Manjola Lubishtani Kontributi i Agnia Desnickajës në studimin e të folmeve kalimtare në gjuhën shqipe... 5

Transcription

1 Thesis Revistë Kërkimore Ndërkombëtare Nr.3, 2015 Pasqyra e lëndës Editorial... 3 Manjola Lubishtani Kontributi i Agnia Desnickajës në studimin e të folmeve kalimtare në gjuhën shqipe... 5 Avni Islami Vështirësitë kryesore në përvetësimin e parafjalëve në gjuhën angleze Sejdi Sejdiu & Aida Alla Ndikimi i anglishtes në gjuhën e mediave të Kosovës Mustafa Erdem Roli i mësimdhënësit në ligjërimin e letërsisë Ahmet Hadrović Urat në Bosnje dhe Hercegovinë që nga Perandoria Osmane Bajram Kosumi Donkishotizmi i poezisë Mbi guximin e të shkruarit poezi në kohën e babëzisë Udhëzime teknike për autorë Stili i Universitetit të Çikagos Thesis, nr.3,

2 2 Thesis, nr.3, 2015

3 Editorial Ky numër i ri revistës Thesis, me ISSN dhe Bord Ndërkombëtar i Kolegjit AAB, përmban punime nga fusha të ndryshme studimore, si: gjuhësi, metodikë, arkitekturë etj. Revista hapet me punimin e autores Manjolla Lubishtani, që trajton kontributin e gjuhëtares së njohur Agnia Desnickaja lidhur me të folmet kalimtare në gjuhën shqipe. Punimi i radhës është i autorit Avni Islami, në të cilin bëhet fjalë për rolin e parafjalëve dhe vështirësitë që paraqesin ato në mësimin e gjuhës angleze. Më pas, punimi i autorëve Sejdi Sejdiu dhe Aida Alla është rezultat i projektit të realizuar nga Fakulteti i Gjuhës Angleze të AAB-së, lidhur me ndikimin leksikut anglez në gjuhën e mediave në Kosovë. Nga fusha e metodologjisë së mësimdhënies vjen punimi i autorit Mustafa Erdem, në të cilin bëhet fjalë për idetë mbi rolin e mësuesit në mësimdhënien e letërsisë. Më radhë vjen punimi nga fusha e arkitekturës që ka të bëjë me urat në Bosnje e Hercegovinë që nga Perandoria Osmane. Ky punim është prezantuar më parë në një konferencë shkencore ndërkombëtare, e mbajtur në Kolegjin AAB. Revista mbyllet me esenë e autorit Bajram Kosumi që trajton poezinë në shekullin 21, sipas të cilit, të shkruash poezi në këtë kohë është sikur ta sfidosh gjithë modernitetin. Masar Stavileci, kryeredaktor Thesis, nr.3,

4

5 Kontributi i Agnia Desnickajës në studimin e të folmeve kalimtare në gjuhën shqipe Manjola Lubishtani Përmbledhje Studimi i dialekteve të gjuhës shqipe, ndarja dhe klasifikimi bashkëkohor i tyre, marrëdhëniet me rrethin gjeografik e shoqëroro-historik të zhvillimit të shqipes shënojnë edhe objektin kryesor të hartimit të monografisë Gjuha shqipe dhe dialektet e saj nga albanologia ruse, Agnia Desnickaja. Ndër të tjera, ajo sjell një pasqyrë analitike të veçorive dialektore në të folmet e tipit kalimtar, të cilat formojnë një brez krahinash, që shtrihet në jug të rrjedhës së lumit Shkumbin (shënues i kufirit ndërmjet krahinave dialektore gege dhe toske) e që njihet si Zona e të folmeve kalimtare. Veçoritë dalluese, elementet tipike dialektore, gërshetimi i tyre në këto të folme tranzitore janë analizuar e klasifikuar nga autorja duke u bazuar dhe duke vlerësuar hulumtimet e dialektologëve shqiptarë, si: J.Gjinari, Q.Haxhihasani, M.Çeliku, por gjithnjë të argumentuara bindshëm nga vetë ajo. Hulumtimi i kujdesshëm e i thelluar i këtyre të folmeve nga ana e Desnickajës i ka shërbyer jo vetëm evidentimit të tipareve karakteristike gege a toske të lokalizuara në këto zona, por edhe studimit të dukurive më të ndërlikuara që lidhen me formimin e tyre e që reflektojnë zhvillimet historike, kulturore e shoqërore, vendimtare për vetë dialektet e shqipes. Fjalë kyç: të folmet kalimtare, vokalizmi gegë, rotacizmi toskë, kontaminim veçorish dialektore, huazime. Manjola Lubishtani MSc. Asistente. Fakulteti i Shkencave Sociale, Kolegji AAB. E- mail: manjola.lubishtani@aab-edu.net Thesis, nr.3,

6 Manjola Lubishtani Hyrje Trajtimi i të folmeve kalimtare në monografinë e Desnickajës Gjuha shqipe dhe dialektet e saj (1972) është konsideruar nga vetë autorja si mjaft interesant në aspektin linguistik e me shumë rëndësi për sferën e dialektologjisë historike. Kështu, ajo identifikon si tipar me vlerë për të gjitha të folmet që hyjnë në këtë zonë kalimtare, gërshetimin e veçorive të të dy tipeve dialektore, gjë që e vështirëson përcaktimin e ndikimit themelor dominues të njërit apo tjetrit tip në krijimin e tyre. 1 Për të evidentuar faktorët kushtëzues Desnickaja u është referuar hulumtimeve të disa studiuesve shqiptarë, si J.Gjinari, Q.Haxhihasani, M.Çeliku, për të cilët thotë se kanë dhënë një pasqyrë të qartë të tipit linguistik, që është krijuar në kufi të dy krahinave themelore dialektore. 2 Duke u bazuar në këto të dhëna, ajo thekson pozitën gjeografike të këtyre rajoneve, lidhjet ekonomike e administrative, ndikimin e qendrave të qyteteve (të Elbasanit, të Peqinit, të Beratit) dhe lëvizjen e përzierjen e popullsisë, si faktorë përcaktues historikë të krijimit të landshaftit specifik linguistik. 3 E folmja e krahinës së Myzeqesë Analizën dhe kategorizimin e këtyre të folmeve Desnickaja e fillon nga periferia perëndimore me rrafshinën e gjerë të Myzeqesë, e cila shtrihet përgjatë bregdetit Adriatik, në kufirin në mes rrjedhave të poshtme të Shkumbinit në veri dhe të Vjosës në jug. Duke pasur qëllim vënien në dukje të elementeve 1 Agnia Desnickaja, Gjuha shqipe dhe dialektet e saj, Prishtinë, Enti i teksteve dhe i mjeteve mësimore, 1972, f Po aty. 3 Po aty. 6 Thesis, nr.3, 2015

7 Kontributi i Agnia Desnickajës në studimin e të folmeve kalimtare në gjuhën shqipe më kryesore të të dy dialekteve, që janë ngërthyer në të folmet e kësaj zone kalimtare, Desnickaja vë në pah karakterin toskë të pjesës jugore përkundrejt pjesës veriore, e cila karakterizohet nga shtimi gradual i elementeve dialektore gege me tendencë përhapjeje nga jugu në veri. 4 Është pikërisht qyteti i Lushnjës, ai që shënon edhe zonën ku demonstrohen elementet karakteristike të së folmes kalimtare të rajonit duke e karakterizuar të folmen në veri e në verilindje të qytetit, që gjeografikisht bashkohen me krahinat gege të jugut në bregun tjetër të Shkumbinit, si e folme gege e jugut. 5 Përballë një numri dukurish specifike gege, të cilat e karakterizojnë të folmen e periferisë veriore të rajonit dialektor të Myzeqesë, si : 1) nazaliteti i zanoreve në pozitë të theksuar: frê, pê, hî, ullî, hûnna, gjû; 2) monoftongizimi i diftongjeve ue>ū, ye>ȳ, ie>ī,: dūr (<duer), grū (<grue), fȳll (<fyell), dill (<diell); 3) asimilimi i vijueshëm mb>n, nd>n: mush (<mbush), pamuku (<pambuku), naloj (<ndaloj); 4) grupi vo- në fillim të fjalës: voj (në toskërishten e mesme vaj), vorr (t. varr), votër (t. vatër), i vorfën (t. i varfër); 5) mungesa e rotacizmit: ullîni (kr.t. ulliri), gruni (t. gruri), dimni (t. dimëri); 6) lëvizja e theksit prej rrokjes së fundit në rrokjen e parafundit në emrat e huazuar prej gjuhës turke: téqe (t. teqé), híle (t. hilé), etj., Desnickaja paraqet elementet tipike ndikuese të së folmes toske, të cilat bashkëjetojnë në variante paralele me trajtat gege, si p.sh.: 1) prania e diftongut ua të toskërishtes krahas trajtave me -u(ū), e cila është fituar prej diftongut të vjetër -ue : thu//thua, gru//grua, mu//mua; 2) grupi va- (karakteristikë për të folmen toske) krahas grupit -vo në fillim të fjalës: vor, votër, i vokët dhe njëkohësisht varr, vaj, i varfër; 4 Jorgji Gjinari, Të folmet e Myzeqesë, Bul. Univ.,Nr.4, 1958, ff.76-84, sipas A. Desnickajës, vep. e cit., f Po aty. Thesis, nr.3,

8 Manjola Lubishtani 3) shfaqja e rotacizmit, që lind si pasojë e ndikimit të madh të së folmes toske, jo vetëm te emrat: kalliri (g. kallini), trari (g. trani), por edhe në participet me sufiksin r (historikisht -n): bredhur (<bredh), prishur (<prish), ardhur (<vij) etj. Paralelisht me to, autorja spikat edhe përdorimin e trajtave gege të parotacizuara: dimën ( t. dimër), e shkurtën (t. e shkurtër), gjilpana (t. gjilpëra) etj. E folmja e krahinës së Dumresë Tiparet e gërshetuara të këtij rajoni tranzitor zvetënohen gradualisht drejt jugut për t u zëvendësuar krejtësisht nga elementet dialektore toske. Gjithnjë, duke respektuar e vlerësuar prurjet dhe rezultatet e dialektologëve shqiptarë, Desnickaja vijon të shpalosë e të argumentojë tiparet e krahinave përbërëse të këtij brezi tranzitor me veçoritë e së folmes të krahinës së Dumresë, e cila kufizohet në veri me lumin Shkumbin, në lindje me krahinën e Shpatit, në juglindje me Sulovën e në perëndim me rajonin e Lushnjës. Duke iu referuar M. Çelikut, 6 ajo e cilëson të folmen e kësaj krahine si tipike gege, por të nënshtruar ndaj ndikimeve të mëdha toske. Edhe në këtë të folme shfaqen të njëjtat dukuri fonetike karakteristike për zonën dialektore gege, por, siç vë në dukje Desnickaja, kjo pamje tipike për krahinën dialektore gege të jugut prishet me dukuritë që kanë hyrë nga e folmja toske në sajë të kontakteve të përhershme të krahinës Dumre me banorët e rajoneve në jug. 7 Depërtimin e këtyre veçorive fonetike, krahas fjalëve e trajtave të huazuara, autorja e argumenton si rezultat të ndikimit të rrethit dialektor të huaj e jo si evolucion 6 Mehmet Çeliku, Vërejtje mbi të folmen e Dumresë, Bul. Univ., Nr.3, 1963, f.234, sipas Desnickajës, Gjuha shqipe dhe., f Po aty, f Thesis, nr.3, 2015

9 Kontributi i Agnia Desnickajës në studimin e të folmeve kalimtare në gjuhën shqipe të brendshëm të sistemit të tingujve, duke u shfaqur një gjendje e paqëndrueshmërisë që shprehet në praninë e numrit të madh të dubleteve fonetike dhe në varietetin e madh të të shqiptuarit. 8 Në lëmin e vokalizmit, Desnickaja thekson pozitën e papërshtatshme të zanores ū- në rastet e përftimit nga monoftongizimi i diftongut të vjetër gegë (ue<*uo), e cila në të folmen e Dumresë, sidomos në zonat ku banorët kanë kontakte të shpeshta me rrethin dialektor toskë, shfaqet e shqiptuar në variantin toskë të diftongut të përgjithshëm të shqipes (ua<*uo). Ndërsa sa u takon trajtave toske të rotacizuara, ato shfaqen paralelisht me trajtat gege të parotacizuara, si: dimri//dimni, emri//emni. Gjithashtu, vërehen edhe disa emra të cilët në të pashquarën e ruajnë sonanten r, ndërsa trajtën e shquar e formojnë me bashkëtingëlloren sonante n, p.sh.: dimër,drapërdimni,drapni. 9 Në lëmin e morfologjisë, kryqëzimi i veçorive dialektore shfaqet nëpërmjet participeve, të cilat kanë një ndikim shumë të madh në evidentimin e dallimeve dialektore. Në të folmen e Dumresë (si dhe në të folmet e tjera gege) haset tipi i participeve me sufiksin m, që bashkohet me zanore : fillūm, hȳm, shkūm, kalūm etj. Gjithashtu, po si veçori e dialektit gegë, paraqiten si të përdorura edhe participet me sufiksin zero, veçanërisht në strukturën e trajtave analitike: kam kalū, kam kallzū, kam shkū etj. Krahas tyre, Desnickaja thekson edhe praninë e tipit të përgjithshëm të participeve të shqipes, që formohen nga tema në bashkëtingëlloren me sufiksin un : hequn, mshtjellun etj. Ky sufiks, sipas autores, gjatë lëvizjes analoge me rendet e tjera mund të bashkohet me trajtat participore që formohen me anë të sufiksit m, si rezultat i të 8 Po aty. 9 Po aty, f.188. Thesis, nr.3,

10 Manjola Lubishtani cilit shfaqet i formuar sufiksi i ri mun : kërkumun (<kërkoj), shkumun (<shkoj). Janë pikërisht trajtat me un (dhe ato përkatëse me mun), që i janë nënshtruar ndikimit të fuqishëm të trajtave toske të rotacizuara me të njëjtin sufiks, duke bërë që trajtat participore gege të zëvendësohen me trajtat e tipit toskë: hapur (<hap), varur (<var), vdekur (<vdes), mushur (<mbush), çuditur (<çuditem). Si shembuj mjaft interesantë të kontaminacionit të veçorive të ndryshme dialektore 10 Desnickaja tërheq vëmendjen te trajtat e vokalizmit gegë (u): kërkūr, fillūr, të ruajtura gjatë rotacizmit toskë të sufiksit (krs. kërkuar, filluar). E folmja e krahinës së Sulovës Hulumtimi i realizuar nga Desnickaja vazhdon rrjedhën drejt krahinës së Sulovës, e cila shtrihet në juglindje të Dumresë dhe ndahet me të nga lumi Devoll. Por, ndërsa e folmja e Dumresë tipizohet si e folme gege, e folmja e krahinës së Sulovës përcaktohet si e folme toske, e cila nën ndikimin e kontakteve koherente me Elbasanin manifeston një sërë tiparesh të rrethit dialektor gegë. Dukshëm këto veçori shprehen në zonën veriore të këtij territori dialektor me tendencë graduale të zhdukjes nga veriu në jug. 11 E ndarë në dy zona dialektore, në sajë të veçorive tipike e individuale si pasojë e marrëdhënieve materiale, shpirtërore e gjuhësore me Elbasanin (zona veriore) dhe me Beratin (zona jugore), krahina e Sulovës shfaq në qendër të saj, pikërisht aty ku kryqëzohen edhe ndikimet dialektore të veriut dhe të jugut, një gjendje të paqëndrueshmërisë, rezultat i së cilës është 10 Po aty. 11 Qemal Haxhihasani, Një vështrim mbi të folmen e krahinës së Sulovës. Bul. Shk. Shoq., Nr.3, 1955, f.170, sipas Desnickajës, vep. e cit., f Thesis, nr.3, 2015

11 Kontributi i Agnia Desnickajës në studimin e të folmeve kalimtare në gjuhën shqipe varieteti i dukshëm i së folmes. 12 Veçoritë toske në të folmen e Sulovës, që i janë shmangur kontaminimit nga trajtat gege janë : 1) realizimi i vijueshëm i rotacizmit (historikisht n->-r-); 2) mungesa e nazalitetit të zanoreve; 3) prania e grupit va në fillim të fjalës: varr, vaj, vatër. Në tipin e së folmes të Sulovës, si veçori karakteristike toske haset ruajtja e diftongjeve të vjetra të shqipes. Kështu, Desnickaja përballë diftongut të vjetër të shqipes uo, i cili në këtë të folme paraqitet me variantin toskë ua: grua, thua, mua etj., vë trajtat e participeve të foljeve të zgjedhimit të parë në të cilat, në pjesën veriore, diftongu ua nuk shqiptohet, por zëvendësohet me zanoren ū : punūr (<punoj), kërkūr (<kërkoj). Këto trajta, sipas autores, janë produkt tipik i kontaminimit të veçorive dialektore toske me veçoritë gege, ndoshta si pasojë e huazimit nga të folmet kalimtare të krahinës së Dumresë dhe të Shpatit, fqinjë me krahinën e Sulovës. 13 Po ashtu, Desnickaja radhit edhe të tjera veçori fonetike ndikuese të arealit gegë, si p.sh.: a) grupet mb, nd në pjesën veriore reduktohen në m e n (tipar për tipin dialektor gegë); b) në zonën veriore, si pasojë e kontakteve intensive me rrethin dialektor gegë, vërehet dukuria e kalimit të h-së në f : shoh>shof, nxeh>nxef etj. c) zanorja o, shqiptimi i së cilës shqyrtohet si fazë ndërmjetëse në zhvillimin gradual prej zanores ã hundore të gegërishtes drejt zanores së toskërishtes ë : boj (g.let. bâj, t. bëj), asht (g.let. âsht, t. është), koma (g.let. kâmba, t. këmba), fëlloza (g.let. fëllânza, t. thëllëza) Po aty. 13 Po aty, f Po aty. Thesis, nr.3,

12 Manjola Lubishtani Gjithashtu, përveç tipareve fonetike në të folmen e Sulovës, si elemente karakteristike të ndikimit gegë nga kontaktet me krahinën e Elbasanit, Desnickaja vë në pah edhe ndryshimet leksikore të hasura në pjesën veriore, si : sqokë, sqilë, qete, xham përkundrejt trajtave klloçkë, dhelpër, mace, poçe, që përdoren në zonën jugore të kësaj krahine. 15 Veçoritë e të folmeve të krahinave që shtrihen përgjatë rrjedhës së Shkumbinit Panorama e të folmeve të zonës kalimtare plotësohet me karakteristikat dalluese të të folmeve të krahinave që shtrihen përgjatë rrjedhës së Shkumbinit: Shpat, Vërçë, Polis e Bërzhishte. Duke iu referuar konkluzioneve të Q.Haxhihasanit 16 në hulumtimin e tipareve të këtyre të folmeve, Desnickaja thekson si veçori karakteristike të të folmeve të Shpatit, të Polisit, të Vërçës e të Bërzhishtes praninë e trajtave të kontaminuara. Kështu, në krahinën e Bërzhishtes hasen trajtat e formuara me rotacizmin toskë, por duke ruajtur vokalizmin tipik gegë: râra (g.let. râna, t.rërë), shullâr (g.let. shullâni, t.shullëri). Në Shpat e në Vërçë, ashtu si dhe në Sulovë, mbizotërojnë trajtat e participeve të tipit pamūr, kërkūr, të cilat janë hasur edhe në të folmen e Dumresë si shembuj karakteristikë të kontaminimit të veçorive dialektore, tipike për të folmet kalimtare. Krejt ndryshe paraqiten veçoritë e kryqëzuara në të folmen e Polisit, në të cilën haset përdorimi i participeve të tipit punuam, luftuam, në të cilat diftongu toskë ua ndiqet nga sufiksi gegë m Po aty, f Q. Haxhihasani, Një vështrim mbi të folmen e krahinës së Sulovës, f.147, sipas Desnickajës, vep. e cit., f Po aty. 12 Thesis, nr.3, 2015

