekinn var sta#settur fyrir framan N!listasafni# í Kaupmannahöfn í apríl 2006 og myndir af honum lifa enn gó#u lífi á internetinu og lengja "ar me# líftíma verksins. 89 Turney, The Culture of Knitting, Turney, The Culture of Knitting, Turney, The Culture of Knitting, Turney, The Culture of Knitting, Turney, The Culture of Knitting,

23 Lisa Anne Auerbach mótmælti Íraksstrí#inu me# "ví a# búa til uppskrift af vettlingum sem fengu heiti# Body Count Mittens e#a Líktalningavettlingar. Munstri# á vettlingunum er "annig a# á fyrri vettlinginn var prjónu# dagsetningin "egar fitja# var upp á vettlingnum og sá fjöldi bandarískra hermanna sem látist haf#i í Írak fram a# "ví. Seinni vettlingurinn haf#i svo á sér byrjunardagsetningu "ess vettlings og fjölda látinna hermanna á "eim tímapunkti. $annig s!nir hvert vettlingapar hversu margir hermenn létust á "ví tímabili sem prjónaskapurinn tók. Í bók Joanne Turney, The Culture of Knitting, er mynd af vettlingapari prjónu#u eftir uppskrift Auerbach. Annar vettlingurinn er me# dagsetningunni 30. janúar 2007 og fjöldi látinna var "á Hinn vettlingurinn er dagsettur 10. febrúar sama ár og "á höf#u látist 3121 bandarískir hermenn í Írak.94 Ofangreind tegund aktívisma er enn um sinn mi#ill kvenna. Handverki# er eitthva# sem konur hafa sinnt í aldanna rás og er au#velt a# grípa til "egar koma á skilabo#um á framfæri. Prjónles, hekla#ir hlutir og útsaumur eru verk sem tekur tíma a# framkvæma og til "ess "arf "ekkingu og ákve#na lagni. A# leggja tíma í sköpun einhvers sem svo er nota# til "ess a# mótmæla eru mótmæli í sjálfu sér. Fólk lítur gjarnan á a# handverk sé skapa# í nafni n!tni og notagildis og "ví getur "ótt undarlegt a# vinna lengi a# einhverju til "ess eins a# skilja "a# eftir í umhverfinu. Mynd 1 94 Turney, The Culture of Knitting,

24 Hva! er garngraff? Yarnbombing can be political, it can be heart-warming, and it can be funny. 95 Sá verkna#ur a# prjóna e#a hekla eitthva# og skilja "a# eftir úti í umhverfinu, til dæmis utan um staura og styttur á götum úti, hefur veri# a# ry#ja sér til rúms á sí#ustu árum úti um allan heim. Nokku# mörg or# hafa veri# notu# um fyrirbæri# en or#in prjónagraff (e. knit graffiti), garngraff (e. yarn graffiti), garnsprenging (e. yarnbombing) og garnstormur (e. yarnstorming) hafa veri# algengust. Til einföldunar ver#ur nafnor#i# garngraff nota# um "etta fyrirbæri. $a# er engin opinber skilgreining til á fyrirbærinu garngraffi og túlkun fólks á "ví er mismunandi "ó grunnhugmyndin sé yfirleitt sú sama. Í bókinni Yarnbombing: The Art of Crochet and Knit Graffiti segir: Garngraff tekur á sig mörg form, en í "ví renna saman innsetning, saumaskapur og götulist. $a# sn!st almennt um a# festa handger#an hlut á staura e#a a# skilja "á eftir í landslaginu. $etta er "ó breytilegt á milli listamanna. 96 Götulistama#urinn Lauren O Farrell segir garngraff fyrir sér vera einhvers konar óvænta götulist. 97 Ilmur Dögg, sem einnig hefur graffa# me# garni, segir: Prjónagraff er eins og veggjakrot nema "a# er prjón í sta# spreys. Prjóna#ir eru bútar og "eir settir utan um ávala hluti í borgarumhverfinu. 98 Phyllis McIntosh skrifa#i grein um prjón og endurreisn "ess í bla#i# English Teaching Forum. $ar kemur hún me#al annars inn á garngraff og l!sir "ví á eftirfarandi hátt: Skemmtileg n!jung er graffitiprjón, einnig "ekkt sem garngraff "ar sem ungir og mó#ins borgarbúar vefja litríku prjónlesi um ljósastaura, tré og stundum heilu strætisvagnana til a# lífga upp á borgarumhverfi#. [...] Sí#an "á hefur "a# breitt úr sér um allan heim, um lei# og listamennirnir mynda innsetningarnar sínar og deila "eim á internetinu. 99 Mögulega einkennist vi#horf McIntosh á fyrirbærinu af "ví a# hún er ekki "átttakandi í "essari n!jung heldur a#eins áhorfandi. $etta kemur helst fram í gæsalöppunum sem hún setur utan um or#i# listamennirnir. Einnig vir#ist hún ekki gera rá# fyrir a# verkin séu stundum ger# á annan hátt en me# prjóni, til dæmis heklu#. $a# er reyndar ályktun sem 95 Moore og Prain, Yarnbombing, Moore og Prain, Yarnbombing, BIG BA 2011:3. 98 Ilmur Dögg Gísladóttir, Lykkjur, McIntosh, Knitting, 39. [Lausleg "!#ing höfundar]. 23

