Hreindýrin okkar. Fræðsluefni fyrir miðstig og unglingastig grunnskóla. Unnur Birna Karlsdóttir

Transcription

1 Hreindýrin okkar Fræðsluefni fyrir miðstig og unglingastig grunnskóla Unnur Birna Karlsdóttir 2015

2 2 Formáli Hér er tekinn saman ýmis fróðleikur um hreindýr á Íslandi, sögu þeirra og lífshætti. Markmiðið hér er að hafa aðgengilegan á einum stað allra handa fróðleik um hreindýrin á Íslandi. Þetta efni hentar best mið- og efra stigi grunnskóla. Hér má finna ótal atriði til að vinna með, ekki síst í samþættingu greina á borð við samfélagsgreinar og náttúrufræði, íslensku, list- og verkgreinar. Hreindýrið sem efniviður býður upp á marghliða nálgun frá sjónarhóli margra kennslugreina, bæði í bóknámi og skapandi verkefnum, allt eftir því hvað passar hverju sinni.

3 3 Heimildirnar Verkefnið byggir á rannsókn og ritun höfundar og ber sérstaklega að geta þess að hluti þess er unnið með hliðsjón af fræðiefni Náttúrustofu Austurlands um hreindýr og rannsóknir á þeim hér á landi. Einnig er byggt á upplýsingum Umhverfisstofnunar um hreindýraveiðar og heimildum úr fórum Minjasafns Austurlands um sögu og muni úr hreindýrshornum og skinni. Heimildir aðrar eru fundnar í skjala- og bókasöfnum og á vefnum. Verkefnið er unnið með styrk úr Þróunarsjóði námsmanna.

4 4 1. Hugtök og heiti

5 5 Heiti karldýrs, kvendýrs og afkvæmis Á íslensku eru heitin yfir hreindýrin þessi: Karldýrið heitir hreintarfur eða hreinn. Kvendýrið heitir hreinkýr eða simla. Afkvæmið heitir hreinkálfur. Oft er þetta stytt og notuð heitin tarfur, kýr og kálfur. Yfir dýrin í fleirtölu er ýmist notað heitið hreindýr eða hreinar

6 6 Að fallbeygja orðið hreindýr Hér er hreindýr (nefnifall eintala) Um hreindýr (þolfall eintala) Frá hreindýri (þágufall eintala) Til hreindýrs (eignarfall eintala) *** Hér eru hreindýr (nefnifall fleirtala) Um hreindýr (þolfall fleirtala) Frá hreindýrum (þágufall fleirtala) Til hreindýra (eignarfall fleirtala)

7 7 Að fallbeygja orðið hreindýr með ákveðnum greini Hér er hreindýrið (nefnifall eintala) Um hreindýrið (þolfall eintala) Frá hreindýrinu (þágufall eintala) Til hreindýrsins (eignarfall eintala) *** Hér eru hreindýrin (nefnifall fleirtala) Um hreindýrin (þolfall fleirtala) Frá hreindýrunum (þágufall fleirtala) Til hreindýranna (eignarfall fleirtala)

8 8 Að fallbeygja orðið hreinkýr Hér er hreinkýr (nefnifall eintala) Um hreinkú (þolfall eintala) Frá hreinkú (þágufall eintala) Til hreinkýr (eignarfall eintala) *** Hér eru hreinkýr (nefnifall fleirtala) Um hreinkýr (þolfall fleirtala) Frá hreinkúm (þágufall fleirtala) Til hreinkúa (eignarfall fleirtala)

9 9 Að fallbeygja orðið hreinkýr með ákveðnum greini Hér er hreinkýrin (nefnifall eintala) Um hreinkúna (þolfall eintala) Frá hreinkúnni (þágufall eintala) Til hreinkýrinnar (eignarfall eintala) *** Hér eru hreinkýrnar (nefnifall fleirtala) Um hreinkýrnar (þolfall fleirtala) Frá hreinkúnum (þágufall fleirtala) Til hreinkúnna (eignarfall fleirtala)

10 10 Að fallbeygja orðið hreintarfur Hér er hreintarfur (nefnifall eintala) Um hreintarf (þolfall eintala) Frá hreintarfi (þágufall eintala) Til hreintarfs (eignarfall eintala) *** Hér eru hreintarfar (nefnifall fleirtala) Um hreintarfa (þolfall fleirtala) Frá hreintörfum (þágufall fleirtala) Til hreintarfa (eignarfall fleirtala)

11 11 Að fallbeygja orðið hreintarfur með ákveðnum greini Hér er hreintarfurinn (nefnifall eintala) Um hreintarfinn (þolfall eintala) Frá hreintarfinum (þágufall eintala) Til hreintarfsins (eignarfall eintala) *** Hér eru hreintarfarnir (nefnifall fleirtala) Um hreintarfana (þolfall fleirtala) Frá hreintörfunum (þágufall fleirtala) Til hreintarfanna (eignarfall fleirtala)

12 12 Að fallbeygja orðið hreinkálfur Hér er hreinkálfur (nefnifall eintala) Um hreinkálf (þolfall eintala) Frá hreinkálfi (þágufall eintala) Til hreinkálfs (eignarfall eintala) *** Hér eru hreinkálfar (nefnifall fleirtala) Um hreinkálfa (þolfall fleirtala) Frá hreinkálfum (þágufall fleirtala) Til hreinkálfa (eignarfall fleirtala)

