Hreindýr á Norðausturlandi

Transcription

1 Hreindýr á Norðausturlandi Kynning fyrir heimamenn Þórshöfn Skarphéðinn G. Þórisson

2 19. öldin Kjarnasvæði 21. öldin Innflutningur

3 1777 gaf norskur kaupmaður í Hammerfest, P. Ch. Buch Íslendingum 6 tarfa og 24 kýr og var þeim sleppt í Hafnarfirði. Nikulás Buch sonur hans fylgdi þeim og settist hér að 1784 var 35 hreindýrum sleppt á Vaðlaheiði. Þau voru gjöf frá Ólafi Jósepssyni Hjört, íslenskum presti í Noregi

4 1787 var enn gefin út konungleg tilskipun um innflutning hreindýra til Íslands - með þeim skyldi flytja Samafjölskyldu sem kenna skyldi Íslendingum hreindýrabúskap. Hreindýrabóndinn Per Jansen í Avjovarre gaf flest dýrin og var þeim sleppt á land í Vopnafirði árið Þetta sumar innkom á Vopnafirði 35 hreindýr, sem voru send til Hofsós, en náðu þar ei höfn sökum ísa.

5 Guðmundur Pétursson sýslumaður hinn ríki í Krossavík markaði þau... struku fljótlega yfir Hellisheiði, Jökulsá, Lagafljót og Selfljót og stönsuðu eigi fyrri en í Ósfjöllum. Þessi fróðleikur er sagður sögn Árna á Finnsstöðum (fæddur 1827). Sigfús Sigfússon 1982

6 Guðmundur sýslumaður var á manntalsþingum þann 28. og 30. október 1799 á Hjaltastað og Desjamýri. Birtu Innbyggjarnir sameiginlega um qvörtun yfir þeim skaða sem þeir mættu bíða af Hreinsdýrunum sem ei einasta hefðu gjörsamlega Eyðt Fjallagrösunum, heldur og einnin þá þeim brigðist útigangur á Fjöllum hlipi þau í byggðir manna, og gjöreyddu þar Búsmalans björg, og þess vegna begdra að Ifirvaldið útverkaði að þessum vandræðum yrði sem fyrst afstýrt var skráð eftir bændum og búaliði á Hjaltastað og á Desjamýri var sami tónninn: Var stór umqvörtun yfir þeim skaða sem Hreindýrin gerðu á löndum og byggðum manna þar, alteins og No7 í Hjaltastaðarþinglági umgetur... (uppskrift Páls Pálssonar úr Dóma- og þingabók N.-Múl.)

7 Vopnfirsku hreindýrin hafa leitað norður á þingeysku heiðarnar og suður á öræfi Múlasýslna. Í lýsingu Sauðanessóknar frá 1840 segir:...síðan hreindýrin komu á Vopnafjörð 1787, eður þar um bil, hafa nefndar heiðar ónýtar orðið bæði að grasa- og hvannatekju..., en 4 til 6 næstliðin ár hafa dýr þessi síður haldið sig í nefndum heiðum, og við það hefur komið nýgræðingur af grösum.

8 Í sveit brynþvara saga er til fallin, að tveir hafi menn úr Tungu fundið Siggi flótti um flutninga Grýlu úr Langhúsamúla í Kistufell í Vopnafirði um 1800 hávaxna konu, heldur tröllslega, reið hreindýri og rak tvö með burði. ÞÞ HP

9 Í lýsingu Hofssóknar í Vopnafirði frá 1840 kemur fram að hreindýr gangi þar ekki og í lýsingu Hólmasóknar við Reyðarfjörð frá 1843 segir að hreindýr sjáist þar ekki framar.

10 Kristinn Kristjánsson í Nýhöfn á Melrakkasléttu (fæddur 1885) sá ekki hreindýr á Melrakkasléttu en taldi að þau hefðu sést þar fyrst eftir miðja 19. öldina mjög svo óvíst að þau hefðu verið að staðaldri á Sléttunni. líklegt að dýr sem lentu austur fyrir Jökulsá hefðu gengið í Búrfellsheiði eða austar. hreindýr hafi gengið á haustin í...fjallagrasabeltinu austan við Leirhafnarfjöll, og líka í Hólsheiði vegna fjölda hreindýrahorna sem þar mátti finna um aldamótin líklega hefðu hreindýr síðast verið skotin á Sléttu í einhverju magni árið 1859 (Kristinn Kristjánsson 1998).