25 "róun. 102 Ástæ#ur "ess a# fólk byrjar a# graffa me# garni hljóta a# vera jafn margar og margir a#rir hrapa a#, "á helst "eir sem ekki "ekkja muninn á prjónu#u stykki og heklu#u. Garngraffi# sjálft fer eftir listamanninum og er eins fjölbreytt og "eir eru margir. Garngraff getur veri# peysa sem búin hefur veri# til á styttu e#a hekla#ur ferningur sem festur er á ljósastaur. Stær# verka getur veri# allt frá litlum hulstrum á hur#arhún yfir í stór verk sem hylja heilu minnismerkin e#a stytturnar. Sumir kjósa a# gera flóki# munstur, a#rir gera stóra ferninga me# sama einfalda munstrinu. 100 Fram undir 8. áratuginn var prjón oftar en ekki tengt vi# sparsemi og n!tni. 101 Prjón var ekki áhugamál e#a val, heldur nau#syn til a# eiga hl!jar flíkur og spara peninga. Í nútímasamfélagi er prjón í hinum vestræna heimi eitthva# sem fólk gerir yfirleitt sér til ánægju og yndisauka nú e#a til mótmæla. $a# a# taka "essa kvenlegu i#ju og nota hana til a# klæ#a tré getur komi# einhverjum spánskt fyrir sjónir en fyrir mörgum sem prjóna, hekla, sauma út e#a vinna á annan hátt me# garn, er "etta e#lileg graffararnir sjálfir. Garngraff gefur fólki tækifæri á a# tjá sig og "etta vekur gle#i, bæ#i graffarans og "eirra sem sjá verki#. 103 Einnig má nefna a# "etta getur veri# ögrandi verkefni og skapandi og mörgum finnst "etta fallegt og skemmtilegt. $a# leikur enginn vafi á a# "a# eykur fjölbreytni í handverki og me# "essu er hægt a# mótmæla, koma skilabo#um á framfæri og/e#a breyta almenningsr!minu á fri#saman og ód!ran hátt. Interneti# gegnir grí#arlega mikilvægu hlutverki í mi#lun listar og handverk er "ar engin undantekning. Til er m!grútur heimasí#na sem fjalla um handverk!mis konar, sí#ur me# prjóna- og hekluppskriftum er mjög ví#a a# finna sem og handverksblogg af öllum ger#um. Samfélagsvefir eins og Facebook og Twitter gegna líka mikilvægu hlutverki í "essari mi#lun en stærsti samfélagsvefur í heiminum á svi#i prjóns og hekls er vefurinn Ravelry. 104 Hann nota tæpar tvær milljónir skrá#ra notenda og "ar hægt er a# finna flestar "ær uppskriftir sem hugurinn girnist,!mist fríar e#a gegn gjaldi. Fólk keppist "ar vi# a# s!na hvert ö#ru hva# "a# hefur prjóna# og hekla# og "arna má einnig 100 Moore og Prain, Yarnbombing, Turney, The Culture of Knitting, BIG BA 2011:3 og BIG BA 2011: Moore og Prain, Yarnbombing, Ravelry. 24

26 finna spjallhópa um allt mögulegt. Me# tilkomu vefja eins og Ravelry hefur garnheimurinn minnka# til muna. A#gengi a# uppskriftum og uppl!singum hefur snarbreyst og á svona mi#lum og bloggum prjónara brei#ast n!jungar hratt út. Prjónarar fá innblástur hver frá ö#rum og eru snöggir a# tileinka sér n!ja tækni. Eitt "a# mikilvægasta vi# internetvæ#ingu handverks er, a# mínu mati, a# "a# lengir líftíma garngraffs. $ó graffi# sjálft standi a#eins í nokkrar mínútur er "a# gert ódau#legt me# "ví a# mynda "a# og mi#la áfram á netinu. Mynd 2 25