13 13 Að fallbeygja orðið hreinkálfur með ákveðnum greini Hér er hreinkálfurinn (nefnifall eintala) Um hreinkálfinn (þolfall eintala) Frá hreinkálfinum (þágufall eintala) Til hreinkálfsins (eignarfall eintala) *** Hér eru hreinkálfarnir (nefnifall fleirtala) Um hreinkálfana (þolfall fleirtala) Frá hreinkálfunum (þágufall fleirtala) Til hreinkálfanna (eignarfall fleirtala)

14 14 Að fallbeygja fleirtöluorðið hreinar Hér eru hreinar (nefnifall fleirtala) Um hreina (þolfall fleirtala) Frá hreinum (þágufall fleirtala) Til hreina (eignarfall fleirtala)

15 15 Að fallbeygja fleirtöluorðið hreinar með ákveðnum greini Hér eru hreinarnir (nefnifall fleirtala) Um hreinana (þolfall fleirtala) Frá hreinunum (þágufall fleirtala) Til hreinanna (eignarfall fleirtala)

16 16 Að fallbeygja kvenkynsorðið simla Hér er simla (nefnifall eintala) Um simlu (þolfall eintala) Frá simlu (þágufall eintala) Til simlu (eignarfall eintala) *** Hér eru simlur (nefnifall fleirtala) Um simlur (þolfall fleirtala) Frá simlum (þágufall fleirtala) Til simla (eignarfall fleirtala)

17 17 Að fallbeygja kvenkynsorðið simla með ákveðnum greini Hér er simlan (nefnifall eintala) Um simluna (þolfall eintala) Frá simlunni (þágufall eintala) Til simlunnar (eignarfall eintala) *** Hér eru simlurnar (nefnifall fleirtala) Um simlurnar (þolfall fleirtala) Frá simlunum (þágufall fleirtala) Til simlanna (eignarfall fleirtala)

18 18 2. Flokkun og dreifing

19 19 Tegund og flokkun Hreindýr eru spendýr af ættbálki klaufdýra og undirættbálknum jórturdýr, sem skiptist í nokkrar ættir. Ein þeirra er hjartarætt en í henni eru um 50 núlifandi tegundir, þar á meðal hreindýr. Öllum dýrategundum er gefið latneskt tegundarheiti og hreindýrið heitir á latínu Rangifer tarandus

20 20 Heimkynni hreindýra Engin önnur hjartardýr lifa eins norðarlega og hreindýr eða hreinar eins og þau eru líka kölluð á íslensku í fleirtölu. Þau eru dreifð um mestallt norðurhvel jarðar. Þau hafa aðlagast náttúrunni á ýmsum mjög ólíkum landsvæðum og eru flokkuð samkvæmt því í túndruhreina, eyjahreina og skógarhreina. Íslensku hreindýrin tilheyra túndruhreinum.

21 21 Útbreiðsla Hreindýr dreifa sér sjálf um landsvæði ef þau geta en menn hafa líka dreift hreindýrunum á ný svæði því að þau hafa verið flutt frá upprunalegum heimkynnum sínum á ýmis önnur svæði og til annarra landa, t.d. til Íslands. Hreindýr lifa á norðurslóðum í Norður-Evrópu, Asíu, Norður-Ameríku, Kanada og Alaska og einnig á nokkrum norðlægum eyjum, t.d. á Grænlandi, Svalbarða og Íslandi.

22 22 Útbreiðsla hreindýra Grænir litir = Hreindýr á skógarog túndrusvæðum N-Ameríku, Alaska og Grænlandi. Bleikt = hreindýr á eyjunni Svalbarði. Rauðir deplar = hreindýrahirðingjar með tamin hreindýr og hreindýrabændur með hreindýrahjarðir. Dökk blátt: Túndruhreinar. Ljósblátt: Skógarhreinar. Heimild:

23 23 Tamin hreindýr Á mörgum stöðum á norðurslóðum eru hreindýr tamin og þjóna manninum til dráttar og burðar. Maðurinn fær af þeim kjöt að borða, skinnið í föt og ábreiður og fleira og mjólkina að drekka. Þeir sem búa með hreindýr lifa á norðurslóðum (kort). Þeir sem búa með hreindýr kallast hirðingjar eða hreindýrabændur. Þeir hreindýrahirðingjar sem oftast eru nefndir eru Samar sem búa á norðurslóðum Noregs, Svíþjóðar og Finnlands. En þjóðflokkar í Síberíu og Alaska búa líka með hreindýr. Sjá t.d hér um hreindýrahald í heiminum:

24 24 Tegundir hjarðmennsku Hlutfallslega eru mjög fáir hirðingjar í heiminum sem búa með hreindýr. Flestir hirðingjar búa með nautgripi, kindur og geitur. Sumir búa með úlfalda og drómedara, jakuxa, buffalóa, eða lamadýr (sjá meðfylgjandi kort af gripaeign hirðingja og staðsetningu búsvæða).