13 Kontributi i Agnia Desnickajës në studimin e të folmeve kalimtare në gjuhën shqipe Gjithashtu, për të përmbushur pasqyrën e zhvillimit të veçorive dalluese dialektore Desnickaja, duke cituar M.Lambertz-in, 18 rendit elementet e përziera të së folmes së krahinës së Shpatit, si më poshtë: a) prania e luhatjeve në shqiptimin e diftongut toskë ua dhe të monoftongut gegë ū në fjalën grua: grua//gruja; b) asimilimi mb>m, nd>n; c) trajta e rotacizuar ere, krahas trajtave ene, ne; d) grupi va- në fillim të fjalës. Në përfundim të analizimit të të folmeve tranzitore, Agnia Desnickaja konstaton që të folmet e krahinës së Shpatit, të Polisit, të Vërçës e të Bërzhishtes shfaqin të njëjtat veçori karakteristike të përzierjes së veçorive dialektore si edhe të folmet kalimtare të Myzeqesë, të Dumresë e të Sulovës. 19 Me bindje të plotë, autorja dëshmon se zhvillimi gradual i veçorive të ndryshme dialektore në të folmet e arealit të mësipërm nuk është diçka e lindur organikisht, por e zhvilluar historikisht si rezultat i kontakteve të vazhdueshme dhe i ndikimit reciprok në kushtet konkrete historike. 20 Përfundime Zona e të folmeve kalimtare ngërthen në vete një numër të folmesh, të cilat shfaqin gërshetim të veçorive të të dy tipeve dialektore. Agnia Desnickaja, nëpërmjet përshkrimit e krahasimit, ka analizuar të folmet e krahinave përbërëse të këtij brezi dialektor duke theksuar bazën dialektore gege ose toske të secilës krahinë, me të cilën bashkëjetojnë elementet tipike 18 M. Lambertz, Albanische Märchen, Akad. D. Wiss, in Wien, Abt.XII, Wien, 1922, f. 203, sipas Desnickajës, vep. e cit., f Po aty. 20 Po aty, f.192. Thesis, nr.3,

14 Manjola Lubishtani ndikuese të njërit apo tjetrit dialekt. Kështu, Desnickaja gjatë analizimit të veçorive individuale dialektore thekson: a) krahina e Myzeqesë karakterizohet nga tiparet dialektore toske në jug e nga ato gege në veri të saj. Qyteti i Lushnjës shënon oazin e shfaqjes së tipareve ndikuese të së folmes toske, krahas varianteve paralele gege. Dukuritë e gërshetimit dialektor janë: 1) prania e diftongut ua të toskërishtes krahas trajtave gege me -u(ū); 2) grupi va- krahas grupit vo- në fillim të fjalës; 3) shfaqja dhe përdorimi i trajtave të rotacizuara toske paralelisht me trajtat e parotacizuara gege. b) krahina e Dumresë e manifeston të folmen e saj si tipike gege, por të ndikuar fuqimisht nga elemente toske. Praninë e këtyre tipareve Desnickaja e sheh si rezultat të rrethit dialektor të huaj e jo si veçori evolutive të brendshme fonetike. Në këtë të folme, përveç paqëndrueshmërisë së zanores ū dhe pranisë së rotacizmit krahas trajtave të parotacizuara, hasen edhe trajtat e kontaminuara participore, të cilat kanë një rol vendimtar në evidentimin e dallimeve të ndryshme dialektore. c) krahina e Sulovës klasifikohet si zonë me të folme toske. Qendra e kësaj krahine shënon pikën kryqëzuese të ndikimeve dialektore veri-jug duke shfaqur gjendjen e paqëndrueshmërisë, pasojë e së cilës është varieteti i dukshëm i së folmes. Ndikimi gegë në këtë të folme argumentohet nga Desnickaja me praninë e elementeve fonetike dhe të atyre leksikore. ç) lidhur me veçoritë e konstatuara në krahinën e Shpatit, të Polisit, të Vërçës e të Bërzhishtes, duke mbështetur plotësisht arritjet e dialektologëvë shqiptarë, Desnickaja pohon praninë e trajtave të kontaminuara duke i paralelizuar të folmet e këtyre krahinave, sipas veçorive ndikuese dialektore, me të folmet kalimtare të Myzeqesë, të Dumresë e të Sulovës. Duke analizuar veçoritë e këtyre të folmeve, Agnia Desnickaja arrin të sjellë një pasqyrë të arritjeve kërkimore të asaj periudhe në fushën e dialektologjisë historike, të cilat 14 Thesis, nr.3, 2015

15 Kontributi i Agnia Desnickajës në studimin e të folmeve kalimtare në gjuhën shqipe theksojnë tiparet karakterizuese identifikuese të këtij tipi linguistik, që është krijuar historikisht në kufi të dy krahinave themelore dialektore e që përfaqëson një pjesë të rëndësishme të arealit gjuhësor të shqipes së sotme. Bibliografia Çeliku,Mehmet. Vërejtje mbi të folmen e Dumresë, BUSHT, SSHSH, 3, Tiranë, Desnickaja, Agnia. Gjuha shqipe dhe dialektet e saj, Enti i teksteve dhe i mjeteve mësimore, Prishtinë, 1972 Gjinari, Jorgji. Të folmet e Myzeqesë, BUSHT, SSHSH, 4, Tiranë, Haxhihasani, Qemal. Një vështrim mbi të folmen e krahinës së Sulovës, BUSHT, 3, Tiranë, Lambertz, Maximilian. Albanische Märchen und andere Texte zur albanischen Volkskunde, Vienë,1922. Thesis, nr.3,

16

17 Vështirësitë kryesore në përvetësimin e parafjalëve në gjuhën angleze Avni Islami Abstrakti Përvetësimi i parafjalëve në gjuhën angleze nuk është detyrë e lehtë për ata që e mësojnë anglishten si gjuhë të dytë apo të huaj. Ky studim specifikon se zotërimi i parafjalëve në gjuhën angleze është një nga parakushtet për t'u aftësuar që këtë gjuhë ta flasim rrjedhshëm dhe me saktësi. Së pari, ky studim trajton mënyrat e përdorimit të parafjalëve në gjuhën angleze, ndërsa pastaj reflekton mbi disa nga arsyet pse parafjalët shkaktojnë vështirësi për studentët e gjuhës angleze. Ky punim gjithashtu analizon sistemin themelor që rregullon parafjalët dhe se si ky sistem mund t u ofrohet studentëve në përvetësimin e gjuhës angleze, duke analizuar pedagogjinë aktuale të mësimdhënies dhe mandej sugjeron një alternativë adekuate. Pastaj, ky punim merret edhe me keqpërdorimin e parafjalëve nga studentët e vitit të parë të Fakultetit Ekonomik në Kolegjin Privat AAB në Kosovë, si dhe studentet e Fakultetit të Edukimit në Universitetin Publik të Prishtinës. Hulumtimi ka treguar se shumica e studentëve bëjnë gabime të përsëritura edhe me parafjalët më të zakonshme të përdorura të kohës dhe të vendit (në, të dhe në) për shkak të ndikimit të gjuhës së parë dhe pasigurisë së krijuar në prodhimin e një deklarate të përshtatshme me parafjalë të tilla. Nga ky hulumtim kam vërejtur se studentët e Fakultetit Ekonomik në AAB bëjnë me pak gabime në përdorimin e parafjalëve se sa studentët e Fakultetit të Edukimit. Fjalë kyç: përvetësimi, parafjalët e anglisht, vështirësitë, kohë. Avni Islami, PhD Cand., Kolegji AAB, avni83up@hotmail.com Thesis, nr.3,

18 Avni Islami Hyrje Studimi i parafjalëve nuk është një detyrë e lehtë në AGJD (anglishtja si gjuhë e dytë), apo si gjuhë e huaj, për shkak të alternativave të tyre të shumta dhe natyrës së tyre polisemike në përgjithësi. Kjo ndodh për shkak se parafjalët paraqesin një sfidë të madhe për studentët e gjuhës angleze. Është shumë e rëndësishme që mësuesit të zhvillojnë metoda efektive të mësimdhënies. Në raste të tilla, mësimdhënësit e gjuhës angleze duhet të ndërmarrin hapa efektivë dhe seriozë për të aplikuar metodologji të sofistikuara, me qëllim të tejkalimit të vështirësive me lehtësi dhe sigurimit të një trajtim real të tyre në mesin e grupeve heterogjene gjatë mësimit të gjuhës. Së pari, detyra jonë është që të ofrojmë zgjidhje të duhura për vështirësi në të nxënit dhe pastaj të bëhet një analizë e dobishme. Është gjë e njohur se parafjalët kanë kuptime të shumta (Polisemike) dhe se jo rrallë marrin një kuptim të vetëm (monosemik). Polisemia është "një tipar semantik i fjalëve me kuptime të shumta". 1 Ky efekt i parafjalëve streson dhe frikëson studentët që e mësojnë gjuhën angleze si gjuhë të dytë, apo si gjuhë të huaj. Kuptimi i parafjalëve kryesisht varet nga konteksti i fjalisë. Së dyti, shumica e parafjalëve janë njërrokëshe (monosilabike), siç vuri Lam në dukje, dhe janë të panjohura për studentët, ngaqë ato shqiptohen shpejt dhe u mungon qartësia gjatë shqiptimit të tyre në kontekst. Kompleksiteti i përdorimit të parafjalëve si dhe kuptimi i tyre kontekstual janë mjaft të ndryshme nga një gjuhë në një gjuhë tjetër dhe mund të krijojnë shqetësim dhe frikë te studentët. Studentët nuk mund të mbështeten në njohuritë që kanë për parafjalët në gjuhën e tyre amtare. Nëse marrim si shembull transferimin e parafjalës 1 Randolph Quirk, Sidney Greenbaum, Geoffrey Leech and Jan Svartvik, A Comprehensive Grammar of the English language, Longman, 1985, f Thesis, nr.3, 2015

19 Vështirësitë kryesore në përvetësimin e parafjalëve në gjuhën angleze shqipe 'në' në gjuhën angleze, krijohet një vështirësi, ngaqë kjo parafjalë në gjuhën angleze mund të përkthehet me parafjalët in dhe at, por nganjëherë edhe me parafjalën on. Çdo lloj i "supozimit të ekuivalencës semantike ndërmjet gjuhës së parë dhe të dytë" do të shkaktonte gabim në përdorimin e parafjalëve. Është e qartë se anglishtja ka numër më të madh të parafjalëve se shumë gjuhë të tjera. Parafjalët në gjuhën shqipe kanë më shumë polisemi se në cilëndo gjuhë evropiane dhe se dhe se është vështirë të sistemohen. Gabimet që bëjnë studentët të cilët e mësojnë anglishtën si gjuhë të huaj Gabimet që bëhen nga studentët që e mësojnë anglishten si gjuhë të huaj (AGJH), janë nga shkaqe të ndryshme. Në mesin e të gjitha këtyre shkaqeve, dy janë kryesore: Njeri nga gabimet shkaktohet nga ndërhyrja përmes gjuhës amtare dhe tjetri përmes ndërhyrjes nga strukturat joadekuate. Parafjalët angleze mbeten një problem i jashtëzakonshëm për çdo student të AGJH, për shkak se studenti a studentja shpesh i lidhë ato me sistemin e parafjalëve të gjuhës shqipe. Vështirësia shfaqet për shkak të ndryshimit në numër, në të kuptuarit, si dhe në përdorimin e parafjalës në gjuhën ( burimore) shqipe dhe gjuhën (e synuar) angleze, si gjuhë e huaj. Të gjitha pjesët e ligjëratës mund të ndikojnë në heqjen, futjen dhe zgjedhjen e një parafjale të papërshtatshme në gjuhën angleze, e cila dëmton thelbin e idesë së synuar nga studenti. Kjo përfshirje, përdorimi idiomatik i parafjalëve, i bën ato të vështira madje edhe për ata që e kanë gjuhë amtare anglishten. 2 Normalisht, një parafjalë shpreh një marrëdhënie në mes dy entiteteve: ajo shpreh një 2 Peter Watcyn-Jones Jake Allsope, Test Your Prepositions, Penguin Books 2000, f.778. Thesis, nr.3,

20 Avni Islami lidhje në hapësirë (në mes një gjëje dhe një tjetre), dhe / ose një marrëdhënie në kohë (në mes të ngjarjeve), dhe marrëdhënieve më abstrakte. Pra, karakteristika e parë është që si parafjalët e shqipes, po edhe ato të anglishtes, nuk mund të qëndrojnë vetëm; ato i marrin kuptimet e tyre në kontekste të ndryshme. Pra, problemi kryesor është së pari në faktin se jo çdo parafjalë e shqipes ka një ekuivalent të caktuar në gjuhën e synuar, përkatësisht në anglishte dhe anasjelltas, dhe, së dyti, jo çdo parafjalë e anglishtes apo e shqipes ka përdorim dhe kuptim të caktuar, duke treguar vetëm hapësirë ose kohë apo duke i paraprirë një fjale të caktuar. A mund të vendosen parafjalët kudo? Pothuajse të gjitha parafjalët mund të vendosen në fillim të fjalisë. Një parafjalë mund të zërë një pozitë para dhe pas çdo parafjale tjetër. Jo rrallë zbatohen edhe shprehjet idiomatike, p.sh. She thinks she is for it at the moment, We are not up to such an inconvenient job, She is not sure she is up for a long trip. Normalisht ajo mund të zërë një vend përpara ose pas ndonjë ndajfoljeje, foljeje, emri (ose emri foljor) dhe mbiemri, si dhe para nyjave: a, an, the dhe përemrave pronorë /his, her/her, it/its/ por assesi nuk mund të vendoset para as pas përemrave kryefjalorë (unë, ai, ajo). 3 Qasja tradicionale Mënyra tradicionale e ligjërimit të parafjalëve bëhet nëpërmjet strukturave gramatikore dhe disa konteksteve. Kjo qasje nuk mund t u garantojë studentëve një sukses dhe efikasitet në të kujtuarit se si duhet përdorur parafjalët kur të jetë e 3 S. Lindstromberg, English Prepositions Explained, Philadelphia, 1998, f Thesis, nr.3, 2015

21 Vështirësitë kryesore në përvetësimin e parafjalëve në gjuhën angleze nevojshme, sepse ata do të kenë në mendje që lista është shumë e paparashikueshme dhe se memorizimi i parafjalëve kontekstuale në të do të jetë praktikisht fare i pamundshëm për t u nxënë. Lam jep më tepër detaje për këtë, duke u përpjekur studentët të mbajnë në mend një listë të veçantë, vështirë se do të arrinin të kuptonin se si përdoren parafjalët, vetëm për arsyen se e njëjta parafjalë mund të shprehë një gamë të gjerë kuptimesh". Nga kjo del se arsimtarët e gjuhës, pashmangshëm, duhet të përpiqen të ndjekin metoda më të reja që kanë kërkesa më të vogla kognitive. Qasja kolokacionale Parafjalët është më mirë të ligjërohen dhe mësohen pjesë, pjesë ose me fjalë që shkojnë shpesh së bashku (togfjalësha) se sa të ligjërohen njësi individuale të tyre, si psh: to depend on, to wait on, to step on, to work on and to rely on, etj. Për ata që merren me mësimdhënie dhe ata që mësojnë, fjala kolokacion do të thotë bashkëndodhje (BND), apo pjesë ose sekuencë konvencionale. Në rastin e parafjalëve, këto janë zakonisht togfjalësha foljorë. Togfjalëshat foljorë, së bashku me togfjalëshat parafjalorë si, on time, on schedule, on screen or on leg përvetësohen më lehtë. 4 Kjo metodë është e dobishme, ngaqë stimulon natyrshëm ndjeshmërinë dhe lehtë-nxënien e strukturave të shpeshta gjuhësore te studentët. 5 Më së shpeshti të mësuarit varet nga ideja që qenia njerëzore e përpunon dhe e trajton gjuhën ashtu meqë ajo është njësi e ndjeshme. Sipas Mullerit 6, "Mësimi i tillë asociativ është i nevojshëm dhe 4 Douglas Biber, Susan Conrad and Geoffrey Leech, Students Grammar of Spoken and Written English, Pearson Education, Harlow, Essex, 2002,pp Ibid. 6 Ibid. Thesis, nr.3,

22 Avni Islami kontribuon në nxënien e formave të rregullta dhe idiomave fikse. Shumë ekspertë dhe hulumtues të gjuhës besojnë se të përvetësuarit e gjuhës pjesë- pjesë dhe duke përdorur në mënyrë të përsëritur kontekstet kuptimplota mbushin studentin me besim, pra e ndërtojnë besimin të tij dhe e fusin atë në analiza të thella. Ligjërimi i parafjalëve përmes qasjes së kolokacionit mundëson përdorimin e korpusit dhe harmonisë. Koosha dhe Jafarpour kanë vënë në dukje se teknika e DHOGJ (Të dhënat operacionale të gjuhës) "trajton vetitë kolokacionale të gjuhës përmes vijës harmonike" dhe ka avantazh të plotë mbi metodat konvencionale. 7 Harmonia është një analizë e strukturave dhe modeleve leksikore në bazat e të dhënave digjitale 8. Ky avantazh është manifestuar dukshëm përmes një eksperimenti të kryer nga ata në dy grupe të ndryshme; një me teknikë DHOGJ dhe tjetri me metodën tradicionale me tekste të zakonshme. (Brown Corpus Online and searched Web Concordancer janë përdorur nga Koosha dhe Jafarpourfor në studimin e tyre. 9 Pra, qasja kolokacionale me të dhëna autentike përmes harmonisë është më e dobishme se sa metoda konvencionale. Qasja prototipike: Të mësuarit e thellë të parafjalëve, sipas Lindstromberg dhe Lam, është e mundur nëpërmjet metodave shpjeguese dhe kuptimit themelor, të cilat në një mënyrë e përforcojnë besimin dhe rrisin shkallën e mbajtjes mend. Teoria prototipike e Lakoff 7 Ibid. 8 Peter Watcyn-Jones Jake Allsope, Test Your Prepositions, Penguin Books 2000, f Seth Lindstromberg, English Prepositions Explained, John Benjamin s Longman, 1987, pp Thesis, nr.3, 2015

23 Vështirësitë kryesore në përvetësimin e parafjalëve në gjuhën angleze është bazë e pretendimit të këtyre dy gjuhëtarëve. 10 Dhe kjo teori pretendon se në mesin e kuptimeve të shumta të parafjalëve vetëm një kuptim është real ndër të gjithë të tjerët. Ky kuptim real ose dominues është prototipik. Prototipike janë edhe parafjalët me kuptim hapësinor dhe fizik. Për shembull parafjala "mbi" ka disa kuptime, por prototipike është "kontakti i një objekti me një linjë të sipërfaqes". 11 Duke studiuar dhe kuptuar domethënien prototipike dhe duke i analizuar ato, studentëve do t u mundësohet të kuptojnë se kuptimet polisemike të parafjalëve janë zgjerime metaforike. Përsëri duke marrë shembullin "on", Lindstromberg shpjegon se kuptimi joprototipik i sintagmës "com on" mund të kuptohet përmes zgjerimit metaforik të kuptimit prototipik të "on" 12. Pra kuptimet prototipike mund të mësohen përmes PFF (Përgjigjeve Fare Fizike) dhe arsimtari mund të inkurajojë zgjerimin dhe eliminimin e kuptimeve abstrakte. Krahasimi dhe kontrastimi i teknikave të parafjalëve është shumë i dobishëm për të zgjeruar më tej aspektin semantik të tyre te studentët. Lindstromberg shpjegoi kuptimin e "come on" duke e kontrastuar atë me "come back". Qasjet bazike semantike shpesh i lidhin kuptimet e ndryshme të parafjalëve në një tablo mendore duke siguruar lidhje të besueshme dhe logjike midis disa parafjalëve individuale, të cilat përndryshe duken të palidhura. Vështirësia e të mësuarit të parafjalëve nuk është vetëm në gjuhën angleze, por edhe në gjuhë të tjera, siç është vërejtur nga Lam 13. Lam ka kryer një studim me dy grupe të studentëve për të gjetur se cila metodë është më e mirë në mes të qasjes kognitive gjuhësore ose të mësuarit e parafjalëve në 10 Ibid. 11 Ibid. 12 Ibid. 13 Seth Lindstromberg, English Prepositions Explained, John Benjamin s Longman, 1987, pp Thesis, nr.3,