27 Garngraff erlendis But I think it s more to do with how people perceive our art really, rather than what we tell people and I think we d rather keep it that way. 105 Upphafi# a# garngraffi eins og "a# "ekkist í dag, sem eitthva# prjóna# e#a hekla# skili# eftir í umhverfinu, má rekja til Houston í Bandaríkjunum ári# Magda Sayeg leiddist litleysi# sem hún sá út um gluggann á verslun sinni svo hún prjóna#i rétthyrndan bút úr bláu og bleiku akr!lgarni og sauma#i á hur#arhún hússins beint á móti. Vi#brög#in létu ekki á sér standa; fólk vildi vita hva# "etta var og hver listama#urinn væri. $etta var# kveikjan af fleiri verkum hjá Sayeg og vinir hennar stofnu#u félagsskapinn Knitta sem var fyrsti hópur garngraffara sem vita# er um í heiminum. Sí#an "á hafa félagar í Knitta komi# garnlistaverkum sínum fyrir út um allan heim, til dæmis í Bandaríkjunum, Frakklandi, El Salvador og á Kínamúrnum. 106 Flest "essara verka er hægt a# finna au#veldlega á netinu og "annig berst bo#skapurinn ví#ar "ó a# graffi# sé teki# ni#ur e#a ey#ileggist. $annig hafa verk félaga í Knitta og annarra garngraffara valdi#, a# segja má, hnattrænni byltingu. 107 Í kjölfar Knitta ur#u til fleiri garngraffarar, bæ#i einstaklingar og hópar. $eirra á me#al eru hin pólska Olek sem heklar öll sín verk, hin breska DeadlyKnitshade stofnandi prjónahópsins Knit the City í London og sænsku stúlkurnar í Masquerade sem hafa me#al annars komi# hinga# til lands og graffa# í Reykjavík. Deadly Knitshade er graffnafn Lauren O Farrell. Á#ur hefur komi# fram a# O Farrell skrifar og gefur út bækur um handverk og prjón auk "ess a# vera götulistama#ur "ar sem mi#illinn er prjón. Eftir a# hafa greinst me# krabbamein ári# 2000 lær#i O Farrell a# prjóna og prjóna#i hún stíft í gegnum læknisme#fer#irnar. Sex árum sí#ar var hún komin me# lei# á a# prjóna peysur og trefla og "egar hún sá garngraff heilla#ist hún mjög af "essari óhef#bundnu notkun á prjóni. Henni datt í hug a# nota mi#ilinn til a# fagna lokum krabbameinsme#fer#anna. $a# sem byrja#i sem einföld hugmynd af graff-verki vatt upp á sig og var# a# lokum a# stórum vi#bur#i "ar sem safna# var fé til gó#ger#armála. $ar me# hætti verki# a# vera einfaldlega graffiti a# mati O Farrell og var# "ess í sta# a# verki "ar sem fjöldi manns tók "átt í a# hei#ra og 105 BIG BA 2011: Moore og Prain, Yarnbombing, Moore og Prain, Yarnbombing,

28 minnast "eirra sem barist hafa vi# krabbamein í gegnum tí#ina. Sko#anir O Farrell á garngraffi hafa breyst sí#an hún byrja#i og nú sér hún "a# sem einhvers konar óvænta götulist. 108 $a# er ekki nóg, a# hennar mati, a# finna eitthva# gamalt prjónles og setja "a# upp hugsunarlaust. $a# ver#ur a# leggja hugsun og undirbúning í verki# og fyrir henni er gjörningurinn ekki fullskapa#ur fyrr en búi# er a# mynda hann, vinna myndirnar og setja "ær á neti#. Myndatakan er einmitt stór hluti af verkum O Farrell og hún leggur miki# upp úr fallegum myndum: Ef ég ætla#i a# gera graff var# ég a# geta teki# gó#a mynd af gjörningnum "ví annars hverfur hann bara. 109 $a# var svo tveimur árum sí#ar sem O Farrell ger#i verki# sem hún telur raunverulega vera sitt fyrsta garngraff. $a# setti hún upp á Náttúrugripasafninu í London sem er einn af hennar uppáhaldsstö#um og haf#i sta#setningin "ví persónulega "!#ingu fyrir hana. Allt frá "ví í æsku haf#i O Farrell veri# dau#hrædd vi# risavaxna steypirey#i sem pr!ddi einn s!ningarsal safnsins. Hún prjóna#i bút og graffa#i hjá steypirey#inni til a# bjó#a henni birginn. Sí#ar hefur O Farrell gert!mis verk bæ#i ein og me# Knit the City hópnum, bæ#i í London og Berlín. 110 $au verk sem hafa ef til vill fengi# mesta athygli eru símaklefinn á Parliament torginu í London "ar sem Big Ben klukkan skreytir bakgrunninn og risasmokkfiskurinn Plarchie sem er prjóna#ur úr innkaupapokum. Plarchie hefur fer#ast ví#a og me#al annars seti# í kjöltu styttunar af Charles Darwin sem er sta#sett fyrir framan Náttúrugripasafni# í London. Vi#brög#in vi# verkum O Farrell hafa veri# gó# fólk er mjög hrifi#. Stóran hluta "ess telur hún a# rekja megi til myndatakanna "ví verkin lifa sjaldnast lengi úti í almannar!minu. A#spur# um muninn á graffi me# málningu og spreyi og graffi me# garni segir O Farrell a# "a# skipti meginmáli a# garngraffi# sé hægt a# fjarlægja au#veldlega. Tilvísunin í hef#ina, "a# a# prjóna e#a hekla, hefur einnig miki# a# segja og "a# minnir fólk ef til vill á ömmur sínar og vekur "annig upp hl!jar tilfinningar. O Farrell segist ekki hafa löngun til a# breyta umhverfi sínu varanlega "ví henni hugnast ekki tilhugsunin um a# ekki sé hægt a# breyta "ví til baka í fyrra horf. Verk O Farrell einkennast af litagle#i og hugmyndaau#gi "ar sem fyrirmyndir eru me#al annars sóttar í borgarumhverfi# og plöntu- og d!raríki#. Hún leggur miki# upp úr sögunni á bak vi# 108 BIG BA 2011: BIG BA 2011: BIG BA 2011:3. 27