25 25 Hirðingja- og hjarðbúskapur í heiminum

26 26 3. Hreindýrin á Íslandi

27 27 Af hverju eru hreindýr á Íslandi? Ísland er kalt land og í gamla daga bitnaði það oft illa á íbúum landsins því köld veðráttan olli því að húsdýrin dóu úr hungri í harðindum en það kölluðust tímabil þegar veður var vont bæði sumar og vetur, svo ekki var hægt að heyja nóg á sumrin og ekki hægt að beita dýrunum úti á veturna. Fólkið hafði ekki nægan mat ef húsdýrin dóu og dó líka úr hungri. Hreindýr voru flutt til Íslands því menn vonuðu að það mundi auðvelda Íslendingum lífsbaráttuna að geta nýtt hreindýr sem mundu geta lifað hér á landi því þau eru hörð af sér að lifa köldu landi. Bændur gætu því átt hreindýr til að lifa af með því að nota kjötið af þeim til matar og skinnin af þeim í föt. Á 18. öld þegar hreindýr voru flutt til Íslands voru erfiðir tímar á Íslandi. Næstum allir lifðu í sveit á landbúnaði en það gengu yfir harðindi og hungursneið. Kýr og kindur dóu í stórum stíl og fólk leið skort og hungur því það var ekki til nóg kjöt og mjólk handa því að borða. Hreindýr voru flutt til Íslands því þau áttu að verða húsdýr fyrir bændur, en það gekk aldrei eftir. Engir bændur fóru að búa með hreindýr og innfluttu hreindýrin lifðu þess vegna bara villt í íslenskri náttúru.

28 28 Hvenær og hvaðan komu hreindýr til Íslands? Hreindýrin komu til Íslands frá Finnmörku í norður Noregi á seinni hluta 18. aldar. Hreindýrin sem þá voru flutt til Íslands komu úr hreindýrahjörðum Sama í Noregi. Danski konungurinn leyfði Íslendingum að flytja inn hreindýr að ósk Íslendinga sjálfra. Danmörk fór þá með stjórn Íslands og þess vegna þurfti leyfi danskra stjórnvalda og þeirra aðstoð við að fá hreindýr til Íslands. Hreindýr hafa ekki verið flutt til Íslands síðan á 18. öld.

29 29 Hreindýr flutt til Vestmannaeyja 1771 Hreindýr voru flutt inn frá Söröya í Norður-Noregi. Helmingur dýranna drapst á leiðinni en 14 dýr voru sett á land í Vestmannaeyjum. Þar drápust enn nokkur dýr því náttúra Vestmannaeyja hentaði ekki fyrir hreindýr. En örfáum var bjargað og flutt að Hlíðarenda í Fljótshlíð og þeim sleppt þar til að lifa villt en þau dóu samt út. Talið er að ekkert hreindýr hafi verið eftir úr þessum hópi árið 1783 en ekki eru til heimildir um endalok þeirra.

30 30 Hreindýr flutt á Reykjanesið 1771 Árið 1777 voru 30 hreindýr flutt frá Söröya í Finnmörku í Norður-Noregi og sett í land í Hafnarfirði. Sjóferðina lifðu af 23 dýr sem hlupu inn á Reykjanesið þegar þeim var sleppt af skipinu í land. Hreindýrin héldu til í fjallendi Reykjaness og skiptu nokkrum hundruðum þegar þau voru flest um miðja 19. öld. Þeim fækkaði á síðari hluta 19. aldar og voru orðin mjög fá á 20. öld og að lokum útdauð eftir 1930 út af harðindum og ofveiði.

31 31 Hreindýr flutt á Norðurland 1784 Árið 1784 voru 35 hreindýr flutt frá Kautokeino í Finnmörku í Norður-Noregi og sleppt á Vaðlaheiði við austanverðan Eyjafjörð. Þaðan dreifðust þau austur um alla Þingeyjarsýslu þegar þeim fjölgaði og sáust oft í Mývatnssveit og í Öxarfirði og á heiðum þar upp af. Eftir miðja 19. öld fækkaði þessari hjörð sökum harðinda og ofveiði, uns aðeins var smáhópur eftir en hann sást síðast Ekkert er vitað um örlög þessa litla hreindýrahóps. Fóru þessi hreindýr kannski austur til hreindýranna sem voru þar? Eða voru þau veidd? Enginn veit enn þann dag í dag.

32 32 Hreindýr flutt á Austurland 1787 Árið 1787 var 35 hreindýrum frá Avjovarre í Finnmörku í Norður-Noregi sleppt á land í Vopnafirði á Austurlandi. Talið er að þeim hafi fjölgað hratt og að þau hafi fljótlega fundið sumarhaga á hálendinu norðaustan Vatnajökuls en leitað út á heiðarnar á veturna. Hreindýrunum fækkaði mjög á Austurlandi á tímabili vegna harðinda og ofveiði en eftir að þau voru friðuð um miðja 20. öld fjölgaði þeim aftur. Öll hreindýr á Íslandi í dag eru afkomendur hreindýranna sem sleppt voru í land í Vopnafirði árið 1787.

33 33 Hreindýrin á Íslandi eru villt Á Íslandi búa engir með hreindýr. Hér eru ekki hreindýrahirðingjar, og hafa aldrei verið, og hér eru engir hreindýrabændur. Hreindýrin okkar á Íslandi eru villt og þess vegna óttast þau manninn. Þau eru stygg þannig að það er ekki hægt að labba að þeim og klappa þeim. Þau eru ekki gæf eins og tamin hreindýr í útlöndum geta verið.