24 Avni Islami mënyrë individuale. Meqë qasja kognitive gjuhësore nis me kuptimin prototipik dhe shtrihet në kuptimet metaforike, ka rezultuar të jetë shumë më e dobishme, më efektive, më e qëndrueshme dhe që mundëson të mësuarit me më pak përpjekje se sa mësimi tradicional. Qasja kognitive gjuhësore, i mundëson arsimtarit të nxjerrë në pah marrëdhëniet midis përdorimeve të ndryshme të parafjalëve dhe përshkruan strukturat e kuptimeve të zgjeruara. 14 Kjo kundërshton idenë e mësimit përmendësh të secilës parafjalë veç e veç. Në këtë mënyrë, studentët me gjasë do të jenë më të vetëdijshëm për shtrirjen ekspresive të një parafjale.s" Rezultatet janë vërejtur edhe nga (Lam) se grupi i cili ka mësuar përmes qasjes kognitive gjuhësore doli mirë në test pas trajnimit. 15 Kjo tregon qartë se mësimi i bazuar në semantikë përshpejton rezultatin e nxënies së menjëhershme dhe zgjat mbajtjen mend të gjërave. Të gjeturat Analiza e gabimeve: Mësimi i parafjalëve në mesin e studentëve të Fakultetit Ekonomik në Universitetin Privat AAB dhe Fakultetit të Edukimit, Universiteti Publik në Kosovë. Pjesëmarrësit ishin studentët e vitit të parë Në këtë studim krahasues kanë marrë pjesë 364, gjegjësisht nga 182 studentë të zgjedhur rastësisht në Kolegjin Privat AAB në Kosovë, dhe Universitetin Publik, përkatësisht Fakulteti i Edukimit. Instrument i përdorur në studim ishin ese të shkruara nga studentët e vitit të I (parë) të Fakultetit të Ekonomisë të AAB-ës dhe të Fakultetit të Edukimit, 14 Starvik, Jan. A Comprehensive Grammar of English Language, Longman, 1985, pp Geoffrey Leech and Jan Svartvik, A Comprehensive Grammar of the English language, Longman, 1985, f Thesis, nr.3, 2015

25 Vështirësitë kryesore në përvetësimin e parafjalëve në gjuhën angleze Universitetit Publik me rastin e mbajtjes së provimit në fund të semestrit të parë. Provimi i semestrit të parë në lëndën e gjuhës angleze dëshmon se studentët kanë më shumë vështirësi në përdorimin e saktë të parafjalëve në gjuhën angleze se të çdo pjese tjetër të ligjëratës. Gabimet e bëra nga studentët në përdorimin e parafjalë të shënuara në tabelarët vijues: Tabela 1 e rezultateve të Universitetit Privat AAB Numri total dhe përqindja e gabimeve të bëra nga studentët Fakultetit të Ekonomisë gjatë vlerësimit të njohurive të parafjalëve: Një element Nr i gabimeve përqindja Parafjalët % Totali % Tabela 1 tregon se numri total i gabimeve të bëra nga studentët e ekonomisë ishte 104, gjegjësisht 39.83%. Me këtë kuptojmë se studentët e ekonomisë kanë vështirësi në të mësuarit e parafjalëve. Tabela 2 e rezultateve të Universitetit Publik, Fakulteti i Edukimit Numri total dhe përqindja e gabimeve të bëra nga studentët e Fakultetit të Edukimit gjatë vlerësimit të njohurive të parafjalëve: Një element Nr i gabimeve përqindja Parafjalët % Totali % Tabela 1 tregon se numri total i gabimeve të bëra nga studentët e Fakultetit të Edukimit ishte 138 gjegjësisht 77.94%. Me këtë kuptojmë se studentët e Fakultetit të Edukimit kanë vështirësi të mëdha në të mësuarit e parafjalëve. Thesis, nr.3,

26 Avni Islami Tabela 3 e rezultateve të Universitetit Privat AAB Numri total dhe përqindja e gabimeve të bëra nga studentët e Fakultetit të Ekonomisë gjatë vlerësimit të njohurive në llojet parafjalëve: Llojet e parafjalëve numri i gabimeve përqindja Parafjalët e vendit Parafjalët e kohës Parafjalët e kahes, drejtimit Totali Tabela 2 tregon se numri total i gabimeve në njohjen e llojeve të parafjalëve nga studentët e Fakultetit të Ekonomisë në AAB ishte 210, nga të cilat (111) % ishin te parafjalët të vendit, (48), 21.39% te parafjalët e kohës, ndërsa (51) % ishte te parafjalët që tregojnë lëvizje, kahe dhe drejtim. Kjo dëshmon se studentët e ekonomikut ballafaqohen më vështirësi në nxënien e parafjalëve. Tabela 1 e rezultateve të Universitetit Publik, Fakulteti i Edukimit Numri total dhe përqindja e gabimeve të bëra nga studentët e Fakultetit të Edukimit gjatë vlerësimit të njohurive në llojet e parafjalëve: Llojet e parafjalëve numri i gabimeve përqindja Parafjalët e vendit Parafjalët e kohës Parafjalët e kahes, drejtimit Totali % 26 Thesis, nr.3, 2015

27 Vështirësitë kryesore në përvetësimin e parafjalëve në gjuhën angleze Tabela 2 tregon se numri total i gabimeve në njohjen e llojeve të parafjalëve nga studentët e Fakultetit të Edukimit ishte 303, nga të cilat (92) % ishte vërejtur te parafjalët e vendit, (149), 78.32% në parafjalët e kohës, ndërsa (62) % ishte vërejtur në parafjalët që tregojnë kahe, drejtim. Kjo dëshmon se studentët e Fakultetit të Edukimit ballafaqohen më vështirësi të mëdha në nxënien e parafjalëve. Përfundim Kufizimi i ndonjë strategjie të veçantë mund të jetë mbingarkesë psikologjike për disa arsimtarë dhe hulumtues. Por aplikimi i qasjes se kolokacionit dhe qasjes së prototipit me siguri do të ofrojnë më shumë ekspozim duke e rritur qëllimin e absorbimit. Sasitë më të mëdha të informacioneve u japin rast studentëve t i lidhin përvojat e tyre me kohën reale të të mësuarit dhe se si parafjalët të përdoren në praktikën aktuale. Në të njëjtën mënyrë, Koffi thekson dobinë e nën-kategorizimit të kornizave të foljeve dhe mbiemrave. Nën-kategorizimi ndihmon studentët në zgjedhjen e parafjalëve të sakta për foljet ose mbiemrat në varësi të kontekstit. Një kuptim i ndërmarrëdhënieve ndërmjet pjesëve të ndryshme të ligjëratës do të rrisë më tej të kuptuarit e nivelit të rrënjës dhe zbatimin e saktë të mundur. Për këtë arsye, arsimtarët duhet të mbështeten në burimet që janë të shëndosha dhe që janë dëshmuar të suksesshme në kapërcimin e kufizimeve të metodave tradicionale në një atmosferë mësimi. Thesis, nr.3,

28 Avni Islami Bibliografia Jiménez, R. M. Frequency and variability in errors in the use of English prepositions. Miscelánea: A Journal of English and American Studies, 17, ( ). Koffi, E. Applied English syntax: Foundations for word, phrase, and sentence analysis. Dubuque, Iowa: Kendall Hunt Publishing Company Koosha, M& Jafarpour, A. A. Data-driven learning and teaching collocation of Prepositions: The case of Iranian EFL adult learners. Asian EFL Journal, 8. Lindstromberg, S. Prepositions: Meaning and method. ELT Journal, 50 (3),(1996): Web.25 May Mueller, C. M. English learners knowledge of prepositions: Collocational knowledge or knowledge based on meaning? System: An International Journal of Educational Technology and Applied Linguistics, 39 (4),(2011): Web. 25 May Thesis, nr.3, 2015

29 Ndikimi i anglishtes në gjuhën e mediave të Kosovës Sejdi Sejdiu & Aida Alla Abstrakt Qëllimi i këtij hulumtimi është pasqyrimi i ndikimit të gjuhës angleze në gjuhën e përdorur shqipe në mediumet e Kosovës. Gjuha shqipe gjithmonë është ndikuar nga gjuhët e tjera, duke përfshirë edhe ndikimin e pushtuesve të ndryshëm gjatë historisë mbi popullin shqiptar. Gjuha angleze zë një vend të veçantë si gjuhë botërore apo ndërkombëtare. Përdorimi i saj ndikon në të gjitha gjuhët e botës, përfshirë këtu edhe gjuhën shqipe, ku ndikimi i saj është bërë shumë i theksuar në njëzet vitet e fundit. Kjo ka ndodhur në sajë të hyrjes së pakontrolluar të anglicizmave në gjuhën shqipe dhe nevojës për emërtime të përshtatshme terminologjike si pasojë e zhvillimit të teknologjise. Fjalët e barazvlerëshme të shqipës tashme nuk përdoren as në mediume e as në publik për arsye të prestigjit që gëzojnë fjalët angleze. Mungesa e fjalëve me barazvlerë të njëjtë është gjithashtu një arsye për të përdorur më shumë anglicizma. Sot, me gjithë angazhimin e lektorëve të gjuhës shqipe, mediumet televizive dhe shtypi ditor janë me të theksuarat për përdorime të anglicizmave. Ky hulumtim merret me historikun, përdorimin, shkaqet, kohën dhe të ardhmen e anglicizmave në gjuhen shqipe. Fjalët kyç: gjuha shqipe, anglicizma, ndikim, përdorim, mediume Hyrje Që nga ekzistenca e gjuheve, ato kanë huazuar fjalë nga njëra tjetra, disa më shumë e disa më pak varësisht nga prestigji i Sejdi Sejdiu (PhD), Kolegji AAB, sejdi.sejdiu@aab-edu.net & Aida Alla (PhD Cand.), Kolegji AAB, aida.alla@aab-edu.net Thesis, nr.3,

30 Sejdi Sejdiu & Aida Alla tyre.huazimi lind nga kontaktet njerëzore meqenëse njerëzit janë gjithmonë në lëvizje. Në këtë aspekt, gjuha shqipe ka huazuar shume fjalë nga gjuhët e huaja dhe kjo varësisht nga pushtuesit e ndryshëm, shprehjet e të cilëve janë ende të pranishme në gjuhën shqipe.ndikimi i anglishtes në gjuhen shqipe ka marrë vrull në dy-tri dekadat e fundit dhe tashmë anglicizmat janë të pranishme pothuajse në çdo fushë të jetës.zhvillimi intelektual i njerëzve sjell edhe zhvillimin e gjuhës, gjë qëështë edhe pasurim gjuhësor individual.sot, huazimi është mënyra më e zakonshme e pasurimit gjuhësor.fjalët e huazuara kryesisht mbulojnë ato emërtime për të cilat nuk ekziston një shprehje e përshtatshme në gjuhën marrëse.një shembull mund të jenë fjalët që emërtojnë koncepte teknologjike, ato që emërtojnë veprime në sporte të ndryshme, shprehje politike apo ekonomike, etj. Për nga kategoria gramatikore, gjuha shqipe ka huazuar nga anglishtja më se shumti emra. Sot, janë të zakonshme fjalët si: obligim (detyrim), atak (sulm), event (shfaqje), intervenim (ndërhyrje), asociacon (shoqatë), lider (udhëheqës), kompetencë (përgjegjësi), implementim (zbatim), koordinim (bashkërendim), departament (njësi), aprovim (miratim), progres (përmirësim), barrierë (pengesë), staf (ekipi), resurs (burim), akceptim (pranim), e shumë e shumë të tjera. Këto janë vetëm disa nga mijera fjalë të huaja që janë të pranishme në mediumet dhe në shtypin tonë. Por, shtrohet pyetja, a duhet fjalët e mësiperme të jenë pjesë e gjuhës së mediumeve në Kosovë kur për secilën prej tyre ekziston një fjalë me barazvlerë të njejtë? A kuptohen këto fjalë nga secila moshë? Përse përdoren dhe nga kush përdoren më së shumti? Këto çështje janë pjesë e këtij hulumtimi i cili është kryer në tri gazeta ditore dhe në katër mediume televizive gjatë një periudhe kohore prej tre muajve, mars-maj Thesis, nr.3, 2015

31 Ndikimi i anglishtes në gjuhën e mediave të Kosovës Anglicizmat sot janë të pranishme në pothuajse çdo gjuhënë botë, por në mënyrë që ato të jenë pjesë e një gjuhe, duhet t i nënshtrohen rregullave gramamtikore, ortografike, fonetike dhe fonologjike në mënyre që të përshtaten sa me mirë në gjuhën marrëse. Fillimisht, para pranimit të fjalëve të huaja, duhet përpjekur që të gjejmë fjalët me barazvlerë të njejtë në gjuhën tonë dhe vetëm kur të gjitha mundësitë të shterën, ateherë të huazohen fjalët e huaja. Një mënyrë tjetër për të krijuar fjalë të reja është edhe përkthimi i fjalëve të huaja në gjuhen shqipe. Gjuha angleze është gjuha e dytë më e përdorur në mbarë botën.fjalët e huaja sillen nga njerëz që e flasin një gjuhë tjeter. Njerëzit sot përdorin anglicizma për të treguar nivelin e tyre të lartë arsimor apo për të dëshmuar ndonjë vend pune të lartë. Fjalët e huaja me pas bëhen model nga njerëz të tjerë dhe në një kohë të shkurtër ato zenë vend në fjalorin e tyre. Një mënyrë për t i shmangur fjalët e huaja është krijimi i tyre nga gjuhëtarët vendore. Por, meqë nuk ka kurrfarë nisme apo punë nga ta, atëherë gjuha jonë vërshohet nga fjalë të huaja e që nganjëherë as që përdoren a kuptohen qartë nga masa e gjerë e shqipfolësve. Janë pikërisht gazetarët, ekonomistët, politikanët, juristët e shumë e shumë të tjerë, të cilët flasin një shqipe të pacaktuar, të cilën vështirë se mund ta kuptojnë njerëzit e moshuar apo ata që nuk e kuptojnë gjuhën angleze. Në anën tjetër, përdorimi i anglicizmave në të folur dhe në tëshkruar nuk e bën një njeri më intelektual se tjetri, përkundrazi, përdorimi i tyre vë në pah varfërinë e fjalorit të shqipes dhe varfërinë apo mangësinë e fjalorit të përdoruesve të tyre. Gjuha shqipe duhet të zhvillohet dhe të mbrohet njëkohësisht me mekanizma aktive nga anglicizmat e pakontrolluara që po përdoren në vend të fjalëve me barazvlerë të njejtë. Thesis, nr.3,

32 Sejdi Sejdiu & Aida Alla Megjithatë, është e qartë se një numër i anglicizmave janë të nevojshme meqenëse emërtojnë koncepte të reja, të cilat janë kryesisht të fushës teknike, e për të cilat gjuha shqipe nuk ka fjalë të përshtatshme. Disa prej tyre janë: projekt, internet, kompjuter, , rekord, printer, koalicion, investim, eksport, import, radar, databaze, e të tjera. Do të ishte ide e qëlluar sikur të kishim një fjalor të anglicizmave në mënyrë që të dinim dhe të merreshim me këtë dukuri që ka marr vrull të madh. Literatura Huazimet gjuhësore ndodhin kur dy apo më shumë gjuhë janë në kontakt me njera tjetrën. Në këto rrethana,është gjithmonë gjuha me e varfër ajo e cila merr fjalë a shprehje të reja nga gjuhëtëtjera. Gjuhëtarë të shumtë, si Rasmus Rask 1, Franc Bopp 2 dhe Jakob Grimm 3, kanë shprehur mendimet e tyre për huazimet gjuhësore dhe përzirjen e gjuhëve. Ata kanë ardhur në përfundimin se fjalët mund të huazohen, por jo të ndryshojë struktura gjuhësore nga huazimet. Hugo Schuchardt ishte i mendimit se nuk ekzistonte gjuhë e pastër, e papërzier apo e pa ndikuar nga ndonjë gjuhë tjetër dhe se për të huazimi ishte dicka krejt normale. 4 Ernst Windischparaqiti idenë se ndikimet gjuhësore ndodhin si rrjedhojë e zhvillimit të dygjuhësisë. 5 Ndryshe nga këta, 1Rask, R. Essay on the Origin of the Ancient Norse or Icelandic Tongue, Copenhagen, Bopp, F. On the conjugational system of the Sanskrit language - In comparison with that of Greek, Latin, Persian and the Germanic languages. Germany Grimm, J. Deutsche Grammatik, USA, Schuchardt, H. Contact Linguistics, Berlin, Windsich, E.A Bibliography of English Etymology, Published by the University of Minnesota Press, USA, Thesis, nr.3, 2015

33 Ndikimi i anglishtes në gjuhën e mediave të Kosovës Hermann Paul mendonte se për të ekzistuar apo mbijetuar një gjuhë, atëherë perzierja apo huazimi është i domosdoshem. Në shekullin XX fjala përzierje u zëvendesua me fjalën huazim, meqenëse dukej më i përshtatshëm nga gjuhetaret e asaj kohe. Uriel Weinreich më vonë përdori fjalën ndërhyrje (interference) meqë kjo i përshkruante më së miri ndikimet gjuhësore që i sillnin njerëzit që flisnin dy gjuhë. Interferenca dallohet tek shqiptarët kur në të folurit e tyre ka fjalë të huaja, apo gjuha e tyre është e përzier.interferenca zakonisht është e dukshme gjatë mësimit të një gjuhe tjeter. 6 Antoine Meilletnëanën tjetër, e konsideronte huazimin e fjalëve si veprim të natyrshëm meqë shumica e gjuhëve mund të marrin elemente të gjuhëve të tjera të cilat mund të mos kenë jetë të gjatë. 7 Leonard Bloomfield shprehej se fjalët me së shumti huazohen me bartjen e kulturave mes popujve.kjo, sipas tij, është difuzion kulturor meqëemertime të reja ndodhin gjatë këtij procesi. 8 Si dy gjuhë indoevropiane, shqipja ka bërë huazime kulturore nga anglishtja meqë gjeografikisht nuk jane afër. Duke e ditur numrin e madh të bashkësisë ndërkombëtare në Kosovë që nga fundi i viteve të nëntëdhjeta dhe kur dihet se gjuha angleze ka shërbyer si lingua franca për komunikim mes shqiptarëve dhe të huajve, nuk do mend se është gjuha shqipe ajo e cila iu nënshtrua anglishtes për shkak të prestigjit që e gëzon kjo e fundit. Ky vërshim i anglicizmave në gjuhën shqipe nuk është kontrolluar nga asnjë institucion gjuhësor. Shumica e gjuhëtareve sot shprehen se ndikimi i anglishtes në të gjitha gjuhët ekzistuese është si pasojë e globalizmit ndërkombetar, 6Weinreich, U. Languages in Contact: Findings and Problems, Linguistic Circle of New York. No. 1. New York, Millet, A. Linguistique historique et linguistique générale, Paris, Bloofied, L. Language, Allen and Unwin, London 1935 Thesis, nr.3,