11 Bragi Melax (Lesbók Morgunblaðsins 1998) Hreindýrin sem komu til Vopnafjarðar 1787 hafi fjölgað og dreifst um Norðausturland ekki síður en í suðurátt. -hreindýrastofninn hafi náð hámarki á öðrum tug 19. aldar og talið þá dýr í Þingeyjarsýslum og á Austurlandi. -um 1830 hafi þau verið helmingi færri, aðeins um 1500 í kringum 1850 og ekki nema um 1000 upp úr höfuðástæða heiðabyggðar væri að hreindýr hafi verið þar í þúsundavís á fyrstu árum 19. aldar.

12 Eyþór Guðmundsson (munnl. uppl. júlí 2008). -er ósammála kenningu Braga um þýðingu hreindýra fyrir heiðabyggðina. -hreindýraveiðar lítið stundaðar af Heiðabúum Eyþór er fæddur 1931 og ólst upp í Sænautaseli til Faðir hans Guðmundur Guðmundsson (fæddur 1882) bjó á Sænautaseli og langafi hans Guðmundur Þorláksson bjó þar

13 Hreindýr fóru að ganga allt árið norðan Hofsár um eða upp úr 1965 og þá í Hauksstaða- og Mælifellsheiði, en á sumrum sáust þar einungis tarfar og gelddýr. Hreindýr sáust norðan við Háganga á Hágangaheiði flesta vetur frá 1951 til um Vorið 1963 sást slóð eftir hreindýr innarlega á Hvammsheiði upp af Þistilfirði og um sumarið sást þar nýleg slóð. Eftir það hefur hreindýra oft orðið vart á svæðinu norðan Vopnafjarðar og vestur undir Öxarfjarðarheiði þó frekar lítið virðist hafa borið á því hin seinni ár. Í Viðvík, á milli Bakkaflóa og Vopnafjarðar, hélt hreindýrahópur sig í mörg ár í kringum 1980 og var komið að einni nýborinni kú í Grasdal árið 1979 Hreindýr sáust á þessum árum einkum frá janúar til apríl en eitt og eitt í flestum mánuðum. Nokkur hreindýr voru á Langanesi sumarið Hreindýr sáust í Grímsstaða- og Hólskerlingu og norður í Bungu og í Búrfellsheiði upp úr Þau sáust einkum á vetrum en stundum urðu tarfar eftir er kýrnar runnu til fjalla er voraði (Skarphéðinn Þórisson 1983).

14 Í júlítalningu 1982 fundust 450 hreindýr í Kringilsárrana en voru þar um 600 árið áður. Talið var líklegt að fækkunin gæti að hluta stafað af útbreiðsluaukningu þeirra til norðurs árin þar á undan. Óvenjumikið sást af hreindýrum veturinn norðan Vopnafjarðarheiða t.d. um 30 við Grímsstaði á Fjöllum og 24 í einum hópi við Langanes en talið var að þau væru eitthvað fleiri á þeim slóðum (Skarphéðinn G. Þórisson 1982).

15 Í árlegri júlítalningu hreindýra er yfirleitt ekki leitað að dýrum norðan Hofsár. Vegna rökstudds gruns um hreindýr á þeim slóðum var staðkunnugur heimamaður, Friðbjörn Haukur Guðmundsson fenginn með í flugtalningu um norðausturland þann 9. júlí Leitað var á Viðvíkur- og Bakkaheiði og um Hágangaheiði suður undir Selá, að Heljardalsfjöllum í vestri og norður að Arnarfjöllum. Fundust einungis tarfar, 24 austan við Ytri Háganga, 7 sunnan Kistufells og einn norðan Kistufells.

16 Fjöldi Fjöldi hreindýra í júlí vestan og norðan Jökulsár á Dal frá 1965 túlkað með fimm ára keðjumeðaltölum

17 1787 Alfriðun 1794 Takmörkuð veiði í Þingeyjar- og Múlasýslum 1798 Óheft tarfaveiði 1817 Óheft veiði nema kálfar friðaðir 1849 Algjör ófriðun 1882 Friðun frá 1. janúar til 1. ágúst 1901 Alfriðun 1940 Tarfaveiði heimiluð (að meðaltali skotnir 38 árin ) dýra kvóta skipt á 13 hreppa 1958 Veiðifélögum og einstaklingum heimilaðar veiðar 1972 Sala veiðileyfa bönnuð Fjalla- og Skeggjastaðahreppur fá kvóta (til 1991) 1992 Hreindýraráð stofnað - sá um hreindýraveiðar, sala veiðileyfa leyfð 2000 Náttúrustofu Austurlands falið vöktun hreindýrastofnsins 2002 Umsýsla með hreindýraveiðum flutt til Umhverfisstofnunar Friðun Veiði Umsýsla