34 34 Viljum við hafa hreindýr á Íslandi? Svarið er já. Íslendingar vilja vernda hreindýrin á Íslandi og þess vegna hafa stjórnvöld sett lög og reglur um hvernig eigi að vernda þau. Sum tímabil síðan í byrjun 20. aldar hafa hreindýrin verið alveg friðuð en önnur tímabil hafa verið leyfðar takmarkaðar veiðar og þá gefin fyrirmæli um hve mörg dýr megi veiða á hverju ári. Í dag eru leyfðar veiðar á hreindýrum en samkvæmt ströngum reglum um hvernig á að gera það og hve mörg dýr má veiða á hverju ári. Allar reglur um hreindýraveiðar eru á vef Umhverfisstofnunar.

35 35 Eru hreindýr hættuleg? Hreindýr eru ekki hættuleg mönnum enda forðast villt hreindýr menn. Það þýðir að þau hlaupa burt ef maður kemur of nálægt þeim. Það þarf samt að passa sig á törfunum á haustin að koma ekki of nálægt þeim þegar fengitíminn er því þá geta þeir verið árásargjarnir og ráðist á menn með hornunum. Tarfar geta líka ráðist á veiðimenn í sjálfsvörn ef þeir eru króaðir af eða særðir. Veiðimenn þurfa því alltaf að passa sig að vanda sig og gera allt rétt þegar þeir eru að veiða hreindýr.

36 36 Heimkynni og fjöldi hreindýra á Íslandi nú á dögum Heimkynni villtra hreindýra á Austurlandi voru lengi vel öræfi og heiðar á Austurlandi en nú dreifa þau sér um mestallt Austurland og allt suður í Austur-Skaftafellssýslu. Heimkynni þeirra afmarkast nú í vestri af Jökulsárlóni á Breiðamerkursandi, Vatnajökli og Jökulsá á Fjöllum. Einnig hefur hagaganga hreindýra norðan Vopnafjarðar og Möðrudalsöræfa aukist á síðustu árum. Hreindýrin eru talin árlega til að áætla nokkurn veginn um stofnstærðina. Hreindýrin á Austurlandi eru nú á milli 4-5 þúsund. Þau eru oft rúmlega þúsund dýrum færri á veturna en á sumrin vegna þess að þeim fækkar á haustin við veiðarnar. Svo fjölgar á vorin þegar kálfarnir fæðast og aftur fækkað um haustið. Þannig er fjölda dýranna stýrt með veiðunum.

37 37 Útbreiðsla hreindýra á Íslandi Hreindýr á Íslandi lifa bara villt á Austurlandi. Lituðu svæðin eru þar sem hreindýr eru á Austurlandi í dag. Númerin og litirnir tákna skiptingu svæðisins niður í hreindýraveiðisvæði Kort: Náttúrustofa Austurlands

38 38 Eru hreindýr í dýragarði á Íslandi? Í húsdýragarðinum í Laugardal í Reykjavík eru örfá hreindýr í lítilli girðingu sem fólk getur skoðað. Þeim er gefið sérstakt fóður svo að þeim líði vel og séu hraust.

39 39 Eiga hreindýr að lifa um allt Ísland eða bara á Austurlandi? Oft hefur verið hugsað um hvort ekki eigi að dreifa hreindýrunum um Ísland, svo að það séu hreindýr á fleiri stöðum en á Austurlandi. Þessi hugmynd hefur hins vegar ekki fengið samþykki hingað til. Þeir sem ráða þessu eru fyrst og fremst íslensk stjórnvöld en líka sveitarstjórnir og búnaðarsambönd bænda á hverju svæði fyrir sig. Niðurstaðan hefur verið sú að bestu aðstæðurnar fyrir hreindýr séu á hálendinu á Austurlandi og að það sé ófarsælt bæði fyrir hreindýrin sjálf og hagsmuni bænda og íbúa í öðrum landshlutum að dreifa þeim víðar.

40 40 Hver á hreindýrin á Íslandi? Það er enginn einstaklingur sem á hreindýrin á Íslandi heldur eru þau eign okkar allra, það er íslensku þjóðarinnar og íslensk stjórnvöld passa upp á þau og setja reglur um hvar þau mega vera í landinu og hvenær má veiða úr hjörðinni og hve mörg dýr. Samkvæmt núverandi reglum mega hreindýrin bara lifa villt á Austurlandi en ekki annarsstaðar á landinu.

41 41 Hver gætir hreindýranna okkar nú á tímum? Náttúrustofa Austurlands vaktar íslensku hreindýrin og gerir margskonar rannsóknir til að fylgjast með útbreiðslu, fjölda og heilbrigði þeirra. Segja má að Náttúrustofa Austurlands (NA) passi upp á hreindýrin okkar en það gerir hún samt með aðstoð íbúanna á Austurlandi sem fylgjast líka með hvort allt sé í lagi með þau. Sjá ýmsan fróðleik um hreindýr og hreindýrarannsóknir á heimasíðu Náttúrustofunnar: article&id=12&itemid=112

42 42 Rannsóknir Náttúrustofu Austurlands á hreindýrunum Rannsóknir og vöktun hreindýranna snýst um að: Telja hreindýrin á hverju ári til að við vitum hvað þau eru mörg. Fylgjast með hvort þau séu heilbrigð og hraust. Fylgjast með að þau hafi nóg beitarland. Leggja til hvað megi veiða mörg hreindýr á hverju ári því það þarf að passa að þau verði ekki svo mörg að þau hafi ekki næga haga. Það má ekki heldur veiða of mörg svo hreindýrunum fækki ekki of mikið.