34 Sejdi Sejdiu & Aida Alla meqë anglishtja gjithnjë e më shumë po përdoret si lingua franca. Këndvështrimet e gjuhëtarëve shqiptarë për huazimet Kur bëhet fjalë për huazimet nga gjuha angleze në gjuhën shqipe, është e vështirë të gjesh gjuhëtarë shqiptarëqë të kenë një qëndrim të prerë pro ose kundër këtij fenomeni. Kjo ndodh për shkak të kompleksitetit që mbart në vetvete ky fenomen pasi vendos përballë dy ekstreme: pasurimin e gjuhës nësë këto prurje sjellin koncepte të reja, ose varfërimin e saj nëse futja e tyre në fjalorin e shqipes mbivendoset dhe për rrjedhojë lë mënjanë fjalën ekzistuese shqipe e cila më së miri mund ta kryej po atë funksion. Profesor Vesel Nuhiu në librin e tij Ndikimi i anglishtes ne gjuhen shqipe, mendon se gjuha shqipe sot ka rrëshqitur nga norma në shumë drejtime dhe në shumë rrafshe, andaj nevojitet një riparim i thellë meqë ka dalë nga suazat e normës letrare. Është pikërisht përdorimi i anglicizmave, që është objekti i ketij studimi, që edhe profesor Nuhiu e sheh si një nga shkeljet më të mëdha të normës letrare. 9 Ai me tutje shprehet se gjuha duhet të zhvillohet, mirëmbahet qoftë me edhe me huazime, por të cilat duhet të jenë të arsyeshme në përputhje edhe me sistemin e drejtshkrimit dhe shqiptimin të gjuhës shqipe. 10 Rami Memushaj është shumë i drejtpërdrejtë dhe tepër kritik kur shprehet se Këto shëmti gjuhësore, që shpjegohen jo vetëm me kulturën e paktë gjuhësore, por edhe me një formim të përgjithshëm të mangët të njërëzve të përfshirë në ligjërimin publik, si gazetarët, politikanët, etj. mund të imitohen nga 9 Vesel Nuhiu. Ndikimi i anglishtes ne gjuhen shqipe, Akademia e shkencave, Prishtinë, Po aty. 34 Thesis, nr.3, 2015

35 Ndikimi i anglishtes në gjuhën e mediave të Kosovës folësit e thjeshtë dheta barstardojnë gjuhën 11.Megjithatë, Prof. Memushaj pajtohet me faktin që gjuha duhet të pasurohet dhe modernizohet nëse është e nevojshme. 12 Edhe personat me të njëjtën kombësi, sidomos të rinjtë, gjatë bisedave të tyre të përditshme përdorin shprehje por edhe fjali të plota në gjuhën angleze për të treguar statusin e tyre shoqëror dhe arsimor. Gjatë këtij procesi, fjalë të veçanta fitojnë një përdorim më të shpeshtë dhe me kalimin e kohës bëhen pjesë e fjalorit të tyre të përgjithshëm sikur të ishin fjalë të pastra shqipe. P.sh. Kjo nukështë fair., në vend të Kjo nuk është e drejtë. Ajo është një fashion lover.,në vend të Ajo është një adhuruese/ndjekëse e modës. 13 Megjithatë, këto shprehje mund të konsiderohen si modizma, të cilat janë risi ose më shpesh risi huazimesh që kanë si tipar dallues përkohëshmërinë. Ato përhapen gjerësisht, ashtu si moda në një kohë të caktuar. 14 Eshtë tashmë e qartë për këdo se shqipja po hapët ndaj ndërhyrjeve të huaja, gjuhët po japin dhe huazojnë në ditët tona si kurrë ndonjëhëre, dhe një dukuri e tillë ndodh për shumë arsye objektive; por kjo nuk duhet kuptuar sikur gjithçka që hyn duhet patjetër të pranohet dhe të kthehet në normë. Çdo sjellje apo qëndrim është shprehje e emancipimit të kulturës, por në guackën e formimit të identitetit kulturor për të ligjëruar me të tjerët, individi fillimisht trashëgon dhe pastaj zgjedh, duke u përpjekur në vazhdimësi të japë kontribute për modelin e jetës.ky model pranon edhe modelin e zhvillimit të gjuhës. Konstatimi ka bazën e vet logjike. Marrja e njësive 11Rami Memushaj.Shqipja Standarde, Si ta flasim dhe ta shkruajmë. Botimet Toena. Tiranë 2011.fq Po aty. 13Lilo, R. Mbi huazimet frënge në gjuhën shqipe. Konferencë shkencore: Kontakte gjuhësore dhe kulturore mos shqipes dhe gjuhëve të tjera në 100 vjet ( ), fq po aty, fq 27 Thesis, nr.3,

36 Sejdi Sejdiu & Aida Alla terminologjike nga gjuhët e tjera nuk është tragjike për një gjuhë.e dëmshme është sidomos marrja e fjalëve dhe shprehjeve pa arsye, të cilat janë të mjaftueshme në fjalorët e përditshëm, apo mund të zëvendësohen me fjalë të moçme të shqipes, duke ju dhënë atyre kuptime bashkëkohore. Fjalformimet e reja në gjuhën shqipe realisht janë të pranishme. 15 Metodologjia e hulumtimit Siç edhe u përmend më sipër, gjuhët gjjithmonë japin dhe marrin nga njëra tjetra për t u pasuruar dhe kjo dukuri ështe duke u berë gjithnjë e më e pranishme në dakadat e fundit ku mundësia për t u shprehur në mediumet ekektronike apo ato të shkruara, qofshin ato sociale apo jo, është rritur në mënyrë të konsiderueshme. Duke u nisur nga alarmi që ngrenë teoricienët e gjuhësisë shqipe, si dhe duke patur parasysh faktin që shumica e aktivitetit komunikues ndër njerëzve kryehet nëpërmjet mediumeve elektronike apo të shkruara, e konsideruam të nevojshme kryerjen e një hulumtimi të detajuar të prezencës dhe ndikimit të anglicizmave në mediumet e Republikës së Kosovës. Gjithashtu, një arsye tjetër që legjitimon hulumtimit tone është fakti se, shumicën e rasteve, lajmet në shtypin shqiptar e kanë burimin në gjuhën angleze dhe përkthehen nga përkthyes amatorë ose nga vetë gazetari/rja të cilët shpesh here zëvendësojnë fjalën shqipe me barazvlerën në gjuhën angleze. Hulumtimi ynë u përqendrua në mediumet më të rëndësishme televizive dhe ato të shkruara të Republikës së Kosovës, respektivisht në mediumet televizive RTK, KTV, Klan 15Mëniqi, K. Anglicizat në ligjërimit. Prishtina Press, Prishtinë, Thesis, nr.3, 2015

37 Ndikimi i anglishtes në gjuhën e mediave të Kosovës Kosova dhe RTV21 si dhe në shtypin e shkruar, ku u shqyrtuan gazetat Koha Ditore, Zëri, dhe Kosova Sot duke mbuluar një periudhë kohore 30 vjeçare, nga viti 1998 deri në prill tëvitit Hulumtimi u përqëndrua më shumë në artikujt që mbulonin politikën dhe kulturën pasi terminologjia politikodiplomatike, për shkak të zhvillimeve të dakadave të fundit, ka pësuar më së shumti ndryshime dhe transformime, për kundër fushës së kulturës e cila dukej sikur deri diku i kishte bërë ballë joshjes së fjalëve të huaja, përkatësisht angleze. Megjithatë, siç edhe do të vërehet në analizën e mëposhtme, gjuha në artikujt e kulturës është ndikuar po aq sa edhe polotika. U pa e udhës të merrej në shqyrtim kjo periudhë kohore pasi pikërisht në vitet 90-të ka ndodhur futja masive e internetit dhe për rrjedhojë kemi edhe prurjet e para të cilat më vonë vërshuan gjithnjë e më shumë. Njëzetë studentë të Kolegjit AAB, Fakulteti i Gjuhës Angleze, vullnetarish u morën me fazën hulumtuese e cila zgjati tre muaj. Ata bashkërenduan punën e tyre në tre grupe dhe dolën me të dhëna shumë interante të cilat do të diskutohen dhe analizohen në vijim të këtij studimi. Të dhënave të hulumtimit Hulumtimet tona mbuluan një periudhë kohe 30 vjeçare me qëllim konstatiminin e dendurisë së këture huazimeve. Ashtu siç e kishim parashikuar, pikërisht në ketë periudhë kemi një numër gjithnjë e në rritje të anglicizmave. Shumë prej tyre, të futur ne leksikun tonë për arsye që i përmendëm më sipër, janë fjalë të panevojshme pasi barasvlera e tyre në gjuhën shqipe ka të njejtën vlerë semantike. Një tjetër grupim është ai i fjalëve të cilat e kanë pasuruar gjuhën shqipe me koncepte të reja të panjohura më pare ose i kanë shtuar fjalës egzistuese konotacione të cilat i përshtaten konteksteve të ndryshme. Thesis, nr.3,

38 Sejdi Sejdiu & Aida Alla Gjithashtu, një tjetër dukuri interesante gjuhësore është edhe përdorimi i ndajshtesave fjalëformuese angleze në vend të atyre vendase. Në këtë kuptim, klasifikimin e shembujve të cilët do të demonstrohen në ketë studim do të identifikojnë natyrën e këtyre anglicizmave dhe pozicionin që ato zënë në leksikun e gjuhës shqipe. Ja vlen të përmendim se për asrye të mungesës së hapësirës, shembujt e mëposhtëm janë vëtëm një munër i vogël krahasuar me gjetjet e bëra nga studentët e Kolegjit AAB. Liste me huazime të panevojshme nga anglishtja (shmangiet nganorma leksikore) Anglisht Huazimi Shqip Abuse apply agenda cancel correct confidence consensus confuse concentration dedication event perform performance principle leadership quality quantity observation implementation support treatment Union abuzim aplikoj axhenda kanceloj korrektoj konfidencë konsensus konfuzoj koncentrim dedikim event performoj performancë princip lidership kualitet kuantitet observim implementim suport tretman union shpërdoroj zbatoj rend dite anulloj korrigjoj besim pëlqim ngatërroj përqëndrim kushtim aktivitet/ngjarje shfaq shfaqje parim udhëheqje cilësi sasi vrojtim zbatim mbështje trajtim bashkim 38 Thesis, nr.3, 2015

39 Ndikimi i anglishtes në gjuhën e mediave të Kosovës Lista e fjalëve me ndajshtesa fjalëformuese të huazuara Anglisht Huazimi Shqip Unfavorable demonition maltreatment multiethnic illegal destabilization disinformation depolicization post-electoral demilitarization disfavorshme demontim maltrajtim multietnike ilegale, destabilizim disinformim depolitizim postzgjedhor demilitarizim i/e jovavorshme çmontim keqtrajtim shumetnike joligjore/e jashteligjshme jostabilizim keqinformim çpolitizim paszgjedhor çarmatim/çmilitarizim Lista e fjalëve të integruara në leksikun e gjuhës shqipe Anglisht Mission context process execution contribution manipulation consultation proposition transmit internet, computer record, printer coalition investment export import Huazimi mision kontekst proces ekzekutim kontribut manipulim konsultim propozim transmetoj internet, kompjuter, , rekord, printer, koalicion, investim, eksport import Thesis, nr.3,

40 Sejdi Sejdiu & Aida Alla Rekomandime Në kontekstin bashkëkohor të globalizimit dhe të komunikimit virtual është e pamundur që gjuhët të mos ndikohen nga njera tjetra, sidomos kur prezantohen koncepte të reja.megjithatë, prurjet e reja pa kriter nga gjuha angleze në gjuhën shqipe, dhe sidomos nëpërmjet shtypit, bëhen pengesë për zhvillimin dhe njësiminin e normës. Nga ana tjetër, kemi një kontigjent fjalësh të përvetësuara në leksikun e shqipes, duke iu përshtatur natyrës gramatikore të saj. Grupi i fundit ka zënë statusin e pasuruesit të gjuhës.megjithatë, gjuhëtari i shquar Eqerem Çabej është shprehur se janë të gjitha mundësitë për një zëvendësim të fjalëve të huaja me fjalë vendi, dhe kjo pa bjerrje aspak të vlerës kuptimore të fjalëve. Nga të gjeturat e hulumtimit vihet në pah dukuria e shtimit të anglicizmave në gjuhën shqipe gjatë viteve të fundit e përdorur kryesisht nga mediet tona dhe për rrjedhojë nevojën që të merremi sa më parë me këtë dukuri. Asnjë gjuhë nuk është imune nga dukuria e ndikimve të gjuhëve të tjera.por, ne nuk duhet ta përdorim ketë fakt si arsyetim. Personat që thirren për të shqyrtuar apo mbrojtur gjuhen shqipe nga një dukuri e tillë, duhet që sa më parë të punojnë në këtë drejtim në mënyrë që të arrihet në një vendim për përdorimin apo pervetësimin e anglicizmave. Një komision i tille madje do të duhej të ishte i vazhdueshëm ashtu siç është roli i komisionit të fjalorit te Oksfordit ne Angli i cili i shqyrton të gjitha fjalët e reja apo te huaja dhe jep mendimin për perdorimin apo ndryshimin e tyre. Në këtë kuptim, do të ishte e udhës që redaksitë e mediumeve në Kosove të krojojnë një komision kryesisht të përbërë nga gjuhëtarë, të cilët të mund të redaktojnë materialet para se ato të shtypen dhe të kenë një shpërndarje të gjerë në popullatë. Ngritja e një komisioni të tillë do tëkontribuonte jo 40 Thesis, nr.3, 2015

41 Ndikimi i anglishtes në gjuhën e mediave të Kosovës vetëm në ruajtjen e normave gjuhësore por edhe për të orientuar zhvillimin e shqipes, pasi kjo e fundit ka nevojë për përmirësime të cilat shkojnë në një linjë me zhvillimin e shoqërisë shqiptare. Gjithashtu, redaksitë e mediumeve duhet të zbatojnë politika më të ashpra në lidhje me përzgjedhjen e gazetarëvë, roli i të cilëve është shumë i rëndësishëm për përhapjen e fjalëve të cilat më vonë bëhen pjesë e pandashme e leksikut tonë dukë shtyrë gjithnjëë më shumë në skajë fjalët shqipe. Përfundime Qëllimi kryesor i lajmit është që ta kuptojë secili qytetar, pa pasur nevojë për sqarime apo përkthime.gjuha e përzier shqipe-angleze në mediumet tona është bërë vështirë e kuptueshme nga gjeneratat e vjetra meqë ata nuk janë rritur bashkë me teknologjinë bashkëkohore dhe kontaktet e tyre me gjuhën angleze kanë qenë shumë të pakta, të mosthemi nuk ka pasur fare të tilla. Përdorimi i madh i fjalëve të huaja është rrjedhojë e nivelit të ulët te leximit në gjuhën amtare e që pasqyron në mosnjohjen e shumë fjalëve burimore shqipe.madje sot ka shumë raste ku me qëllim përdoren fjalë të huaja me arsyetimin se tingellon me i shkolluar. Nga ky hulumtim kemi arritur në perfundim se në disa fusha të lajmeve përdoren deri ne 40% fjalë funksionale të huaja. Fusha e politikës, drejtesisë, ekonomisë janë fushat ku mediet tona përdorin pothuajse vetëm anglicizma, si për shembull: opozita, lidership, koordinim, realizim, online, degradim, devijim, kompani, performance, e tjera. Me këtë hulumtim kemi dashur ta pasqyrojme gjendjen e tanishme të përdorimit të anglicizmave në mediumet e Kosoves.Nga ajo që u tha më lart, vërehet qartë se anglicizmat Thesis, nr.3,

42 Sejdi Sejdiu & Aida Alla po hyjnë dhe po përdoren në masë të madhe në mediet tona. Duke e ditur se mediet janë burim i lajmeve dhe pasqyrim i gjuhes se nje vendi, ne vijmë në përfundim se përdorimi i fjalëve burimore shqipe do të ndihmonte mediumet që lajmet e tyre të kuptoheshin nga të gjitha shtresat e njerëzve dhe si rrjedhoje gjuha shqipe nuk do të varfërohej gjithnjë e më shumë. Bibliografia: Bloofied, L. Language, Allen and Unwin, London 1935 Bopp, F. On the conjugational system of the Sanskrit language - In comparison with that of Greek, Latin, Persian and the Germanic languages. Germany 1816 Grimm, J. Deutsche Grammatik, USA, 1819 Lilo, R. Mbi huazimet frënge në gjuhën shqipe. Konferencë shkencore: Kontakte gjuhësore dhe kulturore mos shqipes dhe gjuhëve të tjera në 100 vjet. Tirana, GEER, Mëniqi, K. Anglicizat në ligjërimit. Prishtina Press, Prishtinë, Memushaj, R. Shqipja Standarde, Si ta flasim dhe ta shkruajmë. Botimet Toena. Tiranë Millet, A. Linguistique historique et linguistique générale, Paris, 1921 Nuhiu, V.Ndikimi i anglishtes ne gjuhen shqipe, Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosovës, Prishtinë, Rask, R. Essay on the Origin of the Ancient Norse or Icelandic Tongue, Copenhagen, 1818 Schuchardt, H. Contact Linguistics, Berlin, 1884 Weinreich, U. Languages in Contact: Findings and Problems, Linguistic Circle of New York. No. 1. New York, 1963 Windsich, E.A Bibliography of English Etymology, Published by the University of Minnesota Press, USA, Thesis, nr.3, 2015

43 Ndikimi i anglishtes në gjuhën e mediave të Kosovës Lista e studenteve hulumtues në mbledhjen e të dhënave: 1. Albana Gashi 2. Arben Shabani 3. Arber Xhemajli 4. ArgjendBerisha 5. Arjeta Bllaca 6. Bardha Ajvazi 7. BlerinaSfishta 8. DafinaHasanaj 9. Diana Aliu 10. Donika Iberdemaj 11. Fehmi Qerimi 12. FortesaKuqi 13. Gresa Xani 14. Nergis Gjinolli 15. Selda Savqi 16. Shkumbin Baxhuku 17. Uran Berisha 18. Valdet Bytyqi 19. Valeri Ahmeti 20. Valon Sejdiu Thesis, nr.3,

44

45 Roli i mësimdhënësit në ligjërimin e letërsisë Mustafa Erdem Abstrakt Ky punim parashikon përmbledhje të ideve dhe kërkimeve mbi rolin e mësuesit në mësimdhënien e letërsisë. Letërsia dhe gjuha janë të lidhura ngushtë dhe ky është një fakt që askush nuk mund ta mohojë. Letërsia përbëhet nga gjuha dhe paraqet një nga përdorimet më të shpeshta. Prandaj, është për të besuar që letërsia e gjuhës angleze ndihmon nxënësit në përmirësimin e fushëveprimit në lexim dhe në mënyrën e tyre të të shprehurit. Mësuesit janë lidhja mes nxënësve dhe diturisë. Mësuesit janë udhëheqësit e mësimit dhe mundësojnë nxënësit për të rritur aftësitë e tyre të të mësuarit të pavarur. Mësuesit janë aktorë të rëndësishëm në procesin e të mësuarit dhe ata duhet të inkurajojnë nxënësit që të diskutojnë, imagjinojnë, lexojnë dhe ritregojnë tregimet në mënyrë që të rritet motivimi dhe vlera e letërsisë. Fjalë kyç: Letërsi, letërsia e mësimdhënies, gjuhë, mësimi i gjuhës, mësimdhënësi, roli i mësimdhënësit etj. Hyrje Edukimi i mirë ka një rëndësi jetike për të përgatitur një forcë punëtore me kualifikimin e duhur për shekullin në të cilin jetojmë. Përgatitja e individëve, të cilët mendojnë, sjellin ide të reja, mësojnë, shprehen në mënyrë të saktë dhe përdorin aktivisht dijet e tyre në jetë është një nga qëllimet kryesore të edukimit dhe përmirësimit të aftësive gjuhësore; bën të mundur arritjen e këtyre qëllimeve të rëndësishme. Mustafa Erdem (PhD. Cand.), Universiteti i Tiranës. merdem@gulistankosova.com Thesis, nr.3,