18 Hreindýraveiðikvóti 60 Fjallahreppur Skeggjastaðahreppur Vopnafjarðarhreppur

19 Hreindýraeldi á Langanesi og Melrakkasléttu Stefán H. Magnússon sótti um: leyfi til að taka að sér rekstur og umsjón með helming af hreindýrastofni Austurlands, til ræktunar og uppbyggingar, samt tilraunar til nýsköpunar í íslenskum landbúnaði. Verkefni þetta er áætlað að geti farið fram á þar til úthlutuðu landsvæði. Stofninn skilist til baka á tólf árum (bréf dags. 18. október 1995). Langanes skildi girt af og notað sem sumarbeitiland en dýrin flutt yfir í minni girðingu á vetrum og fóðruð þar. Líka áhuga á að fá Melrakkasléttu undir hreindýraeldi en heimamenn lögðust gegn því. Gæti eflt landbúnaðinn. Niðurstaða ráðuneytisins var að hér væri um óraunhæft verkefni að ræða.

20 Skarphéðinn G. Þórisson Eiga hreindýr framtíð fyrir sér á Norðausturlandi? Skotvís. Fagrit um skotveiðar og útivist. 1. tbl. 14. árg; bls Landsvæði km² Vetrarstofn Sumarstofn 2008 Nýliðun Dýr/km² að vetri Norðausturland *** 2302**** 460***** 0,34** Austurland ,29 Austfirðir * ,42 Samtals ,34 *áætlun um vetrarstofn gerð haustið 2007 á svæði 7 reyndist of lág og því hækkuð úr 500 í 600 dýr (einnig á 4. mynd ) **þéttleiki heildarvetrarstofns hreindýra ***útreiknaður hugsanlegur vetrarstofn miðað við þéttleika hreindýra á Austurlandi 2008 ****vetrarstofn að viðbættum kálfum og frádreginni dánartíðni (x 1.25) *****hugsanleg nýliðun miðað við gefnar forsendur

21 Fjöldi Júlítalning á Snæfellshjörð Áætlaður sumarstofn Veiði

22 Vöktun hreindýrastofnsins Apríltalning frjósemi/samsetning Burður Sumartalning Snæfellshj. fj/dreifing/nýliðun Veiði líkamlegt ástand Októbertalning samsetning Vetrartaln alls stofnsins fj/dreifing/samsetn Dagbók fjöldi/dreifing/hræ/ágangur Beit nýting og ástand gróðurlenda

23 Vöktun Náttúrustofu Austurlands 2011 og tillaga um veiðikvóta og ágangssvæði 2012 NEED-bækling og þessa skýrslu má finna á Skarphéðinn G. Þórisson Rán Þórarinsdóttir

24 Veiðisvæði Hjörð Stofn í byrjun vetrar km 2 Hreinn/km 2 Júlístofn 2012 þ.a. kálfar 1 Norðurheiðahjörð* Austurheiðahjörð** &2 Snæfellshjörð Víknahjörð a Seyðisfjarðarhjörð b Mjóafjarðarhjörð Fjarðahjörð a Sandvíkurhjörð b Reyðarfjarðarhjörð Fjarðabyggðahjörð Axarhjörð Álftafjarðarhjörð Lónshjörð Mýrahjörð Skipting hreindýrastofnsins í hjarðir

25 Heimasvæði Snæfellshjarðar

26 Stór hluti Snæfellshjarðar gengur nú á þessum slóðum

27 Fjöldi - 5 ára keðjumeðaltöl Jökuldalsheiði V Jöklu Fljótsdalsheiði Vesturöræfi Undir Fellum Múli Fimm ára keðjumeðaltöl Niðurstaða júlítalninga á Snæfellshjörð

28 Fjöldi kálfa á 100 kýr og vetrunga í júlí % Hyrndra = kelfdra kúa í apríl* Ferill frjósemisflugs og staðsetning hópa 29. apríl 2011.