43 43 4. Eiginleikar og lífshættir

44 44 Hjörðin Eitt einkenni hreindýra er að þau eru hjarðdýr, það er þau hafa hjarðeðli, og leitast við að halda sig í hjörðum, en hjarðirnar eru misstórar eftir árstíma. Hjarðir hreindýra á Íslandi eru minnstar yfir háveturinn og á burðarsvæðum á vorin. Hjarðirnar eru stærstar í júlí en einungis þá sjást hópar með fleiri en 500 dýrum. Í þeim eru fyrst og fremst kýr og kálfar. Fullorðnir tarfar eru hins vegar oft einfarar eða saman í litlum hópum mestan part ársins eða þar til að fengitíma kemur en þá leita þeir uppi kýrnar og berjast við aðra tarfa til að ná yfirráðum yfir hóp af kúm.

45 45 Lágfætt og sterkvaxin Hreindýr eru lágfættari en önnur hjartardýr en sterkbyggð og þróttmikil. Þau eru með frekar stuttan háls og bera höfuðið lágt.

46 46 Feldur, litir og hárafar Hár hreindýra eru hol að innan, mjög þétt og einangra vel. Þau mynda á vetrum um 4 cm þykkt einangrunarlag. Þessi eiginleiki háranna veldur því að hreindýrin fljóta vel í vatni og eiga auðvelt með sund. Hreindýrið er eina tegund hjartarættarinnar með loðna snoppu og tapar dýrið því litlum varma þegar það rótar í snjó með henni á vetrarbeit. Hreindýr eru brún á lappir, haus og bak en kviður og síður eru gráar með brúnu belti. Þau eru oft ljós í kringum augu og afturendinn nærri hvítur. Hálsinn er ljós. Á haustin vex sítt ljóst hár neðan á hálsi tarfanna.

47 47 Klaufir Hér sjást bæði klaufirnar og lagklaufirnar þar fyrir ofan. Hreindýr hafa tær úr hornefni sem nefnast klaufir og þau eru í flokki klaufdýra. Lagklaufir nefnast litlu klaufirnar tvær sitt hvoru megin aftan á fætinum, og eru til að auka enn viðnámið við jörðina þegar dýrið gengur á blautu landi eða snjó.

48 48 Klaufirnar eru lagaðar að lífsbaráttu hreindýrsins Klaufir hreindýra eru lagaðar að lífsbaráttu þeirra á köldum norðurslóðum. Þær eru sporöskjulaga og hafa þann eiginleika að geta glennst vel út svo að þungi dýrsins dreifist á stærri flöt en ella. Við bætist viðnám frá lagklaufunum. Dýrið sekkur því síður þegar það gengur á snjó eða í bleytu, eins og í krapa og á votlendi. Einnig auðvelda klaufirnar hreindýrunum sund því að þær veita viðspyrnu í vatninu og eru þau flugsynd og geta synt langar vegalengdir, yfir ár, vötn og firði. Klaufir hreindýra hafa skarpar brúnir og það kemur að góðu gagni þegar þau krafsa í harða fönn eftir fæðu.

49 49 Dugleg í snjó Hreindýr þola mikinn kulda og eru dugleg að bjarga sér í snjó. Þau geta krafsað og bitið gras og ýmsar plöntur þótt það sé djúpur snjór því þau krafsa djúpar holur ofan í snjóinn þangað til þau ná niður í jörð. Þau geta fundið næringu á snjóþungum svæðum því að þau finna lykt af gróðri í gegnum allt að 60 cm. þykkan snjó.

50 50 Kuldaþolin Hreindýr hafa aðlagast kaldri náttúru norðurslóðanna. Þau þola kulda mjög vel. Á vetrum hægist a.m.k. um 40% á efnaskiptum hreindýrsins. Þannig er dagleg eyðsla 100 kílóa dýrs hitaeiningar (kkal) að vetri en að sumri.

51 51 Spretthörð Hreindýr geta hlaupið hratt og lengi, langar vegalengdir. Oftast brokka þau en ef þau verða hrædd þá fara þau á harðastökki. Þau hafa fjaðrandi hreyfingar og eru mjög létt á fæti.

52 52 Sundgarpar Hreindýr eru flugsynd, það er þau eru mjög góð að synda og þau geta synt yfir stór vötn og ár og jafnvel yfir mjóa firði. Hreindýr fljóta vel í vatni og eru grunnsynd því að hárin á þeim eru hol að innan og virka því sem einangrun gegn kulda og bleytu. Þetta auðveldar þeim sund yfir ár og vötn. Breiðar sporöskjulagaðar klaufir hreindýranna veita gott viðnám í vatninu þegar þau synda og það skilar þeim betur áfram í vatninu.

53 53 Lyktnæm Hreindýr sjá ekkert sérstaklega vel en þau finna lykt langar leiðir og eru mjög lyktnæm til að geta passað sig á óvinum sínum sem vilja veiða þau, rándýr og veiðimenn. Íslensku hreindýrin þurfa samt ekki að hafa áhyggjur af rándýrum því að á Íslandi eru engin stór rándýr sem geta veitt hreindýrin. En í útlöndum eru mörg svoleiðis dýr eins og birnir, úlfar og fleiri dýr. Ef maður vill læðast nálægt hreindýrum án þess að þau hlaupi burt þá þarf að gera það á móti vindi því að þau finna lyktina af mönnum langar leiðir standi vindurinn af manni. Finni þau lykt af mönnum rása þau af stað í burtu, oft á harðaspretti.