46 Mustafa Erdem Bazuar në English Proficiency Index 1 58 % e fëmijëve që jetojnë në vendet e Evropës flasin dy gjuhë të huaja, si dhe se mësimdhënies së gjuhës angleze si gjuhë e dytë i vihet një theks i veçantë. Të njëjtën situatë vërejmë edhe në Kosovë, ku numri i studentëve të interesuar për të mësuar gjuhën angleze si gjuhë të dytë po rritet nga dita në ditë. Zhvillimi i madh i teknologjisë së komunikimit e bëri diçka të tillë të mundur dhe, në çdo cep të botës, njerëzit janë të ndërgjegjshëm për zhvillimet që ndodhin shumë larg tyre. Këto zhvillime kanë bërë që shtetet t i kushtojnë një rëndësi të veçantë mësimit të gjuhës së huaj. Fakti që numri i njerëzve që flasin anglishten si gjuhë e dytë e kalon numrin e atyre që e flasin anglishten si gjuhë amtare tregon rëndësinë e edukimit në këtë gjuhë për të huajt. 2 Gjuha amtare mësohet në mënyrë të pandërgjegjshme dhe pa shumë përpjekje nga fëmijët. Ato gjithashtu mësojnë një tjetër gjuhë të folur përreth tyre pa pasur nevojën e mësimeve deri në moshën 4-5 vjeçare. Për moshat më të mëdha lind nevoja e mësimit të gjuhës së huaj me më shumë përpjekje. Janë bërë një numër i madh kërkimesh gjetjen e metodave dhe teknikave më të mira për të mësuar gjuhën e huaj në mënyrën më efikase. Kështu që, metodat e mësimdhënies po ndryshojnë nga zbulimet e reja që bie koha dhe sa vjen e po përdoren metoda gjithnjë e më të sofistikuara. 1 Education first: EF English Proficiency Index E qasshme edhe në: 2 Graddol, David. The Future of English? A guide to forecasting the popularity of the English language in the 21st century. The British Council E qasshme edhe në: files/2014/09/cigbe-the-future-of-english.pdf 46 Thesis, nr.3, 2015

47 Roli i mësimdhënësit në ligjërimin e letërsisë Letërsia e mësimdhënies Ekziston një lidhje e ngushtë në mes të gjuhës dhe letërsisë. Letërsia përbëhet nga gjuha dhe paraqet një nga përdorimet më të shpeshta të gjuhës. Mësuesit duhet ta kuptojnë këtë lidhje dhe duhet të përpiqen më shumë për të ndryshuar metodat tradicionale. Nëse mësimdhënësi dëshiron të largojë barrierat kulturore dhe gjuhësore dhe të bëjë mësimin më të frytshëm ata duhet të përdorin teknikat moderne, materialet audio-vizuele dhe të zhvillojnë shkathtësitë e sintezave të njohurive në mesin e studentëve. Me ndihmën e materialeve audio-vizuele dhe teknologjisë studentët mund të kenë informacione vizuele në lidhje me vendet e ndryshme, kulturat dhe kombet. Mësuesi dhe studenti mund të gjejë informacione nga interneti për të pajisur veten me informata para se të fillojnë me temën. Për këtë arsye, mësuesit dhe institucionet duhet të kenë perspektivë të re dhe vizion, qasje të re dhe gatishmërinë për të ndryshuar në mënyrë që mësimdhënia dhe mësimi mund të bëhet lehtë, interesant dhe e frytshëm. Norling 3 beson se "mësuesi ka një rol të rëndësishëm në mësimdhënien e gjuhës angleze përmes letërsisë". Një nga prioritetet e para si mësues është të përcaktojë qëllimin e letërsisë së përdorur për qëllime mësimore. A është kjo për shkak se ajo është e nevojshme për nevojat dhe pritshmërinë e studentëve? Apo, thjesht është e detyrueshme për mësuesit që ta kryejnë mësimdhënien nëpërmjet letërsisë? Norling 4 propozon një pyetësor ose intervistimin e studentëve në mënyrë që të vendoset për qëllimet dhe objektivat e kursit. Kjo është ndoshta një nga idetë e shëndosha. Siç u tha më lart, është 3 Teresa Norling, Aims and objectives in the teaching of English literature at upper secondary school. /fulltext01 4 Ibid. Thesis, nr.3,

48 Mustafa Erdem e rëndësishme të krijojnë një program i cili i përshtatet mirë nxënësit, dhe mënyra më e mirë për ta bërë këtë është duke u kthyer kah personazhet kryesore: nxënësit. Së dyti, Norling 5 thekson se mësuesi është përgjegjës për zhvillimin e aktiviteteve, zbatimin e metodave dhe teknikave të mësimdhënies, si dhe për të përcaktuar nivelet e duhura të gjuhës. Duke e bërë këtë, mësuesit janë afër që të krijojnë tema të përshtatshme të kurrikulës dhe objektivave dhe të jenë më afër për t i arritur qëllimet e tyre gjatë gjithë vitit shkollor. Pas kësaj, Norling 6 beson se hapi i tretë duhet të jetë zgjedhja e teksteve, të cilat mësuesi duhet patjetër t i marrë në konsideratë: aftësinë gjuhësore të studentëve, interesat, gjininë, moshën, etj. Ky është një hap i shëndetshëm pasi nuk merr parasysh nevojat e nxënësve në mënyrë individuale, por vë në dukje praninë e secilit dhe çdo nxënës, si dhe pritshmërinë e tyre. Norling këshillon që: Për shembull, në nivelet elementare, nxënësve duhet t'u jepen tregime të thjeshta apo veçanërisht të shkruara. Megjithatë, në nivelet e avancuara, nxënësve u jepet letërsia në formën e vet origjinale në mënyrë që ata të mund të zhvillojnë aftësitë e tyre letrare në gjuhën e caktuar. Për ta shprehur me fjalë të tjera, nxënësit mësojnë përdorimin e gjuhës në mënyrën figurative dhe në atë të përditshme, e cila është synuar në tekstet letrare dhe ndeshen me zhanret e ndryshme të letërsisë në nivele të avancuara. Duke vëzhguar se si personazhet në një dramë ose në një tregim të shkurtër përdorin mënyrën e të folurit siç është e qeshura, metafora, metonimia, etj, në mënyrë që të shprehin qëllimin e tyre komunikues, nxënësit mësojnë se 5 Ibid. 6 Ibid. 48 Thesis, nr.3, 2015

49 Roli i mësimdhënësit në ligjërimin e letërsisë si të shkruajnë në gjuhën angleze më qartë, si të jenë më kreativë, dhe të ndihen më të fortë në përvetësimin e tyre. 7 Me fjalë të tjera, Norling përpiqet thjesht që të shpjegojë se, ashtu siç nxënësve të nivelit elementar u jepen tregime që më së shumti janë të shkruara veçanërisht për ta ose që u drejtohen në mënyrë specifike nevojave të tyre, nxënësve të nivelit të avancuar u duhen dhënë tekste, të cilat janë origjinale në formë, por që u japin atyre mundësi që të mundë të zhvillojnë aftësitë e tyre të të menduarit dhe të të shkruarit. Roli i mësimdhënësit Mësuesit janë lidhja ndërmjet nxënësve dhe njohurisë. Ata janë hallka e parë e zinxhirit në këtë proces, ajo u jep atyre mundësinë të jenë udhëheqësit e mësimit dhe gjithashtu u jep atyre autoritetin që mundësojnë rritjen e aftësive të të mësuarit të pavarur te nxënësit. Për t iu mundësuar nxënësve që t i shijojnë dhe t i vlerësojnë tekstet letrare dhe të zhvillojnë aftësinë e tyre të të menduarit kritik, kreativitetit dhe shprehjes së vet, mësuesit nxiten që: 8 negociojnë lidhur me qëllimet dhe përmbajtjen e të mësuarit; duke e mbajtur aktiv të mësuarit pozitiv dhe të harmonishëm. të marrin pjesë së bashku dhe të shprehin idetë dhe pikëpamjet e tyre. Të veprojnë si një model leximi të letërsisë Ta përshtatin mësimin sipas reagimeve të nxënësve. të rrisin ndërveprimin cilësor në klasë 7 Ibid. 8http:// du/curriculum%20document/litengcaguide.pdf Thesis, nr.3,

50 Mustafa Erdem Sigurimi i skelave të përshtatshme dhe reagimet cilësore; dhe Promovimin e të mësuarit me vetë-qasje. Hulumtimi thekson se roli i mësuesit në klasë është shumë i rëndësishëm pasi ata shtojnë arritjet për sa i përket realizimit të mësimit dhe mësimdhënies së gjuhës së huaj. Roli i mësuesit është më i madh se programi apo metodat e përdorura në klasë. Mjedisi i mësimit mund të jetë më ideal nëse ua ofron nxënësve mundësinë për të zbuluar letërsinë dhe shqyrtimin e situatave të reja të ngritura. Mësuesit mund të jenë ndihmës në vend që të jenë lektorë apo trajnerë, duke u siguruar studentëve situata ku ata duhet të kenë stimulime të ndryshme dhe shembuj më praktikë. Pika më e rëndësishme në mësimin e letërsisë është se mësuesit duhet të jenë të vetëdijshëm për objektivat e letërsisë mësimore dhe duhet të bëjnë zgjedhjen specifike dhe adekuate të letërsisë së përdorur. Lidhur me këtë, Purves 9 ndan rolin e mësuesit të letërsisë në serinë e objektivave si më poshtë: mësuesi duhet t i ofrojë çdo nxënësi sa më shumë vepra të ndryshme të jetë e mundur, mësuesi duhet të nxisë çdo nxënës për t'u përgjigjur në mënyrë të plotë mësuesi duhet të inkurajojë nxënësin për të kuptuar se pse ai përgjigjet në atë mënyrë mësuesi duhet të inkurajojë nxënësit të kenë mundësi të përgjigjen në sa më shumë vepra që është e mundur mësuesi duhet të inkurajojë nxënësit që të tolerojnë përgjigjet që ndryshojnë prej përgjigjeve të tij 9 Alan C. Purves, How Porcupines Make Love. Massachusetts. Xerox College. Publishing, 1972.f Thesis, nr.3, 2015

51 Roli i mësimdhënësit në ligjërimin e letërsisë mësuesi duhet të nxisë studentët të eksplorojnë, si fushat me të cilat ata pajtohen, si ato me të cilat ata nuk janë të një mendimi. Në këtë mënyrë, mësuesit janë aktorë të rëndësishëm në procesin e mësimit, ata duhet të inkurajojnë nxënësit që të diskutojnë, të imagjinojnë, të lexojnë dhe analizojnë tregimet e lexuara. Mësuesit duhet të organizojnë aktivitete të ndryshme për të vënë të gjitha tekstet e mësuara në praktikë si: nëpërmjet improvizimeve teatrale, me prozë, me pantomimë dhe të ofrojnë mënyra të tjera fleksibile dhe kreative në menaxhimin e klasës në mënyrë që të motivojnë nxënësit dhe rrisin vlerësimin e letërsisë. Për shkak të mungesës së interesit në letërsinë nga ana e studentëve, efekti i rëndësishëm bie mbi mësuesit. Kjo është për shkak se mësuesit shpesh nuk përdorin librat e duhura; për nxënësit objektivat e mësuesit nuk janë të arritshme me atë që mësojnë në klasë; mësuesit e kuptojnë tekstin në përvojën e tyre, por nuk janë fleksibël ndaj pikëpamjeve të ndryshme dhe kontekstit që studentët mund ta keqkuptojnë tekstin; dhe teprimi në dhënien e informacionit është një tjetër kurth për mësuesit, pasi kjo mund të shpjerë në një fokus të gabuar Alm 10 cituar në Talif. 11 Arritjet e studentit në klasë varen shumë nga mësimdhënësi, nga mënyra e mësimdhënies dhe nga sendërtimi i metodave të ndryshme të mësimdhënies. Duhet të ketë një ekuilibër mes mësimeve, i cili arrihet nga mësuesi ndërsa nxënësit dëgjojnë informacione të reja dhe ndjekin mësime interaktive të cilat inkurajojnë nxënësit që të mësojnë dhe të marrin pjesë në mënyrë aktive në klasat interaktive. 10 Richard S.Aim, "Goose Flesh and Glimpses of Glory. Në: English Journal 52, Talif Rosli, Teaching literature in ESL the Malaysian context, Kuala Lumpur: Penerbit Universiti Pertanian Malaysia, Thesis, nr.3,

52 Mustafa Erdem Norling 12 argumenton, se një nga mënyrat për të realizuar një mësimdhënie efektive është që ata t u japin nxënësve hapësirë për atë se çfarë ata dëshirojnë të lexojnë në situata të jetës reale. Mënyrë për të arritur këtë, ai/ajo ata duhet "të trajnojnë mendjen e lexuesve", të zhytet në botën e shkrimtarit dhe ta vënë veten në vendin e tyre. Me fjalë të tjera, në mënyrë që të kuptojnë më mirë një tekst, nxënësit duhet të inkurajohen që të lexojnë me një thjerrëz - me një thjerrëz të një karakteri të veçantë ose te shkrimtari për të kuptuar më mirë se çfarë janë duke lexuar. Pas kësaj, mësuesi duhet të ketë aftësinë për të lëvizur përmes së kaluarës, lidhur me çështjen e "jo-amtarësisë", dhe të bëjnë tekstet e përshtatshme për studentët që jetojnë në botë krejtësisht të ndryshme me ato që janë të detyruar të lexojnë. Për më tepër, kjo është një mënyrë për të përmirësuar vetëdijen letrare. Rezultati i përmendur më lart, është një tregues i rolit të rëndësishëm që luan mësuesi në perceptimin e nxënësve për leximet e caktuara apo temat e diskutuara në klasë. Është e vërtetë që mësuesi duhet të ndajë diskutimin në një mënyrë që i lejon nxënësit të shprehin vetveten dhe të ndërveprojnë me njëri-tjetrin, por gjithashtu duhet të lënë hapësirë për të udhëhequr dhe drejtuar diskutimet si figurë autoritare, pa e keqpërdorur autoritetin e vet. Mbi të gjitha, së pari mësuesi duhet të kuptojë pse mësimi i letërsisë është i rëndësishëm në mënyrë që ata të bëjnë që studentët të kuptojnë qëllimin e këtij procesi në tërësi. Nëse mësuesi mund të shpjegojë qëllimin kryesor pse studentët janë të nënshtruar letërsisë se gjuhës angleze, studentët gjithashtu do të jenë në gjendje të kuptojnë qëllimet e tyre në kurs dhe do të jenë të motivuar në mësimin e tyre. 12 Ibid. 52 Thesis, nr.3, 2015

53 Roli i mësimdhënësit në ligjërimin e letërsisë Përzgjedhja e letërsisë dhe mënyra se si ajo u ofrohet studentëve në klasë është gjithashtu shumë e rëndësishme. Mësuesit duhet ta bëjnë mësimin sa më kreativ duke provuar metoda të ndryshme dhe nuk duhet të lejojnë që nxënësit ta ndiejnë veten të mërzitur në klasë. Mësuesit duhet të jenë në gjendje të përgatisin një klasë të organizuar mirë, ku ndërveprimi midis letërsisë, gjuhës do të sjellë metodën më të mirë për mësimin e gjuhës te studentët. Për të ruajtur interesimin e studentit drejt mësimit të letërsisë dhe për të rritur aftësinë e tyre të perceptimit kritik dhe estetik, mësuesit duhet t'i japin atij mundësinë e praktikës, me diskutime, pyetje, dhe duke mbrojtur mendimet e tyre të diskutueshme ndaj mendimeve të ndryshme në klasë. Arsyeja kryesore për të bërë këtë është që të ruajnë motivimin dhe interesin e studentëve për të shmangur një orë të mërzitshme me studentë pasivë. Konkluzioni Në mënyrë figurative, mësuesi është personazhi kryesor në këtë tregim. Mësuesi luan një rol të rëndësishëm në mënyrën se si letërsia përkapet nga nxënësit në klasë. Kjo varet nga mjedisi i përftuar prej mësuesit për të krijuar një ambient ku studentët pikë së pari të dëshirojnë të vijnë në klasë. Kur kjo sigurohet, ka gjasa dhjetë herë më shumë që studentët të marrin pjesë në të gjitha orët mësimore dhe të investojnë më shumë në arsimimin e tyre. Mësuesi është ai që "orkestron dhe mbështet ndërveprimin e studentëve me tekstin dhe me studentët e tjerë" Kim 13. Po ashtu çelësi i krijimit të kurrikulumit të duhur është përdorimi i metodave të duhura. 13 Myonghee Kim, Literature discussions in adult L2 learning, në: Language and Education, v18 n2, 2004, f Thesis, nr.3,

54 Mustafa Erdem Pasi mësuesi ka krijuar një plan-program për të përmbushur nevojat e nxënësve në vend që të ndjekë kurrikulumet e shurdhëta, të cilat nuk janë edhe aq të përshtatshme, vetëm atëherë studentët ecin tutje me një kuptim solid për letërsinë që u është dhënë atyre brenda periudhës të cilën ata e kalojnë në klasë. Për këtë arsye, gjatë përgatitjes së kurrikulumit është thelbësore që opinionet e teksteve të pëlqehen nga studentët dhe interesi për leximin të merret në konsideratë. Kjo siguron rezultate më të suksesshme dhe një probabilitet më të lartë që shkolla dhe mësuesit të arrijnë qëllimet e vendosura. Tjetra, pikë e rëndësishme për mësuesin, është realizimi i aktivitete për nxënësit, në mënyrë që ata të mund të shprehin se sa shumë dinë dhe në të njëjtën kohë të intrigohen nga ajo që lexojnë. Mjeti më i rëndësishëm për mësuesit është mundësia për të ofruar njohuri. Përdorimi i letërsisë autentike në klasë është një nga shtigjet më të mëdha për kultivimin e kësaj urie. Në fund të fundit, për të krijuar këtë mundësi është në dorën e tyre. Megjithatë, mësimdhënësit duhet të kuptojnë se nevojat e nxënësve duhet të vendosen përpara tyre dhe duke përdorur gjykimin e shëndoshë që çdo lëndë të bëhet më funksionale. 54 Thesis, nr.3, 2015

55 Roli i mësimdhënësit në ligjërimin e letërsisë Bibliografia Graddol, David. The Future of English? A guide to forecasting the popularity of the English language in the 21st century. The British Council E qasshme edhe në: business-postgraduate/files/2014/09/cigbe-the-future-of- English.pdf (parë për herë të fundit: ). Kim, Myonghee. Literature Discussions in Adult L2 Learning. Language and Education. v18 n ( ). Norling, Teresa. Aims and objectives in the teaching of English literature at upper secondary school E qasshme edhe në: /fulltext01 (parë për herë të fundit: ). Purves, Alan C. How Porcupines Make Love. Massachusetts: Xerox College Publishing Richard S. Aim. "Goose Flesh and Glimpses of Glory. Në: English Journal. 52, ( ). Rosli, Talif. Teaching literature in ESL the Malaysian context. Kuala Lumpur: Penerbit Universiti Pertanian Malaysia Education first: EF English Proficiency Index E qasshme edhe në: countries.pdf (parë për herë të fundit: ). AGuide.pdf (parë për herë të fundit: ) Thesis, nr.3,

56

57 Urat në Bosnje dhe Hercegovinë që nga Perandoria Osmane Ahmet Hadrović Abstrakt Ura është kryesisht ndërtim utilitar për të siguruar vazhdimësinë e komunikimit në pengesat e ndryshme, në një ambient të hapur natyror, si dhe strukturën fizike e cila është projektuar dhe ndërtuar nga njeriu. Shfaqja e parë e urës lidhet me nevojën e njeriut "për të kaluar në krahun tjetër" për arsye ekzistenciale. Si çdo herë karakteristikat e kushtëzuara natyrore (gjeomorfologjia, rrjedhat e ujit, rezervuarët e ujit...), në rrugën e barrierave të saj fizike që ndodhin shumë shpesh, rrugët e udhëtimit shmangen dhe rregullojnë jetën e njerëzve dhe komunitetet e tyre, nga individi deri në rang shtetëror. Ndërtimi i urës e cila tejkalon barrierën, mund të jetë aq e rëndësishme për të gjithë vendin duke hapur mundësi të mëdha ekonomike aktivizon maksimalisht burimet natyrore, për njerëzit dhe kompanitë e përfshira në zhvillimet civilizuese në rajon dhe botë Për shkak të rëndësisë së saj të madhe, ura gjatë gjithë historisë njerëzore është bërë fotografia më përfaqësuese e njeriut dhe komunitetit të tij. Numri i urave, stabiliteti e tyre fizik, inxhinieria potenciale dhe dizajni arkitektonik, materializimi (...), janë objekt i kërkimeve të vazhdueshme, e cila është, përsëri dhe përsëri, zbulim i dimensioneve të reja përtej përdorimit të tyre të thjeshtë. Ky punim është një prej këtyre përpjekjeve, ku ura është trajtuar në një kontekst shumë më kompleks: territori i Bosnjës dhe Hercegovinës gjatë sundimit osman. Përzgjedhja e zonave tematike për "urën" nuk ka qenë i rastësishëm: duhet theksuar se zona e Bosnjës dhe Hercegovinës e parë si "udhëkryqi i Prof. dr. Ahmet Hadrović. Fakulteti i Arkitekturës, Universiteti i Sarajevës, Bosnjës dhe Hercegovinës. ahmet.hadrović@gmail.com Thesis, nr.3,