29 hvert og eitt verk sem og myndatökunni. Verk sín vinnur hún um hábjartan dag og lætur vegfarendur ekki á sig fá. 111 Vegna útbrei#slu verka hennar á netinu má telja víst a# hún og Knit the City hópurinn séu innblástur fyrir prjónara um allan heim til "ess a# gera eitthva# n!tt og ö#ruvísi. Mynd 3 Masquerade hópurinn er frá Sví"jó# og er partur af stærri hópi götulistamanna sem kalla sig Los Fulanos. Ljóst er a# Masquerade hefur haft töluver# áhrif á íslenskt garngraff. Me# heimsókn sinni á hátí#ina Lykkjur í Norræna húsinu sumari# 2010 kynntu "ær garngraff fyrir íslensku áhugafólki um handverk og héldu vinnustofu "ar 111 BIG BA 2011:3. 28

30 sem unni# var me# graff. A# henni lokinni fóru "átttakendur út og skreyttu nánasta umhverfi me# garni. Einn vi#mælenda, Tinna, sótti vinnustofu hjá Masquerade og garngraffa#i í kjölfari#. $eim "akkar hún innblásturinn í n!útkominni bók sinni, #óra heklbók. Masquerade hafa fer#ast ví#a um veröldina og graffa# og eru hvers konar skreytingar á styttum sérstaklega áberandi í verkum "eirra. Fjöldi annarra erlendra listamanna hefur nota# textíl í list sinni, hvort sem "a# er á götum úti e#a á s!ningum gallería. Má "ar nefna Knitta hópinn sem hratt garngraffi á götum úti af sta#, sænska tríói# Stickkontakt 112 og bandaríska hópinn Micro-Fiber Militia. 113 Lítillega hefur veri# minnst á Olek sem heklar sín verk í einum og sama stílnum, ekki ólíkt búningum sem eru í felulitum. Hennar frægasta verk er vafalaust klæ#in sem hún setti á nauti#, bronsstyttu eftir Arturo DiModice, sem stendur vi# annan enda Wall Street í New York. Búningurinn, sem var bleikur, fjólublár, grænn og svartur, fór upp á jólanótt ári# Gróska og fjölbreytni í garngraffi erlendis er mikil og eina hindrunin í sköpuninni vir#ist vera hugmyndaflug "eirra sem fást vi# "a#. Myndir og sögur af verkum fara um allan heim me# hjálp internetsins og ver#a "annig ö#rum til gle#i og mögulega innblásturs og hvatningar. Íslendingar hafa sem betur fer ekki fari# varhluta af "essari bylgju handverks í n!ju ljósi. Garngraff á Íslandi Arfleif!in Fyrst "ú ert komin á fjór#a ár fara áttu a# vinna. $a# er a# læra listir "rjár lesa, prjóna, spinna. (gamall húsgangur) 115 Mörgum kann a# koma á óvart a# Íslendingar hafi ekki prjóna# alla tí#, allt frá landnámi. Tali# er a# Íslendingar hafi lært a# prjóna af enskum, "!skum og hollenskum kaupmönnum sem sigldu hinga# til lands á 16. öld. 116 Til eru rita#ar heimildir um 112 Moore og Prain, Yarnbombing, Moore og Prain, Yarnbombing, Olek, Wall Street Bull gets a coat for Christmas 2010!!! 115 Sara Bertha $orsteinsdóttir og Valger#ur Kristín Sigur#ardóttir, Prjón, Elsa E. Gu#jónsson, Um prjón á Íslandi, 8. 29