54 54 Stærð Hreindýrið er meðal stærri tegunda hjartarættarinnar. Hæð þeirra er breytileg, eða frá cm á herðakamb.

55 55 Þyngd Hreindýr eru ekki öll jafn stór en að meðaltali er þunginn (lífþungi): Hreintarfur kg. Hreinkýr kg.

56 56 Safna fitu fyrir veturinn Að hausti hafa hreindýrin safnað fituforða á skrokkinn til að hjálpa þeim að lifa af fyrir veturinn. Tarfarnir safna fitunni í hnúð á bakið og getur bakfita á fullorðnum törfum orðið allt að 10 cm. þykk. Hreindýrin ganga á þennan fituforða yfir veturinn og léttast, mismikið eftir hvort veturinn er mildur eða harður

57 57 Hljóð Sjaldan heyra menn hreindýr gefa frá sér hljóð en þegar það gerist þá hljómar það líkt og hálfkæft baul eins og frá nautgrip. Kýrnar baula á kálfana sína og tarfarnir rymja á haustin á fengitímanum. En það heyrist hljóð þegar hreindýrið gengur. Það heyrast smellir sem koma frá sinum í fótunum, svona eins og hljóðlátt kligg-, kligg-hljóð. Það má einna helst líkja hljóðinu sem heyrist þegar hreindýrahjörð er á ferð við regndropahljóð þegar smellirnir í fótum dýranna renna saman í einn samfelldan klið.

58 58 Fæða Hreindýr éta allskyns grös, runna og víðitegundir, blómplöntur, lyng, sveppi, og mikilvæg fæða fyrir þau á veturna eru fléttur, eins og fjallagrös og hreindýramosi. Hreindýrin eru einu stóru spendýrin sem geta melt fléttur því þau hafa bakteríur og örverur í maganum sem brjóta flétturnar niður í fæðunni.

59 59 Hornin Hreindýrið er eina hjartardýrategundin þar sem bæði kynin bera horn. Horn hreindýra eru stærri en á flestum öðrum hjartardýrum. Þau eru svokölluð kvíslhorn (til aðgreiningar frá slíðurhornum). Hægra og vinstra horn eru aldrei spegilmynd hvort annars eins og hjá flestum hornberum. Horn kúnna eru miklu minni en horn tarfanna.

60 60 Heiti yfir hluta hornsins Hlutar hreindýrshornsins skiptast þannig að næst höfðinu er svonefndur rótarkrans, þá kemur augnspaði, síðan ennisgrein, þá stöng, svo bakgrein aftur úr henni og loks krúna efst. Augnspaðar og ennisgreinar á hornum tarfa geta verið lítt greindar spírur eða spaðar. Á stærstu og tilkomumestu hornum tarfa myndast oft þrír spaðar en flestir tarfar hafa aðeins einn, ef þeir hafa hann á annað borð.

61 61 Hreindýrshorn Hér sjáum við hvaða heiti hver hluti hreindýrshornsins hefur. Mynd: Skarphéðinn G. Þórisson.

62 62 Hreindýr fella hornin árlega og ný horn vaxa á hverju ári Hreindýr fella hornin á hverju ári og ný horn vaxa. Fyrst eftir að hornin detta af eru þau kollótt. Hornin eru mjúk og klædd dökkbrúnni, floskenndri og æðaríkri húð þegar þau eru að vaxa. Hornin eru fullvaxin í lok sumars. Þá harðna þau og neðst á þeim vex svonefndur rótarkrans út í gegnum húðina og sker hana í sundur. Við það deyr brúna mjúka húðin og dettur af hornunum og þau harðna og verða hvít eins og bein.

63 63 Hvenær fella hreindýr hornin? Fullorðnir tarfar fella hornin í nóvember eða desember, geldar kýr og ungir tarfar á tímabilinu janúar til mars en kelfdar kýr ekki fyrr en eftir burð í maí.

64 64 Hlutverk hornanna Horn hreindýra eru stöðutákn og falla á mismunandi árstíma. Kelfdar kýr eru einu hyrndu dýrin seinni hluta vetrar þegar helst þrengir að þeim og eru þá efstar í goggunarröðinni í hjörðinni þegar hætta á harðindum er mest. Þannig tryggir náttúran kelfdum kúm mestar lífslíkur í stofninum á erfiðasta tímanum því að þær hafa forgang að besta beitilandinu, sem tryggir viðhald stofnsins. Kelfdar kýr fella ekki hornin fyrr en um viku eftir burð en þær geldu í mars. Þó að hreindýrin séu eina tegund hjartardýra þar sem kýrnar eru hyrndar þá eru um 2 4% íslenskra hreinkúa kollóttar að eðlisfari.

65 65 Hornin eru líka vopn fyrir tarfana til að berjast með Hornin eru mikilvæg törfum í baráttunni um kvendýrin því að þeir berjast með þeim á fengitímanum. Sá sem er sterkastur með stærstu og mestu hornin vinnur oftast bardagann og nær flestum hreinkúm í hjörðina sína á fengitímanum og getur með þeim kálfa.

66 66 Hreindýr éta gömlu hornin til að fá kalk Hreindýr naga gömlu hornin sem þau fella, þegar þau eru dottin af höfði þeirra og liggja á jörðinni. Hreindýrin naga gömlu hornin til að fá kalk í skrokkinn en þau þurfa þannig bætiefni til að mynda ný horn sem byrja að vaxa fljótlega eftir að gömlu hornin eru dottin af.