58 Ahmet Hadrović botëve", si në kuptimin natyror dhe gjeografik (Figura 01), dhe në atë socio-historik. Në këto kushte, ura (si strukturë fizike) mori një kuptim tjetër: filozofik, fetar, estetik, psikologjik. Si e tillë, ura është bërë një temë e njohur në literaturë (si letërsi autoriale dhe në traditat popullore), pikturë, film e të tjera Fjalë kyç: Ura, Bosnja dhe Hercegovina, Perandoria Osmane, Uji, Pengesë, Ndarja, Lidhja. Hyrje Kur ne flasim për urat që janë ndërtuar në Bosnjë dhe Hercegovinë gjatë Perandorisë Osmane, ne duam që debati të përfshijë një numër të inputeve të mjediseve natyrore dhe shoqërore që për hapësirën e Bosnjës dhe Hercegovinës janë specifike. Në anën tjetër, ato janë unike, dhe rezultatet që vijnë nëpërmjet urës. Në kushtet natyrore-gjeografike, Bosnja dhe Hercegovina është një vegzë në Ballkanin Perëndimor, që shtrihet afër Detit Adriatik në jug, në veri në një shtrirje me të gjerë me rrafshinën e Panonisë. Sipas Detit Adriatik, vargmalet e larta Dinare - pengesë e madhe natyrore, të cilat Lugina Neretva i pret nëpërmjet lidhjes së gjerë natyrore midis brendësisë së Bosnjës dhe Hercegovinës dhe Detit Adriatik. Resurset e shumta të lumenjve që rrjedhin në veri (në të majtë në lumin Sava, një degë e Danubit), e bëjnë këtë luginë të konsiderueshme. Në këtë mënyrë, të gjitha shtigjet historike (themeluar nga romakët si komunikimet me kryesore) drejtuar drejt detit Adriatik nga njëra anë dhe lumit Sava, në anën tjetër, dhe nga këtu nëpër gjithë botën. Komunikimi lindje-perëndim në Bosnjë dhe Hercegovinë, ka hasur gjithmonë një numër të pengesave fizike në lumenj, për të cilat gjithmonë është dashur të mendohet se si të tejkalohen me qëllim të integrimit të territorit të Bosnjës dhe 58 Thesis, nr.3, 2015

59 Urat në Bosnje dhe Hercegovinë që nga Perandoria Osmane Hercegovinës për organizimin e mirëfilltë shtetëror që të vetperformojnë çdo vend dhe kohë. 1 Për të kuptuar paraqitjen e urave (si programe arkitekturore dhe inxhinierie) në Bosnjë dhe Hercegovinë vihet re rëndësia e inputeve për historinë e saj. Nga historia gjejmë ekzistencë të pashmangshme të urave, por edhe rrënime dhe rinovimin e tyre. Historia e Bosnjës dhe Hercegovinës mund të ndiqet përmes periudhave të mëposhtme: në epokën parahistorike (epoka e paleolitit , Neolitit pes, Epokë e Bronxit pes, të Hekurit pes), periudha e lashtë, helenizmit Ilir ( pes), keltët (BC shekullit të katërt), romakët (shekulli 3. pes), Perandoria Romake Perëndimore ( ), gotët ( ), Origjina e shtetit Boshnjak (7.-10.), Perandoria Romake e Lindjes (476-), pushtuesit e huaj, serbët ( ), kroatët (968), bizanti (1019), hungarezët ( ), Bosnja si rang i dukës ( ), Bosnja, si një mbretëri ( ), periudha osmane ( ), periudha Monarkisë austro-hungarez ( ), Mbretëria e SKS ( ), Mbretëria e Jugosllavisë ( ), Epoka NDH ( ), Republika Federale e Jugosllavisë, ("Jugosllavia e Titos", ), Bosnjë dhe Hercegovinë ( ). Kalimi nga një periudhë historike në tjetrën ka qenë, në përgjithësi, dramatike, me "fituesit e rinj dhe të mëdhenjtë" të cilët u përpoqën të nënvleftësojnë zotërinjtë e mëparshëm, dhe sa më shumë të ç rrënjosej kultura dhe ekzistenca e tyre. Së fundmi, një histori e tillë e trazuar e ka bërë Bosnjën dhe Hercegovinën vend të veçantë dhe unik që jo të gjithë mund ta kuptojnë. Ajo do të mbetet shumë misterioze dhe tërheqëse për kërkuesit ndaj së vërtetës dhe kuptimit të jetës. Është e 1 Përveç faktit se Perandoria Osmane ishte një prej perandorive më të mëdha në histori, dhe njëra prej perandorive që ka qëndruar më së gjati (në rajonin e Bosnjës dhe Hercegovinës së sotshme, 1463 deri 1878) Thesis, nr.3,

60 Ahmet Hadrović rëndësishme të theksohet se është dëshmuar historikisht origjinaliteti i Bosnjës dhe Hercegovinës krahasuar me disa shtete në fqinjësi dhe në botë në përgjithësi (diversiteti etnik dhe fetar, sidomos). Ky vend ka kaluar nëpër periudha të ndryshme në historinë e saj, shpesh diametralisht të kundërta për nga aspekti kombëtar dhe fetar. 2 Prandaj thuhet se në Bosnjë dhe Hercegovinë, "ka të paktën tri të vërteta, tri interpretime të historisë, të paktën tri gjuhë"... në ç rast vëzhguesi nga anash, me paragjykime të ndryshme e ka vështirë të mbetet objektiv (të mos anojë nga njëra anë dominuese). Një gamë e gjërë e programeve arkitektonike Fuqia e një shoqërie (shteti) nuk matet vetëm me zgjerimin e saj territoriale dhe stabilitetin e përkohshëm, por edhe në aspektin e sukseseve në shkencë, art, realizimet praktike (inxhinieri) dhe veprimet në gamën e gjerë të mallrave-"kultura materiale". Nuk mund të anashkalohet fakti se hapësira dhe jetëgjatësia e një shoqërie (shteti) është proporcionale me arritjen e përgjithshme të përcaktimit të kulturave dhe qytetërimeve. Perandoria Osmane u krijua në tre kontinente, përmes pesë shekuj 3. Urat (trajtuar këtu) janë vetëm pjesë e një game të gjerë të 2 "Një nga temat që përsëriten gjatë gjithë këtij libri është fakti se Bosnja dhe Hercegovina është një vend që ka identitetin e vet historik - që është në fakt një nga krahinat historike në Evropë, me histori pothuajse të pandërprerë, si një entitet i veçantë gjeopolitike nga Shekulli i mesëm e deri në ditët e sotme". Malcolm, N., Bosna, kratka povijest, Buybook, Biblioteka Memorija, Sarajevo, 2011., faqe Perandoria Osmane u themelua zyrtarisht në 1299 (themeluesit të saj Osman Sulltanit, ), dhe më në fund pushoi së ekzistuari (Sulltani i fundit ishte sulltan Mehmedi VI). Në kulmin e tyre (1680), Perandoria Osmane u përhap në 5.5 milionë km Thesis, nr.3, 2015

61 Urat në Bosnje dhe Hercegovinë që nga Perandoria Osmane programeve arkitektonike që janë arritur në Bosnjë dhe Hercegovinë gjatë periudhës së vëzhguar. 4 Në këtë punë do të trajtohen urat e mëposhtme: - Ura në Klepci, Ĉapljina (1517, dhuratë Mustafa Beut- Hercegovina Sanxhaku i madh), - Ura në Pllandishte ("Ura romake", një urë mbi lumin Bosna në Plandishte), Ilixha afër Sarajevës ( ), - Kozja Ćuprija (Ura e dhisë) mbi lumin Miljacka në Sarajevë (para 1550), - Ura e Vjetër në Mostar ( , puna e ndërtuesit Hajredin), - Ura Latine në Sarajevë (1565, dhuratë Ajni lypin, Sarajevo Ajana) - Ura Karagjozbej mbi lumin Buna në Blagaj (para 1570), - Mehmed Pasha Sokoloviq Ura në Vishegrad ( ), - Ura mbi Zhepë (shekulli 16.), - Ura e Arslanagiqëve në Trebinje (1575, dhuratë Mehmed Pasha Sokoloviq), - Ura Livno Duman-Firdous (në fund të shekullit 16.), - Ura Sheherqehaja në Sarajevë (shënimet e sakta nuk dihen mbi kohën dhe ndërtuesin e urës. Vitet e mundshme të ndërtimit 1585/1586, 1620), - Ura e Gurit në Konjic (1682). Duhet të theksohet se shumica e urave (të cilat qëndruan në vend deri më sot), të ndërtuara gjatë mbretërimit të Sulltan Sulejmanit të Madhërishëm ( ), kur Perandoria Osmane ishte në kulmin e fuqive të saj. Në atë kohë, arkitekti kryesor i Perandorisë Osmane ishte Koca Mimar Sinan ( ), autor i disa prej urave më të rëndësishme në Bosnjë dhe 4 Ishte një gamë e gjerë të programit arkitektonik gjatë sundimit osman në Bosnje dhe Hercegovinë: xhami, medrese, teqe, bezistans, hane dhe hotele, hamame, sebile, fontana, kroje publike, sahatkulla, kullat, tyrbe (varret, mauzole), kishat, sinagogat, ndërtesat utilitare (stacionet hekurudhore)... Thesis, nr.3,

62 Ahmet Hadrović Hercegovinë. Në pozita të rëndësishme në Perandorinë, ishin shumë njerëz origjina e të cilëve ishte nga Bosnja dhe Hercegovina. 5 Interesant është fakti, se si shkrimtari Ivo Andriç ( ), u fokusua në kohën e Perandorisë Osmane. 6 Për më tepër, romani i tij Na Drini Ćuprija (Ura mbi Lumin Drina, 1945) ka urën për "personazhin kryesor", rreth të cilit valët e jetës i përkonin një periudhe kohore prej katër shekujsh. Për këtë roman, Ivo Andriç, fitoi Çmimin Nobel për letërsi (1961). Në botë nuk ka asnjë objekt që në vetvete mishëron kaq shumë energji. Ura Ura, si program inxhinierie-arkitektonike, mund të trajtohet në shumë aspekte. Nga pikëpamja inxhinierie, shqyrtimi i urës do të jetë i ngjashëm në të gjitha rajonet e botës (rrjedhimisht, edhe në Bosnjë e Hercegovinë) dhe në të gjitha kohët. Përqendrimi i këtyre konsideratave do të vendoset në përshtatshmërinë e zgjidhjeve inxhinierie në kontekstin e zgjidhjes se barrierave specifike fizike, në kushte natyrore ose të ndërtuar nga njeriu. 7 5 Besohet se gjatë mbretërimit të Sulltan Sulejman të Madhërishëm 35 persona nga Bosnja dhe Hercegovina kishin pozicionet më të larta në Perandorinë Osmane. 6 Përveç kësaj, Ivo Andriç ka fituar një PhD në Graz (1924) me një tezë të titulluar: Zhvillimi i Jetës Shpirtërore në Bosnjë dhe Hercegovinë nën ndikimin e Sundimit Osman (Die Entwicklung des Lebens geistigen in Bosnien unter der der Einwirgung Türkische Herrschaft). 7 Këtu janë disa nga urat më të famshme të botës në historinë e tanishme: 1. Taşköprü (Stone Bridge), Adana (384), 62 Thesis, nr.3, 2015

63 Urat në Bosnje dhe Hercegovinë që nga Perandoria Osmane Ura: ndërtimi utilitar Në kuptimin e mirëfilltë fizik, koha është një linjë e materializuar e ndërtuar nga njeriu me qëllim të lidhjes së vendeve ekzistencialisht të rëndësishme (pikat) në hapësirën e një njësie të vetme që gjeneron jetën kuptimplote. 8 Duke vepruar kështu, me gjetjen e hapësirës fizike (gjeomorfologjia dhe karakteristika të tjera natyrore: lumenjtë, liqenet, pyjet, shkretëtirat...) përcaktohet kompleksiteti gjeometrik i kohës: një 2. The Ponte Vecchio ( Old Bridge ), Florence (1345), 3. The Charles Bridge (Czech: Karlův most), Prag ( ), 4. The Kintai Bridge (renoviran 1673), 5. Richmond Bridge, London (1777), 6. The Széchenyi Chain Bridge, Budapest (Hungarian: Széchenyi lánchíd) (1849), 7. Westminster bridge, London (1862), 8. Bruklinski most, New York (1883), 9. Tower bridge, London ( ), 10. The Sydney Harbour Bridge ( ), 11. Golden gate, San Francisco (1937), 12. The San Diego Coronado Bridge, San Diego (1969), 13. The Bosphorus Bridge, (1973), 14. The Nanpu Bridge, Shanghai (1991), 15. Erasmus Bridge (Dutch: Erasmusbrug) (1996), 16. The Tsing Ma Bridge, Hong Kong (1997), 17. Akashi Kaikyō Bridge, Kobe-Naruto (1998), 18. The Magdeburg Water Bridge (German: Kanalbrücke Magdeburg), Magdeburg (2003), 19. (le Viaduc de Millau), Francuska ( ), 20. Hangzhou Bay Bridge, Zhejiang (2008). 8 "Nga çdo gjë që njeriu në instinktin e tij të jetës rritet dhe ndërton, asgjë nuk është në sytë e mi më të mirë dhe më e vlefshme se ura. Ato janë më të rëndësishme se shtëpitë, më të lehta dhe më të përgjithësuara se tempujt. Gjithkush dhe për çdo të njëjtë, të dobishme, kuptimplotë gjithmonë ngritur në vendin ku tejkalojnë nevojat më njerëzore dhe janë më këmbëngulëse se ndërtesat e tjera dhe nuk u shërbejnë ndonjë nevoje që është e fshehtë dhe e keqe". (Andriq, I., Znakovi pored puta, Veprat e zgjedhura, Burimi: Access: ). Thesis, nr.3,

64 Ahmet Hadrović herë në formën e një linje kohore dhe nganjëherë më shumë kthesa (në planin horizontal ose nga profili gjatësor). Në momentin që njeriu përshtat plotësisht burimet e tij natyrore në përcaktimin e rrugës, ndonjëherë duke ndërhyrë ekstremisht në këto hapësira ekzistuese natyrore, në mënyrë që rrugët të thjeshtohen, reduktohen ose të bëhen më të rehatshme. Ura është ndërtimi që zgjidh konfliktet mes nevojave njerëzore dhe kufizimet natyrore. Ura shkurton kohën, një urë bashkon dy brigjet e lumit, me pak fjalë, "me urë arrihet vazhdimi i ndërprerjes". Ura rrit komunikimin e njerëzve dhe mallrave, integron vendet dhe natyrën, njerëzit, kulturën dhe qytetërimin. 9 Në varësi të pengesës për t'u kapërcyer, "ura" mund të përfaqësojë pjesë të gurëve të pengesave në ujit në gjatësinë e shtrirjes se hapave, njeriu kërcen mbi pengesat ngritët në litar (Figura: 02., 03.), në një dërrasë druri, e të tjera. Konceptimi dhe materializimi i urës përcakton qëndrimin tonë ndaj zgjidhjes së barrierave natyrore: a do funksionojë përkohësisht apo përgjithmonë. Duke vepruar kështu, zgjidhja e përkohshme (në 9 Për rëndësinë e urës për ekzistencën e njerëzve flet pasazhi i mëposhtëm për historinë Ura mbi Zhepa, Laureati Nobel Ivo Andriq: Ai (Grand vezir Jusuf, donatori) përcakton të gjithë ndihmën e tyre të konsiderueshme, pa marrë parasysh sa shumë të tjera janë në Zhepë, dhe në të njëjtën kohë ka urdhëruar për të parë se çfarë ndërtese kanë nevoje më të madhe të ata. Dhe ai u tha se kishte katër shtëpi më të pasura në fshat të familjes Setkiq, por fshati dhe i gjithë rajoni është i lodhur, që xhamia e tyre të shkatërruara, që parafytyronin burim tharë, dhe më e keqja është se ata nuk kanë një urë mbi Zhepa. Fshati është në kodrën pranë Zhepës në Drina, dhe e vetmja mënyrë për të shkuar në Vishegrad nëpër Zhepë, pesëdhjetë hapa mbi gojë. Çfarëdo mënyre ura, shkrimet dhe uji i ka dënuar. Sepse përmbysjet e Zhepës, përnjëherë dhe papritmas, me të gjitha rrjedhat malore shpërlan dhe bartë trarët, ose ngrit nivelin lumi Drina dhe Zhepës ndalon dhe qëndron në gojë, dhe ajo rritet dhe shkatërron urën sikur ajo kurrë nuk ka ekzistuar. Andriq, I., Ura mbi Zhepë. (Burimi: 64 Thesis, nr.3, 2015

65 Urat në Bosnje dhe Hercegovinë që nga Perandoria Osmane përgjithësi) e lirë dhe me zgjidhje të qëndrueshmekontraktuese. 10 Duke iu referuar periudhës (të shekullit 16.), zona e Bosnjës dhe Hercegovinës ishte pjesë e Perandorisë Osmane, dhe në atë pjesë të periferisë së perandorisë, shfaqej: dëshira e madhe dhe përpjekje të mëdha për zgjerimin e saj në perëndim të Europës. Edhe pse në territori e Bosnjës dhe Hercegovinës është ndërtuar një numër i urave prej druri, 11 ndërtimi ishte i vazhdueshëm, duke kërkuar kështu nga inxhinierët ura me gurë të shtrenjtë që të sigurohej komunikim stabil në harmoni me intensitetin e zhvillimeve të Perandorisë. Figura 2. "ura" per gjatë lumit Mekong (Foto: index.html) 10 Pasi zgjidhjet e përkohshme të sofistikuara dhe zgjidhjet e sistemit të lartë për të kapërcyer pengesat, hartuar në një mënyrë ripërdorimin tyre. Zgjidhjet e tilla janë ura "lundruese", ura të parafabrikuara (ura lundruese prej çeliku)... Këto janë zgjidhje për të kapërcyer pengesat ujore në kryerjen e operacioneve ushtarake ose në rast të fatkeqësive natyrore. 11 "Urë prej drurit ishte shumë, duke filluar nga ura vogla në përrenj dhe lumenj, struktura të atilla për të kënaqur nevojat e lumenjve më të mëdhenj Bosna, Drina, Vërbas, Neretva. Ĉelić, Dž. i Mujezinović, M., Stari mostovi u Bosni i Hercegovini, Veselin Masleša, Sarajevë, 1969., faqe 29. Thesis, nr.3,

66 Ahmet Hadrović Figure 03. Varja pezull e urës në lumin Neretva (Foto: Figure 04. Ura e Rialtos, Venedik, Itali (1591) Arkitekt: Antonio da Ponte (Foto: Figurë 05. Ura Chengyang, China (1912) (Foto: 66 Thesis, nr.3, 2015