29 október Dagleg vöktun september

30 Samsetning hreindýrastofnsins á fengitíma % 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Eins árs og eldri kýr Veturgamlir tarfar Tveggja ára tarfar Þriggja ára og eldri tarfar

31 Hver á hreindýrin?...um beinan eignarrétt... hafi ekki verið að ræða,... öllum... ætlaður réttur til frjálsrar nýtingar þeirra, með... takmörkunum... af... lagafyrirmælum eða réttindum annarra, t.d. vegna eignarhalds á landi... hreindýrastofninn sé ekki háður beinum eignarrétti eins eða neins í einkaréttarlegum skilningi Álitsgerð Lagastofnunar Háskóla Íslands fyrir Umhverfisráðuneytið 1991

32 Skipting veiðisvæða 2011 Griðlönd og veiðitakmarkanir

33 Fellipunktar Gult 2009 Blátt 2010 Rautt 2011

34

35 Veiðikvóti Skipting hreindýraveiðikvóta á veiðisvæði

36 Fallþungi 3-5 ára mylkra kúa (kg) Svæði 2 Svæði 3-8 Svæði 1

37 Austursvæði Vatnajökulsþjóðgarðs og friðlönd

38 Ranga Hagaganga Snæfellshjarðar vetur sumar vor og haust Gefur upplýsingar um m.a. Heimasvæði Nýtingu gróðurlenda Áhrif framkvæmda Áhrif veiða Samgang á milli svæða/hjarða

39 Hnefla 1923 Hjörtur Magnason dýralæknir Sveinn Ingimarsson og Hnefla

40 Ferðir Hlíðarendu frá 15. til 22. ágúst 2010 (kortagrunnur GoogleEarth).

41 Ferðir Hlíðarendu 1922 frá ágúst 2010 (kortagrunnur GoogleEarth).

42 Kringilsá Hafralóni um 120 km Meðalvegalengd sem hreindýr leggja að baki á þriggja tíma fresti 1.5 km eða 12 km á dag Ef þeim ferðahraða er haldið og norðlægri stefnu þá fer Kringilsárhjörðin norður að Hafralóni á 10 dögum hreindýr við Kringilsá 1. ágúst 2011 fóru markvist norður í Þistilfjörð Við Kringilsá Fjarlægð á milli staða Eiríkur Skjaldarson Háumýrar 16 km Eiríkur Skjaldarson Fiskidalur 22 km Eiríkur Skjaldarson Vestast í Áföngum 37 km Ómar Ásgeirsson Við Hafralón 42 km Eiríkur Skjaldarson

43 Hér geta menn skoðað nánar ferðir senditækjakúnna

44 Heimasvæði Stínu

45 felld dýr 2008 Eru flest dýr skotin nálægt Kárahnjúkavegi? fjarlægðarbelti frá miðlínu vegar

46 S.l. laugardag [11.september 2010]gekk ég og fleiri fram á hreindýrakálfshræ á Köldukvíslarjökli norðanverðum (ca m hæð) á leið upp ábárðarbungu. Haukur Eggertsson

47 Mín niðurstaða er að þarna sé kominn kálfur kýrinnar af Arnarvatnsheiðinni og ef það er rétt þá hefur hann drepist þarna haustið 2007 og þá búinn að liggja í þrjú ár er hann fannst. Hrafnhildur G. Sigurðardóttir

48 CARMA Wild Rangifer Herds of the Circumpolar North Alþjóðlegt samstarf 1 Newfoundland 31 Western Queen Elizabeth Islands 2 Boreal 32 Banks Island 3 Atlantic 33 Northwest Victoria Island 4 Southern Mountain 34 Dolphin-Union 5 Northern Mountain 35 Chukotka 6 Yukon 36 Sudrunskaya 7 Alaska 37 Yana-Indigirka 8 George River 38 Novosibiriski Ostrova 9 Leaf River 39 Lena-Olenek 10 Qamanirjuaq 40 Taimyr 11 Beverly 41 Severnaya Zemlia 12 Ahiak 42 Gydan 13 Bathurst 43 Belyi 14 Bluenose East 44 Novaya Zemlia 15 Bluenose West 45 Svalbard 16 Cape Bathurst 46 Parapolskii 17 Porcupine 47 Kamchatka 18 Central Arctic 48 Amur 19 Teshekpuk 49 Okhotsk 20 Western Arctic 50 Yakutsk 21 South Baffin Island 51 Evenkiya 22 Coats Island 52 Nadym-Pur (Yamal Okrug) 23 Southampton Island 53 Arkhangelsk Oblast 24 Lorillard 54 Terskii Bereg (Kola) 25 Wager Bay 55 Laplandskii Zapovednik (Kola) 26 North Baffin Island 56 Range of Forest Reindeer 27 Northeast Baffin Island 57 Finland 28 Eastern Queen Elizabeth Islands 58 Norway 29 Bathurst Island 59 Iceland 30 Prince of Wales-Somerset-Boothia 60 Greenland

49 Ráðstefna/vinnufundur á Austurlandi í ágúst 2012

50 Takk fyrir