67 67 Hreindýrin halda mest til í óbyggðum Hreindýrin á Íslandi halda mest til á öræfum og heiðum Austurlands og í eyðibyggðum og eyðidölum. Á veturna koma þau stundum niður í byggð og þá er auðveldlega hægt að sjá þau.

68 68 Far Hreindýr ferðast milli svæða vor og haust og kallast það far og skiptist í vorfar eins og það heitir þegar þau ferðast á vorin, í apríllok, úr vetrarhögum til sumarhaganna og haustfar þegar þau ferðast til baka á haustin úr sumarhögunum til vetrarhaganna. Hreindýrin á Íslandi fara til fjalla og öræfa á sumrin en leita út á heiðar og niður á láglendi á veturna. Tarfarnir eru oft niðri á láglendi fram á sumar en kýrnar fara til óbyggða á vorin til að bera og eru þar allt sumarið.

69 69 Vetrar- og sumarslóðir Haust og vetur: Eftir fengitímann á haustin dreifast hreindýrin í hópum víða um heiðar. Þau leita einnig til byggða að vetrarlagi, einkum ef haglaust verður á heiðum vegna tíðarfars og snjóalaga. Vor og sumar: Á vorin og sumrin halda hreinkýrnar sig með kálfana inni á öræfum og í eyðidölum og eyðivíkum á Austfjörðum. Hreintarfarnir halda hópinn á vorin og sumrin og eru oft í grennd við byggð langt fram á sumar.

70 70 Fengitíminn Æxlunartími hreindýra er á haustið, á fengitímanum. Fengitíminn hjá hreindýrunum hefst upp úr miðjum september og stendur fram í miðjan október. Þá berjast tarfarnir hver við annan í samkeppninni um hylli kúnna. Hreintarfar sem tapa í bardaga við aðra tarfa og missa þannig kýrnar sínar til þeirra fara stundum einir um langan veg í leit að nýjum kúahópum. Fyrir kemur að tarfar drepist af sárum sem þeir hljóta í bardaga við aðra tarfa á fengitímanum.

71 71 Burður kálfarnir fæðast Hreinkýr ganga með kálfana í um sjö og hálfan mánuð. Flestar bera hreinkýrnar í maí og byrjun júní. Við góð skilyrði eru hreinkálfarnir að meðaltali tæp 6 kg þegar þeir fæðast.

72 72 Burðarsvæði Hreinkýr fara oftast á sömu slóðir til að bera ár eftir ár. Á burðarsvæðum eru nær eingöngu kelfdar kýr á burðartíma en oft leita geldar kýr og ung dýr þangað í sumarhaga í maílok og júníbyrjun. Aðalburðarsvæði hreindýra eru á Snæfellsöræfum og syðri hluta Fljótsdalsheiðar. Ýmislegt bendir þó til að burðarsvæði hafi verið að færast til á þessum slóðum og síðustu ár hafa dýrin lítið nýtt Vesturöræfin á burðartímanum en þar báru oft fleiri hundruð hreinkýr á árum áður. Á Austfjörðunum bera hreinkýr oft í dalbotnum, daladrögum og eyðivíkum, eins og Sandvík, sunnan Norðfjarðarflóa.

73 73 Hættur í umhverfinu Vírdræsur og ónýtar girðingar eru dauðagildra Hreindýr geta fest sig í vírneti, gaddavír, símavír, fiskinetum og þess háttar sem skilið er eftir í hirðuleysi á víðavangi, skaðast af völdum þess og jafnvel drepist. Ráð: Hreinsa burt allt ónýtt víra- og girðingadót.

74 74 Hættur á þjóðveginum Varúð: Hreindýr geta verið á akstursvegum á Austurlandi og Suðausturlandi Hreindýr eiga á hættu að verða fyrir bílum þar eð þjóðvegir liggja gjarnan um svæði sem þau flakka um. Einkum er hætta á að þau lendi fyrir bíl seinni part vetrar. Reynslan sýnir að mörg hreindýr verða fyrir bíl á hverju ári. Ráð: Að horfa vel eftir hreindýrum á vegum og taka mark á umferðarmerkinu sem varar við að þau geti verið á ferðinni. Ljósm. Skarphéðinn G. Þórisson.

75 75 Hættur í náttúrunni Stundum deyja hreindýr við að hrapa í hálum bröttum fjallshlíðum á vetrum eða við að lenda í snjóflóðum. Engin rándýr eru á Íslandi sem hreindýrunum stafar ógn af og þau eru ekki plöguð af skordýrum, líkt og þeim sem herja á hreindýr í útlöndum. Dauði hreinkúa tengist helst burði en hreintarfa fengitímanum og drepast þá vegna sára eftir bardaga við aðra tarfa. Refir gætu drepið litla hreinkálfa ef móðirin getur ekki varið þá og kalt veður getur verið þeim hættuleg því að vont tíðarfar og mikil snjóalög sem spilla vetrar- og vorbeit geta komið í veg fyrir að þeir komist á legg. Snöggar fóðurbreytingar geta verið hreindýrum hættulegar. Samsetning örveranna í maga hreindýra getur verið breytileg eftir ríkjandi fæðu á hverjum tíma. Við snöggar fóðurbreytingar ná örverurnar ekki að laga sig að breyttu fóðri sem dýrið étur og hreindýrið getur veikst og dáið.

76 76 5. Veiðar og friðun Hreindýraveiðar hafa verið stundaðar með hléum á Íslandi síðan dýrin voru flutt til landsins á 18. öld.