67 Urat në Bosnje dhe Hercegovinë që nga Perandoria Osmane Ura: simbol i jetës Rruga, si një strukturë fizike, simbolizon jetën: një herë e drejtë dhe e lumtur, nganjëherë e pjerrtë, me kthesa dhe me shumë pengesa. Pengesa është simbol i vdekjes ("kundër jetës"), dhe zgjidhja e saj është një simbol i jetës. Ura gjithmonë nënkupton një lidhje, vazhdimësi, mirëqenie, miqësi, jetë Ashtu si çdo ndërtim tjetër njerëzor, ura përtej dobisë së saj, përdoret si simbol i interpretimit të njeriut në krijimin e vazhdimësisë në të gjitha sferat dhe veprat praktike, artistike dhe shpirtërore. Harku korrespondon plotësisht me vetitë e gurit si material ndërtimi. Ndryshe nga trarët, si bartës në të cilin seksioni kryq ndikon direkt në performancën mekanikestrukturore të materialit të vërtetë, pjesa e sipërme (ose tavani) mund të bëhet nga elemente relativisht te vegjël (për shembull copë prej guri), në një varg relativisht të madh. Në kulmin e tipit të majave të tij (kulmi e linjës se harkut që lidh dy pikat mbështetëse) parametrin që i jep performancën konstruktive të harkut (voult). Në këtë mënyrë, materiali i "kompensuar" i harkut, që e bën të përkulet, me fjalë të tjera, tensegritetin ndërtimor. Qepët në manifestimin e tyre tregojnë një kohë të gjatë që simbolizon "derën për një botë më të mirë". 12 Ura, bashkon dy rrugët e Sarajevës, duke lidhur qytetin me fshatrat epërreth. Në fakt, për të thënë "lidhë", është po aq e vërtetë aq sa të thuhet se dielli lind në mëngjes në mënyrë që njerëzit mund të shohin përreth tyre dhe të krzejnë punën e tyre, dhe vendos në mbrëmje në mënyrë që të mund të flejnë dhe të pushojnë nga angazhimet e përditshme. Ura e madhe e gurit, është një strukturë e rrallë me bukuri të veçantë, pasi ne nuk kemi pasur qytete shumë të zhurmshme ("Unë kam vetëm dy nga këto në Perandori", u tha në kohët e lashta), është i vetmi pasazh i përhershëm dhe të sigurt në kursin e mesëm dhe të sipërm të lumit Drina në rrugën që lidh me Serbinë dhe Bosnjën nëpër Serbi, mbetet, dhe me pjesët e tjera të Perandorisë turke, të gjitha kah Stambolli. Një vendbanim me fshatrat e tij përreth që janë gjithmonë vetëm në mënyrë të pashmangshme të zhvillojnë pikat kryesore të trafikut me të dyja anët e urave të mëdha. Andriq, I., Ura mbi lumin Drina, roman. Thesis, nr.3,

68 Ahmet Hadrović Ura lidh "këtë" (kalimtaren) dhe "atë" jetë (të përjetshme). 13 Rëndësia e lidhjes, një njeri që ndërton një urë në "këtë" botë, dhe kjo është e lidhur gjithmonë me ndërtimin e shprehjes së përpjekjeve të veçanta dhe sakrificat ''. Më së shumti arti përdor urën si një metaforë për jetën: arkitekturë, letërsi, muzikë 14, film etj,. 15 Duke vepruar kështu, ndërtuesit e urave janë gjithmonë në anën e jetës dhe shkatërruesit e urave në anën e vdekjes. Tensioni dhe lufta konstant temës ndërtuesit dhe shkatërruesit simbolizon kohën në të cilën alternohen dy të kundërtat, jeta dhe vdekja. Ura: Mesazhe estetike Ura është ndërtuar me rritjen e "njerëzve të mirë" dhe për të mirën e përbashkët. Që nga ekzistimi i saj, ura shihet si ndërtim i besueshëm dhe i qëndrueshëm, e cila përmbledh tërësinë e saj më të mirë dhe më sublime të ekzistencës së njeriut. Ndërtimi i urës përveç individëve, bën prevalenca e saj të jetë e pashpjegueshme për njerëzit e zakonshëm. 16 Ura, ashtu si 13 Në latinisht, për shembull, fjala Pontifex thotë ndërtues, kështu që Papa si Pontifex simbolizon urë në mes njerëzimit dhe Zotit. - Fillimi i shoqërive sekrete kineze janë shënuar duke kaluar urën. - "Ura e psherëtin" (Ponte dei Sospiri) në Venedik, që lidh vendin e gjykimit dhe ekzekutimet. 14 Ura mbi ujin e trazuar (1969), Kënga performuar nga Simon dhe Garfunkel (Paul Simon, Art Garfunkel):... "Ashtu si një urë mbi ujë trazuar...unë do të jap më poshtë. 15 Ura në kampin e lumit, regjisori David Lean (1957), - Ura (Most), film boshnjak, drejtor Hajrudin Krvavac (1969), - Filmi çek Ura (Most), i drejtuar nga Bobby Garabedian (2003). 16 Por peizazhi nuk ishte në gjendje të bashkohet me urën, nuk ka urë për peizazhin. Shiquar nga ky këndvështrim, është e bardhë e tij me guxim të vendosur gjithmonë e izoluar dhe e vetmuar, duke befasuar pasagjerët me mendime të pazakonta, i humbur, dhe u kap në rrënojat në shkretëtirë. 68 Thesis, nr.3, 2015

69 Urat në Bosnje dhe Hercegovinë që nga Perandoria Osmane betoni dhe ndërtimtaria, është shprehje e mirësisë dhe fuqisë së themeluesit të saj, dhe vepra që mund të krijojë ky individ i jashtëzakonshëm (inxhinier-artist), 17 që është vetëm një vepër e cila qëndron jashtë nga e përditshmja dhe e zakonshmja. Ura: Mesazhi filozofik Një nga temat më të vjetra në filozofi, marrëdhënia mes të mirës dhe të keqes. Ne pamë që gjatë ndërtimit të urës, e cila më shumë se çdo ndërtesë tjetër në përgjithësi, përdor numrin më të madh të njerëzve. Prandaj ndërtimi i urës cilësohet si ndërtimi më i mirë i mundshëm që njeriu mund të bëjë. Ndërsa flasim për ndërtimin e urave në Bosnjë dhe Hercegovinë gjatë administrimit të Perandorisë Osmane, islami si fe dhe si pikëpamje e përgjithshme e botës, ajo përbënte fokusin e çdo aktiviteti njerëzor. 18 (Burimi: 17 Në mesin e ndërtuesit më të njohur të urave mund të numërohen si: - Koca Mimar Sinan (1489 / ): Mehmed Pasha Sokoloviç Ura mbi lumin Drina në Vishegrad ( ), - Gustave Eiffel ( ): Ura mbi lumin Garabito Truyère (1884), - Robert Maillard ( ): Ura mbi lumin Thur në Felsegga (1933), - Sir Norman Foster (1935 -): Ura e Mijëvjeçarit, MB ( ), Millan Viaduct, Francë ( ), Arsta Ura, Suedi ( ), - Santiago Calatrava (1951 -): Bach de Roda Ura Philip II, Barcelona ( ), - Shandong Gaosu Grupi: Jiaozhou Bay Bridge (2011) "Ti nuk do të arrihet deri në pjesën bamirësie një pjesë e ga pasurisë duash veten". (Kur'an, Ali Imran, 92), - "A e mirë për të qenë i lumtur dhe i shpëtuar". (Kur'an, el-haxh, 77), - "Nëse dikush e bën si një grimë e mirë do të shihni atë". (Kur'an, ez-zilzal, 7). Burimi: Quran (Translation: Besim Korkut), Oriental Institute in Sarajevo, special editions VII, Sarajevo, 1977). Suneti (Tradita nga jeta e Muhammed Profeti (as) thotë: "Me vdekjen e një njeriu pushon të gjitha veprat e tij, përveç në tri raste: - Nëse keni lënë pas një pasardhës të mirë-edukuar, Thesis, nr.3,

70 Ahmet Hadrović Në përputhje me këtë pikëpamje të botës, dhe të bërit atë pas jetës së tij ("kjo" botë) me veprat e mira, kuptohet organizimi i universit dhe vendi dhe roli i njeriut në të. "Kjo" botë (Jeta në Tokë), është një mundësi jetëshkurtër, që vetëm që Perëndia i dha njeriut për të bërë punën e mirë që ai do të përcaktonte vendndodhjen e "kësaj" bote, në proporcion me madhësinë e saj. 19 Për më tepër, njeriu, dhe pas largimit të tij nga "kjo" botë (pas vdekjes), të gdhendet në vepër të mirë (do të thotë, do të jetë i gjallë) në qoftë se do të lihet pas një pune të qëndrueshme dhe të mirë. 20 Njerëzit e zakonshëm, megjithatë, në mënyrën e tyre të përjetuarit dhe të kuptuarit veprat e mëdha që janë fizikisht të qëndrueshme, i përdoren ato si një metaforë për fuqinë fizike dhe durimin: - "I fuqishëm si Drina". - "Besimi i fortë si Drina". - Njohuritë që njerëzit përdorin (punë shkencore), - Ndoj të mirë që përdor populli ". 19 Gazi Husrev Beu porositë: "Njeriu intelektual dhe inteligjent nuk ka sekret se kjo botë është kalimtare. Përfitimet e qipullit dhe frutave nuk do të ndalet deri në fillimin e botës, dhe efekti i saj është i përhershëm. Sepse ai e kuptoi përmbajtjen e këtyre parimeve, realizohen nëpërmjet njohurive dhe të kuptuarit, që Perëndia e ka nderuar një shpirt të pastër, përsosmërinë e njeriut, cilësitë engjëllore, veprave të mëdha dhe të mira, heronj fisnikët udhëzimi, emirin e diellit, angazhimi i pranishëm emir Husraw Bej el-gazës guvernatorit në Bosnjë, ngre xhaminë e bukur në Sarajevë e cila gjen bukurinë në ndërtesat e saja më të mira". (Burimi: Çasja: ). 20 "Për sa kohë që bota vazhdon të përfitojë vëkëf nuk ndalet aktivitetin e saj derisa të përfundojë ditën e gjykimit". Cituar nga indaumentit Gaza Husrev Beut (1531). (Burimi: Approach: ). 70 Thesis, nr.3, 2015

71 Urat në Bosnje dhe Hercegovinë që nga Perandoria Osmane Urat më të famshme në Bosnjë dhe Hercegovinë nga sundimi osman Si ndërtim me rëndësi të madhe kombëtare, urat më të rëndësishme në Bosnjë dhe Hercegovinë gjatë Perandorisë Otomane janë ndërtuar nga njerëzit e pozitës më të lartë në shtet: Sulltan Sulejmani i Madhërishëm, Veziri i Madh Rustem Pasha apo Veziri i Madh Mehmed Pasha Sokoloviq. Kjo temë është e mbuluar mirë në literaturën tonë shkencore dhe teknike. 21 Ura e Klepcit afër Çapljinës (1517) Ura e Klepcit pranë Capljinës, përgjatë lumit Bregava, e ndërtuar (1517) në Sanxhakun e Hercegovinës nga Bej Mustafa Beut Davudpashiq. Fizionomia dhe eleganca e tij kujton e Urën e Vjetër në Mostar. Ndryshe nga Ura e Vjetër në Mostar (e cila duket si e infiltruar buzë lumit shkëmbor, e cila lidh dy anët e saj), ura mbi lumin Bregava në Klepci duket si një ndërhyrje e veçantë dhe e guximshme e njeriut në zonën natyrore: ura e gurit, në terren të sheshtë, tejkalimi i lumit (i cili kur rrit nivelin arrin fuqi të madhe shkatërruese) gjatë shtrirjes se tij (Figura 06.). Kjo urë është konsideruar si një nga kryeveprat në ndërtimin e objekteve të infrastrukturës nga koha e administratës së Perandorisë Osmane në Bosnjë dhe Hercegovinë pëllëmbë epoka e artë e urave në Bosnje, me 34 objekte, shekulli 17., me vetëm 10 në shekullin e 18., rritet deri në 15 ura, të cilat janë kryesisht më të reja. Çeliç, Xh. dhe Mujezinoviç, M., Stari Mostovi ue Bosni i Hercegovini, Veselin Maslesa, Sarajevë, 1969., faqe Ura është shpallur Monument kombëtar i Bosnje-Hercegovinës (vendimi nga 21 deri më 27 janar 2003.). Thesis, nr.3,

72 Ahmet Hadrović Shtrirja e urës është m, ndërsa kulmi i harkut të tij është 6.30 m, kupa midis harqeve për rreth 4 cm është e tërhequr brenda në krahasim me muret ballore duke lejuar harkun të theksohet. Gjerësia e shtyllës se urës është 3.75 m me shkallë pjerrtësie. Pika më e lartë e sipërfaqes drejtuese të urës është 7.20 m mbi nivelin minimal të ujit të lumit Bregava, dhe 6.44 cm në të djathtë dhe 5.71 m nga bregu i majtë. Shtyllat e urës janë punuara me gurë të lumit. Figura 06. Ura e Klepcit afer Capljina (Foto: Ura në Plandishte ( Urë Romake ), urë mbi lumin Bosna në Plandishte, Ilixha afër Sarajevës ( ) Ura në Plandishte afër Sarajevës ( Urë Romake ), 23 është e vetmja urë e ruajtur e cila ishte e ndërtuar nën administrimin e Perandorisë Osmane. 24 Kjo urë, 25 e cila është një siluetë e 23 Emri "Ura romake" vjen, besohet, për shkak se ajo është është ndërtuar gjatë Perandorisë Romake, dhe se ura aktuale është ndërtuar nga materiali i paraardhësit të tij. 24 Është e mundur që kjo është vetëm urë guri e ndërtuar mbi lumin Bosna nga Perandoria Osmane, pasi ajo nuk është e njohur nëse ura tjetër përtej lumit Bosna e përmendur (ura Çekrekqi dhe ura e Haxhi Mustafa Daud Pashait të cilat ishin ndërtuar në Visoko) ishin prej guri. 72 Thesis, nr.3, 2015

73 Urat në Bosnje dhe Hercegovinë që nga Perandoria Osmane jashtëzakonshme e ndërfutur në peizazh qëndron në një rrafsh të sheshtë, në mënyrë të atillë që tiparet gjeometrike dhe strukturore të korrespondojnë me shumëllojshmërinë e masave ujore të lumit të Bosnjës gjatë vitit, pjerrtësia në hyrje të territorit rrethues të vetë urës është mesatarisht e gjatë, përmbytjet shmangen me hapje drejtkëndore të urës (10x100 cm). Gjatësia e kësaj pjerrtësie nga ana lindore është m, ndërsa gjatësia e urës është m gjerësia 4.55 m, dhe lartësia në kulm 4.50 m në pjesën e sipërme të vërshimit të zakonshëm të lumit Bosna, ura mbi lum ka 6 mbështetëse në seksionin kryq tradicional (me akullthyesin në pjesën e sipërme), ndërsa linja e tretë, pjesa e pasme ka të ndërtuar kontraforin. Ura ka shtatë harqe të rrumbullakëta me rreze të ndryshme të cilat korrespondojnë me nivelin e projektuar të urës. Po të lëvizim nga lindja drejt perëndimit të urës, në varësi të gjatësisë, llojeve të harqeve mund të vërehet: harku i parë është 3.30 m, 4.10 m harku i dytë, harku i tretë 4.90 m, ndërsa lloji i harkut të katërt (qendror) është 5.70 m. Elemente të caktuar të urës janë estetikisht të theksuar: profili i harqeve mbrapa nga muret ballore, dhe pjesa e ulët e murit - i vendoset një rreth i hollë në kontakt me pjesën kryesore të trupi të urës (Figura 07). Në materializimin e urës gjatë ndërtimit të saj dallohet, niveli me i lartë: pjesa kryesore e trupit të urës është ndërtuar nga blloqe të prera të gurit të murosura me llaç gëlqereje, parapeti i prerë në blloqe të holla guri të lidhura me shtrënguese hekuri të vendosura në plumb, ndërsa pjesa e ecjes mbi urë ka formën e trotuarit të rrafshët. 25 Ura ishte shpallur Monument kombëtar i Bosnje dhe Herzegovinës (15 deri 21 mars 2005.). Thesis, nr.3,

74 Ahmet Hadrović Figura 07. Ura ne Plandishte ("Roman Bridge"), Ilixha pranë Sarajevës (Fotos: Kozija ćuprija (Ura e dhisë ) në lumin Miljacka në Sarajevë (para vitit 1550) Kozija ćuprija (Ura dhisë) 26 u ndërtua përgjatë lumit Miljacka, 3 km nga rrjedhja e sipërme e Sarajevës, në rrugën e famshme udha e karvanit (rruga e Stambollit) që udhëhiqet nga Sarajeva (me konkretisht, nga ura Sheherqehaja, mbi urën Alifakovac dhe Urën e dhisë, vazhdon mbi Praca dhe Gorazhde, Serbi dhe Bullgari) në Kostandinopoje (Stamboll). Kjo është një urë e cila në një farë mënyre ka pasur rol në portat e Sarajevës, të cilat u ndërtuan në Sarajevë dhe mirëpriten udhëheqësit mbretërorë dhe vezirët. Kozija ćuprija (Ura dhisë) është urë prej guri e cila karakterizohet nga një hark i vetëm (me hapje prej m) muret mbajtëse në brigje ndihmohen nga hapja harkore nga të dyja anët e harkut qendror. Gjatësia totale e urës është 42 m, 26 Ura e dhisë ishte shpallur Monument kombëtar i Bosnje dhe Herzegovinës (30 gusht deri 05 shtator 2004). 74 Thesis, nr.3, 2015

75 Urat në Bosnje dhe Hercegovinë që nga Perandoria Osmane dhe gjerësia është 4.75 m; elementet e urës karakterizohen nga gurë të urave të përdorur të periudhës osmane: profili i pikës hyrëse është pak larg nga rrafshi i mureve mbështetëse, ndërsa parapeti me kornizën e linjës se hollë ndahet në një pjesë të kontaktit me pjesën kryesore të trupit të urës (Figura 08). Për këtë urë (dhe për të gjitha ndërtesat e mëdha dhe të rëndësishme në Bosnje dhe Hercegovinë të periudhës osmane) lidhet me një numër të madh legjendash të cilat plotësojnë në një farë mënyrë dukjen e saj. Figura 08. Kozija ćuprija (Ura e dhisë) mbi lumin Miljacka në Sarajevë (Foto: Profesor A. Hadrović, PhD, ) Stari most (Ura e Vjetër) në Mostar ( ) Ura e Vjetër e Mostarit u ndërtua mbi lumin Neretva nën urdhrat e Sulltan Sulejmanit të Madhërishëm në Mostar ( ), ku me parë qëndronte një urë druri (1452). Natyrisht, është mjaft e rëndësishme në atë pikë (barriera natyrore) të komunikohej ndërmjet detit Adriatik dhe Bosnjës, e cila ndiqej nga lumi Neretva. Arkitekti që ndërtoi atë ishte Hajredini, një nga nxënësit më të mirë të madhit Mimar Sinan. Ura është e harkuar, një harkore, me një kontur të futur kufizues, tipike për Thesis, nr.3,

76 Ahmet Hadrović urat e kohës së Perandorisë Osmane. Shtrirja e pikave hyrëse është 29 m, lartësia e harkut është 20 m e gjate dhe 4 m e gjerë. Ura është pjesë e një zone të gjerë urbane, 27 ku dy kullat (Halebija Tara në të djathtë dhe në të majtë lumi Neretva, e cila e ka zanafillën nga viti 1444) janë ngritur së bashku me elementet përskaj të urës për t u dukur si pjesë përbërëse e saj (Figurë 09). E ngjashme me urat e tjera, arritjet domethënëse në ndërtimtari në Bosnje Hercegovinë gjatë administrimit të Perandorisë Osmane bëri që ato të lidhin shumë legjenda. Figura 09. Stari most (Ura e vjetër) mbi lumin Neretva, Mostar (Foto: Profesor A. Hadrović, PhD, ) Latinska ćuprija (Latin Bridge) in Sarajevo (1565) Latinska Ćuprija (Ura Latine) është ura që u ndërtua (1565) nga i madhërishmi Ajni Ali-Bey mbi lumin Miljacka në qendrën e Sarajevës vjetër (figurë 10). Para kësaj ure në këtë vend ka qenë e ndërtuar ura e drurit (1541) të cilën e ndërtoi Husseini, i biri i Shirmerda. Emri Latin iu dha kësaj ure nga banorët pasi 27 Shpallur Monument kombëtar i Bosnje dhe Herzegovinës (06 deri10 korrik 2004). Ansambli i vjetër (Ura e Vjetër) dhe mjedisi urban rreth tij është në Listën e Trashëgimisë Botërore të UNESKO (2005). 76 Thesis, nr.3, 2015