31 prjónaskap á Íslandi frá árinu og ári# 1624 var ger# fyrsta sk!rslan um útflutning á prjónlesi. Í henni kemur fram a# "a# ár voru flutt út rúmlega 72 "úsund pör af sokkum, 12 "úsund pör af vettlingum og rúmar 12 "úsund álnir va#máls. 118 $a# er "ví ljóst a# landsmenn tóku "essari i#n fagnandi og enn í dag gegnir prjónaskapur vi#amiklu hlutverki í íslenskri menningu ef marka má A"alnámskrá grunnskóla: Textílmennt er ríkur "áttur í íslenskri menningu. Íslenskur útsaumur, tóvinna, prjón og vefna#ur er me#al gersema íslenskrar listasögu, arfleif# sem "jó#in "arf a# "ekkja og meta sem veganesti til framtí#ar. $etta veganesti er ekki einungis "áttur í sjálfsmynd "jó#arinnar heldur einnig me#al "eirra efnislegu ver#mæta og atvinnusköpunar sem nú á sér sta#, m.a. í tengslum vi# uppbyggingu fer#a"jónustu í landinu. Handverk var á#ur órjúfanlegur hluti lífsbaráttunnar en er nú vaxandi atvinnuvegur og hluti "eirrar ímyndar sem einkennir íslenska menningu. 119 Út frá "essum or#um er nokku# ljóst a# handverk er áliti# vera Íslendingum afskaplega mikilvægt; "a# er arfleif# sem börnin "urfa a# "ekkja, var#veita og mi#la áfram. Börnin læra a# prjóna í grunnskóla og eiga "annig a# vi#halda "ekkingu "jó#arinnar á "essari aldagömlu i#n. Fer#a"jónusta hefur einnig n!tt sér íslenska prjónahef# í auknum mæli og sem dæmi um "a# má nefna íslensk fyrirtæki sem sérhæfa sig í prjónafer#um áhugasamra útlendinga til Íslands og fjölda "eirra fer#amannabú#a sem bjó#a upp á lopapeysur og ullarvörur. $a# mætti segja a# prjón hafi gengi# í endurn!jun lífdaga á 9. áratugnum me# n!jum áherslum í hönnun handverks og ákalli um endurn!jun hef#ar me# a#fer#afræ#i hönnunar til a# færa menningararfinn fram. 120 $a# má segja a# ári# 2003 hafi prjón hafi fengi# hressa vítamínsprautu "egar Vigdís Jónsdóttir, hönnu#ur hjá Ístex, ger#i uppskrift a# a#sni#inni lopapeysu me# rennilás. Í kjölfari# var lopapeysan nánast reist upp frá dau#um og hefur veri# afskaplega vinsæl allar götur sí#an. Í dag er varla Íslendingur me# Íslendingum nema hann eigi a# minnsta kosti eina lopapeysu til notkunar vi# hin!msu tilefni: Í útilegur, á bæjarhátí#ir, fyrir rölt ni#ur Laugaveginn og jafnvel til a# klæ#ast vi# opnanir listas!ninga. Forsetafrúin, sem er mikill a#dáandi íslenskrar hönnunar, frú Dorrit Moussaieff, hefur jafnframt margoft sést spóka sig um í lopapeysu og ári# 2010 var lopapeysan valin jólagjöf ársins af Rannsóknarsetri 117 Magnús Gu#mundsson, Ull ver"ur gull, Magnús Gu#mundsson, Ull ver"ur gull, A"alnámskrá grunnskóla, listgreinar, Gu#rún Helgadóttir, Lopapeysa,

32 verslunarinnar.121 $ví má segja a# íslenska lopapeysan, sem kom "ó ekki fram á sjónarsvi#i# fyrr en í kring um ári# 1960, eigi auknum vinsældum a# fagna, bæ#i innan lands og utan. Útgáfa prjónauppskrifta blómstrar sem aldrei fyrr me# upprennandi hönnu#um sem gefa margir út á eigin vegum og koma verkum sínum á framfæri á internetinu. $a# liggur "ví í augum uppi a# Íslendingum er annt um arfleif#ina, a# minnsta kosti hika "eir ekki vi# a# hampa henni. Íslenska lopapeysan hefur sög# vera sem ytri hú# Íslendingsins 122 og helgigripur í hofi "jó#arinnar, messuskrú#i menningararfsins. 123 A# mínu mati er prjón í enn einni hæ#inni "essi misserin. Yngra fólk tekur í prjónana til a# skapa sér einstakar flíkur og auki# úrval prjónabóka og garns stu#lar a# fjölbreytni og ví#ari s!n á prjónaskap. Interneti# spilar grí#arlega stóran sess í útbrei#slu prjóns og annars handverks. Íslenskir prjónarar sækja í erlendar uppskriftir og innblástur frá erlendum hönnu#um og "ví berast n!jar bylgjur í prjóni, me#al annars garngraff, berast hratt til landsins. Mynd Rannsóknasetur verslunarinnar, Gísli Pálsson í Gu#rún Helgadóttir, Lopapeysa, 194. [Lausleg "!#ing höfundar]. 123 Gu#rún Helgadóttir, Lopapeysa,