77 77 Friðun og veiðar Hreindýr á Íslandi eru alfriðuð frá 20. september á hverju ári til 15. júlí. Heimilt er að veiða hreindýr frá 15. júlí til 20. september og skiptist svona: hreintarfa má veiða 15. júlí til 15. sept. hreinkýr má veiða frá 1. ágúst til 20. sept.

78 78 Hver ræður um hreindýraveiðar? Umhverfisráðherra ræður hve mörg leyfi til hreindýraveiða eru gefin út árlega. Sér til ráðgjafar til að ákveða í málinu hefur hann hreindýraráð og Náttúrustofu Austurlands. Umhverfisstofnun sér um sölu veiðileyfa og allt varðandi framkvæmd veiðanna og upplýsingaöflun um þær og miðlun upplýsinganna.

79 79 Stjórnsýsla hreindýraveiða

80 80 Mega allir veiða? Allir geta sótt um veiðileyfi til hreindýraveiða en það komast ekki allir að því dýrin eru ekki svo mörg sem veiða má hvert ár. Það er dregið úr umsóknum um veiðileyfi og þeir sem eru dregnir úr pottinum fá leyfi til að veiða eitt hreindýr það árið. Þetta er því eins og happdrætti.

81 81 Er ókeypis að veiða hreindýr? Það er ekki ókeypis að veiða hreindýr. Það þarf að borga fyrir veiðileyfið, skotnámskeið og leiðsögumann á hreindýraveiðarnar. Og svo þarf veiðimaðurinn að kaupa sér rétta gerð af byssu til að veiða með og annan nauðsynlegan veiði-og útivistarútbúnað og líka að eiga pening í ferðalagið á hreindýraslóðir á Austurlandi. Umhverfisstofnun gefur allar nauðsynlegar upplýsingar um veiðarnar:

82 82 6. Nýting hreindýraafurða

83 83 Hreindýrafurðir má nýta með fjölbreyttum hætti Hægt er að nýta flest sem kemur af hreindýrinu við veiðar. Kjöt og innmat (hjarta og lifur) borðum við. Skinnin eru notuð í ýmsa hluti, bæði nytjahluti og skrautgripi, eða þá sútuð heil og breidd á gólf eða hengd á vegg til skrauts. Horn og klaufir er hægt að saga, tálga og pússa til að búa til skrauthluti eða nytjahluti. Bein úr hreindýrum,t.d. leggir eru líka stundum nýtt til að búa til hluti úr.

84 84 Kjötið Áður fyrr var hreindýrakjötið saltað og reykt ef það þurfti að geyma það til að borða síðar, því það voru þá engar frystikistur og ísskápar til að geyma fersk matvæli. En ef kjötið var borðað þegar það var nýtt þá var það soðið í potti í bitum eða steikt á pönnu. Einnig var búin til hreindýrakjötsúpa. Í dag eru búnir til allskyns ljúffengir réttir úr hreindýrakjöti því nú er hægt að geyma það í kæli og frysti lengi eftir að hreindýrið er veitt. Til eru ýmsar uppskriftir að ljúffengum réttum úr hreindýrakjöti, t.d. á vef Umhverfisstofnunar: r/

85 85 Skinnið Fyrrum: Hreindýrskinn voru notuð í föt og ábreiður. Stundum var skinnið rakað til að nota það en stundum voru hárin höfð á. Loðnir hreindýrsfeldir voru t.d. notaðir í úlpur og yfir rúm í stað brekána og þóttu þeir hlýir að breiða yfir sig í vetrarhörkum. Einnig voru hreindýrsfeldir notaðir yfir stóla og hnakksæti til mýktar og til hlífðar á reiðinga. Nú: Sumir eiga hreindýraskinnið heilt til prýðis heima hjá sér. Handverksfólk og hönnuðir nota skinnin í margvíslega hluti svo sem töskur, húfur, fatnað af ýmsu tagi og margt fleira. Síðustu árin hefur tískuhönnun úr hreindýraskinni haslað sér völl, sjá t.d. tískuhönnunarfyrirtækið Arfleifð á Djúpavogi:

86 86 Hornin Fyrrum: Hreindýrshorn voru fyrrum nýtt til að smíða úr þeim ýmsa hluti til heimilisþarfa og bústarfa. Smíðaðir voru úr þeim snagar, klifberaklakkar, hagldir á reipi, svipusköft og handföng á göngustafi eða þau notuð í sköft á ýmis verkfæri. Einnig voru gerð úr þeim nálhús, tóbaksdósir, pípuhausar, hurðarhúnar, hnífssköft og fleira. Stundum voru hreindýrshorn fest í heilu lagi ofan á staura og notuð til að breiða á þau þvott og þóttu þau hentug í slíkt. Nú: Í dag eru ýmsir gripir skornir út úr hreindýrshorni sem listgripir eða gjafavara, svo sem tölur á fatnað, hnífssköft, hankar, bréfahnífar, hringar, eyrnalokkar og hálsmen.

87 87 Eftirmáli Um samantekt og framsetningu þessa efnis sá undirrituð. Að mennt er ég með doktorsgráðu í sagnfræði frá Háskóla Íslands og gráðu frá sama háskóla í uppeldis- og kennslufræði ásamt kennsluréttindum á grunn- og framhaldsskóla. Unnur B. Karlsdóttir, 15. des