77 Urat në Bosnje dhe Hercegovinë që nga Perandoria Osmane që kjo urë lidhte bregun e djathtë të lumit Miljacka, veturat dhe mëhallën e banuar me myslimanë, me bregun e majtë në të cilën është mëhalla e banuar me Krishterë (koloni e tregtarëve dubrovnikas). Ura është ndërtuar me gur të skalitur, 28 me tri mbështetje në lumin Miljacka, mbështetet në brigje dhe mure të fuqishme të gurit dhe katër voluta. Shtyllat e urës kanë formë të zakonshme të prerjes tërthore të urave osmane nga guri: tehet e sipërme në drejtim të burimit të lumit kanë profil të preftë (akullthyes), dhe faqe të forta. Performimet rrethore të urës, njëra shtyllë më e lartë se dy të tjerat të vendosura në lumin Miljacka tërheqin vëmendjen dhe na kujtojnë (për nga trupi në breg) ato të Kozija Ćuprija (Ura e dhisë) e lumit Miljacka, disa kilometra larg në drejtim të burimit të lumit. Vaults e urës kanë një profil me harqe të pastër rrethor me ritëm (nga bregu i majta në të e djathtë): hapja e parë 6.20 m, 3,00 m maja e parë, vrima e dytë 6.80 m, 2.40 m kolona e dytë, vrima e tretë 8.40 m, 2.40 m shtylla e tretë, vrima e katërt 7.00 m, dhe bregu afrohet hapja e fundit me 3.00 m, me gjatësi totale të urës (sot) m, edhe pse gjatësia e saj në formën e vet origjinale (para rregullimit të shtratit të lumit Miljacka) ishte 50 m. 28 Ngjashëm me historinë e të gjitha urave të mëdha në Bosnje dhe Hercegovinë, dhe për këtë ndërlidhen ngjarje të rëndësishme. Sigurisht se përpjekja më e rëndësishme e vrasjes në rrugë (në qasjen deri te ura në bregun e djathtë të lumit), ai Gavrilo Principit vrau princin austro-hungarez Franz Ferdinand dhe gruan e tij Sophie, Dukeshës Hohenberg (1914/07/28.). Është e njohur se vrasja rezultoi me shpalljen e luftës së Monarkisë Austro-Hungareze Serbisë dhe fillimin e Luftës së Parë Botërore. Është interesante se në këtë urë është ndërtuar Crown Ferdinand Monument (Monument për vrasjen, 1917/06/28.), Por edhe se ky monument u hoq, dhe ura emëruar sipas vrasësit (Gavrilo Princip), Ura e Principit. Emri i urës qëndroi në mes të Luftës së parë dhe Luftës së dytë Botërore, pastaj nga fundi i Luftës së Dytë Botërore deri në vitin 1992, urës iu kthye emri origjinal. Thesis, nr.3,

78 Ahmet Hadrović Figura 10. Latinska ćuprija (Ura Latine ), Sarajevë (Foto: Profesor A. Hadrović, PhD, ) Ura Karađozbeg (Kragjosbeu) në Lumin Buna në Blagaj (para 1570) Ura Kargjozbej në lumin Buna 29 është ndërtuar (para 1570) nga Zaim Haji Mehmed Bey, i njohur më shumë si Karagjoz- Bey, 30 mirëbërësi më i njohur në Hercegovinë. Ura gjendet në vendin në rrugën (e vjetër) drejt Stolac nga tregu i Mostarit dhe burimi i lumit Buna, 700 metra poshtë rrjedhës së lumit Buna, (figurë 11). Supozohet se ura është ndërtuar në vendin mesjetar të lumit Buna. 31 Karakteristikat gjeometrike të projektimit dhe inxhinierisë të kësaj ure janë ato që janë të përbashkëta për urat prej guri të Perandorisë Osmane: ndryshon profili më i pjerrët e urës Nivea që dalin nga fusha e ndërtimit dhe rrjedhja e ujit, apo madhësisë së harqeve (harqe) urë. Kjo urë ka pesë harqe në të 29 Ura ishte shpallur Monument kombëtar të Bosnje dhe Herzegovinës (06 deri 11 dhjetor 2003.). 30 Karagjoz Beu është shumë më mirë se i vëllai i tij i njohur Rustem Pasha, veziri i madh dhe dhëndër i Sulltan Sulejmanit të Madhërishëm. 31 Çeliç, Xh. dhe Mujezinoviç, M., Stari Mostovi ue Bosni i Hercegovini, Veselin Maslesa, Sarajevë, 1969, faqe Thesis, nr.3, 2015

79 Urat në Bosnje dhe Hercegovinë që nga Perandoria Osmane cilat ajo pushon, katër shtylla në shtratin e lumit dhe dy këmbët në brigjet e lumit. Shtyllat e urës janë bërë nga blloqe të gurit të latuar, me seksion kryq e cila është e zakonshme për këtë lloj të urës. Diametrat e harqeve janë duke u rritur nga bregu në mes të urës, simetrike në raport me qendrën e urës: harku i fundit (i pari nga bregu), ka një 3.90 m, 4.90 m dyti, ndërsa voluta e mesme ka një hapje prej 6.00 m, me gjatësi totale të urës prej m duke përfshirë edhe një devijim të qasjes. Rruga e rrafshët e urës është me gjerësi 2.68 m dhe gjerësia e përgjithshme e urës (duke përfshirë parapetin) 2.98 m. Vendkalimi i urës është e shtruar me kalldrëm. Volutat e urë janë të theksuara nëpërmjet harqeve ballore (rreth 3 inç) në raport me planin e mureve, ndërsa parapeti (gardhi) muri i urës janë punuar prej gurit të latuar, të ndara me kurorë të hollë (në një rresht të blloqeve prej guri) nga korpusi bazë urë Figura 11. Ura Karađozbeg mbi lumin Buna në Blagaj (Foto: Profesor A. Hadrović, PhD, ) Ura e Mehmed Pashë Sokoloviqit ( ) Ndërtimi i urës së Mehmed Pasha Sokolović, që lidhet për një periudhë jashtëzakonisht të gjatë të ekzistencës (më shumë se katër shekuj), historinë e trazuar, shumë figura të mëdha historike, inxhinieri të shquar dhe ndërtimit të objekteve Thesis, nr.3,

80 Ahmet Hadrović arkitektonike. Këto ndërmarrje të lidhura me fatin e njeriut, u përpoq për të lidhur në një mënyrë artistike laureati shkrimtar- Nobel (1961) në romanin e tij Ivo Andriç Na Drini Ćuprija ( Ura mbi lumin Drina, 1945). Ura e Mehmed Pasha Sokoloviqit 32 është ura më e shquar në Bosnje dhe Hercegovine, jo vetëm nga periudha osmane por në përgjithësi. Kjo urë e ndërtuar gjatë kulmit të sulltanëve osmanë, Sulejmanit të Madhërishëm dhe e vezirit më të famshëm të Perandorisë Osmane, Mehmed Pasha Sokoloviq, është një nga kryeveprat më të famshme të arkitektit të madh osman Mimar Sinan Koca, (Figura 12). Ura u ndërtua ( ) mbi lumin Drina në rrugën për të kaluar lumin Drina, një nga pengesat më të mëdha në Perandorinë Osmane në perëndim të saj, në xhaden e famshme të Carigradit (Constantinople Judd). Ura ka njëmbëdhjetë harqe që pushojnë në nëntë kolona të fuqishme (me prerje tërthore te kryqore / 3, m) në shtratin e lumit Drina dhe në një mur me profil i cili është në formën e harqeve - tipike për shumicën e ndërtesave të arkitekturës osmane. Ritmi i volutave shkon prej deri në m dhe me një hark në bregun e djathtë me hapje prej 5.20 m. Ura në bregun e majtë të lumit Drina, përballohet me qasje të fuqishme me gjatësi 120 dhe gjerësia 6.60 m. Gjatësia e urës është metra dhe gjerësia e rrafshit të rrugës- trotuarit është 6.00 m urë gardh i gjerësisë prej 60 cm. Gardhin nga shtresat blloqeve prej guri te ura kryesore e ndan kurora në lartësi prej 30 cm. Në mes të urës, është një portal mbresëlënës guri me një epitaf (mbishkrim) mbi urë dhe Vakifin dhe me një 32 Ura ishte shpallur Monument kombëtar i Bosnje dhe Herzegovinës (21 deri 27 janar 2003.). Kjo urë është në Listën e Trashëgimisë Botërore të UNESCO (2007). 80 Thesis, nr.3, 2015

81 Urat në Bosnje dhe Hercegovinë që nga Perandoria Osmane portal i cili në anën e poshtme të urës ka zgjerim (divan) për të ulur dhe pushuar. Asnjë ndërtesë në Bosnjë dhe Hercegovinë nuk është e mveshur me aq shumë legjendë të gjallë dhe polemika si Mehmed Pasha Sokoloviq në Vishegrad. Ajo ndërlidh të kaluarën, të tashmen dhe të ardhmen dhe, si e tillë, është simboli më i spikatur i Bosnjës dhe Hercegovinës, dhe i jetës në përgjithësi. Figura 12. Ura Mehmed Pasha Sokoloviqit në Vishegrad (Foto: Profesor A. Hadrović, ) Ura mbi lumin Zhepë (shek. 16.) Ura u ngrit (shekulli i 16.) në Zhepë e vendosur në bregun e majtë të lumit Drina, mbi 30 km në drejtim të rrymës nga Vishegradit Drina. Ura është ndërtuar me qëllim sigurimin e komunikimit me vendbanimet në bregun e majtë të lumit Drina. Pas ndërtimit të një hidrocentralit (dhe ngritjen e nivelit të lumit Drina), ura mbi duhej zhytur. Si kjo është një punë e jashtëzakonshme me vlera të mëdha, 33 objekti është "transferuar" në Zhepa (1967), një vend më lartë në rrjedhën e sipërme e lumit Drina. 33 The bridge was declared a national monument of Bosnia and Herzegovina (25th to 31st January 2005.). Thesis, nr.3,

82 Ahmet Hadrović Edhe pse ka shumë pak informacione të sakta për ndërtimin e kësaj ure, analizuar imazhin e elementeve të saj gjeometrikestrukturore dhe arkitekturore mund të konkludohet se koha e ndërtimit të saj, ndërtuesit që e kanë projektuar dhe mjeshtrit që e ndërtuan atë përkon me kohën dhe të tjera rrethana që lidhen me Mehmed Pasha Sokoloviq në Vishegrad. Kjo urë ka qenë subjekt i shumë legjendave, duke përfshirë edhe fituesin e çmimit Nobel Ivo Andriç, i cili shkroi tregim të madh. Ura e bukur mbi lumin Zhepë përdoret si një mostër për një ese mbi jetën, artit dhe artistin, të mirës dhe të keqes, përkohshmërisë dhe përjetësisë. Gjatësia maksimale prej m dhe gjerësi 3.95 m është arritur me një hark të vetëm. Seksioni i frontal i harkut është dhe maja ka lartësi 6.50 m, me mbështetje të fuqishme në brigjet linjë të rrafshet. Gardhi i urës është bërë nga blloqe të latuara të gurit me gjerësi 20 cm (Figura 13). Figura 13. Ura mbi lumin Zhepa (Foto: Profesor A. Hadrović, PhD, ) 82 Thesis, nr.3, 2015

83 Urat në Bosnje dhe Hercegovinë që nga Perandoria Osmane Një pasqyrë e shkurtër e ndërtimit të urave në pjesë të tjera të ballkanit perëndimor gjatë administrimit të Perandorisë Osmane Zyrtarisht, Perandoria Osmane u themelua në vitin 1299, themeluesi i saj dhe sulltani i parë ishte Osman I ( ). Kryeqyteti i parë ishte Sögüt ( ), një qytet në Azinë e Vogël, perandori qe u përhap shpejt, rend u zhvilluan: Bursa ( ), Edirne (Jedren, Adrianopolisit më herët, ), Konstandinopoja (Stambol, dikur Konstandinopoja dhe tani Stambolli, ). Ngjashëm me të gjitha qytetërimet e mëparshme të mëdha (Mesopotamia, Persia, Egjipti Antik, Greqia antike, Roma Antike), zgjerimi e Perandorisë Osmane u fokusua në ndërtimin e rrugëve dhe urave mbi pengesat natyrore, rrugët e tyre të preferuara. Gjatë një periudhe prej më shumë se shtatë shekuj, arritjet me të mëdha u përqendruan në ndërtimin e urave, si në territorin e Republikës së sotme të Turqisë ashtu edhe në zonat për sa kohë ishte administrata e Perandorinë Osmane. Në mënyrë të veçantë, ndërtimi intensiv i urave ishin në drejtim të Evropës (pjesën evropiane të Turqisë, Bullgaria, Maqedonia, Bosnja dhe Hercegovina, Greqia, Shqipëria...). Ndër arritjet më të vlefshme të urave në territorin e Perandorisë Osmane në Turqi mund të përmendim: - Ura e Gjatë (Uzunköprü) mbi lumin Ergen, Uzunköprü në Edirne ( ), e cila ishte projektuar nga arkitekti Müslihiddin, gjatë mbretërimit të Sulltan Murati II (Fig 14.). Ura është ndërtuar si rindërtim i urës së lashtë, e cila kishte 174 harqe, gjatësi 1392 m, gjerësia 6.80 m. - Ura e Sulltan Sulejmanit, Byjukçekmeçe (1568), e cila është ndërtim i Koca Mimar Sinanit, (Fig 15.). Thesis, nr.3,

84 Ahmet Hadrović - Tunca Köprüsü, Edirne, (1615), dhuratë e Ekmekçizade Ahmet Pasha, e cila ishte projektuar nga arkitekti Sedefkar Mehmet Aga, (Fig 16.). - Një numër i madh i urave mbi lumin Firtina, Çamlıhemşin, Rize Provinca në bregun e Detit të Zi (Fig 17.). Ura me vlerë të jashtëzakonshme në territorin e Bullgarisë përfshin: - Ura Kadin mbi lumin Strugë, Nevestino (1470), dhuratë e Isak Pashës (në kohën e Sulltan Mehmed I, ), (Fig 18), - Ura e Vjetër (мост Старият) mbi Lumin Marica, Svilengrad (1529), dhuratë e Mustafa Pashës, punë e arkitektit Mimar Sinan. Ura është 295 m, gjerësi 6 m, ura ka një 20 (21) vargje, dhe vargu më i lartë është 18 m (Fig. 19). Një nga urat më të famshme e ngritur gjatë sundimit osman është ura greke në lumin Arachthos, Artë (shekulli 17.), (Fig. 20). Në Shqipëri gjenden ura më të vlefshme, ndër të cilat ura e Mesit mbi lumin e Kirit, pranë Shkodrës (1770), një nga më të famshmet. Ura iu dhurua Kara Mahmud Bushatit, (Fig. 21). Ura më e famshme në Maqedoni në Shkup është Ura e Gurit ( , e ndërtuar gjatë mbretërimit të Sulltan Mehmetit II El Fatih Pushtuesi. Ura është 214 m e gjatë dhe 6 m e gjerë, (Fig. 22). Ura më e famshme në këtë periudhë është Ura mbi lumin Lumbardh në Prizren (shekulli 15-16), (Fig. 23), Ura e Bardhë Serbe në Vranjë (1844), (Fig. 24), në Mal të Zi Ura mbi lumin Ribnica, në Podgoricë (shekulli 16.), (Fig. 25). Një nga urat më spektakolare të të gjitha kohërave, e ndërtuar për qeverinë e Sulltan Sulejmanit të Madhërishëm është ura prej druri pranë Osijekut, Kroaci. Kjo urë u ndërtua nga Koca Mimar Sinani dhe u përfundua nën mbikëqyrjen e drejtpërdrejtë të vezirit të madh Ibrahim Pashasë, Pargali 84 Thesis, nr.3, 2015

85 Urat në Bosnje dhe Hercegovinë që nga Perandoria Osmane (Fillimi i ndërtimit gusht ). Ura ishte 7 km e gjatë, 6 m e gjerë, dhe e kombinuar mes Osijekut Darda, (Fig.26). Kjo ndërtesë ishte ndërtimi i një rëndësie strategjike në fushatën e luftërave kundër Perandorisë Osmane të dinastisë së Habsburgëve. Ura e Sulejmanit u shkatërrua përfundimisht nga fisniku kroat Nikola Zrinjski VII (1664). Figura 14. Ura e Gjatë (Uzunköprü) në lumin Ergen, Uzunköprü Edirne ( ) (Arkitekt: Mimar Müslihiddin) (Foto: Figure 15. Ura e Sulltan Sulejmanit, Büyükçekmece, Turqi (1568) (Arkitekt: Mimar Koca Sinan) (Foto: Thesis, nr.3,

86 Ahmet Hadrović Figure 16. Tunca Köprüsü (Ekmekçizade Ahmet Paşa Köprüsü), Edirne, Turqi (1615) (Arkitekt: Mimar Mehmet Sedefkar aga) (Foto: Figura 17. Ura mbi lumin Firtina, Çamlıhemşin, Rize Province, Turqi (Foto: 86 Thesis, nr.3, 2015

87 Urat në Bosnje dhe Hercegovinë që nga Perandoria Osmane Figura 18. Ura Kadin në limin e Strugës Nevestino, Bullgari (1470) (Foto: Figura 19. Ura e Vjetër (Старият мост) në lumin Maritsa, Svilengrad, Bullgaria (1529) (Arkitekt: Mimar Koca Sinan) (Fotos: Thesis, nr.3,

88 Ahmet Hadrović Figura 20. Ura mbi lumin Arachthos (Άραχθος), Arta, Greqi (Shekulli i 17.) (Foto: Figura 21. Ura e Mesit (Ura e Mesita) në lumin Kir, afer Shkodrës, Albania (1770) (Foto: 88 Thesis, nr.3, 2015

89 Urat në Bosnje dhe Hercegovinë që nga Perandoria Osmane Figura 22. Ura e Gurit në Shkup, Maqedoni ( , mbretërimi i Sultan Mehmed II dhe pushtuesit Al Fatiha) (Foto: Figure 23. Ura mbi lumin Bistrica, Prizren, Kosovë (shek ) (Foto: Thesis, nr.3,

90 Ahmet Hadrović Figure 24. Ura e bardhë, Vranje, Sërbi (1844) (Foto: Figura 25. Ura mbi lumin Ribnica, Podgoricë, Mali i Zi (shek. 16) (Foto: 90 Thesis, nr.3, 2015

91 Urat në Bosnje dhe Hercegovinë që nga Perandoria Osmane Figura 26. Ura e Sulejmanit( publikimi hungarez i historisë Botërore Tolna) (1526) (Foto: Përfundimi Pas banesave (duke përfshirë të gjitha ndërtimet e banueshme), ura është një nga ndërtimet e cila mban në vete lidhjen me konceptin e ekzistencës. Në qoftë se shtëpia është një vend në hapësirë (ku njeriu ushtron shkallën më të madhe të ekzistencës së tij), atëherë urat janë koha-shënimi i saj ose komunikimi i ndërsjellë. Barrierat në kuadrin e komunikimit parandalojnë marrëdhëniet ndërmjet tyre, duke kaluar në mohim të komunikimit dhe mohim të jetës. Në këtë rast ura është një strukturë fizike e cila e shmang barrierën, strukturë të cilën njeriu e krijoi dhe e materializoi në atë mënyrë që të mbajë këto dimensione të komunikimit, dhe intensitetin e tyre, si dhe bëri që jeta të pulsojë mes dy vendesh në hapësirë. Në këtë mënyrë ura u bë një vend i cili, si asnjë vend tjetër i hapësirës, merr multituden e dimensioneve, bëhet emërtuesi i përbashkët i të gjithë elementeve, gjithashtu si shprehje e energjisë së jetës e cila pulson për një komunikim të veçantë. Vërehet tashmë rëndësia e komunikimit, si dhe rëndësia e urave përgjatë barrierave të komunikimit, në proporcion me fuqinë e shoqërisë (shtetit). Është e nevojshme të rikujtohen Thesis, nr.3,