33 Íslenskt garngraff $etta er svo brjálæ#islega eitthva# fallegt og skemmtilegt. Bara outstanding. 124 Íslenskt handavinnufólk hefur ekki fari# varhluta af hra#ri "róun í prjóni og "eim tískubylgjum sem rí#a yfir heiminn. Líta má á garngraff sem eina af "essum n!tilkomnu bylgjum sem borist hafa til landsins og vegna "ess hve n!tt "a# er hefur líti# veri# skrifa# um efni. Í ritger# Ilmar Daggar Gísladóttur um menningarvi#bur#inn Lykkjur: Prjónalist í Norræna húsinu ári# 2010 kemur fram a# hún telur a# hugtaki# prjónagraff vera ó"ekkt á Íslandi. 125 $ví var lög# mikil vinna í a# kynna hugtaki# fyrir vi#bur#inn sjálfan. 126 Í ljósi "essa má segja a# "ar sem or#in garngraff, prjónagraff og ullargraff eru ekki partur af almennri málnotkun "á viti fólk hreinlega ekki hva# "a# er sem fyrir augu ber "egar um prjónu# e#a heklu# tré og ljósastaurar ver#a á vegi "eirra. Öll umfjöllun ætti "ví a# geta skipt máli til kynningar á garngraffi og má ætla a# me# vi#bur#inum Lykkjum hafi útbrei#sla hugtaksins hafist fyrst af einhverri alvöru. Eftir "ví sem fleiri verk úr garni vekja athygli og komast í fjölmi#la hl!tur me#vitund fólks um fyrirbæri# a# aukast. $annig má lei#a líkur a# "ví a# töluver#ur fjöldi fólks hafi sé# graffa# tré Tinnu $órudóttur $orvaldsdóttur í Lækjargötu á forsí#u Morgunbla"sins sí#asta sumar og í kjölfari# hafi garngraff or#i# a#eins "ekktara á me#al almennings. 127 $eir "rír vi#mælendur mínir sem hafa garngraffa# eiga "a# allir sameiginlegt a# vera kvenkyns og rétt yfir "rítugu. A#spur# hverjir "a# væru sem gröffu#u me# garni á Íslandi svara#i Tinna: [ ] flippu#u t!purnar [ ] ég myndi segja svona [ára] og svona hressar píur sko [ ] oft svona extrovertive píur, jafnvel svona femínistalooking eitthva# [ ] 128 Ilmur "ekkir engan sem telur sig vera garngraffara en Edda Lilja Gu#mundsdóttir, heklhönnu#ur me# meiru, segir a# garngraffarar séu bæ#i: [ ] einhverjir svona prjónanördar sem finnst "etta bara skemmtilegt og svo einhverjir líka sem a# láta sig málin var#a. En ég held a# "a# sé samt sjaldgæfara, a# "a# sé einhver svona ádeila á eitthva#. $etta er náttúrulega "a# stutt sí#an í rauninni a# fór eitthva# a# bera á "essu hér BIG BA 2011: Ilmur Dögg Gísladóttir, Lykkjur, Ilmur Dögg Gísladóttir, Lykkjur, BIG BA 2011: BIG BA 2011: BIG BA 2011:2. 32

34 $a# ver#ur líklega ekki hjá "ví komist a# fólk myndi sér ákve#nar hugmyndir, einskonar sta#almyndir, af garngröffurum rétt eins og ö#rum gröffurum. Dæmiger#ur garngraffari er "á langt frá "ví a# líta út eins og ungur drengur í hettupeysu me# spreybrúsann í buxnavasanum e#a bakpokanum hinn dæmiger#i graffari. $a# ver#ur "ó a# vi#urkennast a# mi#a# vi# "á vi#mælendur sem rætt var vi# og "ekkingu höfundar á garngröffurum er l!sing Tinnu ekki svo fjarri lagi. Ómögulegt er a# geta sér til um hvenær garngraff kom fyrst til landsins en ári# 2006 setti Ilmur Dögg mynd af erlendu garngraffi á vefsí#u sína prjona.net. 130 Ilmur notar sí#una til a# mi#la prjóni og s!na a# "a# hef#i miklu fleiri snertifleti en a# vera menningararfur og ullarpeysur. 131 Hún hefur mikinn áhuga á götulist og óhl!#ni innan hennar. A# spyrja ekki um leyfi fyrir skreytingum á umhverfinu heldur leyfa sér a# móta "a# í sta# "ess a# taka "ví eins og "a# er. Frelsi# sem felst í garngraffinu heilla#i Ilmi líka. $a# gerir enga kröfu um fullkomnun e#a markmi# og prjónarinn "arf ekki a# ergja sig á a# kunna ekki einhverja ákve#na tækni til a# geta loki# verkinu garngraff getur veri# allskonar "ví "a# "arf ekki a# vera nothæft sem flík. 132 Líkt og graff me# spreyi getur garngraff einnig veri# pólitísk ádeila. Sem dæmi um slík verk má minna á bleika skri#dreka Jørgensen en garngraff "arf "ó ekki a# vera beitt e#a gert í pólitískum tilgangi. Edda Lilja lítur ekki svo á a# hún hafi graffa# í pólitískum tilgangi heldur gerir hún "a# til a# skreyta umhverfi sitt. 133 Fyrsta garngraffi Ilmar var hins vegar beitt í pólitískum tilgangi en var einnig fullt af léttú# og húmor. Hún prjóna#i hólk og fór svo me# vinkonu sinni "ar sem "ær saumu#u hann á staur fyrir framan Stjórnarrá#i#. $etta ger#u "ær ári# 2008 "egar umræ#an um endurreisn Íslands tröllrei# öllu. Eftir gjörninginn sendu "ær svohljó#andi fréttatilkynningu á fjölmi#la: Prjónalausnir hvetja ríkistjórn [svo] Íslands og rá#afólk allt til "ess a# líta sér nær og nota hugmyndaflugi# "egar leita# er lausna vi# "eim vandamálum sem ste#ja a# "jó#inni. Veri# skapandi og óhrædd vi# n!jar uppskriftir og n!jan efnivi#. Ma#ur fitjar aldrei upp til einskis BIG BA 2011: BIG BA 2011: BIG BA 2011: BIG BA 2011: Rau#ur gar#aprjónshólkur vi# Stjórnarrá#i#,

35 $rátt fyrir a# "etta hafi veri# framkvæmt eiginlega bara í algjöru djóki 135 eru skilabo#in engu a# sí#ur sk!r og beitt. Fyrir Tinnu er garngraff pólitískt a# "ví leyti a# fólk er a# skapa borgina sína. $a# er a# segja: Hér er ég og "etta er borgin mín líka og ég ætla a# hafa eitthva# um "a# a# segja hvernig hún er. 136 Ilmur tekur undir "etta sjónarmi# Tinnu og bendir á a# fólk sé bara a# reyna a# setja mark sitt á umhverfi#. $ú veist, litli versus stóri. Bara: Ég var hér. 137 Tinna segir garngraff vera e#li sínu mjög femíniskan gjörning, e#a me# hennar or#im: Alveg bullandi femíniskt. 138 $ar sem handverki# sem um ræ#ir er a# stærstum hluta kvennalistform er Tinna a# segja, me# sínu graffi: Hér var kona. 139 Undir "etta tekur Ilmur sem segir a# í garngraffinu felist grí#arlega mikill femíniskur undirtónn, einmitt vegna vísunar í kvenlegt handverk og "eirrar sta#reyndar a# "a# er mjúkt og litríkt. $a# er ekkert aggressíft vi# prjónagraff. 140 $essi m!kt sem garngraffi# b!r yfir, a# mati Ilmar, telur hún a# megi nota til a# m!kja har#an heim borgarumhverfisins "ar sem allir hlutir eru har#ir og úr steypu. 141 M!ktin, ska#leysi# og kyrr#in sem vi#mælendur mínir sög#ust felast í garngraffi eru eiginleikar sem ekki eru taldir upp "egar graff me# spreyi er til umræ#u. $annig ver#i prjónu# sprengja e#a skri#dreki aldrei ógnandi af "ví a# "etta er prjón. 142 Ilmur segir enn frekar a# vegna "ess a# femíniskar áherslur eru ekki alltaf áberandi í graffinu sjálfu, heldur felast í undirtóninum, sjái fæstir "a# sem femíniska a#ger#. Fólk sér bara fallegt tré klætt í prjóna#an hjúp. 143 Ilmur hefur kenningu um a# vegna allra "essara kvenlegu eiginleika sem fólk sér í prjóninu fái garngraff a# standa lengur uppi heldur en graff me# spreyi. Fólk álítur "etta sí#ur vera skemmdarverk og er me#vita# um a# "a# kostar litla sem enga vinnu a# klippa "a# í burtu. 144 $etta ska#leysi garngraffs kom til umræ#u í öllum vi#tölunum mínum garngraffara og "a# kom fram a# "a# skiptir "á miklu máli a# breyta ekki umhverfinu varanlega. Reynsla íslensku garngraffaranna er sú 135 BIG BA 2011: BIG BA 2011: BIG BA 2011: BIG BA 2011: BIG BA 2011: BIG BA 2011: BIG BA 2011: BIG BA 2011: BIG BA 2011: BIG BA 2011:1. 34

36 a# graffi# fær yfirleitt a# standa mjög lengi. 145 Sem dæmi um endingu garngraffs á Íslandi má nefna "a# a# sí#ast á $orláksmessu sá ég verk sem ég haf#i sé# og mynda# í febrúar sama ár. $a# er vissulega or#i# ve#ra# en enginn vir#ist hafa snert vi# "ví. $etta er reyndar "veröfugt vi# reynslu O Farrell í London "ar sem raunin er sú a# verki# hverfur fljótlega eftir uppsetningu. 146 Af "essu má kannski draga "á ályktun a# borgarumhverfi# og fjöldi borgarbúa geti skipt máli "egar "a# kemur a# endingu garngraffs. Garngraffararnir fjórir sem ég ræddi vi# voru allir sammála um a# garngraff byggi yfir ákve#inni fegur# sem hafi heilla# "á. Or# Tinnu l!sa "essari tilfinningu vel: $etta var einhvern veginn of náttúrulegt, a# gera, og e#lilegt og fallegt og yndislegt. 147 Garngraff er líka pr!#ileg útrás fyrir sköpunargle#i og skreyti"örf 148 og vi#mælendur hafa aldrei fengi# anna# en jákvæ# vi#brög# vi# sínu graffi. 149 Edda Lilja telur a# "a# stafi me#al annars af "ví hva# formi# er n!tt en einnig vegna "ess hva# "a# er litríkt og gla#legt, "a# er ekki hægt a# vera neikvæ#ur yfir "essu. 150 Ilmur segist aldrei hafa heyrt af neikvæ#um vi#brög#um vi# garngraffi. 151 Magda Sayeg, ein stofnenda hópsins Knitta, hefur sömu reynslu: Fólk hefur brug#ist vi#. $a# sér stykki, greinilega handprjóna#, sem hefur veri# vafi# utanum eitthva# fullkomlega dautt og gæ#ir "a# lífi. $a# lifnar ekki a#eins vi#, heldur ver#ur í rauninni eitthva# huggandi og elskulegt vi# "a#. $ú lítur ekki á hlutinn og ver#ur rei#ur. $ú fyllist gle#i. 152 $etta sty#ur a# nokkru "á kenningu Ilmar a# garngraff sé betur li#i# í samfélaginu heldur en graff me# málningu og spreyi og a# líftími "ess sé oft á tí#um talsvert lengri. $rátt fyrir jákvæ# vi#brög# hafa Ilmur og Tinna bá#ar skili# eftir verk sem einhver hefur átt vi#. Ilmur setti hólk á handri# á bekk og hann var fjarlæg#ur fljótlega, líklega daginn eftir. 153 Fyrsta verk Tinnu var uppi í dágó#an tíma og hún hlú#i reglulega a# "ví en einn daginn var búi# a# skemma "a# einhver haf#i reynt a# sarga "a# í sundur en "ó ekki tekist ætlunarverk sitt fullkomlega. Tinnu fannst eins einhver hef#i 145 BIG BA 2011:1 og BIG BA 2011: BIG BA 2011: BIG BA 2011: BIG BA 2011: BIG BA 2011:1, BIG BA 2011:2 og BIG BA 2011: BIG BA 2011: BIG BA 2011: Moore og Prain, Yarnbombing, BIG BA 2011:1. 35

37 rá#ist inn á hennar persónulega svæ#i en segir samt sem á#ur a# graffi# hafi veri# samtal hennar vi# borgina og a# a#rir geti vel teki# "átt í "ví samtali. 154 Á Íslandi hefur eitthva# bori# á "ví a# einstaklingar og fyrirtæki noti garngraff til a# vekja athygli á sér og sinni "jónustu. Ilmur graffa#i til a# vekja athygli á vi#bur#inum Lykkjur 155 og Edda Lilja graffa#i fyrir framan gallerí sem hún haf#i vörur til sölu í. 156 Graffa# tré og hjól á Laugavegi vakti töluver#a athygli sumari# 2011 en "ar var á fer# augl!sing fyrir fyrirtæki# Knitting Iceland. Dæmi um velheppna#a erlenda augl!singu "ar sem garngraff er í a#alhlutverki er sjónvarpsaugl!sing sem ger# var fyrir orkufyrirtæki# Aardgas. Í myndskei#inu má sjá hvernig heimili# bókstaflega bólstrast upp í mjúku garngraffi "egar heimilismenn fara á fætur á morgnana. 157 $arna er bein vísun í "á hl!ju og m!kt sem fólki finnst felast í garninu. Sta#setningin skiptir öllu máli í garngraffi, rétt eins og ö#ru graffi, a# mati Tinnu 158 og "ví eru Ilmur og Edda Lilja sammála. Edda Lilja segir a# ef "a# eigi a# felast ádeila í verkinu "urfi a# velja sta#setningu me# tilliti til "ess a# vekja athygli á réttum stö#um og vekja athygli réttra a#ila. 159 $etta er nákvæmlega "a# sama og gildir í graffi me# málningu og spreyi: Hluti merkingar verksins felst einfaldlega í sta#setningu "ess í almannar!minu. Ólíkt graffi me# málningu og spreyi eru verk unnin me# garngraffi ekki endilega merkt me# taggi, "a# er graffnafni "ess sem ger#i verki#. Tinnu finnst mjög mikilvægt a# hafa sitt eigi# merki. $annig getur hún gætt nafnleysis en samt merkt sér verkin sín. Hluti af hennar stíl í garngraffi er a# finna hálfklára# handverk á nytjamörku#um og nota "a# í graffverk. Me# "essu vill hún koma á framfæri list nafnlausra al"!#ukvenna: [ ] "etta er svo tryllt vinna sem einhverjar konur eru búnar a# leggja í "etta og ég vil bara a# fólk sjái "etta [ ]. 160 A#spur#ir um sko#anir sínar á garngraffi voru Old Boy7 og Wild Child20 nokku# sammála. Old Boy7 sag#i "a# vera bara snilld, flott hjá "eim sem eru a# gera 154 BIG BA 2011: BIG BA 2011: BIG BA 2011: LOVO Film og Babinet, Natural gas commercial. 158 BIG BA 2011: BIG BA 2011: BIG BA 2011:6. 36

38 "etta 161 en bætti svo vi# a# hann myndi sjálfur ekki nenna "essu, enda ekki hans smekkur og stíll. Wild Child20 sag#i a# garngraff væri meira hönnun 162 en graff me# spreyi og bá#ir voru "eir sammála um a# "rátt fyrir a# garngraff væri r!misverk rétt eins og spreygraff "á yr#i "a# aldrei alvöru graff. Til "ess vantar kroti#, stafina, leturfræ#ina. 163 Garngraff væri hinsvegar götulist; vöruhönnun sett í anna# r!mi. Popart sem fólk kveikir á og er "ess vegna líklegra til a# fá jákvæ#ari vi#brög# heldur en graff me# spreyi. 164 Ilmur tekur a# einhverju leyti undir "etta og segir a# nær væri a# tengja garngraff vi# götulist en graffiti. 165 Mynd BIG BA 2011: BIG BA 2011: BIG BA 2011: BIG BA 2011: BIG BA 2011:1. 37